23. Oktober

DIES VIGESIMA TERTIA.

SANCTI QUI DECIMO KALENDAS NOVEMBRIS COLUNTUR.

S. Theodota, virgo et martyr Nicææ in Bithynia.
S. Socrates, presb. et mart. Ancyræ in Gallatia.
S. Gratianus, mart. in territorio Ambianensi.
S. Severus, M. Hadrianopoli.
S. Dorotheus, M. Hadrianopoli.
S. Seurisius, M. Cæsareæ in Cappadocia.
S. Servandus, M. prope Gades in Hispania.
S. Germanus, M. prope Gades in Hispania.
S. Theodoritus, presb. mart. Antiochiæ in Syria.
S. Verus, episc. conf. Salerni.
S. Amon, episc. Tulli Leucorum in Gallia.
S. Severinus, Coloniensis episc.
S. Severinus, Burdigalensis episc.
S. Joannes, episc. conf. Syracusis.
S. Edicius, episc. conf. Viennæ in Gallia.
S. Romanus, episc. conf. Rotomagi.
S. Syra, virgo, Meldis et Catalauni in Gallia.
S. Octavianus seu Octarianus, episc. conf. Novocomi in Longobardia.
S. Luglius, M. in Picardia.
S. Luglianus, M. in Picardia.
S. Leothadius, episc. conf. Ausciis.
S. Oda, vidua.
S. Pompejus, presb. conf. Amanii in diœcesi Leodiensi.
S. Domitius, conf. in territorio Ambianensi.
S. Benedictus, presb. conf. in diœcesibus Pictaviensi et Lucionensi.
S. Ignatius, patriarcha Constantinopolitanus.
B. Herifridus, episc. conf. Autissiodori.
S. Elfleda, vidua Glastoniæ.
S. Rumonus, episc. conf. Tavestockii in Anglia.
S. Allucius, conf. Pisciæ in Tuscia.
S. Bertrandus, conf. abbas Grandis Silvæ in Occitania.
S. Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia.
B. Juliana de Busto, virgo in Longobardia.

APPENDIX.

De S. Macario Romano, qui inventus fuisse dicitur juxta Paradisum et olim cultus fuit a Græcis.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Tungerloæ in altari S. Sebastiani repositio reliquiarum B. Godefridi, comitis Cappenbergensis et canonici Præmonstratensis, hodie annuntiatur in supplemento ms. ad Menologium Præmonstratense. Facta est hæc reliquiarum translatio anno 1617. De hoc sanctissimo viro tractarunt decessores ad	XIII Januarii.
S. Surani abbatis et martyris, cujus meminit B. Gregorius in libris Dialogorum. Ita in Calendario Benedictino, quod S. Salvatoris Antverpiensis in opere nostro dici solet. De S. Surano actum est in opere nostro ad	XXIV Januarii.
S. Modoci, episcopi et culdei in Scotia, memoriam facit hac die Ferrarius, nixus imaginario Scotico Calendario. In commentario cujus titulus est: Fundatio ecclesiæ de Lochlevin, quæ postea data [est] priori S. Andreæ, legitur post donationem, factam a Maldino, episcopo S. Andreæ [Ap. Pinkerton, an enquiry into the history of Scotland, tom. I, pag. 469, edit. 1814.] : Modoch, filius Malmikil, vir piissimæ recordationis, episcopus S. Andreæ, cujus vita et doctrina tota regio Scotorum est illustrata, contulit eis Karkindoc. Maldinus aliquis episcopus fuit ab anno 1034 ad 1061, et antiquior fuerit oportet quam Modocus ille, filius Malmikil. Et quidem nullus Modoch reperitur inter episcopos, qui S. Andreæ sedem occuparint ante sæculum XII [Ibid. tom. II, pag. 268 et seqq.] . Porro episcopus, Modocus nomine, filius Malmikil, qui post iniens sæculum XII vixit, inter sanctos non recensetur. Inter fabulosi autem S. Amphibali comites computatur quoque S. Modocus aliquis, quem Priscum cognominant; et ex quo alios duos procudit Dempsterus [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 339, edit. 1687.] . Sed S. Modocus ille, quum pridie kalendas Februarias celebretur etiam a Scotis, idem habendus est ac S. Aidanus, qui et Modocus, episcopus Fernensis in Hibernia: de quo non amplius nobis dicendum est, quum abunde ejus gesta illustrarint decessores ad	XXXI Januarii.
S. Severi, qui in Monte Falco, Umbriæ oppido, singulari veneratione colitur, memoriam hodie facit Ferrarius in Catalogo generali et in Catalogo sanctorum Italiæ, atque hinc scriptor Hagiologii Italici. De eo dixit Bollandus in Addendis ad diem, quo in Monte Falco ejus natalis agitur,	I Februarii.
Elnone restitutio corporis sancti Amandi, episcopi et confessoris, celebratur hac die in nonnullis auctariis Hieronymianis et Usuardinis; item a Saussayo et in aliquot vetustis Kalendariis. De ea actum est in opere nostro ad diem, quo S. Amandus præcipue colitur,	VI Februarii.
Barcinone festum translationis S. Eulaliæ virginis ex basilica S. Mariæ de Arenis ad templum cathedrale celebrat hac die Tamaius in Menologio Hispanico, et similiter Ferrarius in Catalogo generali et Arturus in Gynecæo. De S. Eulalia Barcinonensi ejusque corporis translationibus egerunt cum Martyrologio Romano decessores nostri ad diem	XII Februarii.
Festum translationis B. Catharinæ de Ricciis hodie celebrari jubetur in Officiis propriis Sanctorum Etruriæ. De hac sancta aliquando agetur in supplemento Februarii ad diem	XIII Februarii.
In Cæsarea Cappadociæ, S. Longini martyris memoria occurrit hac die in plerisque codicibus Hieronymianis, in aliquot Bedæ seu Flori et Usuardi auctariis et in Kalendariis nonnullis, prout inferius ad præsentem diem satis videre erit in Sylloge de SS. Severo et Dorotheo, martyribus Hadrianopolitanis, et in altera de S. Seuresio, martyre Cæsareensi in Cappadocia. Adjungitur enim passim S. Longini nomen alterutri memoriæ. Verum occurrit etiam seorsim, ut in Martyrologio Morbacensi [Martene, Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1570.] , et in Auctariis Usuardi Bruxellensi et Greveniano, ubi nudum fere nomen legitur; et in auctario Bedæ seu Flori Barberiano et Tornacensi [Act. SS. tom. II Martii, p. XXXV.] : Ipso die in Cæsarea Cappadociæ natale Longini. In Martyrologio autem Ottoboniano [Ap. Georgi, Martyrologium Adonis, pag. 686.] : In Cæsarea Cappadociæ Longini et aliis multis. Demum ut alios mittam, Rhabanus ad diem 24 Octobris [Ap. Basnagium, Thesaurus Canisii, tom. II, part. II, pag. 345.] : In Cæsarea Cappadociæ natale Longini; quæ verba, omisso vocabulo natale, repetiit ad eamdem diem Notkerus [Ibid. part. III, pag. 183.] , addens: De quo postea; videlicet ad 22 Novembris, qua die de S. Longino fusius quoque dixit Rhabanus, aliique multi. Atque ex illa Notkeri promissione, licet ejus Martyrologii pars, in qua cum Rhabano ad 22 Novembris S. Longinum copiosius celebravit, nondum detecta est, intelligimus tamen Longinum, qui hodierna die aut crastina ab Rhabano et Notkero (quos hoc mense jam a fronte, jam a tergo aliorum euntes continuo videmus) annuntiatur, eumdem esse ac militem, qui pectus Domini in cruce pendentis lancea perforavit. Florentinius [Martyrologium S. Hieronymi, pag. 931.] , qui persuasum habebat centurionem, in Christo confitendo reliquis præeuntem, eumdem esse ac militem qui Christi latus aperuit, scripsit Longinum, hac die celebratum, centurionem illum esse, medio mense Martio a Latinis, medio mense Octobris a Græcis cultum; adeoque ejus nomen ad hanc diem tollendum duxit. Sed male. Duo enim Longini distinguendi sunt: alter centurio, qui et Primianus, Christi confessor, et die 16 Octobris a Græcis honoratus, et præsenti in Fastis Hieronymianis et aliis; alter miles, seu Christi vulnerator, qui die 15 Martii in Martyrologio Romano celebratur. De utroque simul dixere decessores nostri ad	XV Martii.
In Cornugalliæ commemoratio S. Columbæ virginis et martyris: ita ad hanc diem scriptor anonymus Martyrologii Britannici [A memorial of ancient British piety or a British Martyrology, London, 1761.] . Nomen suum dedit beata hæc virgo duobus oppidis Cornugalliæ, alteri St Columb Major dicto, alteri St Columb Minor [Vide Carlisle, Topographical Dictionary of England, v° St Colomb.] . Vitam hujus sanctæ manibus versavit Camden, ejusque meminit tum in majori suo opere [Britannia, edit. Gough, tom. I, pag. 6.] , tum potissime in Epistolis [Epist. I, 91.] . Eam ex vulgari Cornugalliæ idiomate in latinum versam fuisse monet Edmondus Gibson [In editione tertia, quam paravit, Britanniæ Camdeni, tom. I, pag. 22.] . Hanc Vitam dedissemus ad hanc diem, si alicunde nancisci potuissemus; sed eam desideramus non secus ac decessor noster Henschenius, qui virginis illius memoriam ab interitu tantum vindicare potuit ad diem, quo olim colebatur,	XVI Martii.
Syracusis S. Zosimi episcopi et confessoris. Sic Bucelinus in Menologio Benedictino ad hanc diem; ubi et beati viri gesta fusius dein prosequitur. De hoc sancto præsule, qui medio sæculo VII floruit, tractatum habuerunt decessores nostri ad diem, quo Martyrologio Romano inscriptus est,	XXX Martii.
Martyrium S. Tymonis, unius ex septuaginta discipulis et septem diaconis, quem deinde episcopum Bassoræ occidentalis apostoli ordinaverunt; ubi, baptizatis plurimis Græcis et Judæis, martyr occubuit. Ita ad hanc diem Michael, episcopus Atribæ et Meligæ in Synaxario seu Martyrologio ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum [Ap. Majum, Scriptt. vett. nova collectio, tom. IV, part. II, pag. 98.] . Memoratur item ad hanc diem in Calendario Æthiopico, edito a Ludolfo [Ad Historiam Æthiopicam commentarius, pag. 395.] . De hoc sancto dixere decessores nostri ad diem, quo a Latinis colitur,	XIX Aprilis.
Festum translationis S. Petri de Rates, archiepiscopi Bracharensis et martyris, indicatur hac die in Codice Lusitano, continente officia propria, quæ in tota fidelissimæ majestatis ditione recitantur; in quo simul habes lectiones de hac translatione proprias. De illo sancto et de ejus translatione egerunt decessores nostri in appendice ad diem	XXVI Aprilis.
S. Jacobus, apostolus, frater Domini, episcopus Hierosolymitanus et martyr, celebratur hac die in Menologiis Basilii et Sirleti, in Ephemeridibus Græcis prosaïcis et metricis, in Tabulis Slavicis Capponianis, Possevinianis et Papebrochianis, in Eclogadiis Græcis et Copticis, et aliis multis ecclesiæ Orientalis monumentis, quæ magna ex parte dabit Godefridus Henschenius [Act. SS. tom. I. Maji, pag. 24.] ad diem, qua de eo in opere nostro dixit,	I Maji.
S. Boethii seu Severini memoria hodie celebratur in Martyrologio Maurolyci, in Martyrologio Germanico Walasseri, dicto Canisii, in Wionis Ligno Vitæ in Catalogo generali Ferrarii, in ejusdem Sanctorum Italiæ catalogo atque etiam in Hagiologio Italico, quod inde desumptum est. Quin etiam in Martyrologio Usuardi, ineunte sæculo XVI anglico idiomate cum auctariis Londini edito, S. Boethii laudes hac die referuntur. Est autem ille Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius, consularis et egregius philosophus; cujus olim solemnis habebatur natalis in ecclesia Papiensi seu Ticinensi S. Petri in Cælo aureo, et cujus etiamnum reliquiæ illic coluntur in templo cathedrali. Ejus gesta fuse explicata sunt in recentioribus ejus operum editionibus; et nuper de singularibus aliquot ejus rebus diligenter scripsit R. D. Bosisius, capituli Papiensis præpositus et templi cathedralis parochus [Memoria intorno al luogo del supplizio di Severino Boezio con un appendice intorno alla di lui santita. Pavia, 1855.] . Ostendit autem luculente custodia eum tentum fuisse proxime ad baptisterium templi cathedralis; enectum autem fuisse in agro, olim Calventiano dicto et sito prope ambitum suburbani monasterii S. Petri in Cælo aureo; ubi sepulturam nactus est, donec anno 1799 ejus ossa translata fuere in templum cathedrale Papiense. Non minus feliciter demonstravit Bosisius vere catholicum fuisse Boethium, nequaquam rebellem dici posse et jure merito martyrem haberi a præstantissimis scriptoribus eoque titulo ecclesiasticis honoribus coli. Sed hæc et multa alia nobis prosequi non licet, quum Papebrochius decessor noster, illustrans S. Joannis papæ I gesta, simul dixerit de gestis et cultu S. Boethii ejusque soceri Symmachi ad diem	XXVII Maji.
Vicentiæ beati Bartholomæi de Bragantia episcopi et confessoris ordinis sancti Dominici, Nimociensi primum, dein Vicentinæ ecclesiæ præpositi, atque insuper Gregorii IX, cui a consiliis fuit, aliisque summis pontificibus, necnon Ludovico Galliarum regi ob insignem sanctitatem et labores ad catholicam religionem amplificandam acceptissimi. Ita Martyrologium S. O. FF. PP., seu supplementum ad Martyrologium Romanum in eorumdem usum, anno 1845 Romæ et sequenti anno Mechliniæ editum. Quæ ideo notamus, quoniam non ita pridem beati illius viri cultus auctoritate apostolica approbatus est et ad ordinem universum extensus, ut ex illa ipsa annuntiatione manifestum est. Verum jam pridem de B. Bartholomæo Vicentino in opere nostro dictum est ad diem, qua eum obisse volunt,	I Julii.
B. Angela de Arena, quæ regis Bohemi dicitur filia et virgo Carmelitana, hodie prodit in Menologio Carmelitano, quæ Acies bene ordinata nuncupata est. De ea fuse egerunt decessores nostri, dubitantes an umquam exstiterit in rerum natura, ad diem	VI Julii.
Laude Pompeja translatio S. Gualterii confessoris. De hoc sancto disseruit Sollerius noster ad diem, quo obiit,	XXII Julii.
SS. Maximilianum, Jamblicum, Martinianum, Dionysium, Joannem, Constantinum et Antoninum, martyres Ephesinos, vulgo dictos Septem Dormientes, aut Pueros speluncæ laudat hac die Menologium Basilii et Synaxarium seu Eclogadium arabicum Melchitarum, a cardinali Angelo Majo recensitum [Scriptt. vett. nova collectio, tom. IV. part. II, pag. 48.] ; dum plerique Græci pridie id faciant: in opere nostro de iisdem dictum ad diem, qua apud Latinos potissimum honorantur,	XXVII Julii.
SS. Dorothei et Gorgonii, cubiculariorum Diocletiani imperatoris, festum hodie indicatur in Breviariis Aurelianensibus, excusis anno 1701 et 1771. De his sanctis, quorum martyrium laudarunt Eusebius et Rufinus et quorum corpora, primum Romam translata, dein dicuntur in ecclesia Aurelianensi juxta S. Mamerti capsam collocata, actum est in opere nostro ad diem	IX Septembris.
S. Lugdelinum, episcopum Tullensem, coli hac die in notis affirmat Ferrarius in Catalogo generali sanctorum; sed errat. S. Leudinus, qui et Bodo dicitur, (nam hunc profecto intelligit Ferrarius), non colitur hac die, sed die, ad quam de eo dixerunt decessores nostri,	XI Septembris.
Translatio, legitur ad hanc diem in auctariis Usuardi Lubeco-Coloniensi et Greveniano, beati Materni Coloniensis primi, Trevirensis tertii et Tongerensis etiam primi archiepiscopi et confessoris. Cujus corpus ad vitandam seditionem populorum harum trium ecclesiarum, maturo consilio expositum fuerat Coloniæ navigio; et ecce navis illa sine humano gubernatore in medio Reni posita, cælesti agitata remigio, contra cursum aquæ versus Trevirim ascendebat. De his quoque ad hanc diem dixere Canisius seu potius Walasser, Ferrarius et Saussayus; sed hæc jam in opere nostro examinata fuere et a fabulis expurgata ad	XIV Septembris.
S. Januarii, episcopi et martyris, translationem, a Beneventanis agendam, indicat hac die Ferrarius. De eo satis superque actum est in opere nostro ad diem	XIX Septembris.
SS. Cosmæ et Damiani nomina leguntur ad præsentem diem in kalendario Morbacensi, quod edidit Martenius [Thesaurus Anecdotorum, tom. III, col. 1570.] . Multis aliis anni diebus eadem in fastis sacris recurrere dictum est ad 17 Octobris inter Prætermissos; quoniam plurimæ factæ sunt eorumdem martyrum reliquiarum translationes et magnus templorum numerus sub eorum patrocinio fuere dedicata. Sed his diutius inhærendum non videtur, quoniam multa accuratione de his sanctis disputavit in opere nostro Stiltingus ad diem	XXVII Septembris.
In Northumberlandia commemorationem S. Ywii diaconi et discipuli S. Cuthberti, annuntiat ad hanc diem tamquam ex Heriberto Rosweydo, Actorum Bollandianorum patre, scriptor Memorabilium pietatis Britannicæ [A memorial of british piety, pag. 148.] . Verum Rosweydus [Fasti sanctorum quorum vitæ in Belgicis bibliothecis manuscriptæ, pag. 64.] non ad diem 23 Octobris S. Ywii commemorationem retulit, sed ad diem, qua de eo dixerunt decessores nostri,	VI Octobris.
Natalem Venantii abbatis, de quo scriptum est, quod adhuc in terris constitutus, missarum solemnia in cælo consummari agnoverit; et cum aliquando ad missas Dominica cantaretur Oratio, audierit quemdam e tumulo sacerdoti respondentem: sed libera nos a malo, consignat ad hanc diem Notkerus [Ap. Basnagium, Thesaur. Canisii, t. II, part. III, pag. 183.] et ante eum elogio etiam multo fusiori Rhabanus [Ibid. part. II, pag. 344.] . Verum de eo jam dixit in opere nostro D. Anselmus Berthodus ad	XIII Octobris.
S. Cleridoniam virginem, sublaci cultam, celebrat hodie Castellanus. Dictum est de ea in opere nostro ad diem, qua vere colitur,	XIII Octobris.
S. Desiderii, abbatis in diœcesi Bituricensi, virtutes hac die laudat anonymus Donauwertensis in Kalendario ecclesiastico ordinis S. Benedicti, anno 1786 Donauwertæ edito. De eo nos egimus die	XIX Octobris.
Maria Salome, mulier evangelica, laudatur hac die a Tamayo, tamquam Compostellæ in Gallecia culta. De ea dictum est pridie seu	XXII Octobris
S. Severum, presbyterum Heracleensem, pro fide captivum, præsenti die signari vult Castellanus in Martyrologii sui Universalis supplemento, quod hodie obierit. Nos de eo diximus die præcedenti, scilicet	XXII Octobris.
B. Joannis Boni, ordinis Eremitarum S. Augustini, festivitas hodie annuntiatur in supplemento Martyrologii Romani pro ordine Eremitarum S. Augustini, in auctariis Usuardi, itemque apud Grevenum, Walasserum seu Canisium aliosque; et quidem hac die de eo agendum fuisset; sed certis de causis de eo actum est pridie, scilicet	XXII Octobris.
Festum Jesu Nazareni seu Pueri Jesu solemniter, et quidem cum octava, agendum hac die in templis Romanis S. Caroli ad quatuor Fontes, B. Mariæ de Fornacibus, S. Marcelli aliisque indicatur a Josepho Mozzolario in Diario suo sacro tertium edito Romæ anno 1819. De festis Christi Domini aliquando singulariter agetur.
Solemnitas sanctissimi Redemptoris, cujus venerabile simulacrum, a barbaris captum, et in Africam deportatum, atque opprobriis et contumeliis lacessitum, indeque a Fratribus Discalceatis ordinis sanctissimæ Trinitatis Redemptionis Captivorum, soluto pretio, recuperatum et in Hispaniam deportatum, signis et prodigiis ubique fulgens, magna populorum devotione sub sanctissimo nomine Jesu Nazareni adoratur et colitur, celebratur hodie, ut ex his recentissimi eorum Martyrologii verbis patet a religiosis illis. In recentissima quoque editione Martyrologii Carmelitarum Discalceatorum legitur hac die agendum esse festum sanctissimi Redemptoris, ubi non fit dominica III julii; verum hujus alia est causa et origo.
In finibus agri Parisiensis dedicatio ecclesiæ de Vallibus Cernaji. Ita in Calendario Cisterciensi. Talia solemus prætermittere.
S. Orestis nomen venit ad hanc diem inter additamenta, quæ in codice S. Cyriaci Martyrologii Bedæ seu Flori obvia sunt. Redit ibidem tamquam socius SS. Severi et Dorothei martyrum Hadrianopolitanorum; sed mendum esse in Sylloge de his sanctis inferius monebimus. Cæterum, quum plures hujus nominis martyres sint, verisimiliter ille idem ex alia die ad hanc transpositus fuit.
S. Huram martyrem Æthiopes et S. Warim Coptitæ hodie olim celebrarunt; qui jure merito Ludolfo [Ad historiam Æthiopicam commentarius, pag. 395.] unus et idem visi sunt. Libenter etiam ei consentirem qui diceret non alium esse S. Bassum, qui ad hanc diem celebratur in calendario Evangeliarii arabici Coptitarum, recensito a cardinali Majo [Scriptt. vett. nova collect. tom. IV, part. II, pag. 18.] . Hinc ad hanc quoque diem dedit Castellanus S. Huram, ab Æthiopibus cultum; et secundum eum R. D. Petin, Dictionarii hagiographici auctor; qui addidit de suo eum a Græcis honorari. Verum quum eum omiserit Michael, episcopus Atribæ et Meligæ, in Synaxario seu Martyrologio suo ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, neque ejus nomen mihi obviam factum sit apud alios quos habemus rerum Æthiopicarum et Copticarum scriptores, non possum eum non præterire.
S. Speciosi, VIII episcopi Fesularum, memoria fit hac die in Diario sacro Florentino Ludovici Santini [Guida sacra per le feste principali etc. Anno 1853, pag. 106.] . Verum neque apud Scipionem Ammiratum, neque apud Ughellium in episcoporum Fesulensium serie ullus Speciosus reperitur; et qui Florentiæ sedit, cultum ecclesiasticum assecutus est numquam.
In Cæsarea Cappadociæ, Seuresi, Magni, Justi memoria celebratur ad hanc diem in Martyrologio Hieronymiano Corbejensi majori, quod in lucem dedit Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 20, edit. in-fol.] . De S. Seuresio dicetur inferius ad hanc diem. SS. Magnus autem et Justus prætermittendi videntur, quoniam in nullis aliis quam in isto Corbejensi codice leguntur, neque ullis indiciis distingui possunt a cognominibus.
Natalis sanctorum Severi, Dorothei et Victoris, quos antiqua ecclesiæ Tolosanæ diptycha indicant hodie celebranda. Hæc Saussayus habet ad hanc diem in supplemento ad Martyrologium Gallicanum, quasi hi martyres singulari aliqua ratione ad ecclesiam Tolosanam pertinerent. Sed nil hujuscemodi est. Sunt hæc nomina mera augmenta ex fastis Hieronymianis in varia martyrologia recepta: de qua re dictum est præsenti die in sylloge de SS. Severo et Dorotheo; nam Victor ex alia martyrum turma est.
Colmani Sancti nomen legitur hac die in Martyrologio Tamlactensi. Verum in hoc uno libro octoginta octo Colmani occurrunt, plerique sine ullo signo quo a se invicem distinguantur; et quum id nomen diversa tantum forma sit nominis Colum, Columbæ, Columbani [Cfr Reeves, The Life of St Columba, founder of Hy, pag. 29, 42, 124, 172 et 296.] , atque hi numero viginti sint, nemo profecto a me, viro extero et libris hibernicis non satis instructo, exspectabit ut per densam hanc silvam ducem me præbeam. Meliora procul dubio sperari possunt ab erudito Guilielmo Reeves, qui, licet ecclesiæ Anglicanæ in Hibernia minister, singulari tamen candore et eruditione mirabili de S. Columba, abbate Hyensi, scripsit; seu etiam a doctissimo viro V. G. Todd, qui, eadem illa sacra olim secutus, non ita pridem ecclesiam catholicam ingressus est, et quem si restitutæ hagiographiæ hibernicæ magistrum dixeris, non nimiis honestabis laudibus. Addiderim demum S. Colmani nomen hac die non prodire in Martyrologio Dungallensi; unde pronum est suspicari in Tamlactensi Martyrologio repeti nomen quod aliis diebus jam celebratum fuerat, v. g. die 20 Octobris, ubi in opere nostro inter prætermissos de S. Colmano Tuam Grenensi dictum est.
Colcani nomen, quod idem est ac Colgani, et patronymicum seu in genitivo casu nominis Coelchu sive Colga [Cfr Colganus, Vitæ SS. Hiberniæ, pag. 379; Reeves, Vita S. Columbæ, pag. 82.] ; occurrit hac die in Martyrologio Tamlactensi, omittitur autem in Dungallensi. Colganus [Ibid. pag. 378 et seqq.] ad 20 Februarii de quatuor SS. Colgis seu Colganis sigillatim dixit et quatuor alios recensuit. Quos dum patronos qualitercumque suos illustraret, ubi venit ad S. Colgum seu Colganum, filium Kellachi, de quo in Vita S. Columbæ, abbatis Hiensis, lib. I, cap. 34, et lib. III, cap. 15, sermo est, scripsit fieri posse ut idem sit ac qui hodierna die in Tamlactensi Martyrologio memoratur. At nihil proficimus talibus conjecturis ideoque prætereundum ducimus hodiernum S. Colganum.
Dalbach Cule Colla memoria hodie fit in Martyrologio Tamlactensi, quod non ita pridem ex codice ms. Bruxellensi edidit bonæ memoriæ Matthæus Kelly, historiæ ecclesiasticæ in Maynoothensi S. Patricii collegio lector; similiter in Dungallensi Martyrologio, quod nondum typis excusum est et in tertio, non minus celebri, Mariani Gormani [Cfr Colganus, Acta SS. Hiberniæ, pag. 747.] . Cule Colla, immo Cule Collaing seu Cuil-Collang in comitatu Corcagiensi situm esse monet R. D. Kelly [Calendar of Irish Saints, pag. 41.] ; ita ut diversum sit oporteat a Kilcullen in comitatu Kildarensi, in quo S. Iserninus a S. Patricio episcopus constitutus fuisse traditur [Lewis, A topographical dictionary of Ireland. V° Kilcullen.] et quod olim Culcolling appellatum fuisse ex Vita S. Abbani dicendum foret [Ap. Colganum, Vitæ SS. Hiberniæ, pag. 615.] , si lectio satis certa esset [Ibid. pag. 622, num. 20.] . Kill cellan, immo templum significat; Cule autem secessum, angulum, abditum locum. Quod vero de S. Dalbacho est, qui locum, dictum Cule Collaing, olim virtutibus suis illustravit, de eo non aliam reperio memoriam quam quod ei attributa fuere metrica quædam S. Camini, abbatis Mis-Keltraensis, fabulosa et apocrypha Acta [Ibid. pag. 746.] ; unde sequitur eum hoc sancto, qui anno 856 obiit, recentiorem esse et inter scriptores Hibernos jam pridem fuisse recensitum.
Killianum, filium Toidnaim seu Todnani aut Dodnani, reperimus ad hanc diem in Martyrologiis Tamlactensi et Dungallensi, monetque nos Colganus [Ibid. pag. 331.] quod eadem legit apud Marianum Gormanum, Cathaldum Maguir et Casselensem martyrologum. Iidem scriptores ad diem præcedentem, scilicet 22 Octobris, alium S. Killianum seu Killenum dederant; quem nos plane omisimus et nunc saltem memoramus. Nomen id inter veteres Scotos et Hibernos satis commune; neque nos novimus quibus modis distinguendus sit S. Killianus, filius Todnani, aut ille alter, qui die 22 Octobris colitur, a plerisque homonymis, quorum catalogum texuit Colganus [Ibid. pag. cit.] .
Mæltulius seu Maltulius et Mœltulius, filius Tiain seu Thioni, obvius nobis fit hac die in Martyrologiis Tamlactensi et Dungallensi; cæterum ignotus nobis est.
Eodem die sanctæ Gothæ, inquit Arturus a Monasterio, laudans Camerarium et Canisium. At Canisius seu potius Wallasser, cujus lucubratio est Martyrologium Germanicum, de ea plane tacet; et Camerarii merces minimi veneunt [Cfr Acta SS. tom. V Junii, pag. 248.] . Addiderim tamen aliquam S. Godam coli in parochia Heron prope Leodium ibique invocari tamquam patronam adversus tumores aliosque similes morbos.
In Scotia S. Turgoti, episcopi Andreopolitani: ita ad hanc diem Ferrarius in Catalogo generali sanctorum; et quidem in Annotatis addit se hanc memoriam sumpsisse ex Kalendario et breviario Scotiæ, atque hunc S. Turgotum confessarium fuisse S. Margaritæ reginæ et Dunelmiæ priorem. Verum enimvero centies in opere nostro ostensum est a Ferrario in testimonium advocari breviaria et calendaria, quæ numquam vidit; sed quorum laterculis ea nomina inscripta esse conjecit, quoniam de eorum veneratione ecclesiastica aliunde sibi constare arbitrabatur; neque dubium est quin hoc loco ob oculos positum habuerit Dempsterum, historiæ ecclesiasticæ Scotiæ scriptorem et sanctorum ejusdem regionis laudatorem. Atque idem Dempsterus in Menologio suo Scotico jam ante, scilicet die 9 Octobris, celebrarat ad Fanum S. Andreæ Turgoti episcopi consecrationem, licet hæc celebranda fuisset Kalendis Augusti, quum hac die, anno 1109, S. Andreæ infulis primum decoratus fuerit [Wharton, Anglia sacra, tom. II, pag. 234.] . Quam commemorationem quum obviam sibi habuissent decessores, scripsere in Prætermissis ad diem 9 Octobris de eo actum iri die 23 Octobris, dummodo reapse inter sanctos recensendus sit [Acta SS. tom. IV Octobris, pag. 571.] . Pro officio itaque quæsivimus an ullum uspiam consecutus esset Turgotus ille cultum ecclesiasticum; sed ne vestigium quidem reperimus. Imprimis abest omnino ejus nomen a Breviario Aberdonensi, quod nuperius denuo editum fuit et tot sanctos Scotos continet. Ab Hectore Boethio [Scotorum historiæ, lib. XII, fol. vers. CCLXVIII, edit. 1526.] sanctissimus dicitur eruditissimusque vir et maximo cum fructu episcopale suum munus administrasse. Ab ipso Baleo [Scriptores Britanniæ, tom. I, pag. 169.] , qui catholicos viros, maxime sanctos, non illustrare solet, sed proscindere, laudatur; neque male habetur a Buchanano [Rerum Scoticarum lib. VII, pag. 221, edit. Francof.] . A Leslæo [De rebus gestis Scotorum, lib. VI, pag. 203, edit. Rom.] autem, episcopo catholico Rossensi in Scotia, vir dicitur, siquis alius, virtutum luminibus præclare ornatus; et a Seldeno in præfatione ad Scriptores decem Twysdeni laudatur plurimum. In Actis Sanctorum vero bis de ejus rebus disputatur et utrobique ejus laudes patefiunt [Act. SS. tom. III Martii, pag. 124 et seqq. et tom. II Junii, pag. 320 et 321.] . Præcipua vitæ capita scripserunt Alfordus, qui et Griffith [Annales ecclesiæ Anglicanæ ad an. 1074, num. 16 et seqq. et ad an. 1093, num. 31 et seqq.] , et Mabillonius [Annales Benedictini, lib. LXIV, num. 83; lib. LXVII, num. 47; lib. LXX, num. 91; lib. LXXI, num. 61; lib. LXXII, num. 102.] . Usserius [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 346, edit. 1687.] similiter de eo dixit et Whartonus [Anglia sacra, tom. I, præf. pag. XLVII, et pag. 786; tom. II, pag. 234.] ; et, ut alios recentiores præteream, v. g. Pinkerton [An Enquiry into the history of Scotland, tom. II, pag. 269.] et Jamieson [An historical account of the ancient culdees of Jona, pag. 239 et seqq.] , complures coævi aut suppares fuse de ejus gestis dixerunt, puta Eadmerus, Guilielmus Malmesburiensis, Hovedenus, chronicum Mailrosense et Simeon Dunelmensis. Verum quamquam illi omnes conveniunt in celebranda pietate et vitæ sanctimonia Turgoti, nullus tamen eum sanctum aut beatum Turgotum appellat, aliove significat indicio ecclesiasticos ullos honores ei concessos fuisse: immo in ipsis Menologiis Benedictinis, quæ tot venerabilium virorum capiunt nomina, Turgoti nomen non legitur. Quocirca nobis non licet ei locum dare inter sanctos in nostro opere; si tamen postea deprehenderetur hac in re nos falli, posset de eo dici ad diem, qua Ferrarius eum etiam coli affirmat,	IX Novembris.
Hoc ipso die S. Turgoti monachi Melrosensis, ait Ferrarius in Annotato ad Turgoti Andreopolitani episcopi memoriam. Verum hic Turgotus idem est ac episcopus S. Andreæ quem aliquando Mailrosense monasterium una cum magistro Aldwino incoluisse te docebunt Alfordus [Annales eccles. Angl. ad an. 1074, num. 18.] et Whartonus [Anglia sacra, tom. I, pag. 786.] . Mailrosensis tamen monachus non fuit, quum Wiremuthæ, quo, Mailrosa relicta, transgressus est, primum habitum monasticum induerit.
Translatio venerabilium ossium S. Jacobi Croroviensis (immo Borovitsciensis) et Novogrodensis thaumaturgi. Sic ad hanc diem legitur in Sobornik seu Synaxario Ruthenorum Kioviensi, cujus interpretationem anno 1688 ad decessores nostros misit Georgius David, societatis nostræ missionarius Moscuæ. In alio autem, quod baro de Sparwenfeld ad eosdem destinavit anno 1713, rectius legitur: Item S. Jacobi Borowitsici, novi miraculifici seu potius thaumaturgi; et dein nota apponitur, qua traditur sanctus ille diem obiisse anno mundi secundum computum Constantinopolitanum 6960, qui convenit cum anno Christi 1452. In hæc ubi incidimus, non parum solliciti fuimus quo loco de illo nomine dicendum esset, an inter prætermissos, an inter sanctos recte cultos; nam licet anno 1452 Mosci jam pridem abjecissent concordiam, quam Isidorus, metropolita Kioviensis et Moscuensis, Florentiæ cum catholicis inierat, erant tamen inter eos plures, etiam episcopi, qui schismati non consentirent. Et quidem Euthymius, Novogrodensis episcopus, in cujus diœcesi vivebat S. Jacobus, contulit se ad metropolitam Isidorum, anno 1437 ex Græcia Moscuam reducem. Consulimus itaque R. P. Joannem Martinof, qui cum R. P. Joanne Gagarin, quoties de sanctis Slavis agitur, semper promptissimus est ad opem nobis ferendam. Ejus itaque mentem secuti, S. Jacobum Borovitsciensem inter prætermissos collocamus, quoniam, quum ejus gesta ignota fere sint, valde difficile sit aliquid de eo viro definire. Placet tamen pauca, quæ mecum de hoc viro communicavit R. P. Martinof, hic attexere. In Synaxario Moscuensi et Menæis cumulatur vulgaribus laudibus, sine quibus nemo inter orientales sanctus sit: quod scilicet oraret multum, vigilias multas faceret, corpus affligeret; et præterea quod eam vitam duceret, quam alii sancti, stulti pro Christo facti atque hinc Sali nuncupati, exemplo suo honestarunt. Deinde de ejus corporis detectione agitur, quod usque ad annum 1545 quo Borovitscio Novogrodum translatum fuit, incognitum remanserat. Quum itaque B. Jacobus Salus seu Stultus tamdiu in tenebris jacuerit priusquam celebris fieret ejus memoria, nemo mirabitur maxime jejunos esse de eo scriptores ecclesiasticos Russos; adeoque Philaretus, episcopus Rigensis, ubi in Historia sua ecclesiæ Russiacæ venit ad B. Jacobum Salum seu Borovitsciensem, satis habet lectores amandare ad Lexicon hagiographicum Russicum, ubi tamen vix aliquid reperire est. Quamquam autem B. Jacobi Sali translatio anno 1545 solemniter facta sit, non tamen admissum fuit ejus nomen inter sanctos viginti aut viginti et unum, quorum festivam memoriam quotannis fieri jussit concilium Moscuense, die 26 Februarii anni 1547 incohare et quorum vitas inseruit Menæis Slavicis Macarius, ex episcopo Novogrodensi metropolita Moscuensis creatus et vulgo habitus Menæorum Slavicorum auctor; neque in ullis aliis sæculi XVI Menæis B. Jacobi Sali memoria celebratur; quin etiam desideratur ejus imago in Ephemeridibus Græco-Moscis Papebrochii, quæ post medium sæculum XVII Moscuæ communi adhuc in usu erant. In fine addiderim oppidum Borovitski seu Borovitschi, in quo vixit et sepultus fuit S. Jacobus Salus, jacere ad fluvium Msta, in provincia Novogrodensi, ad orientem brumalem Novogrodi, satis notæ civitatis, a qua distat chiliometris 160.
Toleti in Carpetania Hispaniæ depositio S. Gratiani martyris, Romæ passi; cujus sacra pignora in monasterio fratrum SS. Trinitatis deaurata theca servantur et a fidelibus religiosa pietate coluntur. Ita Tamayus in Martyrologio Hispanico ad hanc diem; ubi in annotatis addit hujus viri ossa ex cœmeteriis Romanis fuisse eruta et data R. P. F. Joanni ab Annuntiatione, qui ea in Hispanias deferenda curavit. Donec erit tempus pro merito examinandi gravissimas quæstiones, quæ de sanctis cœmeterialibus Romanis motæ sunt, satis nobis erit eos in opere nostro inter Prætermissos collocare.
B. Lucas, ex discipulo S. Norberti primus abbas cœnobii Montis Cornelii ordinis Præmonstratensis, quod in civitatem Leodiensem translatum nunc esse dicitur, laudatur hac die in supplemento ms. Menologii Præmonstratensis et in Ephemeridibus hagiologicis Georgii abbatis Roggenburgensis. Hactenus legitime et publice inter sanctos relatus non est.
Martyrium abbatis et monachorum Setichenbeckensium in Germania, quos anno 1376 comes Mansfeldius injusta nece occidit quod hospitalilatem, regula S. Benedicti præceptam, exercuissent in hostes ejus, commemorat hodie in Menologio seu in Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti Antonius de Heredia. Verum hactenus non vindicavit hos martyres ecclesia.
In Claravalle B. Gauzelini monachi; qui longo sanctæ conversationis usu ignitas in corde suo ascensiones disponens, quadragesimo anno conversionis pervenit ad Dominum. Sic legitur ad hanc diem in auctario Kalendarii Cisterciensi. Gauzelinum quoque laudant Bucelinus, Heredia, Henriquez aliique menologii Benedictini et Cistercienses; sed cultum ecclesiasticum non habet.
Camalduli venerabilis viri Romualdi de Fabriano, qui decessit anno Christi 1579. Hæc ex Benedictino Menologio Bucelini, ex Diario Camaldulensi Basilii Duvergii, ex Vitis SS. Benedictinorum Antonii de Heredia aliisque fontibus; verum Romualdus ille cultum ecclesiasticum nondum obtinuit.
Eboraci in Anglia Ven. Wilsindis, discipulæ S. Burgundofaræ et sub annum 650 ad superos transgressæ, memoriam recolit hac die anonymus Donauwertensis Kalendarii Benedictini scriptor. Cultus vestigia non novi.
Apud Montem S. Walburgis, monasterium ordinis Cisterciensis, tribus milliaribus a Colonia, prope Bruelam, B. Richmundis virginis; quæ quum vigiliis, jejuniis et obsecrationibus indefesso spiritu vacaret et, mente excedens, cæli secretis interesset, plena bonorum operum migravit ad Christum. Hæc Arturus a Monasterio ad hanc diem in Sacro Gynecæo, laudans Cæsarium. Heisterbacensem, lib. VIII, cap. 7 Miraculorum, Henriquezium in Menologio Cisterciensi, Manriquezium in Calendario sanctorum ac beatorum ordinis Cisterciensis, atque adeo Calendarium Gallicum, Divione excusum. His addi jam posset Antonius de Heredia in Vitis SS. Ordinis S. Benedicti Hispanice conscriptis et scriptor Kalendarii Cisterciensis in auctariis ad hanc diem. Verum licet hi fere omnes conveniant in nuncupanda Richmunde sancta aut beata, nullus tamen suggerit aliquod ejus cultus umquam exstitisse vestigium. Rectius itaque Gelenius in Admiranda magnitudine Coloniæ eam solummodo venerabilem appellavit; nos vero eam præterimus.
B. Alberti, comitis de Franckenberg, in Hassia, et ordinis Prædicatorum alumni, qui circa medium sæculum XIII floruit, laudes hodie efferuntur in Diario sacro Dominicano, Italice Romæ anno 1758 impresso. Auctoritate publica nondum sanctis accensitus est Albertus.
Ven. P. Joannis Nideri, rerum spiritualium scientissimi, memoriam facit ad hanc diem, Annum Dominicanum secutus, Emmanuel de Lima in Hagiologio Dominicano. Nemo non magni facit hunc virum; at ecclesia eum non colit.
Jacobi a S. Petro, anno 1516 pro fide a Mauris occisi, Joannæ de Osorio, circa annum 1430 pie inter moniales Dominicanas mortuæ, Nicolaï, episcopi et inquisitoris apud Hungaros, anno 1241 occisi, Arsanciæ Cadelæ, quæ ex monasterio de Pruliano anno 1321 ad superos abiit, et Laurentii Ramirez, viri apostolici, qui anno 1640 meliorem vitam adeptus est, memoriam meritis laudibus hac die celebrat Emmanuel de Lima in Hagiologio Dominicano. Quibus adde ex Anno Dominicano breviato, anno 1670 Parisiis edito, Febroniam Bononiensem, pientissimam virginem, et Petrum Delgatum, missionarium in India Occidentali. At ex his nullus inter sanctos vindicatus est.
Joannis de Leiva, missionarii in insulis Philippinis et anno 1620 pie vita functi, laudes hac die celebrant Marchesius in Diario Dominicano et Emmanuel de Lima in Hagiologio Dominicano. Ast nondum judicio legitimo inter sanctos relatus est.
Nicolai Lyrani, qui circa annum 1340 obiit, piam memoriam recolunt hac die Huberus in Menologio Seraphico et Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano.
Franciscum Lardegarium, presbyterum, et Jacobum Laggerium laïcum, utrumque ex ordine Seraphico, hac die laudatos vide ab Hubero in Menologio, quod anno 1566, ab hæreticis Calvinianis apud Montem Regalem occisi, martyrium fecerunt.
Belvisii in territorio Palentino circa annum 1566 pie obiit Didacus Suffranus. Ejus meminit Huberus in Menologio Seraphico et simul Arturus a Monasterio.
In India Occidentali, B. Bernardini Saguntini, confessoris. Sic Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano. Ast Bernardinus ille cultus ecclesiastico caret.
Palmæ in territorio Cordubensi B. Leonoræ Porto-Carrieræ a Vega, virginis Clarissæ, quæ circa annum 1570 florebat, memoriam hodie celebrant Huberus in Menologio Seraphico et Arturus a Monasterio a Gynecæo sacro et in Martyrologio Franciscano. Eam prætermittimus, quod legitimum cultum ecclesiasticum nondum obtinuit.
Ulmeti in diœcesi Abulensi, in conventu tertii ordinis S. Francisci, anno 1594, virtutibus clara obiit Catharina de Quadia. Eam laudat iterum hac die Huberus.
S. Crescum aut Crescium, martyrem in Valle Mugellana in Etruria, ab aliis vero adscriptum Florentiæ aut Fesulis, laudant hac die Castellanus in Martyrologio Universali, Ferrarius in Catalogo generali et in Catalogo SS. Italiæ, item auctor Hagiologii Italici aliique; nos de eo dicimus ad diem proxime sequentem scilicet	XXIV Octobris.
In Cæsarea Cappadociæ passio SS. Longini, Severi, Victoris et Dorothei memoratur præsenti die in codice Lætiensi Martyrologii Bedæ seu Flori [Act. Sanctorum tom. II Martii, pag. XXXV.] . De S. Longino dictum est supra; de SS. Severo et Dorotheo, martyribus Hadrianopolitanis, inferius erit sermo. S. Victor incognitus nobis est, nisi pertineat ad manipulum Nicomediensem aut Hierapolitanum, de quo dicetur sequenti die, scilicet	XXIV Octobris.
Venusiæ, Felicis episcopi Tubzocensis et Audacti et Januarii presbyterorum: hæc leguntur in codice Barberiniano Martyrologii Bedæ seu Flori [Ibidem pag. citata.] ad hanc diem. Eadem nomina refert hac die Notkerus, addens Fortunatum et Septimum lectores; sed pertinent ad diem sequentem, ad quam S. Felicis passionem explicabimus, et simul ostendemus SS. Audactum et Januarium, Fortunatum, Septimum aliosque male intrusos esse. Vide itaque Acta S. Felicis ad	XXIV Octobris.
B. Bernardus, episcopus Viguensis in Hispania, hac die iterum prodit in Menologiis Benedictinis. In prætermissis ad diem 16 Octobris jam diximus, nos de eo acturos die	XXVI Octobris.
Commemoratio sancti abbatis Imeatæ, unius e novem sanctis monachis, qui ex imperio Romano venerunt in regionem Habessiniæ, Tigre dictam, ibique floruerunt exeunte sæculo V, celebratur hac die in Senkassar seu Hagiologio Habessino, quod non ita pridem in lucem dedit egregius missionarius Josephus Sapeto [Viaggio e missione cattolica fra i Mensa, i Bogos e gli Habab con un cenno geographico e storico dell'Abissinia, pag. 411.] . Ejusdem nomen, mutatum in Jemata legitur in Kalendario Æthiopico, edito a Ludolfo ad diem 28 mensis Æthiopici Tekemt seu 25 mensis Romani Octobris [Commentarius in Historiam Æthiopicam, pag. 396.] . Alibi [Ap. Ludolfum, Hist. Æth. lib. III, cap. 3; Commentarius, pag. 284.] venit nomine abbatis Adimatæ et ex Qosiat (quis locus is sit me hactenus latet) oriundus erat [Zapeto, Viaggio etc. pag. 405.] . De novem sanctis monachis tentarunt aliquid decessores occasione S. Michaelis Aragawi, quem unum ex iis fuisse falso putarunt [Acta SS. tom. I Junii, pag. 639 et tom. V Octobris, pag. 606 et seq.] ; et S. Garumæ seu Garimæ, quem nescierunt ex eorum numero reapse fuisse, et genuino nomine appellatum fuisse Isaacum, memoriam ab oblivione vindicarunt ad diem 11 Junii [Act. SS. tom. II Junii, pag. 465.] . Verum, quum quæ nunc habemus monumenta iis defuerint, non potuere securo incedere tramite. Operæ pretium itaque erit hæc nonnihil retractare; nomina sanctorum Æthiopum, in opere nostro ad dies suos omissa, revocare in memoriam; verbo breve Hagiologium Æthiopicum seu Habessinum conscribere. Quod facile fieri poterit in proximo tomo, in quo dicendum erit de S. Frumentio illarum regionum apostolo, et de S. Elesbaan, Æthiopibus et Habessinis Kaleb dicto, qui cum S. Pantaleonte, novem sanctorum monachorum aliquando duce et patre, multum commercium habuit. Hæc itaque exspectet lector ad diem, quo SS. Frumentius et Elesbaan celebrantur in Martyrologio Romano,	XXVII Octobris.
S. Genesius et mater ejus Genesia, qui coluntur Tigerni apud Alvernos, celebrantur hac die a Branchio, sanctorum Alvernorum biographo: sed sphalma typographorum in causa est; nam, ut ex ipso Branchii textu sequitur, scribenda erat dies, quo de eis nos dicturi sumus,	XXVIII Octobris.
Officium gloriosi præsulis ac martyris Foillani, XXIII Octobris, ex decreto capituli generalis recognitum, celebrandum ritu majoris triplicis in celebri abbatia ejusdem sancti patroni, typis Montensibus anno 1721 impressum, coram habeo. De illo sancto dicemus ad diem, quo communiter colitur,	XXXI Octobris.
S. Albini, pro martyre culti in templo monasteriali, dein cathedrali S. Pontii Tomeriarum in Gallia Narbonensi, meminit ad hanc diem Castellanus et secundum eum R. D. Petin, Hagiographici Dictionarii scriptor. Certissime in S. Pontii æde festive colebatur ejus corpus, donec post medium sæculum XVI a Calvinistis dissipatum est. Nunc autem nuspiam signatur ejus festum in ordine divini officii recitandi in divisione ecclesiastica S. Pontii Tomeriarum pro anno 1829. Haud scio an hæc omissio primum facta sit quum tam male Calviniani reliquias sancti viri habuere. Certe non apparet ejus festum in duobus Calendariis Tomeriensibus medii sæculi XVII; neque id restitutum est a Petro Joanne Francisco de Percin de Montgaillard, qui ab anno 1665 ad 1713 Tomeriensem sedem occupavit et a Galliæ Christianæ novæ scriptoribus [Tom. VI, col. 254.] meruit laudari quod Augustinianæ (Iprensem intellige) doctrinæ tenax eam pro virili parte defendit. Certe non reperitur S. Albinus in Catalogo festorum, quem hic præsul anno 1681 typis Narbonensibus edidit; et quo nonaginta tria festa aut commemorationes ex Missali et Breviario Romanis expunxit; viginta et unum festa ad ritum inferiorem redegit, v. g. festum Immaculatæ Conceptionis ad ritum mere duplicem sine octava, et festum S. Ignatii Loyolæ ad nudam commemorationem; et quo demum viginti novem festa induxit quæ a Kalendario Romano absunt inter quæ postrema frustra quæres S. Albini nomen. Utut id est, si diversus sit a S. Albino Andegavensi, qui nunc (si nullæ nuper factæ sint mutationes) Tomeriis colitur die 1 aut 2 Martii, malumus de eo cum Saussayo [Martyrologium Gallicanum, tom. II, Supplem. pag. 1190.] dicere ad diem	II Novembris.
Gaudiosi, episcopi Tyrasonensis conf. patroni ecclesiæ, duplex primæ classis cum octava in matrice; in diœcesi duplex; ita legitur ad hanc diem in Ordine recitandi divini officii in diœcesi Tyrasonensi seu Turiasonensi in Hispania pro anno 1718, verum Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, Castellanus in Martyrologio Universali, Tamayus in Martyrologio Hispanico et Petrus Sainz de Baranda in Clavi Hispaniæ sacræ annuntiant ejusdem festum ad diem 3 Novembris et prædictus Ordo translationem indicat ad diem 15 ejusdem mensis. Quamobrem de eo dicemus ad diem	III Novembris
	aut XV Novembris.
S. Zachariæ sacerdotis memoria hodie recolitur in kalendario Syriaco seu Chaldaïco, quod anno 1624 typis Romanis expressum fuit et cujus duplex versio nobis ad manum est, altera Simonis Moysis Maronitæ, altera Josephi itidem collegii Maronitici alumni. De S. Zacharia, sacerdote et S. Joannis Baptistæ patre, dicemus cum Martyrologio Romano ad diem	V Novembris.
S. Laidgennus seu Laidcend laudatur hac die in Martyrologiis Tamlactensi, Dungallensi, Hibernico Colgani, et in Martyrologio Mariani Gormanni. Colganus in Annotatis ad syllogen de S. Laidgenno, filio Baithi, hæc de præsenti S. Laidgenno habet [Act. SS. Hiberniæ, pag. 58.] : Commemoratur … 23 Octobris tertius Laidgennus, filius Rochra, qui cum suis fratribus Cannecho et Accabrono 28 Novembris colitur in regione Desiorum, in loco qui Achadhraithin appellatur. Commodius itaque de sancto hoc manipulo dicetur die	XXVIII Novembris.
S. Petri Paschasii, episcopi Giennensis et martyris, nomen ab anno 1674 bis legitur in Martyrologio Romano, semel die 6 Decembris, qua obiit; semel die 23 Octobris, quo ejus festum transtulit Clemens papa X; satius nobis videtur, ut et Butlero, Godescardo aliisque visum est, de eo dicere ad diem	VI Decembris.
S. Gratianum, episcopum Telonensem in Provincia et martyrem, laudat ad hanc diem R. D. Petin. De eo cum Saussayo et aliis dicemus ad	XXVI Decembris.

DE SS. THEODOTA ET SOCRATE MARTYRIBUS NICÆÆ IN BITHYNIA

CIRCA ANNUM CCXXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Theodota, virgo et martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Socrates, presb. et mart. Ancyræ in Gallatia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. Cultus sanctorum martyrum Constantinopoli. Templa et monasteria SS. Georgii, Theodotæ et Mamantis. Illorum martyrum Passionis fides. Martyres tempore Alexandri Severi.

Qui oculos conjecerit in mappam seu tabulam Constantinopoleos, [Situs Xylocirci Cpoli; monasterium S. Georgii et templum S. Theodotæ.] is viderit oportet civitatis hujus eam esse formam ut proxime accedat ad figuram geometricam, sectorem appellatum. Propontidis littus loco unius radii est; maris sinus, septentrionem versus Constantinopolim a suburbio Galata dividens et cui nomen est Cornu aureum seu Chrysokeras, alter est radius; circuli vero arcum repræsentat murus, a Propontide usque ad Cornu aureum ductus et urbem ad Caurum seu Occidentem æstivum cingens. Porro prope locum, quo murus hic Cornu aureum attingit, nec procul a palatio et monasterio Blachernarum porta olim erat pluribus nominibus designata; quorum unum porta Xylocirci. Id ei nomen datum, quod illac ibatur ad Xylocircum, paulo magis ad septentrionem positum e regione scilicet pontis Leonis imperatoris, supra sinum Chrysokeras constructi; distabat autem Xylocircus quingentis circiter passibus a Blachernis et nomen suum, quod sæpius Xerocercus scribebatur, communicabat viciniæ. Ineunte sæculo VI exstabat ibidem certissime S. Georgii monasterium, quum Eugenius, abbas monasterii sancti eximiique martyris Georgii in Xerocerco, ἀββας μονης του ἁγιου μεγαλομαρτυρος Γεοργιου ἐν τῃ Ξηροκερκῳ, subscripserit libello monachorum ad synodum sub Hormisda papa; et medio sæculo sequenti durabat adhuc, quippe cujus abbas Cyriacus interfuerit concilio Constantinopolitano, sub patriarcha Menna habito [Du Cange, Constantinopolis christiana, lib. IV, § VI, num. 46, pag. 85, edit. Byzant. Veneta.] . Putem medio sæculo XI jam cessasse hoc asceterium: posterioribus saltem temporibus nullam amplius ejus reperio memoriam. Xylocircum partem fuisse Hebdomi bene demonstravit Cangius [De Hebdomo Constantinopolitano disquisitio topographica, num. 12, pag. 16, edit. Veneta.] ; sed an umquam Xylocircus dictus fuerit positus in Campo Hebdomi, qui fere campus Martius Constantinopolitanus erat, plane mihi ignotum est. Utut id est, in Campo Hebdomo ecclesia erat, quam, ut ex Procopio, lib. 1 de Ædificiis, cap. 4, Cangius refert, Justinianus 1 ædificarat titulo S. Theodotæ. Sed hæc martyr nostra non est, sed Nicæna natione, coæva S. Anastasiæ martyri et die 29 Julii in Menæis celebrata [Cfr Cangius, Cpolis Christ. lib. IV, § VII, num. 31; De Hebdomo Cpolitano, num. 19.] .

[2] [Non in his, sed in templo monasterii S. Mamantis culti fuere sancti martyres.] Quocirca neque de S. Georgii monasterio et templo in Xylocirco, neque de S. Theodota in Campo Hebdomi cogitandum est, ubi hæc die in Menologio Sirmundi post vulgarem SS. Theodotæ et Socratis laudationem hæc occurrunt: Τελειται δε ἀγιων συναξις ἐν τῃ ξυλοκιρκῳ; agitur eorum festivitas in Xylocirco; sed nomen id proprium erat monasterio S. Mamantis suburbano. Anonymus enim Bandurianus antiquitatum Cpolitanarum indagator, quum de eo asceterio acturus est, hunc titulum præfigit: De monasterio Xylocerco seu S. Mamantis; Περι της μονης τα Ξυλοκερκου, ὁ ἁγιος Μαμας;; et dein ita exorditur [Banduri, Imperium Orientale, tom. I, part. III, pag. 54, edit. Paris. 1721.] : Ἡ δη μονη Ξυλοκερκος, ὁ ἁγιος Μαμας, παρα της ἀδελφης Μαυρικιου ἐκτισθη;; Monasterium Xylocircus seu S. Mamantis conditum fuit a Mauricii sorore. Ita ut dubitandum non sit quin hoc indicetur monasterium in Sirmundiano Menologio. In commentario de S. Mamante fuse dixit de hoc asceterio decessor noster Joannes Pinius [Act. SS. tom. III Augusti, pag. 431.] , ex quo pauca huc transferam. Leo I, cognomine Macelas, qui ab anno 457 ad 475 imperavit, primus videtur struxisse Constantinopoli S. Mamantis templum. Integro sæculo post, dum Mauritius regni habenas teneret (quod fecit ab anno 582 usque ad annum 602, quo a Phoca cum filiis occisus fuit), soror ejus monasterium ibidem addidit, in quo fratrem ejusque liberos sepeliendos curavit; circa quod tempus Pharasmanes eunuchus templum renovasse videtur. Virgines id asceterium initio habitabant; an etiam viri, ita ut duplex esset monasterium, incertum; sed postea certe ibidem vixere viri, quorum unus celebre habet inter Symeones nomen: is Symeon Junior, theologus dictus, Alexandro Comneno imperatore, Hesychostarum Thessalonicensium seu Palamitarum pater; de eo plura dabunt Leo Allatius [De Symeonum scriptis diatriba, pag. 72, 143, 151, 161, 168, 172 et seqq.] , Fabricius [Bibliotheca græca, tom. X, pag. 323 et 324.] , Combefisius [Auctarium noviss. tom. II, pag. 119 et seqq.] , Morcellius [Calendarium Constantinopolit. tom. I, pag. 126.] aliique. Exstat etiam Vindobonæ et Mosquæ hujus viri Vita, auctore Niceta Stethato, cum hoc titulo: Του ἐν ἁγιοις πατρος ἡμων Συμεων του νεου, θεολογου πρεσβυτερου και ἡγεμονου της μονης του ἁγιου Μαμαντος της Ξηροκερκου. Vita beati patris nostri Symeonis novi theologi, presbyteri et higumeni monasterii S. Mamantis in Xerocerco. Durabat adhuc Xylocirci seu S. Mamantis monasterium medio sæculo XIV, ut passim ex Joannis Cantacuzeni historiis colligi potest; destructum tamen fuerit oportet antequam sæculo XV expugnata fuerit Constantinopolis: positum enim erat extra mœnia et quidem in ea ipsa parte, ad quam in Constantinopolis delineatione, anno 1422 a Christophoro de Bondelmontibus facta, hæc leguntur [Vide hanc mappam ap. Banduri, Imperium Orientale, post pag. 348, edit. Veneta.] : Hic Turci semper præliant, quia locus est debilior.

[3] [Synaxarium de sanctis martyribus in Menologio Basiliano et Menæis ad 21 et 23 Octobris;] Porro quomodo factum sit ut in Xylocirco seu S. Mamantis templo SS. Theodota et Socrates singulari veneratione colerentur me plane fugit: suspicor eo delatas fuisse illorum cælitum reliquias, maxime quod antiquis temporibus non die 17 Septembris, qua S. Theodota vitam pro Christo dedit, colebatur, sed die tantum 23 Octobris. In Menologio enim Basilii Porphyrogeniti, qui orientale imperium administravit ab anno 976 ad 1025, hæc ad posteriorem hanc diem leguntur [Menologium Græcorum, tom. I, pag. 136.] : Sancta Theodota parentibus nobilibus in regione Pontica nata, sub Alexandro imperatore exstitit. Dum autem in monasterio, quo se receperat, quietam vitam ageret, agnita est et a præside * Christi causa capta est. In equuleum semel iterumque * sublata scalpitur et in fornacem ardentem injicitur; sed Christi beneficio inde erepta, a præside Byzantium versus ducitur: mox Ancyram venit; ubi, dum gentiles publica festivitate dæmones colerent et idola adorarent *, Socrates presbyter, vir pius Dominique nostri Jesu Christi confessor, pro sui zeli ardore altare subvertit, eaque de causa, capite amputato, spiritum reddidit. Sancta vero Theodota, jussa idolis immolare et imperata facere recusans, in sartaginem ferventis olei conjecta est; sed quum Dei favore inde illæsa evasisset *, ipsa quoque gladio vitam finivit. Proxime ad hanc narrationem accedit seu potius eadem est brevis illorum martyrum historia, quæ in Menæis tum excusis, tum manuscriptis leguntur. De excusis pronuntio juxta editionem Venetam anni 1843 et versionem Raderi, ex Menæis item excusis paratam; de manuscriptis autem juxta exemplaria Ambrosiana, Chiffletiana et Sirmundiana, toties a decessoribus nostris laudata. Operæ pretium itaque arbitratus non sum eum narratum huc transferre, quum certissime a Basiliano Menologio tantum solummodo distet, quantum corrupta plus minus apographa a meliori exemplari. Varietates cæterum præcipuas ad marginem notavi, quo magis appareret lectionem, quam etiamnum recitant Græci die 23, aut potius nunc 21 Octobris, originaliter eamdem esse ac quæ in Basiliano Menologio legitur.

[4] [id desumptum fuit ex antiquiore Passione, omissa S. Theodotæ palæstra, quæ Nicææ in Bithynia fuit.] Hoc itaque synaxarium in omnibus menologiis et synaxariis, tam excusis quam manuscriptis, quæ mihi saltem videre licuit, die 21 aut 23 Octobris legitur; et quidem in ms. libris et Menologio Basiliano die 23 Octobris, in Menæis excusis adeoque recentioribus (quo pertinet Sirletianum Menologium) die 21 Octobris; et quoniam in his tantum, non autem in illis, alia festivitas cum alio fusiori synaxario indicatur ad 17 Septembris, dubium nullum esse potest quin primitus festum SS. Theodotæ et Socratis Constantinopoli actum sit die 23 Octobris; quæ dies quum integro mense distet a 17 Septembris, sanctorum martyrum morte honestata, et quum quæ illa die agebatur festivitas, solemnius celebraretur in uno S. Mamantis suburbano templo, nemo non videt quam pronum sit conjicere reliquias aliquot SS. Theodotæ et Socratis illic olim hac die receptas fuisse. Ast non id solum de synaxario Basiliano animadvertendum est. In eo videlicet ita narratur SS. Theodotæ et Socratis martyrium ac si ambo Ancyræ capite fuissent plexi; ast in Passione, quam infra edemus et cujus epitome exstat in Menæis excusis ad diem 17 Septembris, Socrates quidem Ancyræ occisus dicitur; Theodota autem hinc Nicæam Bithyniæ ducta, atque hic capite minuta. Ex qua diversitate oritur quæstio ubi demum S. Theodota martyrium fecerit; dein utra historia antiquior Menologii Basiliani an illius fusioris Passionis; quod si hæc recentior habenda sit, an ea omnia, quæ S. Theodota Nicææ locuta esse et fecisse dicitur, totidem commenta sint. Verum si quis præ oculis habeat rationem, qua collectum fuerit Menologium Basilianum, fons et origo synaxariorum, quæ de SS. Theodota et Socrate in Menæis ad diem 21 aut 23 Octobris scripta aut impressa sunt; si quis, inquam, recogitet totum fere illum librum nil aliud continere quam summaria longiorum Passionum, atque hæc ita confecta esse ut omnia fere habeant eamdem magnitudinem; non poterit non putare scriptorem, nimium ad finem properantem, omisisse S. Theodotæ Nicænum iter et post indicatam S. Socratis mortem continuo sociæ ejus cruentam necem narrasse. Equidem quin ita sit dubitare non possum, maxime quoniam ad calcem longioris illius Passionis S. Theodotæ sepultura refertur, a Sophronio, episcopo Nicæno, in civitatis vico procurata. Unde sequitur nil obstare quin Passio illa Menologio Basiliano, seu initio sæculi XI antiquior sit; immo certum videri Menologii illius de martyribus nostris synaxarium ex ea ipsa Passione fuisse excerptum.

[5] [Auctor hujus Passionis non fuit Simeon Metaphrastes.] Sed quis hujus Passionis scriptor et quæ ejus auctoritas? Manu Rosweydi inscriptum reperio interpretationi, quam dabimus, auctorem græcæ Passionis esse Simeonem Metaphrasten. Verum id parum credibile: stylus enim omnino alius est; dein hæc lucubratio non recensetur ab Allatio inter Vitas et Passiones, quæ reapse a Metaphraste conscriptæ fuere [De Simeonum scriptis diatriba, pag. 124 et seqq.] ; et tertio demum, Metaphrastis scripta nequaquam rara sunt, sed multis reperiuntur locis: contra Passio SS. Theodotæ et Socratis tam paucis exsistit in bibliothecis ut nuspiam mihi in catalogis fuerit obvia. Quam autem vertendam curavit Rosweydus, eam acceperat Parisiis, ex ms. Medicæo regis Franciæ, ut ibidem annotavit: qui codex quo nunc terrarum abiverit mihi plane incertum; profecto in catalogis Parisiensibus annotatam hanc Passionem non reperio. Bruxellis etiam non exstat exemplar græcum, ex Parisiensi desumptum; neque id post Rosweydi mortem habuisse videntur decessores, in quorum quippe catalogis nulla illius fiat mentio. Procul dubio tamen in Græcia aut Constantinopoli exemplaria superesse debuere, quum Menæa fuere excusa: quæ enim in iis ad diem 17 Septembris leguntur ex hac ipsa Passione partim verbatim desumpta, partim breviata sunt.

[6] [Difficultates, quæ ei insunt,] Vix itaque dubitandum videtur quin SS. Theodotæ et Socratis Passio adscripta fuerit Simeoni Metaphrasti pro communi illa opinione, qua quævis Sanctorum acta græca, auctoris titulo carentia, opus ejus esse dicuntur: de qua re videri potest Allatius [Ibid. pag. 79 et 80.] . Verum inde neque crescit, neque decrescit scriptionis hujus auctoritas. De hac autem me anxium plurimum fuisse et jam in unam jam in alteram partem propensum quare diffiterer? Postquam tamen omnia quæ in eorumdem favorem aut contra ea facere viderentur diligenter semel et iterum examinavi, statui mecum tandem nil esse cur inter apocrypha scripta referretur, et multa esse quibus suadeatur eamdem esse sinceram. Quatuor autem præcipuæ difficultates in hac Passione esse videntur: quarum prima est imperatorem Alexandrum in ea dici impii decreti auctorem et jussisse idola ab omnibus adorari; secunda continuis fere miraculis ab omnigenis tormentis servatam fuisse S. Theodotam; tertia sæpius sanctam virginem uti inter loquendum scripturæ sacræ locis et quarta demum longiores ejus esse sermones. Verum, ut ab his postremis difficilioribus locis exordiar, in sermonibus S. Theodotæ duplex genus distinguendum est, alterum responsionum, alterum orationum ad Deum; prius generatim breve est et simile responsionibus quæ in Actis præsidialibus occurrunt; posterius nil habet quod insolens sit aut inopportunum videatur. Non magis obstare possunt Sacræ Scripturæ loca, quæ S. Theodota recitat: sunt enim hæc ad unum fere omnia deprompta ex libro psalmorum, quem multi fideles initio ecclesiæ memoria tenuisse et domi rurique cantasse norunt omnes. Magis serium est quod de continuis miraculis objici potest. Ast vide quam nude et simpliciter hæc narrentur; dein nullum est quod in aliis Passionibus, etiam optimæ notæ, non legatur: quemadmodum in annotatis fusius explicabimus.

[7] [et quarum potissima est decretum persecutionis adscriptum Alexandro Severo,] Quod demum decretum persecutionis Alexandro Severo imperatori tribuitur, neque id impedire debet quominus hanc Passionem sinceram habeamus. Re quidem vera princeps ille, Mammæa, muliere christiana, natus [Lampridius, Alexander Severus, cap. 15.] , cum puer ad imperium pervenisset, fecit cuncta cum matre, ut et illa videretur imperare, et ad finem usque vitæ optimæ matris consiliis usus est [Ibid. cap. 66.] ; clamabat sæpius quod a quibusdam … christianis audierat et tenebat…: “Quod tibi fieri non vis alteri ne feceris [Ibid. cap. 51.] ;” cum christiani quemdam locum (tabernam scilicet meritoriam), qui publicus fuerat, occupassent ibique templum B. Mariæ trans Tiberim excitassent, contra popinarii dicerent, sibi eum deberi, rescripsit melius esse ut quomodocumque illic Deus colatur quam popinariis dedatur [Ibid. cap. 49.] ; si non cum uxore cubuisset, quotidie matutinis horis in larario suo, in quo et divos principes, sed optimos, electos, et animas sanctiores, in queis et Apollonium, et quantum scriptor suorum temporum dicit, Christum, Abraham et Orpheum et hujusmodi cæteros habebat, ac majorum effigies, rem divinam faciebat [Ibid. cap. 29.] ; Christo templum facere voluit eumque inter Deos recipere; … sed prohibitus est ab iis qui, consulentes sacra, repererant omnes Christianos futuros, si id optato evenisset, et templa reliqua deserenda [Ibid. cap. 43.] ; multum itaque abest ut Alexander christianos odio habuerit, aut qui erga omnes studebat esse mansuetus, æquus et comis, violentus in eos fuerit et crudelis; contra magni eos faciebat certumque habebat eorum sacerdotes optimos quosque esse viros; adeoque ubi rectores dandi erant provinciis, præpositi faciendi et ordinandi rationales, servabat ipsemet instituta, quibus christiani tam bonos sibi præficiebant magistros [Ibid. cap. 45.] . Quocirca quamquam pristina decreta, quibus christiani proscribebantur, non sustulit, eorum tamen vim et auctoritatem gravem esse noluit; verbo christianos esse passus est [Ibid. cap. 22.] ; quin etiam in ejus familia servili complures fideles et christiani versabantur [Eusebius, Hist. eccl. lib. VI, cap. 21.] .

[8] [non officiunt illius auctoritati; nam Ulpianus, Alexandri adolescentuli tutor, omnia priora collegit.] Verum enim vero Paulum et Ulpianum in magno honore habuit, quos præfectos ab Heliogabalo alii dicunt factos, alii ab ipso. Nam et consiliarius Alexandri, et magister scrinii Ulpianus fuisse perhibetur; qui tamen ambo assessores Papiniani fuisse traduntur. Hæc Ælius Lampridius [Alexander Severus, cap. 26.] : qui pluribus aliis locis [Ibid. cap. 15, 31, 67, 68 et aliis.] docet summam apud Alexandrum Ulpiani fuisse auctoritatem, ita ut eum pro tutore habuerit, primum repugnante matre, dein gratias agente [Ibid. cap. 51.] ; et ut, teste Dione Cassio [Hist. Romanæ, lib. LXXX, initio.] , non solum ei dederit præfecturam prætorianam, verum etiam ei permiserit cætera quæ pertinent ad administrationem imperii. Neque enim initio poterat Alexander, quippe qui quarto decimo ætatis anno imperium capessivit, rempublicam ipsemet gubernare. Ast audi jam quomodo Ulpianus, pristinarum legum retinentissimus, in christianos usus fuerit hac sua potestate. Quin etiam, inquit Lactantius [De divin. instit. lib. V de justitia, cap. 11.] , sceleratissimi homicidæ (Ulpianus quippe pluribus reus visus est Chresti et Flaviani cædis) contra pios jura impia condiderunt. Nam et constitutiones sacrilegæ et disputationes jurisperitorum leguntur injustæ. Domitius, de officio proconsulis libro septimo, rescripta principum nefaria collegit, ut doceret quibus pœnis affici oporteret eos, qui se cultores Dei confiterentur. Perdita est hæc illius libri pars aut potius destructa, quum simul cum Constantino vicit christiana religio; sed quum ea in præsidum provinciarum manus venit, quis mirabitur aliquot ex eis fuisse qui nefaria illa rescripta exsequi statuerint nomine adolescentuli imperatoris? Quod enim Alexandro imperatore non per omnes provincias in christianos aspere actum fuit, nequaquam inde sequitur ubique iis fuisse parcitum. Præsides plurimum ducebantur suo genio: Accepta enim potestate, ait Lactantius, generatim agens de præteritis temporibus, pro suis moribus quisque sæviit. Alii præ nimia timiditate plus ausi sunt quam jubebatur; alii suo proprio adversus justos odio; quidam naturali mentis feritate; nonnulli ut placerent, et hoc officio viam sibi ad altiora munirent. Aliqui ad occidendum præcipites exstiterunt, sicut unus in Phrygia, qui universum populum cum ipso pariter conventiculo concremavit. Atque illa forte veterum decretorum renovatio præcipua causa fuit ob quam Mammæa initio Ulpianum repugnanter tulerit. Ex illo itaque capite frustra oppugnaretur SS. Theodotæ et Socratis passio.

[9] [Plura suadent hanc Passionem sinceram esse et bonam.] Jam si in ea inquiramus quæ eamdem commendent et sinceram esse suadeant, imprimis considerandus venit interrogandi et respondendi modus, qui omnino idem est ac qui in genuinis martyrum Actis omnium ferit oculos; deinde nuspiam generalia dicta habes, sed omnia accurate designata, homines, loca et alia hujusmodi; tertio nil est quod non conveniat cum illius ævi moribus et rebus gestis: qui fabulatorum pene omnium certus est scopulus; quarto locus aliquis inest, qualem nuspiam in Passionibus fabulosis deprehendes; ecce autem: Prodiit in medium virgo, talisque apparuit ut præfectus eam lautioribus cibis in itinere nutritam fuisse arbitraretur. Itaque accersito ad se commentariensi dicit: Dic, sodes: quibusnam cibis usa est Theodota? Tum alter: Domine, Tatianus, adjutor commentariorum, ad hoc respondeat. Tum præfectus: Tatianus mox adsit. Tatianus præsens hunc in modum rogatus est: Dic nobis quales cibos sumpserit virgo? Ait Tatianus: Domine, in itinere cum esset vinculis constricta etc. Sed potius judicet ipse lector, non præjudicatis opinionibus ductus, sed præ oculis habens optima martyrum Acta, quæ ipsi severiores critici inter bona historica monumenta recensent. Plura addemus in annotatis ad Acta. Ad calcem hujus commentarii tandem subjungam versiculos, qui Menæis græcorum inscripti sunt. Ad 17 Septembris, qua die unius S. Theodotæ memoria celebratur, hos habes:
Την Θεοδοτην προς ξυρος τεθηγμενην, *
Ποιει προθυμον ἡ Θεοσδοτος χαρις.
Id est latine: Theodotam ad ensem acutum (excipiendum) paratam facit divina gratia; et ad 21 Octobris, quo simul S. Socrates colitur:
Την Θεοδοτην ἐκ ξυρους τετμημενην
Θεῳ δοτην ἐγνωμεν ἁγνην θυσιαν.
Ὁ Σωκρατης ἐσπευδεν ὀφθηναι, Λόγε,
Τετμημενος σοι Σωκρατης στεφοκρατης.

Theodotam gladio occisam novimus Deo datam seu factam esse puram victimam.
Christe, Verbum Dei, Socrates properavit apparere coram te tamquam Socrates stephocrates seu coronatus.

[Annotata]

* Cappadociæ add. Men. exc. et Rad.; Simplicio ms.

* Omitt. δευτερον seu ἐκ δευτερου Men. exc.

* Ms. hab. θυοντων tantum

* Men. exc. et Rad. omitt. in sartaginem … evasisset.

* τεθηγμενον

CERTAMEN SEU MARTYRIUM SANCTÆ, GLORIOSÆ ET VICTORIIS CLARÆ MARTYRIS THEODOTÆ,
E græco ms. medicæo regis Franciæ, interprete Guilielmo Gratio Brugensi, Societatis Jesu presbytero.

Theodota, virgo et martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Socrates, presb. et mart. Ancyræ in Gallatia (S.) a

EX MSS.

[Simplicius, missus ab Alexandro Severo ad cultum deorum urgendum,] Alexander imperii sui tempore, impii dogmatis auctor, servos Dei inanis nominis idola, et quæ solam deorum appellationem sortiuntur, colere jubebat b. Magos quosdam secum ducere consueverat, qui ad verum christianæ fidei mysterium persequendum eum incitabant c. Tale decretum per totum orbem terrarum instituit, ut qui vana ejusmodi mysteria nollent evertere, Simplicio cuidam, omnis veritatis hosti, cui omnem imperandi licentiam dederat d, inservirent. Huic et absolutum jus concessum est ad interficiendos eos, qui idolis honorem exhibere recusarent. Igitur Simplicius, egressus ex Oriente, totum orbem idola colendo peragravit. Maxime vero Apollini sacra faciebat, christianos diris afficiens suppliciis. Ingressus Cappadociam e, jussit eumdem deum adorari eique adoleri. Erat autem ea tempestate illic frequens christianorum exercitium.

[2] [obviam sibi habet in Cappadocia S. Theodotam virginem, fidem fortiter profitentem.] Inter cæteras Theodota quædam ex Pontica regione et primaria matrona, Anicia nomine, eminebat; multis facultatibus abundans, a cæteris in veneratione habebatur, quod se Deo jam devovisset f. Quum vero impurissima sacrificia Apollini immolarentur, Simplicius undequaque christianos adesse coegit. Theodota, sese palam ostentans et ad unius Dei cultum et cognitionem publice comparens, primam se Simplicio patefecit, dicens: Estne quod postulas, præfecte? Ait Simplicius: Imperatoris decretum sine mora perfici. Ait Theodota: Cujusnam imperatoris? aut quodnam decretum? Iterum Simplicius: Imperatoris Alexandri, qui orbem sibi subjugavit, cujus imperium est venerabile et [qui] victimas passim diis immolari decrevit et consequenter g Apollini sacrificari voluit. Theodota ait: Vide ne tu hallucineris, Simplici. Deus enim omnipotens, qui mundum universum creavit, in cælis degit, et idola et falsos deos fieri prohibuit. Disce diligenter christianorum Deum per prophetam dixisse: Dii, qui cælum et terram non fabricaverunt, pereant! Iterum alius propheta ait: Dii gentium dæmonia sunt. Quomodo igitur christianus, mandata minime falsa servanda suscipiens æternamque adiens ex Christi testamento hæreditatem, terga vertet? et incorruptibili excidens, vitam corruptibilem sortietur, æternæ mortis supplicia incurrens?

[3] [Romæ Candida dicebatur, patre Acacio, genere Anicio orta, anhelat ad martyrium.] Ad hæc Simplicius præfectus: Quænam tu, quæ tam temeraria effutire audes? Ait Theodota: Quod primum et maximum est, christiana sum, quæ salutem per Christum consequi desidero. Secundo matrona sum, patre Acacio. Tertio sum Romæ Candida h ex genere Anecio i. Ait Simplicius: Quæ tantæ es dignitatis, cave ne multos ad peregrinam cognitionem seu scientiam adhorteris. Verum imperatori morem gerens, diis mox sacrificato. Tum Theodota: Consequenter loquere et sustinebo te. Vetas ne multos ad peregrinam cognitionem incitem; et contra dicis: Apollini sacrifica. Perniciem ex ipso nomine agnoscito, cum Apollinem nominas k. Si ipse periit, igitur omnes, qui ipsi adhærent, animas suas perditas eunt. Tum Simplicius: Cave, mulier, ne nugis femineis nos circumvenias, ne crudelem mortem incurras. Iterum Theodota: Christi stadium non solum viros, sed etiam mulieres comprehendit, et præmiorum dator est Christus; neque solum adversus diabolum viros, sed et mulieres ungit, gloriosum ducens pro victoria eas cum hoste concertare, ut coronatæ dicant: Ubi est, mors, stimulus tuus? ubi, inferne, tua est victoria? Tum iterum Simplicius: Gravibus te suppliciis consumam, nisi sacrifices. Tum Theodota: Jube me hæredem fieri patrum. Pater enim meus David in testamento exposuit: Quoniam ad flagella paratus sum et vultum meum non averti ab opprobrio conspuentium. Quapropter patrum sequar hæreditatem. Fac mecum quod vis; nullo me timore concuti videbis. Christum enim habeo, qui me contra patrem tuum diabolum armare non desinit.

[4] [Simplicius jubet eam suspendi et genas abradi; non sentit tormenta martyr, et hortamentis Simplicii fortiter resistit.] Iratus Simplicius varia tormentorum genera, in medium allata, præparari curat moxque ait: Per deos, ni statim sacrificaveris, his omnibus te sine mora tormentis cruciabo, ut his brevi tempore carnem tuam consumam. Ad quæ Theodota: Hæc omnia ex patris tui satanæ hæreditate habes et præbes; qui enim perversi patris es filius, perversa et operaris. Simplicius mox eam suspendi imperat, malasque in facie abradi l. Illa vero suspensa et rasa, voce elata ait: Gloria tibi, Deus, quod per impurum Simplicium purum in me et eloquentem sensum excitaveris et aperuisti os meum et attraxi spiritum. Sedi enim ligata et ignota omnibus. Nunc vero, Deus omnipotens, per hæc flagra aperuisti os cordis mei, omnibusque divinitatis tuæ gratiam declarasti. Ipsa jam rasa neque ullo modo læsionem sentiente et Deum glorificante, fatigati erant m ministri diaboli. Tum Simplicius eam apprehendi et interrogari imperat; dumque cominus adducitur, ait: Dic sodes, Theodota, utrum mentem mutaveris. Omnes ecce spectatores mecum his te tormentis affici indignissime ferunt. Nobilis enim cum sis, et ex prima prosapia et scientia venerabilis, agnosce te tibi infamiæ notam non [posse] leviter inurere. Te enim dii optimi maximi, licet rasam, salvam tamen ad sacrificium exspectantes conservant. Venerare et honora in omnibus genus tuum, neque corporis tui speciem ingloriam esse sinas, et tamquam prudens mulier sacrificium Apollini offeras. Ait Theodota: O rei iniquitas! Qualia nobis profers, Simplici, verborum sophismata? Certe sermones tui absinthio sunt amariores. Monitio tua est instar laquei lethalis, mortem occultantis. Vultus refert agnum mollem et lentum, sed clam execrantem. Procul absit ut fraudulentis tuis consiliis mentem meam valeas supplantare. Christi sigillum n animo meo nervos et robur addidit, cogitationesque confirmavit, ut, intelligibilis divinitatis facta professione, tormentorum tuorum technas et inventiones superare possim.

[5] [Crudelissime flagellatur, nullum sentiens dolorem; et in carcere interiori posita visitatur ab angelo;] Ait Simplicius: Iterum velut prius in aere suspensa, feriatur, donec intestina diffluant o. Tum iterum illa: Deus meus, qui omnipotens es et invisibilium thesaurorum largitor, qui sæculorum es creator, qui præteris omne delictum ex ignorantia commissum animæ tibi sincero corde servientis, qui omnis malitiæ oblivisceris, neque peccatorum recordaris, sed in te sperantes ex ore lupi sine mora eripis, libera me quoque a maligni dæmonis carnificina, ut tibi serviens dexteræ tuæ auxilium persentiscam. His precibus rite fusis, flagra usque ad ossa intima penetrarunt, sed quæ nullum omnino dolorem inferrent p. Tum iterum præfectus in carcerem eam conjici curat, ubi hunc in modum cantare cœpit: Viam iniquitatis amove a me, et in lege tua miserere mei. Iterum Simplicius in interiorem custodiam q abductam diligenter per suos ibidem conservari imperat, ne quisquiam forte ingressus sermones artificiosos eam doceat. Famuli ad hæc, timore perculsi, spatio tridui omnibus eam adeundi viam præcludunt. Post tres dies foribus carceris ultro apertis, custodes, tremore concussi, citato cursu ingressi, virginem hilari et pleno vultu conspiciunt, pugillares r ulnis gestantem simulque dicentem: Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum. Cantabo et psallam in gloria mea. Illi interrogaturi cur ita consisteret, ecce subito juvenem conspicantur, panem et aquam deferentem. Tum statim, clausis foribus, accurrentes quæ in carcere admiranda viderant Simplicio nuntiant s.

[6] [et quemadmodum coram Simplicio fatetur, vulnera sanantur.] Simplicius, iis nequaquam fidem adhibens, eo die supersedendum ratus, sequenti ad se adduci jubet, iterumque rationem reddere cur diis sacrificare nolit. Illa, carcere egressa nec jam ob corporis incolumitatem et integritatem agnita, ita est prolocuta: Viam veritatis elegi; judicia tua non sum oblita. Cumque stantem ante tribunal Simplicius non agnosceret, ait: Omnino concipio me alteratum esse vel incantatum. Tum ad illam: Quænam es tu? Ad quæ sic illa: Cogitationes tuæ obtenebrescunt et mens ad interitum parata est. Si enim veritate lotus et purgatus esses, facile cognosceres quod eadem Theodota sim, per Jesu Christi misericordiam salutem consecuta. Simplicius præfectus ait: Quis te demum docuit nos ita effascinare, ut flagrorum ictus non videamus t? Ad quæ Theodota: Osor malitiæ, pravitatis artifex, hostis cælestis victoriæ, tu non nosti quod flagra tua quasi in alieno corpore pertulerim? Neque enim corruptibilis hominis est tam cito mederi; sed Dei auxilio, et Christi adminiculo, Spiritus Sancti denique operatione curata sum. Quapropter iterum incipe; idcirco enim tibi sano corpore adsto, ut denuo me flagris percutias; ut, corpore doloribus exercitato, anima inde magis excitata ad Deum evolet dicatque: Laqueus contritus est et ego liberata sum. Adjutorium meum in nomine Domini, qui fecit cælum et terram.

[7] [Injecta in flammas, quibus septuaginta milites comburuntur,] His præfectus auditis, in fornacem ardentem conjici actutum imperat. Tum ipsa statim: Parata sum; minas tuas nequaquam pertimesco; Christus enim mihi adjutor. Cum jam fornax, igne instructa arderet, insuper ad Deum cantans ait: Tu Domine, qui omnium es Deus, qui et in cælis ministraris et a cælestium angelorum cœtibus glorificaris, qui per omnem terram adoraris et ab iis cognosceris, qui mandata tua in veritate custodiunt, a cælis oculos deorsum dirige; et quemadmodum in iis qui tibi digne deserviunt complacuisti; eosque ab omni via diaboli liberasti, ita quoque ego humilis tibi modo placeam: præbe mihi promptum a cælo auxilium; flammamque, ab hoc maligno mihi præparatam, irrora; adversarios vero igne consume, ut cognoscant te Deum esse qui viventes et perdurantes animas suscipis. Interea famuli fornacem ardere ac totam igneam esse domino nuntiant. His auditis, præfectus a throno descendens, ad locum perrexit, ad quem et sancta Theodota mox adducta. Vix eam famuli cremandam comprehenderunt, quin serpens flamma septuaginta milites adusserit u. Interea virgo orans fornacem ingreditur; ostium in sequentem diem, ne quis eam educere tentet, fortiter obseratur.

[8] [postridie hinc sana egreditur laudatque Deum.] Præfectus, prima luce basilicam v ingressus, Lampadium Jovis x, et Malacium Apollinis y sacerdotes ad locum, fornacis spectandi gratia, accersiri jubet: existimabat enim virginem jam consumptam esse ac in cineres redactam. Accesserunt sacerdotes cum ingenti populi multitudine, fornacis ostium aperturi. Ad quos Simplicius: Tollite et dissipate exustos cineres, ne qui cineres colligentes dei loco habeant et martyrium declarent. Vix fornacis orificio soluto, sacerdotes duos juvenes, flammas dissipantes, in quorum medio virginem stantem, deprehendunt; a quibus statim exusti sunt. Egressa autem est virgo e clibano tamquam e thalamo, illæsa et intacta, dicens: Christe, qui meus et totius mundi es salvator, qui et lumen accendis et Spiritus Sancti substantia, angelorum ore, flammam dissipas, qui alienos a veritate conteris tuosque præcones in veritate coronas, qui Spiritus Sancti faces et lumina in eorum illustrationem, qui mandata tua custodiunt, extendis, qui fluctuum sedas tempestates, qui servum tuum Petrum divino tuo aspectu ex infideli in fidei columnam commutas et ex maris periculis conservas, qui hunc diem in tui glorificationem et in credentium auxilium mundo declarasti, tu, Domine, cursum meum perfectum velut Deus conserva. Hæc audiens Simplicius, simulque videns milites suos mortem oppetiisse, ait: Variis suis incantationibus hæc victrix evadit; abeat igitur in carcerem, donec videam qua ratione e medio tollatur.

[9] [Dum redit in carcerem, voce cælesti recreatur et in itinere Byzantium versus visitatur ab angelo.] Illa jam abeunte, vox e cælo audita est, dicens z: Gaude et lætare in nomine meo, Theodota, ex omnibus te tormentis liberabo, quæ tibi propter nomen meum inferuntur. Postquam septem diebus in carcere fuisset, Simplicius Byzantium aa una cum sancta virgine concessit. In itinere angelus, ipsi apparens circa horam nonam, vincula solvere consueverat; quo tempore preces perficiebat; tum iterum vinciebatur. Post viginti dies Ancyram bb venit, ubi omnia mancipia diaboli, vinculis quasi furore bacchico ligata, Jovi et Apollini sacrificabant.

[10] [Ancyræ S. Socrates presbyter, eversa ara, capite plectitur, et S. Theodota coram Simplicio sana apparet.] Ad hæc Socrates quidam presbyter, Apollinis aram eversurus, accessit dicens: Omne dæmonium, sanguinem et nidores amans, alienum est a me. Igitur si is, cui sacrificium offers, a Christo alienus est, et hujus impuræ hostiæ alienæ sunt ab eo; quarum sedes vel cathedra pestis est. His dictis, Simplicius presbyterum sine mora capite plecti jubet, virginemque denuo ad quæstionem vocari, ut pœnitudine ducta, tamquam nobilis et pura mulier, sacrificare pergeret. Prodiit in medium virgo, talisque apparuit ut præfectus eam lautioribus cibis in itinere nutritam fuisse arbitraretur. Itaque accersito ad se commentariensi dicit: Dic, sodes: quibusnam cibis usa est Theodota? Tum alter: Domine, Tatianus, adjutor commentariorum cc, ad hoc respondeat. Tum præfectus: Tatianus mox adsit. Tatianus præsens hunc in modum rogatus est: Dic nobis quales cibos sumpserit virgo. Ait Tatianus: Domine, in itinere cum esset vinculis constricta, cum iisdem libere usque ad horam nonam obambulavit. Hora nona, ad quemcumque locum pervenimus, omnia vincula solvebantur ipsaque preces fundebat; cumque reverteretur, alii iterum in vinculis erant, nosque ambulabamus. Hoc scio et novi, aliud præterea nihil.

[11] [Jubetur super pyram mitti,] His Simplicius auditis, ait virgini: Dic, sodes, Theodota; mutasti tandem sententiam? Tum virgo: Iterum scire desideras cur ego huic deo sacrificare nolim; quia deus non est, sed mutum dæmonium. Anne æstimas tu quod, flagris percussa, alia sim et remissior in proposito facta? Absit hoc; verum animus mihi est pluribus et inusitatis tormentis et doloribus Deo magis innotescere. Perge igitur patris tui satanæ voluntatem perficere; me enim ob Christi confessionem per celebria tormenta coronari detur. Iterum Simplicius pyram exstrui jubet ut in eam conjecta vitam finiat. Tortoribus paratis, ad incendium pertracta est sacra martyr et in hunc modum oravit: Justitiæ illuminator, Christe, qui legislatori Moysi auxilium ferens, populumque confirmans, adversarios ejus in mare demersisti; qui gubernacula ejus qui hominum vitæ insidiatur confregisti, portumque tranquillum sanctis ostendisti, tu modo vultu tuo divino me aspicere dignare, mihique in subsidium sanctæ virginis Teclæ dd angelum, qui flammam excitati ignis dissipet submittere ne graveris, ut comminationes Simplicii, veri Christi hostis, mihi in nominis tui confessione permanenti subjiciantur.

[12] [et in foro iterum ad litandum idolis frustra incitata, rogat ut aliquis sacerdos gentilis secum in flammas veniat.] His dictis, satellites ad forum pertrahunt; quo cum venit, ait iterum Simplicius: Quo usque tandem, Theodota, tibi ut Apollini lites persuadere non poterimus? Ait Theodota: O insensate, quorsum me frustra ut impuro dæmonio immolem hortaris? Quid ita insanis? O malitiose, hujus impuri spiritus impotentiam nondum satis novisti? Non vides mutum et cæcum esse dæmonium? Agnosce quam sit absurdum servire tam impuro, qui nulli valet auxiliari; verum alios partim dissolutos, partim exustos a præparata in meam perniciem flamma, magna Christi per suos satellites potentia, illos, inquam, igne absumptos nequaquam liberare potest. Quævis pœna convenit. Et tu etiam cur ego non immolem rogare pergis. Itane vero ego Christum curatorem meum deseram? hujusque* sacrificio immoriar? [Apollinis] Perge, o alienatissime veritatis hostis, perge, inquam, patris tui artes exercere. Si vero scire aves quis demum sit qui mihi auxiliatur, da mihi libellensem ee tuum, per quem et tui imperatoris cognitio et tua fragilis et inanis potestas, nomenque falsi dei, qui ab interitu seu pernicie appellationem sumpsit, omnibus innotescet. Mecum in paratum rogum descendat, et si quidem salvus inde exierit, tui omnes in Apollinem credant. Tum Simplicius: Dorothee, qui magnorum deorum Jovis et Apollinis honoras memoriam, descende cum hac in rogum.

[13] [Ipsa incolumis inde exit, combusto Dorotheo sacerdote.] Dorotheus, Apollinis oraculorum conservator, ait: I prior; sequor. Tum sancta virgo: Ego, ait, primum ingrediar; et simul stans ante locum incendii, dicit: Christe, qui veritatis es legislator, qui profundum maris rubri divisisti, idque hinc inde quasi muro obvallans fidem ostendisti, hostiumque temeritatem tuæ divinitatis potentia submersione punivisti, me quoque hoc in statu communire mecumque congredi non moreris. Tu enim es, Domine, qui sicut imperantium dispellis consilia, ita flammarum dissipare vales incendia. His dictis, prius se signo crucis muniens, descendit ac in ignis conceptaculo quasi in sublimi thalamo constitit. Descendit pariter et Dorotheus, stansque ante locum, in hæc verba prorupit: Dii maximi, benevoli et propitii, Jupiter insuperabilis Apolloque invincibilis, corporis mihi incolumitatem, per summam gratiam ignis scintillas dissipantes, conferte. Hæc dicens, Apollinis se diademate religans, ad focum perrexit; quem exsiliens flamma statim exussit ac in cineres redegit. Hinc magno timore omnes clamarunt, præmium iniquitatis indigne ferentes; alii vero dixerunt: Magnus est Deus Theodotæ. Simplicius autem, subitum Dorothei interitum non ferens, stantem in medio igne virginem fixis intuetur oculis, dicens: Præstigiis tuis et pharmacis id efficis, non solum ut vincas, sed et ipsos deos fallis eorumque oculos arte tua perstringis. Verum nondum suppliciorum satis est; majora tibi inferenda sunt supplicia. Hoc dicto, in carcerem redire jussit, surgensque perrexit in prætorium.

[14] [Nicæam ducitur S. Theodota et ibi frustra jubetur serrari.] Verum sequenti die, plenus dolore ob Dorothei mortem, iter in Bithyniam maturat; quem et sequitur Theodota. Cum vero in Nicæam urbem pervenisset, graviter infremuit, anxius quo supplicio virginem puniret. Ductis secum dæmonum sequacibus ff, convocatoque consilio, decernitur, ut in foro publice serra secta dividatur media. Quod ut perficiat sequenti die, prodit ut fera silvestris tyrannus, ad supplicium innocentem ante statuas idolorum pertrahens: dixitque illi: Non ultro te tuæ juvabunt præstigiæ, en parati adsunt, qui te mediam dividant. Ait virgo: In hanc horam collimavi, ut Appollini appropinquans sacrificem. Adstantes, hæc audientes, gavisi dixerunt: Quantas diis propitiis gratias referemus! Illa vero conversa ad Apollinis aram accessit, in hunc modum ad Deum verba faciens: Deus, qui sublimis es et purus, verax et ab omni macula alienus, verus te invocantium auxiliator, qui potentia intelligibili dissipas consilia machinatoris perniciei hominum, qui precibus optimi tui prophetæ, dracone occiso, Bel evertisti argenteamque imaginem comminuisti, accede hac hora et ostende num talis sis qualis semper fuisti. His dictis, aram evertit Apollinis statuamque in pulverem redigens deorsum præcipitavit. Tum ad Simplicium: Ubi nunc dii tui, o Simplici? Is, ira excandescens, quatuor lignis gg alligatam, extensis membris, a quatuor virorum paribus jubet serrari. Ad hæc serratores cæcutiebant, et quo magis traherent, eo majori languore afficiebantur. Tum civium omnium una vox, quod nullum a pharmacis, sed a Deo solo virgo auxilium acceperit. Simplicius, visa totius civitatis seditione, dissolvi curat, jubetque dicere qua arte et cujus potentia hæc fecissit. Ad hæc illa tota imperterrita: Viri, Dei simul et Christi amatores, notum vobis omnibus sit, quod libere profitear Deum, qui Moysi auxiliatus est, populumque per maris medium deduxit, quique olim in rubo locutus est; qui et Isaaci sacrificium immaculatum suscepit et qui hac hora (in clamorem erumpens) nobis cooperatur; is est qui mihi non solum præsto est, sed et omnibus, qui nomen ejus coram hominibus invocant, auxiliatur. In hoc nomine confisa et in hujus confessione persistens, ab omnibus his tormentis liberata sum; credoque firmiter, Deo et Christo favente, me cum pace spei æternæ hæredem futuram.

[15] [Tandem decollatur et a Sophronio episcopo sepelitur.] Tum vero majore timore Simplicius perculsus, maximeque ob Dorothei mortem dolens, sine mora virginem capite plecti jubet, statimque e tribunali descendit. Cum autem ad justitiæ bravium capessendum pergeret, ait: O sapiens nauclerus es, qui animam in hac homicidæ fluctuatione gubernas, qui me ad stationem cælestis tui portus deducis, qui omnis boni osoris famulos gubernaculis pietatis comminuis; qui cursum meum ad rectum et simplicem divinitatis tuæ nutum complevisti! Tu ipse, Domine misericordiarum, audi me, tuaque benignitate refice me, et ut patrum meorum partem habeam dignam me fac; cui omnis gloria et fortitudo in sæcula sæculorum. Amen. Statim vox e cælo audita est, dicens hh: Audivi, virgo, deprecationem tuam teque in certamine tuo glorificavi. Tu tandem cum pace in paradisi stadium ingredere; fruere corona justitiæ. Peracta hac voce, tortores ad hoc destinati eam capite plectunt. Sophronius episcopus, ii acceptum sanctæ Theodotæ corpus, idque in eodem civitatis vico cum hymnis et canticis unctum variisque aromatibus conditum in monumento novo in perpetuam ejus passionis memoriam cum pace recondidit. Celebratur autem sanctæ Theodotæ memoria 17 mensis Septembris in laudem et gloriam Dei Patris et Filii et Spiritus Sancti in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Actis Bollandianis plura inserta sunt, quæ Guilielmns Gratius ex græco in latinum vertit, maxime in primis tomis.

b Vide de his Commentarium prævium num. 7 et 8.

c Potius jurisconsultos secum habere consueverat Alexander, maxime Ulpianum. Aliorum nomina dabit Lampridius, cap. 68. Aruspicum quoque amabat societatem; quippe qui, teste iterum Lampridio, cap. 27, aruspicinæ peritissimus fuit; ὀρνεοσκοπος magnus, ut et Vascones et Hispanorum et Pannoniorum augures vicerit. A sacra consulentibus seu ab auguribus prohibitum fuisse Alexandrum ne Christo templum erigeret, monuimus in Commentario prævio, num. 7; neque hos in eo constitisse ut Alexandri in Christianos benevolentiam inamen facerent, verum etiam auctores ei fuisse ut eos cohiberet, nemo qui humanam naturam norit dubitabit. Verumtamenchristianos plus a jurisperitis passos esse quam ab auguribus aut magis, valde credibile est.

d Simplicius hic in Menologio Basiliano nude præses ἀρχων dicitur; in Menæis Ambrosianis et Chiffletionis præses in Cappadocia, ἀρχων ἐν Καππαδοκιᾳ; in Menæis excusis ad 21 Octobris præses Cappadociæ, ἀρχων της Καππαδοκιας; in iisdem ad 17 Septembris, propius ad nostram Passionem accedentibus, perhibetur simpliciter missus in Cappadociam, ἀπεσταλεις ἐν τῃ των Καππαδοκων χωρᾳ. Putem legatum aut proconsulem extraordinarium fuisse, missum potius ab Ulpiano quam ab Alexandro. Multa exempla supersunt talium legatorum, qui quum singularis quædam causa erat in provincias destinabantur; neque in una tantum provincia auctoritatem habebant sed in plurimis, et interdum in toto fere imperio Romano. Talis fuit Cn. Pompejus bello piratico; et, ut exemplum magis notum afferam,Quintilius Varus, quum Christus Dominus, vix natus, census est.

e Cappadociam, in cujus historiam multo studio inquisiverunt Freret [Memoires de l'academie des inscriptions, tom. XIX, pag. 56 et seqq.] , Belley [Ibid. tom. XL, pag. 124 et seqq.] et Eckhel [Doctrina numorum, tom. III, pag. 186 et seqq.] , regebat imperante Alexandro Severo legatus augusti proprætor. Nomen ejus Q. Atrius Clonius et pluribus simul provinciis prærat, ut ex lapide antiquo constat [Ap. Gruterum, pag. MXCI. 5.] .

f In Menæis et Menologio ad 21 aut 23 Octobris dicitur id fecisse S. Theodota in monasterio ἐν ἀσκητηριῳ. Recte omissum est in Passione, ut etiam in Menæis ad 17 Septembris. Ut rara tunc erant monasteria, sic multæ se Deo vovebant in sæculo virgines. Atque id non minimi momenti indicium est vetustissimam hanc esse Passionem. Eodem valet peregrina cognitio.

g In exemplari græco, quod ante oculos habuit Gratius interpres, legebatur ἀραρο. Divinando itaque positum est consequenter.

h Sensus est: Nomine græco appellor Theodota; sed genuinum meum nomen Candida. De similibus vix umquam cogitasset falsarius. Nomen forte in baptismo mutaverat sancta martyr.

i Supra scribitur Anicius, hic Anecius. Gens Romana satis supraque nota.

k Græce lusus verborum est in Απολλωνι, deo, et ἀπολλυμι, vasto, diruo, perdo. Is lusus de Apollinis nomine valde frequens erat primis ecclesiæ sæculis.

l Scalpris fiebat hæc abrasio, commune et turpe tormentum.

m Ἐκαμνον in exemplari Medicæo legebatur; in Menæis ad 17 Septembris ἠτονουν. Sensus uterque idem fere refert.

n Intelligitur sacramentum baptismi, si Cangii Lexico græco, V° Σφραγις, standum sit. Verumenimvero quum apud Græcos sacramentum confirmationis conferatur hac forma: Signaculum doni Spiritus Sancti, nonne potius hoc sacramentum in Passione designatur? seu potius, quum baptismus et confirmatio olim solerent una solemnitate celebrari, et quasi unum sacramentum haberentur, nonne iis locis, in quibus σφραγις Χριστου seu Θεου baptismati indicando adhibetur, id fit per synecdochen, scilicet parte pro toto usurpata?

o Flagellatorum intestina diffluebant sæpissime, ut ex scriptoribus græcis, latinis et judæis ostenderunt plerique commentatores sacri, qui de Christi Domini flagellatione scripserunt.

p Etiam in Actis proconsularibus reperiuntur exempla martyrum, qui nil aliquando de tormentis senserunt; verbi gratia S. Probus, ignito ferro bis ustulatus, dixit Maximo præsidi [Ruinart, Acta sincera Martyrum, pag. 431, edit. Amstelod.] : Ignis tuus tepidus est et me non contingit; et dein acrius adustus: Nunc vere tepidus factus est ignis tuus. Rident te ministri tui etc. Item SS. Tryphon et Respicius, quorum pedes clavis confixi erant; qui quum tracti ita fuissent per civitatem Nicæam, interrogati a præfecto Aquilino: Quid est? Non sentitis tormenta? responderunt: Non, quia clavi non sunt fixi in pedibus nostris, sed quasi in calceamentis [Ibid. pag. 163.] . Cfr Acta SS. Lucii et Montani [Ibid. pag. 237.] , necnon S. Jacobi Intercisi [Ap. Georgi, de miraculis S. Coluthi, pag. 258.] .

q Hoc erat inter interiorem et exteriorem carcerem discrimen quod qui in exteriori tenebantur, satis libere cum externis, ad se adventantibus, agere poterant, qui vero carceri includebantur interiori, iis neminem admittere licebat. Vulgo martyres in carcere exteriori manebant: unde intelligitur quomodo passim tam facile presbyteri, diaconi et fideles ad eos accederent; interdum tamen immittebantur in carcerem interiorem, quemadmodum ipsi SS. Paulus et Sylas Philippis, ut in Actis Apostolorum, XVI, 23, 24, narratur. Vide ad hunc locum commentatores, fuse de carcere interiori et exteriori tractantes.

r Pugillares sunt tabellæ scriptoriæ, plerumque cera illitæ.

s In Actis sinceris SS. Tryphonis et Respicii, quæ paulo supra jam adhibuimus, hæc leguntur [Ibid. pag. cit.] : Præfectus, ira repletus, jussit ungulas ac lampades eorum lateribus applicari. Quæstionarii accedentes jussa complebant. Igitur applicantibus eis lampades, adstitit sanctis Angelus Domini, coronas habens in manibus, gemmis et floribus ornatas, quas capitibus eorum imposuit, atque fortes in agone perfecit. Quod cum viderent ministri, cadentes in terram facti sunt veluti mortui.

t In Actis præsidialibus SS. Tarachi, Probi et Andronici, quibus nullum forte præclarius documentum sacra antiquitas nobis reliquit, simile legitur prodigium, a notario in publicas tabulas relatum; ecce autem [Ibid. pag. 433.] : Maximus dixit: Convertite eum et in ventrem cædite, ut priores plagæ excitentur et usque ad medullam descendant. Andronicus dixit: Et in prima confessione vexasti corpus meum et sanus ante tribunal tuum oblatus sum. Præsto est et nunc qui me curat et salvat. Maximus præses dixit: Nonne præcepi vobis, o mali milites, ut nemo ad eum accederet neque curaret; sed sic esset ut vulnera ipsa in se putrirent? Pegasius commentariensis dixit: Per magnificentiam tuam, nemo eum curavit, neque aliquis intravit ad illum. In interiori custodia servabatur in vinculis: et si inveneris me mendacem, caput habeo; potestatem habes. Maximus præses dixit: Quomodo ergo plagæ ejus non parent? Pegasius commentariensis dixit: Nescio quomodo curatus sit, per nobilitatem tuam. Andronicus dixit: Medicus noster grandis est et pius, o stulte. Non medicamentum ponit aut emplastrum, sed solo sermone curat omnes qui sperant in eum. Habitat enim in cælo; præsens est ubique, quem tu non agnoscis, insensate.

u De martyrio trium puerorum legimus apud Danielem, III, 47, 48, 49, 50: Effundebatur flamma super fornacem cubitis quadraginta novem: et erupit et incendit quos reperit juxta fornacem de Chaldæis. Angelus autem Domini descendit cum Azaria et sociis ejus in fornacem: et excussit flammam ignis de fornace, et fecit medium fornacis quasi ventum roris flantem et non tetigit eos omnino ignis, neque contristavit, nec quidquam molestiæ intulit. Fecit hæc Deus pro amicis suis sub testamento veteri; an vero abbreviatum est brachium ejus, postquam proprio Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibustradidit illum et cum illo omnia nobis donavit?

v In basilicis erant tribunalia.

x Cæsareæ in Cappadocia, imperantibus Augustis, multus honor habebatur Jovi, cujus quippe imago aut symbolum (aquila nempe insidens monti Argæo civitati proximo) multis numis inscriptum est [Beley, Memoires de l'academie des inscriptt. tom. XIV, pag. 139.] .

y Non reperio Apollinem singulari veneratione Cæsareæ habitum fuisse; in pluribus tamen numis exstant coronæ laureæ, pythicorum ludorum præmia [Ibid. pag. 140.] : hæc non sine Apollinis cultu erant.

z Similiter in Actis sinceris S. Polycarpi legitur [Ibid. pag. 33 et 40.] : Cum arenam fuisset ingressus, e cælo statim missa vox sonuit, clamans: Polycarpe, habeto virtutem. Hanc vocem qui in arena erant audierunt; ex aliis autem nullus audivit.

aa In Menæis excusis ad 17 Septembris legitur: Ἐπει δε ἐμελλεν ὁ Σιμπλικιος εἰς το Βυζαντιον ὁδευειν; in Menologio Basiliano et Menæis mss. et excusis ad 21 et 23 Octobris: Ἀγεται παρα του ἀρχοντος ἐπι το Βυζαντιον, εἰτα ἐν Αγκυρᾳ κ. τ. λ. Sed numquam Byzantium usque ducta est S. Theodota, quippe quæ in itinere occisa est. Ex Cappadocia ducta est Ancyram et Ancyra Nicæam, ubi demum ictum lethalem accepit. Sufficit cæterum oculos in mappam conjicere ut Menologii et Menæorum (scilicet commemorationis, quæ mense Octobri legitur) errorem deprehendas. Juxta Antonini Itinerarium Cæsarea ibatur Saccasenam, hinc Osianam, hinc Nisam, hinc Parnassum, hinc Asponam, hinc Orsologiacum, hinc Grorbeum, atque hinc demum Ancyram, itinere M. P. CXCVIII. Deinde Ancyra Nicæam ibatur per Manezardum, Mizinum, Baganeum, Juliopolim, Dadastanam, Cenon Gallicanon, Dablim, Totaio et Mœdo Orientis, itinere M. P. CCXVI.

bb Annotato aa diximus Cæsaream ab Ancyra distare M. P. CXCVIII. Belley [Ibid. tom. XXXVII, pag. 391 et seqq.] historiam Ancyræ luculente scripsit. Ab apostolico ævo ecclesia ibi exstitit; sed partim ad religiones pristinas rediit Juliani ævo. In Passione S. Basilii presbyteri, qui tum splendidum ibidem fecit martyrium, Hecates et Æsculapii cultus solummodo memoratur [Act. SS. tom. III Martii, pag. 382.] ; sed quum civitassacra esset (ita enim appellatur a Libanio), vel tunc, vel saltem ante multo plura ibi fuerint idola oportet.

cc Græce βοηθος κομεντων; quam locutionem quoque adhibet Prochorus de rebus gestis S. Joannis Evangelistæ. Adjutor commentariorum legitur in Collatione II Carthaginensi et Adjutor commentariensis lib. 5 Cod. Theod. de custodia reorum. Videatur de his Cangius in Glossario Græco, V° Κομεντον. Commentariensibus commendata erat reorum custodia; et quod commentariis, registre d'ecrou, inscriberent nomina, hinc ipsi accipiebant suum nomen. Passim occurrunt in Passionibus martyrum, dicti aliquando Cornicularii, clavicularii, carcerum custodes etc. Ex hoc ipso loco patet adjutores commentariorum subfuisse commentariensibus eosque inferioris gradus fuisse [Vide Cangium, Lexicum græcum, V° Βοηθος; Lexicum latinum, V° Adjutor; Facciolati, Lexicum latinum, V° Adjutor; Et. Quatremere, Memoires geographiques et historiques sur l'Egypte, tom. I, pag. 302 et seqq.] .

dd S. Tecla, cujus festum a latinis agitur die 23 Septembris, apostolorum fuit discipula et Iconii mirabiliter a præparato sibi rogo liberata est.

ee Græce λιβελλησιον, a latino libellensi. Libellenses autem ii erant qui in palatio et apud præsides libellis ad dominos suos datis excipiendis præpositi erant; plerumque ii viri carissimi erant, quibus quippe domini solebant omnino confidere. In Actis sinceris SS. Bonosi et Maximiliani, qui sub Juliano apostata gloriosum martyrium fecerunt, similia habes. Quum enim ii plumbatis cæsi fuissent nec quidquam sensissent, et dein, in picem ardentem missi, inde salvi et incolumes evasissent, judæi et gentiles, qui ad eorum venerant irridendum exitium, clamare cœperunt: Isti magi et malefici; sic Christus eorum maleficia faciebat. Et cum hæc Secundo præfecto nuntiata fuissent, stupefactus cum admiratione cucurrit videre quod factum esset. Et cum vidisset, ait: Da mihi sacerdotes deorum, et faciamus eis similiter, et videamus si possint salvari sicut isti. Et applicati sacerdotes idolorum turificati sunt, et fecerunt secundum consuetudinem suam, ut solebant in sacrificiis suis. Et cum fecissent omnia secundum ritum suum illi sacerdotes, missi sunt in flammam piceam; ibique carnes eorum remanserunt [Ap. Ruinart, Acta sincera martyrum, pag. 594.] .

ff Σχολασται græce legebatur; quæ vox in Glossario Cangii desideratur.

gg Ita vertit Gratius; et, quamquam locus difficilis est, non tamen (ut alias solet) verba græca margini adscripsit. In Menæis græcis ad 17 septembris totus locus sic legitur: Μανεις οὐν ὁ ἀρχων ἐκελευσε ταθηναι ἐκ τεσσαρων την ἁγιαν και ταθεισαν πρισθηναι· και τουτου γενουμενου, ὁ μεν πριστηρ ἠμβλυνετο μη ἐχων το ἐνεργουν, οἱ δε δημιοι ἠτονουν, και ἡ ἁγια ἀνετος ἠν εὐχαριστουσα τῳ Θεῳ. Porro ταθηναι ἐκ τεσσαρων est imponi nervo seu tabulatoeique pedibus et manibus ad angulos extensis alligari, ita ut immobile quidem sit corpus, nequaquam tamen luxetur, quemadmodum equuleo tortis solet advenire. In Menæis dein unus πριστηρ seu serrator apparet cum pluribus δημιοις seu carnificibus; in Passione ms. plures serratores, scilicet τεσσερα ζυγα ὑπερετων, quatuor paria ministrorum seu apparitorum: hæc mihi videntur eodem recidere. Apparitores illi seu carnifices, lictores erant aut, si mavis, milites, lictorum officio fungentes. Nam Lampridius de Alexandro Severo, cap. 52: Apparitores denique nullos esse passus est: tribunis aut ducibus nisi milites anteire voluit; jussitque ut ante tribunum quatuor milites ambularent, ante ducem sex, ante legatum decem; hique ad domos suas reciperentur; verum tamen hanc mutationem, initio imperii Alexandri, quo tempore passa videtur S. Theodota, factam fuisse parum credibile est. In numerum lictorum, qui magistratibus adessent, primus cum cura quæsivisse habetur Justus Lipsius [Electorum lib. I, cap. 23.] ; sed ut mittam reges, consules, dictatores et alios id genus, qui huc non faciant, de aliis magistratibusnil apprime certum reperisse videtur. Neque melior fuit Spanheimii fortuna, eamdem deinde spartam iterum ornantis [De præstantia et usu numismatum antiquorum, tom. II, pag. 93 et seqq.] . Videtur hæc res, ut aliæ plurimæ, in imperatorum arbitrio fuisse, ita ut pro officii magnitudine plures paucioresve lictores seu apparitores magistratibus assignarent; et certe octo lictorum numerus conveniens erat pro legati extraordinarii comitatu.

hh Vide supra annotatum z. Dum S. Victor Massiliensis decollaretur, audita est vox cælestis dicens: Vicisti, Victor beate, vicisti [Ap. Ruinart, Acta sincera martyrum, pag 299.] .

ii Sophronius ille nunc primum innotescit. Valde mutilus est, etiam primis temporibus, Nicænorum episcoporum catalogus.

DE S. GRATIANO MARTYRE IN AGRO AMBIANENSI

PROBABILITER INTER ANNUM CCLXXXV ET CCLXXXVII.

SYLLOGE HISTORICA.

Gratianus, mart. in territorio Ambianensi (S.)

BHL Number: 3629

AUCTORE J. V. H.

§ unicus. Sancti memoria et cultus; tempus martyrii et translationis; de corylo, in festivitate ejus quotannis fructus producente; Sancti reliquiæ.

S. Gratiani nomen et passionem silentio prætereunt Martyrologia, vulgo classica appellata, [Memoria in fastis sacris.] Usuardi, Adonis etc. Pleraque etiam Hieronymiana apographa eumdem omittunt: unde etiam forsan Baronium Sancti Martyris cultus latuerit. Nihilominus in antiquissimo Martyrologio annorum fere octingentorum, quod in Corbejensi monasterio agri Ambianensis asservabatur, legimus sub hac die X kalendas novembris: In Gallia, depositio sancti Gratiani Martyris [D'Achery, Spicil. tom. II, pag. 20.] . Atque ex hoc fonte, quemadmodum et ex cultu Ecclesiæ Ambianensis ac Columbensis monasterii manavit S. Gratiani elogium in Auctaria Usuardina apud Sollerium. Sic Molanus habet: In territorio Ambianensi, Sancti Gratiani gloriosi Martyris: editio Lubeco-Coloniensis S. Gratiani palæstram ponit in territorio Ambiacensi: mendosius etiam Ferrarius in suo Catalogo generali Sanctorum: In territorio Halbianensi, quamvis in Notis profiteatur, se ex Molano elogium mutuatum fuisse: dein videndum esse, ait, an Gatianus dicendus sit. Et id quidem scrupulosius quam verius: nam omnes, qui de sancto Martyre egerunt, præsertim qui in agro Ambianensi degebant aut eidem finitimi erant, Gratianum Martyrem nostrum appellarunt. Centulensis seu S. Richarii monasterii Auctarium id habet speciale, quod annale indicet prodigium his verbis: In territorio ejusdem civitatis (Ambianensis, quia de S. Domitio presbytero actum fuerat) Sancti Gratiani Martyris, ad cujus sanctitatem comprobandam Dominus quotannis arborem corilum sub unius noctis spatio facit frondere, florere et nuces producere. De isto prodigio infra latius agemus.

[2] [et in Breviario Ambianensi:] Quam certa est autem passio S. Gratiani, tam ignotæ sunt ejus circumstantiæ; quoniam Acta non exstant, ut monstrat sermo in ejus natali, cujus fragmenta infra num. 9 exhibebimus. Dicit enim: Cujus, nostris licet exigentibus peccatis, ignoremus passionem. Sæculo igitur XII nulla exstabant S. Gratiani Acta. Antiquius Breviarium Ambianense, anno 1554 typis editum, habet ad diem XXIII octobris festum S. Domitii cum memoria S. Gratiani Martyris ex Communi Martyrum. Recentius Breviarium, jussu Lud. Gabrielis de la Motte episcopi typis excusum anno 1746, similiter festo S. Domitii subjungit simplicem commemorationem S. Gratiani Martyris; ita tamen, ut brevem legendam lectionibus de S. Domitio subnexuerit, his verbis: In hunc diem incidit memoria sancti Gratiani Martyris, cujus mentio est in Martyrologio omnium antiquissimo, quod Hieronymicum dicitur, ut et in variis hujusce diœcesis Martyrologiis. Confessus est autem Christum coram Rictiovaro præside, et nobile martyrium capitis abscissione consummavit in eo Ambianensis agri vico, qui inde sancti Gratiani nomen invenit. Ejus corpus ibidem sepultum est, supraque illud ædificata est ecclesia, Deo sub sancti Gratiani nomine sacrata, ubi semper Martyr sanctissimus magna in veneratione fuit. Beatus Gervinus, Centulensis abbas, ad ejus sepulcrum, velut in solitudinem, secedebat ineunte sæculo undecimo. Sub ejusdem sæculi finem translatum est sancti Martyris corpus in Columbense diœcesis Carnotensis monasterium, ubi religiose colitur.

[3] [oratorium, in sancti honore a S. Gervino conditum:] Quædam in citata legenda occurrunt, quæ interpretatione indigent. Certe, ut vidimus supra, apographum aliquod Martyrologii, vulgo Hieronymiani, recenset Gratiani passionem. Sed est Corbejense; scilicet, ut videtur, additamentum locale: Corbeja enim monasterium intra fines episcopatus Ambianensis continetur. Forsan et minus accuratum est, quod dicitur, S. Gervinus, abbas Centulensis seu Richarii, ineunte sæculo undecimo ad S. Gratiani sepulcrum secessisse. Etenim si Vitam S. Gervini adeamus ad diem III martii [Act. SS. tom. I, Mart. pag. 283.] , reperimus, hunc, Gulielmo Notho Normanniam regente, atque adeo post annum 1035, præfecturam Centulensem obtinuisse: minus itaque vere dicitur, ineunte sæculo undecimo S. Gervinus Martyris Gratiani locum coluisse, quandoquidem sæculo undecimo satis provecto id religionis præstare primum potuit. Dein in Breviario citato traditur idem sanctus abbas ad S. Gratiani sepulcrum velut in solitudinem secessisse. Quod eatenus verum est, quod S. Gervinus fundaverit tria oratoria, scilicet prioratum de Veteri villa juxta Luilly Ambianensis diœcesis… Et in eodem episcopatu, in loco secreto composuit unum oratorium, in nomine B. Gratiani Martyris fundatum; et in Silva Augi (gallice Eu in Normannia) unum in nomine B. Martini [Act. SS. tom. I, Mart. pag. 286.] . De hoc postremo addit Malbrancus [De Morin. tom. II, pag. 813.] : Quod frequentius adibat, corpus multa de fatigatione castigaturus et psalmis operam daturus. Nihilominus si ipsam Vitam adeamus, facile percipiemus in tribus hisce oratoriis, secundum opportunitatem rerum, ut se turbæ ac negotiis subtraheret, solitudinem coluisse. Nam, relata trium oratoriorum fundatione, pergit biographus [Act. SS. tom. I, Mart. pag. 286.] : Horis, quibus divina decantabantur in ecclesia S. Richarii, semper genibus flexis, stabat in oratione, secum Reliquias Sanctorum deferens, ac si primus et personaliter interfuisset in sua dicta ecclesia, parum dormiendo, continuo jejunando, continuo Missam qualibet die celebrando in ortu solis.

[4] [tempus passionis, inter annum 285 et 287:] Si quidem sub Rictio Varo, infensissimo Christiani nominis hoste, martyrium fecisse S. Gratianus referatur, inquirendum est, in quod potissimum tempus ejus passio incidere potuerit. Videtur autem veri simillimum, tunc accidisse, quando pro Christo plures sanguinem suum fuderunt in provinciis Belgicis Prima et Secunda, quarum metropoles erant urbes Trevirorum et Remorum. Porro observatu dignum est, Martyrologia antiquissima plures Martyres recensere, circa mensem octobris in utraque provincia sub Rictio Varo passos: quasi nempe menstrua fere expeditione per utramque provinciam grassatus, christianum nomen delere voluisset tyrannus. Scio equidem, diem, in Martyrologiis assignatum, non semper eumdem esse cum die passionis vel depositionis; plerumque tamen unus idemque dies Martyrologii et passionis [Dan. Papebroch. Conat. chronol. pag. 25*.] , et tum maxime, quando iste dies in Actis Martyrum consignatur. Quod fere in sanctis Belgicis, sub Rictio Varo passis, contingit. Sic S. Firminus, episcopus Ambianensis, die XXV septembris; S. Piatus seu Piato, Tornaci, die I octobris; SS. Tyrsus, Bonifacius et Socii, Treviris, die IV octobris; Treviris quoque SS. Palmatius et Socii, die V octobris; SS. Gereon, Victor et Socii pariter Treviris, die VI et X octobris; S. Justus puer, Bellovaci, die XVIII octobris; SS. Crispinus et Crispinianus, Suessione XXV octobris; S. Quintinus, Augustæ Veromanduorum, die XXXI octobris. Conjicere licet ad idem tempus, S. Gratianum, die XXIII octobris passum, pertinere. Invento autem tempore unius martyrii, sub Rictio Varo facti, pronum erit judicare, reliqua contigisse, quando tyrannus utramque provinciam Belgicam percurrebat: adeoque dies, mensis et annus facili negotio utcumque definientur. Noster autem Jacobus Buæus in commentario prævio Actorum SS. Tyrsi, Bonifacii et Sociorum ad diem IV octobris num. 92 et seqq. [Act. SS. tom. II, Octob. pag. 353.] , horum Thebæorum Martyrium anno Christi 287 illigat, multisque demonstrat: plerique tamen eruditionis sacræ principes, Philippus Labbe [Abrege chron. tom. II, pag. 154.] , Theodoricus Ruinart [Act. Sinc. Mart. pag. 274.] , Tillemont [Mem. pour serv. a Phist. eccles. tom. IV, pag. 697.] , Jacobus Longueval [Hist. de l'Egl. Gall. tom. I, pag. 115.] aliique malunt Thebæorum martyria in annum præcedentem 286 reponere. Quæ vero pro opinione sua erudite profert citatus Bueus, ne actum agamus, in laudato commentario videre licet. Tandem Franciscus Zaccaria in speciali dissertatione, quam de SS. Adventore, Solutore et Octavio, militibus Thebæis, Taurini passis, conscripsit, censet Thebanam tragædiam ad annum 285 pertinere [Dissert. di stor. eccles. tom. I, pag. 270.] . Hæc quæstio, quum sæpius recurret, ad Acta SS. Crispini et Crispiniani ad diem XXV octobris, in hoc ipso, quod edimus, volumine trutina critica examinari poterit; quapropter sancti nostri Gratiani passionem inter annos 285 et 287 in capite hujus sylloges signavimus.

[5] [S. Martyris corpus, incerto tempore] In ipso passionis loco sepulturam nactus S. Gratianus, loco nomen dedit usque in hodiernum diem. Est scilicet S. Gratiani vicus in hodierna diœcesi Ambianensi, in pago (canton) Villers-Bocage, et undecim circiter chiliometris Ambiano septemtrionem versus distat. Quamdiu quidem istic corpus S. Martyris quieverit, non liquido constat. Quo tempore, ait Mabillonius lib. LXXII Annal. § 126, quave occasione Martyris Reliquiæ ad Columbense monasterium translatæ sint, incertum. Ex iis, quæ supra num. 3 diximus, satis dubium est, an tempore S. Gervini, qui post annum 1035 Centulensis monasterii gubernaculum suscepit, adhuc in vico S. Gratiani, ejusdem Martyris exuviæ remanerent. Nam e penu sua deprompsit Malbrancquius, Martyris Reliquias asservatas fuisse in vico S. Gratiani, quando Gervinus, solitudinis causa eumdem incolebat [De Morinis tom. II, pag. 813.] : nihil enim simile in Vita, a nostris ad diem III martii edita, reperitur. Cæterum nulla apparet causa, cur sæculo undecimo, pro monumentis religiosis securo, in alienam diœcesim translatum fuisset integrum corpus alicujus Sancti. Dein quando S. Gervinus locum S. Gratiani colere cœperit, dicitur: In loco secreto composuit unum oratorium, in nomine B. Gratiani Martyris fundatum [Act. SS. tom. I, Mart. pag. 286.] . Non igitur frequens erat locus; quod absentiam sacri corporis, alioquin a fidelibus frequentandi, aliquatenus indicat. Additur quoque, oratorium in nomine B. Gratiani Martyris fundatum fuisse; quod si sacræ Reliquiæ præsentes fuissent, accuratius locutus fuisset S. Gervini biographus dicendo oratorium ad corpus S. Gratiani fundatum fuisse. Non crediderim tamen ante finem sæculi XI aut initium sequentis, ut infra monstrabimus, in Columbense monasterium corpus S. Gratiani translatum fuisse: sed aliquandiu delituisse, forsan a tempore vastationis Normannicæ et decursu temporis detectum Columbensibus datum fuisse.

[6] [ad Columbense cœnobium translatum:] Prima, ut habet Gallia christiana [Tom. VIII, col. 1248.] , Columbensis monasterii notitia occurrit anno circiter 930, quando clerici sæculares desertum locum occupabant; quem et ipsi postmodum deseruerunt. Succedente tempore, monasterium jure beneficiario ad Rogerium, Bellovacensem antistitem, devenit, qui, ait diploma instaurationis, datum anno 1028 [Ibid. Instrum. col. 293 et seqq.] , videns abbatiam tam sua quam suorum negligentia priorum miserabiliter direptam, ædificio deturpatam, officio miserabilius profanatam, Deo tangente, tactus dolore cordis intrinsecus, ad hoc se viriliter accinxit, ut et locum reædificaret, et rebus sui juris contiguis redintegraret, ac officio servientium clericorum, prout res pateretur, ad tempus exornaret. Cujus pio desiderio Dei bonitas adeo aspiravit, ut infra tempus non multum, quod animo conceperat, oculis videret. Nam et ecclesiam a fundamentis speciose perfecit, rebus ditavit, clericis et ornatu non modico decoravit. In hac tamen adhuc animi intentione suspenso, ut si Deus annueret, eam quandoque monastico ordine insigniret. Volens autem totius bonitatis Deus, ejus heredes istius eleemosynæ fieri coheredes, Rogerio episcopo, cum hac bona voluntatis inhiatione sanctis patribus aggregato, suus nepos Odolricus præsul, qui ei jure hereditario succedebat, velut alter Heliseus, avunculi sui pia facta corde complexus, laudavit, et ejus bonam intentionem efficaciter adimplevit: abbatiam denique, sæpius nominatam, abbate proprio, nomine Berangero, et monachis sublimavit, et de suo proprio gratanter augmentavit… Actum publice Parisius anno Incarnati Verbi MXXVIII. Rogerius Bellovacensem cathedram ab initio circiter usque ad annum XXII sæculi undecimi occupavit [Ibid. tom. IX, col. 705.] : Odolricus autem Aurelianensem ab anno 1021 ad annum saltem 1035 [Ibid. tom. VIII, col. 1434.] .

[7] [corylus, quotannis in loco passionis] Quamvis autem Rogerius et Odolricus ecclesiam Columbensem ditarint et ornarint, non crediderim tunc in eam illatum fuisse corpus S. Gratiani; atque hanc translationem ad finem sæculi undecimi aut duodecimi initium reponi posse probabiliter censeo. Etenim si multo prius sancti Martyris exuvias apud Columbenses statuamus, mirum videbitur, quomodo per sæculum fere integrum non inquisierint de prodigio coryli, una nocte frondescentis, florentis et nuces proferentis, de quo jam locuti sumus num. 1 ex Martyrologio Centulensi. Quod si corpus S. Gratiani circa annum Christi 1100 ad asceterium Columbense advectum fuerit, intelligitur, quomodo Toroldus, abbas Columbensis inter annos 1103 et 1115 [Ibid. col. 1253.] interrogaverit Ingelrannum, ab anno 1115 Ambianensem episcopum [Ibid. tom. X, col. 1172.] , de prodigio coryli; quod quidem sequenti epistola, a Mabillonio lib. LXXII Annalium § 126 edita; explicatur. Ingelrannus, Dei gratia Ambianensis episcopus, Turoldo, venerabili abbati Columbensis cœnobii, omnique monachorum congregationi, in extremo examine audire feliciter Domini læta Verba, venite, benedicti Patris mei etc. Frater Petrus, vester monachus, ad nos veniens, et de miraculo, quod Deus omnipotens meritis Martyris sui Beati Gratiani apud nos annis singulis operari non desinit, diligenter inquirens, quod ita res habet, vidit et evidenter agnovit. Nos autem petitioni ejus ob veritatis assertionem acquiescere non abnuentes, sanctitatem vestram de eodem miraculo certiorem reddere auctoritatis nostræ litteris curavimus. Sciatis itaque procul dubio, dilectissimi, quia ille, qui dicit in Evangelio, “Pater meus usque modo operatur, et ego operor,” ad laudem et gloriam et honorem præfati Martyris in episcopio nostro, tertio videlicet ab urbe nostra milliario, tale miraculum quotannis declarare dignatur, ut quædam corylus, quæ juxta ecclesiam ejus, in pede scilicet maceriæ, antiquitus plantata est, et vulgo dicitur, quod baculus ejus fuerit, in natalitio ipsius Martyris, unius noctis et diei spatio, floreat et fructum plene formatum, integre adultum emittendo proferat. De hoc vero nulla habeatur ambiguitas, quia expertis credendum est. Et quod dilectioni vestræ intimando asserimus, oculis nostris vidimus, et idoneorum testium et etiam domni Godefridi, beatæ memoriæ episcopi, prædecessoris nostri, qui frequenter huic miraculo interfuere, revelatione cognovimus. Valete. Ego vero Achardus, hujusce epistolæ notarius, hoc miraculum aspexi, et in ipsa arbore prædicta, præsente Godefrido episcopo, nuces novas collegi et ei attribui, de quibus ipse episcopus, me vidente, comedit.

[8] [et die martyrii,] Hoc prodigium explicavit anonymus, probabiliter Columbensis monachus, sermone speciali, quem Mabillonius in suorum Annalium Appendice num. XCI recudit. Ex eo proferemus, quæ ad ipsum miraculum, omissis locis communibus, spectant, præsertim quum quædam occurrunt, quæ alibi frustra quæsieris. Celebrantes, inquit Anonymus [Tom. V. Annal. pag. 639.] hodie, fratres carissimi, Beati Gratiani præclara solemnia, tanto majorem causam lætitiæ spiritualis habemus, quanto familiarius pro nostris excessibus Domino supplicat in cœlis, cujus hic sacratissimum corpus pio complectentes amore veneramur in terris. Omnes quippe Sanctos, æternæ beatitudini conjunctos, pro prædestinatis exorare, sibique socios optare nequaquam dubitamus. Sed si eos proprios patronos nos habere, credamus, quos devotioribus obsequiis venerantes, velut advocatos mittimus ad judicem, non erramus. Pro grativa * igitur nostri Gratiani, summi judicis ira placabitur, si nos suæ festivitati viderit intentos, et debita devote reddentes obsequia. Cujus, nostris licet exigentibus peccatis, ignoremus passionem, quantum tamen de lapide pretioso coronatus, sole lucidior ante Dominum resplendeat, nimis evidenti declaratur miraculo: quod quamvis suæ magnitudinis inaudita novitate non solum a vobis, sed et diversarum regionum a populis agnoscatur, nequaquam tamen erit incongruum, si vestræ caritati præsenti sermone referatur. Est igitur in Ambianensi pago, brevis ambitu, magna virtutibus ecclesia quædam, pretiosi Martyris hujus nomini dedicata, cunctis mortalibus admiranda, se juxta positam arborem habens, quæ sancti Gratiani corylus ab incolis appellatur. Hic virum Dei martyrium suscepisse tradit antiquitas: qui dum ab impiis decollaretur, siccum corylinum baculum, quem manu tum forte gestabat, in terram fixit, et, o res nova! siccitas recipit humorem, ariditas viriditatem, truncus illico vertitur in arborem: inhærescens humo firmatur imis radicibus, sursum pullulans, distenditur in ramos, vestitur foliis, fructibus adornatur. Natura miratur, tempus non exspectare coacta; mutat ordinem, dum veteri plantario subministrat novas vires. Quid longius protraham? Videte miraculum, ne credatur Gratianus mori, dum moritur, lignum, quod diu fuerat mortuum, reviviscit…

[9] [frondescit et fructus facit,] Sed mirandis majora succedunt: imo, fratres mei, parum, comparatione sequentium, quidquid de arbore superius narratum est. Tantam gratiam Gratiano suo confert divina benignitas, ut non huic simile toto terrarum orbe possit reperiri miraculo. Nam decimo kalendas novembris, quando sacræ passionis martyris hujus annua dies agitur, arbor juxta temporis qualitatem, arbores ut cæteræ, fructibus viduata, foliis etiam exspoliata, rursum, quod mirabile dictu, natura mirante, pubescit, frondescit, nuces parit, quas antequam hora diei sexta compleatur, ad maturitatem perducit, et temporis non oblita, quo plantata fuit, Martyris passionem terrigenis recolendam prædicat, diemque denuntiat. Circumfluit ad tale spectaculum diversis e partibus ingens populorum multitudo, et ludentes, velut apertius rem probaturi, purgant arborem foliis veteribus, si quæ fortasse remanserint, novæ pubertatis alia diluculo visuri, novos fructus, quos gratia Gratiano confert, collecturi. Sero nihil in ea dignum admiratione reperiunt, divinam in ea virtutem operatam nocte fuisse, mane comperiunt. Post deifici mysterii celebrationem certatim a populo curritur, divini muneris ubertas, e cœlo missa, lætabunda colligitur. Vid … * inibi sanctam arborem manibus festinantium discerpi, futuro tamen anno nullum propter hoc damnum passam fuisse, cognosceres; nescit enim gratia cedere naturæ. Denique novo refecti cibario, læti remeantes ad propria, ad infirmorum curationem partem reservant in posterum. Si quis enim ægrotus, maxime febricitans, de Gratiani dono gustaverit, in divino judicio mereatur affligi, pristinam sanitatem se recipere gratulatur: quod nostro tempore, nostraque patria non solum de fructu, verum etiam de ramusculis certis experimentis verum esse didicimus. Dicant alii quid senserint, ego quidem fateor, me numquam audisse, numquam tale legisse miraculum.

[10] [ut fidem faciunt, initio sæculi XII.] O quam magnum esset, si sanctus baculus, versus in arborem aliarum arborum consuetudinem sequeretur, et ad memoriam martyrii vivens ordine naturali, tempore fructuum suos etiam fructus afferret! Sed parum id esse Gratiano divina munificentia judicavit, ni passionis illius insignia nobis annuo et numquam deficiente repræsentaret miraculo. Si enim fortasse contigerit aliquotiens naturales fructus deesse, gratia Gratiano, velut debito coacto, suos deesse fructus non patitur. Evenit nempe, quod silentio præterire non debemus, pretiosissimi Martyris ecclesiam igne concremari, et quia parietibus illius erat contigua, sanctam arborem sic omnino fuisse combustam, ut nec reviviscendi spes maneret ulterius. Sed adest rursus mira Dei potentia, quantique meriti sit apud eum Gratianus, evidens declarat indicium. Ne debiti muneris Martyri deesset largitio, prodeunt ex radicibus virgulta multiplicia, quæ contra naturalem morem novæ pullulationis eodem anno, die solito, tributa reddidere… Accedit ad miraculi cumulationem, quod non verno tempore, quando naturaliter humor superiora conscendens, vires novæ pullulationis subministrat arbusculis, id agitur, ne videatur arbor sancta naturæ fructus præparare, non gratiæ dare: sed quando radicibus imis immoraturus humor inferiora petit, tum prius naturales fructus, largitione gratiæ foliis decoratur, fructu fœcundatur. Extollant igitur alii suorum Martyrum gesta, et litteris assignata transmittant ad posteros, quæ, quoniam non visa cernuntur, possunt ab infidelibus decredi; nos nostri Gratiani superexcellens, quia numquam deficiens, miraculum tacere non debemus: quia quod visu cernitur, manu palpatur, ore gustatur, dicere non esse, (est) capitis insani. Huic nec incredulitas judæorum, nec gentilium cervicositas poterit contraire. An nos, cui credulitas famulatur, falsa loquentes fictam contexere fabulam dicemur? Sed cernant oculis, qui, corporalibus assueti, signa quærunt, et in hoc miraculo, quod pro uno servorum suorum Christus operari dignatur, considerent, quam præclara christianorum fides habeatur…

[11] [testes oculati:] Exstitit præterea quidam vir monachus, Petrus nomine, tunc temporis secretarius * hujus ecclesiæ, qui, velut alter Thomas, de miraculo nimium dubitans, dixit, se nullo modo crediturum, nisi oculis suis contemplaretur factum. Itaque a domno Toroldo abbate licentia petita et accepta, ad locum, ubi testis Christi pro ipso Domino occubuit, et ubi miraculum, superius annotatum, quotannis fit, perrexit, oculis suis, ut desideraverat, vidit in ipsa vigilia cum multis aliis, qui ob assuetam consuetudinem ad festivitatem sanctissimi Martyris undique confluxerant, manu sua folia et quæcumque alia a prædicta corylo detraxit, et sub uno noctis spatio nuces natas et ad integrum adultas collegit, detulit, pluribus ostendit; etiam domno Gaufrido, Carnotensi episcopo, duas ex ipsis nucibus dedit, quas ipse domnus gratanter accepit, et, ipso vidente, comedit: reliquas vero inter Reliquias hujus ecclesiæ in quadam parva buxtula posuit ad memoriam præsentium et testimonium futurorum. Et ut ejus peregrinatio rata fieret, litteras domni Ambianensis, sigillo ejus signatas, secum detulit, ita se habentes. Sequuntur litteræ Ingelranni, Ambianensis episcopi, quas supra num. 7 dedimus. Addit Mabillonius citato lib. LXXII Annalium § 126 annuum illud miraculum jam dudum desiisse, tametsi nucum S. Gratiani fama et nomen hactenus in ore vulgi perseverat.

[12] [Reliquiæ S.] Gaufridus, cujus mentio fit in citato sermone, est hujus nominis secundus, qui anno 1116 Carnotensem sedem conscendit [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1134.] . [Gratiani an. 1830 partim pereunt,] Unde patet, Toroldum, Columbensem abbatem, ultra diem XXIII octob. 1116 vitam produxisse suam; quoniam Petrus monachus, qui miraculo ista die testis interfuit, retulit litteras Isengranni, anno primum-1116 episcopi Ambianensis, et Gaufridus II Carnotensi cathedræ eodem anno impositus fuit. Quum porro in festivitate S. Gratiani, ut initium docet, sermo habitus fuit, credimus ad annum 1117 eumdem pertinere. Hisce addit Mabillonius lib. LXXII § 126 in Columbensi monasterio, anno 1648 congregationi Mauro-Benedictinæ tradito [Ibid. col. 1251.] , asservari sancti Martyris Reliquias in argentea capsa, quæ nuper, ait, a nostris affabre confecta est. Aperta veteri capsa, ut mihi a nostro Antonio Beaugendre, tunc ejus loci priore, assertum est, inventa parva pixis ex plumbo, in qua nuces illæ, a Petro monacho ex S. Gratiani ecclesia allatæ, linteolis involutæ repertæ sunt. Scilicet Hugonotti, principe Condæo Carnotum obsidente, expilarant basilicam Columbensem, ejus sacella, sacras vestes, sanctorum imagines, sepultorum tumulos [Ibid. l. c.] ; sed feliciter eorum furori subtractum fuerat S. Gratiani corpus; quod deinceps in majori veneratione ac religione habitum fuit usque ad luctuosas vicissitudines inclinati sæculi XVIII, quando e capsa argentea Parisios missa, in pecuniam redigenda, aliquis officinæ monetariæ minister sacras exuvias extraxit, et opportuno tempore ad archiepiscopium Parisiense detulit. Ibi asservatum remansit corpus S. Gratiani usque ad diem XXIX Julii 1830, quo, direpto palatio archiepiscopali, Reliquiæ periere, aut saltem disparuere [Butler h. d. Ami de la Relig. tom. LXV, pag. 4.] .

[13] [partim in villa S. Gratiani hactenus conservantur.] Sed feliciores fuerunt incolæ villæ S. Gratiani, juxta Ambianum, qui ad hanc usque diem conservarunt Reliquias S. Martyris, sæculo proxime præterlapso ad illos translatas. Hæc enim ad nos die VII Januarii 1859 benigne rescripsit R.D. Maillard, loci parochus. Dolebant Sangratianenses privatos se Reliquiis sancti patroni sui: quapropter deprecati sunt episcopum suum, venerabilem Ludovicum Francisc. Gabriel. d'Orleans de la Motte ut, mediante episcopo Carnotensi Petro Augustino de Fleury, a Columbensibus monachis partem aliquam Reliquiarum obtinerent. Lubentes petitioni religiosæ annuerunt monachi, et prior monasterii Corbejensis Ambianum attulit nobiliorem partem cranii S. Gratiani, quam die XXIII Novembris solemni ritu recognovit ac in hermam transtulit episcopus Ambianensis una cum instrumentis authenticis recognitionis et translationis. Hæ sacræ exuviæ quotannis die dominica infra octavam Ascensionis Domini religiosa pompa hactenus circumferuntur: ac in memoriam celebritatis transmisit ad nos dictus R. D. parochus cantica, gallico idiomate concinnata, quæ narrata referunt. Quoad corylum prodigiosum spectat, laudatus R. D. respondit, nullam hujus arboris superesse memoriam.

[Annotata]

* gratia

* Vidi, videtur?

* sacrista

DE SS. SEVERO ET DOROTHEO MARTYRIBUS HADRIANOPOLI

SYLLOGE.
Ex Martyrologiis.

Severus, M. Hadrianopoli (S.)
Dorotheus, M. Hadrianopoli (S.)

AUCTORE V. D. B.

[SS. Severus et Dorotheus, martyres Hadrianopolitani, aliis permixti et loco moti,] Ad præsentem diem in codicibus suis Lucensibus mss. Martyrologii Hieronymiani legit Florentinius: In Atrianopoli Severi, Dorothei; in Antverpiensi seu Epternacensi: In Andrionopoli Severi et Dorothei; et in Corbejensi minori, postmodum edito a Sollerio: In Atrianopoli Severi, Dorothei. Richenoviense exemplar, quod Sollerii quoque curis, et Corbejense, quod Dacherii [Spicilegium, tom. II, pag. 20, edit. in fol.] opera in lucem venit, memoriam habent similem omnino Antverpiensi; atque alterum Corbejense, excudi jussum a Martenio [Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1584.] , similem prorsus Lucensibus. Ottobonianum, quod Georgius publici juris fecit, ita digestum est [Martyrologium Adonis, pag. 686.] : In Atrianopoli Traciæ nat. sancti Dorothei. Hinc ejusmodi annuntiationes defluxerunt in Auctaria Martyrologii Bedæ et Flori; scilicet in codices S. Cyriaci, Vaticanum et Barberianum [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXV.] : In Adrianopoli Severi, Dorothei; et in Atrebatensem et Tornacensem: Natale SS. Severini, Dorothei et Victoris; et in Lætiensem: In Cæsarea Cappadociæ passio SS. Longini, Severi, Victoris et Dorothei; in quibus Severinus, Victor, Longinus et Cæsarea Cappadociæ per confusionem turmarum aliorum martyrum immixta sunt. In fastis prosaicis, Martyrologio metrico Wandelberti a nescio quo Lemovicensi scriba inspersis, occurrit [Spicilegium Dacherii, tom. II, pag. 54.] : In Trajanopoli Severi et Donati. Rabanus [Canisius, Lectiones antiquæ, tom. II, part. II, pag. 344, edit Basnagii.] et Notkerus [Ibid. part. III, pag. 183.] et Galesinius errore unius diei ad 24 Octobris habent: In Nicomedia natale [natalis dies] Severi et Dorothei. Melius in Auctario Greveniano Usuardi legitur [Usuardi Martyrologium, edit. Sollerii, pag. 623.] : Apud Adrianopolim sanctorum Severi et Dorothei; quæ in Auctario quoque Bruxellensi ad diem sequentem obvia sunt, hac forma: Apud Andronopolim natale sanctorum Severi et Dorothei martyrum. In multis quoque fastis, omissa palæstra, de SS. Severo et Dorotheo dicitur: sic in Gellonensi Martyrologio [Spicilegium Dacherii, tom. II, pag. 35.] legitur: X kal. Novem. Severi, Dorothei; similiter in Augustano et Labbeano, editis a Sollerio, et in Hieronymiano S. Germani Autissiodorensi contracto [Martene, Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1561.] ; in Martyrologio autem Morbacensi antiquissimo [Ibid. col. 1570.] et in Comite S. Hieronymi Lucensi [Ap. Florentinium, Martyrologium S. Hieronymi, pag. 1053.] solum Severi nomen notatum; in Turonensi vero [Ibid. col. 1590.] : Severi, Longini, Dorotheæ; et in aliis id genus alia.

[2] [separantur a sociis perperam additis et sedi suæ restituuntur;] Utcumque autem commemorationes illæ inter se pugnare videantur, facile tamen est discernere quæ vera sit lectio, scilicet: Hadrianopoli Severi et Dorothei. Quod enim amendanda sit Nicomedia, constat id non solum ex meliorum codicum fide, sed maxime ex eo quod ad sequentem diem venit in Hieronymianis fastis alia annuntiatio, his concepta verbis: In Nicomedia Severi, Vitalis, Felicis, Rogati, Paperi, Victoriæ, Flaviani, Victoris; quæ, ut sæpe fieri solet, cum memoria sanctorum præcedentis diei in codicibus nonnullis confusa fuit: unde etiam factum est ut alii partem manipuli Nicomediensis traxerint ad diem 23 Octobris, alii martyres Hadrianopolitanos ad 24 Octobris; seu etiam ad 22 Octobris, quoniam hac die in alia Hadrianopolitana corona occurrit S. Severus presbyter. Abjicienda quoque Trajanopolis, quam Lemovicensis anonymus in Wandelberti Martyrologium induxit, et ad diem præcedentem interpolator Flori, seu scriptor codicis S. Cyriaci, hoc modo: In Trajanopoli Severi episcopi, Dorothei et S. Oresti: hæc enim ejusdem sunt generis ac quæ in Ottoboniano ad 22 Octobris leguntur: In Trajanopolim Thraciæ nat. sanctorum Philippi episcopi etc.; ubi etiam Trajanopolis loco Hadrianopolis scripta est; quemadmodum ex his, quæ ad præcedentem diem declarata sunt, satis constat. Nulla autem nomina præter Severi et Dorothei retinenda sunt. Severinus enim, de quo hac die inferius agetur, idem habitus ac Severus, et duæ annuntiationes in unam conflatæ. Victor assumptus ex manipulo Nicomediensi, quem die 24 Octobris celebrari diximus. Longinus aut Seuresus in codicibus aliquot Cæsareæ Cappadociæ hac die culti fuisse traduntur: quæ causa fuit ut alicubi in unam cum alterutro turmam coaluerint Severus et Dorotheus, et passi dicti fuerint Cæsareæ Cappadociæ. Unde vero Orestes ortus sit, me latet; qui, quum in uno codice S. Cyriaci repertus sit, inter prætermissos ablegandus visus fuit. In eodem S. Cyriaci codice Severus dictus est episcopus; sed hic titulus parum curandus, quippe qui singulari tantum testimonio nixus est.

[3] [Paucissima tamen de iis nota.] Nonnulla itaque in illis Martyrologiis et Kalendariis omittenda sunt; aliqua corrigenda; plura dispescenda et dirimenda. Cavendum tamen ne S. Severus, qui hac die Hadrianopoli celebrabatur, confundatur cum S. Severo presbytero, cujus natalis agebatur etiam Hadrianopoli, sed (ut diximus) die proxime præcedenti. Ne autem id fiat, considerandum est in optimis quibusque codicibus Hieronymianis utrumque Severum annotatum seu distinctum esse, et alterutrum in pejoribus tantum libris omissum fuisse; dein Dorotheum, quem Lemovicensis interpolatos Donatum dixit, in melioris notæ codicibus socium ei assignari; qualem socium nequaquam habuit S. Severus presbyter. In codice Ottoboniano determinatur quæ Hadrianopolis SS. Severi et Dorothei palæstra fuerit, scilicet Hadrianopolis Thraciæ; sed quum Thraciæ vocabulum in hoc uno tantum legatur libro, manifestum additamentum habendum est, admissum haud dubie quoniam ad diem præcedentem de Hadrianopoli Thraciæ factus erat sermo. Quocirca malim nil addere et incertum relinquere in qua Hadrianopoli martyrium suum consummarint ambo athletæ. Plures enim erant. Præter Thracicam, Paphlagonia habebat civitatem archiepiscopalem hujus nominis; Ætolia episcopalem sub archiepiscopo Naupactensi, Pisidia sub Antiocheno, Bithynia et Honorias sub Claudiopolitano: et licet nudo Hadrianopoleos nomine passim Thraciæ metropolis designetur, id tamen (si solum sit) firmum argumentum non est. Demum quod spectat ad martyrii tempus, nil etiam divinare lubet; animadvertendum tamen beatum par prodire in Hieronymianis fastis primo loco, plerumque dato antiquioribus martyribus. Inter sanctos Gallicanos recensuit hos sanctos Saussayus, male interpretatus auctarium Martyrologii seu Calendarii Tolosani: sed hac de re in Prætermissis dictum est.

DE S. SEURESIO, MARTYRE, CESAREÆ IN CAPPADOCIA

SYLLOGE.
Ex Hieronymianis aliisque fastis.

Seurisius, M. Cæsareæ in Cappadocia (S.)

V. D. B.

[S. Seuresius, ex fastis Hieronymianis et similibus tantum notus; nominis forma.] In codicibus suis Lucensibus Martyrologii Hieronymiani pauca admodum nomina reperit Florentinus ad hanc diem: scilicet Severum et Dorotheum, martyres Hadrianopolitanos, de quibus modo diximus; et post hæc sequentem commemorationem: Et in Cæsarea Cappadociæ Seuresi. S. Seuresius item laudatur in codice Antverpiensi, immo Epternacensi, ubi Seuresius dicitur et non secus ac in Gellonensi, [Dacherius, Spicilegium, tom. II, pag. 35.] Labbeano [Act. SS. post tomos Junii, pag. 28.] et S. Germani Autissiodorensi [Martene, Thesaurus Anecdotorum, tom. III, col. 1561.] sociatur S. Longino; de quo in Prætermissis; in Corbejensi autem antiquissimo, edito a Dacherio [Spicilegium, tom. II, pag. 20.] , memoratur simul cum SS. Magno et Justo, quos similiter inter Prætermissos ablegavimus; in Augustano [Act. SS. post. tom. Junii, pag. 22.] autem solus venit, non indicato palæstræ loco, qui etiam deest in Gellonensi, Labbeano et Autissiodorensi. In aliis multis omittitur, relinquens tamen interdum sui vestigium, scilicet passionis locum Cæsaream Cappadociæ: sed hæc curiosius prosequi operæ pretium non est. Ex Hieronymianis fastis fluxit S. Seuresii nomen in Bedæ et Usuardi Martyrologiorum codices. Sic in codice Bedæ Barberiniano [Act. SS. tom. II, Martii, pag. XXV.] legitur ad hanc diem: In Cæsarea Cappadociæ S. Sereusi et alibi S. Longini; quæ memoria in aliis codicibus multis variisque modis luxata est. In Usuardinis codicibus seu potius auctariis nuspiam illa eadem recte occurrit: In Rosweydano [Sollerius, Martyrol. Usuardi, pag. 621.] : In Cesarea Cappadociæ, Severi, episcopi et confessoris; et apud Grevenum [Ibid. pag. 623.] : In Cæsarea Cappadociæ, sancti Severi, episcopi. Episcopi titulum tollendum esse ex his rivulis, quum in Hieronymiano fonte non reperiatur, manifestum est; et similiter confessoris, non minus patet, quum vix unus alterve confessor in eodem libro reperiatur. Et quidem primis ecclesiæ sæculis rarissimus erat confessorum cultus, nisi ob exantlatos labores et toleratas persecutiones martyribus æquiparari possent. Militem fuisse S. Seuresium innuit Florentinus; sed ita obiter ut vix animadverti debeat illa conjectura, omni plane fundamento destituta. Nominis forma Seuresius, licet plane insolens sit, servanda videtur; reperitur enim in optimis et in plerisque codicibus; deinde aliæ formæ Suversius, Seversius, Senresius in singularibus tantum mss. libris obviæ sunt, neque magis olim usitatæ fuisse reperiuntur quam forma Seuresius, ex qua cæterum eas originem suam cepisse ipsa earum demonstrat facies. Sane placeret magis forma Severus, utpote communis usus, si in ullo antiquo libro legeretur; sed ita non est: adeoque quemadmodum pronum est, ut scribæ nomina mira et parum usitata mutent in vicina nomina vulgaria, sic facile ponendum non est ut iidem Severi nomen, tot olim impositum hominibus, in Seuresium, nomen prorsus insolitum, converterint. Martyrium fecisse putem beatum virum sub Diocletiano imperatore, quandoquidem longe maxima pars sanctorum, qui Hieronymianis laterculis inscripti sunt, tunc temporis certarunt pro fide.

DE SS. SERVANDO ET GERMANO, MARTYRIBUS PROPE GADES IN HISPANIA,

INITIO SÆC. IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Servandus, M. prope Gades in Hispania (S.)
Germanus, M. prope Gades in Hispania (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ unicus. Cultus Sanctorum Martyrum secundum liturgiam Mozarabicam; eorumdem patria et familia; tempus et locus martyrii.

Horum pugilum memoriam celebrat Martyrologium Romanum parvum hisce verbis: [Cultus SS. ex Martyrologiis et liturgia] In Hispaniis, Servandi et Germani. S. Ado pro more suo compendio totius passionis historiam complectitur; quod, pauculis exceptis, exscribunt Usuardus et Romanum hodiernum: In Hispaniis, natalis Sanctorum Servandi et Germani, qui post verbera, squalorem carceris et sitis ac famis injuriam et longissimi temporis laborem, quem, jubente Viatore præside, ferro onusti pertulerunt, novissime martyrii sui cursum, ferro cæsis cervicibus, impleverunt. Ex quibus Germanus Emeritæ juxta S. Eulaliam sepultus; Servandus vero, Hispalim translatus, circa Sanctas Justam et Ruffinam conditus est. Quæ ex antiquissimis et celebratissimis Martyrologiis adducimus, satis ostendunt passionem et gloriam Sanctorum nostrorum a nemine in controversiam jure vocari posse. Universa porro Hispaniarum Ecclesia S. Servandum et Germanum ab antiquo coluit, uti ostendunt Breviarium et Missale Mozarabica, secundum Regulam S. Isidori redacta, quæ specialem nobis de SS. Martyribus exhibent liturgiam. Sic Breviarium habet hymnum proprium ad Vesperas sequentis tenoris [Patrologia, tom. LXXXVI, col. 1233.] :

      Christus, verus rex Sanctorum,
Et sacrator Martyrum,
Tu es veritas et via,
Vitaque credentium;
Tu optantibus das votum
Et Beatis brabium *.
      Tibi laudum vota pandit
Cuncta chors * fidelium
Qui Servando et Germano
Robur mox eximium
Concessisti, ut vincerent
Dimicando Zabulum *.
      Præses namque mundialis
Ire ad aram præcipit.
Idolis litare vanis
Fortes Christi milites,
Noxiumque hostiarum
Immolari sanguine.
      Illi pœnas expectabant
Christi amore interriti:
Dulce tunc illis cremari,
Dulce ferrum perpeti,
Validisque offerenda
Corpora suppliciis.
      Nos Christum nempe fatentes
Execramus idola;
Et cœlestem adorantes
Temnimus terrestria;
Absit, ut ritu profano
Inclinemus corpora.
      Hæc loquentes obruuntur
Mille pœnis Martyres,
Nexibus manus utrasque
Flexus involvit rigor,
Et calybs attrita colla
Duris ambit circulis.
      Nobilis per vulnus amplum
Porta justis panditur;
Quosque Christus candidatis
Adgregat cohortibus:
Miscet choris Angelorum
Et coronat præmiis.
      State nunc, hymnistæ cuncti,
Voce, votis, munere,
Atque in laudem Sanctorum
Vox cunctorum insonet:
Hic dies et festa nobis
Sit sacratum gaudium.
      Gloria Deo parenti
In excelsis resonet,
Gloriam canamus Christo
Atque Sancto Spiritui;
Cui laus et potestas
Per æterna sæcula. Amen.

[2] [Mozarabica:] Quæ specialia habet Missale Mozarabicum, sæpe repetuntur; quapropter sufficiat hic citasse tum orationem ad pacem, tum inlationem, quæ duo omnia complectuntur dicta in reliquo officio divino. Oratio autem ad pacem dicitur ante Inlationem (in Missa latina ordinaria Præfationem), quia fidelibus, specialiter iis, qui tunc temporis sacrificio intersunt, apprecatur sacerdos pacem et caritatem [Pinius. Liturg. antiq. Hisp. Tract. prælim. num. 454. Act. SS. tom. VI Julii, pag. 89.] . Oratio igitur ad pacem habet [Patrol. LXXXV, tom. I, col. 886.] : Deus, qui Martyrum tuorum corpora, unius gloriæ remuneratione indivise fruentia, divisis in regionibus locas; et Servandum Gaditano situi donas, et Germanum Emeritensium civibus accommodas; præsta nobis, ut gratiæ tuæ luce illuminati, et corporaliter divisi, unitatem retentemus dulcedinis, et collecti in unum redundemus munere charitatis. Inlatio porro seu Præfatio alia addit notatu digna [Ibid. I. c.] : Dignum et justum est, æquum vere et salutare, nos tibi gratias agere, Domine sancte, Pater æterne, omnipotens Deus, per Christum Dominum nostrum: pro quo Beati Martyres Servandus et Germanus corporaliter lacessiti, fames, vincula carceresque vicerunt. Hos vita felix invictos reddidit in pœna, humiles in conscientia, probabiles in doctrina. Hi prædicant idolorum sacra subverti, et solum adorandum Christum Filium Dei. Post primam igitur, quam meruerunt, de triumphato hoste victoriam, rursus ad ungulas et tormenta, rursusque ad pœnas rapiuntur atque supplicia. Non hos labor itineris, non coangustatio carceris, non totius illatæ terruerunt supplicia passionis; sed ambo campum fidei constanter aggressi, quod mercati sunt fide, adepti sunt passione. Exceperunt quippe sacris coruscum cervicibus gladium, et pro tuo, Deus, nomine viriliter animas posuerunt. Sicque parili alternoque mysterio, dum divisi sacris illustrant corporibus terras, indiviso meritorum suffragio et beneficia largiuntur populis et coronas, Unigeniti tui concedente clementia, cui merito omnes Angeli non cessant clamare, ita dicentes. R. Sanctus. Sanctus. Sanctus. Quæ hactenus ex liturgia Hispanica attulimus antiquissima et certissima sunt, si forte Martyrologium Parvum excipias, monumenta cultus et historiæ Sanctorum nostrorum. Præterea eorum dies natalis inter solemniores festivitates olim recensebatur, ut ex Aguirrio refert Pinius noster num. 422 [Liturg. antiq. Hisp. pag. 77.] ; quamvis juxta Kalendarium, Missali et Breviario Mozarabico præfixum, idem festum ritu IX lectionum, id est quarto ordine annotetur. Nam primi ordinis solemnitates dicuntur sex capparum; secundi, quatuor capparum; tertii, duarum capparum; ac tandem quarti, novem lectionum.

[3] [in Actis tria occurrunt explicanda:] Acta SS. Servandi et Germani non alia habemus, quam ex Breviariis Hispanicis extracta; quæ quoniam liturgia Mozarabica recentiora sunt, ad hujus normam præcipue dijudicanda sunt; quamdiu præsertim documenta certiora aliud non suadent. Omnes qui de Sanctis Hispanis tractarunt, excepto (quod mirabile est) Pseudodextro, Martyres nostros laudibus extulerunt, adjunxeruntque iis, quæ liturgia refert, varias circumstantias, quas operæ pretium est, pressius examinare. Imprimis dicunt Servandum et Germanum fratres, et filios S. Marcelli centurionis ex S. Nonia seu Nonna. Ex hac genealogia deducunt porro patriam Martyrum nostrorum, imo et gentem seu familiam fuisse romanam, ex qua originem traxerint suam. Dein tempus statuunt passionis finem sæculi tertii; quod alii ad initium quarti prorogant. Tandem, reliquis tacentibus, Martyrologium Romanum locum passionis accuratius definit, quando dicit: In Hispania prope Gades ad fundum Ursonianum SS. MM. Servandi et Germani etc: quibus ex verbis enata est controversia de loco, ubi constituendus est fundus Ursonianus, palæstra Martyrum nostrorum. Hæc igitur tria examinanda recurrunt in hoc commentario prævio, dum reliqua in Annotatis ad Vitam, ex Breviariis extractam, facile explicari poterunt.

[4] [1° Utrum sancti fuerint filii S. Marcelli,] Jam vero quod ad familiam SS. Servandi et Germani spectat, hæc leguntur apud Petrum Ribadineira nostrum in Flore Sanctorum, præsertim Hispanorum, qui liber sæpe ejus Legendario subjungitur: Eborense, inquit [Flos. SS. pag. 324. Edit. Colon. 1741.] , Breviarium, itemque Joannes Vasæus in chronico Hispaniæ [Hispan. illustr. tom. I, pag. 649 et seq.] testantur duodecim filiorum S. Marcelli hæc fuisse nomina: Claudius, Lupercius, Victoricus, Facundus, Primitivus, Hemeterius, Cheledonius, Faustus, Januarius, Martialis, Servandus et Germanus, atque hos omnes Martyres fuisse. Eosdem enumerat Nicolaus Antonius in sua censura historiarum fabulosarum [Cens. de Historias fabul. pag. 330.] cum hac tamen appendice, quam ex Hispanica lingua latine reddimus: Aliqui auctores dubitant, utrum omnes hi sint filii S. Marcelli, et alios eorum loco substituunt: ad nos non pertinet ista inquisitio. Jam variis in locis inquisitionem hanc attigerunt nostri, dubiique hæserunt. Etenim ad diem III martii in Actis SS. Emetherii et Caledonii quæstionem examinant [Act. SS. tom. I Mart. pag. 229.] et argumento sane non spernendo filiationem horum Martyrum destruunt, quum et Prudentius dicat in Peristephano, Hymno I [Patrolog. tom. LX, col. 288. edit. Migne.] :

O vetustatis silentis obsoleta oblivio!
Invidentur ista nobis, fama et ipsa extinguitur;
Chartulas blasphemus olim nam Satelles abstulit,
Ne tenacibus libellis erudita sæcula
Ordinem, tempus, modumque passionis proditum
Dulcibus linguis per aures posterorum spargerent.

Eamdem iisdemque verbis ignorantiam profitetur scriptor Compendii Actorum ex Ecclesiæ, inquiunt nostri [Act. SS. tom. I Mart. pag. 232.] , Burgensis ecclesiasticis tabulis; nam præstantissimorum Martyrum, ait, ortus, nataleque solum, tum etiam tempus martyrii, generaque tormentorum, (quæ memoria, a patribus in filios derivata, tenet fuisse atrocissima) penitus oblitterata incompertaque sunt. Quoniam vero Prudentius, ut ejus verba aperte testantur, dicit periisse malitia persecutorum documenta scripta martyrii SS. Emeterii et Chelidonii, consequitur initio sæculi quinti, quo floruit, vaga quadam traditione superstitem mansisse martyrii modum; quod quidem argumenti genus positivum magis, quam negativum videtur.

[5] [et fratres aliorum Martyrum,] Similiter ad diem XIII Octobris tractant nostri de SS. Fausto, Januario et Martiale, Martyribus Cordubensibus [Ibid. tom. VI, Octob. pag. 187.] , qui et ipsi filii S. Marcelli, adeoque et fratres SS. Servandi et Germani fuisse traduntur. Id negat noster Cornelius de Bie in Commentario prævio ad eorum passionem num. 4 et seqq. [Ibid. pag. 188.] , dicens ex Pseudo-Juliano natam opinionem, quæ tamen antiquior est, quoniam jam emissa a Luca Tudensi sæculi XIII scriptore in Præfatione Chronici sui [Hisp. illustr. tom. IV, pag. 2.] . Certe Acta Martyrum Cordubensium, quæ sincera habentur [Cfr Act. SS. tom. VI, pag. 188 et Ruinart Acta Martt. pag. 534. edit. Amstelod. 1713.] , non solum tacent eorum cum S. Marcello ac reliquis consanguinitatem, sed contrarium potius insinuant, ut monstrat Barthol. Sanchez de Feria in sua Palæstra sacra Martyrum Cordubensium [Feria, Palestra Sagrada, tom. III, pag. 156.] . Nam Eugenius tyrannus, quum videret pugiles in fidei confessione constantes, exarcerbatus: Unde, inquit [Act. SS. tom. VI Octob. pag. 193.] , vobis est hæc tam desperata societas? Et paulo infra Eugenius ad Martialem, conversus dixit: Vides istorum animi dementiam, qui te in societatem suam contraxerunt. Ex quibus verbis meo judicio deducere licet, societatem, inter hos pugiles contractam, non sanguinis sed amicitiæ necessitudine coaluisse, adeoque socios magis quam fratres fuisse. Vix enim credi potest, tyrannum, nulla facta mentione consanguinitatis, ejusdem fidei societatem, quæ fortuita ipsi videbatur, iterato exprobrasse. Quapropter existimo, non solum antiquorum silentium, sed maxime allatum qualecumque positivum argumentum receptæ nunc passim opinioni nocere. Unde, eliminatis jam quinque suppositiis filiis S. Marcelli, non possumus admittere SS. Servandum et Germanum ad eamdem familiam S. Marcelli pertinuisse; imo antiqua documenta ne ullo quidem verbo indicant, hos Sanctos sanguine fuisse conjunctos. Cæterum hæc eadem quæstio ad diem XXX Octobris, quo Martyrologium Romanum passionem S. Marcelli celebrat, necessario erit retractanda [Cfr Tillemont, Mém. pour serv. à l'hist. Ecclés. tom. IV, pag. 575 et Espana. Sagr. tom. XXXIV. pag. 336.] .

[6] [2° tempus martyrii,] Quod ad tempus spectat, quo Sancti nostri passi sunt, facillimam nobis indagandi viam sterneret, eorumdem, si constaret, ex S. Marcello prognatio: verum quum ea ipsa in controversiam merito vocari possit, non est, quo vestigium certum figamus. In hoc certe conveniunt omnes, quotquot legi, Martyres nostros sæviente persecutione Diocletiani passos fuisse: ast simul fateri necesse est, traditionem hanc ab unanimitate asserentium magis, quam a documento aliquo antiquo auctoritatem mutuari suam. Neque argumentum temporis accuratius definiendi præbet Ado dicens: Germanum Emeritæ juxta S. Eulaliam sepultum, Servandum vero circa SS. Justam et Rufinam reconditum fuisse: id quidem valeret, si statim post passionem Germanus Emeritam, Servandus Hispalim translati fuissent; nam monstraret sanctas Virgines, initio sæculi quarti passas, nostros pugiles præcurrisse ad coronam; adeoque sæculi quarti initio passionem sanctorum nostrorum esse illigandam. Verum multo tardius, et probabiliter pace Ecclesiæ jam reddita, id acciderit: quod quidem certissimum est pro S. Servando; etenim in oratione Missalis Mozarabici, supra num. 2 citata, dicitur Gaditano situi donatus; unde consequitur, S. Servandum aliquandiu in finibus Gaditanis jacuisse, ibique cultum publicum obtinuisse, priusquam transferretur Hispalim et circa SS. Justam et Rufinam reconderetur. Momentum aliquod chronologicum præberet circumstantia, quod jussu Viatoris, quem Ado præsidem, Acta infra edenda num. 4 Vicarium, vicariam agentem præfecturam, vocant, Martyres nostri gladio percussi fuerint. Sed istius sive præsidis sive vicarii nomen nuspiam hactenus mihi occurrit, nisi in his ipsis commentariis, qui de Sanctis nostris agunt; ita ut id nomen plane inutile sit ad difficultatem solvendam. Certe Joannes de Masdeu, qui in sua Historia Critica Hispaniæ diligentissime collegisse videtur veteres inscriptiones Romanas, et ad numerum usque 1350 publici juris fecit [Masdeu, Hist. Critica de Espana. tom. V et VI.] , nuspiam inter tot nomina mentionem Viatoris facit, ita ut ex solis Actis nostris hactenus innotescat. Si tamen verum est, quod Acta l. c. exhibent, nempe Viatorem titulum Vicarii per Hispanias obtinuisse, dicendum est, eumdem postremis Diocletianeæ persecutionis temporibus magistratum gessisse. Etenim, testibus Ambrosio de Morales [Coronica Gen. de Espana. tom. V, pag. 206. edit. Madrit. 1791.] et Joanne Masdeu [Hist. Crit. tom. VIII, pag. 36.] , Vicarii dignitas a Constantino Magno constituta fuit, et in eo consistebat, ut dicit Ambr. Morales l. c., ut esset gubernator generalis omnium Hispaniarum, a quo pendebant in negotiis momentosis belli et pacis præsides septem provinciarum. Quæ si ita sint, satis verisimile fit, Viatorem, furente adhuc persecutione, magistratum aliquem obtinuisse, adeoque Martyres nostros initio sæculi quarti fuisse passos; quapropter hanc qualemcumque epocham in capite hujus commentarii signavimus. Neque objiciat quis Viatorem, sub Diocletiano persecutorem, tantam sub Constantino christiano gratiam assecutum fuisse, ut supremam in Hispania dignitatem obtinuerit: etenim ea erat temporum conditio, ut impossibile esset, exclusis paganis, solis christianis officia etiam primaria concredere: certe circa finem ejusdem sæculi quarti magna pars senatus Romani cultui idolorum addicta erat, ut monstrat ejus intercessio contra decretum Gratiani imperatoris, jubentis tolli statuam Victoriæ, quæ superstitioso cultu, tamquam columen imperii, habebatur [Cfr Tillemont. Hist. des Emp. tom. V, pag. 73 et seqq. Et, si lubet, Prudentius, Carm. contra Symmach. lib. I, V. 614. apud Migne. Patrol. tom. LX, col. 171.] .

[7] [3° locus qui, exclusa ossuna,] Devenimus tandem ad tertiam difficultatem, nempe quo loco Sancti nostri certamen consummarint. Martyrologium Romanum et Acta infra edenda num. 4 palæstram assignant fundum Ursonianum. Aliqui existimarunt hanc vocem significare civitatem Ursonam, quæ et Ursaonem, Orsonam, etiam Genuam aut Geminam Urbanorum dicebatur [Masdeu, Hist. Crit. tom. VI, pag. 400.] , hodie Ossuna in provincia Bætica et diœcesi Hispalensi: sed istam opinionem allego, magis ex aliorum quam ex mea opinione: nullus enim mihi hactenus scriptor occurrit, qui Martyrum nostrorum palæstram in Ursona civitate constituerit. Quoniam tamen scriptores Hispani hanc sententiam refutarunt, extra controversiam mihi est, eamdem apud quosdam viguisse: quos refutat Rodericus Caro in suis Antiquitatibus Hispalensibus lib. III cap. 55 [Caro, Antiguedades de Sevilla, f° 178, v°.] . Certe si etymologiam sectemur, commoda est istiusmodi interpretatio, imo et recta, quando reliqua concurrunt aut saltem non obstant. Sed imprimis idem nomen variorum locorum, ut inspicienti lexicon aliquod topographicum ad oculum patet, non raro proprium est; adeoque Ursonæ civitatem hodiernam Ossunam necessario non indigitat. Atque id valet in casu nostro; quandoquidem Ursonianus fundus, ut Martyrologium Romanum et Passio num. 6 habent, prope Gades inveniri debet: Ossuna autem saltem viginti octo leucis gallicis, secundum mappas, seu 112 chiliometris Gadibus distat, adeoque incorrecte prope Gades Ossuna diceretur.

[8] [prope Gades constituendus videtur.] Neque error corrigitur dicendo, vicinitatem significari posse per conventum juridicum; quatenus provincia Bætica in quatuor conventus juridicos, qui singuli proprios judices habebant, dispertita erat, nempe Hispalensem, Cordubensem, Gaditanum et Astigitanum (hodie Ecija) [Florez. Espana. Sagr. tom. IX, pag. 59; Cellarius, Geogr. antiq. tom. I, pag. 66.] : atque vicinitatem conventum interpretantur quidam [Tamayus. Mart. Hisp. ad XXIII Octob. tom. V, pag. 622 et Caro, Antig. de Sevilla, f° 178 v°.] . Verum non video, cur verba ambigua, qualia sunt prope Gades nomini certo et definito conventus substituisset scriptor antiquus. Quod si tamen objectio qualicumque demum modo elidatur, nascitur gravior difficultas, nempe Plinius lib. III Historiæ naturalis cap. I conventui Astigitano annumerat Ursonam, quæ, ait, etiam Genua Urbanorum appellatur; adeoque e conventu Gaditano excluditur Ursona seu Ossuna. Porro si de Ursona agatur, tamquam de Martyrum palæstra, nulla ratio reddi potest, cur, omissa appellatione coloniæ, fundi nomen scriptor adhibuerit, quod nullatenus coloniæ, suis nummis, imo officina monetaria insigni [Masdeu, Hist. Crit. de Espana, tom. VI, pag. 19, 400, 454 et 603.] , convenire potest: fundi enim, ut constat ex l. 211 D. de Verb. signif. (L. 16), appellatione omne ædificium et omnis ager continetur; sed in usu urbana ædificia, ædes; rustica, villæ dicuntur: locus vero sine ædificio in urbe, area; rure autem ager appellatur. Idemque ager cum ædificio fundus dicitur. Inepte igitur colonia celebris fundus, aut, ut habent alii, vicus vocaretur. Quapropter omnino consentiendum est auctoribus Hispanis, palæstram Martyrum intra insulam Gaditanam constituentibus. Unde et sustineri potest opinio Henrici Florez in Hispania Sacra [Espana. Sagr. tom. XIII, pag. 315.] , qui locum martyrii assignat vicum, in Itinerario Antonini dictum Ad Pontem (hodie Puente de Zuaso), quatuordecim millibus passuum a portu Gaditano distantem [Vetera Romanor. Itineraria. pag. 409, edit. Wesselingii, Amstelod. 1735.] , qui vicus recte dicitur et prope Gades et in territorio Gaditano, quod insula cognomine circumscribitur.

[9] [Variæ translationes.] In fine Passionis infra edendæ dicitur S. Servandi corpus Hispalim fuisse translatum; quod ad posteriora sæcula pertinet. Nam liturgia Mozarabica, dum S. Germanum Emeritæ civitati attribuit, S. Servandum Gaditano situi donat: ex quibus verbis consequitur, S. Servandi corpus saltem usque ad initium sæculi septimi, quo S. Isidorus floruit, Gadibus aut juxta Gades quievisse; et serius fuisse Hispalim translatum. Imo ipsa corpora SS. Justæ ac Ruffinæ videntur in villa Wittlariæ in decanatu hodierno Dusseldorpiensi, diœcesis Coloniensis [Handbuch der Erzdiocese Koln, pag. 44.] , toto medio ævo quievisse. Hæc enim refert Jacobus de Zuniga in suis Annalibus Hispalensibus sub anno 1602 num. 5 [Zuniga, Annal. de Sevilla. pag. 602.] ; ex hispanico latine reddo: Jam ab annis notitia erat pervulgata Hispali et in conventu SS. Trinitatis in loco quodam diœcesis Coloniensis, in Germania, conservari Reliquias insignes, quas traditio ferebat pertinere ad SS. Martyres Justam et Rufinam, quæ in tam remotum locum a Christianis, Maurorum captivitatem fugientibus, asportatæ fuerant: affulserat tunc spes recuperandarum, quæ hactenus plane desperata tantum non fuerat. Ad instantiam F. Christophori de Gaona intercesserat tam efficaciter minister generalis Ordinis apud Ernestum, principem imperii et Coloniensem archiepiscopum, ut tandem donari sibi obtinuerit pro conventu Hispalensi caput; quod S. Rufinæ habebatur et os grande ac fere integrum S. Justæ. Quas Reliquias dictus princeps archiepiscopus litteris datis die 11 Julii 1601 Leodii (erat nempe Ernestus Bavarus simul Leodiensis episcopus) declarat haberi quasi SS. Martyrum Hispalensium, et tamquam talium ab immemorali in honore habitas in ecclesia parochiali Wittilaer (Wittlahr), diœcesis suæ Coloniensis; quapropter ad instantiam et petitionem ministri generalis totius Ordinis SS. Trinitatis easdem Reliquias concedit dicto Ordini et specialiter religiosis conventus Hispalensis, et sic cum variis instrumentis authenticis translatæ fuere Hispalim dictæ Reliquiæ. Quas probavit dein Hieronymus Leyba, vicarius Ferdinandi Guevara, cardinalis archiepiscopi Hispalensis. De hac translatione nihil habent nostri, ubi ad diem XIX Julii agunt de SS. Justa et Rufina [Act. SS. tom. IV, Julii, pag. 584.] : imo et ipsi auctori, cujus verba exscripsimus, videntur adhuc delitescere intra urbem Hispalensem sacra lipsana. Cæterum translatio in tam longinquam regionem mira videri non debet: scimus enim S. Leocadiæ, Martyris Toletanæ, corpus usque ad sæculum decimum sextum in monasterio S. Gisleni in Hannonia quievisse, illuc propter metum Maurorum translatum [Cfr Florez, Espana. Sagr. tom. VI, pag. 308. Annales de l'abb. de S. Gislain. Monum. pour servir à l'hist. des prov. de Namur, Hainaut et Luxemb. pag. 765.] .

[10] [Acta edenda.] Hisce expeditis, superest, ut ipsa Acta martyrii exhibeamus. Coæva quidem nobis desunt: antiquissima monumenta sunt ea, quæ ex liturgia Mozarabica in principio hujus Commentarii recitavimus; nec dubito, quin ad eorum, utpote antiquissimorum, normam reliqua Acta composita fuerint. Tres porro diversas lucubrationes coram habemus. Scilicet Tamayus ad hanc diem [Martyrol. Hisp. tom. V, pag. 621.] Acta SS. Martyrum nostrorum collegit ex Sanctoralibus ut ipse dicit, SS. Ecclesiarum Hispalensis, Asturicensis et Segobiensis mss. Verbis magis quam rebus differunt ab iisdem, quæ habentur tum in collectione Bollandiana ex manuscripto codice Joannis Bouhier Divionensis, tum apud Henricum Florez [Espana. Sagr. tom. XIII, pag. 412.] . Inter hosce postremos una est diversitas; quatenus Bouhierianum apographum habet brevem Prologum et in fine consuetam doxologiam; quod utrumque deest in editione Florezii, qui et ipse sua ex veteribus Hispaniæ Breviariis deprompsit. Legendæ istæ satis inter se et cum liturgia Mozarabica conveniunt, neque definire facile est, quæ sit earum antiquissima, ut unam alteri præferamus, atque publici juris faciamus: quapropter Acta e codice Bouhieriano, aucta Prologo et doxologia edemus: quod vero diversum fuerit in Annotatis pro more consignabimus, non omissis lectionibus officii hodierni, quod in Proprio Sanctorum Hispanorum reperitur.

[Annotata]

* bravium

* cohors

* diabolum

PASSIO SS. SERVANDI ET GERMANI,
Ex codice ms. Joannis Bouhier Divionensis,
Collata cum Legenda Henrici Florez, Tom. XIII Hispaniæ Sacræ.

Servandus, M. prope Gades in Hispania (S.)
Germanus, M. prope Gades in Hispania (S.)

BHL Number: 7608

EX MSS. ET EDITT.

[Prologus.] Beatissimorum Martyrum passiones inclytæ quum omnium, tum etiam Servandi et Germani, quid sunt aliud, quam eorum fidei virtutes et constantissimæ patientiæ testimonia gloriosa? Ad hæc igitur dum intendimus mente et confessionis honore virtutem passionis et dicata Deo fortissima pectora secundum meritum eorum admirantes, digno laudis præconio prædicamus, ad cœlestem gratiam roboramur. Nec sum nescius, quod singula eorum egregia facta virtutum explicare non possumus: est enim mihi ingenii perquam angusta mediocritas et crebro imperitus sermo: sed quæ sunt vera non desiderant pompam neque ubertatem verborum, sed sinceræ fidei nitorem purissimum.

[2] [SS. Servandus et Germanus,] Servandus itaque et Germanus, beatissimi Martyres a, quorum clarissimus passionis illuxit dies, magni et nobiles genere, pii, boni, simplices, præstantes virtute, animi pariter et corporis religiosum animum, fidem justam, castamque patientiam pro vera operatione coluerunt. Hi ergo quum ante hos annos b haberent animos graves, gratam et virilem conscientiam et gererent religiosissimam curam, bene sibi de candida simplicitate conscii, ad omnem faciem terrenam penitus expiandi, optatam beatissimi Martyres gratiam perceperunt. Renati itaque ex aqua et Spiritu Sancto, animati cœlesti Spiritu, induerunt se arma justitiæ et in nomine Domini Nostri Jesu Christi, Filii Dei, excutiebant de obsessis corporibus dæmonia nequissima et per impositionem manuum suarum membra multorum, diverso fessa languore, curabant. Quum ergo eorum præcordia intima amor legis auxisset operationibus justis, cœperunt jam ex illo tempore de antiquo Zabulo c triumphare, qui erant et virtutibus multis et divinis suffragiis gloriosi. Quid illa memorem, quemadmodum semper fuerint jejuniis et eleemosynis plurimum dediti, quemadmodum omnem libidinem spiritali vigore contempserint, quemadmodum caleaverint diversa vitia et peccata terrena, ut ad justitiæ palmas et coronas currentes, per hæc castitatis, fidei et patientiæ studia pervenerint.

[3] [post priora tormenta] In hoc ergo agone quum exercerent piam et fortissimam mentem, non longis intervallis temporum sacrilega frementium principum cœpit sævire persecutio; odio nominis Christi ita enim in pectore hominum perditorum venenum malitiæ suæ Zabulus draco sævum infuderat, ut christiani statim interficerentur, si qui idolis sacrificare noluissent, et longis pœnis et cruciatibus sauciati, negare Christi nomen venerabile cogerentur. Sic etenim diversas et inauditas invenerat pœnas ingeniosa crudelitas, ut multorum virtutem animi longa tormenta superarent. Iisdem vero temporibus dum fremeret pœna sine fine et mors pulchra per vulnera pro Christi nomine perveniret, Servandus et Germanus, fortissimi milites, quum lacerarentur majoribus pœnis, majorem se lætabantur gloriam consecutos: erat in illis laceratio corporis, sed animi gloriosa victoria; tantaque constantia quum essent fortiores, sæva tormenta vincebant; quum temporali turbulentia sævitia victa languebat, et de militibus Christi superatum se Zabulus ingemiscebat, tunc illi in ipsa desperatione corporis et nervorum conjunctione soluta majores in confessione Christi nominis esse meruerunt. Hi ergo Confessores, victoriæ titulis sublimati, præbebant virtutis suæ specula lætissima Christo, dabant fratribus justissima animositatis exempla.

[4] [liberi,] Sed ecce, opitulante divina indulgentia in persecutione violenta, post tempestatem furoris et ruinam multorum, quum, respiciente Deo, tranquillitas Ecclesiæ reddita reluxisset, Servando et Germano, Confessoribus primis, martyrii corona per alteram victoriam parabatur d: postquam dimitti jussi sunt quicumque in vinculis, in pœnis, in carceribus, in tormentis erant, Servandus et Germanus non ad refectionem temporalem animum relaxabant, nec vitam hujus sæculi esse aliquid computabant, quum æternam a Deo quærerent vitam e. Simulacra itaque gentilium, quæ stulti homines deos putabant, cum lucis eorum et ædificiis et aris penitus dissipabant, ut omnibus fatuæ mentis errorem vanæ superstitionis auferrent, et sic adducerentur miseri de morte ad vitam et de tenebris ad Christi clarissimum lumen f. Plurimi itaque cœperunt horrere sacra funesta, relinquebant idola, quæ confracta, de hominibus christianis nulla se poterant majestate defendere, credebant in Christi nomine, currentes ad Ecclesiam Domini, agentes gratias Domino Jesu Christo, peccatorum sordibus expiati.

[5] [iterum torquentur] Sed quam cito Zabulus ingemiscit, invidus, sævus, et iterum se in pectora judicum temporalium dirus infundit. Jubetur itaque, ut Servandus et Germanus Confessores nobiles rursus raperentur ad vincula, rursus ad tormenta, quæ expiati vicerant novissime; illam, quam gloriosam futuris Martyribus inviderant * mortem, cœpit quamprimum, ut illis inferretur, optare, quorum operibus justissimis videbat sua sacra funesta subverti. Stimulante itaque Zabulo, Servandus et Germanus, post confessionis coronas iterum gloriosi, pulchrius triumphaturi de morte et Zabulo, subjiciuntur vinculis, pœnis, durisque tormentis, cur illa simulacra, ad quorum aras sacrificare contempserant, dissipassent. Sed quemadmodum credere poterant, ferocissimus judex, cujus cor lividum antiquus coluber obsidebat, Servandum et Germanum modo interficere sæviebat, modo exquisitis pœnarum generibus reservabat: et ne quid inausum aut intentatum sceleri relinqueretur, circulis ferreis felicia eorum jussit colla circumdari et ligari religiosas manus.

[6] [et tandem capite plectuntur.] Quum autem Viator nomine *, agens vicariam præfecturam g, ex civitate Emeritensi de provincia Lusitaniæ ad provinciam Mauritaniæ h pergeret, jussit illos post se trahi vinculis ferreis colligatos, ne ab eorum exitiis aliqua pœna cessaret. At illi durum laborem itineris, gravati catenis, fame, siti, frigore, procellis, animi virtute tolerabant fortissimi milites Christi, ut de inimico judice et hoste Zabulo acrius triumpharent: cumque enim alii invinculati haberent dolorem, mœrorem, lamentationem, gemitus in illa pœna itineris longioris, Servando et Germano pro mœrore gaudium erat, lætitia pro lamentatione; et ubi maxime in labore esse putabantur, illi psalmis, hymnis, laudibus religiosa corda mulcebant. Tandem enim quum ventum esset ad fundum, cui nomen est Ursiano, qui est in territorio Gaditano i, huic loco divina gratia magnum lumen infudit, ut conventus Gaditanus tantum divino illustraretur Martyrum passione, qui solus tanta gloria indigere videbatur. Illuxit ergo dies passionis illorum in Ursanensi loco: præfectus k * Viator sententiam misit, ut Servando et Germano colla carnifices amputarent. Tunc ergo ducuntur ad collem, ubi est sublimior locus, qui est circumjacentibus agris velut in specula constitutus; ibique fixis genibus, tacite orantes Deum, exceperunt sacris cervicibus gladium, offerentes se victimam mundam. Passi sunt pro fiducia veritatis die X kalend. Novembrium, sua gloriosa morte vitam perpetuam consecuti. O quam multum beata terra Gaditana, quæ gremio suo beatissimorum Martyrum sanguinem suscepit! Ubi mors est victa cum Zabulo, ubi fortissimi milites Christi in tali triumpho ad immortalitatem sunt sua pretiosa morte transgressi. Sed et Hispalensium et Emeritensium urbes magnæ sunt eorum passionis gratiam consecutæ: siquidem Germani corpus Emeritensis altrix terra suscepit, quod juxta Eulaliam cæterosque Martyres in cœmeterio datum est honestissimæ sepulturæ: Servandi corpus, in cœmeterio Hispalensi inter Justam et Rufinam beatissimas Martyres sepultum, in honore requiescit l, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit cum Deo Patre et Spiritu Sancto in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hodiernum Proprium Officiorum Hispaniæ vocat SS. Servandum et Germannm fratres, patre Marcello, Legionensi viro, non solum martyrio, sed et felici duodecim filiorum sobole præclaro, matre Nona sanctissima fœmina natos. Numm. 4 et seqq. Commentarii prævii egimus de hac cum S. Marcello et aliis Martyribus parentela, quam omnes scriptores recentiores admittunt, licet in antiquis monumentis, hactenus notis, radicem habere non videatur: imo sive in liturgia antiqua Hispanica sive in aliis veteribus monumentis ne vel verbo ipsorum SS. Servandi et Germani inter sesefraterna consanguinitas insinuatur, quamvis sæpe, ut monstrant fragmenta liturgica num. 1 allata, occasio se obtulerit, ut istiusmodi cognatio indicaretur.

b Ex hisce verbis ante hos annos monstratur antiquitates Actorum nostrorum.

c Vox Zabulus pro Diabolus usurpata antiquitatem scripturæ indicat. Cfr, h. v. Du Cange, Lexicon med. latinit. Cæterum eadem vox apud Florezium et Tamayum legitur.

d Ex hisce verbis manifestum est, Sanctos sub duobus persecutoribus tormenta subiisse: ast, ait Alexander Lesleus noster in Notis ad Missale Mozarabicum [Migne, Patrolog. Missale Mozarabicum, tom. LXXXV, col. 884, note a.] de tempore passionis nihil certi constat; fortasse Christum sub Aureliano primum confessi sunt, demum sub Diocletiano martyrii palmam adepti.

e Citatus Lesleus [Ibid. l. c.] scribit Servandum et Germanum reddita Ecclesiæ pace demissos, vitam asceticam vixisse. Sed id vitæ genus sectatos supponit post priorem persecutionem, quasi antea aliud capessiverint. Quod si Acta nostra attendimus, facile conjectabimus et ante et post priorem persecutionem eumdem vitæ tenorem observasse Sanctos, qui dicuntur num. 2 miracula patrasse, de antiquo Zabulo triumphasse et per castitatis, fidei ac patientiæ studia pervenisse ad justitiæ palmas. Porro jam alio loco actum fuit de Originibus monasticis in Hispania nempe in Commentorio prævio S. Irenes Virginis num. 4 ad diem XX Octobris [Act. SS. tom. VIII. Octob. pag. 910.] . In concilio Illiberitano anni 305 canone XIII dicitur de virginibus, quæ se Deo dicaverint, quod, si libidini servierint et postea omni tempore vitæ egerint pœnitentiam, poterunt in fine communionem accipere [Labbe, tom. I, Conc. col. 972.] . Quoniam vero major vitæ perfectio non magis uni quam alteri sexui propria est, facile crediderim istiusmodi perfectionis sectatores etiam inter viros exstitisse, qui forsan in Hispania clero simpliciter accensebantur.

f Animadvertit Lesleus [Migne, Missale, tom. LXXXV, col. 885, not. i.] id de sacris privatis intelligendum; quilibet enim ad fidem conversus idola sua comminuebat; nam res paganorum sacras aut idola publica evertere, legibus Ecclesiæ vetitum erat. Hactenus Lesleus, in cujus confirmationem adduci merito potest canon concilii Illibertani LX [Labbe, tom. I, Conc. col. 977.] quo sancitur, ut si quis idola fregerit et ibidem fuerit occisus … in numero eum non recipiendum Martyrum; rationem vero addit: quatenus id (idolorum confractio) in evangelio scriptum, non est, neque invenitur sub Apostolis umquam factum. Quem plura de hoc videre libuerit, adeat Commentarium Ferdinandi Mendozæ de hoc concilio [Ibid. col. 1303 et seqq.] .

g

Vicaria præfectura erat summa dignitas imperii Romani per Hispanias, et qui ea fungebatur, dicebatur vicarius præfecti prætorii. Incerta est hujus dignitatis origo. Eamdem ad tempora Constantini Magni referunt Henricus Florez [Espan. Sagr. tom. I, pag. 223.] , Joannes Mariana aliique [Lib. IV, cap. 16, tom. II, Hist. de Espana. pag. 91 et 463.] . Verum Tillemontius in Historia imperatorum [Hist. des Emp. tom. III, pag. 130.] majorem vicariatui antiquitatem assignat, quando in Decii tempora reponit inscriptionem quamdam Tarraconensem, in qua Septimius, Acindynus, Agindinus seu Agnidius (varie enim scribitur) vicaria potestate per Hispanias functus nominatur. Inscriptionem Tarraconensem damus ex Henrici Florez Hispania Sacra [Espana. Sagr. tom. IV, part. II, pag. 250. Cfr Masdeu Hist. Crit. de Espana. tom. V, pag. 442 et tom. XIX, pag. 143.] . Id solum observandum est, in utraque lectione infra danda, bis occurrere siglam V. C.: illud Florezius interpretatur prima vice vir consularis, altera vicariatum, nixus auctoritate lapidis, in quo vc. vicarium significat [Espana, Sagr. tom. IV pag. 251.] . Si tamen initium vicariatus Hispanici a Constantino M. sumendum est, ut diximus num. 6, sigla virum consularem significat.

PIO ATQUE INCLITO DN. TRAIANO
NOBILISSIMO. AC. FORTISSIMO. ET
FOELICISSIMO. CÆSARI. SEPTIMIUS
AGNIDIUS V. C. AGENS PER HISPANIAS
V. C. ET. VICE SACRA COGNOSCENS
NUMINI MAJESTATIQUE EJUS SEMP
DICATISSIMUS. Alio modo eamdem inscriptionem reddit Antonius Povillonius, qui in ms. codice, in Bibliotheca regia Bruxellensi sub num. 3821 exstante, affirmat se eamdem Tarracone exscripsisse.

PIO. ATQUE INVICTO
DN. TRAIANO NOBILIS
SIMO AC FORTISSIMO FELICISSIMO
CÆSARI SEPTIMIUS
AGINDINUS. V. C. A
GENS PER HISPANIAS
V. C. P. T. VICE SACRA COG
NOSCENS NUMINI
MAJESTATIQUE EJUS
SEMPER DEVOTISSIMUS

Hujus loci non est, scrupulosius differentiam verborum et linearum inter utramque inscriptionem occurrentem indagare: id sufficit ad scopum nostrum tempore Trajani cæsaris jam exstitisse pro Hispaniis vicariam præfecturam. Certe inscriptio ad Trajanum imperatorem non videtur pertinere, tum quia hujus tempore vicaria præfectura non exsistebat; tum quia Trajanus non diceretur simpliciter Cæsar, sed aut Augustus, aut Cæsar Augustus; ac tandem, quia Trajani imperatoris tempore istiusmodi formulæ non adhibebantur. Videtur porro inscriptio pertinere ad Decii filium, cujus nomen erat: Q. Herennius Host. Etruscus Messius Trajanus [Tillemont. Hist. des Emp. tom. III, pag. 273. Cfr Onuphr. Panvinii Fasti, pag. 82, edit. Venit. 1557.] . Quidquid enim sit de numero filiorum Decii imperatoris, quem alii ad duos contrahunt, ad plures extendunt alii [Act. SS. tom. VIII. Octob. pag. 320, nume. 10.] , nihil certe obstat, aliquem filiorum Decii nomen Trajani, quod pater juxta veteres inscriptiones habuit [Masdeu. Hist. Crit. de Espana. tom. V, pag. 357.] , gessisse. Ipsæ dein formulæ, accumulatio nominum ad Deciana tempora accedunt, ut constat ex marmore Dertusiensi [Ibid. l. c. Cfr Eckhel, Doct. num. vett. tom. II, pag. 350.] :

QUINTO HERRENNIO
ETRUSCO. MESSIO. DECIO
NOBILISSIMO. CÆS
FILIO
D. N. SANCTISSIMI
TRAJANI. DECI
P. F. INVICTI. AUG.
ORD. D. C. D. [Note: ] [decurionum coloniæ Dertosæ.]
DICATISSIMUS
NUMINI. EJUS

Ex hactenus dictis probabile mihi videtur, tempore Decii jam exstitisse Vicarii officium, quo per Hispanias fungebatur Sept. Agnidius, seu Agindinus. Nihilominus Tillemontius sæpe laudatus dicit Vicarii officium incepisse primum sub Diocletiano, atque opinionis suæ vadem profert Lactantium [Hist. des Emp. tom. III, pag. 130.] , qui libro de Mortibus Porsecutorum cap. 7 [Oper. tom. II, pag. 191. edit. Paris. 1748.] : Ut omnia inquit, terrore complerentur, provinciæ quoque in frusta concisæ, multi præsides et plura officia singulis regionibus, ac pene jam civitatibus incubare; item rationales multi et magistri et vicarii præfectorum, quibus omnibus civiles actus admodum rari, sed condemnationes tantum et proscriptiones frequentes etc. Verum ex his verbis quomodo deduci possit, officium Vicarii sub Diocletiano primum constitutum fuisse, non video, nisi quoque tunc primum fuerint et rationales et magistri. Cæterum, quoad rem nostram attinet, id perspicuum fit Vicarios sub Diocletiano per provincias fuisse.

h Mauritaniæ pars Tingitana dicta, Hispaniis accensebatur. Otho imperator, teste Tacito lib. I Hist. cap. 78, Provinciæ Bæticæ Maurorum civitates dono dederat: Tingitana regio prius itaque Bæticæ attributa, serius coaluit in discretam provinciam, Hispaniarum tamen vicario subjectam, ut habet Pancirolus [Notitia Imperii Occident. pag. 95. Edit. Genev. 1623.] ; et quandoque transfretana dicta. Licet porro, quoad administrationem civilem spectat, inter Hispanicas provincias numeraretur.In ecclesiasticis tamen semper ad Ecclesiam Africanam spectavit Mauritania universa [Florez. Espana, Sagr. tom. I, pag. 185.] .

i De fundo Ursiano seu Ursoniano actum fuit num. 7 et seq, Commentarii prævii.

k Qui hic loci præfectus dicitur Viator, paulo supra a Florezio præses appellatur: præfectus nempe, quia vicarius præfecti: præses autem, quia, inquit Digestum, præsidis nomen generale est: eoque ct proconsules, et legati cæsaris et omnes provincias regentes, licet senatores sint, præsides appellantur. l. I D. de off. præs. (I. 18). Porro difficultatem facessit Lesleo in notis ad Missale Mozarabicum [Migne, Patrol. tom. LXXXV, col. 886.] , quod Viator secum SS. Martyres vinctos duxerit Emcrita provinciæ Lusitaniæ ad agrum Gaditanum provinciæ Bæticæ, eosdem dein in Mauritaniam traducturus; rationem difficultatis reddit Lesleus, quia Viator ille, qui tantum procurator erat, reos secum in alienam provinciam trahere non poterat. Et profecto recta utcumque esset Leslei argumentatio, si Viator procuratorio tantum nomine specialem provinciam administrasset. Ast imprimisincertum est, utrum Lusitania, Bætica et Mauritania diversas sub Diocletiano provincias constituerent: aliis id negantibus [Masdeu. Hist. Crit. tom. VIII, pag. 12.] , affirmantibus aliis [Mariana, Hist. de Espana, Lib. IV, cap. 5. Moralez, Coronica gen. de Espana, Lib. IX, cap. 32.] . Dein Viator non erat procurator, sed Vicarius, adeoque, ut supra monstravimus, universis Hispaniis præerat.

l De translatione S. Servandi actum est Comment. prævii num. 9.

* inviderat

* F. præses Viator nomine

* F. præfectus omittit

DE S. THEODORITO SEU THEODORO, PRESBYTERO MARTYRE ANTIOCHIÆ IN SYRIA,

ANNO CCCLXII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Theodoritus, presb. mart. Antiochiæ in Syria (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ I. Distinctio inter varios homonymos; elogia apud græcos et latinos; cultus Ucetiæ.

Sunt varii hujus nominis presbyteri Martyres Antiocheni, [S. Theodoriti, presbyteri et Martyris] citati in Martyrologiis, quos probe distinguere nos oportet. Majores nostri ad diem XXIII martii (X Kal. aprilis) referunt elogium S. Theodori seu Theoduli, presbyteri et Martyris Antiocheni, de quo dicit Martyrologium Canisii, eum in honestate morum, sapientia et eloquentia excelluisse [Act. SS. tom. III, Mart. pag. 449.] . Hunc pugilem diversum a nostro hodierno satis aperte pronuntiant majores: dubito tamen an recte: nam quæ citantur elogia, nullo signo indicant, quo circiter tempore aut quo persecutore passus fuerit iste S. Theodorus, adeoque nulla est certa aut etiam verisimilis nota, qua a nostro Theodorito distinguatur. Imo si attendatur, Theodorum hunc fastis sacris ad diem X kal. aprilis inscribi, quo et noster Theodoritus in multis codicibus manuscriptis passus narratur, non temere judicabitur Theodorus hic esse noster, cujus Acta adhuc forsan delitescebant. Huic opinioni pondus etiam addunt verba Canisii supra citata, quatenus Sancto nostro hodierno apprime conveniunt, nec aliunde quam ex aliqua notitia Actorum nostrorum hausta videantur. Eumdem fontem aperte indigitat Auctarium Usuardinum Hagenoense sub die X kal. aprilis (XXIII martii) hisce verbis: In Antiochia, Sancti Theodorici presbyteri et Martyris, qui alapis multis est cæsus, super scamnum ligatus, in tantum extenditur, ut octo pedum longus videretur; post hæc duæ lampades ardentes ejus lateri appositæ, tandem occisus est gladio. Legenti autem Acta S. Theodoriti infra danda manifestum fiet, Hagenoense encomium ex iisdem accurate depromptum fuisse [Cfr Tillemont, Mém. pour serv. à l'hist. eccl. tom. VII, pag. 736.] . Sed hisce rationibus prævalere, mea sententia debet auctoritas tam Usuardi sinceri quam Martyrologii Romani, ad utrumque diem X kal. tum aprilis, tum novembris S. Theodorum seu Theodulum referentium: ex quo certum mihi fit, ambobus martyrologiis duos Sanctos Theodoros distinctos fuisse. Non dissimulabo tamen, majores nostros unum Theodoritum statuisse, dum Sanctum ad X kal. aprilis recensitum, in diem X kal. novembris rejiciunt [Act. SS. tom. III Aprilis, pag. 4.] .

[2] [quem ab homonymis distinguimus,] Die XXIX martii alter nobis occurrit Theodorus, pariter Antiochenus presbyter et Martyr: sed hunc a nostro distinguunt omnino, quamvis cætera desint, socii, nempe Poëntalis, Julianus et Achatia [Act. SS. tom. III Mart. pag. 770.] : constat enim, ut Acta docent, nostrum solitarie decertasse. Tertius homonymus, et ipse quoque sub Juliano Antiochenus Martyr, refertur a Rufino Aquilejensi in Historia Ecclesiastica lib. X cap. 36 [Tom. II, pag. 62. edit. Rom. 1741.] . Verum hic adolescens dicitur, nuspiam autem presbyter; fortuito captus est, quia primus occurrit, noster autem ideo, quia collectas in civitate faciebat; tandem noster in tormentis vitam finivit suam, dum alter post annos aliquot superstes cum Rufino, ut ipse testatur, Antiochiæ colloqueretur. Theodori adolescentis dies cultus videtur die X novembris reponendus, quo de illo tractari poterit. Certe Grevenus apud Sollerium sub ista die sine ambagibus id pronuntiat dicens: Apud Antiochiam, S. Theodori adolescentis confessoris, de quo libro X Historiæ Ecclesiasticæ (nempe Rufini) refertur quod ob Christi fidem tempore Juliani a prima luce usque ad horam decimam tanta crudelitate et tot mutatis carnificibus tortus sit, ut simile nulla ætas factum meminerit. Neque alii mihi noti sunt homonymi, qui cum hodierno S. Theodoro seu Theodorito confundi possint; quamvis sint multi ejusdem nominis Martyres et Confessores, reliqui omnes tum loco tum tempore ita distinguuntur, ut nullum possit esse errandi periculum.

[3] [elogium texuit Ado,] Sancti, de quo hodie tractamus, elogium satis prolixum texit sub hac die S. Ado hisce verbis: Apud Antiochiam Syriæ, natale S. Theodoreti presbyteri, qui persecutione Juliani impii, sub præfecto et avunculo ejus Juliano, quum ab eo Antiochenorum ecclesia spoliata et religiosi quique fuissent dispersi, in ecclesia spoliata mansit intrepidus: atque ab eo teneri jussus, post equulei pœnam et multos ac durissimos cruciatus, etiam lampadibus circa latera appositis, inflammatus est. Sed his divina virtute restinctis, quum milites, qui eas tenebant, Angelorum aspectu territi, ruissent in faciem, et credentes Christo, impium ministerium recusarent, jussit eos Julianus pelago immergi. Quibus B. Theodoretus ait: Præcedite, fratres, ego vos, superans inimicum, sequar ad Dominum. Sicque in confessione persistens et prophetico spiritu repletus, Juliano Apostatæ, quem apud Persidem divina ultione incurrit, prædicens interitum, occisione gladii martyrium consummavit. Eadem habent, sed pro more contractius, sub hac similiter die, Martyrologia Usuardi et Romanum hodiernum: quibus omnibus præluxit Parvum dicens: Antiochiæ, Theodoreti presbyteri.

[4] [et supplementum Menæorum,] Quamvis de Sancto suæ Ecclesiæ agatur, parciores tamen sunt græci latinis in S. Theodoreti laudibus adornandis: de eo enim tacent, quæ præ manibus habui et vidi græcorum Menæa et Menologia. In Menæis tamen excusis, quibus majores nostri utebantur, sub die III Martii, annuntiatur S. Theodoritus, ut constat ex Menæorum Indice Bibliothecæ regiæ vulto Burgundicæ ms. sub num. 7962 [Cfr Act. SS. tom. I, Mart. pag. 223.] . Unum interea occurrit elogium in supplemento ms. Chiffletii nostri ad Menæa græca excusa, quod inter codices mss. bibliothecæ nostræ regiæ signatum num. 11,324 videre est, sequentis tenoris: Ἰουλιανὸς ὸ θεῖος τοῦ δυσσεβοῦς καὶ ἀθέου Ἰουλιανοῦ τοῦ παραβάτου, πρώην μὲν χριστιανὸς ὠν, καὶ πιστὸς τοῦ Θεοῦ θεράπων, καὶ ἀναγνώστης τὴς ἐν Ἀντιοχείᾳ μεγάλης ἐκκλησίας, πεισθεὶς τῷ δυσσεβει βασιλεῖ Ἰουλιανῷ καὶ ἀνεψιῷ ἀυτοῦ τὴς ἐις Χριστὸν μὲν πίστιν ἠρνήσατο προσκυνῶν τοῖς ἐιδώλοίς· ἄλλα καὶ πάντα τὸν πλοῦτον τῆς μεγάλης ἐκκλησίας ἐκφορήσας, ὂσον ὸ μέγας βασιλεὺς Κωνσταντίνος δι᾽ ἀναθημάτων ἱερὡν τῇ ἐκκλησίᾳ προσαφωρίσε, προδέδωκεν ὁ δυσσεβὴς τῷ τυράννῳ, ὑπ᾽ ἀυτοῦ αὐτὸς διώκτης καὶ τυράννος ἐκεῖσε προχειρισθεὶς. Τότε ὁ ἁλιτήριος ἐκεῖνος τὸν τῆς ἐκκλησίας κλῆρον διασκορπίσας, ἔμεινεν ὁ ἅγιος Θεοδώρητος αὐτὸς μόνος ἐν τῇ ἐις τὸν Χριστὸν πίστει καὶ ὁμολογίᾳ. Καὶ κρατήσας καθεῖρξεν ἀσφαλῶς καὶ παραστησάμενος πρῶτον μὲν τοῦς πόδας προσέταξε τύπτεσθαι, εἶτα καὶ τὴν κεφαλήν ἀυτοῦ, καὶ άποδύσας αὐτὸν έκρεμμα … ἐπὶ ξύλου, καὶ προσέταξεν εὐτόνως ξέεσθαι, ξενομένου δὲ ἀυτοῦ μακαρίου… ὡραις τρίσι· τὸ μὲν ἆιμα κρουνηδὸν ἐχεῖτο, τὸ δε πρόσωπον ἀυτοῦ διαυγέστερον ῆν· ὡς δε καὶ, θύσον, ἄθτλιε, τοῖς θεοῖς, ἤκουε, τοῦ δυσσεβοῦς λέγοντος, καὶ ἐι χρεώστης τῷ βασιλικῷ ταμιείῳ ἤ ἑτέρῳ τινὶ, ὁ βασιλεὺς ἀπαλλάξει σε πάντως τοῦ χρέους, καὶ μὴ ὁυτω κακῶς τὴν φυχὴν σου ἀπορρήξεις. Ὁ δε ἁγίος· συ εἶ, ταλαίπωρε, ἄθλιος καὶ ὁ βασιλεὺς σου ὁτι ἐάσαντες τοῦ Χριστου τὴν ἀληθίνην πίστιν μέχρις ἐσχάτης ἀναπνοῆς. Τουτῶν ἀκούσας ὁ ἐναγὴς καὶ θεομίσης τύραννος, λαμπάδες δύο προσέταξε τεθῆναι ταῖς τοῦ ἁγίου πλευραῖς· καὶ ἄι μεν λαμπάδες ἔιχονται τας πλευρας· ὁ δε ὄμμα ἐις τὸν οὐρανὸν ἀνατείνας προσηύχετο ὑποψιθυρίζων καὶ ἐυθέως ὁι τὰς λαμπάδας κατέχοντες ἔπεσον χαμαὶ, ὡσει νεκροὶ.

[5] [in aliquibus mutilum,] Ταρασσομένου δε τοῦ Ἰουλιανοῦ καὶ τῶν συν αὐτῷ καὶ μετὰ σπουδὴς ἀναστησάντων αὐτους καὶ τρισκατάρατοι, λεγόντων, ἀφεντες κατακαίειν τον δυσσεβεῖ καὶ πανάθλιον τοῦτον νυσταγμῷ καὶ ἀμελειᾳ κατεσχέθητε. Ὁι δε στρατιῶται· συ δε εἰ δυσεβὴς καὶ τρισκατάρατος καὶ ὑπεπηρόμενος τὰς ὄψεις, ὂτι ὁυχ ὁρᾶς τοῦς φυλάττοντας τόν δοῦλον τοῦ Θεοῦ τέσσαρας ἀγγέλους καὶ κωλύοντας ἡμᾶς προσεγγεῖσαι· μὴ ουν μωρολογεῖς μεγας γὰρ ἔστιν ὁ Θεὸς τῶν χριστιανῶν. Ὁ γοῦν τύραννος ἀισχυνθεὶς, ποντωθῆναι αὐτοὺς ἐν τῷ πελάγει τῆς θαλάσσης ἐκέλευσεν. Ἀπαγομένων δε αὐτῶν ὁ μακάριος προς ἀυτοὺς· πορευεθε, τεκνία μοῦ, τὴν μακαρίαν ὁδὸν· ἐφίων ἐν ἐιρήνῃ ἐλεύσομαι γαρ κᾶγω ἀκολούθως ὑμῖν καὶ συγχαρίσομαι μεθ᾽ ὑμῶν χάριν τὴν ἀνεκλάλητον καὶ αἰώνιον ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐράνων· καὶ τοῦτοι μὲν τοίον τὸ τῆς μαρτυρίας τέλος ἐδέξαντο. Ὁ δε ἁγίος Θεοδώρητος ὥσει διόλου ἐπικείμενος αὐτῷ Ἰουλιανὸς καὶ ἀναγκάζων θῦσαι τοῦς ἐιδώλους· συ μὲν, δυσσεβέστατε καὶ άθλιότατε, φησι, παντῶν τῶν κατὰ σε μασησαμεν μετ᾽ ὀλιγας ἡμέρας τήν μιαρὰν σου φυχὴν βιαιως ἀπορρήξεις, τῷ ἀιωνίῳ πυρί ταύτην παραπέμπτων. Ὁ δε δυσσεβέστερος σου τύραννος ἐν τῇ περσικῇ γῇ καὶ αὐτὸς οὐρανοῦ λόγχη πληγεὶς ἐις τὴν γεένναν τοῦ πυρὸς ἀκορτισθήσεται, καὶ οὐχ ὑποστρεψει· καὶ ταῦτα μὲν, ἀθλιότατε, τὰ ἐπίχειρα τῶν ἔργων ὑμῶν· ἐγω δε θυσω τῷ Θεῷ μου θυσίαν ἀινέσεως. Ὅυτως εἰπε καὶ παραυτίκα τὴν κεφαλὴν ἀυτοῦ ἀποτμηθῆναι προσέταξεν. Ἐν ὄσῷ δε πρὸς τὸν προκείμενον ἐπορέυετο τόπον προήυχετο ἐν φαιδρότητι ψυχῆς, καὶ ἀποτμηθεὶς τὴν κάραν ἀπῆλθεν ἐις τὸν Θεὸν. Τοῦτου τὸ ἅγιον σῶμα πιστοὶ τινες ἀξίως κηδεύσαντες ἐσημειώσαντο τὰ ὑπὸ τοῦ μακαρίου ἐκφωνηθέντα, καὶ δι᾽ ὁλίγων ἡμερῶν, καθως ὁ ἅγιος προεῖπεν, ὁι δύο Ἰουλιανοὶ κακὼς τοῦ ζῆν ἀπηλλάγησαν τῷ άιωνίῳ ταμιευθέντες πυρὶ.

[6] [cujus versionem latinam] Hiulca hinc inde est græca phrasis, quam Papebrochius noster latine versam in suis schedulis sub num. 8919 bibliothecæ regiæ reliquit. Eamdem hic, quibusdam mutatis, exhibemus, uncinis, quæ ad sensus integritatem supplemus, includentes. Julianus, impii ac desertoris Juliani avunculus, primum quidem christianus et ipse Deo fideliter deserviebat, in magna, quæ Antiochiæ est, ecclesia lector ordinatus: post modum vero ad sacrilegi sui nepotis persuasionem adorans idola, Christi fidem negavit. Insuper omnes divitias, quæ ex donariis magni imperatoris Constantini ecclesiæ obvenerant, impie tradidit tyranno, ipse persecutor et tyrannus constitutus. Tunc scelestus ille clerum ecclesiæ dispersit, solo in fide et confessione Christi permanente Sancto Theodoreto. Incuriosa dictio: nam non solus S. Theodoritus permansit in Christi fide; sed solus, cæteris per regionem dispersis, et, ut habent Acta num. 1 Deo, ut poterant, servientibus, in civitate perseveravit. Quæ vero sequuntur, phrasibus quibusdam intermediis connectenda sunt. Nempe: (Julianus hæc audiens), comprehendit sanctum ac in carcere trusit: coram se vero adductum verberari eum jussit primum in pedibus dein in capite, exutumque vestibus in ligno suspendi. Dum autem dirissime per horas tres excarnificaretur, sanguis quidem Martyris ubertim fluebat, vultus vero ejus magis resplendebat. Ubi vero his verbis se compellari audiebat: Sacrifica diis, miser, et si quid vel regio ærario debes vel alteri cuiquam, omni debito solutum imperator te dimittet, neque ita misere vitam abrumpes tuam. Respondit S. Martyr: Imo miser et infelix es tu et imperator tuus, qui veram fidem reliquistis, quam ad extremum usque spiritum (oportuerat vos profiteri). Audiens hæc furibundus et impius tyrannus, jussit duas lampades lateribus Sancti apponi. Dum autem latera ureretur Sanctus, ille elevatis in cœlum oculis, tacito murmure preces fundebat, et subito, qui lampades applicabant, prolapsi sunt in terram, velut mortui.

[7] [qualemcumque hic exhibemus.] Territus autem Julianus cum assessoribus suis, et cum festinatione relevatis, qui ceciderant: Ut quid, exclamat, sceleratissimi, impium hunc et miserrimum non exuritis, ignavia somnoque torpentes? Milites responderunt: Tu ipse impius es et exsecrabilis, quum oculis captus non vides quatuor Angelos, custodientes servum Dei et impedientes ad eum accessum. Desine insana loqui; magnus est enim christianorum Deus. Rubore suffusus, tyrannus jussit illos demergi in profundum maris. Quumque hi abducerentur, dixit Beatus: Ingredimini, filioli, viam felicem; excitatus vestro exemplo, subsequar mox et ego et vobiscum gaudebo lætitia ineffabili ac æterna in cœlesti regno. Et hunc quidem beatæ confessionis finem suscepere. Sanctus vero Theodoritus Juliano, fortiter urgenti cogentique ad sacrificandum idolis, dixit: Tu quidem, impiissime et miserrime, te ipse devorans, paucis post diebus contaminatam animam, violenter ejectam, trades æterno igni cruciandam: ipse autem scelestior te tyrannus nequaquam huc reversurus est, sed cœlesti jacula in Persica terra sauciatus, in gehennæ incendia præcipitabitur. Hæc sunt præmia operum vestrorum: ast ego sacrificabo Deo meo sacrificium laudis. Hæc ille; et sine mora (Julianus) jussit eum capite plecti. Dum ad destinatum (supplicii) locum pergeret, orabat Martyr in lætitia mentis, et capite plexus, conscendit ad Deum. Cujus corpus fideles quidam reverenter curarunt, et quæ Sanctus elocutus fuerat adnotarunt. Post paucos vero dies ambo Juliani pessimum sortiti exitum, æternis sunt ignibus mancipati. Ne porro vel particula græcæ literaturæ, quantum cognoscimus, nos prætereat, addimus et Sozomenum Lib. V. Hist. cap. 8 [Eusebii etc. Hist. Eccles. tom. II, pag. 604.] de Sancto nostro scripsisse, et Chiffletium nostrum distichon collegisse, quod, quamvis nihil contineat, quo historia illustretur aut S. Theodoriti homonymi ornari non possint, hic tamen subscribimus:

Χωρεῖν ἔχει πῶς τῆς ἐδὲμ τὸ χωρίον
Καὶ τὸν Θεοδώρητον ἔνδον τὸν μέγαν.

Quo te modo potest Edenæus locus, Theodorite magne, complecti sinu [Siber. Martyrol. Metr. Eccl. græc. pag. 86.] . Atque hinc liquet, in Ecclesia quoque Græca suum habuisse cultum S. Theodoritum, ejusque Passionem, quam edimus, e Græco fonte derivatam.

[8] [Sancti cultum Ucetiœ monstrant] Ast vero frequentiores sunt apud latinos S. Theodoriti laudes, utpote quas præcipua, ut vidimus, Martyrologia celebrant. Quod inde derivandum censeo, quia traducto ejus in Occidentem cultu, Sancti memoria paulatim apud Orientales desuevit. Certe jam ineunte sæculo decimo cathedralis Ucetiæ, olim sub metropoli Narbonensis civitatis, ecclesia titulo S. Theodorici seu correctius Theodoriti insignita erat. In charta, qua Raynaldus ejusque uxor Agilburgis donant ecclesiæ Ucetiensi varia prædia, dicitur: Locum sacrum S. Theodoriti, Martyris Christi, sedis principalis, qui est ædificatus atque constructus in Ucecia civitate, ubi Amelius, gratia Dei episcopus regere videtur… Facta carta ista in mense junio, anno X regnante Ludovico imperatore [Hist. gén. du Languedoc. tom. I, Pr. col. 61.] . Qui hoc diploma ediderunt Benedictini, auctores Historiæ Occitaniæ, illud retulerunt ad annum Christi 823, quo scilicet Ludovicus Pius regnabat anno decimo. Verum iste annus nequaquam consistere potest cum chronologia episcoporum Uceticensium; nam Elephantus I toto tempore regnantis Ludovici Pii Uceticensis episcopus fuit [Gall. Christ. tom. VI. col. 616.] ; et qui in charta dicitur occupasse cathedram Amelius, circa annum 887 interfuit concilio Nemausensi seu de Portu [Labbe IX conc. col. 395.] . Non alius autem Ludovicus imperator cum Amelio, episcopo Uticensi, sedem, ut diximus, anno 887 occupante, occurrit, quam hujus nominis Tertius, etiam Ludovicus Cæcus appellatus, qui a patre Bosone regnum Arelatense, quod tunc Ucetiam continebat, anno 887 accepit [L'art de vérif. les dates, tom. II, pag. 428, edit. Paris 1784.] ac imperatoris titulum anno 900 assumpsit [Ibid. pag. 9.] . Atque hinc liquet, annum X Ludovici imperatoris ad annum vulgarem 896 aut 910, prout regiminis, initium auspicemur a regno Arelatensi aut ab imperio adito [Ibid.] : utroque initio usus est Ludovicus III in suis diplomatis. Porro Amelium Uceticensem, (nam hujus nominis duos fuisse, monstrabimus infra) sedisse anno 971, testis est charta, data [Hist. du Langued. tom. II, Preuv. col. 123.] nonas (aut secundum Galliam Christianam [Tom. VI, col. 617.] VI nonas) julias sub die veneris in Nemauso civitate publica, regni domni Lotharii anno XVIII. Auctores Historiæ Occitanicæ jam laudati annum XVIII Lotharii cum anno vulgari 971, qui vero Galliam Christianam scripserunt, cum anno 969 conjungunt. Enimvero hi perperam: nam licet varia sint Lothariani imperii initia, nuspiam tamen Lotharius regnum suum ab anno Christi 952 exorsus legitur [L'Art de vérif. les dates tom. I, pag. 564.] ; id autem est necessarium, ut octavus decimus annus cum anno 969 concurrat. Emendanda quoque videtur chronotaxis Historiæ Occitaniæ: etenim sive exordium regni ducatur ab anno vulgari 954, quo Lotharius coronatus est, sive a sequenti anno 955, quo initio præsertim utebatur in Septimania [Ibid.] , intra cujus limites tum Ucetia tum Nemausus continebantur, annus octavus decimus regis Lotharii ad annum Christi 972 aut 973 pertingit: sed neutro anno nonæ julii in diem veneris incidunt. Quapropter, in anno 971 concurrentibus nonis julii cum die veneris, censeo sphalma aliquod obrepsisse, legendumque esse annum XVII, ductum a die XII novembris 954, quo coronam accepit, aut etiam, si quidem in Septimania ab anno 955 notare initium regni consueverat Lotharius, innocue forsan annus imperii XVI poni posset. Quidquid sit, ex hactenus dictis consequitur, Amelium Uceticensem, qui circa annum 971 testis adducitur in charta Lotharii regis, non potuisse sub Ludovico Pio vivere: adeoque chartam Raynaldi supra citatam magis pertinere ad Ludovicum III imperatorem, Bosonis, Arelatensis regis filium, qui anno 900 regnavit; ita ut anno 909 aut 910 data censenda sit, quam chronotaxin probant auctores Galliæ Christianæ [Tom. VI, col. 617.] .

[9] [quæ examinantur, chartæ antiquæ:] Hisce tricis chronologicis utcumque expeditis, duo etiamnum nodi solvendi supersunt; videlicet quis sit Amelius Uticensis (duos enim sibi succedentes passim celebrant recentiores) qui in utraque charta memoratur: dein utrum Lotharius, de quo in posteriori charta mentio fit, non potius rex Italiæ quam Galliæ dicendus sit, quo casu tentata paululum supra chronotaxis rueret. Imprimis Amelio Uticensi, sive unus sive duo fuerint, coævi exstiterunt Lotharius, rex Italiæ, Hugonis filius, qui ab anno 931 ad 950 regnum tenuit [Muratori. Annal. d'Ital. tom. V, pag. 317 et 368.] , et Lotharius rex Galliæ, qui a patre suo Ludovico Transmarino sceptrum anno 954 recepit. Uter vero in posteriori charta nominetur, pendet a quæstione, ad quem nempe civitas Nemausensis tunc pertineret. Ast spectasse Nemausum civitatem, aut aliam quamdam Occitaniæ partem ad Lotharium, Italiæ regem, nemo prudens dixerit. Si quid enim, quod hic loci inquirendum non est [Hist. du Languedoc. tom. II, pag. 551.] , intra Gallias possederit, aliud certe non fuit, quam Arelatense sive Provinciæ regnum, quod Rhodano et Alpibus circumscriptum, civitatem Nemausensem universamque Occitaniam excludebat [Ibid. pag. 79.] . Restat igitur, ut dicamus de Lothario, rege Galliæ, agi in posteriori charta. Ne vero per solam, ut vulgo dicitur, eliminationem Lotharii Itali hic procedere videamur, addimus instrumentum donationis, Nemausensi Ecclesiæ factæ, quæ signatur, die Sabbati VII idus septembris anno VII, quod regnare cœpit Lotharius rex, filius Lodoici [Ibid. Pr. col. 114.] , qui dies Sabbathi, VII idus septembris anno vulgari 961 convenit, computando scilicet more septimanico exordium regni ab anno 955; Lotharius autem hic citatus, quoniam filius Ludovici dicitur, alius quam rex Galliæ esse non potest. Atque hinc facilis nobis modus ad alterum nodum solvendum præbetur: utrum videlicet unus Amelius Uticensis episcopus, an vero duo ejusdem nominis et dignitatis fuerint. Quandoquidem Amelius, ut num. præcedenti monstravimus, interfuerit Concilio Nemausiense, anno 887 celebrato, et ejusdem nominis ac sedis episcopus in charta Nemausiensi anno 971 nominetur, pronum est judicare, duos hujus nominis, ne uni episcopi regimen octoginta saltem quatuor annorum adscribere cogamur, fuisse Uticensi cathedræ, impositos, quos proin recte Gallia Christiana Amelium I et II appellat [Tom. VI, col. 617.] . Ex dictis hactenus deducere licet prius instrumentum num. præcedenti allatum, in Ucecia civitate datum, ad Amelium I, qui in sede Uceticensi sæculum nonum clausit, decimum inchoavit, pertinere: diploma autem Nemausiense, anno 971 scriptum, Amelii II esse, certum satis est.

§ II. Acta Martyrii videntur coæva; tempus passionis; carmen Flodoardi; origo patrocinii Uceticensis; qua occasione agitur de Deothario, episcopo Arisitensi.

[Acta, quorum varia habemus exemplaria,] Ediverticulo ad S. Theodoretum redimus. Acta, quæ edituri sumus, primus publici juris fecisse videtur Joannes Mabillon in Veteribus Analectis [Vet. Anale et. pag. 187. edit. Paris. 1723.] , quem secutus est ejus sodalis Theodoricus Ruinart, usus melioribus exemplaribus, in suis Actis Sinceris Martyrum [Act. Sinc. Martt. pag. 588. edit. Amstel. 1713.] . Nos vero, nacti ex bibliotheca nostra regia sub num. 9289 exemplar omnium accuratissimum, olim monasterii S. Laurentii Leodiensis, eadem Acta correctiora, notatis pro more variantibus lectionibus præcipuis non tantum ex Mabillonio et Ruinartio, sed ex altero codice ms. ejusdem bibliothecæ, signato num. 207, exhibebimus. Tandem in Collectione Bollandiana ad hanc diem reperitur alius codex, ex manuscripto Bodecensi transsumptus, qui licet eadem iisdemque sæpe verbis ac cæteri codices referat, tamen varia addit non omnino spernenda, quatenus explicatiora sunt: quapropter ne multiplici additamento textum Laurentianum obfuscemus potius quam dilucidemus, maluimus Bodecensem textum in altera columna Laurentiano opponere, ut hac ratione utraque lectio facilius comparari possit. Quod porro Laurentianum exemplar, num. 9289 signatum, omnium accuratissimum prædicamus, facit imprimis ejus antiquitas, utpote quod circa annum 1075 exaratum videatur [Catalogue des mss. de la biblioth. roy. tom. I, pag. 5.] : dein styli consequentia, quando in aliis non raro occurrit aliquid hiulci nec satis coagmentati, dum in Laurentiano omnia fluunt et suis nexibus sunt compacta. Non idem dixerim de altero nostro codice sub num. 207, qui Anonymus dicendus est, quoniam nullo indicio prodit sive scriptorem sive originem. Magno quidem apparatu literarum figuratarum depictus est, membranæ maximæ latis marginibus circumdantur, scriptura nitida, nihilominus tum manu recentiori exaratus fuit [Ibid. pag. 186.] , tum iisdem passim nævis, quibus Mabillonius et Ruinartius, inficitur. Atque hæc ad formam, si ita loqui fas est, exteriorem Codicum pertinent. [videntur coæva; et objectiones de ordinatione Juliani]

[11] Venit nunc altera quæstio examinanda, quæ sit videlicet auctoritas Actorum edendorum. Si spectamus postrema verba, dubium esse non potest, quin sint coæva et a testibus oculatis conscripta; hæc enim leguntur: Nos, qui Antiochiæ in palatio eramus, et cum ipso (Juliano imperatore) in Persida fuimus, licet peccatores, Servi Dei, hæc, quæ gesta sunt circa famulum Dei Theodoritum … conscripsimus. Ex hisce verbis deducit Tillemontius [Mém. pour serv. à l'hist. ecclés. tom. VII, pag. 736.] nihil obstare, quominus istis Actis plena fides adhibeatur; quamquam in iisdem quædam deprehendat, quæ aliquatenus eorum auctoritatem labefactant. Verum ea non sunt, ut dilui non possint. Imprimis reprehendit Tillemontius, Julianum cæsarem dici num. 1 lectoris functum officio in Ecclesia Antiochensi, quando potius Ecclesiæ Nicomediensi adscribendus est [Ibid. l. c.] : atque hoc habet Socrates lib. III Hist. Eccles. cap. 1 [Eusebii et aliorum Hist. Eccles. tom. II, pag. 166. edit. Valesii Mogunt. 1677.] . Sed Sozomenus ejusdem sæculi, nempe quinti, historicus dicit lib. V cap. 2 [Ibid. pag. 593.] , ambos fratres, Gallum et Julianum in Cappadocia degere jussos in Macello, in villa publica, haud procul ab urbe Cesarea: ibi, pergit historicus, ab humaniorum artium magistris et a doctoribus sacrarum literarum ita sunt eruditi, ut in clerum adscriberentur et ecclesiasticos libros populo prælegerent. Ex quibus verbis satis manifestum est, Sozomenum censuisse, Julianum ejusque fratrem Cæsareæ Cappadociæ lectoris officium accepisse. Enimvero ambos lectores fuisse, unanimis testatur coævorum vox, licet unus alterve recentior, id dubium facere sategerit, quos refutavit jam collega meus in Actis S. Eliphii Annotato a ad diem XVI Octobris [Acta SS. tom. VII, Octob. pag. 815.] . Incerta igitur est Tillemontii correctio. Facile tamen admiserim, errorem esse commissum a scriptore Actorum, quando Julianum lectorem Ecclesiæ Antiochenæ adscribit: qui error forsan derivandus est ex eo, quod res in Passione narratæ referantur gestæ in urbe Antiochiæ et quasi divinans librarius id addiderit. Quamquam et alia ratio æque plausibilis hujus sphalmatis reddi possit: etenim supra num. 4 ex Menæis manuscriptis vidimus, Julianum, Cæsaris avunculum, dici lectorem in magna ecclesia Antiochena, num forte scriptor nepoti tribuerit, quod convenit avunculo, dispiciatlector. Id clarum est, istiusmodi errorem non infringere auctoritatem Actorum.

[12] [e custodia substantiæ ecclesiasticæ diluuntur:] Aliam difficultatem, qua sinceritas Actorum impugnari possit, objicit sibi Tillemontius [Mem. tom. VII, pag. 736.] ; nempe S. Theodoritum, teste Sozomeno lib. V cap. 8 [Eusebii etc Hist. tom. II, pag. 604.] , sacrorum vasorum custodem, qui eorum notitiam tradere valeret, comprehensum gravissime cruciatum fuisse, quod tamen in ejus Actis attingi non videtur. Hæret Tillemontius l. c.; sed siquidem ex Sozomeno argumentum desumitur, ex eodem elementum responsionis eliciamus. Ipse Sozomenus l. c. dicit Julianum comitem Ecclesiæ donaria, quæ plurima erant ac pretiosissima, ademisse et in imperatoris ærarium transferri curavisse; adeoque res Ecclesiæ Antiochenæ fisco addictæ erant. Unde et gloriatur comes Julianus, quando, interempto S. Theodorito, dicit imperatori in Passione num. 9: Quantus modus auri et argenti inventus in ecclesia, illatusque thesauris tui fuerit ostensus, provideat clementia tua. Et in eadem Passione num. 5 Julianus Martyri: Audivi, ait, te fisci debitorem, et ideo mori desideras, ne reddas, quod debes. Sacrifica ergo, et noli vereri; ego suggeram imperatori et omnia tibi donabuntur. Martyr simpliciter negat, se alicujus esse debitorem. Quo responso sufficienter retundebat accusationem. Satis enim perspectum erat Juliano, olim christianismum professo, nulla ratione extorquendam esse pecuniam Ecclesiæ, nisi prius Sanctus a fide defecisset, proin facile sibi persuadebat Theodoritum, ut de S. Laurentio loquitur S. Leo Papa in Sermone LXXXV al. LXXXIII de ejus natali cap. 2 [S. Leonis Oper. tom. I, col. 338. edit. Venet. 1753.] , non prius rei ecclesiasticæ traditorem futurum, quam faceret veræ fidei desertorem: consequenter qua blanditiis et promissionibus, qua minis et tormentis totus in hoc erat, ut Christum negaret S. Martyr: reliqua dein sponte sua fluebant. Quapropter perspicuum fit, cur tyrannus ulteriores circa substantiam ecclesiasticam quæstiones omiserit, quin aliquod ex ista omissione detrimentum Acta capiant.

[13] [monstratur passio Sancti mense octobri] Gravior quæstio moveri potest circa tempus, quo S. Theodoritus martyrium suum obiit. Et quidem definito die, facile erit determinare annum passionis. Quoad diem spectat, variant codices: Joannes Mabillon in Veteribus Analectis [Pag. 189.] , Theodoricus Ruinart in Actis Sinceris Martyrum [Pag. 592.] , codex anonymus sub num. 207, supra num. 10 citatus, et Bodecense apographum scribunt diem X kal. Aprilis seu XXIII Martii. Conjicit Tillemontius [Mém. tom. VII, pag. 736.] , hac die X kal. Aprilis signari posse tempus, quo Acta conscripta fuerint: sed id mihi verisimile nullatenus videtur; tunc enim oportuisset addere annum vel consulatum, ut aliquid notatus dies significare valeret. Probabilius igitur est (quod cæterum ipse Tillemontius l. c. admittit) scriptores his verbis diem passionis signare voluisse. Sed quam apte dies X kal. Novembris, quem Laurentianus codex definit, cum reliqua historia concordat, tam inepte cum eadem dies X kal. Aprilis conjungitur. Nam constat ex Actis, Julianum imperatorem, quando Sanctus noster passus est, Antiochiæ præsentem fuisse; quo, ut monstrant Tillemontius in Historia imperatorum [Hist. des Emper. tom. IV, pag. 213 et 297. edit. Bruxell. 1732.] et Jacobus Gothofredus in Chronologia Codicis Theodosiani [Codex. Theodos. tom. I, pag. LXV.] , extremo mense Julio anni 362 pervenit. Itaque S. Theodoritus die X kal. Martii 362, præsente Cæsare Juliano, pati Antiochiæ non potuit. Sed neque eodem die anni sequentis; tunc enim Julianus comes, diem obierat suum, scilicet paulo post kalendas Januarii 363, uti testatur Ammianus lib. XXIII cap. 1, qui quum retulisset mortem Juliani comitis, statim subnectit: Præcesserat aliud sævum, namque kalendis Januariis repentina morte interiit sacrificulus in templo Genii. Ut autem hæc, quæ tamquam portenta futuræ calamitatis exhibet Ammianus, ominosi aliquid haberent, necessarium fuit, ut binæ mortes presse sibi subsequerentur, adeoque ut Juliani comitis obitus non multum a kalendis Januariis distaret. Huc etiam facit, quod Julianus cæsar, quem Antiochiæ degentem Acta exhibent, die X kal. Aprilis 363 Antiochiam jam reliquerat, ut habet Ammianus lib. XXIII cap. 2: Jamque, ait, apricante cælo, tertio nonas martii (id est die V martii) profectus, Hierapolim solitis itineribus venit. Sequitur porro continuata profectio in Persidem, ubi interemptus fuit.

[14] [accidisse] Magis itaque probanda est lectio, quæ martyrium S. Theodoriti die X kal. novembris illigat, cui etiam favent tum ejus memoria hoc die in variis Martyrologiis celebrata, tum verba Philostorgii, lib. VII cap. 10 [Eusebii etc. Hist. tom. III, pag. 507.] , accuratius definientis diuturnitatem morbi, cui immortuus est Julianus comes. Julianus, inquit, difficili et ignoto correptus morbo totos quadraginta dies supinus jacuit, nec loquens quidquam, nec sensu ullo præditus. Postea vero quum paulo commodius se habere cœpisset, impium facinus, quod admiserat, identidem damnavit, eamque ob causam id supplicium sibi irrogatum esse confessus est: et hactenus morbo levatus, quoad usque suæ ipsius impietatis testis exstitisset: omni ulcerum genere ventrem ejus dilacerante, animam inter cruciatus exhalavit. In morbum igitur Julianus comes inciderit, ut Acta num. 10 insinuant, postridie passionis S. Theodoriti, nempe XXIV Octobris, quadragesimum diem secundam decembris attingemus; tunc paulo commodius se habere cœpit; et ita morbo levatus fuit, ut testis suæ ipsius impietatis esse ac impium facinus, quod admiserat, damnare potuerit: atque hæc inter meliorem valetudinem et miseram mortem temporis intercapedo facile ad initium januarii, quo circiter obiit, protenditur. Verum tamen, ut nihil dissimulemus, hactenus dicta, quantumcumque probabilia videantur, suis difficultatibus non carent. Nam Ammianus lib. XXII cap. 13 dicit: Die XI kalend. novembrium (XXII Octobris) amplissimum Daphnæi Apollinis fanum … subita vi flammarum exustum est. Quo tam atroci casu consumpto, ad id usque imperatoris iram provexit, ut quæstiones agitari juberet solito acriores, et majorem ecclesiam Antiochiæ claudi: suspicabatur enim id christianos egisse stimulatos invidia. Ex quibus verbis sequi videtur, imprimis fugam omnium clericorum, uno excepto S. Theodorito nostro, qui interea cum quibusdam fratribus collectam sine cessatione faciebat, et facti famam ad aures Juliani comitis delatam ac tandem Sancti martyrium, intra unum aut maxime duos dies esse concludenda, si videlicet S. Theodoritum die XXIII Octobris passum dicamus. Dein quoniam Theodoretus in sua Historia lib. III cap. 12 [Ibid. pag. 134.] testatur majorem ecclesiam Antiochiæ, occasione incendii clausam, obtinuisse eo tempore Arianos, consequeretur Theodoritum nostrum Ariana labe infectum fuisse, adeoque perperam Martyrologiis catholicis fuisse illatum.

[15] [anno Christi 362.] Lubenter fatemur magnam Antiochiæ ecclesiam XI kal. novembris clausam fuisse. Tillemontius admittit [Mém. tom. VII, pag. 737.] , dispersionem et fugam clericorum ac reliqua omnia intra biduum consummari potuisse, quamquam id nobis quam longissime a verisimilitudine abesse videatur. Etenim antequam delicta, qualia S. Theodorito imputabantur, ad supremum magistratum, qualis erat comes Julianus, deferrentur, atque hic potestatem suam explicare posset, rationi satis congruit, ut aliquot dierum intervallum, quibus collectas repetierit et facti fama ad judicem devenerit, exigamus. Quapropter malo alteram Tillemontii responsionem, scilicet clericorum dispersionem et S. Theodoriti collectas non tunc primum incepisse, quando major ecclesiæ clausa fuit, id est XI kal. novembris; sed quando aliæ Antiochenæ ecclesiæ jam clausæ fuerant, id est, statim ac comes Julianus christianos persequi incepit. Nam Sozomenus lib. V cap. 8 [Eusebii etc. Hist. tom. II, pag. 604.] gesta ejus narrare exorsus, dicit illum donaria Antiochensis Ecclesiæ in ærarium imperatoris transtulisse, sacrasque ædes occludi jussisse, sequuntur dein varia martyria, translatio S. Babylæ, posteraque die incendium templi Apollinis, propter quod, ut supra didiscimus ex Ammiano major ecclesia Antiochena clausa fuit. Neque Sozomeni verba de unica ecclesia interpretari licet; nam græcus textus habet, εὐκτηρίους τόπους, loca orationis in plurali numero. Interpretationem nostram confirmat id, quod in Vita S. Artemii Martyris sub Juliano ad diem XX Octobris num. 57 [Act. SS. tom. VIII, Octob. pag. 878.] legimus, Julianum, dum, incensa Apollinis æde, majorem ecclesiam omni aditu, foribus strictissime clausis, prohiberet, simul tamen liberum fecisse gentilibus ingressum christianarum ecclesiarum, in quibus pro libitu agebant: atque hinc manifestissimam habemus inter majorem et reliquas ecclesias distinctionem; dum enim illa strictissime occluditur, hæc ludibriis impiorum aperiuntur, quia videlicet antea non patebant. Ex hisce omnibus verisimile nobis fit, binis temporibus ecclesias Antiochenas clausas fuisse, adeoque et S. Theodoritum collectam, ut dicitur num. 2, facere incepisse, quando primum comes Julianus clausit ecclesias minores. Nihilominus fatebor, incendium templi Apollinis, ac secuta ira imperatoris audaciorem fecisse comitem præfectum Orientis, ut pœnam capitalem in S. Martyrem decerneret. Ex hactenus dictis consequitur, S. Theodoritum passum non esse die X kal. aprilis neque anni supra trecentesimum LXII, quoniam tunc Julianus Cæsar necdum Antiochiam advenerat, neque anni sequentis LXIII, quia et idem Antiochiam reliquerat, diemque suum jam obierat comes Julianus. Recte igitur meo judicio Sancti nostri passio in diem X kal. novembris anni 362, quem huic Commentario præfiximus, consignatur.

[16] [S. Theodoritus partibus Eustathii adhæsisse videtur:] Præterea ex Actis elicere licet, S. Theodoritum in dissidio Antiocheno partibus Eustathii, cui Paulinus successit, adhæsisse. Etenim soli Eustathiani inter catholicos ecclesiam intra mœnia Antiochena habebant, Meletianis extra urbem sacra facientibus, ut docet nos Socrates lib. III cap. 9 [Eusebii etc. Hist. ecclés. tom. II, pag. 181.] : Euzoius Arianæ perfidiæ antistes, ecclesiis potiebatur. Paulinus vero unam dumtaxat ex minoribus ecclesiis intra urbem obtinuit, ex qua illum Euzoius, reverentia viri commotus, non ejecerat. At Meletius extra urbis portas plebem colligebat. Quoniam igitur refertur, S. Theodoritus in ejus Actis num. 2, reliquis clericis dispersis, non discessise a civitate, sed in ea collectam fecisse, ad partes Paulini seu Eustathianorum potius quam Meletii pertinuisse dicendus est. Certe nemo eum Arianum dixerit, ut ex alia potuerit expelli ecclesia. Dissidium porro inter Antiochenos catholicos exarsit, quando, abacto in exsilium S. Eustathio (cujus Acta vide ad diem XVI julii [Act. SS. tom. IV, Julii, pag. 130.] ) et, agentibus Arianis, S. Meletius (Acta ejus sub die XII februarii reperiuntur [Ibid. tom. II, Febr. pag. 585.] ) Antiochenus episcopus electus fuit; qui mox pro concione frequenti professionem fidei apprime catholicam fecit. Qua re infensi Ariani eum quoque exsulare jusserunt. Propterea ait Socrates lib. II cap. 44 [Eusebii etc. Hist. tom. II, pag. 158.] , quotquot propenso erga Meletium animo erant, relicto Arianorum cœtu, separatim conventus egerunt; quum ii, qui ab initio consubstantialis doctrinam receperant (nempe Eustathiani) communionem ipsorum refugissent, eo quod Meletius Arianorum suffragio ordinatus fuisset, ipsique ejus sectatores baptismum ab iisdem suscepissent. Ad hunc modum Antiochensis quoque Ecclesia duas in partes, licet in doctrina fidei consentientes, divisa est. Hæc certe ostendunt S. Theodoritum, licet Eustathianum vere catholicum, fuisse. Si quis plura de hoc schismate Antiocheno, quo præter episcopum Arianum, bini aderant catholici antistites, nosse voluerit, adeat quamlibet historiam ecclesiasticam, aut Bollandum nostrum, qui ad diem XII februarii in Commentario prævio de S. Meletio [Act. SS. tom. II, Febr. pag. 587.] late rem explicat.

[17] [ejus elogium carmine celebrat Flodoardus.] Ne vero nos quidquam, quod antiqui de S. Theodorito scripserunt, prætereat, subjicimus Flodoardi Remensis, sæculi X auctoris, carmina in universali scriptorum ecclesiasticorum Patrologia, hactenus inedita [Migne. Patrologiæ, tom. CXXXV, col. 571.] ex libro II cap. 1 de Triumphis Christi Antiochiæ gestis extracta.

Ecclesiis post hanc fulsit lux clara procellam
Quam livore nigro pietatis defuga tentans
Obscurare, jubet Sanctos libare profanis,
Diris aut subigi pœnis; transmittitur unde
Huc præfectus atrox Julianus a vunculus hujus:
Qui veniens spoliat Christi truculentus ovile,
Ac dispergit oves: valido sed presbyter almus
Theoderitus opem supero munimine sumens,
Restitit intrepidus pia servans mœnia surmus *.
Præfectus quod comperiens, ad flagra teneri
Hunc jubet, hinc variis agitat terroribus, atque
Suspensum multis sævus cruciatibus urget.
Lampadibus siquidem latera inflammantur adactis;
Siderea quibus evictis virtute, repente
Angelico stupidi visu cecidere ministri,
Credentesque ministerium feritatis abhorrent,
Devotique Deum vero Christum ore fatentur.
Quos dum præfectus mergi demandat in altum;
“Ad Dominum, fratres me nunc præcedite” Sanctus
Martyr ait, “superans inimicum mox sequar auctos.”
Sic quoque persistens Christi robustus amore,
Vaticinans etiam plenus de flamine sancti,
Retrogradi interitum Persarum in gente gerendum;
Martyrii tandem gladio complevit agonem:
Atque polo dignus meritum percepit honorem.
Mulctatur lanius, divino examine plexus,
Quoque sacras violarat opes turgore sedile
Perculsus, putri fluit inguina tabe liquatus:
Spirans verme editur, saniem non unguina sistunt;
Nequidquam medici frustra medicamina sudant.
Nec solum teritur mulcta temerator aperta;
Quin detractores, vigiles gerulique sacrorum.
Morte gehennales misera truduntur in ignes.

Quandoquidem hi de S. Theodorito versus in capite libri secundi de Triumphis Christi Antiochiæ gestis leguntur, et vix ullam cum libro præcedenti connexionem habent, videtur mihi exordium mutilum: dicitur enim præfectus Julianus avunculus hujus: Sed cujus? id vero ex carmine præcedenti elicere non est. Quapropter credo aut in fine libri primi aut in principio libri secundi quidpiam deesse, v. g. post Diocletianeam procellam, pacem Ecclesiæ turbasse Julianum apostatam: hac solum ratione intelligi poterit cujus avunculus fuerit Julianus præfectus.

[18] [Origo patronii Uceticeneis antiquior est] Atque hæc de S. Theodorito, Martyre Antiocheno, dicta sunto. Duo tamen explicanda etiam sunt. Primum inter angustias Uceticensis Ecclesiæ circumscriptum non fuisse S. Theodoriti cultum, utpote qui ad Aptensem et Mirapicensem, ut ostendunt Breviaria, propagatus fuerit. Quin et Italia suam Sancto nostro venerationem exhibere tentavit. Nam quum anno 1849 Bergomensis Ecclesia S. Congregationi Rituum exhibuisset elenchum eorum Sanctorum, quos colere amabat, etiam inter illos fuit S. Theodoritus ad diem XXIII octobris sub ritu duplicis minoris: sed istud officium expunxit Sacra Congregatio, ut videre est in Proprio Bergomensi, Romæ probato et anno 1854 Mediolanensibus typis excuso. Alterum superest inquirendum, qua nempe ratione S. Theodorito, patrocinium ecclesiæ cathedralis Ucetiensis delatum fuerit. Verumtamen delatum fuisse, monstravimus supra numm. 8 et seqq.; et hodiedum perseverare, testem habemus parochialis, nunc in diœcesi Nemausensi, olim cathedralis Ucetiensis ecclesiæ curatum, R. D. Bonnet, qui plurima, eaque utilissima, documenta nobis subministravit, cui proin gratias maximas habemus. Aliqui nempe opinantur, patrocinium S. Theodorici Martyris incœpisse, quando destructa sæculo XII primæva æde cathedrali, ab militibus Templi instaurata fuit, prout nunc est, ecclesia. Enimvero deficiente pecunia necessaria ad templum primarium denuo ædificandum, milites Templi multum æris dederunt Bertrando, episcopo Ucetiensi ab anno 1188 ad 1190 [Gall. Christ, tom. VI, col. 621.] , sub ea tamen cautione, ut novum templum dedicaretur sub invocatione S. Theodoriti, Antiocheni Martyris, quasi tunc primum nomen istius Sancti, ex Oriente translatum in Occidente innotuisset. Imo, teste laudato R. D. Bonnet, exstant hodiedum senes, qui testantur, se cognovisse majores, qui ipsum contractum scriptum viderant. Verum instrumentum istud perierit casu aliquo nobis incognito, quum hi seniores appellant ad suos seniores, adeoque ad initium saltem sæculi XVIII; proinde ad tempus, quod postremas Galliarum vicissitudines antecedit.

[19] [bellis cruciatis] Is certe non sum, qui huic traditioni vulgari refrager; dummodo id mihi concedatur, cultum S. Theodoriti tunc non incœpisse. Etenim habemus monumenta longe antiquiora, a nobis supra num. 8 citata, quæ monstrant, primariam ecclesiam Uceticensem S. Theodoritum patronum nactam fuisse. Quod igitur habet popularis traditio de pacto quodam inter Bertrandum episcopum et Templarios, eatenus admittimus, quatenus hi continuatum voluerint S. Theodoriti patrocinium in æde cathedrali Ucetiensi, quando forsan aliqui ecclesiæ titulum immutatum, et ad notiorem Sanctum translatum cupivissent: quo sensu concedimus, patrocinium S. Theodoriti in pactum fuisse deductum. Cæterum quin speciale quidpiam afferre possim de ecclesia Uceticensi, testem habemus oculatum, Stephanum Tornacensem, qui anno 1181 scribit ad Joannem, Sedis Apostolicæ legatum [Migne. Patrol. tom. CCXI, col. 373.] : Vidi nuper in transitu, cum Dominus rex Tolosam me mitteret, frequentem et ferventem in illa terra (Narbonensi), in qua est Ucetia, terribilem mortis imaginem, semirutos ecclesiarum muros, ambusta sacrorum ædificiorum loca, fundamenta effossa, et ubi fuerant habitacula hominum inculta domicilia bestiarum. Scribebat hæc Stephanus, quando rescivit, Joannem legatum sedi Narbonensi destinatum fuisse. In Notis suis Claudius Du Moulinet, canonicus regularis S. Genovefæ, citat alios scriptores coævos, qui provinciam Narbonensem, velut totius sentinam malitiæ, totam in se colluvionem hæresis illuc defluentis excipientem. Atque inde confirmatur, quod habet vigens traditio; videlicet anno 1177 funditus eversam fuisse antiquam ecclesiam cathedralem et anno 1188 initium datum fuisse novæ ædificandæ, cujus primum lapidem posuerit Bertrandus episcopus.

[20] [et sæculum saltem X attingit:] Quæ quidem quum ita sint, manet quæstio posita circa patrocinium S. Theodoriti: id solum habemus Templariis et bellis cruciatis antiquius esse. Sed quæ fuerit ejus aut causa aut occasio, dicendo non sum. Unum indicabo, frequens fuisse commercium inter Galliam et Orientem, maxime regnante Carolo Magno, ut constat ex ejus Vita, ab Eginhardo, ejus notario, conscripta. Atque hac ratione explicari aliquousque potest, quomodo passio S. Theodoriti in Gallia innotuit: circa quod et illud animadversu dignum, quod, ut in superioribus ostendimus, nullum cultus S. Martyris nosci vestigium antiquius nono sæculo, quo Ado in suo Martyrologio prolixum texuit elogium, a nobis num. 3 allatum, S. Theodoriti. Quod porro nihil non facerent orientales principes, ut Carolum sibi devincirent, testis nobis est Eginhardus mox citatus. Auxit etiam, inquit [D. Bouquet. Rec. tom. V, pag. 93.] , gloriam regni sui, quibusdam regibus et gentibus per amicitiam sibi conciliatis… Cum Aaron, rege Persarum, qui excepta India, totum pene tenebat Orientem, talem habuit in amicitia concordiam, ut is gratiam ejus omnium, qui in toto orbe terrarum erant, regum et principum amicitiæ præponeret, solumque illum honore et munificentia sibi colendum judicaret. Ac proinde cum legati ejus, quos cum donariis ad sacratissimum Domini ac Salvatoris mundi sepulchrum locumque Resurrectionis miserat, ad eum venissent, et ei domini sui voluntatem indicassent, non solum quæ petebantur, fieri permisit, sed etiam sacrum illum et salutarem locum, ut illius potestati adscriberetur, concessit. Et revertentibus legatis suos adjungens, inter vestes et aromata et cæteras terrarum orientalium opes, ingentia illi dona direxit; cum ei ante paucos annos, eum, quem tunc solum habebat, roganti mitteret elephantem. Imperatores etiam Constantinopolitani, Nicephorus, Michael et Leo, ultro amicitiam et societatem ejus expetentes, complures ad eum misere legatos: cum quibus tamen propter susceptum a se imperatoris nomen, et ob hoc quasi qui imperium eis præripere vellet, valde suspectum, fœdus firmissimum statuit, ut nulla inter partes cujuslibet scandali remaneret occasio. Erat enim semper Romanis et Græcis Francorum suspecta potentia: unde illud græcum exstat proverbium: Τὸν φράγκον φίλον ἐχῃς, γείτονα οὐκ ἐχῃς. Francum amicum, non vicinum habeas. Ex his pronum est judicare, etiam Sanctorum tum Reliquias tum Vitas, quarum, utpote princeps piissimus, avidissimus erat Carolus imperator, ad eum missas fuisse: atque hac ratione S. Theodoriti passio et cultus ad Galliam propagari potuerunt: et quidem, ut initio hujus commentarii indicavimus, abundantiores sunt latini quam græci in Sancto nostro laudando.

[21] [Deotharii, episcopi Arisitensis,] Dum in traducendo S. Theodoriti cultu ex Oriente in Occidentem non levis sit difficultas, alicui subire forsan posset cogitatio, patronum tutelarem Ecclesiæ Uceticensis esse Deotharium, Arisitensem episcopum, fratrem S. Firmini episcopi Uceticensis. Erat autem Arisitum vicus, in quo episcopus regebat quindecim parochias, quas sibi episcopus Ruthenensis (Rhodez) vindicabat, ut legimus lib. V Historiæ Francorum Gregorii Turonensis. Mundericus, inquit [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 321.] , apud Arisitensem vicum episcopus instituitur, habens sub se plus minus diœceses (parochias) quindecim, quas primum Gotthi quidam tenuerant, nunc vero Dalmatius, Ruthenensis episcopus, vindicabat. Quo loco inveniendus sit vicus Arisitensis, non conveniunt eruditi. Henricus Valesius divinans dixit, esse forsan vicum Ariat, positum in finibus Ruthenorum ad Biaurum fluvium (le Viaur), qui in Avarionem (Aveyron) fluit; aut etiam Aire, vicum montanum, qui mihi, inquirenti lexica topographica, quam explicatissima, non occurrit. Ajunt, porro dicit, in Rutenis inter Æmilianum (Milhau) et Ucetiam territorium pagumve esse longum VI circiter leugas; hodieque nuncupatum l'Arsat, nomine ad Arisitum accedente [Notit. gall. pag. 43, Cfr tamen Mém. de l'Acad. des Inscript. tom. V, pag. 336.] . Est territorium aspectu sterile, sed alendis aptum gregibus [Monteil. Déscript. du dep. de l' Aveiron. tom. I, pag. 175.] . Verum episcopatus iste Arisitensis non diu perseveravit, et cum diæcesi Ruthenensi coaluit. Interim episcopi citantur, Deotharius, de quo agimus; dein ejus nepos Modericus seu Mundericus, de quo supra Gregorius Turonensis; Emmo qui, teste Frodoardo [Migne. Patrol. tom. CXXXV, col. 102.] , anno 625 Concilio Rhemensi quadraginta, vel eo amplius episcoporum interfuit: ac tandem Mummolus, de quo in Vita S. Amandi Trajectensis [Act. SS. tom. I, febr. pag. 853.] . Post hos episcopatus Arisitensis abolitus videtur, quandoquidem nulla deinceps ejus vestigia reperiantur [Vales. Notit. Gall. pag. 43.] .

[22] [episcopatus hujus locus] Porro Deotharius, patre Ansberto ex genere senatorum natus dicitur in genealogia, vivente Pepino rege conscripta, ut habet Cointius ad an. 569 § XXVII, habuitque fratres, Firminum, Gamardum, Aigulfum, et Ragnifridum: ex Ansberto, a Ferreolorum familia, præfecturis prætorii sæpe clara, prognato, aliqui originem Carolovingicæ stirpis, repetunt, quam alii ad Merovingos deducunt. In neutram opinionem inquirimus, quam sat nitide exposuit Benedictinus monachus in Historia Metensis urbis [Hist. de Metz, tom. I, pag. 354.] : ipsam vero genealogiam exhibet Calmetus in Historia Lotharingiæ [Hist. de Lorraine, tom. I, Prob. col. XCVII.] . Quamvis autem istiusmodi genealogias ad illustrandam regiam familiam confictas, suspicari liceat falsas, omnia tamen narrata expungenda non censeo; intererat enim interpolatorum sic relationem componere, ut fundamentum quoddam in vera historia haberet, ita ut fabulæ plurima vera admiscerentur. Inter vera autem habeo, quæ de Deothario dicuntur scilicet illum Arisitum vicum construxisse: nihil enim fabulatorem urgebat, ut rem falsam, consilio suo inutilem, narrationi admisceret. Hæc autem lego in genealogia Carolovingica [Pertz. Monum. Germ. Hist. tom. II, pag. 310.] : Ansbertus vero, unde prius commemorationem fecimus, qui fuit ex genere senatorum, habuit fratres Deotharium, Firminum, Gamardum et Agiulf um episcopum et Raginfridum. Deotharius vero construxit vicum Arisidum, ubi Christi Confessor effectus requievit * [Migne. Patrol tom. LVIII, col. 746.] . Ex coævis dijudicare licet, circa medium sæculum VI floruisse Deotharium.

[23] [et tempus examinatur] Id etiam utcumque confirmatur ex eo, quod Arisitum videtur jure hereditario ad Ansbertinam familiam pertinuisse. Nam ex Genealogia, a Cointio citata sub anno 569 § XXVII, legitur: Tempore bonæ memoriæ Aigulfi episcopi hic dominus Theudebertus, rex Francorum, vicum Arisidium per suum præceptum B. Stephani Protomartyris Metensis Ecclesiæ delegavit, et dominus Arnoaldus (Arnulfus), nepos ipsius Aigulfi, accepit exinde de ipso vico Arisido confirmationem tempore domini Clotarii, regis Francorum, partibus B. Stephani. Similiter domnus Dagobertus, rex Francorum et Sigebertus ipsum vicum ad prædictam ecclesiam B. Stephani per eorum præceptionem confirmaverunt; et domnus Aigulfus prius germanum suum Deotarium episcopum constituit in ipso Arisido; et post domnum Deotarium, nepos ipsius domnus Modericus est ordinatus in ipso Arisido episcopus per ordinationem pontificis Metensium urbis. Huc etiam facit, quod præcipuœ Ferreolorum mansiones, teste Sidonio Apollinare [Mém. de l'Acad. des Inscript. tom. III, pag. 280.] , ad Tarnam et Vardonem fluvios, adeoque Arisito, adjacecebant Firminus autem pontificatum tenuit in Ucecia civitate, ubi Confessor Christi requiescit: Agiulfus vero in Mettis civitate episcopus ordinatus est. Deotharius ex fratre neptem habuit S. Tarsitiam, cujus nomen ad diem XV januarii in Supplemento Martyrologii Gallicani Saussayi et Ferrario occurrit [Act. SS. tom. I, Januar. pag. 1068.] . Ejus autem fratrem, Ucetiensem episcopum Firminum, celebrant sub die XI octobris Romanum aliaque Martyrologia [Ibid. tom. V, Octob. pag. 635 et Auctar. pag. 51.] . In sancta igitur familia sancte institutus Deotharius, suarum, habet alia Genealogia, a R. D. Bonnet citata, heredem Christum faciens opum, Arisidium construxit locum, ubi pontificali sublimatus insula, pace quiescit æterna. Atque hinc factum credo, quod sæpe cum titulo Sancti nomen Deotharii decoretur. Quæ hactenus scripsi, ideo Actis S. Theodoriti, subnectenda judicavi, tum ut in Actis Sanctorum aliqua superesset viri meritissimi Deotharii memoria, tum præsertim quia, ut supra insinuavi, quis hærere posset, utrum Deothario, ex quo facile Theudeurii, Theudorici, Theodorici excrescunt nomina, patrocinium tribuendum non fuerit. Ast consideranti celebriorem esse memoriam S. Theodoriti, Antiocheni Martyris, apud latinos, quam apud græcos, eamque esse antiquissimam, mihi videtur patrocinium S. Theodoriti, licet græci, Uticensibus omnino esse retinendum.

[Annotata]

* firmus?

* Ussermann. Collect. monum. p. LXI requiescit.

PASSIO S. THEODORITI, PRESBYTERI ANTIOCHENI,
Auctore anonymo, ex mss. Sanlaurentiano et Bodecensi, collatis cum editionibus Joannis Mabillon, Theodorici Ruinart, et ms. anonymo.

Theodoritus, presb. mart. Antiochiæ in Syria (S.)

BHL Number: 8074, 8075 a

EX MS. BODEC. & AUCTORE J. V. H.

CODEX BODECENSIS.

[1] [S. Theodoritus presbyter,] Tempore divæ memoriæ Constantini miperatoris Julianus quum esset adolescens, confugiens ad ecclesiam Antiochensem, lectoris officio fungebatur: recepto vero e corpore Constantino, Julianus transgressus est fidem et prævaricator effectus, idola quoque colens, imperii diadema suscepit, sicque omnes christianos non vi nec minis, sed præmia et dignitates promittendo, perducebat ad sacrilegam legem. Quumque Julianus avunculus ejus et ipse devians immolasset, accepto jure gladii comes factus est in Oriente, restituens ubique culturam idolorum. Audiens ergo ecclesiam Antiochensem multitudinem auri et argenti habere, quasdam opponens causas, clericis effugatis, clausit ecclesiam. Et ad nutum voluntatis suæ quantam ibi reperit, abstulit et auferri permisit pecuniam: et illi quidem omnes, qui dispersi sunt ab ecclesia, ubicumque poterant, sive latenter sive in propatulo, Deo serviebant.

[2] [a Juliano comite in jus vocatus,] Sanctus autem Theodoricus, supra memoratæ ecclesiæ presbyter, non discedens de civitate, sed congregans sibi quosdam fratres sine cessatione collectam fecit, acceptabilesque Deo cum lacrymarum imbribus fudit orationes. Audiens vero Julianus comes, quia Theodoricus presbyter faceret collectas, cogitabat illum ad sacrificia deorum impellere, ut eo magis imperatori Juliano placeret. Sedens ergo in secretario suo, comes Julianus jussit Beatum Theodoricum, ligatis manibus deorsum, coram se adduci; qui quum fuisset exhibitus, dixit ad eum Julianus: Tu es Theodoricus, qui tempore Constantini imperatoris prohibebas deos coli, et aras et templa destruens, ecclesias ædificabas et sepulcra mortuorum venerari atque coli instituebas? Beatus Theodoricus respondit: Ego, in quantum potui, ecclesias et basilicas Martyrum pro Christi amore et nomine ædificavi; idola autem et aras dæmoniorum ideo destruxi, ut animas errantium et diabolum adorantium liberarem et ad divinum cultum invitarem. Julianus dixit: Da ergo nunc diis honorem, quia te ista fecisse confessus es. S. Theodoricus respondit: Tempore Constantini imperatoris me ista fecisse agnosco, nec ab eo umquam fuisse prohibitum, imo devotissime adjutum: miror autem te subito divinæ legis prævaricatorem effectum, diabolica rabie inflammatum, dæmoniorum vindicem sine causa exsistere.

[3] Tunc Julianus dixit ministris suis: Cædatur in plantis, quoniam idola respuit, deos confundit, et me ad injuriam imperatoris probrosa voce perfundit. S. Theodoricus quum cæderetur acutis clavis per plantas, clamavit dicens: Peccas, Juliane, transgressus catholicam fidem et acquirens tibi perpetuæ damnationis mortem. Julianus dixit: Cædatur in facie et palmis insipiens, ut cesset blasphemare nos. B. Theodoricus dicit ad Julianum tyrannum: Miser Juliane, resipisce ab errore tuo et ab insania ista, et noli vera dicentem injuriis ac pœnis lacessere. Julianus dixit: Nunc si blande vapulans indignaris, subsequentur tormenta graviora, si non sacrificaveris. S. Theodoricus respondit: Sicut antea dixi, ita et adhuc repetens dico, noli peccare prædicando et dicendo eos deos, qui sunt opera manuum hominum. Consulo itaque tibi, depone hanc temporalem superbiam et recole, quid amiseris. Julianus dixit: Nolo, ut mihi verba composita et mendicata loquaris, quibus miseris hominibus errorem, non mihi, persuades. B. Theodoricus respondit: Quando verum Deum colebas, tunc amabas et colebas veritatem et mendacium abominabaris et odisti, nunc vero elatus in superbiam mentis, idola deos esse dicis, et veritatem mendacium esse putas; ecce in quam insaniam et errorem delatus es. Julianus dixit: Philosopharis, sacrilege, tamquam ab Athenis nuper adveneris. S. Theodoricus respondit: Ego neque Athenis neque ab humana philosophia, sed a Spiritu Sancto instigatus, et ex Sacræ Scripturæ testimonio munitus, tuis paratus sum respondere objectionibus, optans te iterum ad fidei veritatem converti et ad meliora reverti.

[4] Tunc iratus Julianus jussit eum funibus et nervis extendi: qui quum fuisset extensus, et funibus et nervis ac trochleis fortissime distentus, in tantum tendebantur nervi ejus, ut plus quam octo pedum Dei Martyr videretur extentus. Cui Julianus tyrannus insultando dicebat: Sentis hæc tormenta, Theodorice? Sanctus vero Theodoricus ingenti voce respondit et hilari vultu: Oblitus es, quia dixi, opera manuum hominum ne dixeris deos esse, sed potius recognosce Deum, qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt, et Jesum Christum Dominum nostrum, cujus pretioso sanguine fueras liberatus. Julianus dixit: Crucifixum, mortuum et sepultum dicis creatorem et redemptorem mundi? S. Theodoricus respondit: Crucifixum, mortuum et sepultum pro nostra salute, ipsum prædico resurrexisse a mortuis, per quem facta sunt omnia, qui est Verbum et Sapientia Patris, quem et tu, quando sapiebas, adorabas, et iterum forsitan, si sapies et conversus fueris, adorabis. Julianus tyrannus iratus jussit eum extensum verberibus cædi et dixit ei: Vel nunc time deos, et fac, quæ ab imperatore sunt jussa; quia scriptum est. “Cor regis in manu Dei.” S. Theodoricus respondit: Cor regis, agnoscentis Deum in manu Dei est, non cor tyranni, adorantis idola. Julianus dixit: Stulte et insipiens, imperatorem tyrannum vocas? S. Theodoricus respondit: Si talia jubet imperator, ut tu dicis, non solum tyrannus dicendus est, sed et miserrimus omnium hominum.

[5] Repletus ergo furore maximo Julianus, jussit sanctum virum crudelissime torqueri, quumque diutissime torqueretur, ita ut nimius sanguis de ejus flueret lateribus, vultus tamen ejus hilaris permanebat et lætus. Julianus dixit: Vel adhuc miser rediens ad temetipsum recognosce deos et sacrifica illis. S. Theodoricus respondit: Ego non cognosco deos manufactos; sed adoro unum Deum, qui fecit cœlum et terram. Julianus dixit: Necdum, ut video, sentis tormenta. B. Theodoritus respondit: Non sentio, quia Dominus mecum est. Julianus tyrannus rursus jussit eum vexari et dixit: Audivi te fisci esse debitorem, et ideo mori desideras, ne reddas quæ debes: sacrifica ergo et noli vereri: ego suggeram pro te domino imperatori, et omnia tibi bona donabuntur. S. Theodoritus respondit: Argentum et aurum vestrum vobiscum sit in perditionem: ego nullius sum debitor nisi solius Dei, cui puram exhibeo conscientiam; oro autem, ut et ipse promissiones suas dignanter velit adimplere.

[6] Julianus dixit: Convertere a stultitia, qua detineris, et lucrare animam tuam. B. Theodoricus respondit: Tu magis convertere ad Deum vivum, a quo recessisti, ut salves animam tuam, quam perdidisti. Iterum jussit eum Julianus vexari, dixitque ad eum: Infatuatum est cor tuum, ut magis obedire cogites mortuo crucifixo, quam regi potenti et glorioso. S. Theodoricus respondit: Infelicissime omnium, crucifixus ille, quem dicis, et te et tyrannum tuum in die judicii mittere habet in gehennam. Julianus dixit: Interim ego te igni tradam. Et hæc dicens, præcepit duas lampades ardentes ejus applicari lateribus: quibus appositis, elevans oculos suos ad cœlum B. Theodoricus dixit: Domine Deus omnipotens, qui fecisti cœlum et terram et omnia, quæ in eis sunt, Salvator mundi, repromissam spem famulo tuo, qui propter nomen tuum ista patitur, dare dignare, et iniquis hominibus ostende virtutem tuam, ut cognoscant omnes, quoniam gratiam tuam præstastimentibus te, et tormenta denegantibus te, ut glorificetur nomen tuum, quod est benedictum in sæcula sæculorum. Ad hanc vocem Martyris Christi ceciderunt carnifices in facies suas una cum lampadibus.

[7] Quo viso Julianus comes turbatus est cum adstantibus militibus, et jussit carnifices elevari, dixitque ad eos: Applicate iterum lampades lateribus ejus. At illi responderunt: Alios jubeat nobilitas tua hoc facere, nos non possumus in hac parte jussionibus tuis obedire; quia vidimus quatuor Angelos adstantes et loquentes cum eo, et ideo in facies nostras cecidimus. Iratus vero Julianus jussit eos in pelago mitti. Qui quum ducerentur ad submergendum, Theodoricus Martyr dixit ad eos: Præcedite, fratres, nihil timentes, sed læto animo pergite ad pœnas præcipitationis; jam enim vos exspectat paradisus Dei, ut inter Martyres gaudeatis in æternum: ego autem superans inimicum, sequar vos ad Dominum, qui mihi una vobiscum palmam victoriæ donare dignabitur. Julianus dixit: Quis est inimicus, de quo triumphare te dicis, vel quis est Dominus, de quo speras tibi venire victoriam? B. Theodoricus respondit: Inimicus est diabolus, qui per vos operatur voluntatem suam, ut pro defensione lapidum nos sine causa tormentis affligatis: victoriæ vero palmam dat Dominus meus Jesus Christus, Salvator mundi. Julianus tyrannus dixit: Miserrime hominum, crucifixum illum, quem omnes norunt ante trecentos ex muliere natum, tu creatorem et remuneratorem dicis esse? B. Theodoricus respondit: Quamvis indignus sis ad audiendum verbum Dei, propter adstantes tamen servos ejus contradicam verbis veritatis blasphemiam infidelitatis tuæ, qua temerario injuriasti Filium Dei, Dominum nostrum Jesum Christum. Audi ergo licet invitus de gratia quam amisisti, ne me putes superatum a te. Deus omnipotens, qui creavit omnia per verbum suum, misertus est generi humano, quia per prævaricationem transgressionis videbat totum mundum periisse, misitque Filium suum, ut carnem humanam per Virginem susciperet, quoniam divinitas videri non poterat, et sic sponte passus, salutem, quam amisisti, nobis in fide nominis ejus constanter agentibus tribuere dignatus est.

[8] Julianus dixit: Perseverantem te video in argumentationibus verborum tuorum; sed audi me vel adhuc, et sacrifica, ne gladio te percuti jubeam, quoniam tormenta contemnis. S. Theodoricus respondit: Ego renuntiavi diabolo patri tuo; oro autem ut, sicut dixisti, consummem cito cursum meum in conspectu Domini, quatenus per martyrii palmam tandem contingat mihi transire ad gaudia regni æterni. Timeo enim, ne si diutius in carne permansero inveniam gratiam in conspectu Juliani tyranni, et differatur corona præmii mei. Julianus dixit: Quantas velis, dicito injurias adversus imperatorem Julianum et me; ego certe te desiderantem occidi, ideo differo in pœnis, ut non tam cito finiatur tormentum tuum, quatenus discas, imperatorem te non debere contemnere. B. Theodoricus respondit: Tu quidem, Juliane tyranne, fac de me, quod tibi placet, sciens pro certo, quia malis cruciatibus cito morieris: Julianus vero imperator, qui sperat in Persarum regione victoriam se de paganis habiturum, in terram Romanorum non revertetur; sed ita crudeliter et occulte occidetur, ut nemo suorum cognoscat, a quo sit interfectus. Audiens hanc prophetiam Julianus, concussus est præ timore, horror enim maximus invaserat eum: timens vero ne alia graviora de se prophetando iterum diceret, data sententia, gladio eum percuti præcepit.

[9] Tunc B. Theodoricus fundens orationem cum lacrymis, hilari vultu dixit: Deo meo gratias ago, qui mihi tolerantiæ finem donare dignatus est. Quumque fuisset percussus gladio beatissimus vir Theodoricus, christiani rapientes corpus ejus tradiderunt sepulturæ, cum gemitu dicentes: Quid facimus in tam crudeli persecutione? Nam pagani persecutores cesserunt, et ecce novum genus persecutionis obortum est, dum christiani christianos gravissime persequuntur. Altera die præcedens * ad palatium comes Julianus, adoravit imperatorem Julianum et dixit: Cognoscat invictissima clementia tua, domine imperator, quia ego fidelissimus imperii tui exsecutor impiissimum Theodoricum presbyterum, te deosque tuos acerrime blasphemantem propter mysteria ecclesiastica, apertissime ab eo contra tuum decretum celebrata, adhibitis tormentis, gladio percuti jussi. Audiens hæc imperator Julianus, dixit aperte contra suum propositum hoc esse patratum: dixitque coram omnibus, qui palatio præsidebant: Quare quod mihi contrarium erat, hoc egisti? Ego multis argumentis legem Galilæorum conabor destruere, et tamen neque per violentiam neque per jussionem aliquem eorum jussi interficere: tu vero male fecisti dans occasionem Galilæis, ut multum adversum me conscribant, sicut prædecessoribus meis fecerunt: vide ne aliquem illorum occidas et aliis manda, ne faciant, quia eos, quos occiderimus, Galilæi Martyres sibi faciunt.

[10] Tum divino judicio tactus est comes Julianus coram imperatore Juliano, cœpitque quasi mortuus et amens subito apparere. Videns autem imperator, quod avunculus ejus comes Julianus amens et exsanguis repente est effectus, voluit eum confortare et animare, dixitque ad eum: Nunc nunc sacrificemus diis, ut aspersus sanguine sacrificii sanus efficiaris. Euntibus ergo eis, cor Juliani comitis maxima tristitia gravari cœpit: erat enim sibi conscius mali sceleris. Offerentibus itaque sacerdotibus idolorum volatilia et animalia, asperserunt sanguinem immolatitii cruoris super imperatorem et omnem populum ejus; extrahentes etiam de igne carnes sacrificiorum, obtulerunt Juliano imperatori, qui quum manducasset, dedit partem Juliano avunculo suo, sacrificii carnem videlicet semiustam. Ille vero verecundia faciente sibi timorem, parum gustavit, statimque inter manus se tenentium ad terram corruit; per manus vero ministrorum ad portorium * reductus est, ibique lacrimis suffusus, jacuit in lecto, fere pœnitens mala, quæ gesserat, nihilque cibi accipiens; sed et sacrificii portionem, quam acceperat, cum sanguine evomens. Vespere autem facto, comprehendit eum dolor ventris, ita ut acriter torqueretur; ast ille masticans linguam suam et frendens dentibus, deglutiebat sanguinem suum cum maximo tormento, et quum dolorem suum ferre non posset, mittens ad imperatorem mandando rogavit, ut ecclesias christianorum aperire juberet. Imperator vero remandavit ei dicens: Ego nec clausi, nec aperire præcipio. Iterum mandavit ei dicens: Propter te, inquit, imperator, hæc patior, et male consumor, nec tamen impetrare possum, quæ postulo. Ad hæc remandans imperator: Incredulus, inquit, fuisti diis et ob hoc ista tormenta pateris. Infelix itaque Julianus comes multis diebus cruciatus, diversis medicinis acceptis, curari non potuit, sed secundum prophetiam beatissimi Martyris Theodorici totus vermibus consumptus, miserabili fine, ut dignus erat, exspiravit. Audiens hæc Julianus imperator, nulla animi compassione motus, super eum dixit: Quia non erat fidelis diis, perpessus est ista.

[11] Post paucum vero profectus ipse imperator adversus Persas in bellum, non valuit eos superare: constitutus igitur ibi quum esset in multa elatione, eo quod dominus appellaretur universæ terræ, die quadam irruit super eum repente multitudo exercitus Angelorum; et timore perterritus, præcepit armari totum exercitum suum, nesciens infelix, quoniam cœlestis militia venisset adversus eum. Veniens autem subito quasi sagitta terribilis de aëre percussit eum in mamillam; quumque sanguis ex omni parte flueret, aspiciens sursum, putavit se Dominum Jesum videre, implensque manum suam de sanguine jactavit in aëre dicens: Usque in finem, Galilæe, persequeris me et ecce superasti me: sed ego etiam te hac hora negabo, licet positus in articulo mortis. Et sic veniens in civitatem quamdam crudelissimo fine mortuus est; sicque tota prophetia B. Theodorici Martyris impleta est. Passus est autem beatissimus Martyr Theodoricus apud Antiochiam sub die decimo Kalend. Aprilium, regnante Domino Jesu Christo, cui est cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti omnis honor et gloria per infinita sæcula sæculorum. Amen.

[Annotata]

a Jam supra num. 10 Commentarii prævii indicavimus, nos præter Mabillonium et Ruinartium, duos præsertim habuisse codices pretiosos, quorum unus, tum propter ætatem, tum propter correctionem longe præstantissimus est et præcipuum textum Passionis S. Theodoriti exhibet. Variantes lectiones, quæ sunt alicujus momenti, ex Mabillonio litera M, ex Ruinartio litera R, et ex codice ms. signato num. 207, undecumque anonymo, sive locum originis sive scriptorem spectes,litera A commemorabimus; nam ut præmonuimus codicem Bodecensem ex integro proferimus, propter rationes num. 10 Commentarii allegatas.

* procedens?

* prætorium?

CODEX SANLAURENTIANUS.

EX MS. SANLAUR & AUCTORE J. V. H.

[1] Tempore bonæ memoriæ Constantini imperatoris b, Julianus quum esset adolescens et ejus odio viveret, confugiens ad Ecclesiam Antiochensem, lectoris fungebatur officio c. Recepto vero de corpore Constantino, Julianus transgressus est fidem, et prævaricator effectus, idola colens, imperii regnum suscepit: sicque omnes Christianos non vi nec minis, sed dignitatum et præmiorum promissione suadebat ad sacrilegam legem. Quumque avunculus ejus Julianus d, et ipse devians, immolasset, accepto jure gladii, comes factus est Orientis: qui statim restituit idola. Audiens vero Ecclesiam Antiochensem multitudinem auri et argenti habere, quasdam opponens causas, clericos effugans, clausit ecclesiam Dei. Qui vero dispersi erant, unusquisque Deo, ubi poterat, serviebat.

[2] Sanctus vero Theodoritus, supra memoratæ ecclesiæ presbyter, non discedens de civitate, sed congregatis sibi quibusdam fratribus, sine cessatione collectam faciens e, acceptabiles Deo fundebat orationes. Audiens vero Julianus, hunc facere collectam et volens placere imperatori, sedit in secretario f, eumque sibi jussit exhiberi. Introducto igitur Theodorito, ligatis post tergum manibus, Julianus dixit: Tu es Theodoritus, qui tempore Constantini imperatoris prohibebas Deos coli, et aras et templa destruebas et ecclesias ædificabas et sepulcra mortuorum g? Theodoritus dixit: Ego, in quantum potui, ecclesias et basilicas Martyrum ædificavi; idola vero et aras dæmoniorum destruxi, ut animas errantium liberarem. Julianus dixit: Da ergo diis honorem, qui te ista fecisse confessus es. Theodoritus respondit: Tempore Constantini imperatoris me ista fecisse cognosco, nec ab eo aliquando fuisse prohibitum. De te nunc miror, prævaricatorem subito et vindicem dæmoniorum apparuisse.

[3] [eumdem refellit:] Julianus dixit: Cædatur in plantis, quoniam idola deos negat esse. Theodoritus respondit: Peccas, Juliane, transgressus fidem et acquiris tibi perpetuam mortem. Julianus dixit: Cædatur et in faciem palmis insipiens, et non blasphemet. Theodoritus respondit: Noli errare, et me vera dicentem injuriis agere. Julianus dixit: Nunc vapulans indignaris? Subsequentur vero te tormenta, quæ non speras, si non sacrificaveris. Theodoritus respondit: Et paulo ante dixi tibi, et nunc dico, noli peccare dicendo, deos, qui sunt opera manuum hominum, sed depone hanc temporalem superbiam, et recole, quid amiseris. Julianus dixit: Nolo mihi verba composita et emendicata loquaris, quibus miseris hominibus persuades. Theodoritus respondit: Quando Deum colebas, confitebaris veritatem, et mendacium abominabaris; nunc vero elatus superbia, idola deos dicis, et veritatem mendacium abominabaris; nunc vero elatus superbia, idola deos dicis, et veritatem mendacium putas esse. Julianus dixit: Dissertas, sacrilege, tamquam ab Athenis h nuper adveneris. Theodoritus respondit: Ego neque ab Athenis neque ab oratore, sed divinæ Scripturæ eruditus (documento et Spiritus Sancti, qui in Scripturis loquitur, informatus magisterio,) * tuis respondeo interrogationibus, optans te iterum ad meliora reverti.

[4] [qua propter torquetur] Iratus Julianus jussit eum in contis i fortius tendi: quumque funibus quibusdam et trochleis fuisset extensus, in tantum tendebantur nervi ejus, ut octo pedum spatio proceritas S. Martyris videretur excrevisse. Julianus dixit: Sentis tormenta, Theodorite? Recede ergo ab hac doctrina, et sacrifica et vives. Theodoritus vero ingenti voce, quæ et cordis lætitiam loquebatur et vultus ostendebat hilaritatem, respondit: Oblitus es, quia dixi tibi, opera manuum hominum ne dixeris deos? Sed recognosce Deum, qui fecit cœlum et terram et Jesum Christum Filium ejus, cujus pretioso sanguine fueras liberatus. Julianus dixit: Crucifixum, mortuum et sepultum; ipsum dicis creatorem mundi? Theodoritus respondit: Crucifixum, mortuum et sepultum pro nostra salute, ipsum prædico resurrexisse a mortuis, per quem facta sunt omnia, qui est Verbum et Sapientia Patris, quem tu, quando sapiebas recta cognoscens, adorabas, si tamen aliquando sapere potuisti. Julianus dixit: Vel nunc time deos, et fac, quæ ab imperatore sunt jussa, quia scriptum est tibi. “Cor regis in manu Dei.” Theodoritus respondit: Cor regis, cognoscentis Deum, scriptum est, esse in manu Dei, non cor tyranni, adorantis idola. Julianus dixit: Stulte, tyrannum vocas imperatorem? Theodoritus respondit: Si talia jubet, ut dicis, et talis est, non solum tyrannus dicendus est, sed miserrimus omnium hominum.

[5] [in trochlea] Repletus ira Julianus, jussit eum torqueri; quumque diu torqueretur in tantum, ut nimius sanguis de ejus flueret lateribus, vultus ejus ridebat. Julianus dixit: Vel nunc cognoscens deos, sacrifica. Theodoritus respondit: Ego non cognosco deos manufactos, nisi unum Deum, a nullo factum, factorem vero omnium rerum. Tu vero, qui speras in eos, eorum particeps invenieris. Julianus dixit: Necdum, ut video, sentis tormenta. Theodoritus respondit: Non sentio, quia Dominus mecum est. Julianus rursus jussit eum vexari, dixitque ad eum: Audivi te fisci esse debitorem, et ideo mori desideras, ne reddas, quod debes k. Sacrifica ergo, et noli vereri, ego suggeram imperatori et omnia tibi donabuntur. Theodoritus respondit: Argentum et aurum vestrum vobiscum sit in perditionem: ego nullius sum debitor, nisi solius Dei, cui puram exhibeo conscientiam: oro, ut promissionibus suis me copulare dignetur.

[6] [et lampadibus ardentibus:] Julianus ait: Convertere a stultitia et lucrare animam tuam. Theodoritus respondit: Tu magis convertere ad Deum tuum, a quo recessisti, ut salves animam tuam, quam perdidisti. Iterum jussit eum vexari, dixitque ad eum: Infatuatum est cor tuum, ut magis obedire velis mortuo crucifixo, quam regi. Theodoritus respondit: Infelicissime, et te et tyrannum tuum, Crucifixus, quem dicis, in die judicii, ut ipse nosti, habet mittere in gehennam. Julianus dixit: Interim te ego igni tradam, postea vero (de his, quæ futura sunt, facile consulemus, dum te a vita deturbato, deorum cultura imperturbata florebit; illisque de se ipsis securis committemus sollicitudinem nostræ salutis. Sic dicens) jussit duas lampades ardentes ejus apponi lateribus l. Appositis vero lampadibus, S. Theodoritus, elevans oculos suos ad cœlum, dixit: Domine Deus omnipotens, qui fecisti cœlum et terram et omnia, quæ in eis sunt, Salvator mundi, repromissam spem famulo tuo, qui propter nomen tuum sanctum hæc patitur, conferre dignare: et iniquis ostende tuam virtutem, ut cognoscant omnes, quoniam gratiam præstas timentibus te, et tormenta denegantibus te: ut glorificetur nomen tuum, quod est benedictum in sæcula. Hæc eo dicente, ceciderunt carnifices in faciem suam cum lampadibus.

[7] [tortores conversi ducuntur ad supplicium:] Turbatus est vero Julianus cum adstantibus militibus, et jussit carnifices elevari, dixitque ad eos: Applicate iterum lampades ejus lateribus. At illi responderunt: Aliis jubeat nobilitas tua, nos enim hoc facere non possumus, quia vidimus quatuor Angelos adstantes in veste candida et loquentes cum eo; et ideo in faciem nostram cecidimus. Julianus vero iratus, jussit eos in pelago mitti m. Et quum ducerentur, Theodoritus dixit: Præcedite, fratres, ego vero superans inimicum, sequar vos ad Dominum, qui mihi palmam victoriæ dare dignatus est. Julianus dixit: Quis est inimicus, vel quis dabit victoriam? Theodoritus dixit: Inimicus est diabolus, qui per vos operatur: victoriæ vero palmam dat Dominus Jesus Christus, Salvator mundi. Julianus dixit: Miserrime hominum, quem omnes norunt, ante trecentos plus minus annos ex muliere natum, tu creatorem et remuneratorem dicis esse! Theodoritus respondit: Quamvis indignus sis ad audiendum verbum Dei; propter adstantes tamen servos Dei, ne me putes esse superatum, audi, quod amisisti; Deus: qui fecit omnia per Verbum suum, misertus generi humano, quos transgressos a fide, videbat idolis servire, misit Verbum suum super Virginem carnem humanam suscipere, quia divinitas videri non poterat: et sic sponte passus, salutem, quam amisisti, dare nobis dignatus est.

[8] [prædicta utriusque Juliani morte, plectitur] Julianus dixit: Perseverantem te video in argumentis verborum tuorum: audi me et sacrifica, ne gladio te percuti jubeam, quia tormenta contemnis. Theodoritus respondit: Ego renuntiavi diabolo patri tuo. Oro autem, ut cursum consummem in conspectu Domini, nec inveniam gratiam ante tyrannum. Julianus dixit: Quanta vis, dic, ego te non occidam. Theodoritus respondit: Tu quidem, Juliane, malis cruciatibus in lecto tuo, ubi corporis tui putabis te inventurum requiem, ibi atrocissimum mortis incurres horrorem, quo et anima tua excussa impelletur ad infernales tenebras, et corpus tuum, a te ipso corrosum, monstrabitur exemplum, ne quis similis tui divinam contra se provocet iracundiam. Nam tyrannus tuus, qui sperat in paganam gentem victoriam facere, non poterit vincere: sed ita occidetur, ut ne quis cognoscat, a quo fuerit interfectus n, et nec in terram Romanorum revertetur. Timens vero Julianus, ne alia graviora diceret, data sententia, eum gladio percuti præcepit.

[9] [gladio Sanctus.] Theodoritus dixit: Deo meo gratias ago, qui mihi tolerantiæ finem dare dignatus est. Quumque fuisset percussus, et se Julianus recepisset in secreto, inquietam habuit noctem. Alia vero die procedens ad palatium et adorans imperatorem, dixit: Quantus modus auri et argenti inventus in ecclesia, illatusque tuis thesauris fuerit ostensus, rationem hujus provideat tua clementia. Nam et hoc cognosce, quod iniquissimum Thodoritum presbyterum, quem propter ministeria ecclesiæ inquirebas, comprehensum, adhibitis tormentis, gladio percuti jussi. Audiens vero Julianus imperator contra suum propositum esse factum, exclamavit dicens: Quod mihi erat contrarium, hoc egisti: ego enim multis argumentis legem Galilæorum conabar destruere et neque vi facta aliquem eorum interfici jussi. Tu vero male fecisti: dedisti enim occasionem Galilæis, ut multum adversum me conscribant, sicut adversus prædecessores meos fecerunt, qui interfectos maleficos Martyres vocant. Vide neminem eorum occidas, et aliis manda, ne faciant

[10] [Brevi post pereunt Julianus comes] (Ex hac re confusus Julianus, pœnituit eum, tanta sævitiæ rabie inaniter in christianos exarsisse: pro qua nec in gratiam regis veniebat, nec consueta licentia id ipsum prosequi concedebatur, reputans id maximo suo detrimento, quia hac, qua consuetus erat, tyrannide cogebatur, deinceps abstinere *). Videns autem imperator, [omittunt uncinis inclusa.] quia confusus et velut mortuus factus est Julianus, volens eum animare, dixit ei: Nunc euntes sacrificemus diis, ut adspersus sacrificiis, sanus efficiaris. Euntibus vero eis, cor Juliani mœstitia erat repletum. Offerentes vero sacerdotes idolorum volatilia et alia multa, extrahentes de igne; obtulerunt Juliano imperatori o. Et quum manducasset, dedit avunculo suo Juliano: ille autem verecundia faciente vel timore, parum gustavit et recessit in prætorio suo, pœnitens malorum, quæ gesserat, pro quibus nec se gratiam apud imperatorem invenisse cognovit; nihilque cibi vel potus accipere voluit. Vespere igitur facto, in lecto se prosternens, quiete noctis voluit sopire mœstitiam cordis, quum ecce comprehendit eum dolor ventris et acriter torquebatur: nam sacrificium, quod particulatim acceperat, disrumpebat ejus ficatum *, et ejiciebat per os foras, ille vero masticans partim * projiciebat, partim * vero deglutiebat. Et quum jam sufferre non posset, mittens rogabat imperatorem, ut ecclesias aperiri juberet. Remandans vero imperator, Ego, ait, nec clausi nec aperiri præcipio p. Iterum mandans ei, propter te, inquit, imperator, ista patior et male consummor. Iterum remandans ei imperator dixit: incredulus fuisti diis, ob hoc ista pateris tormenta multis diebus. Infelix quidem Julianus, multis diebus cruciatus, diversas accipiens escas, suo tamen pastus est ficato, secundum prophetiam beatissimi Martyris, totus a vermibus comestus, est mortuus. Audiens vero Julianus imperator dixit: Quia non fuit fidelis diis, ideo ista perpessus est.

[11] [et Julianus cæsar.] Post paucum vero tempus Julianus profectus adversus Persas, non valuit superare eos. Et quum omnia se obtinuisse putasset, subito irruit multitudo exercitus Angelorum. Et timore perterritus, suum exercitum armari præcepit, nesciens infelix, quoniam cœlestis militia apparuerat ei. Et subito veniens sagitta de aëre, percussit eum in mamilla. Quumque sanguis flueret, aspiciens putavit se Dominum Jesum videre, implensque manum suam de sanguine, jactavit in aëre dicens: Usque in agonem Galilæe persequeris? Etiam hic te negabo sauciatus de cætero, Christe, quia superasti me. Et sic veniens in quamdam civitatem q, crudeliter mortuus est. Et tota prophetia B. Martyris Theodoriti impleta est. Nos, qui Antiochiæ in palatio eramus et cum ipso in Persida fuimus, licet peccatores, Servi Dei, hæc quæ gesta sunt circa famulum Deum Theodoritum X kal. Novembris * r conscripsimus; ut legentes nostri memores esse dignentur, et ejus edocti exemplis, imitando in virtutibus animi proficiant, et ejus passionem relegentes et frequenter audientes, discant tolerantiam in adversis, discant Christum sibi conciliare opprobriis, discant Christum, qui nos redemit morte, simili mortis pretio comparare, ut cum illo regnante valeant etiam ipsi regnantes ejus perfrui societate, qui vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

b Julianus Apostata, Julii Constantii, fratris Constantini Magni et Basilinæ filius, natus CPoli anno Christi 331, obiit XXVI Julii 363 [Tillemont. Hist. des Emper. tom. IV, pag. 198, 224 et 296.] . Observasse etiam juvat, Constantini et Constantii nomen non raro promiscue sumi et usurpari, ut quandoque difficile sit discernere utri factum aliquod tribuendum sit, videlicet an Constantino Magno an Constantio ejus filio. In nostra tamen Passione evidens est ex narrationis serie Constantini nomen Constantio adscribi, quod semel animadvertisse sat est.

c Supra num. 11 Commentarii prævii egimus de errore, quo Julianus Cæsar Ecclesiæ Antiochenæ lector adscribitur, quum verisimilius in Ecclesia sive Cæsariensi sive Nicomediensi ordinatus fuerit: probabilem etiam erroris causam ibidem assignavimus.

d Quod Julianus comes Juliani cæsaris consanguineus fuerit, inter omnes convenit: id solum controvertitur, qua necessitudine uterque conjungatur. Tillemontius [Mém. pour serv. à l'hist. ecclés. tom. VII, pag. 735.] allegat S. Chrysostomum dicentem, consanguinitatem ex patre Juliani Cæsaris esse derivandam, quatenus Julianus comes, frater patris Juliani cæsaris fuerit, adeoque comes dicendus sit patruus Cæsaris, θεῖος ὁ πρὸς πατρός [S. Chrysost. Oper. tom. II, pag. 564. edit. Paris. Montfaucon.] . Atque nihil hæsitantes dictis S. Chrysostomi assentiremur, nisi altera eaque nostro judicio potior assertio obstaret, Ammiani videlicet, qui lib. XXIII cap. 1 eumdem facit avunculum imperatoris, ac proinde per matrem consanguinitatem nectit. Quæ quidem opinio potenter confirmatur ex eo, quod Constantino Magno solum tres cognoscantur fratres, nempe Dalmatius, Julius Constantius, Juliani cæsaris pater, et Annibalianus, quem alii Constantinum appellant: ita ut Juliano comiti nullus inter Constantini Magni fratres relictus sit locus [Tillemont. Hist. des Emp. tom. IV, pag. 34.] : dein ex Zozimo, sæculi quinti scriptore, lib. II cap. 40 [Pag. 106. edit. Bonn. 1837.] habemus Constantinum cognati sanguinis effusione virilem omnibus animum probare voluisse; adeoque superstitem vixisse Julianum comitem, quia ad imperatoriam familiam non pertinebat. Imo, teste Socrate lib. III cap. 1 [Eusebii etc. Hist. tom. II, pag. 165.] , nec ipse Julianus futurus cæsar mortem effugisset, nisi illum tenera ætas conservasset. Ex his omnibus verisimile fit, Julianum comitem consanguineum cæsaris per sororem suam Basilinam, Apostatæ matrem fuisse.

e Vox Collecta (vide Du Cange Glossarium hoc verbo) variam apud scriptores habet significationem: hic vero Σύναξιν seu Missæ sacrificium interpretari vocem oportet. Etenim si aliud quidpiam significaret, non videretur consequentiam habere ex dispersione clericorum et statione solitaria S. Theodoriti in urbe.

f Secretarium, Ammiano lib. XV cap. 7 judiciale secretum, est conclave, in quo judices considebant, in eoque sensu adhibitam vocem a Lactantio monstrat Facciolati h. v.

g Julianus comes hoc loco alludit ad sepulcra Martyrum, quæ frequentius ædificabantur et ornabantur splendidius. Sed hisce præsertim temporibus Sancti, pro fide mortem passi, ab impiis simpliciter mortui appellabantur; ut constat ex Sozomeno lib. V cap. 19 [Eusebii etc. Hist. tom. II, pag. 627.] : nam interrogatus Apollo, cur oracula non redderet, respondit locum cadaveribus refertum esse. Porro, ait idem scriptor, quum multa essent Daphnæ sepulta cadavera, imperator tamen conjiciens solum Martyrem oraculis obstare, arcam illius transferri jussit. Cfr S. Joannis Chrysostomi orationem de S. Babyla adversus Gentiles num. 15 [S. Chrysost. Oper. tom. II, pag. 560. edit. Montfaucon.] . Cæterum ipse Martyr respondendo monstrat, se apprime intellexisse, quale sibi crimen objiceretur: Ego, inquit, in quantum potui, ecclesias et basilicas ædificavi Martyrum; qua quidem responsione S. Theodoritus aperte monstravit, qui mortuorum nomine apud Julianum comitem venirent.

h Codex Bodecensis omittit in responsione Martyris verba neque ab oratore; forsan melius; quia Julianus comes eum irridet quasi ab Athenis nuper advenerit; quamvis et oratoris cujusdammagisterium ideo insinuare potuerit S. Theodoritus, ut significaret numquam se Athenis versatum, imo neque ab oratore quocumque aut rhetore ad eloquentiam humanam informatum fuisse. Displicebant tunc, sicut et hodie, impiis peremptoriæ fidelium responsiones. Ista porro tempestate Athenæ habebantur tamquam præcipua sedes philosophiæ et eloquentiæ, uti testatur coævus S. Gregorius Nazianzenus in laudatione funebri S. Basilii Magni, ordine XLIII alias XX num. 14 [Greg. Naz. Oper. tom. I, pag. 780. edit. Paris. 1778.] : Inde, ait, (CPoli Basilius) Athenas, hoc est, literarum sedem ac domicilium a Deo atque inexplebili simul et præclara doctrinæ cupiditate mittitur; Athenas, inquam, mihi vere aureas, ac si cuiquam alii, bonorum procuratrices.

i Agitur hic, ut verba sequentia satis ostendunt, de trochleæ tormento, Martyribus frequenter inflicto. Si vim verborum retineamus, contus aliud non est juxta lexica, quam sudes seu hasta longior et durior, in cuspidem acuminata. Quoniam porro trochleæ tormentum in eo consistit, ut ope cochleæ corpora distendantur, ut videre est in figura IV cap. 2 de Cruciatibus Martyrum Gallonii [Gallon. De Cruciat. SS. Martt. pag. 45, edit. Paris. 1659. Cfr Gasp. Sagittarii de Martt. cruciat. pag. 299.] , patet adhibendos fuisse contos ad rotationem cochleæ procurandam: unde intelligitur, quo censu Julianus comes S. Theodoritum in contis tendi jusserit et quomodo Martyris corpus ad octo pedes excrevisse dicatur; quamvis id exaggeratum existimemus, quoniam corpus Martyris omnino dissolutum fuisset.

k Vide, quæ de fisci debito Commentarii prævii num. 12. Rationem ibidem redditam, cur Julianus comes neque explicitius, neque fortius quæstionem urserit, mire confirmat S. Leo, ut indicavimus, in sermone de S. Laurentio num. 2 [S. Leon. Oper. tom. I, col. 338.] : In levitam, inquit, Laurentium, qui non solum ministerio sacramentorum, sed etiam dispensatione ecclesiasticæ substantiæ præeminebat, impius persecutor efferbuit, duplicem sibi prædam de unius viri comprehensione promittens, quem si fecisset sacræ pecuniæ traditorem, faceret etiam veræ religionis exsortem. Armatur itaque gemina face homo pecuniæ cupidus et veritatis inimicus; avaritia, ut rapiat aurum, impietate, ut auferat Christum. S. Laurentio rapienda prius erat ecclesiastica substantia, ut dein fidem amitteret; Sanctus Theodoritus urgebatur ad renuntiandum Christo; quo obtento, facilis erat rei, Deo sacratæ, traditio. Accurate utrumque tyrannum imitantur, qui nostris etiam temporibus Ecclesiæ Christi invident et intemeratam suam fidem et divitias suas, legitimis nominibus quæsitas.

l Multipliciter hic variant codices, ut diversæ lectiones in margine pro more poni non possint. Conferatur imprimis apographum Bodecense cum iis, quæ in Laurentiano codice uncinis inclusa sunt. Eorum verborum loco, M et R legunt pericopen: Interim ego igni te tradam: postea vero quid fuerit? Sic jussit duas lampades etc. Mihi et hic videtur Laurentianus textus correctior et arctiorem cum reliquis connexionem habere. Porro dum hæc ultro citroque dicebantur, videtur mihi S. Martyr super instrumento torturæ, relaxatis tamen funibus, permansisse; ita ut, dum paulo superius, num. 5, legimus: Julianus jussit eum torqueri, id intelligendum sit de mandato tyranni jubentis, ut ope cochlearum intenderentur funes: similiter et hic torturæ trochleæ adduntur faces ardentes.

m Pelagus quandoque pro qualibet aqua, etiam fluviali, accipitur: Cfr Du Cange Glossarium h. v. Porro Antiochia jacet ad Orontem, fluvium, teste Baudrando in suo Lexico geographico, Syriæ maximum, nec ita multum a mari distat, ut aquæ Antiochenæ pelagus dici etiam accuratiori modo non potuerint.

n Omnes antiqui in eo conveniunt, quod cæsar Julianus in prælio ignota manu lethale vulnus acceperit [Cfr Tillemont. Hist. des Emp. tom. IV, pag. 224 et 298.] . Ammianus lib. XXV cap. 3: Clamabant, inquit, hinc inde candidati, quos disjecerat terror, ut fugientium molem, tamquam ruinam male compositi culminis, declinaret: et incertum, subito equestris hasta, cute brachii ejus præstricta, costis perfossis, hæsit in ima jecoris fibra.

o Codex Bodecensis addit narratis in Laurentiano quasdam circumstantias examinandas; nempe idolorum sacrificulos aspersisse sanguinem immolatitii cruoris super imperatorem et omnem populum ejus. Crediderim scriptorem alludere ad ritum judaïcum, de quo agit Pentateuchus in Exodi XXIV 8 et S. Paulus Hebr. IX, 19, scilicet Moysen, promulgata lege, sumptum sanguinem respersisse in populum, seu, ut ait S. Paulus: Lecto enim omni mandato legis a Moyse universo populo, accipiens sanguinem vitulorum et hircorum, cum aqua et lana coccinea et hyssopo, ipsum quoque librum et omnem populum aspersit. Extra vero casum icti fœderis cum populo israelitico, nuspiam reperio sanguinis aspersionem in veteri lege; nisi in consecratione sacerdotum, qui mixtura, ut videtur, sanguinis et olei simul cum vestibus suis aspergebantur, Exod. XXIV, 20 et 21, Levit. VIII, 30, simili fere modo mundabantur leprosi, Levit. VIII, 6 et 7. In iciendo autem fœdere quædam quoque barbaræ gentes sanguinem paciscentium adhibebant, ut accurate describit Tacitus Annal. XII, 47. Mos est regibus, quoties in societatem coeant, implicare dextras, pollicesque inter se vincire, nodoque præstringere. Mox ubi sanguis in artus extremos se affuderit, levi ictu cruorem eliciunt, atque invicem lambunt. Id fœdus arcanum habetur, quasi mutuo cruore sacratum. Ex hactenus dictis liquet, scriptorem codicis Bodecensis excogitasse ritum, nusquam in sacrificio ordinario usitatum, et de quo tacent codices melioris notæ.

p Ex hisce verbis datur intelligere, ecclesias Antiochenas clausas fuisse jussu non Juliani cæsaris, sed comitis; unde confirmantur dicta Commentarii prævii num. 15.

q Locum Juliani cæsaris emortualem Phrygiam appellat Ammianus lib. XXV cap. 3 his verbis: Ideo spe deinceps vivendi absumpta, quod percontando Phrygiam appellari locum, ubi ceciderat, comperit. Hic enim obiturum se præscripta audierat sorte [Cfr Tillemont. Hist. des Emp. tom. IV, pag. 224.] .

r Circa diem et annum passionis S. Theodoriti, vide dicta Commentarii prævii num. 13.

* unicis inclusa omittunt M et R

* M et R omittunt uncinis inclusa.

* M ficolum, R fecatum, A figatum, jecur.

* R parum

* R parum.

* M, R, A, aprilium

DE S. VERO, EPISCOPO ET CONFESSORE SALERNI,

SÆC. V.

SYLLOGE HISTORICA.

Verus, episc. conf. Salerni (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unic. Tempus erecti episcopatus Salernitani; episcoporum series.

Quoties de Sanctis episcopis Salernitanæ Ecclesiæ agimus, [In serie episcoporum S. Verus tertio loco] tricis chronologicis implicamur, quibus expedire nos, datum hactenus non fuit. Inter eruditos nempe non constat, quo sæculo vixerint primi episcopi Salernitani; utrum scilicet sæculo quinto an octavo, pro alterutra sententia certantibus, hinc Gaspare Mosca pro quinto, inde Antonio Caraccioli pro sæculo octavo. Sed plerique recentiorum partes Moscæ tuentur, et quin et ipse Ughellus, cui sententia Antonii Caraccioli arridet, Catalogum tamen Gasparis Moscæ exhibet [Ital. sacr. tom. VII, col. 351.] . Communem opinionem secuti sunt nostri in S. Bonoso ad diem XIV maji [Act. SS. tom. III Maji, pag. 374.] , in S. Gramatio ad diem XI Octobris [Ibid. tom. V Octob. pag. 671.] , et in S. Eusterio ad diem XIX ejusdem mensis [Ibid. tom. VIII Octob. pag. 436.] , quam nos quoque amplectimur. Et vero antiquissimum esse Salernitanum episcopatum nobis testatum facit Gaudentius, qui concilio Romano sub Symmacho Papa, anno 499, interfuit eidemque subscripsit his verbis: Gaudentius Salernitanus [Labbe, tom. IV Conc. col. 1315.] . Quod si traditionem Ecclesiæ Salernitanæ respuimus, eos solos ad sæculum usque nonum habebimus hujus Ecclesiæ episcopos, quorum nomina ex actis Conciliorum colligi poterunt. Ex hoc quidem fonte derivata ad nos est notitia, non solum Gaudentii, sed et Asterii, qui anno 536 concilio CPolitano legatus Agapiti Papæ adfuit [Ibid. tom. V, col. 51 et alibi.] , Luminosi, Concilii Lateranensis anni 649 sub Martino I Papa patris [Ibid. tom. VI, col. 78.] , et Leonis, in Catalogo Ughelliano omissi, qui anno 761 chartæ Pauli Papæ I pro monasterio SS. Stephani et Sylvestri subscripsit [Ibid. col, 1693.] . Reliquorum antistitum Salernitanorum nomina, si traditionem hujus Ecclesiæ rejicimus, delevit antiquitas [Cfr Orlendi. Orbis sac. et prof. tom. IV, pag. 1708.] .

[2] [veniens, sæc. V floruit.] Ast sine gravibus rationibus rejiciendi non sunt fasti alicujus Ecclesiæ, cujus præ cæteris interest memoriam suorum pontificum conservare: adeoque Salernitanæ Ecclesiæ vindicare debemus sanctos episcopos, qui eamdem illustrasse perhibentur. Inter hosce hodierna die recurrit S. Verus, cujus memoriam celebrat Martyrologium Romanum his verbis: Apud Salernum, Sancti Veri episcopi. Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ paulo abundantius scribit: Verus, III episcopus Salernitanus, S. Gramatio in episcopatu successit. Cujus etsi Acta de Sancto non exstant, sancte tamen Ecclesiæ Salernitanæ præfuisse, miraculisque coruscasse dubitari non potest, quum illius memoria ab Ecclesia a priscis temporibus celebrari consueverit, ut in Breviario ejusdem Ecclesiæ, quadringentos abhinc annos et eo amplius edito, satis apparet. Migravit ex hac vita X kal. novembris. Corpus ejus, in æde sacra majore in crypta cum corporibus aliorum sanctorum episcoporum conditum, pie asservatur. Eadem fere habet Gaspar Mosca, Salernitanæ, ut dicit, civitatis presbyter [De Salern. Eccl. episcopis, pag. 13.] , qui addit Orationem, in festo S. Veri recitari solitam, sequentis tenoris: Deus, qui perennem gloriam sanctissimi Confessoris tui atque pontificis Veri animæ contulisti, tribue, quæsumus, ejus nos apud te patrociniis ita sublimari, ut cum eo vitam possideamus æternam. Per Dominum. Eamdem orationem exhibet Proprium Sanctorum Ecclesiæ Salernitanæ, anno 1696 editum; nec quidquam præterea speciale habet, quum, ut scribit, reliqua omnia sint de communi. Neque nobis reperire quidpiam contigit, quo S. Veri historiam elucidemus: quæstionem chronologicam ante nos tractarunt, qui de SS. Bonoso, Gramatio et Eusterio ita egerunt, ut eadem nos repetere non vacet: quapropter, quoniam S. Gramatio successit, tempus episcopatus S. Veri sæculo V affiximus.

DE S. AMONE, EPISCOPO CONFESSORE, TULLI LEUCORUM IN GALLIA,

POST MED. SÆC. IV.

SYLLOGE CRITICA ET HISTORICA.

Amon, episc. Tulli Leucorum in Gallia (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unic. Sancti cultus; res gestæ parum cognitæ; tempus episcopatus; variæ translationes corporis.

Inter multiplicia, quæ Usuardo suo addidit Sollerius noster, Auctaria, nullum tamen occurrit, [S. Amonis cultus certus;] quod mentionem faciat Sancti episcopi Tullensis Amonis. Ejus nomen recensent Claud. Castellanus tamquam secundi episcopi Tullensis et Card. de Noailles in Martyrologio Parisiensi his verbis: Tulli Leucorum, S. Amonis episcopi. Et merito quidem fastis sacris inscribitur sancti antistitis nomen, quum nullum sit dubium de ejus cultu, ab antiquissimis temporibus frequentato, quem etiam demonstrant repetitæ translationes, de quibus infra agemus, olim celebratæ. Ferrarius quoque in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio non sunt, S. Amonis nomen recenset ad diem XXV septembris, ac iterum ad hanc diem XXIII octobris, in quam a majoribus nostris, ut ipsi dicunt die XXV septembris, dilatus fuit. In Breviario Tullensi, anno 1749 jussi Scipionis Hieronymi Begon episcopi edito, festivitas S. Amonis die XXIII octobris ritu Duplicis secundæ Classis ordinatur.

[2] [quamvis pauca de eo cognita;] Cæterum, licet constans fuerit sancti Confessoris cultus, de ejus rebus gestis vix aliud nobis servarunt antiquiora scripta, quam quæ exhibentur in Actis episcoporum Tullensium, ab Edmundo Martene editis in Thesauro Anecdotorum [Tom. III, col. 992.] . Actorum istorum scriptor anonymus est sæculi XII ineuntis, neque satis indicat, quibus monumentis innititur primorum episcoporum historia: proinde ad trutinam revocandæ erunt variæ ejus assertiones. Laudatur tamen ab Auctoribus Historiæ literariæ Franciæ scriptor, quod fabulas, quibus antiquiora documenta inspersa erant, resecuerit [Hist. litt. de la France, tom. XI pag. 129.] : sed simul dubitant, num intiusmodi emendatio saniori crisi attribuenda sit; quandoquidem eumdem vident in chronologicis quandoque peccare. Et quidem ante Anonymum jam alios res gestas primorum episcoporum Tullensium non attigisse solum, sed etiam luculenter explicasse, testem habemus Adsonem, Dervensem abbatem, qui Vitam S. Mansueti, primi episcopi Tullensis, circa finem sæcul X, sub episcopatu S. Gerardi, conscripsit. Sed et ipse Adso, ut ad diem III Septembris habent nostri [Act. ss. tom. I, sept. pag. 639.] , scripturæ documento percepit, quod de S. Mansueto litteris commendare voluit. Exstabant proinde Adsonis ætate antiquiora documenta, quæ perierunt. Unde, quid accurate recipiendum sit ex posteriorum scriptorum narratione, hodie discerni non potest. Damus igitur ex Actis episcoporum Tullensium, ab Edm. Martene in Thesauro Anecdotorum editis, quæ de S. Ammone in iis referuntur [Thes. Anecd. tom. III, col. 992.] .

[3] [successit S. Mansueto] Post excessum igitur prædicti sanctissimi pontificis et egregii doctoris (Mansueti) quis ei in sede episcopali successerit, memoremus. Post eum domnus Amon cathedræ pontificalis adeptus est dignitatem: qui cum eodem videlicet suo prædecessore Beato Mansueto requiescit in ecclesia præfata sanctissimi Apostolorum principis Petri. Quorum meritis, id est, Sancti Mansueti atque prælibati Beati Amonis, plurimi, cæcitatis, lepræ et febris, cæterorumque languorum ægritudine detenti, redduntur sanitati. Ad quorum patrocinia multi reges et principes venire consueverant, atque eorum locum ex proprio ditabant. Erat enim illic confluens turba advenientium et innumera multitudo pauperum, quibus, unde viverent, erat a fidelibus constitutum: unde usque hodie dicitur, ad matriculam domni Mansueti et domni Amonis. Hæc fere exscripsit Anonymus ex Adsone [Migne Patrol. tom. CXXXVII, col. 631.] cap. 14 Vitæ S. Mansueti, compendiose tamen: nam Adso aliqua addit non omittenda. Scilicet S. Ammonem communi universorum voto atque consensu ordinatum episcopum fuisse, prædecessoris sui mores et instituta ad unguem exsecutum, bonitatis et sanctitatis fuisse operibus comprobatum. Hic, pergit Adso, pontificalem dignitatem in cuncta morum honestate exsuperans, non solum verbis et exemplis subjectam plebem circumquaque competenter excoluit, sed etiam miris ac magnificis virtutibus illustravit. Qui sic quoque quum daret in celebrationibus decus, et ornaret tempora, ut scriptum est [Eccli. XLVII, 12.], usque ad consummationem vitæ, recedens ab hoc sæculo, in oratorio, quod superius diximus B. Petri, Apostolorum principis honore a sancto viro studiose constructum, cum eodem prædecessore suo sanctissimo condigne traditus est sepulturæ.

[4] [in cathedra Tullensi,] Hæc fere sunt, quæ de rebus gestis S. Amonis cognoscimus. Addit tamen Breviarium Tullense, Sanctum eremum, quantum patiebantur apostolici ejus labores, coluisse. Fertur, inquit, fuisse solitudinis amantissimus, et ad eremi secreta, longe a tumultu in nemoroso Sanctesis provinciæ loco, qui ex ipsius mansione Amonis Sylva usque hodie nuncupatur, interdum et quantum sibi per pastorales curas liceret, secessisse, quo sæculi vana declinaret facilius, divinorum meditationi vacaret liberius et pro grege sibi commisso Dominum ibidem exoraret quietius [Cfr Gall. Christ. tom. XIII, col. 959.] . Ast inquirendum restat; quo circiter tempore vixerit. Si certa esset ætas S. Mansueti ejus prædecessoris et primi Tullensis episcopi, satis e propinquo definiri posset tempus episcopatus S. Amonis. Sed inter eruditos controversia est. Adso, sæculi, ut diximus, X scriptor, docet, S. Mansuetum a S. Petro, adeoque primo sæculo æræ christianæ, Tullum missum fuisse, ut Evangelium Tullensibus prædicaret. Quoniam autem S. Amon fuit ab eo secundus episcopus Tullensis, ejus pontificatus ad idem sæculum aut initium sequentis referendus videretur. Majores nostri, ad diem III Septembris Acta S. Mansueti illustrantes, initium Ecclesiæ Tullensis, adeoque ætatem primi episcopi, ad tempora Constantini Magni aut filiorum ejus reducunt [Act. SS. tom. I Sept. pag. 620.] . In confirmationem sententiæ suæ afferunt, quæ passim cognoscuntur de S. Gregorio Turonensi, primorum episcoporum missionem medio sæculo III sub Decio illigante et de S. Sulpicio Severo, dicente, serius trans Alpes Dei religionem susceptam. Sed hæc testimonia exigui esse ponderis ad auctoritatem opinioni conciliandam, monstratum fuit ad diem XVII octobris in Commentario historico de S. Florentino, episcopo Trevirensi [Act. SS. tom. VIII, oct. pag. 21 et seqq.] , ut hic retractanda non veniant.

[5] [sæculo, ut e Catalogo episcoporum] Sed vero propinquius, mea sententia, est argumentum, deductum ex Catalogo episcoporum Tullensium, qui succedentium sibi antistitum ordinem exponit. Scilicet primus S. Mansuetus, secundus S. Amon, tertius Alcha, quartus Celsinus, quintus S. Auspicius, sextus Ursus, septimus S. Aper, octavus Albinus, etc. Hi autem omnes ita se exceperunt, ut diuturnum interpontificium numquam exstiterit. Quæ quum ita sint, nulla ratione explicari potest, quomodo S. Mansuetus ad primum sæculum pertinuisset, quando quintus ab eo S. Auspicius, senescente sæculo quinto floruerit. Atque hoc posterius omnino constat ex epistola Sidonii Apollinaris ad Arbogasten, Trevirensem, ut videtur, comitem, qui ipsum consuluerat circa interpretationem sacrarum scripturarum. Satis lepide invitationem declinat Sidonius, scribens [Migne. Patrol. tom. LVIII. col. 522.] : De paginis sane quod spiritualibus vis, ut aliquid interpres improbus garriam, justius hæc postulabuntur a sacerdotibus loco propinquis, ætate grandævis, fide claris, opere vulgatis, omni denique meritorum sublimium dote potioribus. Namque ut antistitem civitatis vestræ relinquam, consummatissimum virum, cunctarumque virtutum conscientia et fama juxta beatum, multo opportunius de quibuscumque quæstionibus tibi interrogantur inclyti Galliarum patres et protomystæ, nec satis positus in longinquo Lupus, nec parum in proximo Auspicius; quorum doctrinæ abundanti eventilandæ nec tua consultatio sufficit.

[6] [liquet, probabiliter] Qui a Sidonio citatur antistes civitatis Arbogastis seu Trevirensis, est Jamlychus, alio nomine forsan Evemerus [Hontheim. Hist. Trev. tom. I, pag. 20.] , de quo ipse S. Auspicius agit in epistola metrica ad eumdem Arbogastem [Migne. Patrol. tom. LXI, col. 1008.] his verbis:

Sanctum, et primum omnibus,
Nostrumque papam Jamlychum.
Honora, corde dilige,
Ut diligaris postmodum.

Lupus dein non satis positus in longinquo, est celeber episcopus Trecensis, anno 478 vita functus, cujus Acta illustrarunt nostri ad diem XXIX julii [Act. SS. tom. VII Jul. pag. 53.] . Non difficile divinatu est, Auspicium non parum in proximo positum, esse Tullensem episcopum, qui in citata epistola metrica Deo gratias rependit, quod Arbogastem magnum Tullensi in urbe viderit [Migne. Patrol. tom. LXI, col. 1006.] . Quum itaque hi omnes ad senescens sæculum quintum pertineant, in specie Sidonius Apollinaris, anno 483 post decennem pontificatum, ut omnes eruditi tenent, defunctus; ad idem itaque ævum pertinuerit, necesse est, S. Auspicius, quintus a S. Mansueto Tullensium episcopus. Quod si ab obitu Constantini seu ab anno 337 ad tempus episcopatus Sidonii seu ad annum circiter 472 computemus, annos habemus omnino CXXXV, qui in quinque episcopos dispertiti, singulorum regimini annos XXVII assignant. Percurrantur porro catalogi, quæ vulgo episcopologiæ dicuntur, et vix reperire erit seriem quinque episcoporum, qui tam diuturnum temporis spatium impleant. Atque hinc probabilis fit majorum nostrorum sententia, statuentium initium episcopatus S. Mansueti ad Constantiniana tempora revocandum esse. Unde consequitur, episcopatum S. Amonis sæculo quarto, jam ultra medium provecto, illigandum esse. Veneramur certe antiquiorum Ecclesiarum traditiones; dum tamen inter se pugnantes non sunt, et conciliari possunt cum certis monumentis historicis: tunc aliquatenus fundamentum habent veritatem; a quo sine gravissimis rationum momentis discedere non oportet.

[7] [medio quarto;] Ut vero quis sese hac difficultate expediat, alterutrum ostendere deberet: vel in Catalogo Tullensi plures intermedios episcopos fuisse omissos, vel in eodem recensitos longis intervallis sibi successisse: nam nemo consentiet, hos quinqe spatium trecentorum annorum continuo implevisse. Sed neutrum sustineri potest. Non prius, quia quæ habemus de Ecclesia Tullensi documenta, uno ore eosdem episcopos, eodemque ordine enumerant, nec vel levissimo significant indicio, alios episcopali cathedræ impositos fuisse. Quod ad alterum spectat, Acta Ecclesiæ Tullensis, a Martenio edita, ita loquuntur, ut unus alterum brevi intervallo exceperit. Post eum (Mansuetum), habent [Thes. Anecd. tom. III. col. 992.] , domnus Amon, cathedræ pontificalis adeptus est dignitatem… Post quem adeptus est pontificatus honorem vir egregius, nomine Alcha… Eo de terrea calamitate exempto, Celsinus factus est episcopus… Quo vitæ hujus excessu facto cum Deo, Auspicius in prædicta sede exstitit ordinatus… Inde sequens est Ursus… His ita transactis, … sanctissimus vir et admirandæ vitæ Confessor, domnus Aper raptus fuisse dignoscitur… Successit vero illi domnus Albinus vir egregius omnique bonitate conspicuus. Hæc satis indicant, apud Tullenses nullam fuisse suspicionem, quasi hiulca esset suorum antistitum successio, aut plurium annorum spatio interrupta. Proinde firmissima mihi videtur conjectura, S. Mansuetum sedem Tullensem fundasse sæculo primum quarto, adeoque S. Amonem post medium idem sæculum eidem impositum fuisse, quod in capite hujus Sylloges signavimus.

[8] [licet Tullenses etiam primo sæculo, evangelicam lucem viderint.] Sententiam recentioris fundationis Ecclesiæ Tullensis confirmare satagit abbas Senoniensis Calmetus ex eo, quod sæculo XI dicebatur, S. Mansuetus Roma ad suam Ecclesiam attulisse Reliquias S. Petri Apostoli [Hist. de Lorr. tom. I, Dissert. pag. XXXIV.] ; ac proin ab ipso Tullum missum non fuisse. Stringeret argumentum, si semel tantum Romam adivisse S. Mansuetum, constaret: sed missus a S. Petro, potuit Romam proficisci post ejus passionem et tunc quidem Tullum ejus exuvias referre. Præsertim quum frequens esset in utramque urbem commeatus ex legionum Romanarum apud Leucos statione, quam testatur Tacitus lib. I Hist. cap. 64: Nuntium, ait, de cæde Galbæ et imperio Othonis Fabius Valens in civitate Leucorum accepit. Nec militum animus in gaudium aut formidinem permotus, bellum volvebat. Non moror, quid nomine civitatis hic veniat; an Tullum urbs, an universa Leucorum gens: quum aliqui Granum urbem Leucorum caput antiquitus fuisse, existiment [Ibid. pag. XXXVII.] . Verum ex statione legionum probabile credo, etiam primo sæculo Leucis illuxisse fidem christianam, ut alibi monstravimus [Act. SS. tom. VIII octob. pag. 31.] : scilicet ex proxima urbe Trevirorum apostolicis viris excurrentibus, qui fundamenta quodammodo Ecclesiæ Tullensis jecerunt. Fuerunt aliqui opinati, Granum urbem habuisse sedem episcopalem, Tullum dein translatam [Calmet. Hist. de Lorr. tom. I, Diss. pag. XXXVII.] ast hæc sententia multiplici obnoxia est difficultati, imprimis quod Tullum urbs in antiquissimis Notitiis imperii constanter habeatur, tamquam caput Leucorum, et nuspiam Granum indicetur.

[9] [S. Amon in ecclesia suburbana primum sepultus.] In Notitia, num. 3 exhibita, dicitur, S. Amon cum suo prædecessore Beato Mansueto in ecclesia sanctissimi Apostolorum principis depositus fuisse. Erat hæc ecclesia suburbana, in plaga septemtrionali urbis Tullensis ædificata, quæ dein ab exuviis primi episcopi Tullensis a S. Mansueto titulum desumpsit [Cfr Act. SS. tom. I sept. pag. 627.] . Perstititque celebre monasterium usque ad annum 1552, quando urbis gubernator, nomine Montarlot, veritus, ne Carolus V imperator Tullum obsidione cingeret, sacras ædas incendio delevit: quæ dein initio sæculi XVII instauratæ ex parte fuerunt, refectorio communi vices ecclesiæ supplente [Gall. Christ. tom. XIII, col. 1087.] : sed et hæc circa finem calamitosi sæculi XVIII destructa fuerunt. Eodem porro numero dictum fuit, propter confluentem multitudinem pauperum, iisdem, unde viverent, constitutum fuisse, quæ eleemosyna dicebatur ad matriculam domni Mansueti et domni Amonis. Quamvis autem vox mediæ latinitatis Matricula varia significet, hic tamen indicat stipendia constituta iis pauperibus, qui sepulcrum Sanctorum visitabant: unde incertus numerus, incerta erant nomina matriculariorum, quibus victus præbendus erat. Alioquin apud alios scriptores eadem vox significat catalogum seu indicem eorum, quibus eleemosyna aliqua dispertienda esset, quorumque proinde numerus et nomina definita erant [Cfr Du Cange Glossar. h. V.] . Quam vero S. Amon, dum viveret, incoluit eremum, etiam hodie retinet nomen Sylvæ S. Amonis, in pago Columbensi (Colombey) in septemtrionali, ad Orientem vergente, parte agri Tullensi, ut videre licet in Atlante Cassiniano num. 84, in cujus medio est viculus S. Amonis.

DE S. SEVERINO, EPISCOPO COLONIENSI, CONFESSORE,

INIT. SÆC. V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Severinus, Coloniensis episc. (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Distinctio inter S. Severinum Burdigalensem et Coloniensem; hic numquam Burdigalensem sedem occupavit: succedit Eufratæ; fundat ecclesiam SS. Cornelii et Cypriani; ejus obitus et Acta.

Martyrologium Romanum hodierna die habet: Burdigalæ, [Distinctio inter homonymos Burdigalæ defunctos:] Sancti Severini, episcopi Coloniensis et Confessoris: Usuardus autem, ut infra videbimus, correctius: Civitate Coloniæ Sancti Severini episcopi et Confessoris; Auctarium Rosweydianum post Severini addit: archiepiscopi et confessoris, qui in hora transitus S. Martini, quum post matutinum loca sancta cum clericis suis circumiret, audivit psallentium chorum superius. Wandelbertus solum Severinum celebrat hisce versibus [Soller. Usuardi Martyr. die XXIII octob.] :

Severine, tuos decimo sacer inde Colonos
Inspectas, primi radians de culmine templi.

Præterea si Breviaria et Kalendaria ecclesiastica consulamus, innumeræ Ecclesiæ tum Galliæ tum Germaniæ, quibus enumerandis supersedemus, cultum sacrum S. Severino exhibent. Antiqua fert traditio, S. Severinum, ex Aquitania oriundum, post occupatam sedem, tum Senonensem tum Coloniensem, Burdigalam rediisse jam senem, et denuo, cedente S. Amando episcopo, Burdigalensis Ecclesiæ regimen suscepisse, ac in ea diem obiisse suam. Similia insinuat Martyrologium Romanum, dum locum obitus, Burdigalam, episcopo Coloniensi assignat; id de cætero clarissimis verbis profertur in Vita, quam Surius ad hanc diem edidit. Verum recentiores critici opinati sunt, non unum fuisse Severinum, qui et Coloniæ et Burdigalæ sedit, sed duos, quorum alter in Aquitania, alter in Germania vixit. Ante omnia igitur ad trutinam revocare oportet rationes, quas recentiores afferunt, ut duplicem Severinum statuant, quæque nobis probabiles videntur. Quapropter diversis Commentariis res gestas tum S. Severini Coloniensis, tum ejus homonymi Burdigalensis exponamus: a Coloniensi porro, utpote seniori, ordiemur.

[2] [S. Severinus Coloniensis, Burdigalensem sedem,] Et quidem S. Severinum Coloniensem distinguendum esse ab eo, qui sub S. Amando Burdigalensem sedem occupavit, suadet imprimis chronologica ratio. Etenim inter eruditos convenit S. Severinum Euphratæ successisse, et id quidem circa medium sæculum quartum, id est inter annos 350 et 360 [Act. SS. tom. III maji. pag. 212, num. 9.] ; ex altera vero parte certum est, S. Amandum ante initium sæculi quinti episcopum Burdigalensem non fuisse; quoniam ejus antecessor, S. Delphinus, tunc vivebat, ut constat ex epistola XX, aliis XVI, S. Paulini Nolani, ad eumdem data [Migne. Patrol. tom. LXI, col. 246.] , in qua extollit caritatem erga se tum S. Anastasii, Romani Pontificis ab anno 392 ad 401 aut 402, tum S. Venerii, Mediolanensis episcopi, qui mense Augusti anno 400 S. Simpliciano successit [Saxius Archiep. Mediol. tom. I, pag. 105.] . Citatur plerumque ejusdem S. Paulini carmen XXVII, nunc XXX, in quo mors et cultus S. Delphini refertur his verbis [Paulini oper. col. 673.] :

Nec minor occiduis effulsit gratia terris,
Ambrosius Latio, Vincentius exstat Iberis,
Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumpsit.

Ex his verbis aliqui deducere contendunt [Hist. litt. de la France, tom. II, pag. 45.] , S. Delphinum obiisse anno 403 aut, si mense Decembris vita functus fuerit, anno 402. Sed imprimis incertum est, quo anno carmen istud XXX, S. Felicis Natalitium XVIII, conscriptum fuerit, quamvis commode ad annum 411 aut sequentem revocari possit; quandoquidem carmen Natalitium IX anno 402 illigetur [Paulin. oper. col. 647 not*.] : nihil tamen indicat, quo accuratum tempus obitus S. Delphini definiri possit, ut satis liquet ex allegato simul cultu SS. Ambrosii, Vincentii et Martini, qui omnes sæculo quarto, sed multorum annorum intervallo vitam finierunt suam.

[3] [impeditus ætate grandæva,] Id itaque solummodo certum est, S. Delphinum saltem usque ad annum 400 vixisse, adeoque ejus successorem Amandum sæculo quinto sedem Burdigalensem occupasse. Quæ quum ita sint, quis sibi persuadeat, S. Severinum Coloniensem, jam quadraginta aut quinquaginta annos in episcopatu habentem, ac proin senem decrepitum, gentis ignotæ regimen suscepisse? Neque juvat dicere, S. Severinum, Burdigalam usque profugum, in partem sollicitudinis pastoralis a S. Amando assumptum fuisse, ut rerum gerendarum experientia ac sanctitatis splendore onus episcopi amici sublevaret, quin veri nominis episcopus Burdigalensis dicendus sit. Istiusmodi enim interpretatio testimonio Gregorii Turonensis aperte contraria est, qui libro de Gloria Confessorum cap. XLV refert [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 863.] : Quem (Severinum) deinceps in tantum dilexit et veneratus est Amandus episcopus, ut eum in locum suum substitueret, ac ipse quasi junior habebatur. Denique post paucos annos obiit beatissimus Severinus; quo sepulto, Amandus episcopus recepit locum suum, quem ei non dubium est per obedientiam redditum, quam in Dei Sanctum exercuit. Ex his manifestum est, istum Severinum fuisse veri nominis episcopum Burdigalensem, quoniam habemus substitutionem unius episcopi pro altero, et redditionem sedis ei, qui prius hanc reliquerat. Recte igitur fronti citati capitis, sive ab ipso Gregorio Turonensi sive ab alio quocumque inscribitur: De Severino, episcopo Burdigalensi. Perstat igitur allata ratio de grandæva ætate S. Severini Coloniensis, quæ eumdem, ne tantum onus apud gentem ignotam susciperet, impedire debuit.

[4] [sacris canonibus,] Præter rationem, e chronologia petitam, est et alia canonica, ob quam S. Severinum Coloniensem a Burdigalensi diversum fuisse opinamur: nempe canon I concilii Sardicensis, in Gallia certe notus, quum plures istius regionis episcopi præsentes eidem adfuerint, prohibet translationes episcoporum ab una ad alteram sedem [Labbe, tom. II. conc. col. 644.] : Osius episcopus dixit: Non minus mala consuetudo, quam perniciosa corruptela funditus eradicanda est; ne cui liceat episcopo de civitate sua ad aliam transire civitatem. Manifesta est enim causa, qua hoc facere tentant; quum nullus in hac re inventus sit episcopus, qui de majore civitate ad minorem transiret. Unde apparet, avaritiæ ardore eos inflammari et ambitioni servire et ut dominationem agant. Si omnibus placet, hujusmodi pernicies sævius et austerius vindicetur, ut nec laicam communionem habeat, qui talis est. Responderunt universi: Placet. Canone dein secundo [Ibid. l. c.] præcluditur excusatio, quasi per populi litteras ad translationem compulsus fuerit istiusmodi episcopus: id, ait canon, paucorum corruptione accidere potuit. Quod vero translatitiis episcopis vel laïca communio denegetur, id pœna est gravissima, quæ crimen gravissimum indicat. Difficulter itaque nobis persuadere possumus, duos sanctissimos episcopos, quales certe erant Severinus et Amandus canones, tam recenter latos et omnibus notos, adeo aperte violasse aut neglexisse: maxime quum Coloniensis antistes non vicariam potestatem, sed propriam ex dictis num. præcedenti exercuisse dicendus sit. Neque id præterire nos debet, dum Turonensis agit in libro I de Miraculis S. Martini cap. IV [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 918.] de S. Severino nostro, optime novisse eum Coloniensem episcopum: loquens autem de S. Severino Burdegalensi, dicit libro de Gloria Confessorum cap, XLV [Ibid. col. 862.] illum de partibus Orientis ad Burdigalensem destinatum fuisse urbem. Quod si unus idemque fuisset Severinus, qui et Coloniæ et Burdigalæ sedit, eumdem titulo episcopatus sui Coloniensis potius, quam vaga indicatione Orientis designasset; imo siquidem de Coloniensi antistite verba faceret, dixisset melius a partibus Septemtrionis eum venisse, quum ad Septemtrionem Burdigalensis urbis Colonia Agrippina in Eurum inclinatum jaceat.

[5] [et periculo propriæ plebis] Tandem episcopatus Burdigalensis quadrare videtur neque cum grandæva ætate neque cum sanctitatis fama S. Severini Coloniensis. Non cum grandæva ætate: certe initio sæculi quinti octogenario major erat, neque in ea ætate onus regendæ plebis, hactenus ignotæ, siquidem maximam vitæ partem ad Rhenum transegerat, prudenter suscipere poterat maxime, quando undique Galliis imminebant gentes barbaræ, quæ Romanum imperium infestabant. Sed multo minus quadrat episcopatus iste cum sanctitate S. Severini; imminentibus enim barbaris, pastori bono gregem suum deserere non licebat; si quod umquam tempus erat, ut supra oves sibi commissas ageret vigilias, certe præsens urgebat, quando barbari, partim Ariani partim idololatræ, ruinam hereditati Domini minitabant. Quapropter neque revelationem divinam, de qua loquuntur Breviaria Coloniensia antiqua, tamquam causam itineris Aquitanici censeo admittendam, quoniam mercenarii est, veniente lupo, dimittere oves et fugere, boni autem pastoris, animam suam dare pro ovibus suis. (Joan. X, 11 et 12.) Neque majoris mihi momenti est altera ratio itineris Aquitanici, nempe S. Severinum fugisse propter metum barbarorum, quorum incursionibus cominus patebat episcopatus Coloniensis [Tillemont. Mém. pour serv. à l'hist. ecclés. tom. X, pag. 556. Hist. litt. de Fr. tom. II. pag. 178. Butler, XXIII. Octob.] . Imprimis quo tempore iter Aquitanicum ordinatur scilicet primo quadriennio sæculi quinti, imminebant quidem Galliis barbari, sed hactenus Rhenum limitem non trajecerant: id primum accidit, teste Prospero [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 627.] , Arcadio VI et Anicio coss. anno vulgari 406, Vandali, inquit, et Alani Gallias, trajecto Rheno, pridie Kalendas Januarii ingressi. Addit Orosius [Ibid. pag. 598.] , gentes Alanorum, Suevorum, Vandalorum Francos proterunt, Rhenum transeunt, Gallias invadunt, directoque impetu, Pyrenæum usque perveniunt, cujus obice ad tempus repulsæ, per circumjacentes provincias refunduntur. S. Hieronymus epistola CXXII, aliis XI, ad Ageruchiam seu Geruntiam graphice describit Galliarum vastationem his verbis [Migne. Patrol. tom. XXII. col. 1037.] : Quidquid inter Alpes et Pyrenæum est, quod Oceano et Rheno includitur Quadus, Wandalus, Sarmata, Alani, Gepides, Heruli, Saxones, Burgundiones, Alemani, et, o lugenda respublica! hostes Pannonii vastarunt. “Etenim Assur venit cum illis.” [Ps. LXXXII, 9.] Moguntiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa hominum millia trucidata; Vangiones * longa obsidione deleti. Remorum urbs præpotens, Ambiani, Atrebatæ, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetæ *, Argentoratus translatæ in Germaniam! Aquitania, novemque populorum, Lugdunensis et Narbonensis provinciæ, præter paucas urbes, populata sunt cuncta; quas et ipsas foris gladius, intus vastat fames. Non possum absque lacrymis Tolosæ facere mentionem, quæ ut hucusque non rueret, Sancti episcopi Exuperii merita præstiterunt. Ipsæ Hispaniæ, jamjamque perituræ, quotidie contremiscunt, recordantes irruptionis Cimbricæ, et quidquid alii semel passi sunt, illæ semper timore patiuntur.

[6] [quod summum erat, occupare non potuit:] Hieronymianam epistolam scriptam fuisse non serius anno vulgari 409, liquet ex eo, quod Hispaniam a jugo barbarico hactenus liberam dicat S. Doctor, neque citius anno 407, quia pridie hujus anni primo barbari Rhenum trajicerunt, tum quia Hieronymus indicat, Hispanos in dies invasionem exspectasse, quam demum anno 409 accidisse Idacius in chronico suo nuntiat his verbis [De Aguirre. conc. Hisp. tom. III, pag. 61. edit. Rom. 1752.] : Alani, Vandali et Suevi Hispanias ingressi era CDXLVII (anno vulgari 409), alii IV kal., alii III id. octobris memorant die, tertia feria, Honorio VIII et Theodosio, Areadii filio, III consulibus. Sub iisdem consulibus idem factum indicat Idacius in suis Fastis [Ibid. 72.] . Republica hisce turbinibus labefactata, nulla idonea ratio afferri potest, cur se loco moverit suo S. Severinus, quoniam fuga saluti suæ nullatenus consulere valuit, et multo minus cur, derelicto proprio grege, regimen populi Burdigalensis assumere potuerit, quando quidem et ipsorum civitas jugum barbarorum subire coacta fuerit [De Vienne. Hist. de Bordeaux, tom. I, pag. 12.] . Neque videmus reliquos episcopos Galliarum, in eodem periculo constitutos, gregem suum dereliquisse, quapropter eamdem laudem Sancto nostro adscribendam censemus. Cæterum ipsum iter Aquitanicum, cujus causæ plurimæ, licet nobis incognitæ, exsistere potuerunt, nullatenus negamus. Vix enim dubitare licet, S. Severinum Burdigalæ obiisse, id præsertim affirmante ejus corporis Burdigala Coloniam translatione. Sed propter rationes supra allegatas rejicienda censemus, tum ejus sub S. Amando jam episcopo susceptionem, tum Burdigalensem pontificatum: imo Acta infra edenda, quamvis suis erroribus non careant, clare tamen, ut adnotabimus, significant, Sanctum nostrum ad mortem usque retinuisse sedem suam Coloniensem, et reditum ad suam Ecclesiam sola morte improvisa præoccupatum fuisse. Ex hactenus dictis verisimillimum nobis videtur, duos SS. Severinos fuisse, quoram alter Coloniæ, alter Burdigalæ sedit. De Burdigalensi, ut diximus, infra agemus.

[7] [Eufratæ, perperam tamquam hæretico] Quod vero ad S. Severinum Coloniensem spectat, inquirendum est primum, quo ordine inter Agrippinenses antistites recensendus sit. Extra controversiam est sæculo Ecclesiæ quarto et parte quinti sedem Coloniensem occupasse Maternum, Eufratam, Severinum et Euergislum. Si qui volunt inter Maternum et Severinum nostrum nullum medium fuisse, ii Eufratam, quod, ut habent Acta Sanctorum Belgii [Tom. I pag, 34.] , hæreticus fuisse crederetur, e Catalogo episcoporum expunxerunt. Maternum porro initio sæculi quarti Coloniensem episcopum fuisse, aperte testatur S. Optatus lib. I de Schismate num. 23 [Migne. Patrol. tom. XI col. 930 et seq. Cfr Labbe tom. I, conc. col. 1401.] : sed an unus solum Maternus istam Ecclesiam rexerit, an vero duo, quorum prior sæculo I, posterior sæculo IV sedisset, est magna inter eruditos quæstio; quam solvere utcumque conati sumus in Commentario historico de S. Florentino, episcopo Trevirensi ad diem XVI Octobris [Act. SS. tom. VIII. octob. pag. 16 et seq.] . Neque Eufratam e Catalogo episcoporum expungendum censemus, quatenus in Synodo Agrippinensi hæreseos damnatus fuerit. Jam alio loco, nempe in Auctario ad tomum quintum Octobris ad Acta S. Sanctini, Nota 69 [Act. SS. tom. V. octob. Auctar. pag. 47.] , monstravimus monumenta hujus synodi ad nos sincera non devenisse.

[8] [traducto, ex Actis pseudosynodi Coloniensis,] Hanc quidem opinionem claris verbis enuntiat Baronius ad annum 346 § VII: Perlegentes inquit, nos ejus synodi Acta, et quæ ipsam præcessise atque subsecuta esse dicuntur, eadem omnia imposturæ suspicione laborare cognovimus… Haud enim facile adduci possumus, ut credamus, hominem, qui adeo infami nota (nempe Photinianismi) esset inustus, quantumlibet palinodiam recantasset, et tam brevi spatio in pristinam sedem restitutum et inter eximios sanctitate et doctrina viros, Galliarum episcopos, qui Sardicensi synodo interfuerunt, esse delectum, quem præsertim gravior hæresis, quam Arii, infamasset. Quapropter hanc synodum Agrippinensem e conciliis Germaniæ expunxit Josephus Harzheim noster, quia, inquit [Conc. Germ. tom. I Praef. pag. 22 et seq.] meo judicio, spectatis omnibus, quæ ingeniosissimi critici pro hac synodo tuenda et retinenda excogitarunt, manent insanabiles contradictiones tum ex ratione temporis, tum ex ratione personarum, tum ex ipsomet errore Photini, qui damnatus illic fuisse narratur, ut eam jam sustineri nulla ratione videam. Taceo adhuc silentium omnium coævorum et supparium a sæculo IV ad XI, quo scribebat Harigerus; sed quid dico silentium? Coævi scriptores ea scribunt de his annis et personis, quæ nullo colore veri conciliari possunt cum actis et personis concilii Agrippinensis. Hactenus Jos. Harzheim, qui dein in varia argumenta, assertionem suam confirmantia et in citato Auctario S. Sanctini indicata, excurrit.

[9] [successit:] Quamvis autem Eufratas non videatur depositus fuisse, non est tamen dubium, quin eidem S. Severinus noster successerit; in hanc nempe successionem conspirant omnes episcoporum Coloniensium Catalogi. Sed et initium Severiniani pontificatus commode circa medium sæculum quartum collocatur: nam ex S. Athanasio epistola ad Solitarios habemus [Oper. S. Athan. pag. 226. Edit. Paris. 1608.] , Eufratam Coloniensem post concilium Sardicense Antiochiam missum in paschate anni 348 jam senem fuisse, adeoque nec diu huic anno fuisse superstitem. Quod aliunde convenit cum omnium calculo statuentium, S. Severinum circa hoc tempus Eufratæ successisse: imo ex hoc temporis concursu forsan nata est fabula depositi episcopi Coloniensis, cujus memoria, quia in Oriente obiit, apud Colonienses obliterata fuit. Certius aliquid edoceret nos Chronicon Reginonis Prumiensis, si accuratior esset ejus chronotaxis: dicit enim inter annos 350 et 364 [Pertz. Monum. hist. German. tom. I pag. 525.] : Severinus episcopus Coloniæ clarus habetur. Sed, inquam, omnino perturbata est ejus chronotaxis, utpote qui intra eosdem annos ordinet S. Martinum his verbis [Ibid. l. c.] : Martinus episcopus ad cœlestia transiit, qui tamen in extrema meta sæculi quarti dies suos clausit. Sic quoque Concilium Nicænum, anno 325 celebratum, inter annos 263 et 295 ponit. Neque medicabilis est error ex eo, quod, posito semel calculi defectu, consequenter fluant reliqua; tunc enim momentum historicum haberet laudata chronotaxis: sed omnia perturbata sunt, ita ut v. g. initium imperii Juliani Apostatæ, ad annum 310 affixum, differat a vero anno annis 51, dum Valentis annis 47, Gratiani 43, Theodosii Magni 40 rectam chronotaxim antecedat. Adeo ut Reginonis chronotaxis vix aliquid chronologiæ ordinandæ conferre possit. Quemadmodum, ut supra diximus, nullo certo testimonio constat, quo accurate anno episcopatum suum inceperit S. Severinus, sic incertum quoque est, quo anno obierit. Sed susceptus a S. Amando, qui initio sæculi quinti sedem Burdigalensem adiit, eodem circiter tempore, id est, initio sæculi quinti diem suum clauserit: præsertim quum vix non octogenarius istam civitatem adierit: quapropter hoc qualecumque tempus Commentario præfixi.

[10] [incertum porro est. utrum Concilio Parisiensi] Parca admodum sunt, quæ de rebus gestis S. Severini habemus monumenta. Joseph Harzheim, auctoritate, ut ait, Henschenii fretus, dicit [Conc. Germ. tom. I pag. 8.] , S. Severinum una cum S. Servatio Tungrensi interfuisse concilio Parisiensi anni 362, in quo Gallicani episcopi scripserunt ad collegas suos, Orientales episcopos; et Ariminensem fraudem detestati, confitentur ὁμοουσιον seu consubstantialitatem Filii, non omnimode tamen ὁμοιουσιον seu similitudinem substantiæ Filii cum Patre damnantes [Sirmond. Conc. Gall. tom. I pag. 16. Cfr Longueval. Hist. de l'Egl. Gall. tom. I pag. 275. Edit. Paris 1825. Migne. Patrol. tom. X col. 710.] , quia, ut monstraverat S. Hilarius libro de Synodis [Migne Ibid. col. 530.] hæc vox ὁμοιουσιον fideli et pia intelligentia accipi poterat, quæ dein tessera semiarianorum facta est. Et certe nemo umquam fidei integritatem aut S. Hilarii aut patrum Parisiensium in dubium revocavit. Porro Henschenius, ab Harzheim citatus, nuspiam asserit SS. Servatium ac Severinum patribus Parisiensibus accensendos esse; sed in Commentario prævio ad Acta S. Servatii sub die XIII maji, num. 9 [Act. SS. tom. III maji. pag. 212.] , dubitat de S. Servatio, tacet omnimode de S. Severino: Huic, inquit, (concilio) desunt subscriptiones episcoporum, inter quos FORSAN Servatius, nisi morbo aut alia re impeditus, suum locum tenuit. Nuda igitur conjectura est, Servatium synodo Parisinæ præsentem adfuisse, quam Henschenius ipse ex parte infirmat, addendo [Ibid. l. c.] : Vel nisi ab Arianis semel deceptus, ab omnibus episcoporum conventibus abhorruit, nec deinceps voluit ullam synodum adire, sed sibi et suæ diœcesi attendere solum curavit.

[11] [anni 362 præsens adfuerit.] Ut autem ad S. Severinum nostrum propius accedamus, nullo verbo laudatus Henschenius indicat, Sanctum dicto concilio præsentem fuisse. Sed post verba mox citata: Hoc tempore, inquit, factum crediderim, ut S. Severinus, Coloniensis episcopus Eufratæ, non in concilio Coloniensi anni CCCXLVII, sed post annos decem aut sedecim suffectus, Tungros accesserit, de causis ecclesiasticis collaturus cum S. Servatio jam sene. Ex quibus verbis intelligitur, mentem Henschenii non fuisse, ut Sanctum nostrum patribus Parisiensibus accenseret. Quoniam tamen pontificatus S. Severini conplectitur totum tempus, quo Constantius universum imperium Romanum, mortuis fratribus Constantino et Constante, ab anno 353 ad 361 gubernavit (nam initium pontificatus Sancti nostri decem aut sedecim annis post annum 347, id est in annum 357 aut etiam 363, prorogare, nullo idoneo testimonio niti nobis videtur) non dubitamus, quin S. Severinus noster strenue adversus Arianos fidem catholicam vindicaverit; ut prodit ejus Vita infra danda, et, si conjecturis indulgere libet, astiterit aliquibus e frequentibus intra Gallias conciliis, quæ, agente S. Hilario, celebrata dicit Sulpicius Severus lib. II Historiæ Sacræ cap. 45 [Migne. Patrol. tom. XX col. 155.] . Quocirca omnino admittimus, quæ de Sancto nostro in Vita S. Evergisli dicuntur, prout ea recitantur in Commentario Henschenii ad Acta S. Servatii [Act. SS. tom. III maji pag. 212.] : Grassabatur tum etiam in Galliis Ariana hæresis, quam beatissimus Severinus passim profligare nitebatur. Tungros eum adivisse eadem de causa docet nos laudata Vita, sive ut juxta Henschenium [Ibid. l. c.] consilia conferret cum S. Servatio, sive, ut vult Bucherius [Apud Chapeauville. Gesta pontt. Leod. tom. I Disput. hist. pag. 32.] , post mortem S. Servatii viduatæ Ecclesiæ consuleret.

[12] [Accipit Sanctus revelationem de morte S. Martini:] De S. Severino refert Gregorius Turonensis lib. I de Miraculis S. Martini cap. 4 [Migne. Patrol. tom. LXXI col. 918.] , illum cœlesti visione cognovisse obitum S. Martini: Beatus, inquit, Severinus, Coloniensis civitatis episcopus, vir honestæ vitæ et per cuncta laudabilis, dum die dominica loca sancta ex consuetudine post matutinos hymnos cum suis clericis circumiret, illa hora, qua Beatus obiit, audivit chorum canentium in sublimi: vocatumque archidiaconum interrogavit, si aures ejus percuterent voces, quas ille attentus audiret. Respondit: Nequaquam. Tunc ille: Diligentius, inquit, ausculta. Archidiaconus autem cœpit sursum collum extendere, aures erigere et super summos articulos, baculo sustentante, stare. Sed credo, eum non fuisse æqualis meriti, a quo hæc non merebantur audiri. Tunc prostrati terræ, ipse pariter et beatus episcopus Dominum deprecantur, ut hoc ei divina pietas audire permitteret. Erectis autem, rursum interrogat senex: Quid audis? Qui ait, voces psallentium tamquam in cœlo audio, sed quid sit, prorsus ignoro. Cui ille: Ego tibi quid sit, narrabo. Dominus meus Martinus episcopus migravit ex hoc mundo, et nunc Angeli canendo eum deferunt in excelsum. Et ut parumper moræ esset, dum hæc audirentur, diabolus eum cum iniquis angelis retinere tentavit, nihilque suum in eodem reperiens, confusus recessit. Quid ergo nobis peccatoribus erit, si tanto sacerdoti voluit pars inimica nocere! Hæc sacerdote loquente, notavit tempus archidiaconus, et Turonos misit velociter, qui hæc diligenter inquireret. Qui veniens, eo die et hora manifestissime cognovit transisse Beatum Martinum, quo S. Severinus audivit psallentium chorum. Quæ circa hanc visionem adnotanda occurrunt, dabimus in Vita infra edenda.

[13] [ædificat ecclesiam SS. Cornelii et Cypriani,] Traditio antiqua tribuit S. Severino fundationem ecclesiæ SS. Cornelii et Cypriani, Coloniæ sitæ, quæ dein Sancti nostri nomen assumpsit. Ab antiquissimis temporibus habebat collegium sive clericorum sive monachorum, ut constat ex diplomate Wigfridi, archiepiscopi Coloniensis, qui ab anno 925 ad 953 sedit [Gall. Christ. tom. III col. 644.] . In eo nempe, ut habet Gelenius [Admirand. Colon. pag. 271 et seq.] , anni 948 diplomate, Wigfridus in synodali conventu, quem in Cœna Domini collectum habuit, jussit septem sapientes clericos et totidem idoneos circummanentes laïcos super capsam S. Petri jurare, quo publice recitarent, ut veraciter scirent circa limites possessionum ecclesiæ S. Severini, quos dein archiepiscopus describit. Eumdem terminum territorii Severiani jam ante firmaverat ejus antecessor Herimannus seu Hermannus I, cognomento Pius, qui Coloniensem cathedram ab anno 890 ad 925 occuparat. Laudatus Wigfridus consecravit oratorium S. Severini, ejusque corpus in novum scrinium transtulit, ut ipse testatur his verbis [Ibid. pag 272 Cfr. Binterim. Die alte und neue Erzdiöc. Koln tom. I pag. 59.] : Ego Wigfridus, sanctæ Coloniensis Ecclesiæ scilicet indignus archiepiscopus, pastorali cura impulsus, ac divinitus in visionibus persæpe præmonitus, in monasterio, quod dominus meus, scilicet Sanctus Christi Confessor Severinus ipse a fundamentis erexit et sub honore sanctorum Martyrum Cornelii et Cypriani dedicavit, oratorium construxi, ac in quantum potui in ipsius honorem specialiter perornavi ad remedium animæ meæ et omnium mihi sibique secundum Deum procurandorum, quia nulla pars negligentia meorum antecessorum ipsius templi dedicata erat sibi (Severino?); in cujus oratorii dedicatione, quum forte adesset sub vero charitatis pignore Berengerus, Verdunensis civitatis episcopus et religiosus Cameracensis civitatis Joannes episcopus, et etiam, ut supra dictum est, divino monitu perterritus, Reliquias beatissimi Confessoris mutavimus de scrinio, jam carie consumpto, in scrinium, ut tunc temporis humano ingenio melius potuit esse formatum. Ast ego meique coepiscopi, cordis compunctione attacti, quoniam talem thesaurum corporis tam sanctissimi militis Christi, ac fratres tantæ religionis in eo loco inveni, quales in alio loco non habui, prædictorum confratrum aliorumque multorum religiosorum virorum instinctu præmonitus, tam sanctissimas, priusquam scrinio sigillum imprimerem dotavi Reliquias, et quasdam res proprietatis meæ pago in ipso sitas … contradidi. Enumerat scilicet Wigfridus varia prædia, quæ S. Severino ac fratribus sibi tam incessanter famulantibus adscribit.

[14] [quæ variis donationibus auctas,] Ex hactenus recitatis liquet tum antiquissimam esse traditionem, quæ S. Severino tribuit fundationem ædis sacræ in honorem SS. Cornelii et Cypriani, tum sæculo X in ea ecclesia fuisse collegium presbyterorum, qui sacris ministeriis ibidem vacarent. Et recte quidem procedit citata charta, quod ad Berengerum seu Berengarium spectat, qui ab anno 940 ad 959 Virdunensem sedem obtinuit [Gall. Christ. tom. XIII col. 1178.] . Sed fallitur charta in episcopo Cameracensi: nam nullus hujus nominis sub pontificatu Wigfridi occurrit; ab anno 909 ad 956 Cameraci sederunt Stephanus et Fulbertus [Ibid. tom. III col. 14.] : Joannes autem I ab anno 867 ad 889 [Ibid. col. 13.] , et ejusdem nominis II ab anno 1192 ad 1196 [Ibid. col. 32.] Cameracensem cathedram tenuerunt. Neuter itaque Wigfrido in episcopatu coævus esse potuit. Sed Joannes iste forsan pro Stephano aut Fulberto Cameraci pontificalia munia exercuit, et pro more istorum temporum Cameracensis episcopus dictus fuit. Sic Heynianus seu Hilduinus (nomina enim, inquit Ant. Binterim [Suffraganei Colon. pag. 13.] , hisce temporibus diversissime sæpe expressa et scripta novimus omnes) in chronico S. Martini Coloniensis [Pertz. Monum. germ. hist. tom. II pag. 214.] dicitur episcopus his verbis: Postea abbas præfuit Heynianus, vir illustris, qui factus est archiepiscopus Coloniæ. Obiit DCCCXLVIII et duo altaria instituit etc. Annales Colonienses brevissimi, sed synchroni, habent [Ibid. tom. I pag. 97.] : Hilduinis accepit episcopatum Coloniæ.Attamen in nullo catalogo episcoporum Coloniensium nomen Hilduini seu Heyniani occurrit: fuerit igitur simpliciter episcopus vice sacra pro archiepiscopo aut in interpontificio fungens, quod et de Joanne Cameracensi dici potest [Cfr Binterim. Suffrag. Col. pag. 12 et seq.] . Cæterum si error est in nomine, tantus non est, ut auctoritatem diplomatis Wigfridiani convellat: nam manare potuit ex consuetudine, qua nomina propria scribebantur sola littera initiali, ut multis id exemplis ostendunt Benedictini in suo tractatu de Arte Diplomatica [Nouv. Traité de Diplom. tom. III pag. 506 et seq.] : atque hinc non raro accidit, ut librarii, occurrente littera initiali nominis proprii, imperite suppleverint, quod in originali charta deerat; imo non recte legerint ipsam initialem litteram, quam J opinati sunt, dum S aut F legendum erat; hæ enim litteræ non differunt apud scriptores sæculi X, ut error obrepere non potuerit, adeoque librarius imperitus Joannem scribere potuit, pro Stephano aut Fulberto.

[15] [S. Severini] Jam ante Wigfridum de ecclesia Severiniana bene meritus fuerat Anno I, Coloniensis archiepiscopus, qui circa initium sæculi VIII cathedram tenuit [Gall. Christ. tom. III col. 628.] . Hic septem præbendas in eadem ecclesia fundavit, ac in ea sepulturam elegit, ubi in vestibulo chori majoris assurgit marmoreus sarcophagus [Gelen. Admirand. Colon. pag. 277.] . Hunc Annonem graviter carpit Gelenius [Ibid. l. c.] , sed impactas accusationes repellit Carolus Le Cointe ad annum 724 num. 23 [Annales eccles. Franc. tom. IV pag. 714. Cfr Gall. Christ. tom. III col. 628.] . Integro dein post Wigfridum sæculo novis ædificationibus auctum est collegium Severinianum ab Hermanno II, archiepiscopo Coloniensi, filio BB. Ezonis et Mathildis, quorum Acta dederunt nostri sub die XXI Maji [Act. SS. tom. V maji pag. 48 et seqq.] . Ego Herimannus, habent tabulæ [Gelen. Admirand. Col. pag. 273.] , secundi Ottonis imperatoris filiæ, scilicet dominæ Mathildæ beatæ memoriæ filius, licet indignus sanctæ Coloniensis Ecclesiæ Dei gratia archiepiscopus, pastorali cura admonitus monasterium sanctissimi confessoris Christi Severini a præposito Sigeboldo cum auxilio antecessoris mei Piligrimi renovari incœptum perfeci, id est oratorium cum crypta, prout potui, perornavi. In cujus monasterii dedicatione anno MXLIII, indictione XI et III regni junioris Henrici regis (III hujus nominis), atque VIII præsulatus mei, acta hæc sunt publice ante cornu ipsius altaris. Eamdem ecclesiam denuo consecratam invenio, anno 1237, IV Novembris a Balderico, Semigallensi episcopo [Binterim. Suffrag. Colon. pag. 37.] . Ante istam dedicationem novis donis ecclesiam S. Severini auxerat archiepiscopus Coloniensis Fridericus I, ut constat ex diplomate dato, inquit [Hartzheim. Conc. Germ. tom. III pag. 255.] , in generali synodo nostra, anno Domnicæ incarnationis MCIX. Unde manifestum fit quanto venerationis affectu Colonienses præsules patronum suum prosecuti fuerint. Sed et principes etiam suum contulerunt ad gloriam S. Severini propagandam: sic Gulielmus I, Montium dux, anno 1394 cœpit ædificare hujus Sancti turrim maximam, quam ejus filius Adolphus anno 1411 perfecit [Gelen. Adm. Col. pag. 273 et Knapp. Geschichte Cleve, … Berg. tom. II pag. 484.] . Venerationem erga S. Severinum ostendit quoque cultus ejus Reliquiis et festivitati annuæ exhibitus.

[16] [nomen accepit.] Etenim circa finem ejusdem sæculi XII Hermannus III, dictus Dives, archiepiscopus Coloniensis, quem Gallia Christiana Sanctum dicit [Tom. III col. 670.] , in novam pretiosioremque capsam ossa S. Severini transtulit, ut monstrant versus hierothecæ inscripti [Gelen. Admirand. Col. pag. 273.] :

Præsul præsentis Herimannus tertius urbis,
Res patronorum cupiens augere suorum,
Ossa Severini capsæ prius indita vili,
Splendidiore domo gemmis decoravit et auro,
Quem pro peccatis juvet hujus gratia patris,
Compensans votum simul hoc laudabile donum.

Vidimus supra Wigfridum duobus ante sæculis jam transtulisse eadem ossa sacra ex scrinio, jam carie consumpto, in scrinium, ut tunc temporis humano ingenio melius potuit esse formatum. Adeoque quum nunc ferantur eadem ossa capsæ vili indita fuisse, dicendum est, aut Wigfridianam capsam periisse, aut minus elegantem fuisse et collata cum Hermanniana vilem potuisse appellari. Hanc deinceps pristino nitori multis adjectis gemmis restituerunt Theobaldus Craschel episcopus Cyrenensis et Coloniensis proepiscopus [Binterim. Suffrag. Colon. pag. 73.] , Conradus Wipperman decanus, Herbachius sigillifer [Gelen. Admirand. Col. pag. 274.] . Quum porro ante annos circiter triginta capsa reliquiaria aperta fuisset, ut partes quædam extraherentur, mittendæ ad ecclesiam quamdam in Bavaria, in ea solum inventa sunt ossa minora et multum pulveris, ut nuperrime ad nos rescripsit P. Franciscus Rothenflue, Coloniæ Agrippinæ degens.

[17] [Sancti cultus celeber apud Colonienses.] Tamquam primarium aliquem patronum cultu præcipuo venerabatur olim Ecclesia Agrippina S. Severinum, et proprio officio ejus festivitatem agebat. Exstat in bibliotheca nostra liber liturgicus Coloniensis, vulgo Diurnale dictus, sine anno et loco impressionis. Antiphona ad Magnificat secundarum Vesperarum, Sanctum nostrum SS. Ambrosio et Martino æquiparat sequentibus verbis: O prædicanda toti mundo Dei pietas, cui Trinitatis mysterium uno tempore sublimibus patefecit testibus, Ambrosio, Martino, Severino, qui duobus non inferior, sed miræ humilitatis et victæ fidei verus Dei cultor, arianæ hæresis in Galliis pullulantem damnavit perfidiam. Operæ pretium fuerit animadvertere eamdem laudem S. Martino (nam de S. Ambrosio satis notum est) in proprio officio tribui: Missale enim Gothicum, a B. Josepho Thomasi editum [Codices sacram. pag. 385. Edit. Rom. 1680.] , de eo cantat in Præfatione: Digne Arianorum non subjacuit feritati: vel ut habent Monumenta veteris liturgiæ Alemannicæ [Gerbert. pag. 193.] : Digne ei Arianorum subjacuit feritas. Similiter in laudato mox supra Diurnali Coloniensi legimus sequentem hymnum ad Vesperas:

      Laude digna jubilemus,
      Laudem semper Deo demus,
Qui patronum sanctum Virum nobis dedit Severinum.
      Doctor verus Arianam
      Exstirpavit sectam vanam
Veritatis verbo sanctam illuminans Ecclesiam.
      Iste vivus angelorum
      Meruit audire chorum,
Martinus dum cœlestia transmisit ad palatia.
      Felix præsul, cujus vita
      Confortatur Eremita,
Qui secum illo sedulo orabat dignum præmio.
      Imber terris siccis datur,
      Dum vir Dei reportatur,
Tribus annis qui negatus erat, sed nec fructus datus.
      Sancte pater, Severine,
      Præsul urbis Agrippinæ,
Ora Deum, ut nos tecum gaudeamus sine fine.
      Sit laus, honor et potestas,
      Decus, virtus majestas
Patri Deo, Christo nato, Spiritu paraclito.

[18] [Ejus Acta,] Acta quoad spectat, eadem duplicis sunt generis. Priora quidem particulatim tradunt ea, quæ ejus ortum, institutionem, episcopatum tangunt, proptereaque recentiori manu conscripta censemus: istiusmodi Acta exhibent nobis ex bibliotheca regia codex manu exaratus sub num. 428 et variæ legendæ, sæculo XV typis excusæ: horum Actorum fragmenta aliqua dabimus in Annotatis ad Vitam infra edendam. Sunt et alia Acta, quæ typis edimus: sinceriora nobis videntur; quamvis etiam fabula Euphratæ hæresiarchæ et episcopatus Burdegalensis cum S. Amando episcopo infecta sint. Neque id mirum, quum ipse scriptor fateatur num. 5 sola traditione niti, quæ de S. Severino refert: Cujus, inquit, vitæ descriptionem nostræ nequaquam inertiæ commendamus, quia vel quanta ipse pro Domino egerit et pertulerit, vel quanta per eum Dominus operatus sit, nec historiæ narratione nec testium veracium assertione perfecte dedicimus: quamvis ea literarum commendatione et congrua fidelium relatione dignissima credimus. Nihilominus hæc Acta, quatenus sunt antiquiora, deficientibus aliis, edenda censemus. Eorum exemplaria varia habemus, quibus utemur, ut Surianam editionem emendemus et compleamus. Hisce subnectimus Historiam translationis S. Severini, conscriptam, ut constat ex Prologo, ab eodem auctore, qui post Normannicam vastationem vixit, adeoque facile sæculum X aut XI attingit, quin propius ejus ætatem definire valeam. Translationis Historiam tamquam caput II damus, quam pro more nostro numeris distinguimus.

[19] [et scripta, eidem attributa.] Restat ut paucula dicamus de scriptis S. Severino attributis: scilicet de Doctrina de Sapientia, multoties edita, nempe a Fabricio in sua Bibliotheca mediæ et infimæ latinitatis ad calcem libri VI et a Jacobo Sirmondo [Oper. tom. II pag. 910.] aliisque. Est farrago quædam axiomatum moralium, nullo nexu conjunctorum, nec quidquam ostendit, eamdem sancto antistiti Coloniensi esse adscribendam, nisi quod circumferatur in quibusdam codicibus sub titulo: D. Severini Doctrina de Sapientia. Laudatus Fabricius libro XVIII V° Severinus, dicit aliquos eruditos Sanctum nostrum habere auctorem Homiliæ L inter Opera S. Petri Chrysologi. Certe recentiores editores Operum S. Petri dubitant, utrum genuinus sit fœtus S. Doctoris, aliis pro S. Joanne Chrysostomo, aliis pro S. Hieronymo se pronuntiantibus: sed ne mentionem quidem faciunt sententiæ, a Fabricio prolatæ, nec quidquam occurrit, quo opinatio fulciatur [Migne. Patrol. tom. LII col. 181. Praef. pag. VI et pag. 79. Edit. Aug. Vind. 1758.] .

[Annotata]

* Wormatia

* Spira

VITA ET TRANSLATIO S. SEVERINI, EPISCOPI COLONIENSIS ET CONFESSORIS,
Auctore anonymo, ex Surio, collata cum variis codicibus mss. bibliothecæ regiæ Bruxellensis.

Severinus, Coloniensis episc. (S.)

BHL Number: 7647, 7648 a

AUCTORE ANONYMO.

CAPUT PRIMUM.
S. Severinus Eufratæ succedit in sede Coloniensi; ejus virtutes; mors S. Martini eidem revelatur; Burdigalam profectus pie obit.

PROLOGUS.

Dominus ac Redemptor noster, caput totius universalis Ecclesiæ, corpus suum, toto orbe dispersum, sicut divina potestate condidit, ita piissima gubernatione custodit. Unde et firmiora membra consultum * imbecillioribus, infirmitatis humanæ præscius, in toto mundo prævidere * dignatus est. Quibus etiam peregrinantibus et capiti suo suspirantibus, numquam se defuturum esse promisit, dicens discipulis suis: “Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem sæculi. [Matth. XXVIII, 20.]” Consolatur ergo infirmos, ut diximus, majorum adjutorio, ut eorum admonitionibus exercitati, discant peregrinationem suam cognoscere, et patriam cœlestem desiderare. Hos sanctos patres nostros, suo quemque loco, laudabiliter studio deservisse non dubitamus; quorum ut memoriam solemniter celebremus, partim ex literarum commendatione, partim ex majorum traditione in consuetudine habemus. Quos quia Dominus cœlesti gloria sublimavit, nostræ quoque in perpetuum honorandos memoriæ commendavit. Tales, denique in ædificatione sui sancti corporis ministros esse constituit, quorum sollicitudine custodiantur electi, et ab aperta grassatione coerceantur perversi. Qui videlicet gregem dominicum a luporum insidiis prædicando, recte operando et orando protegentes, suo Domino talenta credita cum lucro reportantes, non solum pro suis meritis, sed et pro commissorum profectibus, sui Domini gaudium intrare merentur. Qui etiam sublimiora loca in sancta Ecclesia sortiuntur, ut ab omnibus vel exempli vel doctrinæ gratia videantur. Nemo enim, ut ait Dominus in Evangelio, lucernam accendit, et in abscondito ponit, neque sub modio, sed super candelabrum, ut, qui ingrediuntur, lumen videant. [Matth. V, 15 et Luc. XI, 33.]

[2] [S. Severinus, episcopus factus,] De quorum probatissima societate Beatum Severinum, virum honestæ vitæ et per cuncta laudabilem b, cujus hodierna die festa percolimus, Agrippinensi prædestinatum Ecclesiæ, electione et consensu cleri totius ac populi præesse misericorditer voluit. Qui tempore Arianæ hæreseos lorica fidei dominicæ indutus, in Dei opere spectabilis fuit, adeo ut convenientibus ad synodale concilium ex tota pene Gallia, aliarumque provinciarum partibus catholicis et orthodoxis fidei christianæ doctoribus, Euphrata, memoratæ Agrippinæ Coloniæ non pastore, sed mercenario, pro prælibatæ pestis perfidia destituto, idem sanctissimus Dei famulus Severinus, ut infusam malitiam eliminare debuisset, a cunctis aptissimus acclamaretur c. Quod, quia periclitanti populo necessarium erat, Deo propitio, sancti concilii auctoritate firmatum est. Actumque est mira omnipotentis Dei dispensatione, ut non Euphratæ, scelestissimæ perversitatis doctori, Severinus æterni judicis præco succederet, sed, pestiferi seminis auctore expulso * et exterminato, Materni, fortissimi christiani fidei propugnatoris et vigilantissimi propagatoris d, nec fidei nec doctrinæ perfectione dissimilis, successor exstiterit: quatenus perspicacibus discretionis obtutibus, quod male pullulaverat resecando, decessoris sui monimenta redintegraret, et impostoris mendacia, fide verissima reminiscente, repelleret.

[3] [populum Coloniensem] Quali autem vigilantia sibi et doctrinæ suæ post susceptum episcopatum attendisset vel qualiter in custodia ovilis sibi crediti desudasset, corona justitiæ, quam eum jam in Angelorum consortio suscepisse luce clarius est, manifestissime pandit. Quod si quis a nobis miraculorum ejus virtutes exigit, sciat tunc temporis plus fuisse * necessariam sermonum interpretationem, quam virtutum operationem *; quia contra eos exstitit pugna, qui non negabant Dei potestatem in miraculis, sed æqualitatem sanctæ et inseparabilis Trinitatis in personis. Ariana ergo tunc contentio grassabatur, quæ eo crudelior, quo interior, ita totius pene Ecclesiæ viscera serpentinis irrepsit insidiis, ut vix esset credibile, mundum umquam tantæ pestis illecebris posse carere, et nisi suadente Domino, christianæ militiæ robustissimi bellatores, quorum Severinus non ultimus, labenti in tantis scandalorum turbinibus sanctæ Ecclesiæ succurrerent, pejora prioribus tempora procul dubio citius advenirent. Tales enim tunc eam caninis morsibus lacerabant, quales ipsa veritas cavendos esse præmonebat, dicens: “Attendite a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces: a fructibus eorum cognoscetis eos.” [Matth. VII, 15] Faciliusque forsan foret, aut aperte contra veritatem debacchantes per rationem vincere, aut pro eadem veritate corpus in mortem tradere, quam simulantes justitiam gladio rectitudinis expugnare, et infusum virus, quod jam per membra serpsit, interius medicinalibus sanctarum scripturarum poculis resolvere et ad integrum exsiccare. Quo virtutis studio sagacissimum athletam Christi Severinum decertasse cognovimus. Cujus solemnitati quo devotius insistimus, tanto nos eum, quem dilexit et cujus munere ad tantam gloriam pervenit, et ardentius et sincerius diligere comprobamus.

[4] [ab hæresi] Signa autem non a fidelibus, sed ab infidelibus exigenda sunt. Quamvis tot mortuorum resuscitator esse veracissime prædicetur, quot animarum, hæretica pravitate corruptarum, doctrina fidei catholicæ et operationis rectæ recuperator esse cognoscitur. Plus enim est, animam, in æternum victuram, a vitiorum sordibus ad immortalitatis desiderium per dulcedinem piæ exhortationis accendere, quam corpus, iterum moriturum, de tumulo resuscitare. Quoties ergo aliquem ad cognitionem veritatis a tenebris revocavit erroris, toties cæcis oculis fulgorem reddidit lucis. Quem dum ea, quæ agenda proposuit, ad effectum operis assiduis admonitionibus perducere fecit, etiam manuum damna resolvit: cui si de virtute in virtutem eundi et cordis affectibus ad superiora ascendendi voluntatem et facultatem doctrina simul et precibus impetravit, gressus pedum a debilitatis nexibus liberos dedit. Verum omnipotens Spiritus, qui operatur omnia in omnibus, dividens singulis prout vult [I Cor. XII, 6 et II], tam forti sanctos et electos suos compage charitatis univit, ut nihil eorum, quæ alter merito sanctitatis assequitur, alteri desit. Quum enim quæcumque bona sic alter in altero diligit, sicut in semetipso, nimirum per charitatem agitur, ut eisdem * etiam cum ipso participetur. Quo fit, ut beatissimum Severinum antistitem nullius omnino virtutis expertem merito credamus, quem perfecta charitate bonorum omnium profectibus conjunctum esse non dubitamus.

[5] [et a calamitatibus defendit.] Cujus vitæ descriptionem nostræ nequaquam inertiæ commendamus, quia vel quanta ipse pro Domino egerit et pertulerit, vel quanta per eum Dominus operatus sit, nec historiæ narratione nec testium veracium assertione perfecte didicimus: quamvis ea literarum commendatione et congrua fidelium relatione dignissima credimus e. * Quomodo enim posset fieri, ut tam idoneus fidei catholicæ prædicator et doctor memorabilibus non fulgeret operibus? Cui tamen laudabilius fuit, labefactum sanctæ Ecclesiæ statum suo loco corrigere et ad pristinam incolumitatem maximo sudore reducere, quam recto stantem ordine et non nutantem servare. Sed post decessum doctoris religiosissimi, quando gravissima inundatio gentis incredulæ totam pene Galliam et ejus finitima cæde atque incendiis devastabat, succedentibus et ingravescentibus adversis, sancti viri gloriosa facta vel miracula, partim conscripta, partim avidis scriptoribus casu inopinatæ perturbationis erepta, gratulationi nostræ cognitionis ablata sunt. Tantam namque dominationis vim tunc temporis * crudelitati tyrannicæ propter peccatum inobedientiæ ultio divina concessit, ut in cunctis Galliarum provinciis nec una quidem civitas, nisi Metensis, inusta remaneret; quamvis in ea non nisi solum oratorium, S. Stephani nomine dedicatum, propter ejusdem Protomartyris sanguinem, ibidem pullulantem, servatum * esse S. Servatii gesta commemorent f: ut videlicet populi, qui corde obdurato prædicatorum suorum blandis admonitionibus non obtemperabant, in se compleri * sentirent, quod sancta scriptura de quibusdam perversis dicit, quia “tantummodo sola vexatio intellectum dabit auditui.” [Id. XXVIII, 19]

[6] [S. Martini obitum] Quam insanientis gentilitatis feritatem omnipotentis Dei patientia non prius Coloniensem populum permittebat invadere, quam ejus defensoris animam in electorum suorum consortium dignaretur accipere: ut aperte daretur intelligi, quanti privaretur munitione patroni, qui et ipsam, quam inevitabiliter merebatur, plagam, præsente corporaliter S. Severini patrocinio, videret esse dilatam g. Sed fama mirabilium sancti viri operum, certis utique de causis ad nos usque non perducta, laudem sanctitatis ejus non minuit, quia veræ beatitudinis perfectioni non detrahit; in qua illum, jam æterna securitate felicem, poscamus esse nostræ fragilitatis miscricordissimum adjutorem.

[7] In laude igitur hujus Deo digni pontificis Severini * non minimum sanctitatis indicium, quod contemporalis ejus probatissimi Christi Confessoris, Martini, miraculis inditum reperimus, nequaquam transeundum putamus h: in quo lucidissime demonstratur, unum, agone jam bene consummato, coronam justitiæ debitam percepisse, alterum, adhuc in certamine positum, eamdem fidei bonorumque operum constantiam meruisse: et, ut aperte dicam, unius ostendit præmium, alterius describit miraculum. Quodam itaque tempore, dum solertissimus pastor Ecclesiæ, Severinus, gregis sibi commissi custodiis invigilans, die dominico, expletis matutinalibus officiis, ex consuetudine loca sancta orandi gratia circuiret i, audire meruit dulcisonam cœlestis militiæ melodiam, quæ illum afflatu Sancti Spiritus docuit, quia Martinus episcopus de sæculo migravit. Quam dum intentus ipse diligenti aure perciperet secreti cœlestis testem secum habere desiderans, vocato archidiacono k, requisivit, si aures ejus cantilena, cœlitus immissa, percuteret. Quo tale aliquid se audire negante, rursus episcopus, ut diligenter auscultaret, admonuit. Quumque ille toto corporis et mentis nisu cœlestis concentus fieri particeps appeteret et non impetraret, intellexit vir Dei a Deo implorandum fore, ut hujusmodi laudes diaconus audiret.

[8] [cœlesti visione cognoscit.] Tunc prostrati simul in terram episcopus et diaconus, ut harmonia, quam magister intentus audierat, etiam discipulum non lateret, orabant. Quibus erectis, quum beatus antistes diaconum iterum interrogaret, si desideratam vocem auribus adhuc quodam modo sentiret: “Voces, inquit, psallentium tamquam in cœlo audio; sed quid sit, prorsus ignoro.” Cui * secretorum conscius cœlestium, quid audita jubilatio designaret, aperuit, dicens: “Dominus meus Martinus migravit a sæculo, et nunc eum hymnidici civium cœlestium chori in suum consortium lætantes suscipiunt. Cujus sanctissimam animam, carne solutam, diabolus cum suis angelis retinere curavit, sed nihil in eo suum reperiens, confusus abscessit. Propter quod et paululum moræ fuit, quod exsequiarum ejus digna celebratio a nobis audiri non potuit.” Requisitum est ergo diligentissime et inventum, eadem die et hora Sanctum Martinum æternum sui Domini gaudium intrasse; quo hoc Beatum Severinum contigit prophetiæ spiritu tactum sensisse l. Prophetiæ enim esse creditur, quod divinæ virtutis mysterium per manifestationem Spiritus Sancti cuilibet revelatur. Quid ergo nobis de hujus sanctissimi pontificis Severini meritis dicendum est, nisi quod omnipotens Deus, dum Martinum ad cœlestem gloriam extulit, huic ejus consessus et consortii securitatem dedit: ut qui non dissimilis studii erant in contemptu sæculi, æquali gloria fulgerent in æterna lætitia contemplationis Dei?

[9] [S. Severini sanctitas visione alia] Fertur etiam ejusdem gloriosi pontificis temporibus eremitam quemdam præcipuis virtutum operibus floruisse; qui cujusdam magni principis fuisse filius et in deliciis copiosissimis esse nutritus perhibetur. In quibus eo usque perductus est, ut parentes ejus magnificas illi nuptias præpararent, et sponsam delicatissimam cum apparatu multo conducerent. Cujus dum conjugio potiturus, cubiculum post cœnam opulentissimam intraret, subito pavore, nescio quo, raptus, vidit quasi juvenem speciosissimum, qui et majorem gloriam commodaturum sancte promitteret, si sibi parere sequendo maluisset. Quod quum tota ambitione juvenis se velle dixisset, surrexit, et de omni suppellectili, quam possederat, vasculum ligneum, quo vinum de situlis in vasa aurea et argentea mixtum bibentibus fundi solebat, solum secum sumens, virum, qui apparuit, secutus, abscessit. A quo in remotiora eremi loca ductus, vitam laudabilem et paucis imitabilem duxit. Quumque ibidem multos dies ad promerendum Deum continuis orationibus vacaret, supplicare magnopere cœpit, ut cum quo æqualitatem præmii habiturus esset, judex æquissimus aperiret. Cui dum Coloniensis Ecclesiæ præsul famosissimus, Severinus, in hujusmodi consortio proponeretur, sibi eum, quis esset, ostendi precabatur.

[10] [declaratur.] Nec mora, idem, qui illuc eum adduxerat, adfuit, et ei locum, in quo sanctus episcopus illis diebus morabatur, ostendit. Forte tunc, instante quadam solemnitate *, multitudo populi confluebat, cui post divinum officium a tanto pontifice convivium exhiberi honor impositus exigebat. Ubi dum prædictus solitarius deliciarum affluentiam cernens, se ei in præmio sociandum esse pertimesceret, qui talia, qualia ipse quondam dimisisset, haberet, severitate correptionis a magistro imposita didicit, quod minus episcopus omnem illam sæcularem gloriam, quam ipse ligneum vasculum, quod sibi de cunctis suis opibus reservaverat, dilexisset. Unde Deo gratias agens, ad locum, unde venerat, gratulabundus recessit, et ut promissum præmium cum Severino, Dei famulo, mereretur, quoad vixit, instantissime flagitavit m. Hæc ergo duo Beati Severini virtutum insignia, quæ proposuimus ad exprimendum bonitatis ejus meritum, ut puto, sufficerent, etiamsi plura non fuissent. In altero enim Dei, in altero intelligimus dilectionem proximi. Nam quod humanam possibilitatem transcendens, supernorum spirituum laudes in Beati Martini transitu audivit, qualiter in Dei dilectione profecisset, ostendit: soli enim sincerissimæ charitati præstatur, ut Dei, qui charitas est, arcanis admisceatur. Quod autem contemplativæ vitæ dulcedinem deserens, proximorum infirmitati etiam in conviviorum apparatu condescendit, quam forti fraternæ charitatis vinculo constringeretur, insinuat. Magnum est enim hæc habendo dispensare et non diligere; et manifestum est, quia hæc qui non diligit, etiam non habere velit. Sed hæc discretissimus Sanctæ Ecclesiæ provisor, Severinus, et sibimet ipsi plus cœlestia desiderans, non appetiit, et commissorum necessitati, quando tempus fuit, sollicite ministravit, quasi suis subditis dicens cum Apostolo: “Sive mente excedimus, Deo: sive sobrii sumus, vobis. [II Cor. V, 13]” Qua in re de sanctitatis ejus merito certi, Coloniensem populum, Deo auxiliante, felicem fore credimus, si cujus studio reparatus est ad fidem, illius cum bonorum operum exsecutione poscat sedulus intercessionem.

[11] [Burdigalum profectus,] Corroborata itaque et bene stabilita Dei gratia Coloniensi Ecclesia, sanctus vir Severinus, in Dei opere * indefessus, per visionem monetur, ut Burdegalense oppidum et partes Aquitaniæ, unde etiam claram traxisse fertur originem, cœlestis lucri causa visitare non dubitaret. Quod statim, cognita Dei voluntate, licet jam senili gravaretur ætate, perficere aggressus est n. Interea dum iter ageret, revelatum est a Domino Beato Amando, ejusdem civitatis præsuli, Severinum, magnificæ sanctitatis episcopum, visitatum Aquitanicos cives advenire, et se ei cum cleri populique cœtibus obviare debere. Unde repletus gaudio vir Dei, congregationem fratrum plebemque subditam convocavit et in occursum beati pontificis cum veneratione debita properavit. Quem mox ut appropiavit, prior proprio nomine, velut per revelationem doctus fuerat, salutare curavit, prosequente clero et dicente: “Benedictus, qui venit in nomine Domini.” Tum læto constipatus utriusque sexus agmine, ad ecclesiam honorifice cum canticis et hymnis deducitur, et consueta convenientium fratrum vota solvuntur.

[12] [in morbum incidit, et pie obit:] Ibi sane constantissimus Christi confessor, veluti repuerascens, fidei virtutisque exempla simul et documenta proposuit, quibus incredulos salubri credulitati restituit, errantes ad viam veritatis reduxit *, bene agentes in bonorum operum profectu firmavit. Non pauca quoque miracula in eadem provincia Dominus * per servum suum operatus est. Et quia ibi dissolvenda corporis ejus vincula divina prædestinavit scientia, subita vir Dei gravatus infirmitate, convocatis fratribus prædixit, se in eodem loco mortis debitum soluturum, et locum sedis propriæ corporaliter amplius non visurum. Sicque sanctissimus pontifex, post datam exhortationem et benedictionem, cunctis onustus virtutibus, quibus promeretur Deus, consummato feliciter vitæ præsentis cursu, intentum supernis desideriis Creatori reddidit spiritum, coronandus cum Confessoribus sanctis immarcescibili bravio perpetuæ retributionis.

[13] [mortuus] Tunc venerabilis Amandus episcopus, conveniente utriusque sexus innumerabili multitudine, susceptum sacratissimum corpus cum clericis in crypta suæ ecclesiæ o, fecit honorabiliter sepeliri. Ubi ex illo tempore tantas Dominus virtutes per Beati Severini merita operari dignatus est, ut videretur incolis fidem mortuus custodire, quam vivus dicitur recuperasse. Ex quibus unum insigne miraculum explicabo, quod ideo famosius prædicatur a cunctis, quia communis erat causa salutis. Nam dum quodam tempore ad annuale festivitatis ejus gaudium plebs totius provinciæ religionis amore conflueret, inopinata Gothorum rabies cum exercitu copioso supervenit. Quumque se multitudo, quæ convenerat, inermen et resistendi impotem cerneret, ad ejus consilium confugit, cujus eam gloriosa solemnitas invitavit. Nec mora, idem, qui prædaturus, quantum cædi superesset, hostis advenerat, meritis Sancti Severini immenso ex virtute Dei pavore perterritus, fuga se tantummodo vel latibulis, quibus quisque potuit, salvare quæsivit, hisque, quos prædari venerat, cum omnibus, quæ attulerat, præda fuit. Unde factum est, ut omnipotenti Deo ejusque militi Severino laudes Aquitania tota rependeret, et singulis exinde annis hanc solemnitatem cum donis et muneribus copiosius frequentaret.

[14] [Aquitanos tuetur.] Cætera, quæ tamen nec modica nec pauca esse comperimus, breviandi gratia dimittimus; quia eos, inter quos facta sunt, nullo modo de his silere putamus. Nam sicut “sacramentum regis abscondere bonum est,” ita “opera Dei revelare et confiteri honorificum est.” [Tob. XII, 7] Ipse enim in Sanctis et per Sanctos virtutes quaslibet operatur, qui electis suis discipulis dicit: “Sine me nihil potestis facere;” [Joan. XV, 5] de quo Paulus dicit “Christum Dei virtutem, et Dei sapientiam.” [I Cor. 1, 24] Cui nos quoque, fratres charissimi, pro modulo nostro laudes et gratiarum actiones in his gloriosissimi sui Confessoris Severini solemniis deferamus; ut qui illum in Sanctis suis mirabilem prædicamus, eisdem opitulantibus, nobis eum fore propitium sentiamus, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et gloriatur Deus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

AUCTORE J. V. H.

a In sua nos Usuardi editione præmonuerat Sollerius noster ad diem XXIII octobris varios in Musæo Bollandiano exstare codices manuscriptos, quibus illustrari, quam hic edimus, Surianam editionem possint. Hi codices hodie in bibliotheca Bruxellensi reperiuntur inscripti sub numm. 2764, 9289, 7460 et 206: ad hos codices correximus in margine textum Surianum: brevitatis tamen causa notavimus varios hos codices litteris: nempe num. 2764 littera A: num. 9289, B; num. 7460, C; num. 206, D. Est quoque codex alterius generis, nempe qui, ut diximus num 18. Commentarii prævii, singularia habet de S. Severini initiis, notatur in bibliotheca regia num. 428, nos vero littera E, signabimus.

b Codex E, supra notatus, circa finem fol. 256, his verbis refert initia S. Severini: Beatissimus Severinus, quantum ad terrenæ dignitatis gradum, alto parentum genere, sæculari felicitati in Aquitanensium provincia exortus est. Qui mox talis voti devotione ab ipsis Deo dignis parentibus, caste et honeste ad educandum in ipsis primis cunabulis exponitur: post hoc liberalibus studiis traditur. Quibus dimissis, Dominum Jesum Christum, concordiam, pacem, sanctitatem amare cœpit; et bona, a parentibus sibi dimissa, quasi pulverem reputavit. Nullam horam sine spirituali lucro sibi deperire voluit; semper eleemosynis vacans, aut orationi operam dans, aut sacræ lectioni insudans; aut inde aliquid in memoria ruminans. Nullam horam passus est inertem transire, nisi vix quantum satisfaceret naturæ. Ipse enim sæpe ab hominibus abscondere se disposuit, sed nulla ratione potuit; quia Deo non placuit, quod talis lucerna sub modio poneretur, magis volens, ut supra candelabrum ab omnibus videretur: nolens eum in abscondito celari, per quem sua dispositione plures deberent salvari. Hæc non satis commode conciliantur cum iis, quæ narrat Auctarium ad Legendam Auream, editam Coloniæ anno 1483 [Fol. CCCLV.] : B. Severinus, inquit, apud Burdegalim in Vasconia exsistens agricola, aratrum minans, audivit vocem in aëre ab Angelo talem: Severine, Severine, tu eris episcopus in Colonia. At ille: Quando hoc erit? Respondit vox desuper: Quum virga, quam manu gestas, floruerit. Et statim ipse virgam aridam ponens in terram, germinavit et floruit. Unde in episcopum diu post electus, omni devotioni se contulit. Certe binæ legendæ inter se non facile componuntur;etenim in priori habemus juvenem, ad omnem disciplinam litterariam informatum; in posteriori autem agricolam rudem, qui episcopale onus non refugit, sed curiose inquirit in tempus, quo id suscipiendum erit. Si quid veri in alterutram legendam ex antiqua traditione manavit, dubium non est, quin prior legenda præferenda sit: destinatus a Deo S. Severinus, ut vaferrimam Arianorum hæresim debellaret, litterarum adjutorium ei necessarium fuit.

c Jam alibi actum fuit de multiplicibus difficultatibus, quæ Concilio Agrippinensi objiciuntur, ut hic repetendæ non sint: id sufficiat observasse, sedes citatorum episcoporum, si SS. Maximinum Trevirensem et Servatium Tungrensem excipias, ex sola hac synodo cognosci; eadem quidem episcoporum nomina in subscriptionibus concilii Sardicensis, sed nulla facta sedium, quæ singulis tribuantur, mentione [Cfr Labbe tom. II, Conc. col. 658, 662 et 679.] : unde deest gravissimum argumentum,quo authenticitatem synodorum confirmare solemus. Sed præterea falluntur Acta in duobus episcopis, nempe Discolo Remorum et Simplicio Æduorum. Nam, teste Flodoardo lib. 1 hist. Rem. cap. 5 [Migne. Patrol. tom. CXXXV, col. 36.] , Betausium, qui tempore Constantini sedit, excepere episcopi Aper, Maternianus, Donatianus, Viventius, Severus, Nicasius, qui Ecclesiam rexit initio sæculi quinti, quando Vandalica persecutio, Gallias premebat [Gall. Christ. tom. IX, col. 4.] . Similia dicenda sunt de Simplicio, Æduorum seu Augustodunensi episcopo, qui initio ejusdem sæculi quinti sedere cœpit: successionem episcoporum Augustodunensium statuit Gregorius Turonensis lib. de Gloria Confessorum capp. 75 et 76 [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 882.] , ut Reticius interfuerit Concilio Arelatensi anni 314, cui successit Cassianus, post hunc Egemonius pontificatum suscepit, quem sequitur Simplicius, qui, ut monstrant majores nostri [Act. SS. tom. IV junii, pag. 812, num. 2 et tom. II august. pag. 63, num. 20. Cfr Gall. Christ. tom. IV, col. 329 et seqq.] , sæculum quintum attigit. Quoniam vero hos duos, de quibus specialem notitiam habemus, e Catalogo patrum Coloniensium expungere coacti sumus; vehementer timendum, ne scriptor Actorum Concilii in aliis quoqueepiscopis cespitaverit.

d Certum est Maternum, episcopum Coloniensem, fuisse initio sæculi IV; utpote qui concilio Arelatensi anni 314 interfuerit [Labbe tom. I Conc. col. 1430.] . Sed inter eruditos controversia est, utrum alter fuerit Maternus discipulus S. Petri, qui sub finem sæculi I aut initium II fundavit Ecclesias Coloniensem et Tungrensem. Pro utraque sententia pugnatur in Actis Sanctorum [Act. SS. tom. IV septemb. pag. 354 et tom. VIII octob. pag. 16.] . Cæterum quæ biographus dicit, commode applicari possunt alterutri Materno; priori quidem, quatenus est Ecclesiæ Coloniensis fundator, posteriori autem, utpote qui adversus Donatistas et probabiliter adversus gliscentem Arianismum strenue decertavit.

e Hæc verba clare ostendunt, nullum monumentum coævum scriptori præluxisse: desunt ei et historiæ narratio et testium veracium assertio: ita ut, quæ refert, traditioni populari magis, quam certis documentis nitantur.

f Galliarum vastatio, quam biographus noster describit, accidit medio sæculo quinto, seu quinquaginta circiter annis post obitum S. Severini. De hac agit Gregorius Turonensis, et in specielib. 11 Historiæ Francorum cap. 6 ruinam Metensis urbis his verbis describit [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 198.] : Chunni a Pannoniis egressi, ut quidam ferunt, in ipsa sancti Paschæ vigilia, ad Mettensem urbem, reliqua depopulando, perveniunt, tradentes urbem incendio et populum in ore gladii trucidantes, ipsosque sacerdotes Domini ante sacrosancta altaria perimentes. Nec remansit in ea locus inustus, præter oratorium Beati Stephani Primi Martyris ac levitæ. De quo oratorio, quæ a quibusdam audivi, narrare non distuli. Ajunt enim, priusquam hi hostes venirent, vidisse se virum fidelem in visu, quasi conferentem cum Sanctis Apostolis Petro ac Paulo, Beatum levitam Stephanum de hoc excidio ac dicentem: Oro, Domini mei, ut non permittatis obtentu vestro Mettensem urbem ab inimicis exuri, quia locus in ea est, in quo parvitatis meæ pignora continentur: sed potius sentiant se populi aliquid me posse cum Domino. Quod si tantum facinus populi supercrevit, ut aliud fieri non possit, nisi civitas tradatur incendio, saltem vel hoc oratorium non cremetur. Cui illi ajunt: Vade in pace, dilectissime frater, oratorium tantum tuum carebit incendio: pro urbe vero non obtinebimus, quia dominicæ sanctionis super eam sententia jam processit. Invaluit enim peccatum populi, et clamor malitiæ eorum ascendit coram Deo: ideo civitas hæc cremabitur incendio. Unde procul dubio est, quod horum obtentu, urbe vastata, oratorium permansit illæsum. Oratorium S. Stephani est hodierna ecclesia cathedralis Metensis, quæ titulum Sancti Protomartyris hactenus retinet [Cfr Hist. de Metz, tom. I, pag. 229. edit. Met. 1769.] . Quæ a biographo citatur Vita S. Servatii, est Harigeri, abbatis Lobiensis, qui in confinio sæculi X et XI floruit [Act. SS. tom. III, maj. pag. 216, num. 23*.] .

g Jam monstravimus in Commentario prævio num. 5 Vandalos et Alanos Gallias, trajecto Rheno pridie Kalendas januarii 406 ingressos, adeoque obitus S. Severini hunc diem præcessit.

h Ex Gregorio Turonensi dedimus Commentariiprævii num. 12 visionem S. Severini de obitu S. Martini. Operæ pretium fuerit animadvertisse, duo præcipua, quæ de Sancto nostro a biographo referuntur, videlicet Gallicam vastationem et visionem de obitu S. Martini derivari ex Gregorio Turonensi, ut supra ostendimus.

i Quandoquidem S. Severinus a Gregorio Turonensi, num. 12 Commentarii prævii citato, dicatur, die dominica loca sancta ex consuetudine post matutinos hymnos cum suis clericis circumivisse; verissimam habemus christianæ processionis imaginem, imo, quantum novi, exemplum, saltem in Ecclesia latina, omnium antiquissimum. Circa origenem, ritum et varias species processionum consule, si lubet, Edmundi Martene Tractatum de antiqua Ecclesiæ disciplina in divinis celebrandis officiis [Pag. 60, edit. Lugd. 1706.] , Jacobi Gretseri libros duos de Processionibus [Oper. tom. V, pag. 9.] , monographiam de Processionibus ecclesiasticis, Parisiis anno 1640 typis editam, Martini Gerbert Veterem Liturgiam Alemannicam [Pag. 989 et seqq.] et Antonii Binterim Monumenta Ecclesiæ catholicæ [Denkwürdigkeiten der Christ. Cathol. Kirche. tom. IV, part. I, pag. 555 et seqq.] . Sed soli, inter citatos scriptores, Edm. Martene et Mart. Gerbert agunt de processione dominicali,qualem celebratam legimus a S. Severino, quin et hi ipsi nude monachalem fuisse insinuant, quatenus aqua benedicta variæ monasterii officinæ expiabantur.

k S. Severini archidiaconus fuit S. Evergislus, qui ei successit et Martyr occubuit. Ejus Acta sequenti die, XXIV Octobris, quo ejus nomen Martyrologio Romano inscribitur, dabuntur.

l S. Martini annus emortualis multis controversiis obnoxius est: quam quæstionem ad diem ejus cultui sacrum, XI Novembris, ablegamus. Cæterum tum nostri [Act. SS. tom. VII, maji. De episcop. Tungr. pag. XLI.] , tum ephemerides Trivulsianæ [Journal de Trévoux, an. 1765, pag. 1238 et seqq.] annum obitus s. Martini statuunt 397.

m Sanctus eremita, qui æqualem cum S. Severino gloriam consecutus est in cœlis, ignotus in terris omnino remansit.

n Jam in Commentario prævio num. 6 monuimus, nos nullatenus negare iter Aquitanicum, cujus variæ excogitari possunt causæ: sed nobisvidetur iter istud usque ad episcopatum S. Amandi prorogari non posse, seu usque ad annum 406: nam imminebant jam Galliæ, præsertim orientali, barbari; et episcopi officium erat, corroboratam, ut ait biographus, et bene stabilitam Dei gratia Coloniensem Ecclesiam porro conservare. Itaque itineris tempus statuimus inter obitum S. Martini seu annum 397 et primos omnino annos sæculi quinti. Cæterum biographus noster non solum tacet de Burdigalensi sede, a S. Severino occupata, sed contrarium insinuat, quum dicit sanctum, subita gravatum infirmitate prædixisse se locum sedis propriæ corporaliter amplius non visurum. Certe Colonia non fuisset sedes propria, si pontificatum Burdegalensem tenuisset.

o Crypta, de qua agit biographus, erat extra civitatem, intra quam licitum non erat mortuum sepelire [Cfr Boldetti. Osservaz. sopra i cimiteri. pag. 583.] : adeoque quum dicitur in crypta ecclesiæ suæ, id intelligendum non est de ecclesia cathedrali, sed cœmeteriali, posita extra civitatem. Vox crypta pro ipso cœmeterio quandoque usurpatur [Cfr ibid. pag. 585.] .

* temporibus A

* salvatum B, C, D

* impleri A, B

* addunt, quoddam A, B C, D

* addunt statim A, B, C, D

* solemni die A, B, C, D

* Dei operis A addit permanens B

* duxit A, B, C

* addunt ut dicitur A, B, C

* consulturus?

* providere?

* repulso A, B, C

* esse A, C

* deest operationem A

* eadem A, C, D

* credamus D

CAPUT II.
Colonienses, calamitate multiplici pressi, statuunt corpus S. Severini in urbem suam adducere: ægre consentientibus Burdigalensibus, tandem summo honore Coloniam deferunt.

[S. Severini memoria. apud Colonienses obliterata,] Quia beatissimi pontificis et Confessoris Christi, Severini, vitam vel gesta, prout nobis, quasi per densissimam antiquitas nebulam prospicientibus, elucere potuit, ex parte contigimus, et licet propter majorum negligentiam, sive, quod licentius dici potest, propter barbarorum, quorum supra mentionem fecimus, hostilem potestatem * quædam minus usitata, tamen propter indubitatam fidei constantiam, simplicemque veræ religionis affectum, facile credibilia dilucidare curavimus: superest, ut quomodo divina pietas plebem, quam subtracto pastore pro meritis castigaverat, reducto ejus sacratissimo corpore lætificaverit, prout possumus, explicemus a. Nec mirum cuipiam videatur, quod post tantum temporis spatium nonnulla, quæ prius sollicitudo styli non tetigit, posteritatis memoriæ per descriptionis certitudinem commendare satagimus; quia eorum assertionibus roboramur, qui sanctissimi custodes cineris, a religiosis audita parentibus, de memorabilibus beati viri factis vel miraculis, ad sui solatium diligentissime servaverunt, et quorum non admittebant scribendorum fiduciam, sæpius repetendorum in suis conventiculis dulcem non amittebant memoriam, evangelicum illud implendum exspectantes oraculum, quod veritas ipsa promittit, quia “quod auditis in cubiculis prædicabitur in tectis” b.

[16] Postquam vir Domini sanctus et pontifex gloriosus, Severinus, sæculi hujus laborioso transcurso certamine, [premente calamitate, reviviscit;] coronam justitiæ, quam vivens promeruit, in æternum jam victurus accepit, et orbatis utrimque * tanti patroni præsentia corporali Coloniensium et Burdigaliensium populis, luctus, diebus plurimis continuatus, pro humanæ levitatis consuetudine paululum refrigescere cœpit, infanda Hunnorum gens c totam, ut prædiximus, Galliam, hostili gladio devastandam, invasit; et quanta præsidii firmitate carerent, obliviosis in memoriam revocavit. Quibus gestis, quum Ecclesiis Dei pacis iterum tranquillitas redderetur d, Agrippinenses, quasi post flagella securi, iterum sui pastoris immemores e, pretiosissimum sancti ejus corporis thesaurum studio, quo decuit, non exquisierunt. Unde factum est, ut per totam illius episcopii latitudinem pluviæ gratia pene per triennium negaretur, congruo nimirum castigationis exemplo, ut qui nubis obumbratione carerent, pluviam non haberent. De illorum quippe vir iste sanctus numero proculdubio fuit, quos propheta, per Spiritum intuens, ajebat: “Qui sunt isti, qui ut nubes volant? [Is. LX, 8.]” Non solum enim verbis pluerat, sed et miraculis coruscabat *. Quumque magna penuria loci illius Ecclesia gravaretur, convenerunt quique consilii sanioris, ut quid sibi tanti mali levandi * causa agendum esset, tractarent. Quo facto, omnes unanimiter triduani jejunii remedium quæsierunt. Quod quum magna sollicitudine a clero simul et populo celebraretur, meruerunt angelicæ visitationis certitudine, cur talia paterentur, agnoscere.

[17] [unde et statuitur corpus ejus] Tertia namque transacta solemnis parsimoniæ die, quemdam ejusdem Ecclesiæ clericum Angelus per visionem arguit, dicens: Pastorem et episcopum vestrum non habetis et causas tantæ iracundiæ quæritis? Qua territus allocutione clericus, evigilavit, et quorsum ista portenderent, admodum miratus, de incolumitate pontificis, qui tunc temporis ibi præfuit, sollicite requisivit. Sed quum illum integra resciret sanitate vigere, primum metuens narrare, quod viderat, reticendum esse putabat, deinde quibusdam sibi familiarius adhærentibus visionem, quasi pro somnii phantasia, pandebat. Sicque paulatim illa omnino laudabilis fama per singulorum officia, cunctorum pene pervagabatur ora. Fit conventus cleri totius ac populi, clericus, velut hujus oraculi vates, productus in medium, ut visa cunctis per ordinem exponat, rogatur *. Qui quum imperiis et votis sacerdotis suspensæque plebis satisfaceret, clamor mox omnium unanimus attollitur, Severinum sanctissimum et solis vix perfectioribus imitabilem antistitem, hoc præsagio sedi propriæ restituendum esse, conclamatum est: ibi nemo, qui non annueret, nemo, qui non hoc sibi optabile prædicaret, nemo pene, qui non præ gaudio fleret.

[18] [Burdigala Coloniam esse advehendum,] Mox mirum in modum diu negata pluvia terris arescentibus reddita, se gratulantibus velut ejusdem consilii participem sociavit: et quia omnipotens Deus probavit, quod præmonuit, cunctis absque ullius caligine dubietatis innotuit. Tunc beata Coloniensium et vicinorum quoque * societas f, prospero cursu per Gallias properans, Aquitaniæ partibus propinquabat, ubi Burdegalense oppidum, jam a pretiosi hospitis nomine, S. Severini castellum vocatum g, venerandos Reliquiarum cineres conservabat. Principes autem provinciæ, auditis causis itineris, magna primum animositate resistere conati sunt. Unde et multitudinem convocantes, se non solum optata et longe quæsita munera venientibus non daturos, sed ipsis, si non cito recederent, bellum illaturos esse minati sunt. Postea vero quum suggerentibus quibusdam, eorum æquam et rationabilem, et non sine Dei providentia dispositam veniendi causam agnoscerent, et depositum eos exposcere, non rapinam, nutu Dei, quamvis inviti, tacendo plurimi consenserunt.

[19] [sed Burdigalenses resistunt,] Burdegalenses vero, nimio infausti nuntii mœrore perculsi, nulloque providentiæ Dei vel visitationis angelicæ signo sibi delato, ad dandum suum solatium sollicitati, convenerunt omnes in unum, et vitam sibi sine defensoris sui corporali præsentia nullo modo prodesse conclamaverunt, adjicientes illam se magnopere mortem optare, quam pro tuendis et retinendis secum beati viri Reliquiis subire mererentur. Similiter illi, qui venerant, in cœpta debiti sibi muneris quærendi vel exigendi constantia permanebant. Quumque pari studio diutius audientes et reddentes utrinque * certarent, et Colonienses jam implendi desiderii sui causa totas vires expendere deliberassent, tandem Aquitanici, spiritu consilii tacti, ne propter salutis suæ ministrum hi vel illi mortis sentirent dispendium h, pia et non contemnenda esse vota venientium asserentes, pacis insignia prætulerunt: ea tamen conditione, ut si piissimo amborum defensori propriam placeret revisere sedem, ipsi ob ejus memoriam et solitam sui tutelam, sanctissimi mererentur habere corporis partem. Quod dictum quum placuisset omnibus, invisos prius hospites cum gaudio susceperunt, ipsique, quod petierant, consecuti, cum honore eos maximo remiserunt. Quantus sane tunc ibi dolor et gemitus, quantus præ gaudio flentium luctus, quum membra sancta a loco pristinæ quietis ablata sunt, non est opus verbis, ut credimus, explicare, quum per se valeat hoc unusquisque pensare. Illi enim, quod vita charius habebant, amittere se flebant; isti, unde salutem sperabant *, se gaudentes acquirere, lacrymabantur.

[20] [tandem æqua conditione corpus dividitur,] Præcedentes igitur thesauri sacratissimi portitores secuti sunt omnes cum hymnis et laudibus, quos aut ætas aut infirmitas non retrahebat: et nunc quidem alii fessi discedentes, alii piis exsequiis succedentes, hymnum canebant et laudabant Dominum in excelsis, donec recto itinere *, ducente pacis Angelo, Coloniam pervenirent. Ibi vero exercitus innumerabilis civium et externorum, quos tanta felicis famæ gloria invitaverat, confluebat. Suscipientes ergo diu desideratum sui pontificis corpus, in ecclesia Beatorum Martyrum Cornelii et Cypriani i solemniter condiderunt; orantes, ut sicut eos quondam doctorum solertissimus exemplis et prædicationibus gubernasset, sic intercessor et patronus * in perpetuum custodiret. Ipso autem anno tanta ibi fertilitas facta fuisse narratur, ut ipsa ex omnium ore patronum suum veraciter rediisse, sedique propriæ restitutum esse testaretur. Unde contigit, ut hoc verbum, ab incolis usitatum, etiam longinquos et exteros non lateret, factumque est quasi in proverbium, “domi esse Sanctum Severinum episcopum * k.”

[21] [et pars media Coloniæ] Quod, ut ajunt, etiam beatæ memoriæ venerandus Papa Leo, quasi consuetudinis ejusdem oblitis * suo impressit exemplo. Nam quum Roma profectus propter pœnas, injuste sibi illatas, ad imperatorem Carolum migraret in Franciam l, devenit in locum, quo viri Dei Severini corpus venerabile requiescit, ibique præter morem, quem in via servaverat, oratum ecclesiam introivit. Comites autem ejus mirantes causam hujusmodi sciscitabantur. Quibus ille: Loci, inquit, hujus defensor domi est; ideo non ausus sum illum præterire insalutatum. Hinc ergo consuetudo civibus inolevit, ut uno die per singulas hebdomadas ad S. Severini sepulcrum veniant m et ut per totam hebdomadam ejus patrocinio fulciantur, supplici devotione deposcant.

[22] [cum summo honore colitur.] Meritis itaque sancti hujus et Deo dilecti pontificis, apud venerabilem ipsius sepulcri locum, plurima digne petentibus præstantur beneficia; nullum namque salutis est signum, cujus ibi fides non inveniat emolumentum. Siquidem post reconditum ibi beati corporis thesaurum, Normanni, ruptis habenis, crudeliter sævientes, et maximam regni illius partem incendiis et cæde vastantes n, nullo penitus conatu valebant ejus oratorium inflammare, quum tamen nulla tunc in circuitu ecclesia flammis quiverit superesse. Ibi totum malevolentiæ suæ spiritum proferendo nihil proficientes, imo non modicum sui detrimentum in quorumdam gravibus pœnis, quorumdam mortibus sentientes, illius ædis custodem et dominum iratum esse, rustice o clamaverunt, et ab ejus se vicinia quantocius rapuerunt. Quod, quantum audemus divini judicii secreta rimari, nostræ salutis causa credimus fieri, ut his admoniti crebro miraculis, opem quæramus ejus intercessionis apud misericordiam Redemptoris, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Initium prologi demonstrat eumdem esse biographum ac qui Historiam translationis conscripsit. Idem de cætero est scribendi stylus, eædem afferuntur rationes, cur S. Severini res gestæ oblivione deletæ sint: nam barbarorum hostilem potestatem, quam ignorantiæ suæ prætendit auctor hoc loco, jam allegaverat in Vita num. 5, ad quem locum alludit in Prologo.

b Alludit scriptor ad textum Lucæ XII, 3, qui tamen paulo aliter sonat: Quod in aurem locuti estis in cubiculis, prædicabitur in tectis. Vel apud Matthæum X, 27: Quod in aure auditis, prædicate super tecta.

c De hac Hunnorum invasione, quæ medio sæculo quinto accidit, egimus in Annotato f capitis præcedentis: nam de eadem vastatione loqui auctorem liquet ex ejus verbis, quum dicit: ut prædiximus.

d Apud Surium in nota marginali ad hunc locum tranquillitas ista usque ad annum Christi 795, primum Leonis III, procrastinatur: et vadem istius assertionis affert Surii editor Card. Baronium. Verum quidem est, Annalistam ad hunc annum § I laudare Adriani I felicitatem, qua major numquam exstitit: sed ante illa tempora Ecclesiæ Gallicanæ sat magna erat tranquillitas, ut translatio sacri corporis tuto peragi potuisset. Dein si celebrata fuerit translatio anno 795, non intelligitur, qua ratione auctor noster dicere possit num. 20, quod Leo Papa, qui bis in Germania fuit, videlicet an. 799 et 804, quasi consuetudinis oblitis suo impresserit exemplo, ut sæpius sepulcrum S. Severini visitarent incolæ. Etenim si tam recens fuit translatio et tam frequens ad tumulum concursus tum civium tum externorum, ejus memoria quadriennio aut novennio oblitterari non potuit. Quapropter censemus, translationemcorporis S. Severini sæculo potius sexto factam fuisse. Tunc enim sua pace et tranquillitate gaudebant Galliæ, quando Clodovæus rex, baptizatus, bellum indixit Gothis Arianis, qui partem Galliarum occupabant; et anno 508, teste Gregorio Turonensi lib. II Hist. Francorum cap. 37 [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 236.] , apud Burdegalensem urbem hyemem egit. Ab illo tempore nihil occurrit, quo translatio impediri posset: ad definiendum autem accuratius tempus nobis nullum documentum innotuit. Quapropter rejiciendam censemus assertionem Gelenii, dicentis [Admir. Colon. pag. 274.] , sub S. Evergislo, S. Severini successore, translationem celebratam fuisse. Sed sub S. Evergislo, Hunnorum gens forsan Gallias devastabat, sed certe pacis tranquillitas reddita non erat regionibus desolatis: adeoque post S. Evergisli pontificatum translatio ponenda. Propter eamdem rationem admittere non possumus opinionem editoris Lovaniensis Butleri, qui dicit S. Severini corpus tribus post mortem annis Coloniam reportatum fuisse.

e Hic videmus, S. Severinum haberi tamquam proprium Ecclesiæ Coloniensis pastorem, adeoquepontificatus Burdigalensis excluditur. Idem paulo inferius habetur, quando populo Coloniensis exprobatur, quod pastorem et episcopum suum non habeat; populo dein acclamant, Severinum sanctissimum sedi propriæ restituendum esse.

f Ex iis quæ infra num. 18 dicuntur, nempe dissidium pro Reliquiis S. Severini inter Colonienses et Burdigalenses ad arma spectasse, arguere licet beatam Coloniensium et vicinorum societatem valde numerosam fuisse, et agminis instar processisse armatam.

g S. Severini Castellum, hodie S. Seurin, etiamnum exsistit. Primum monasterium Ordinis S. Benedicti, dein ad canonicos regulares S. Augustini transiit, qui et ipsi habitum sæcularem postea acceperunt [Gall. Christ. tom. II, col. 857.] . Nunc est parochia ruralis juxta Burdigalam. Anno primo imperii sui, id est anno Christi 814, Ludovicus Pius diploma dedit [D. Bouquet. tom. VI, pag. 458.] , quo villam quæ dicitur Miscaria, in pago Santonico super fluvium Garumnam sitam, cum omnibus appendenciis suis, ad supplementum fratrum, in ipso monasterio consistentium, reddit. Sed paulo serius idem Ludovicus ad preces Sicharii, Burdigalensis archiepiscopi, diplomate declaravit [Ibid. pag. 557.] monasterium S. Severini, ubi etiam requiescit ipse, constructum in suburbio ipsius civitatis pertinere ad sedem Burdigalensem. Diploma non exprimit annum, quem Carolus le Cointe in suis Annalibus ad annum 814 § LXIV initio imperii Ludovici Pii illigat; pro quo quidem tempore aliud nihil patrocinari videtur, nisi quod dicatur oblatam fuisse obtutibus imperatoris immunitatem domini et genitoris ejus, Karoli, bonæ memoriæ serenissimi augusti. Sed hæc privilegiorum confirmatio serius etiam concedi potuit. Nullum itaque exstat monumentum, quo chronologia stabiliri possit; nam incertum est tempus, quo Sicharius pontificatum suum inchoavit et finiit [Gall, Christ. tom. II, col. 796.] .

h Annotato f indigitavimus, controversiam ad sanguinis usque effusionem deventuram fuisse, nisi sapientiorum consilia prævaluissent.

i Antiquissimus simul et celeberrimus est SS. Cornelii et Cypriani cultus: de quo vide,quæ nostri habent ad diem XIV Septembris [Act. SS. tom. IV sept. pag. 181 et 337.] : translato illuc corpore S. Severini, ab eodem titulum accepit ecclesia, de qua egimus in Commentario prævio num. 13. Sed latius etiam propagatus est cultus S. Severini, non solum in diœcesi Coloniensi, sed etiam extra eamdem, sic, teste editore Lovaniensi Butleri ad XXIII Octobris, jam septimo sæculo ejus memoriain loco Biesme, pagi Fossensis, diœcesis Namurcensis, celebrabatur: in eodem quoque episcopatu reperio duas ecclesias parochiales sub S. Severini invocatione consecratas, nempe Bihain, in pago Houffalise et Aye in pago Marcensi.

k S. Severinus, ut habet Gelenius [Admir. Colon. pag. 274.] , vocatur Sanctus pluvialis, quatenus sua intercessione triennalem siccitatem depulerit, ut narratur num. 16.

l Iter Gallicum propter pœnas, injuste sibi illatas, instituit Leo Papa III anno 799 [Cfr Baron. ad hunc an. § VI.] .

m S. Severini, inquit Gelenius [Admir col. pag. 274.] , et aliorum Sanctorum Reliquias Colonienses hebdomadaria secundæ feriæ statione toto anno visitant.

n Regino Prumiensis coævus vastationem Coloniensem illigat mensi Novembris anni 881 [Pertz. Monum. Germ. hist. tom. I, pag. 592.] . Alii plerumque eamdem in annum sequentem reponunt. Quod facile conciliari potest; nam ante captam Coloniam, primo Leodium, dein Trajectum, post Tungros occuparunt: secunda autem, ait Regino, incursione Ripuariorum finibus effusi, cædibus, rapinis ac incendiis cuncta devastant, Coloniam Agrippinam … igne comburunt. Unde probabile est, vastationem incepisse quidem mense Novembri 881, sed Coloniam attigisse solum anno 882.

o Rustice, id est vernacule seu Scandice significantur locuti Nortmanni.

* Addunt quædam antehac incognita A, C, D

* utrisque A, D deest B

* deest pericope in A

* levigandi A, B, C, leviandi D

* rogabatur A, B, C

* quorumque A, B, C, D

* addit responsa B

* speratam C

* itinere prospero B

* addunt piissimus B, C, D

* deest episcopum B, C

* non oblitus B, C, D

DE S. SEVERINO, EPISCOPO ET CONFESSORE, BURDIGALÆ.

INITIO SÆCULI V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Severinus, Burdigalensis episc. (S.)

J. V. H.

§ Unicus. S. Severinus, sicut multi alii eodem tempore, in Gallias advena, Ecclesiam administrat Burdigalensem.

De S. Severino episcopo, quatenus diversus est ab ejus homonymo Coloniensi non alia cognoscimus, [Varii adducuntur viri sancti,] quam quæ refert Gregorius Turonensis libro de Gloria Confessorum cap. XLV. Sufficeret itaque narrationem Gregorii, quibusdam Annotatis illustratam, exhibere, nisi operæ pretium duceremus, allatis quibusdam exemplis, monstrare insolens non fuisse antiquis temporibus, viros sanctos patriam reliquisse, ut christianas disciplinas propagarent etiam in iis regionibus, quæ fidem catholicam jam susceperant: unde et factum est, ut istiusmodi viri de adoptiva patria optime meriti, summos honores non raro apud populares adscriptitii consequerentur. Ne vero sermo noster longius excurrat, ea solum exempla adducimus, et quæ Gallias attingunt et intra tria sæcula, quæ S. Severini nostri tempus circumcingunt, continentur: itaque quos adducimus Sanctos, ii sæculo IV, V aut VI floruerunt. Omnes enim norunt primos Galliarumapostolos, qui antiquas regionis sedes fundarunt aut e Græcia per SS. Pothinum et Irenæum, aut ex Italia per SS. Trophimum, Saturninum, eorumque socios processisse. Hic autem de iis viris, qui, constitutæ jam Galliarum Ecclesiæ opem contulerunt, loquimur.

[2] [qui, relicta patria,] Sæculo quarto ex Africa in Gallias venerunt SS. Marcellinus, Domninus et Vincentius; Marcellinus quidem Ebredunensem, Domninus Diniensem fundarunt Ecclesias [Cfr Act. SS. tom. II febr. pag. 660 et tom. II apr. pag. 760.] . Eodem sæculo S. Cassianus, ex Alexandria Ægypti in Gallias appulit, et Rheticio, Augustodunensi episcopo successit [Ibid. tom. II aug. pag. 59.] . Sæculo dein quinto videmus Diogenem græcum episcopale officium exercuisse apud Atrebates: negat quidem Josephus Ghesquiere Diogenem hunc aut umquam Cameracensem vel Atrebatensem episcopum fuisse, aut cultum aliquem obtinuisse [Act. SS. Belg. tom. I, pag. 437.] ; sed nequaquam inficias it, talem virum, ante S. Vedastum, adeoque currente sæculo quinto, in istis regionibus ministerium sacrum exercuisse [Cfr Le Cointe. Annal. eccles. an. 538 § 70 et Gall. Christ. tom. III, col. 2.] . Sic et Severum Indum legimus, florentem tempore Leonis et Zenonis, cujus suasu templum S. Stephani Viennæ Allobrogum excitatum fuit [Act. SS. tom. II mart. pag. 448, num. 3.] . Joannes quoque Cassianus, sive Scytha sive Atheniensis origine, post multiplices peregrinationes, tandem Massiliæ conquiescit, fundator duorum monasteriorum pro utroque sexu [Ibid. tom. V jul. pag. 458.] : sic et Abraham, natale solum ad Euphratis fluvium nactus, moritur abbas monasterii Claromontani in Alvernis [Ibid. tom. II jun. pag. 1058.] .

[3] [circa sæc. V Gallias excoluerunt.] Sexto sæculo occurrit S. Fortunatus, episcopus Vercellis natus, qui cupiens S. Germanum Parisiensem coram videre, iter in Gallias arripuit, et in agro Senonensi vita functus est [Ibid. tom. III jun. pag. 601.] . Licerius ex Hispania oriundus, voluntarium elegit exsilium, et factus episcopus Conseranensis in Occitania nomen suum indidit civitati (Saint-Lizier, departement de l'Arriege) [Ibid. tom. VI aug. pag. 47.] . Paulus Warnefridus, vulgo dictus Paulus Diaconus, in suo libro de Gestis episcoporum Metensium, inter episcopos sæculi sexti numerat [Migne. Patrol. tom. XCV, col. 704.] . Vigesimum Fronimum; post quem Chromatium; dein Agathandrum, additque: Tres itaque isti, quos præmisimus, sicut in eorum nominibus attenditur, de origine credendi sunt emanare Græcorum [Hist. de Metz, tom. I, pag. 243.] . Benedictini scriptores Historiæ Metensis ad hunc Warnefridi locum dicunt, omnia monumenta Metensia illos, propter solam nominum etymologiam, haberi quasi græcos origine. Non vacat id operosius inquirere: sufficit animadvertisse, insolens non fuisse istis sæculis, quod viri alienæ regionis sedes episcopales in Galliis conscenderint, alioquin ex nuda, ut volunt Benedictini, nominis etymologia, Warnefridus conjecturam non expressisset suam. Ex hactenus adductis exemplis intelligitur, quo pacto peregrinus aliquis episcopus et Burdigalam advenerit, et, instantibus episcopo, clero ac populo, pontificatum ad obitum gesserit. Quamvis a Gregorio Turonensi de partibus Orientis venisse dicatur, latinum crediderim, utpote qui Severini nomen gesserit. Neque aliud de S. Severino Burdigalensi dicendum occurrit, quod in Annotata ad brevem Vitam, quam laudato ex libro S. Gregorii de Gloria Confessorum damus, commodius rejici non possit.

BREVIS VITA S. SEVERINI, BURDIGALENSIS EPISCOPI ET CONFESSORIS,
Ex Gregorii Turon. libro de Gloria Confessorum, cap. XLV.

Severinus, Burdigalensis episc. (S.)

BHL Number: 0000 a

AUCTORE GREGOR. TURON.

[S. Severinus, ex Oriente advena] Habet et Burdegalensis urbs patronos venerabiles, qui sæpius se virtutibus manifestant, Sanctum Severinum episcopum suburbano murorum summa excolens fide b: et licet jam dixerimus in Prologo libri hujus, ut ea tantum scriberemus, quæ Deus post obitum Sanctorum suorum, eis obtinentibus, est operari dignatus c; tamen non puto absurdum duci, si de illorum vita memoremus aliqua, de quibus nulla cognovimus esse conscripta. Sanctus igitur Severinus, ut ipsorum Burdegalensium clericorum fidelis relatio profert, de partibus Orientis ad eamdem destinatur urbem d. Dum autem iter ageret, et Ecclesiam Burdegalensem Amandus episcopus regeret e, apparuit ei Dominus in visu noctis, dicens: Surge et egredere in occursum famulo meo Severino; et honora eum, sicut honorari Scriptura Sancta docet amicum divinitatis: melior est enim te, meritisque sublimior. Exsurgens autem Amandus episcopus, accepto bacillo in manu sua f, perrexit in occursum ejus, nihil de viro sancto sciens, nisi quæ Dominus revelasset.

[2] [Burdigalensem Ecclesiam sanctissime regit.] Et ecce Sanctus Severinus veniebat quasi obviam ei. Tunc appropinquantes sibi, ac propriis se nominibus salutantes, ruunt pariter in amplexus, deosculatique, fusa oratione, ecclesiam cum magno psallentio g sunt ingressi. Quem dein in tantum dilexit ac veneratus est Amandus episcopus, ut eum in locum suum substitueret, ac ipse quasi junior habebatur. Denique post paucos annos obiit beatissimus Severinus. Quo sepulto, Amandus episcopus recepit locum suum, quem ei non dubium est per obedientiam redditum, quam in Dei Sanctum exercuit h. Ex hoc incolæ, cognita ejus sanctitate, patronum sibi asciscunt, certi quod si quandoque urbem aut morbus obrepat, aut hostilitas obsideat, aut aliqua querela percellat, protinus concurrentes populi ad basilicam Sancti, indictis jejuniis, vigilias celebrant, devotissime orationem fundentes, et mox ab imminenti calamitate salvantur i. Vitam tamen hujus, postquam hæc scripsimus, a Fortunato presbytero conscriptam cognovimus k.

ANNOTATA.

a Damus textum Gregorii Turonensis secundum editionem Theodorici Ruinart, quam novis typis excudit presbyter J. P. Migne in sua Patrologiaseu collectione omnium Patrum Ecclesiæ.

b Suspicor, Gregorium ignorasse Severinum Coloniensem aliquando Burdigalæ fuisse atque illic diem obiisse supremum. Nam summus ille cultus in suburbano exhibitus, titulus patroni, et, ut in fine dicitur, recursus populi ad Sancti tumulum in omnigena calamitate, apprime conveniunt Coloniensi episcopo, ut satis liquet ex Historia translationis corporis ejus. Nominis similitudo effecit, ut, confusis in unum utriusque gestis, alterius cultus hactenus oblitteratus permanserit. Certe quum dicatur, S. Severinus Burdigalensis S. Amando, qui tamen cultu ecclesiastico gaudet, et melior et meritis sublimior, de ejus sanctitate dubitandum non est.

c In Prologo libri de Gloria confessorum [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 830.] non dicit hæc aperte auctor, sed solum, in hoc libro velle se agere de miraculis Confessorum, quatenus per illa Dominus servos suos glorificaverit; quod plerumque post eorum obitum contingit. In hoc autem elogio S. Severini agit magis auctor de ejus occursu cum S. Amando et regimine Ecclesiæ Burdigalensis, quin specialis alicujus miraculi mentionem injiciat.

d Per Orientis designationem non continuo Græcia aut Asia intelligenda sunt: ipsum Sancti nomen, latinum quum sit, originem latinam indicat: S. Severinus, etiam ex Italia aut Africa veniens, recte de Orientis partibus, adventare Burdigalam dicetur.

e De S. Amando, episcopo Burdigalensi, egerunt nostri sub die, quo colitur, XVIII junii [Act. SS. tom. III jun. pag. 587.] .

f Bacillus, quem in manu sua accepit S. Amandus, significare potest baculum viatorium, vel etiam baculum pastoralem, quem et pedum et ferulam vocant antiqui. Posteriorem significationem præferendam hic loci censeo: videtur enim S. Amandus solemni ritu S. Severino obviam processisse, siquidem paulo infra uterque dicitur ingressus ecclesiam cum magno psallentio, id est, ut hoc verbum interpretatur Carolus Du Cange in suo Glossario, cum psalmorumet hymnorum concentu. Illo certe tempore episcopalis potestatis jam insigne erat baculus, ut constat exemplo S. Victuri, Cenomanensis episcopi, qui, ut narrant Gesta episcoporum Cenomanensium [Mabillon. Vet. Anal. pag. 244. edit. Paris. 1723.] , obviam factus S. Martino Turonensi, salutatur pontifex et in signum futuræ sanctitatis Beatus Martinus dedit illi baculum suum, quo sustentari solebat. Videtur tamen etiam sæculo quinto baculum simplicem fuisse, si de pedo pastorali agit Vita S. Cæsarii Arelatensis, lib. II, num. 22 [Act. SS. tom. VI august. pag. 80.] , quam ediderunt nostri sub die XXVII augusti. Etenim quum quidam in locis Alpinis videret, quod cunctos suos fructusvis grandinis devoraret, de baculo S. Cæsarii, qui casu apud virum remanserat, crucem fieri jussit, quam eminentiori loco fide armatus infixit, ut, veniente lapide, contrairet virga discipuli, crux magistri. Ex quibus satis liquet S. Cæsarii baculum in summitate recurvum non fuisse, sed rectum, qui facile in crucem decussari posset.

g Jam supra animadvertimus, psallentium esse cantum ecclesiasticum ac psalmorum et hymnorum concentum [Du Cange. Glossar. med. et inf. latinit. V° Psallentium.] .

h In Commentario prævio ad Acta S. Severini Coloniensis num. 3 monstravimus S. Amandum vere renuntiasse sedi suæ, quæ dein, mortuo S. Severino, ei reddita est.

i Jam animadvertimus supra Annotato b, frequentem istum populi Burdigalensis recursum in calamitatibus publicis magis spectare ad S. Severinum Coloniensem: videtur Gregorius ignorasse, hunc, Burdigalæ mortuum, ibidem sepulchrum fuisse nactum.

k Optandum omnino foret ut Severini nostri Vita, a Venantio Fortunato conscripta et hactenusdeperdita, reperiretur. Michael Angelus Luchi, monachus Cassinensis, anno 1802 a Pio VII creatus S. R. E. Cardinalis [Novaes. Vite dei sommi Pontef. tom. XVIII, pag. 127.] , novis curis Venantium edidit, quam editionem recudit presbyter J. P. Migne; et licet varia adjecta fuerint, hactenus tamen S. Severini Vita omnes latet. Quod autem Venantius dicatur a Gregorio Turonensi presbyter, licet sedi Pictaviensi immortuus sit, nihil negotii facessit: nam Gregorius obiit anno 595, Venantius autem anno 599 Pictaviensem cathedram conscendit [Migne. Patrol. tom. LXXXVIII, col. 47.] . De utroque Sancto agetur, de Gregorio Turonensi ad diem XV kal. decembris; de Venantio vero XIX kal. januarii.

DE S. JOANNE, CONFESSORE ET EPISCOPO SYRACUSANO,

Circa annum 609.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes, episc. conf. Syracusis (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Cultus certus: incerta professio monastica: vitæ chronotaxis.

De S. Joanne, Syracusano episcopo, paucissimis præfari debemus: quæ enim de ejus rebus gestis cognoscimus, [Certus S. Joannis cultus:] ex epistolis S. Gregorii desumpta sunt, quarum ope Octavius Cajetanus noster in Hagiologio Siculo Vitam concinnavit, omnibus suis numeris absolutam, quam infra edemus et Annotatis pro more illustrabimus. De sancto antistite nostro silent omnia, quantum novi, Martyrologia et Menologia, uno excepto Ferrario, qui in Catalogo Sanctorum, in Martyrologio Romano omissorum, ad hanc diem, XXIII octobris, eum recenset his verbis: Syracusis in Sicilia, S. Joannis episcopi, a S. Gregorio Papa I ordinati. Annuntiationem suam deprompsisse se ait Ferrarius ex Tabulis Ecclesiæ Syracusanæ, cui præfuit. Sed Ferrarius quandoque tabulas citat, quas numquam videt. Attamen ex plerorumque Martyrologiorum silentio id solum deduci potest, cultum S. Joannis Syracusani intra terminos istius diœcesis circumscriptum fuisse: unde in sola kalendaria Syracusana illatus fuit. Neque omittendum, majorem esse kalendariorum, quam Martyrologiorum auctoritatem, quoniam illa cultum sacrum quotannis exhibitum testantur, dum dubia hærent sæpe Martyrologiorum testimonia, utpote quæ pro singulari quandoque scriptoris affectu adornantur. Cujus additionis exempla non raro occurrunt in Auctariis Usuardi et Adonis ac in Menologiis. Solum igitur kalendarium Syracusanum plus valet ad demonstrandum S. Joannis cultum, quam ejus nomen in obscuro aliquo Auctario interpolatum: præsertim quum ejus sanctitatis famam luculentissimis verbis, ut infra ostendemus, S. Gregorius Magnus deprædicarit. Simile testimonium ab eodem sancto Pontifice datum S. Maximiano fundamentum nostri in hujus Actis ad diem IX junii [Act. SS. tom. II jun. pag. 241.] habent legitimi cultus. Unde merito S. Joannem albo sanctorum accensemus.

[2] [dubia professio monastica;] Unum nullo verbo Cajetanus in Vita infra edenda attingit; nempe utrum ante episcopatum monachus Benedictinus fuerit. Id quidem asserit Rochus Pirrus in Sicilia Sacra [Apud Grævium Antiquit. Ital. tom. X, vol. II, col. 585.] , quem sequitur Cajetanus Moroni in suo erudito opere, Lexico ecclesiastico, verbo Siracusa [Tom. LXVI, pag. 308.] . Ast, quantum novi, nullo idoneo testimonio affirmatur. Satis notum est, non undequaque compositam esse controversiam de monachatu Benedictino S. Gregorii [Act. SS. tom. II mart. pag. 123.] , quo nutante, nutaret quoque S. Maximiani, Joannis nostri decessoris professio Benedictina: adeoque ipse Joannes Benedictinis plane abjudicandus videretur. Sed hisce omissis, Joannes Mabillon Sanctum nostrum in suis Annalibus lib. VIII § 55 Benedictini instituti alumnum minime facit, dicens, illum monachum, si Rocho Pirro hac in re fides, Benedictinum, satis significans, neminem se novisse, qui ante Pirrum, sæculi XVII scriptorem, istiusmodi qualitatem S. Joanni episcopo Syracusano tribuerit. Enimvero ex S. Gregorii epistola XVII lib. V [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 737.] habemus, sanctum nostrum ante susceptum episcopatum fuisse archidiaconum Catanensis Ecclesiæ; quapropter dubium mihi est, an simul monachus fuerit; quoniam idem S. Gregorius caverat, ne monachi ita ad clericatum accederent, ut inde occasio vagandi extra claustra nasceretur: Si quos, ait epist. XLII lib. I [Ibid. col. 496.] a clericatu in monachicam conversionem venire contigerit, non liceat eis ad eamdem vel aliam Ecclesiam, quarum pridem milites fuerant, sua voluntate denuo remeare, nisi talis vitæ monachus fuerit, ut episcopus, cui ante militaverat, sacerdotio dignum præviderit, ut ab eo debeat eligi, et in loco, quo judicaverit ordinari. Frequenter apud S. Gregorium vox sacerdos et sacerdotium pontificalem gradum designat; unde consequitur, si vera sit interpretatio, monachus ad inferiora episcopatus officia in ecclesia sæculari deputari non posse; ex altera parte vult idem S. Gregorius epist. XLI lib. II [Ibid. col. 580.] , ut monachi semper maneant in abbatum suorum potestate. Quæ omnia quidem difficulter cum archidiaconatu Catanensi conveniunt. Hinc tamen nemo, velim, deducat sacrum ministerium monachis interdictum fuisse; sed solum voluisse S. Gregorium, ut monachi, ad sacros ordines promoti, suis sub præsulibus constituti, occasionem liberioris et laxioris vitæ non captarent [Exam. Hist. et canonic. libri Mar. Verhoeven, pag. 402.] .

[3] [initium et tempus episcopatus.] Quoad chronotaxin attinet, pauca habemus. Maximianus, S. Joannis decessor, obiit anno 594; nam vita functum mense junii, primum mense novembri innotuit Pontifici, ut ipse scribit ad Cyprianum diaconum epist. XVII lib. V [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 737.] : et anno sequenti 595 Joannes consecrari potuit. Etenim præcedens epistola ad Datianum episcopum, X kal. januarii scripta fuit [Ibid. l. c.] adeoque epistola ad Cyprianum posterior aliquot saltem diebus, vix ante initium anni 595 dari potuit: in qua quidem agebatur solum, de proponendo Joanne archidiacono Catanensi, nisi Trajanum, bonæ mentis et nullis criminibus involutum presbyterum, maxima pars eligeret: unde conjicitur, S. Joannem anno primum 595 Syracusanam cathedram conscendisse. Sed quam certum est episcopatus initium, tam dubius est ejus finis, seu obitus sancti antistitis. Pirrus in Sicilia sacra [Antiq. Sicil. tom. X, vol. II, col. 487.] , dicit obiisse anno 609 sub Tiberio et Martio impp. Non est quod huic chronotaxi repugnemus, gratum tamen fuisset, propius inspicere fontem, ex quo hanc deduxit Pirrus; proinde eamdem tamquam verisimilem assumimus et in capite hujus Commentarioli posuimus. Nihilominus animadvertendum ducimus, nullum Martium imperatorem umquam exstitisse: et quod ad Tiberium, hujus nominis Secundum, spectat, hic ab anno 578 ad 582 in Oriente regnavit, adeoque diu ante pontificatum S. Joannis Syracusani fatis concesserat. Si quidem sanctus antistes noster anno 609 obiit, dicendum esset Phoca imperante mortem accidisse.

VITA S. JOANNIS EPISCOPI SYRACUSANI,
Auctore Octavio Cajetano S. I.
Ex tomo I Vitarum Sanctorum Siculorum.

Joannes, episc. conf. Syracusis (S.)

AUCTORE OCTAVIO CAJETANO.

CAPUT UNICUM.
Sancti electio ad Ecclesiam Syracusanam; res gestæ in episcopatu; laudes a S. Gregorio Magno eidem tributæ: obitus.

[S. Joannis, agente S. Gregorio,] Maximiano, episcopo Syracusarum, extincto a, cleri populique studia vertere se ad successoris delectum; quo potissimum Gregorius, Pontifex Romanus, animum intendit, qui sollicitudine Ecclesiæ tum vacuæ vel maxime urgebatur. Scripsit igitur ad Cyprianum diaconum, patrimonii in Sicilia rectorem, ut videret, quis defuncto Maximiano successor destinandus foret. Credebatur, Trajanum presbyterum a Syracusanis delectum iri, quem virum bonum fama vulgaverat, sed Gregorii judicio tantæ provinciæ impar erat. Is Cypriano mentem aperuit suam; Joannem Ecclesiæ Catanensis archidiaconum, digniorem sibi videri, qui Maximiano succederet: proin hoc ageret, ut is eligeretur b; operam vero præstaret cum Leone, episcopo Catanensi, ut orbari se archidiacono suo facile pateretur, majore Christi Ecclesiæ bono c: plane rem summa quum prudentia, tum diligentia conficeret. Hic si commemoraverimus illustre Gregorii testimonium de Maximiano, neutiquam habere se parem viro illi episcopum, quam Syracusis præficeret, summam testificationem Joanni virtutum esse dixerimus, dignum Maximiani successorem a Magno Gregorio existimatum fuisse.

[2] [episcopus Syracusanus electus,] Interea Syracusis conventus agebantur, sed inter se discordantes d: nam a clero et plebe Agatho, nescio quis alter, delectus est: at nobilitas Syracusana, id oneris sapienter declinans, in Romanum Pontificem rejecit; adjectoque insigni elogio B. Maximiani, parem episcopum a Gregorio postulabat. Is, nobilium Syracusanorum laudata modestia, scripsit, ut quos clerus ac plebs delegissent, mitterent ad se in urbem, ut quem potius institueret, coram decerneret e. Dum dantur ultro citroque litteræ, Cyprianus, qua pollebat dexteritate, præstitit, ut a clero populoque Syracusano, compositis rebus, Joannes archidiaconus Ecclesiæ Catanensis deligeretur, quem sanctissimus vir Gregorius deligendum censuerat. Igitur ab excessu Maximiani, post annum et menses ferme quatuor, Gregorius Joanni episcopo pallium, more majorum permisit; admonens, ut quod ad sacerdotalis officii decus accepisset, exornare moribus contenderet: futurum utroque honore conspicuum, si corporis habitus virtutesque animi consentirent. Simul etiam Ecclesiæ Syracusanæ privilegia auctoritate apostolica firmavit, decernens ut rata in posterum manerent f.

[3] [pallio donatur,] Sub idem tempus scripserat ad Gregorium Joannes, ad novam Ecclesiam proficiscenti, arduumque regendi onus subeunti necessarium sibi esse presbyterum, quocum vetus * in Ecclesia Catanensi usus fuerat g. Causa erat, ut quum negotiorum rerumque angustiis premeretur, notum hominem haberet, in cujus secreto pectoris requiem ac levamen inveniret; proinde curarum suarum solatium, opemque a Pontifice deprecabatur; si ejus auctoritas intercederet cum Leone episcopo, certus spei erat, presbyterum benigne sibi concessum iri. Gregorius vero, Joannis epistola permotus, scripsit ad Cyprianum, ut cum Leone episcopo ageret, leniterque suaderet, ut hominem, quem Joannes episcopus expetebat, dare vellet; quemque, ut episcopus institueretur, volens concesserat, eumdem jam subsidiis solatiisque necessariis destitutum ne pateretur. Simul Joannis episcopi modestiam commendabat, qui eo animo adhuc esset erga Leonem episcopum, ut ejus se archidiaconum profiteretur; neque futurum, ut beneficiorum oblivisceretur h.

[4] [et strenue agit,] Sane Joannes, ut administrationem Ecclesiæ suscepit, adversus Venantium patricium strenue pro ecclesiastica jurisdictione decertavit i. Sed is, ut impotentes animi homines solent, perinde ac accepisset et non fecisset injuriam, litteras questuum plenas ad Gregorium scripsit. Sanctissimus vero Pontifex, aliunde intellecta re, Venantium per litteras objurgat, quod in episcopi domum homines armatos immisisset; Joannem episcopum justo in eum dolore commotum; probeque nosse se, qua ille gravitate, mansuetudineque et sanctitate polleret. Dein monet, ut sacerdotem et parentem suum, ut filium deceret, revereretur, neque ad iram animum ejus provocaret: sed tumore animi deposito, ageret causam suam, caritate intemerata. Litteris vero suis Gregorius Joannem episcopum hortatus est, ut Venantium, perinde ac filium, reciperet in gratiam, et benevolentiæ officiis promereri studeret: simul Ecclesiæ jurisdictionem ita tueretur, ut nullum caritas detrimentum caperet k.

[5] [captivos redimit;] Jam vero quum impiis Longobardorum armis Italia vexaretur, et benignissimus Pontifex redimendis captivis insigniter operam præstaret, Joannes, quum studia ejus æmulatus tum profusos sumptus commiseratus, pecunia, per Candidum missa, Gregorium juvit. Qui caritatem episcopi mirifice complexus est, eique per epistolam gratias egit. Quod autem Joanni, ex animo suo metienti rem, modicum visum esset, contra Gregorius ultra modum ex episcopi opibus æstimavit, magnifico largitatis ejus elogio, quod penes quem greges pauperum essent, semota adeo loca explenda misericordia perquireret. Extrema vero epistola Gregorius Joannem monet ne scripta sua coram extraneis ad prandium cœnamve legi permitteret l. Quod monitum in utriusque laudem cedit: nec modestiam modo Gregorii monstrat; sed Joannis pietatem et sacerdotalem in capiendo cibo temperantiam, qui sacra lectione mensam instrueret suam, animumque reficeret.

[6] [Romam proficiscitur;] Post quinquennium Joannes episcopus profectionem ad limina Apostolorum molitus: sed auditum Gregorius iter prohibuit m. Crediderim Ecclesiæ Syracusanæ bono vetitum, cui Gregorius Joannem pernecessarium sciret. Verum is in tristitiam lapsus, quod desiderio suo pietatique facere satis non posset; ut Gregorius intellexit, quum diligeret et videre episcopum percuperet, nubeculam illam mœroris ex animo ejus excussit, facta potestate, ut opportuno tempore Romam navigaret. Primo igitur vere, anno 602 Joannes ad S. Gregorium profectus est, et Sanctorum Apostolorum limina veneratus. Ex Urbe regredienti administrationem sacri patrimonii Gregorius commisit, quam ultra annum procuravit, donec ad illud regendum Adrianus Cartularius in Siciliam a Gregorio missus est n. Sed ex Gregorii epistolis, negotiisque, Joannis episcopi fidei permissis, facile cognosces, quantum Gregorius ejus integritati virtutique subniteretur. Nam Decii causam episcopi Lilybætani cognoscendam B. Joanni demandavit o. Sane quum Lucillus, Melitæ episcopus, apud Sedem apostolicam recusatus fuisset, Gregorius ad Joannem scripsit, ut, episcopis quatuor in concilium adhibitis, de illius facinoribus judicaret; presbyterisque ac diaconis, qui scelerum participes fuissent, * efficeretque, ut quantum illi Deum ad iracundiam facessivissent, tantum severa ipse emendatione placaret p. Factum ab eo, quod Pontifex imperavit, ac Lucillum, flagitiorum convictum, de gradu dejecit. Ad hoc accusationem Bizaceni primatis provinciæ Africæ Gregorius ad arbitrium Joannis retulit: hoc addito præconio, de ejus amore in omnipotentis Dei causa certum esse: exsequi ne dubitaret: quod Joannes ageret, putaret egisse Gregorium q. Præterea controversiam de agrorum finibus inter Cæsarium, abbatem monasterii S. Petri ad Bajas, et Joannem, abbatem S. Luciæ prope Syracusas, ad eumdem episcopum detulit r: itemque præscripsit, ut in diaconos Ecclesiæ Catanensis inquireret, procedere ausos in calceis compagis s, quod diaconis solum Messanensibus sedes Romana concesserat.

[7] [a S. Gregorio mire laudatus,] Ea vero Gregorii de Joanne existimatio fuit, ea de virtute ejus opinio, ut perscriptas contra eum querimonias semper suspectas habuerit, mox falsas repererit. Itaque rescripsit ad Felicem, qui querelas ad Pontificem dederat, quidquam injuria factum a Joanne ne suspicari se quidem potuisse; quod neque ejus cogniti mores neque actus permitterent. Venantium patricium, de eo conquestum acriter incusavit, asserens, haud ignotum sibi, qua Joannes episcopus sanctitate præstaret. Sed ejus Gregorius sæpe numero summa cum laude meminit: appellat virum providi consilii; laudat ejus mores, justitiam, sapientiam, curam rerum Ecclesiæ. Alias scire se ait, sanctitatis ejus discretionem et inditam illi tranquillitatem t; de ejus sanctitate et sollicitudine certum esse; quod amorem suum, quoties se offerret occasio, in B. Petrum præferre non cessaret; certumque esse se, de amore ejus in Dei causis. Quæ Joannis episcopi præconia satis omnes intelligunt, quanti facienda sunt, quum ex S. Gregorii judicio gravissimo et integerrimo proficiscantur.

[8] [sancte obit.] Cæterum Joannem episcopum prophetiæ spiritu clarum fuisse, historiæ S. Zozimi antiquus scriptor prodit, qui DCCC ante annos vixit. Nam quum defuncto B. Fausto, abbate monasterii S. Luciæ v, inter monachos certaretur, quem in ejus locum sufficerent, pluresque præfecturam illam ambirent, de communi consilio res ad Joannem episcopum delata est, virum per id temporis (hoc ornat elogio scriptor ille) sanctitatis reverentia plenum et præconio venerabilem, virtute præcipuum, præscientiæ gratia ditatum. Joannem igitur adiit monachorum cœtus, relicto Zozimo, sepulcri S. Luciæ ejusque ecclesiæ custode. Sed ille sacrum conventum intuitus, ac Zozimum, quem contempserant abesse divino Spiritu pernoscens, interrogat, numne aliquis in monasterio remansit? Nemo, respondent, venerabilis pater. Rursum episcopus rogitat: Videte, inquit, quemquamne habeatis in monasterio? Respondere, non alium illic esse præter ostiarium ad ecclesiæ custodiam relictum. Tum Joannes ut mature Zozimum accerserent, jussit. Coram adductum summo cum honore excipit, cæteris omnibus præ insolentia rei in admirationem defixis. At sanctissimus episcopus, quum, revelante Deo, videret super Zozimum, adolescentem contemptum, requiescere spiritum Domini, ad monachos conversus. Hic, inquit, abbas vester est. Mox presbyterum et abbatem inauguravit: ita lapis rejectus, factus est in caput anguli w. Cæterum quot annos B. Joannes in episcopatu vixerit, incertum: crediderim S. Gregorio superstitem fuisse: sed pie sancteque obiisse, ex scriptoribus, qui post eum floruere, satis constat. S. Joannis episcopi festus dies in Ecclesia Syracusana colicur X kalendas novembris.

ANNOTATA.

a De S. Maximiano egerunt nostri majores ad diem IX junii [Act. SS. tom. II jun. pag. 241.] .

b Hæc ad litteram fere exscripsit biographus ex epist. XVII libri V [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 737.] .

c Adeo clerici Ecclesiæ propriæ addicti erant, ut sine episcopi diœcesani licentia ne ad episcopalem quidem dignitatem assumi possent. Quod etiamnum viget pro Regularibus, qui ad episcopatum vocati, eumdem accipere debent de consensu sui prælati: quapropter eorum electio potius postulatio dicenda est, ut docent juris canonici periti. In casu autem nostro dicit, quod si Joannes, archidiaconus Catanensis, electus fuerit episcopus Syracusanus, Leo, Catanensis episcopus, cessionem facere debebit, ut Joannes liber ad ordinandum possit inveniri. Eadem disciplina vigebat etiam sæculo IX: nam quum Hincmarus, Remensis archiepiscopus, examinaret Willebertum, episcopum Catalaunensem ordinandum, inter alia, ut habent Formulæ antiquæ promotionum episcopalium apudSirmondum [Conc. Gall. tom. II, pag. 653.] , de aliena provincia (nempe Turonensi) Willebertum esse cognoverunt. Igitur humiliter domnus Hincmarus archiepiscopus simul cum coepiscopis et clero, ordine et plebe Catalaunica ab Herardo (Turonensi archiepiscopo) eum petiit et impetravit ac canonice illum ei commisit.

d Ad electionem episcopi, tempore S. Gregorii Magni concurrebat clerus et populus Ecclesiæ viduatæ: unde conventus agebantur, in quibus tractabatur de futura electione: quapropter inter epistolas sancti Pontificis variæ leguntur directæ ad clerum et populum; sic epistola XXXIX lib. II ad clerum, ordinem et plebem Crotonæ (Cotrone, hodie etiam civitas episcopalis sub metropoli Regiensi in Calabria) commendat, quatenus in ecclesiastico officio sacerdos exquiratur, qui a venerandis canonibus nulla discrepat ratione [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 577.] . Vox Ordo apud S. Gregorium sæpe nobilitatem designat, aliquando ab eo distinguitur, quo casu magistratum civilem indicat, v. g. epist. VI, lib. II scribit clero, nobilibus, ordini et plebi consistentibus Neapoli [Ibid. col. 542.] .

e Quanti faceret S. Maximianum S. Gregorius, monstrat epist. XXII, lib. V [Ibid. col. 751.] , ad nobiles Syracusanos, qui electionem episcopi permiserant arbitrio Pontificis, data: Sciat, inquit, magnitudo vestra, quia civitati illi quem dare Maximiano reverendissimo similem non habemus: promittit tamen se talem daturum pontificem, qui defuncti episcopi, Deo adjutore, imitator exsistere valeat.

f Epist. XVIII lib. VI [Ibid. col. 810.] Apostolicæ, inquit, sedis benevolentia et antiquæ consuetudinis ordine provocati, fraternitati tuæ, quam in Syracusana Ecclesia gubernationis officium constat suscepisse, pallii usum prævidimus concedendum, illis videlicet temporibus atque eo ordine, quibus decessorem quoque tuum usum esse non ambigis. Quod ad tempora spectat, de quibus S. Gregorius loquitur, satis notum est, pallii usum, etiam hodie, statis solum diebus concessum esse. Ista ætate pallium non erat insigne metropoliticæ jurisdictionis, sed magis, ut loquitur S. Gregorius in citata epistola, sacerdotalis officii honor, nullam episcopo extra propriam Ecclesiam tribuens potestatem. Et revera Syracusanam Ecclesiam primum metropolitanam lego, hodierno tempore, nempe anno 1844 a Gregorio Pp. XVI. Nihilominus hic ipse biographus noster, Octavius Cajetanus, in Isagoge ad historiam Siculam [Apud Grævium Antiq. Sicil. tom. X, vol. II, col. 82.] , jus metropoliticum Ecclesiæ Syracusanæ in duobus præsertim fundat, primo, quod Syracusa ante omnes alias Siciliæ Ecclesias a S. Petro constituta fuerit; deinde quod esset metropolis civilis, quam ecclesiastica sectari solet. Albertus Piccolus, summis licet laudibus Syracusanam Ecclesiam extollens in Dissertatione II de Antiquo jure Siculæ Ecclesiæ cap. 9 [Ibid. col. 80.] , monstrat tamen eam metropolis honore caruisse. In quam sententiam etiam abiit Dominicus Georgius in tractatu de Antiquis Italiæ metropolibus [Pag. 110.] . Neque hactenus composita est controversia: nam ut docet nos Alexius Narbone noster in eruditissimo opere Historiæ litterariæ Siculæ, etiam postremis hisce annis in utramque partem agitata fuit quæstio. Ipse porro censet sæculo octavojus metropoliticum sedi Syracusanæ adjectum fuisse, abolitum autem excidio civitatis circa annum Christi 880 [Stor. lit. della. Sicilia, tom. V, pag. 27, tom. VII. pag. 229.] . Neque huic sententiæ officit, quod S. Gregorius Maximianum, Joannis nostri decessorem, constituerit suum per Siciliam vicarium, ut monstrat epistola VI lib. II [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 543.] , nam expresse dicit: Quas videlicet vices non loco sed personæ tribuimus, quia ex transacta in te vita didicimus, quid etiam de subsequenti tua conversatione præsumamus. Enimvero hunc qualemcumque primatum in solo Romani pontificis arbitrio stetisse, ostenditur ex eo, quod S. Joannes noster, nuspiam reperiatur Sedis Apostolicæ vicarius in Sicilia, deinde quod ante Maximianum eodem officio functus fuerit Petrus, subdiaconus sedis apostolicæ, cui commissum fuerat Romanæ Ecclesiæ patrimonium in Sicilia, ut docet nos epistola I, lib I [Ibid. col. 442.] .

g In presbytero illo, quem S. Joannes, regiminis sui adjutorem habere optat, est nobis imago vicarii generalis, qui ad nutum episcopi, præter ordinarios Ecclesiæ ministros, episcopum in negotiis spiritualibus adjuvat. Quid autemsibi velit, quod epistola XX, lib. VI ad Cyprianum diaconum [Ibid. col. 811.] dicit Gregorius, Joannem archidiaconum habuisse presbyterum, proprium, qui tamen a Leone in Catanensi Ecclesia dicebatur ordinatus; non satis intelligo: an ideo proprius, quia ortu ad Syracusam pertinebat? an vero Joannis archidiaconi proprius, quia in ecclesia, archidiacono subjecta ministrabat? divinare non valeo.

h Hæc fere omnia desumpta sunt ex citata supra epistola XX.

i Venantius patricius, excusso jugo professionis monasticæ, uxorem duxerat Italicam, aut jam ductam receperat, ex qua duas habuerat filias, Barbaram et Antoniam. Quamvis autem illum Gregorius multis verbis adhortaretur, ut ad meliorem frugem rediret, permansit tamen in apostasia. Quapropter Joannes episcopus Venantii, tamquam transfugæ, oblationes rejecerat ac in domo ejus Missas celebrari prohibuerat. Venantius, ira abreptus, armatos homines suos in episcopium immisit, ut varia hostili more mala committerent. Atque de his Pontifex reprehendit Venantium, simulque monet, ut cum episcopo in gratiam redeat, ut legimus epistola XLIII libri VI [Ibid. col. 830.] ; ast eodem etiam tempore, epistola XLIV ejusdem libri [Ibid. col. 831.] , episcopo præcipit, ut Venantii oblationes in dulcedine et Deo placita benignitate suscipiat et in domo ipsius Missarum peragi mysteria permittat. Quoniam vero S. Gregorius litterarum cum Venantio, in sæculo perseveranti, commercium continuavit, fortassis dicendum est, Venantium indulgentiam sedis apostolicæ saltem ad tempus obtinuisse. Atque id quidem insinuat S. Bernardus libro de Præcepto et Dispensatione cap. XVII [Ibid. tom. CLXXXII, col. 888.] .

k In mox citata S. Gregorii epistola Joannem episcopum monuerat, ut ita circa subditos se episcopus discreta moderatione exhibere studeat, ut et quod negotii qualitas exigit, salubriter peragat, et a paternæ caritatis gratia non recedat. Idem per Joannem nostrum præstari voluit S. Gregorius, quum, audito desperatoVenantii morbo, episcopo Syracusano injungit epistola XXXVI lib. XI [Iibd. col. 1148.] , ut exhortando, rogando, Dei terribile judicium proponendo, ineffabilem ejus misericordiam promittendo, ad habitum suum monasticum redire vel in extremis compellat, ne ei tantæ culpæ reatus in æterno judicio obsistat. Vult tamen Pontifex, ut episcopus substantiam filiarum Venantii, velut propriam defendat.

l Epistola IX lib. VII hæc habet S. Gregorius [col. 864.] : Præterea audio, quod aliqua de iis, quæ scripsisse me memini, fraternitas vestra ad mensam suam coram extraneis legi faciat: quod mihi non videtur esse faciendum, quia hoc, quod vos pro caritate facitis, possunt quidam, quantum ad me est, vanæ gloriæ deputare. Ideoque coram extraneis antiquorum dicta legite, ex quorum auctoritate valeant, qui audierint, informari.

m Id quidem monstrat epistola XXXVI lib. XI [Ibid. col. 1149.] : Præterea, ait, in scriptis, quæ ad nos misistis, fraternitatem vestram contristatam invenimus, eo quod huc eam, quasi pro ingratitudine aliqua, venire noluissemus: quando non illud ob aliud nisi sola utilitatis causa fecimus, scientes, propter personas, ibidem consistentes, valde necessariam illic fuisse præsentiam. Sed ne forte ex hoc ingratum erga vos animum nostrum credatis, quod absit, exsistere, si veniendi vobis voluntas est, apto vos tempore Apostolorum vos liminibus præsentate. Olim episcopi Siculi omni triennio Romam convenire debebant, sed epistola XXII lib. VII [Ibid. col. 875.] statuit Gregorius, eorum laboribus consulens, ut deinceps singulis quinquenniis fieret. Effluxerat autem quinquennium, ex quo S. Joannes ordinatus fuerat, proinde urgebat præceptum romani itineris, quod S. Gregorius retardatum volebat. Si quidem anno 602 S. Joannes limina Apostolorum visitaverit, consequitur, illum septem post annis ab adito episcopatu S. Gregorium convenisse.

n Liquet ex epistola LXII lib. IX, ad Romanum defensorem data [Migne. Patrol. t. LXXVII col. 999.] , S. Joanni commissam fuisse curam patrimonii Ecclesiæ Romanæ in Sicilia, quod valde amplum erat, et epistola XVIII lib. XIII ad quosdam Siciliæ episcopos, inter quos et Joannes noster, dicitur Adrianus rector ejusdem patrimonii constitutus; quapropter eumdem illis commendat ut, in quo usus exegerit, ei solatia conferant, quatenus dum et ad agendum corporalibus, et ad facilitatem explendi, quæ cœperit, spiritualibus orationum fuerit fultus auxiliis, prospere ea, quæ a nobis ei injuncta sunt, Deo quoque valeat cooperante perficere. Quam porro ampla et opulenta essent R. E. patrimonia, monstrat Joan. Ant. Zaccaria peculiari disputatione [Cfr de Reb. ad Hist. eccles. pertin. tom. II, pag. 68.] .

o Causam Decii, episcopi Lilybetani (hodie Marsala, in Sicilia) committit Gregorius Joanni episcopo et Leontio glorioso exconsuli, epistola XLIX lib. X [Migne. Patrol. tom. LXXVII. col. 1105.] .

p Hæc habemus in epistola LXIII lib. IX ad Joannem data [Ibid. col. 999.] , qua judicium Lucilli Joanni et tribus quatuorve episcopis, ab eo adhibendis, delegatur. Condemnatus et a sede sua dejectusLucillus, insuper res Ecclesiæ Melitensis, injuste ablatas, restituere jubetur, ut docet nos epistola I lib. X ad Romanum defensorem [Ibid. col. 1065.] .

q Quid criminis haberet Crementius, Bizacenus in Africa primas, non innotuit. Id certum, illum refugisse judicium sedis apostolicæ, impeditum auctoritate magistratus sæcularis. Martinus autem scholasticus cum Joanne nostro egerat, ut dissidium componeretur: quapropter S. Gregorius ad eumdem epistola LVIII lib. IX scribit [Ibid. col. 995.] : Postquam fratrem et coepiscopum nostrum Joannem vidistis, in eo et nos vidisse vos credimus. Et ideo, quia de eisdem nobis et ipse causis scribere studuit, ei quæ nobis sunt visa rescripsimus. Qui quoniam maturi providique consilii sacerdos est, si cum ipso causas, pro quibus missus est, tractare volueris, certi sumus, quia in eo et quod utile et quod rationem habet, invenies. Et reapse epistola sequenti LIX [Ibid. l. c.] universum negotium Joanni committit Gregorius: Quæ inquit, vos agitis, nos egisse non dubitabis.

r Contentionem de agrorum finibus inter duos abbates diremptam vult S. Gregorius epistola XXXIX lib. VII [Ibid. col. 897.] agrimensoris definitione. Vult igitur, ut Joannes ad loca, de quibus controversia est accedat, et utraque parte cominus constituta, loca, quæ in lite sunt, sua faciat præsentia terminari, quadraginta tamen annorum utrique parti præscriptione servata.

s Campagus erat calceamenti genus, solis pontificibus concessus; postea quibusdam aliis indultus fuit, ut docet nos epistola XXVII lib. VIII [Ibid. col. 918.] , v. g. Diaconis Ecclesiæ Messanensis. Ornatum hunc sibi præsumpserant diaconi Catanenses;adeoque Gregorius injungit, ut in originem privilegii inquiratur; et siquidem male usurpatum fuerit, irritetur.

t Quæ hic referuntur S. Joannis elogia ex variis epistolis S. Gregorii desumpta sunt: puta ex epistola XLIII lib. VI [Ibid. col. 831.] , XLIV lib. IX [Ibid. col. 976.] et LVIII ejusdem libri [Ibid. col. 995.] .

v De S. Fausto, abbate Syracusano, egerunt nostri sub die VI Septembris [Act. SS. tom. II sept. pag. 686.] .

w De S. Zozimo, abbate et dein episcopo Syracusano actum quoque fuit sub XXX martii [Ibid. tom. III mart. pag. 837.] .

* diu

* supple pœnas irrogaret

DE S. EDICIO, EPISCOPO CONFESSORE, VIENNÆ IN GALLIA,

Probabiliter circa an. 640.

SYLLOGE HISTORICA.

Edicius, episc. conf. Viennæ in Gallia (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Memoria in fastis sacris, tempus episcopatus.

Viennensis Ecclesia, hodie vi concordati 1801 a Gratianopolitana absorpta, olim metropolis erat provinciæ Romanæ cognominis. [S. Edicius, in quibusdam Martyrologiis] Notissimæ sunt ejus cum Arelatensibus pontificibus circa jus metropoliticum sæculo quinto controversiæ, quas hic loci exponere opus non est [Cfr Longueval. Hist. de l'Egl. Gallic. tom. II, pag. 89. edit. Paris. 1825.] . Porro inter Viennensis metropolis antistites recolitur hac die S. Edicius, qui etiam Edictus, Eodicius, Edistus et Hedicius appellatur. Tacent ejus nomen Martyrologica classica, ne ipse quidem Ado, ejus post duo sæcula successor, hujus meminit. Ast inter Auctaria Usuardina, apud Sollerium ad hanc diem, est editio Lubeco-Coloniensis, quæ habet: Viennæ, S. Eodicii episcopi. Grevenus autem: Viennæ, S. Eodici episcopi et Confessoris. Martyrologium Parisiense, anno 1727 jussu Cardinalis de Noailles editum: Viennæ Allobrogum, sancti Eodicii episcopi. Castellanus in Appendice ad XXIII Octobris eadem omnino vernacule profert, nisi quod addat, successorem fuisse sancti Sindulfi. Ferrarius tandem in suo Martyrologio annuntiat: Viennæ in Gallia, S. Edisti episcopi: in Notis tamen, ad calcem diei appositis, deprompta dicit, ex tabulis episcoporum Viennensium: traditur fuisse XXXIII episcopus Viennensis, ad quem Agatho Papa scripsit. De eo Joan. Boschensis in tabulis Bibliothecæ Floriacensis. In tabula tamen Sanctorum, quos Ecclesia Viennensis colit haud continetur.

[2] [celebratur,] Videtur Ferrarium exscripsisse Jacobus Le Long in ejus Bibliotheca historica Galliæ, in qua sub num. 10,683 recenset [Biblioth. Hist. de Fr. tom. I, pag. 682.] : Viennæ Allobrogum primatum et archiepiscoporum Elenchus historicus a Joanne a Bosco collectus: additque opusculum editum in Bibliotheca Floriacensi T. I, p. 109 Lugduni 1605 8° ast in Emendationibus ad Tomum primum dicit, pro Floriacensi substituendum Cluniacensi [Ibid. tom. IV, pag. 327.] . Ast neutrum valet. Certe Bibliotheca Cluniacensis ab Andrea Quercetano Parisiis anno 1614 edita, ne verbo quidem attingit Viennensem Ecclesiam, nedum elenchum ejus pontificum proferat. Similiter Floriacensis Bibliotheca ne hilum de Viennensi pontificio loquitur. Causam erroris, ab uno ad alios serpentis, existimo, quod in quibusdam exemplaribus Bibliothecæ Floriacensis simul cum ista compactum fuerit ejusdem auctoris Joannis a Bosco opusculum supra recensitum, unde lapsu calami in unum coaluerit cum Bibliotheca Floriacensi. Certe in Musæo Bollandiano olim taliter compactus liber exstabat: nam ad XVI Martii, in Commentario historico de S. Isichio, Viennensi, num. 4 [Act. SS. tom. II mart. pag. 448.] , citatur Joannis a Bosco lucubratio de Antiquitatibus Viennensibus, quæ, ait scriptor, exstat ad calcem Bibliothecæ Floriacensis. Quo tamen utor exemplari Bibliothecæ Floriacensis, etiam olim ad Musæum Bollandianum pertinenti, caret Auctario Joannis a Bosco circa episcopos Viennenses. Præterea cultum S. Edicii, quem incertum habet Ferrarius, abunde ostendunt Martyrologia, quæ supra allegavimus et Breviarium Viennense a Cointio ad an. 631 § X citatum.

[3] [præsertim a Saussayo,] Atque his quidem addendum est Martyrologium Gallicanum Andrea Saussayi, qui omnium copiosissime de Sancto nostro, quem Edictum appellat, scripsit his verbis: Viennæ Allobrogum, Sancti Edicti episcopi et Confessoris, qui tanta sede dignus, episcopali illam decore sub Agathone Papa gubernavit. A quo rescriptis apostolicis honoratus est, quibus ille res gestas in sexta synodo œcumenica, CPoli, adversus Monothelitas intimavit: aliaque magni momenti negotia universalis Ecclesiæ, quæ Galliæ episcopis notificaret, eidem per Donatum, presbyterum Viennensem, quem ejus vice Romæ in synodo idem Papa residere fecerat, voluit insinuari. At non his potissimum favoribus summæ sedis inclaruit Edictus; sed longe magis pastorali vigilantia, zelo fidei et operibus justitiæ, quibus plenus, in pace defecit. Similia habet Joannes Le Lievre in Historia antiquitatis urbis Viennensis [Hist. de l'Antiquité de la cité de Vienne, pag. 163.] nec dubito, quin uterque hæc mutuatus fuerit ex Joanne a Bosco, ex quo etiam citat laudatus Le Lievre epistolam Agathonis Papæ, ad Edicium datam, videlicet: Agatho episcopus sancto Edicto, Viennensi archiepiscopo. Presbyter tuus Donatus in synodo, ubi centum pene episcopi residebant, Romæ de sanitate tua nos lætificavit. Cui rem gestam apud CPolim, sicut legati nostri detulerunt, sanctitati tuæ deferendam dedimus: ubi reperies, Antiochenum episcopum pro errore suo damnatum. Hæc tu, frater beatissime, quum percurreris, omnibus Galliarum episcopis legenda et cavenda ac tenenda transmitte. Scias autem loco ejus Theophanium episcopum ordinatum. Data prid. kalendas Martii, piissimo Constantino augusto. Omissa forma v. g. inscriptionis, quæ non bene convenit cum ea, quæ passim in epistolis Pontificum coævorum occurrit, quæque aliquam alterationem insinuat, aliud circa authentiam istius epistolæ moveri debet dubium: nempe an S. Edicius eo vixerit tempore, quod ætatem Agathonis Papæ attigerit. Id quidem Ado in suo chronico affirmat [Migne. Patrol. tom. CXXIII, col. 115.] . Sed ejus chronologiam non raro cæcutire, infra ostendemus. Quod ad ipsam epistolam Agathonis spectat, jam vitiatam titulo Viennensis archiepiscopi, forsan dicendum erit nomen Edicii divinatione quadam irrepsisse.

[4] [qui tamen errat circa Sancti ætatem,] Agatho ab mense Junio anni 678 aut 679, ut variis placet [L'art de vérif. les dates.] , ad X Januarii (ad quam diem ejus Acta dederunt nostri [Act. SS. tom. I januar. pag. 624.] ) anni 682 Sedem Romanam occupavit. Jam vero habemus, S. Sindulfum, Edicii decessorem, interfuisse anno 625 aut 630 concilio Rhemensi, a Sonnatio celebrato [Labbe, tom. V, Conc. col. 1689.] ; Landalenum vero, tertium a Sancto nostro successorem, subscripsisse Concilio Cabilonensi, quod Phil. Labbe anno 650, alii vero anno 644, innectunt [Ibid. tom. VI, col. 391.] . Hæc est porro secundum Catalogos successio episcoporum Viennensium, quo S. Sindulfus anno 625, et quo Landalenus anno 650, sederunt: Sindulfus, Edicius, Cadeoldus, Landalenus. Landalenum, Concilio Cabilonensi subscribentem, omittit S. Ado in suo Chronico. Unde archidiaconus Viennensis Charvet suspicatur, hunc Landalenum episcopum eumdem esse cum Cadeoldo: enimvero non facile persuadebit sibi quis, Adonem ignorasse, adeoque omisisse unum a decessoribus suis, quorum ætatem accuratissime signare conatur. Censet autem laudatus archidiaconus, Landalenum, inter subscriptiones Cabilonensis synodi corrupto Cadeoldi aut etiam Edaldi nomine, irrepsisse. Quo admisso, consequetur, S. Edicii pontificatui aliquot annos intra XXV annorum terminum assignandos esse; adeoque ejus ætatem temporibus Agathonis Papæ innecti nullatenus posse. Atque hinc factum est, ut archidiaconus Charvet, in sua Historia Ecclesiæ Viennensis [Hist. de l'Egl. de Vienne, pag. 132.] quadriennium, ab anno 636 ad 640, S. Edicio episcopo tribuerit: quam temporis rationem facile admitteremus, nisi aliquod repagulum interponeret S. Ado et ipse Viennensis archiepiscopus, qui S. Edicii pontificatum temporibus Constantini Pogonati seu III, assignat [Migne. Patrol. tom. CXXIII, col. 115.] : adeoque inter annos 668 et 685 constituit; quandoquidem Constantinus Pogonatus ab anno 668 ad 685 solium occupavit. En textus, in quantum ad præsentem quæstionem spectat [Ibid. l. c.] : Constantinus filius Constantini superioris annis XVII… Sindulfus, Viennensis Ecclesiæ episcopus, clarus habetur… Sindulfo, episcopo defuncto Hecdicus Viennensis Ecclesiæ præsulatum suscepit, magnæ religionis vir; claruit autem usque ad ultimum tempus Justiniani imperatoris (regnantis ab 685 ad 695) cujus et tempore obiit.

[5] [ab Adone, cujus chronotaxis] Licet autem Ado, utpote domesticus, summæ sit auctoritatis, quando seriem successionemque antistitum Viennensium exponit, quæ cæterum cum nostra, quam supra dedimus, expuncto Landaleno, convenit; vacillat tamen, quando tricis chronologicis implicatur. Unum proferam exemplum ex chronotaxi imperii Justiniani II seu Minoris, qui patri Constantino Pogonato ab anno 685 ad 695 successit, depromptum. Ordinat enim Ado sub tempore istius Justiniani mortem Dagoberti I, regis Francorum, his verbis [Migne. Patrol. tom. CXXIII, col. 115.] : Dagobertus rex, valida febre ægrotans, mortuus est Spinogilo villa in pago Parisiensi, atque in ecclesia B. Dionysii sepultus [Cfr Fredegar. Migne. Patrol tom. LXXI, col. 656.] : luxeruntque eum Franci diebus multis. Regnavit autem quadraginta quatuor annis. Ejus loco constituerunt Franci Clodoveum filium ejus regem, cujus uxor Balthildis, de genere Saxonum. Agi porro de Dagoberto I, non est, quod dubitemus. Conveniunt locus mortis et sepulturæ, filius Clodoveus, hujus nominis secundus, hujusque uxor S. Bathildis. Verum chronologica omnia mendosa sunt, imprimis enim, omnibus consentientibus, Dagobertus I diem supremum obiit anno 638: quod si vel primo anno Justiniani II obierit, Dagoberti vita in annum usque 685 proroganda erit; proinde Ado quadraginta septem annis solidis a recta chronotaxi deviat. Addit deinde, Dagobertum regnasse quadraginta quatuor annis: ostendemus in Actis S. Romani hac ipsa die dandis, Dagobertum regnasse annis sexdecim, nempe ab anno 622, quo pater ejus Clotharius Austrasiæ administrationem regio titulo ei commisit, usque ad obitum anno 638. Imo Dagoberti vitæ cursus tam longus non fuit: demessis enim ab anno vulgari 638 annis XLIV, devenimus ad annum 594, quo Dagoberti pater Clotarius decennis fuit, utpote qui natus fuerit anno 584 [Cfr Cointius ad ann. 631 § X.] . Ex his recte concludere possumus, chronotaxi Adonianæ minime esse fidendum; ac proin quum altera ex parte habeamus Sindulfum præsentem Rhemensi synodo anno 625 aut 630, et Landalenum, anno, ut tardissime, 650 concilio Cabilonensi subscribentem, quo medio tempore pontificatus S. Edicii ordinandus est, tanti facienda non est Adoniana chronologia.

[6] [refellitur, deceptus.] Porro σφαλματα Adoniana originem habent tum ex male computatis imperatorum annis, tum maxime ex omisso imperio Heraclii, qui annis omnino triginta regnavit. Unde inter Justinianum Primum et ejusdem nominis Secundum, imperatores, inito calculo, est differentia annorum plus minus quinquaginta quatuor, si correctiorem chronologiam cum Adoniana comparamus. Nihilominus id utilitatis habet Adonis chronotaxis, quod monstret, S. Edicium obiisse post Dagobertum, anno 638 defunctum. Nam sub Justiniano II ponit, Dagobertum vitam clausisse; ac dein aliis quibusdam interpositis, Caldeoldum S. Edicio suffectum [Patrol. tom. CXXII, col. 115 et seqq.] : Dagobertus rex, valida febre ægrotans, mortuus est Spinogilo villa in pago Parisiensi… Chaldeoldus episcopus Viennensem Ecclesiam rexit usque ad tempora Theodorici regis, qui anno 670 regnum suum auspicatus est. Quod eatenus verum esse potest, quatenus expuncto Landaleno, qui concilio Cabilonensi, ut diximus supra, subscripsit, Chaldeoldus sedem Viennensem tenuerit usque ad Bobolenum episcopum. Et certe nullum medium pontificem ponit Ado inter utrumque; et anno 653, adeoque tribus saltem post Cabilonensem synodum annis videmus Chaoaldum, Viennensem episcopum, subscribere privilegio, quod Clodoveus II monasterio S. Dionysii concessit [Felibien. Hist. de l'abb. de St Denys. pag. 23. Cfr Charvet. Hist. de l'Egl. de Vienne, pag. 133.] . Chaoaldus cum Caldeoldo, qui etiam Ethoaldus alicubi dicitur [Charvet, pag. 132.] , videtur eadem persona esse: unde dicendum erit, Landalenum, Cabilonensi synodo subscribentem, eumdem esse cum Caldeoldo, adeoque binominem, aut ejus subscriptionem vitiatam fuisse a librariis. Cæterum alterutram opinionem amplectatur quis: aut Landalenum eumdem cum Caldeoldo faciat aut ejus successorem; id semper inconcussum perstat, inter annos 624 et 650 locum esse S. Edicio intermedio tempore; ac proin nihil repugnare, quominus tempus ejus obitus circa annum 640 ponatur. Atque hæc sunt, quæ de S. Edicio dicenda habemus. Res ejus gestas omnino ignoramus: inter schedas nostras, una est, a Petro Francisco Chiffletio conscripta, continens Sanctos diœcesis Viennensis, inter quos et S. Edicius noster recensetur; sed simul dicitur horum fortasse nullius Vita scripta est. Denuo proin repetamus, quod de Sancto fert judicium Ado, ipse Sanctus domesticus et omni exceptione major, S. Edicium fuisse magnæ religionis virum.

DE S. ROMANO, EPISCOPO ET CONFESSORE, ROTOMAGI,

ANNO PROBABILITER 644.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Romanus, episc. conf. Rotomagi (S.)

BHL Number: 7319, 7320

AUCTORE J. V. H.

§ I. Memoria in fastis recentioribus; vitæ synopsis; biographi, e quibus aliqui edendi seliguntur.

Quamvis de S. Romano, archiepiscopo Rotomagensi, nullam mentionem faciant Martyrologia Adonis et Usuardi, [Memoria in fastis sacris;] quæ vulgo classica vocantur; non est tamen, quod de ejus sanctitate dubitemus, utpote qui habet cultum, ut infra monstrabimus, antiquissimum simul et celeberrimum. Hodiernum Martyrologium Romanum sub hac die habet: Rhotomagi, Sancti Romani episcopi. Quod amplificat Autissiodorense, ab episcopo Carolo de Caylus anno 1751 editum, his verbis: Rotomagi, S. Romani episcopi, qui gentilitatis reliquias ab urbe et diœcesi expulit, plurimisque miraculis vivus ac mortuus refulsit. Corpus ejus ibidem in majori ecclesia quiescit, et singulis annis in festo Ascensionis solemni pompa per urbem defertur. Ebroicense autem, eodem circiter tempore, nempe anno 1752 jussu Petri de Rochechouart editum, duobus sibi sequentibus diebus S. Romani meminit, nempe die XXII Octobris, quo dicit post S. Mellonum Rotomagensem: Eodem die, memoria S. Romani, ejusdem urbis episcopi, cujus natalis die sequenti agitur. Adeoque die sequenti legitur: Rhotomagi, Sancti Romani episcopi, qui paganorum delubra funditus evertit, bonos promovit ad meliora, et malos a malis revocare studuit.

[2] [Brevis vita;] Quo melius intelligantur, quæ in hoc Commentario dicturi sumus, opportunum censemus synopsin Vitæ S. Romani ex Breviario Rotomagensi, jussu Ludovici de la Vergne de Tressan archiepiscopi anno 1736 edito, hic exhibere. Benedictus, cujus uxor Felicitas diu suam gemuerat sterilitatem, Romanum, virtutis et facultatum heredem, precibus et eleemosynis a Deo impetravit. Parentes non minus pietate, quam genere commendabiles, filium optimis studiis a pueritia tam sedulo imbui curaverunt, ut factus adolescens ad summa virtutum pertingeret. In aulam Clotarii Secundi missus, castitatis, justitiæ et mansuetudinis illustre fuit exemplar. Jussus a rege inter primores sanctioribus adesse consiliis, commissas sibi partes egregie et laudabiliter sustinuit. Mortuo antistite Rotomagensi, variantibusque de eligendo successore suffragiis, tandem indictis jejunio et precibus, communi omnium voto, Romanus renuntiatus est episcopus. Gratum habuit Clotarius assumi in præsulem, quem in partem regiæ sollicitudinis vocaverat. Manifestis divinæ vocationis indiciis, pastorale suscepit onus. Vix Rotomagum accesserat, et Veneris delubrum, a paucis, qui in civitate supererant, paganis frequentatum, funditus evertit. Alia deinceps in diœcesi Jovi, Mercurio et Apollini mancipata pariter disturbavit; suscepta pastorali cura, inspexit sibi commissas oves, et continuis laboribus debilitari non patiens, bonos promovit ad meliora, malos a malis revocavit. Eam statuit in clero disciplinam, ut pudor esset subditis a regula deflectere. Ipse, forma factus gregis, cibi et somni parcus, in sacris celebrandis pius et frequens, rerum divinarum jugi meditatione animum refecit. Summam dictis et factis conciliavit auctoritatem, quia in eo enituit divinæ virtutis operatio. Sequanæ et campos et ipsam civitatem inundanti occurrens, intumescentes aquas diluvio jussit abstinere, et intra statos limites, ad vocem alterius Moysis, docilis fluvius compressus est. Alia et vivens et mortuus edidit signa, quibus optimi pastoris sanctitas eluxit. A Deo præmonitus, mortem suscepit. Dum vixit populi pater et norma cleri, post obitum inter Sanctos et diœcesis præcipuos tutores recolitur. Regnante Ludovico Pio, in monasterium S. Medardi Suessionis caput est delatum: anno millesimo nonagesimo fuit restitutum et cum reliquis ossibus a Gulielmo, dicto de Bona Anima, in metropolitana ecclesia depositum. Laminis aureis ac gemmis capsa ditata est; quibus in publica necessitate ablatis, alteram fieri curavit archiepiscopus Rotroldus, in qua, comitantibus episcopis Lexoviensi et Sagiensi sanctos cineres deposuit. Ea est, quæ vocatur hucusque Sancti Romani Feretrum. Qui capite damnatus et a capitulo Rotomagensi, jure privilegii electus, illud extulerit, una cum consortibus ejusdem sceleris, quotannis die Ascensionis Domini liber dimittitur.

[3] [Acta varia,] Vitæ Synopsis, quam exhibuimus, deprompta est ex multiplicibus Actis, hactenus superstitibus. Antiquiora tamen documenta videntur periisse. Inter ea, quæ coram habemus, edemus Vitam, a Gerardo, monacho Sammedardino, et, ut ipse se dicit, patre cœnobitarum conscriptam; brevis est et ita sobria, ut eam mutilatam suspicemur. Gerardus iste, qui ut infra ostendemus, sæculo X jamjam desinente scripsit, in epistola ad Hugonem, Rotomagensis urbis archiepiscopum, qua nuntiat, a se novis curis Vitam S. Romani compositam, dicit penes se fuisse et se transmittere Vitam veteranam, heroico carmine editam; ut omnino cunctis notum sit, quod nulla, inquit, inventionum vobis dirigo mendacia. Illam autem, quæ historiali stylo depicta est, pro nimia vetustate penes nos retinens, hanc digestam stylo illius ad instar vobis transmitto [Migne. Patrol. tom. CXXXVIII, col. 173.] . Duplex igitur Vita antiquior Gerardo scriptori præluxit, qua auctoritatem suæ lucubrationi vindicare sategit. Restat igitur inquirendum, quo circiter tempore vixerit Gerardus, ut aliquatenus indagare possimus, quæ sit et Vitæ ab ipso conscriptæ et Vitæ metricæ, hactenus conservatæ, quæque Gerardi tempore jam veterana vocabatur, antiquitas. Mabillonius in suis Analectis scite animadvertit [Pag. 429. edit. Paris. 1723.] , multos legi Gerardos in Catalogo abbatum monasterii S. Medardi Suessionensis, multos item Hugones, Rotomagensis Ecclesiæ archiepiscopos; sed, addit, nullus ex his Gerardis tempore congruit cum ullo Hugone.

[4] [imprimis Gerardi, monachi S. Medardi;] Et vero nullum Gerardum, seu, ut alii dicunt, Giraldum aut Gairaldum abbatium tenuisse commodo tempore, liquet ex Catalogo abbatum S. Medardi Suessionensis: nam Giraldus I sedit tempore S. Gregorii Magni [Gall. Christ. tom. IX, col. 410.] : Giraldus II sub Dagoberto I [Ibid. l. c.] : Giraldus III medio sæculo XI [Ibid. col. 414.] : ita ut duo priores nimiæ sint antiquitatis, quam ut Vitam S. Romani secundis curis retractari potuerint: tertius autem nulli Hugoni Rotomagensi coævus fuerit. Censet igitur Mabillonius, Gerardum, quamvis se patrem cœnobitarum vocet, abbatem tamen non fuisse, sed præpositum monasterii S. Medardi, tunc a sæcularibus occupati, ut liquet ex catalogo abbatum. Nam anno 902 Heribertus I, comes Viromanduorum, abbatiam invasit, eamque jure quasi hereditario transmisit filio suo Heriberto II, pariter comiti Viromanduorum, quem excepit filius ejus, Trecensis et Meldensis comes, Heribertus III, donec anno 970 Odoleus electus fuerit abbas regularis [Ibid. col. 413.] . Utrum porro status iste regularis in monasterio perseverarit, dubitare licet: quum anno 1210 occurrit Ricardus miles dictus abbas S. Medardi, ut infra num. 54 monstrabimus. Ex hoc rerum statu conjicere licet, Gerardum, monasterio a laicis occupato, præfuisse titulo sive præpositi sive decani, adeoque vere se patrem cœnobitarum nuncupare potuisse. Quod vero Gerardus Hugoni II, Rotomagensem cathedram ab anno 942 ad 989 occupanti [Tom. XI, col. 23.] , coævus fuerit, ostenditur ex eo, quod dicat Gerardus in epistola ad Hugonem data, Brainam (oppidulum ad Vidulam fluvium) potestatis Ecclesiæ Rotomagensis fuisse. Ast sub Hugone III, seu anno 1128 jam translatum erat istud dominium ad comites Brainacenses [Vet. Analect. pag. 429.] . Epistolam, hactenus ineditam una cum Vita, a Gerardo conscripta infra dabimus.

[5] [metrica anonymi, et alia, forsan omnium antiquissima;] Id autem constat, Vitam S. Romani metricam Gerardina antiquiorem esse, utpote, quam veteranam appellet. Et quoniam ætate Gerardi hujus lucubrationis fere deleta esset memoria, facile cernitur, uno saltem sæculo vetustior, adeoque ad tempus S. Romani proxime accedere. Eam tamen, ne nimii simus, non edemus, quoniam legi potest in Thesauro Anecdotorum Edmundi Martene [Tom. III. col. 1655.] et nihil fere novi ad elucidationem rerum gestarum affert. Ejus loco dabimus aliam Vitam, Gerardina prolixiorem, ab anonymo conscriptam, ac in duos divisam libros. Liber secundus compositus est sub pontificatu Roberti I, Rotomagensis archiepiscopi, adeoque inter annos 989 et 1037 [Gall. Christ. tom. XI, col. 26.] . Primus autem liber is nobis videtur, de quo Gerardus loquitur, historiali stylo depictus et nimiæ vetustatis: quia 1° explicit consueta doxologia, quæ ordinarie in fine totius operis ponitur; unde arguitur diversus auctor libri primi et secundi. 2° Quia distinctius ordinat temporum momenta, ab aliis omissa, v. g. S. Romanum obiisse nocte dominica, X kal. novembris, num. 16. 3° In Brania, ait Gerardus, exsistebat Vita ista antiquissima, et ad majores nostros a Nicolao Belfortio missa fuit ex ms Branensi, ut adnotavit manu sua Heribertus Rosweydus. 4° Quædam narrat auctor, quasi vicinus tempori, quo acciderunt; v. g. exsultatio populi, videntis miraculum num. 11, luctus in obitu S. Romani num. 16.

[6] [vita scripta a Fulberto, archidiacono Rotomagensi,] Præter tres Vitas, hactenus enumeratas, est et quarta a Nicolao Rigaltio anno 1609 Rotomagensibus typis edita, quam antiquissimam censuit Mabillonius, nempe veteranam illam, historiali stylo depictam, quam pro nimia vetustate penes se retinuit Gerardus biographus [Vet. Analect. pag. 430.] . Ignorabat scilicet vir doctissimus, lucubrationem, a Rigaltio typis excusam, auctorem habere Fulbertum, sæculo XI archidiaconum Rotomagensem. Latebat Mabillonium epistola, postmodum ab Edmundo Martene publici juris facta in Thesauro Anecdotorum [Tom. I, col. 181.] , inscripta dominis et confratribus suis, sanctæ Rotomagensis Ecclesiæ matris filiis, Fulbertus peccator salutem. Titulus autem libri erat: Fulberti archidiaconi præfatio in Vitam S. Romani, archiepiscopi Rotomagensis. Certum itaque est, Fulbertum hujus quartæ Vitæ scriptorem, fuisse archidiaconum Rotomagensem. Sed quoniam eodem circiter tempore tres Rotomagi floruerunt Fulberti, dispiciendum est, cui ex tribus adscribenda est lucubratio. Sed imprimis eliminandus est Fulbertus, monachus S. Audoeni, qui jussu abbatis sui Nicolai, ab anno 1038 aut 1042 ad 1094 monasterio præfecti [Gall. Christ. tom. XI, col. 141.] , librum miraculorum S. Audoeni composuit, in quo quidem sæpe se monachum profitetur [Act. SS. tom. IV august. pag. 834 et 836.] ; adeoque vitam agens inter monachos, archidiaconatum Rotomagensem occupare non potuit.

[7] [qui a variis homonymis] Sed sunt alii duo Fulberti, ambo archidiaconi Rotomagenses. Scilicet Fulbertus, qui Maurilii archiepiscopi ab anno 1055 ad 1067 [Gall. Christ. tom. XI, col. 30.] , consiliarius fuit, ut testatur Ordericus Vitalis lib. III Historiæ Ecclesiasticæ dicens [Migne. Patrol. tom. CLXXXVIII, col. 256.] : Eodem anno (scilicet 1056) Maurilius episcopus et Fulbertus Sophista, consiliarius ejus… Uticum convenerunt. Maurilio titulum Beati tribuit Gallia Christiana [Tom. XI, col. 30.] : et profecto eæ sunt, quæ illi tribuit Ordericus laudes, ut perfectam summæ sanctitatis imaginem exhibeant [Migne. tom. CLXXXVIII. col. 307 et 403.] . Ejus tamen Acta omiserunt nostri ad diem XIII Septembris, eo quod sufficientia publici cultus necdum suppetebant, ut titulum Sancti aut Beati ei vindicare præsumerent [Act. SS. tom. IV sept. pag. 50] . Cum Maurilii consiliario confundi non debet alter Fulbertus, memoratus ab Orderico his verbis [Migne. tom. CLXXXVIII. col. 654.] : Gislebertus Ebroicensis episcopus … et Fulbertus Rotomagensis archidiaconus scita patrum (id est canones Concilii Rotomagensis anni 1096 [Bessin. Concil. Rotomag. pag. 77.] ) promulgaverunt. Promulgator iste Synodi Rotomagensis jam annis fere quadraginta distat a consiliario Maurilii: quin et vitam suam prorogasse videtur saltem usque ad annum 1126: etenim in Orderico hæc legimus [Migne. tom. CLXXXVIII, col. 635.] : Eodem anno (1126) Gulielmus, abbas (S. Audoeni), obiit, et Ragemfredus, ejusdem monachus Ecclesiæ, regimen suscepit: cujus tempore claustrum cum aliis monachorum officinis consummatum, specialiter emicuit. Tunc Fulbertus, archidiaconus et decanus Rotomagensis, ægrotavit, et monachile schema devotus suscepit. Defunctus autem in claustro S. Audoeni ante capitulum tumulatus est, et albo lapide decenter coopertus est. Nempe Fulbertus iste factus est, ut tunc dicebatur, monachus ad succurrendum: id est, ut habet Cangius ad h. v. qui dum extrema agit, vel urgente mortis periculo, monachicam vestem induit, quo fratrum ac monachorum suffragiorum seu orationum fiant participes. Ex quo autem ad validitatem professionis regularis requisitus fuit annus integer tyrocinii in claustro et habitu Ordinis, desiit istiusmodi monachatus, omnes cæterum obligationes status religiosi inducens.

[8] [coævis distinguitur.] Quum igitur intervallum septuaginta annorum inter Fulbertum archidiaconum, consiliarium Maurilii et Fulbertum, pariter archidiaconum, sed monachum in extrema ægritudine factum, currat, non dubitamus esse diversos, licet pari dignitate insignitos: proinde remanet decidenda quæstio, utri Vita quarta seu Fulbertina tribuenda sit. Non ambigimus autem lucrubrationem Fulberto, consiliario Maurilii, medio sæculo XI florenti, adscribere. Quæ vero in hanc sententiam inclinat ratio, hæc est: quod quo tempore scribebat Vitam S. Romani Fulbertus, fere oblitterata erat rerum a sancto antistite Rotomagensi gestarum memoria: dicit enim [Martene. Thes. Anecdot. tom. I, col. 181.] : Tantam operis sarcinam, a peritissimis viris prætermissam, arripere metuebam, ne nobilis materia, rustico stylo exarata, vilesceret, si forte in manus incideret grammaticorum. Atqui anonymus S. Audoeni, qui sub initio episcopatus Gulielmi I, id est, circa annum 1079 scripsit, adnotat Vitam S. Romani litteris consignatam fuisse. Nam recensens successionem antistitum Rotomagensium: Successit, inquit [Mabillon. Vet. Analect. pag. 226.] , Hidulfo Beatus Romanus, nobilis ortu et virtute præclarus. Beato Romano Sanctus Audoenus, claris natalibus ortus et virtutum magnitudine excelsus. Beato Audoeno successit inclytus Ansbertus, venerabilis præsul et sanctis operibus gloriosus. Horum vero trium ac Beati Gildardi memoriam tantum tetigimus, quia eorum gesta a probatissimis luculenter apud nos conscripta habentur. Proinde S. Romani biographus exstiterit necesse est inter annum 1056, quo Fulbertus consiliarius Maurilii floruit, et annum 1079, quo gesta S. Romani jam conscripta servabantur: adeoque priori archidiacono Fulberto attribuenda est Vita quarta; neutiquam vero posteriori, qui vitam suam saltem usque ad annum 1126 protraxit [Cfr Hist. lit. de la France, tom. VIII, pag. 373] . Fulbertinam Vitam non edemus, a Rigaltio jam evulgatam, præcipue quia nihil continet, quod in edendis non reperiatur.

§ II. Sancti ortus; officia in aula regia; tempus episcopatus et obitus ex ordinatione SS. Eligii et Audoeni.

[Claro patre] S. Romanum nobili prosapia natum fuisse et quidem Francum genere apud omnes biographos in confesso est: quam habemus antiquissimam Vitam, infra edendam num. 3, docet Benedictum, S. Romani patrem, Clodovæi non solum commilitonem fuisse, sed etiam e regia domo oriundum, a S. Remigio Remis Christo initiatum fuisse. En verba: Exstitit vir quidam, nomine Benedictus, in regno Galliæ, quæ modo nuncupatur Francia ob gloriosissimos viros, robustissimosque bellatores, qui ex Sicambriæ partibus, Domino ducente, pervenerunt in has provincias et a Sancto Remigio, Rhemensis sedis archipræsule, per verbum sacræ doctrinæ conversi sunt, atque baptismi latice renati, veri exinde fidei catholicæ exstiterunt cultores. Qui venerabilis Benedictus ortus ex nobili prosapia præfatorum regum, etc. Ex his liquet gente Francum fuisse Benedictum, S. Romani patrem. Eodem modo Vita metrica num. I Benedictum recenset inter magnificos proceres patresque serenos Clotharii regis. Neque obstare debet, quod Rigaltina Vita dicat [P. 3.] , Benedictum intra fines Galliæ exstitisse oriundum, quasi propterea ex censu gentis Francicæ delendus esset: nam eodem loco eumdem ex corum (a S. Remigio conversorum) nobili genere fuisse; et paulo infra [P. 4.] , bello strenuum, consilio providum, maximam apud Latinos virtutis gloriam, sed et superiorem apud regem familiaris gratiæ sibi locum paravisse, prædicat. Qui hoc loco Latini dicuntur iidem sunt ac Romani, Galliarum scilicet accolæ, dum Franci regionem invadebant, quique lingua romana seu latina utebantur [Cfr Le Cointe. Annal. Franc. ad. an. 595 § XVII.] . Quod porro Benedictus, licet Francus, intra fines Galliæ oriundus dicatur, mirari non debemus; quandoquidem sciamus Childericum, Clodovæi patrem, anno 481 Tornaci sepulcrum nactum fuisse; unde patet, Francos jam tum sedem, intra fines Galliæ fixam habuisse. Quod quidem sufficit pro chronotaxi nostra: nam initia dominationis Francicæ intra fines Galliæ definire non vacat [Cfr Daniel. Hist. de France. Praef. Hist. pag. LXVIII. Edit. Amstelod. 1742.] . Cæterum Benedictum post obitum Clodovæi natum censemus.

[10] [qui sub Clotario I militavit,] Nam Vita antiquior habet num. 3, temporibus Lotharii, inclyti Francorum regis filii Ludovici gloriosissimi principis, exstitisse virum quemdam, nomine Benedictum. Iste autem Lotharius, seu Clotarius I Francorum regnum, sive cum Fratribus divise, sive solus universum ab anno 511 ad 561 tenuit. Verum Vita Rigaltina tradit Benedictum, jam bello insignem, sub Clodovæo I seu Ludovico floruisse: Militiæ, inquit [Pag. 3.] , actibus egregium in regno Galliæ nomen acquisierat, tempore Ludovici regis gloriosi: hic est Ludovius, quem de pagano Christianum fieri sors bellica coegit. Quam lectionem si sequamur, eamdem vix cum reliqua chronotaxi vitæ S. Romani conciliabimus. Etenim si verum est, Benedictum jam sub Clodovæo, anno 511 defuncto, egregium nomen sortitum fuisse, necesse est, ut aliquot annis ante finem sæculi quinti natus fuerit: ponamus, si lubet, vel unum decennium; jam consequitur, S. Romanum, circa annum 630 episcopum factum, annis, ut minimum, centum quadraginta ab ortu patris sui distare. Quod vix admittere possum: decrepitis enim senibus Ecclesiarum regimen non concredebatur. Quod si lectionem Vitæ antiquioris admittamus, scilicet temporibus Lotharii exstitisse Benedictum, omnia bene fluunt, nec quidpiam obstat, quominus ipsam Benedicti nativitatem intra annos 511 et 561 collocemus; ex quo deinceps res gestæ S. Romani suo ordine recte procedunt.

[11] [matre hactenus sterili,] Quo autem tempore S. Romanus in lucem editus fuerit, definire nobis, quoniam documenta desunt, non licet. Ex Vita antiquiori num. 4 conjicere datur, matrimonium Benedicti eti cum Felicitate fuisse initio sterile, nec per aliquod tempus affulsisse spem prolis: alioquin non satis commode explicatur angelica, quam refert biographus, visio: Benedicte, inquit, Benedicte, Dominus Jesus Christus misit me ad te gaudium magnum nuntiare tibi; ecce enim nutu ipsius uxor tua Felicitas unicum tibi pariet filium electum, nomine Romanum. Quod si timor sterilitatis non exstitisset, nulla videretur ratio visionis angelicæ. Cæterum Vita metrica id ipsum apertius dicit [Migne Patrol. tom. CXXXVIII. col. 174.] :

Sed quia nullus erat fructus sibi posteritatis,
Poscebant ambo munus summæ Deitatis.

Similiter biographus Rigaltinus [Pag. 4.] : Cum tanto intra aulam regiam polleret honore, hoc uno infortunii genere anxius tenebatur, quod filium non habens, alieno censum servabat heredi. Hoc uno impatientis desiderii æstu anhelus venerandus heros, sibimet ingratus, paululum displicebat; dum mentem ipsius hæc mordacis curæ meditatio exulcerabat, cui post exitum suum alta rerum patrimonia, cui regia beneficia, cui etiam longus ordo famulorum cedere jus hereditarium deberent. Erat enim uxor ingenuis orta et ipsa natalibus, quæ conjugalis pudicitiæ dignitate cæteras tunc suo tempore matronas præibat et exemplo: sed longæ sterilitatis incommodo anxiabatur. Sequitur visio angelica, quam supra exposuimus.

[12] [sæculo VII inchoato natus,] Quoniam igitur Benedictus, S. Romani pater, sub Clotario rege floruit, id tali ratione nos interpretari oportet, ut sub isto rege prima beneficia susceperit propter res in bello et pace egregie gestas: nam Clotario regnante, natum S. Romanum non credimus. Quia nempe ejus ortus, ut tardissimus, ad annum 561, quo defunctus est Clotarius, referendus esset; adeoque S. Romanus, episcopatum Rotomagensem circa annum 630 adiens, prope septuagenarius fuisset, quod non facile quis sibi persuadeat. Ætas quidem, ad presbyteratum vel episcopatum apta, erat in Galliis tricenaria; uti constat ex concilio Agathensi, anno 506 celebrato, in quo canone XVII sancitur [Labbe tom. IV Conc. col. 1386.] : Presbyterum vel episcopum ante triginta annos, id est, antequam ad viri perfecti ætatem veniat, nullus metropolitanorum ordinare præsumat. In Concilio Parisiensi V, anno 615 coacto, quum canone I decretum fuisset, ut decedente episcopo, in loco ipsius ille debeat ordinari, quem metropolitanus, a quo ordinandus est, cum provincialibus suis, clerus vel populus civitatis, absque ullo commodo vel datione pecuniæ elegerint [Ibid. tom. V col. 1650.] : Huic canoni addit edictum Clotarii, ut episcopus, taliter electus, per ordinationem principis ordinetur: vel certe, si de palatio eligitur, per meritum personæ et doctrinæ ordinetur [Ibid. col. 1653.] : cupiebat scilicet rex, ut e clero palatino aliqui ad episcopatus apicem assumerentur, quos inter certe fuit Romanus noster. Quoniam porro ex biographo prolixiori num. 6 habemus, regem, quum ad eum referretur de S. Romani electione, dixisse, in homine attendendum esse potius religionem, quam ætatem, videtur S. Romanus, qui circa annum Christi 630 ad cathedram Rotomagensem admotus fuit, annos triginta, seu ætatem canonicam tunc non habuisse, adeoque sæculo septimo jam inchoato natus ex patre septuagenario, utpote qui sub Clotario I militaverat et ex matre hactenus sterili. Conjecturæ nostræ pondus utcumque adjicit Vita Rigaltina, quæ sanctum vocat novum Isaac de promissione filium [Fol. 6.] , et codex eburneus Ecclesiæ Rotomagensis, in quo Felicitatem, Sancti matrem, comparat Saræ, cui, ut dicitur Genesi XVIII, 2, desierant muliebria: unde quinquagenariam fuisse puerperam autumamus.

[13] [sacrasque litteras edoctus,] Angelus, Sancti nativitatem prædicens, injunxerat, mox ut maternis ablactatus uberibus, intellectuales annos attingeret, catholicis viris committeretur [Fol. V° 5.] . Parentes autem angelicum præceptum adimplevisse docet auctor Vitæ infra edendæ num. 4: Ortus diligenti cura B. Romanus genitorum in æde est nutritus. Post exiguam autem temporis capedinem, ipso suggerente, spiritualibus disciplinis præ cæteris traditur pædagogis scholaricis, apprime imbuendus disciplinis liberalibus. Et quod hoc artium studium ad altiores tenderet disciplinas, docet nos paulo infra idem biographus num. 5, scilicet Divinarum scripturarum optimum agnitorem exstitisse: unde et datur intelligi, quo sensu accipiendæ sint spirituales disciplinæ, ad quas a pueritia destinatus fuit S. Romanus. Atque id quidem consequenter, quoniam secundum angelicam prædictionem, futurus erat nasciturus puer Ecclesiæ decoratque splendor, fortis columna, ut dicitur num. 4. Ab ipsa igitur infantia clericali militiæ præparatum fuisse S. Romanum, non est dubium sive disciplinarum genus, ad quas incubuit, sive prædictionem, ab Angelo factam, spectemus. Adolescentis Romani vitæ particulam optime describit Vita Rigaltina [Fol. 6.] : Crescit itaque, ait, puer, traditur catholicis viris, imbuitur uberius divinis scripturis, quem brevi tempore doctrina et eruditione anteriores suos præire omnes mirabantur. Fulgebat in eo non simplex virtutum gratia: in corde etenim sinceritas et legis plenitudo, in ore ipsius veritas erat et puræ eloquentiæ magnitudo. Verum divini dogmatis prægustata dulcedine, quanto plus scientiæ ac sanctimoniæ pollebat copiis, tanto magis humilitati operam dabat, omnibus se affabilem præbebat, nullum se inferiorem existimans, illud cogitans Salomonis [Eccli. III, 20]: “Quanto magnus es, humilia te in omnibus:” et[Jac. IV, 6]: “Quia Dominus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam.”

[14] [in aulam regiam vocatur,] Pergit idem scriptor [Fol. 7.] : Sanctitatis quoque ejus fama circumquaque fragrante, ad regias aures virtus tam egregiæ adolescentiæ pervenit. Rex etiam ipse, illustris juvenis fama delectatus, jam de ejus, quem necdum noverat, institutione præcogitabat. Mittitur ergo legatio, quæ ex mandato regis juvenem ad palatium venire quantocius moneat; quod juvenis strenuus primo quidem sprevit, utpote qui soli Deo vacare studens, populosas urbes et regiam frequentiam declinare malebat; sed reputans ex verbis Apostoli [Rom. XIII, 1], omnem animam subdi debere sublimiori potestati, et maxime regiæ majestati, licet ægre, ad regiam se confert præsentiam. Biographus, a nobis edendus, dicit num. 6: Taliter ergo in virtutum apice locatus, cœpit strenue in aula regis militare Clotharii. Sed animadvertendum est, hunc Clotarium, sub quo S. Romanus ministerio aulico adhibitus fuit, esse hujus nominis secundum, filium scilicet Chilperici regis, qui patri anno 584 quadrimestris successit, et tandem ab anno 613 ad 628 universum Franciæ regnum solus tenuit. Fieri certe potuit, ut tunc primum S. Romanus aulam regiam adierit, quando jam regno universo potiebatur Clotharius II. Cæterum rex iste jam ab anno 584 Suessionense regnum occupans, Neustriam, id est Galliæ partem inter Sequanam et Ligerim sitam, adeoque diœcesim Rotomagensem, in hereditate sua habebat [Cfr Valesius. Notit. Gall. V°. Neustria.] .

[15] [reiquepublicæ curam impendit:] Si fidem habemus Vitæ metricæ [Migne Patrol. tom. CXXXVIII, col. 175.] , non prius videtur militiæ clericali adscriptus fuisse, quam vocatus ad aulam regiam advenisset: canit enim poeta:

Inde palatinam de more vocatur ad aulam,
Vestiturque toga, magis ardens cœlibe vita,
Intra castra Dei devotus miles haberi.

Quibus verbis scriptor indicat, S. Romanum prætulisse togæ seu magistratui civili militiam Christi seu vitam clericalem: cui nondum initiatus videtur fuisse. Crediderim tamen medio tempore, quo in aula vixit, saltem clericum fuisse. Etenim frequens erat in palatio regio clerus, tum quia Francis, hactenus barbaris necessarii erant viri, scientia et artibus instructi; quales plerumque inter clericos reperiebantur; tum quia S. Remigius Clodovæo regi, recens baptizato, imprimis commendaverat, ut sacerdotes in suis consiliis adhiberet. Consiliarios, inquit [Migne Patrol. tom. LXXI, col. 1157.] , tibi adhibere debes, qui famam tuam possint ornare, et beneficium tuum castum et honestum esse debet, et sacerdotibus tuis honorem debebis deferre, et ad eorum consilia recurrere. Quod si bene cum illis convenerit, provincia tua melius potest constare. Quapropter erant in aula regia, clerici qui officio referendarii seu custodis annuli regii et notarii fungebantur. Vide Referendariorum Catalogum in Glossario mediæ et infimæ latinitatis verbo Referendarius Caroli Du Cange. Hac dignitate insignitum fuisse Sanctum nostrum, asserit Franciscus Pommeraye, S. Audoeni monachus Benedictinus, in sua Historia archiepiscoporum Rotomagensium [Hist. des Archiv. de Rouen. pag. 119. Servin. Hist. de Rouen tom. I, pag. 68.] . Verum Sancti nomen omisit laudatus Cangius, quum hactenus in nullo diplomate occurrerit: quin et ipse Franc. Pommeraye paulo infra suam emollit affirmationem, dicens, S. Romanum aut ab annulo aut a consiliis regi fuisse. Quod quidem posterius verissimum est: nam in Vita antiquiore legimus num. 6, eum in aula regis militasse Clotharii, quod magistratum civilem interpretamur; et Vita Rigaltina apertius docet [Fol. 7 V°.] , regem, summo cum honore Romanum suscepisse et inter primos palatii suis jussisse interesse consiliis.

[16] [ordinationis ejus annus pendet ex obitu Melantii] Quamdiu S. Romanus in aula regia vixerit, incertum est: quum nullum nos doceat monumentum, quo tempore aut in ea agere inceperit, aut cathedram Rotomagensem adierit. Ordericus Vitalis lib. V tribuit Hildulfo episcopo XXVIII annos ejusque successori, S. Romano annos XIII, quod tempus XLI annorum currit inter Melantium et S. Audoenum episcopos Rotomagenses. Anno 601 adhuc vixisse videtur Melantius: ad illum nempe dedit S. Gregorius M. indictione IV seu mense septembri, an. 601, epistolam lib. XI epist. 58 [Migne Patrol. tom. LXXVII. Op. S. Greg. col. 1177.] , qua commendat S. Augustinum et socios, ad gentem Anglorum missos. Si itaque certo cognosceretur tempus obitus Melantii et ordinationis S. Audoeni, satis e propinquo chronotaxis utriusque medii, seu Hildulfi et S. Romani statui posset. Ignoramus autem, quo tempore obierit Melantius; id unum admittendum videtur, vixisse quum S. Gregorius epistolam supra laudatam post mensem septembrem scripsit, aut saltem non ita diu ante vita functum fuisse. Quod vero spectat ad ordinationem S. Audoeni, vexatissima est quæstio, quam vario modo solverunt eruditi. Tota controversia pendet ex textu S. Audoeni in Vita S. Eligii, qui sic sonat [Ibid. tom. LXXXVII, col. 512.] : Convenientes igitur simul in civitatem Rothomagensem quarto decimo die mensis tertii, tertio anno Clodovei, juvenculi adhuc regis, die dominico ante Litanias inter catervas populi, inter agmina clericorum, inter choros psallentium, consecrati sumus gratis ab episcopis pariter episcopi, ego Rodomo, ille Noviomo. Mensis tertius est, anno a martio incipiente, majus. Litaniæ sunt Rogationes, per triduum ante festum dominicæ Ascensionis celebrandæ, ut constat ex can. XXVII Concilii Aurelianensis, anno 511 celebrati, et cui S. Gildardus Rotomagensis subscripsit: Rogationes, inquit [Labbe tom. IV Conc. col. 1408.] , id est litanias ante Ascensionem Domini ab omnibus ecclesiis placuit celebrari; ita ut præmissum triduanum jejunium in dominicæ Ascensionis festivitate solvatur: per quod triduum servi et ancillæ ab omni opere relaxentur, quo magis plebs universa conveniat. Quo triduo omnes abstineant et quadragesimalibus cibis utantur.

[17] [et ordinatione SS. Audoeni et Eligii,] Certe si, deleto anno regni Clodovei tertio, legeretur textus S. Audoeni supra citatus, omnes consentirent in annum 646 reponendam esse SS. Audoeni et Eligii consecrationem episcopalem. Eo enim, notato littera dominicali A, paschate die IX aprilis occurrente, dominica quinta post pascha seu ante Rogationes, incidebat in diem XIV mensis tertii seu maji. Alii autem anni, his notis insigniti non occurrunt, nisi 635 et 657, neuter vero cum chronologia componi potest. Omnia igitur bene concurrerent in assignandum annum 646 consecrationi, nisi obstaret alia nota chronologica, nempe Sanctos ordinatos fuisse tertio anno Clodovei, juvenculi adhuc regis. Etenim si annus 546 tertio Clodovæi II illigetur, necesse est, ut Dagobertus anno 644 obierit, scilicet die, in quo omnes conveniunt [D. Bouquet. Rec. tom. III. pag. 687.] , XIX januarii, unde tertius annus regni Clodovæi currebat anno 646. Ast hic est nodus, quodam modo insolubilis. Recentiores fere omnes mortem Dagoberti ad annum 638, adeoque consecrationem SS. Audoeni et Eligii ad 640 statuunt, freti firmissimo argumento Fredegarii Scholastici, uno vix sæculo iis, quæ narrat, posterioris. Hic autem scriptor annos solum sedecim Dagoberto, partitum primo, universum dein Francorum regnum administranti, tribuit. Dagobertus, inquit [Migne Patrol. tom. LXXI, col. 642.] , cum jam annos septem regnaret maximam partem patris (anno 628 defuncti), regni, ut supra memini, assumpsit. Atque istiusmodi chronotaxim persecutus ad obitum usque dicit [Ibid. col. 656.] : Anno XVI regni sui Dagobertus… ægrotare cœpit… post paucos dies emisit spiritum. Quæ vero idem Fredegarius paulo infra refert, quasi anno primo Clodovæi acciderint, eamdem chronotaxim confirmant. Anno primo Constantinus, inquit [Ibid. col. 657.] , imperator moritur… Eodem anno Sintela, rex Spaniæ, qui Sisenando in regno successerat, defunctus est. Quæ duo aptissime cum anno 639 conveniunt [Cfr Mariana. Hist. de Españ. tom. II, pag. 294. Edit. Valent. 1785. Cedren. Hist. Compend. pag. 753 et seq. Edit. Bonn. 1838.] . Quapropter dubitatio nulla esse potest, quin Fredegarius ad annum 638 obitum Dagoberti statuerit.

[18] [cujus tempus Cointius,] Quum duo historice certa sunt quæ mutuam sibi faciunt angustiam, scilicet diem XIV Maji concurrentem cum dominica ante litanias seu Ascensionem Domini pertinere ad annum 646 et Dagoberti mortem, anno 638 obitum, reducere annum Clodovæi II tertium ad Christi 640; varii variam inierunt viam ad discutiendam difficultatem. Cointius quidem ad annum 640 § XXI bifidit allatum supra num. 16 textum S. Audoeni, scilicet hujus periodi duæ sunt partes. Prior annum diemque designat, quo Rothomagum Audoenus et Eligius pervenerunt: posterior diem notat, quo consecrati sunt episcopi. Rothomagum ingressi sunt quarto decimo mensis tertii: consecrati sunt episcopi die dominico ante Litanias: dies ille dominicus ante Litanias fuit vigesimus primus mensis tertii seu Maji, quia hoc anno, Clodovæi tertio, pascha die decimo sexto celebratum est. Subnectitque, qui duas partes in periodo S. Audoeni non distinguunt, ordinationem referre coguntur aut ad annum 635 aut ad 646. Hanc distinctionem Cointii merito explodit Jos. Ghesquire in suis Actis Sanctorum, in quibus Annotationes quasdam adnectit ad Exegesim de Dagoberto Godefridi Henschenii. Quis, quæso, inquit [Act. SS. Belg. tom. II pag. 233.] , non videat S. Audoenum, scriptorem utique accuratum ac diligentem, non tam sui sanctique Eligii in Rothomagensem urbem adventus epocham, quam ipsummet susceptæ ab utroque consecrationis episcopalis diem suis temporum notis designare voluisse? Et vero quis utcumque historiographus, qui electorum præsulum in episcopalem urbem, aut abbatum absentium electorum in cœnobium suum, adventum omnibus notis chronologicis diserte designet, diem vero consecrationis eorum summo involvat silentio. Sit hoc unum, plurium instar exemplum, quo pateat assignatum a S. Audoeno diem decimum quartum mensis Maji, diem esse episcopalis consecrationis ipsius Audoeni atque S. Eligii, non vero diem XXI ejusdem mensis, cujus ne verbo quidem uno mentionem fecit Audoenus: ut adeo non immerito dixerit Henschenius num. XI [Ibid. pag. 230.] , verendum esse, ne hi, qui dictum diem XIV Maji separant a die consecrationis, dum moliuntur ædiculam construere, basilicam destruant. Fateor tamen adducta hic ab Henschenio argumenta non esse tam evidentia, ut Audoeniani textus explicandi methodum ab illo adhibitam, extra omnem controversiam ponant.

[19] [refutatus a Ghesquiero,] Quæ sunt igitur ab Henschenio adhibita? Duo scilicet ponit [Ibid. l. c.] : quod dominica Rogationum sive Litaniarum distinguenda sit a dominica ante Rogationes, ita ut hæc sit dominica quinta, illa vero quarta post Pascha; hac ratione consecratio peracta fuit die XIV Maji, incidente anno 640 in dominicam quartam. Alterum argumentum est, potuisse anno 640 apud Neustrios celebrari pascha octiduo citius, quo casu, dominica quinta concurrebat cum XIV Maji. Ast vicissim rejicit Henschenii argumenta satis, ut ex verbis Josephi Ghesquiere supra allatis constat, labilia Cointius ad an. 798 § XCII. Citato enim XXVII Concilii Aurelianensis, quem num. 16 retulimus, monstrat dominicam quintam post pascha vere dici et esse dominicam ante Rogationes, quæ per sequens triduum celebrabantur; adeoque alia opus esse probatione, ut quis persuadeat dominicam quartam dominicam Rogationum vocatam fuisse. Quod autem addit Henschenius, solere quasdam solemnitates octiduo integro ante eorum celebrationem annuntiari: responderi potest, tum consuetudinem, etiamsi, quum scriberet Henschenius, exstitisset, non monstrari exstitisse sæculo septimo; tum suffecisse, ut dominica quinta indicarentur Rogationes, quæ postridie erant inchoandæ. Quod ad alterum Henschenii argumentum spectat, nempe Rotomagenses forsan solido octiduo pascha anni 640 præoccupare potuisse, cujus varia profert exempla ex Gregorio Turonensi, quibus ostendit accidisse, ut in celebranda solemnitate paschali orientales Ecclesiæ ab occidentalibus dissiderent. Et certe istiusmodi discordiæ exempla multo exhibet Opus Chronologicum Gallicum L'art de vérifier les dates. Ast ejus discrepantiæ duplicem allegat causam Cointius § XCIV; alteram, quando XIV lunæ paschalis seu plenilunium Martii incidebat in Sabbathum, paschale sacramentum reponebant latini non in dominicam sequentem, seu XV lunæ, sed in XXII, ita ut toto octiduo ab orientalibus discreparent. Absurdum enim, ait Sanclementius [De vulgaris Æræ emend. pag. 486.] , latinis patribus videbatur, lætum festumque Resurrectionis diem recolere, ea luna, qua Christum Dominum in humani generis redemptionem cruci affixum et sepultum fuisse constabat. Et vero Christus feria quinta, XIV lunæ sacram cœnam celebraverat, ac postridie, XV lunæ in cruce mortuus est. Ast hæc causa Henschenio patrocinari non potest: nam anno 640 littera dominicali A, plenilunium paschale in diem XII Aprilis, feriam quartam hebdomadis incidebat; pascha vero in diem XVI ejusdem mensis adeoque nulla ex hoc capite causa erat movendi paschatis.

[20] [vicissim refutato,] Altera causa discrepantiæ in eo est, quod latini orientales biduo in constituendo novilunio paschali præcedebant. Unde fieri potuit et aliquando factum est, ut plenilunium, incidens in XXI aut XXII Martii, pascha latinis daret mense Martio; dum orientales, quibus iisdem diebus solum curreret XII aut XIII lunæ, ac proinde, quum ex decreto concilii Nicæni ea habenda est luna paschalis, cujus dies XIV occupat aut sequitur æquinoctium vernum, diei XXI Martii affixum, orientalibus luna paschalis currere incipiebat VIII Aprilis, ut ad XXI Aprilis plenum suum attingeret: unde accidit ut toto fere mense pascha orientale ab occidentali seu latino distaret. Sed neque hæc causa Henschenium juvare potest: nam, ut jam diximus, anno 640 pascha celebratum fuit dominica XVI Aprilis, luna XVIII; differentia bidui ipsam solemnitatem non afficit: id solum fuerit apud orientales, ut hi plenilunium a feria quarta ad sextam transtulerint, quin propterea ipsa festivitas Resurrectionis dominicæ suo moveri loco potuerit. Perstat igitur nodus hactenus insolubilis.

[21] [ad annum 646 referimus:] Eumdem tamen quasi discindit Hadrianus Valesius lib. XX Rerum Francicarum [Tom. III, pag. 185.] , dum insinuat, expungendam esse particulam textus Audoeniani, qua docemur, anno tertio Clodovæi II consecrationem SS. Audoeni et Eligii esse illigandam: dicit enim anno tertio Chlodovei regis, quo anno Eligius et Audoenus ad episcopatum pervenisse dicuntur; ac dein affirmat, Nonnulla in ejus (Audoeni) libris de vita S. Eligii a recentioribus inserta esse. Verum justo audacius mihi videtur totam particulam tollere. Sed quid si pro anno tertio Clodovæi II legeremus anno nono? Sua staret regno Dagobertino simul et ordinationi SS. Audoeni et Eligii chronotaxis: immo retineri posset, quod Clodovæus dicitur juvenculus adhuc rex: nam si ponatur anno nono, annos tredecim non attigisset, qua ætate etiamnum rex juvenculus appellari potuit. Quidquid sit de hac qualicumque solutione vexatæ quæstionis, quæ ad diem 1 Decembris in Actis S. Eligii retractari poterit, id mihi certius videtur, epocham ordinationis SS. Audoeni et Eligii a die XIV Maji anni 646 dimoveri non posse. Huc etiam facit quod vetustissima Calendaria, etiam sæculi noni ordinationem S. Eligii diei XIV Maji innectunt [Mabillon. Vet. Analect. pag. 519. Cfr Act. SS. tom. IV, aug. pag. 797.] . Nunc ad ordinandam utcumque chronotaxim Vitæ S. Romani gressum facimus.

[22] [ex Orderico, non temere] Diximus supra num. 16 tempus XLI annorum, quo episcopatus Hildulfi et S. Romani duravit, circumscribi per pontificatum Melantii et S. Audoeni. Verum quidem est, hanc annorum intercapedinem desumptam esse ex libro V Orderici Vitalis, qui nonnumquam in chronologicis notis cespitat, ast minus tamen quam passim dicitur, ut animadvertunt scriptores Historiæ literariæ Franciæ [Hist. de la France lit. tom. XII, pag. 202.] . Sic in recentissima, ut credo, Orderici editione Parisiensi anni 1840 accusatur, quasi omnino erraverit in recensendis Franciæ regibus Hildulfo coævis. Scripsit nempe [Tom. II, pag. 344.] : Hic (Hildulfus) annis XXVIII… Tunc in Francia regnaverunt Childebertus et filii ejus Theodoricus ac Theodebertus et Lotharius Magnus. Ad hæc verba editor dicit, verba gallica latine reddo: Non possumus non refutare hanc phrasim, quæ quot verba, tot continet errores. Solus ex citatis principibus, qui Hildulfo coævus fuerit est Clotharius II. Videtur auctor hunc confundisse cum avo suo Clothario I et quum hic coævus fuerit Childeberto et Theodorico, eos ad tempus Hildulfi reduxit, falsus etiam in gradibus consanguinitatis. Unus est error in textu Orderici, conjungentis regnum Childeberti cum episcopatu Hildulfi: nam veneno sublatus fuit Childebertus anno 596 et anno 601 adhuc in vivis erat Melantius, Hildulfi prædecessor. Ast reliqua accuratissima sunt: ab anno 596 Theodoricus Burgundiæ usque ad 613, Theodebertus Austrasiæ ad 612, Childeberti filii præfuerunt. Quantum vero spectat ad Clotharium II, non dicitur Childeberti filius, imo quandoquidem post Theodoricum et Theodobertum ponitur, alium habuisse patrem, potius insinuatur. Ideo autem Magnus appellatur, quia ab anno 613 ad obitum usque universam Franciam suo sceptro subegit.

[23] [erroris culpando,] Non igitur nimis faciles esse oportet in arguenda falsitate quarumdam notarum, quas operose congerit Odericus in ordinanda serie præsulum Rothomagensium, eumque prudenter sequemur, donec ex aliis monumentis meliora edoceamur. Hæc itaque scribit de S. Romano [Orderic. Vital. Hist. Eccles. tom. II, pag. 345.] : Hic XIII annis, tempore Honorii, Severini et Joannis Paparum, Heraclio regnante, miraculis coruscavit: decimoque kal. novembris ad Dominum gloriose transiit. Tunc in Gallia christiani principes vigebant Dagobertus et Lodoveus: in Anglia Oswaldus, Oswinus et Oswius: in Italia Agilulfus, Adoaldus, Arioaldus, Rotharith et Rodoaldus. Arioaldo regnante, Beatus Columbanus, genere Scotus, postquam in Gallia Luxoviense monasterium construxerat, in Italia, in Alpibus Cottiis Bobiense condidit. Expendamus notas hasce chronologicas, et cum tabulis chronologicis Benedictinorum conferamus. Honorius Papa I pontificatum tenuit ab anno 625 ad 640 [L'art. de vérif. les dates, pag. 261. Edit. Paris. 1770.] : in Hidulfo etiam dixerat Ordericus [Tom. II, pag. 344.] , tempore Honorii eumdem fuisse: unde habemus medio tempore S. Romanum episcopum fuisse ac perseverasse usque ad Joannem, ab anno 640 ad 642 Papam [L'art. de vérif. les dates, pag. 262.] . In Gallia, Dagoberto regi ab anno 622 ad 638 [Ibid. pag. 529.] , succedit Clodovæus II, qui regnum tenuit usque ad an. 656 [L'art de vérif. les dates, pag. 530.] . In Anglia, Oswaldus, rex Northumbriæ ab anno 634 ad 643 [Ibid. pag. 768.] , Oswinus a 644 ad 651 [Ibid. l. c.] , Oswius vero a 643 ad 670 [Ibid. l. c.] . In Italicis regibus minus accurata est Orderici chronotaxis; nam Agilulfus, rex ab 591, desiit an. 615 [Ibid. pag. 363.] ; Adoaldus ab 615 ad 626 [Ibid l. c.] ; Arioaldus a 625 ad 636 [Ibid. pag. 364.] , quo regnante, B. Columbanus, defunctus anno 615, Bobiense monasterium condere non potuit. Rotharis ab 636 ad 652 [Ibid. l. c.] ; tandem Rodoaldus ab obitu patris sui Rotharis ad annum 672 regnavit [Ibid. pag. 365.] .

[24] [chronotaxis pontificatus S. Romani] Licet in Orderico gravis sit error in principibus, ut diximus, Italicis, in eo tamen collimant omnes notæ chronologicæ, ut certum videatur, S. Romanum post annum 640 superstitem fuisse: unde et confirmatur sententia nostra, anno 646 SS. Audoeni et Eligii ordinationem illigans. Et profecto ordo chronologicus Pontificum Romanorum sæculi septimi satis certus est, ut error non facile irrepserit: adeoque quum Joannes Papa IV electus fuit die XXIV decembris anni 640, consequens est, ut tunc quidem cathedram Rotomagensem S. Romanus tenuerit: imo ad finem usque pontificatus Joannis Papæ eamdem occupasse probabile est, alioquin nimium proroganda esset Ecclesiæ Rotomagensis viduitas, quæ etiam tam diuturna est (nempe a XXIII octobris 642 ad XIV maji 646), ut magis episcopatus S. Romani usque ad tempora Theodori, Pontificis a die XXIV novembris 642 ad XIII maji 649, aliquantulum videatur extendendus. Nec quispiam nudam hic conjecturam suspicetur: etenim in Vita prolixiori num. 16 dicitur S. Romanus obiisse dominica nocte, decima kalendarum novembrium, id est, die sabbathi, XXIII octobris: jam vero annus bissextilis 644, littera dominicali DC notatus, habet sabbathum XXIII octobris; neque alius annus aptior illigandæ morti S. Romani occurrit: non annus 639, simili littera C notatus, quia cum chronotaxi S. Audoeni, ut infra monstrabimus, non convenit: non annus 650, quo certe jam sedebat S. Audoenus. Hac ratione nimis prolongatum interpontificium inter SS. Romanum et Audoenum tollitur, et ad novemdecim circiter menses, seu a XXIII octobris 644 ad XIV maji 646, reducitur: et initium pontificatus S. Romani, qui XIII annis cathedram Rotomagensem tenuit, circa annum 631 definitur.

[25] [aliquousque statuitur] Certum porro est, inter electionem et consecrationem, anno 646, ut diximus, peractam, sat longum tempus cucurrisse. Electus enim S. Eligius, hactenus laicus, ne tamen, ait S. Audoenus [Ibid. l. c.] , in ullo catholicæ regulæ deviare videretur, non se permisit prius sacerdotem consecrari, nisi sub normula clericatus aliqua temporis curricula exigeret. Scilicet concilium Arelatense anni 524 decrevit Can. II, ut laici antequam ad ordines sacros assumerentur, per annum integrum in clericatu perseverarent. En verba [Labbe tom. IV, Conc. col. 1622.] : Et licet de laicis prolixiora tempora antiqui patres ordinaverint observanda; tamen quia, crescente ecclesiarum numero, necesse est nobis plures clericos ordinare, hoc inter nos, sine præjudicio dumtaxat canonum antiquorum, convenit, ut nullus metropolitanorum cuicumque laico dignitatem episcopalem tribuat, sed nec reliqui pontifices presbyterii vel diaconatus honorem conferre præsumant, nisi anno integro fuerit ab eis præmissa conversio [Cfr Act. SS. tom. VII octob. pag. 964.] . Hæ fere sunt rationes, quæ sat longum interpontificium in Ecclesia Rotomagensi fuisse suadent.

[26] Nam quæ stant argumenta pro dilatione consecrationis S. Eligii, etiam pugnant pro interpontificio Rotomagensi. Electus videlicet fuit cum S. Eligio S. Audoenus, ut ipse testatur in Vita Eligii [Act. SS. Belg. tom. III, pag. 229.] : Elegerunt, ait, ex merito sanctitatis… ad sacerdotale officium sanctum Eligium… Elegerunt autem cum eo Audoenum, sodalem ejus, qui vocabatur Dado, ut præesset Ecclesiæ Rothomagensi. Et paulo dein infra occurrit sæpe recantatus textus de utriusque in una die consecratione. Quod igitur intervallum currit inter electionem et ordinationem S. Eligii, id etiam S. Audoeno annumerandum est. Ut autem per synopsim exhibeamus chronotaxim S. Romani, prout ex supra dictis deducitur: opinamur Sanctum in lucem editum sæculo septimo jam inchoato, ita ut tricenario minor fuerit, quando cathedram Rotomagensem conscendit. Anno circiter 631 episcopatum accepit, in quo per annos XIII perseverans, sancto fine anno 644, die XXIII octobris quievit.

[27] [deluuntur objectiones.] Non tamen omnes scriptores cum hac chronotaxi conveniunt. Cointius in Annalibus suis ad annum 626 refert § XIII [Tom. II, pag. 775.] S. Romani ordinationem: et id necessario, signans ordinationem SS. Eligii et Audoeni ad annum 640. Quamvis et in hac sua sententia eum fallat chronologia: nam S. Romano, defuncto, ut ipse dicit [Tom. III, pag. 84.] , anno 639 die XXIII Octobris, successor ordinatus est S. Audoenus die XXI maji 640; adeoque ne semestre quidem spatium interfuit inter mortem S. Romani et consecrationem S. Audoeni; ast vidimus paulo supra solidum saltem requiri annum inter ejus electionem et consecrationem. Quod si Sancti nostri obitus ad annum 638 redigatur, tunc initia seu tredecim anni ejus episcopatus ad annum Christi 625 referenda erunt, et demetiamus, oportebit aliquot e XXVIII annis, quos tribuit Ordericus [Hist. Eccles. tom. II, pag. 344.] episcopatui Hildulfi; quandoquidem, ut supra num. 16, ostendimus, Melantius, Hildulfi prædecessor, adhuc vivebat anno 601. Scio responsum fore, Ordericum in numeris adhibendis nonnumquam peccare: esto; quamvis, ut supra diximus num. 22, non tam frequenter, ut quidam opinantur; et cæterum ut ejus rejiciam auctoritatem, necessarium censeo, monstrare errorem: quamdiu quæstio dubia est, malo in rebus historicis cum antiquis quam cum recentioribus scriptoribus errare. Gallia Christiana medicam manum adhibet ad chronologiam Cointianam, nempe obiisse, inquit [Tom. XI col. 12.] , illum putamus anno 638, ut annus integer et aliquot menses effluxerint inter obitum ejus (S. Romani) et consecrationem S. Audoeni. Infelix medicina quæ alterum, ut ostendimus, malum excitat. Franciscus Pommeraye Benedictinus in Historia archiepiscoporum Rotomagensium, gallice conscripta [Hist. des Archev. de Rouen.] , Anonymus in simili Historia edita Rotomagi anno 1731 [Hist, de la ville De rouen. Part. III, pag. 135.] , altera item a causidico Servin [Hist. de la ville de Rouen. tom. I, pag. 67.] . Tandem nuperus scriptor L. Fallue [Hist. pol. et relig. de la métrop. de Rouen tom, I, pag. 63.] , ita S. Romani chronotaxim ordinat, ut factus episcopus anno 631, anno 644 obierit. Cui sententiæ, secundum supra exposita, omnino subscribendum duco: qua scilicet omnia commodissime conciliantur: nempe episcopatus Hildulfi, anno 601 ordinanti, cui ad annum usque Christi 630 pontificatus annos XXVIII facile concedimus: dein diuturnius interpontificium, forsan anni solidi, quo Rotomagenses, primum in varias factiones abrepti, tandem in electionem S. Romani anno 631 consenserunt: ac demum ex eo tempore cursus XIII annorum, quo sedem Sanctus tenuit, usque ad annum 644, quando meritis plenus ad cœlestem patriam transivit.

§III. Variæ Reliquiarum translationes; sacri corporis destructio per Calvinianos; servatæ aliquæ exuviæ.

[S.Romani corpus, primum in ecclesia S. Gildardi] Transiit, ait biographus brevior num. 9, e mundo decima kal. novembris. Tunc arripientes ejus corpus, cum omni sepelierunt diligentia, ubi multorum miraculorum benefica Domini pandit magnificentia per eumdem servum suum Romanum usque in hodiernum diem. Non exprimit auctor, qua in ecclesia compositum fuerit S. Romani funus: ast scimus in ecclesiam S. Mariæ, quæ dein nomen S. Gildardi sortita est illatum fuisse [Pommeraye. Hist. des Arch. de Rouen pag. 129.] . Erat autem sæculo septimo hæc ædes extra muros urbis Rotomagensis, ut monstrat anonymus, qui late urbem descripsit [Hist. de la ville de Rouen par un solitaire. tom. I, pag. 7.] : nam extra muros olim, ut jam sæpe dictum est, sepeliebantur fidelium corpora. Despositæ S. Romani exuviæ in sepulcro jaspideo remanserunt in eadem ecclesia usque ad annum 1036, quo Robertus archiepiscopus, filius ducis Normanniæ, easdem visitavit, et integras repertas, continuato cultu venerari præcepit. Robertus, inquit Ordericus [Hist. Eccles. tom. II, pag. 365.] , ecclesiam metropolitanam in urbe Rotomagensi Sanctæ Dei Genitrici a fundamentis inchoavit, quam magna ex parte consummavit; quamque B. Maurilius archiepiscopus nono anno præsulatus sui [Ibid. pag. 371.] , id est anno Christi 1063 [Gall. Christ. tom. XI. col. 30.] , dedicavit.

[29] [sepultum, transfertur anno 1079 in ædem metropolitanam;] Ast anno 1079 Gulielmus, archiepiscopus Rotomagensis, vulgo dictus de Bona Anima, corpus, ait Ordericus [Hist. Eccles. tom. II, pag. 314.] , Sancti Romani præsulis de propria æde in metropolitanam basilicam gloriose transtulit, et in scrinio, auro argentoque cum pretiosis lapidibus operose cooperto, reverenter collocavit. Solemnitatem quoque ejus X kal. novembris per totam diœcesim suam festive celebrari constituit, et generali edicto festivam stationem ad sancti pontificis corpus extra urbem singulis annis fieri decrevit; ad quam parochianos pene omnes monitis et absolutionibus atque benedictionibus invitavit. Incepisse videntur occasione hujus translationis Nundinæ, quæ Indulgentiæ ac S. Romani dicuntur: Foire du pardon ou de S. Romain quæque inchoatæ a die XXIII octobris , primo per biduum, dein per sex dies continuabantur [HIst. de la ville de Rouen tom. I, pag. 34.] ; celebrabantur autem in agro juxta muros septemtrionales hodiernœ urbis, et loco inditus erat nomen campi Indulgentiæ (la champ du pardon). Ut præterea Gulielmus Gildardinis damnum amissi corporis S. Romani compensaret, stationem ut supra dicit Ordericus, ad sepulcrum instituit: quæ quidem compensatio in eo consistebat, ut Dominica Palmarum SS. Eucharistia hora sexta matutina reverenter a duobus presbyteris ad ecclesiam S. Gildardi portaretur, ex qua dein cum ramis et palmis solemni pompa ad metropolitanum templum reducebatur. Vocatur hic ritus processio sacri Corporis (la procession du Corps Saint) [Cfr Mauleon. Voyage liturg. pag. 337. Farin. La Normandie Chrest. pag. 474.] . Translatio corporis S. Romani celebrabatur olim die XVII maji [Farin. pag. 4736.] : sed festivitatem expunctam video in Breviario Rotomagensi, jussu tum Franciscide Harlay, anno 1627, tum Ludovici de la Vergne de Tressan archiepiscopi anno 1736 edito: et tota solemnitas coalescit in diem XXIII octobris, quo celebratur S. Romanus ritu triplicis, ut ibidem dicitur, primæ classis cum Octava.

[30] [anno 1179 in pretiosiorem capsam] Anno 1179 Rotrodus seu Rotrocus, filius Henrici comitis Warwicensis, archiepiscopus Rotomagensis ab anno 1164 ad 1183 in augustiorem capsam transtulit corpus S. Romani; cujus rei exstat instrumentum in archivo ecclesiæ cathedralis, sequentis tenoris [Bessin. Conc. Rotomag. tom. II, pag. 31.] : Ideo aurum et argentum Ecclesia thesaurizat, ut illud in redemptionem captivorum et alimoniam pauperum et alia misericordiæ opera, secundum quod m,ultiplex urgentia necessitatum sæpe flagitat, impendatur. Ingruente siquidem validissima fame, Rotomagensis Ecclesia de feretro aureo, ubi beatissimi Romani Confessoris atque pontificis fuerat cum veneratione reconditum, aurum, quod ibi erat, assumpsit, Christique patrimonium Christo reddens, illud in sustentationem pauperum misericorditer erogavit. Rotrodus autem, Rotomagensis archiepiscopus, beatissimum Confessorem, pro pauperum indigentiis spoliatum, gloriosus revestivit, illumque de veteri capsa educens, in qua devotissime quondam fuerat repositus, atque sigillis Gaufridi archiepiscopi, Rotomagensis capituli Joannis Cremensis, tituli S. Chrysogani presbyteri Cardinalis studiosius sigillatus, in feretro novo, tam auro quam pretiosis lapidibus cooperto, assistentibus sibi Arnulfo Lexoviensi et Frogerio Sagiensi episcopis, qui ad hoc specialiter convocati fuerant, cum reverentia et devotione reposuit, atque tam suo, quam capituli Rotomagensis, necnon et prædictorum episcoporum sgillis, sub multorum, qui aderant, præsentia consignavit. Factum est hoc anno ab Incarnatione Domini 1179. Indictione XII.

[31] [pretio prioris in pauperes collato, reconditur:] Hæc autem spoliatio capsæ S. Romani videtur accidisse anno 1124. Ad hunc etiam annum notant Annales Hildesienses n [Apud Leibnitz. Rer. Brunswic. tom. I, pag. 740.] : Eclipsis lunæ facta est kal. februarii: magnæ molis grando cecidit VIII kal. augusti: eclipsis solis facta est III id. augusti: magna fames accidit: Callistus Papa obiit, cui Honorius successit. Lugubris hujus visitationis instrumentum servabatur inter inscriptiones, quæ errant in capsa S. Romani in ecclesia cathedrali Rotomagensi, ac in collectione Bollandiana Bibliothecæ regiæ num. 8,919 exstat apographum: Anno ab Incarnatione Domini ICXXIIII Indict. II tempore D. Goisfridi archiepiscopi (ab anno 1111 ad 1128), V kal. junii feria V futura insequenti die dominica Apostolorum Petri et Pauli solemnitate, quæsitum est et inventum in hac ipsa urna totum corpus cum capite beatissimi Romani, præsente D. Johanne Cremensi, Romanæ Ecclesiæ Cardinali tituli S. Grisoni *; [Chrysogoni] qui ipse propriis manibus et evolvit inventum et involvit recondendum, præsente prædicto G. pontifice et Bosone Beccensi abbate et Goisfrido decano et Rogerio secretario et Fulberto archidiacono cum canonicis S. Ecclesiæ Rotomagensis, Wilhelmo de S. Andrea, Rogerio de Pireis, Rotberto de S. Nicholaho, Connano, Ricardo de Gonvilla, Hugone de Loderesval presbyteris, Radulfo et Osmundo et Hugone, filio Turaldi et Walthero de S. Laudo diaconibus, Jevenia, Walthero, filio Adelelmi, Radulfo, filio Urselli, Joanne, filio Benedicti, Rodberto Cenomanensi, Wilhelmo de Nereio et Romano et lacis regiosis, Gardino fabro, Ranulfo aurifice cum servientibus ecclesiæ Turfrido, Stephano, Giroldo, Walthero, Odone etc.

[32] [excepto tamen, licet aliud habeat instrumentum] In allato instrumento id animadvertendum occurrit, quod dicatur conceptis verbis in lipsanotheca ecclesiæ cathedralis inventum fuisse totum corpus cum capite beatissimi Romani. Scilicet monachi S. Audoeni Rotomagensis constanter affirmaverunt caput S. Romani in sua esse ecclesia.Nec immerito: quum firma apud eos stet traditio, a sæculo XI in suo monasterio hunc thesaurum existere. Equidem reperire non potuit tempore vel qua occasione caput Sancti a reliquo corpore separatum fuerit, nisi forsan id acciderit, quando corpus S. Gildardi Rotomago Suessionem ad monasterium S. Medardi translatum fuerit. Quum enim Hilduinus, abba Medardinus ab anno circiter 824 ad 840 [Gall. Christ. tom. IX, col. 411.] , vehementer cuperet novam, quam moliebatur, ecclesiam exuviis S. Gildardi, qui secundum falsam tunc vigentem opinionem frater ferebatur S. Medardi [Act. SS. tom. II, junii, pag. 67.] , exornare, petiit ab imperatore Ludovico Pio, ut Gildardi corpore ditaretur cœnobium. Annuit quidem imperator, sed obstitit populus Rotomagensis. Unde negotium transactione confici debuit: scilicet, ut relicto Rotomagi S. Gildardi capite, Medardinis donaretur corpus S. Romani, in eadem ecclesia quiescentis. Placuit utrique parti transactio, et caput S. Romani una cum corpore S. Gildardi et S. Remigii, Rotomagensium episcoporum Ludovico Pio regnante, Sueccionem translatum est.

[33] [capite, quod in monasterium S. Audoeni] Duobus fere sæculis tardius, Nicolaum, abbatem S. Audoeni ab anno circiter 1042 ad 1092, incessit pietas habendi capitis. S. Romani, quo novam, quam adortus erat, ecclesiam ornaret [Gall. Christ. tom. XI, col. 142.] . Itaque ad Odonem, abbatem S. Medardi [Ibid. tom. IX. col. 415.] , monachum quemdam delegavit, qui pretiosis donariis Reliquias pretiosiores acciperet. Nec repugnavit abbas Odo: verumtamen, quoniam agebatur de Reliquiis extra fines regni transferendis, regem Franciæ veritus, ejus primum licentiam obtinere contendit; qua obtenta caput S. Romani cum aliis multis Reliquiis Sanctorum Nicolao abbati donavit. Et sic factum est, ut monachi Audoeniani perpetuo gloriati sint in sua ecclesia caput S. Romani conservari [Pommeraye. Hist. de l'abbaye de St Ouen, pag. 202.] . Hujus translationis narrationem, prout in pervetusto codice S. Audoeni exstat, initio mutilam edidit Franciscus Pommeraye in sua Historia monasterii S. Audoeni [Ibid. pag. 413.] , et quam ex eodem codice bis transsumptum habemus in schedulis Bollandianis bibliothecæ regiæ Bruxellensis sub num. 8,919. Ante tamen quædam annotanda sunt, quæ difficultatem facessunt. Imprimis dicitur, translatio celebrata die octavo Dominicæ3 resurectionis anni 1090, id est paschate occurrente die XXI aprilis, octavos dies Resurrectionis erat XXVIII aprilis. Quod si admittatur, jam falsum erit, ut habet narrtio, corpus S. Romani in vicina monaterio Audoeniano B. Mariæ basilica, postmodum a S. Gildardo nuncupata, servari; nam anno 1079, ut supra ostendimus, Gulielmus archiepiscopus jam in cathedralem transtulerat prædecessoris sui exuvias. Si autem ante hanc translationem seu ante annum 1079 advectum caput S. Romani dicamus, in alium inpingimus scopulum, scilicet Odonem, de quo agitur in instrumento, pedum abbatiale non obtinuisse ante annum 1080 [Gall. Christ. tom. XI, col. 415.] ; siquidem inter S. Gerardum, qui e Medardino monasterio profugus, anno 1080 monasterium Sylvæ Majoris in diœcesi Burdigalensi fundavit [Ibid. tom. II, col. 866.] et Odonem, medius fuit Pontius abbas per aliquot annos [Ibid. tom. XI, col. 415.] . Ut autem hasce difficultates utcumque effugiamus, credimus expungenda esse, tamquam manu recentiori adjecta, verba, qua æ annum 1090 indicant, quoniam ipsum instrumentum aperte dicit, corpus S. Romani adhucdum servari in ecclesia S. Gildardi. Quod vero ad regimen Odonis Medardini abbatis spectat, dicendum est, fuisse illa ætate omnino incertum regimen monasterii S. Medardi, alternabant viri sancti et simoniaci: sic Pontium exauctoratum excepit S. Arnulfus, et post fugam S. Gerardi, qui Arnulfo successerat, iterum Pontius regimen monasterii usurpavit [Ibid. col. 414.] . Post quem venit Odo, forsitan ille ipse, qui sub S. Arnulfo abbate, machinas struxerat, ut sedem abbatialem consenderet. Istis itaque turbulentissimis temporibus et Odo, aut abbatem se gessit, aut saltem regimen monasterii tenens, abbatis titulum, pro more instius ætatis, ut ostendimus supra num. 5, assumpsit. Qua ratione caput S. Romani etiam ante annum 1079m donare Nicolao abbati potuit: imo ipsa advectio capitis ansam forsan dedit. Gulielmo archiepiscopo transferendi corporis ad ecclesiam cathedralem. Nunc ipsam translationis historiam, initio, ut diximus, mutilam ex Francisco Pommeraye [Hist. de l'abbaye de St Ouen, pag. 413.] exhibeamus. Agitur in principio de corpus S. Gildardi Suessionem deferendo.

[34] … Nec corpora ab invicem sepultura divideret, [sæculo XI,] quos cœlestis aulæ sinus pariter unius horæ articulo in cœlesti gloria suscepisset; remota ergo omni dilatione suorum primatum consultu pro B. Gildardi corpore ocius Rothomagum nuntios dirigit. Quo comperto cives ejusdem urbis, gravi mœrore concussi et ad repugnandum conspirati, primo quidem armis gregatim obviare, et huic edicto violenter conantur resistere; sed tandem consilio saniore correpti, imperiali cedunt potestati. Obnixe tamen expetunt sui pastoris aliqua donari portione ad ejus æternum memoriale. Legati igitur nihil ex membris imminuere ausi, caput B. Gildardi ibidem relinquunt, et mutua vicissitudine caput B. Romani cum corpore S. Remigii, ejusdem sedis archiepiscopi ad propria deferunt: quibus monachi B. Medardi, una cum populo festive obviam procedentes, magno cum tripudio Sanctorum corpora excipiunt, et in sua ecclesia honorifice recondunt. Multorum ergo temporum labente curriculo, inclito duce Normannorum Willelmo, qui et regnum obtinuit Anglorum, humanis rebus adempto, totius Normanniæ provincia, tanti principis morte orbata, a pestiferis hominibus nimia afflictione premebatur, prædatoria manu et incursione publica depopulabatur, intestina bella excitabantur et Ecclesia Christi in illis maxime partibus adverso malorum turbine exagitabatur.

[35] [industria Nicolai abbatis S. Audoeni.] Ad cujus tantæ calamitatis solatium, justus et clemens Dominus inter alia suæ pietatis munera B. Romani adhibuit patrocinium. Denique excellentis memoriæ abbas Nicolaus, divino fretus munere, B. Audoeni monasterium eleganti construens opere, ipsius quidem gloriosi antistitis præsentia gaudebat; sed prædecessoris sui, B. Romani, Reliquias se non habere dolebat. Nam ejus corporis gleba in vicina B. Mariæ basilica (quæ postea S. Gildardi dicta est), caput vero, uti prælibavimus, in Suessionica servabatur ecclesia. Quamobrem enixius supplicabat Christo, regi Sanctorum, ut sui animi votum perficeret, et gemmam tam pretiosam patriæ vel urbi redderet. Talia secum volvens pater memoratus quemdam fratrem, vocabulo Nicolaum, clanculo accivit, et ei hujusmodi negotium paterne injunxit: quatenus Suessionicum B. Medardi cœnobium peteret, et ab abbate loci, nomine Odone, sibi dudum familiarissimo, prece omnimoda tantum thesaurum extorquere satageret. Addit etiam precibus munera, ad cultum ecclesiæ pretiosa, duas scilicet ex purpura casulas, auro decenter ornatas, poderem ornatu insignem cum superhumerali, auro et lapidibus pretioso, calicem cum patena ex auro et argento, bina candelabra similiter ex auro et argento, duas quoque optimi pallii cappas et auriphrygio ornatas, dalmaticam ex albo serico, auro decenter ornatam et albam sericam.

[36] [Suessione translatum,] Cum his itaque exeniis prælibatus frater profectus, illius obnixe flagitabat auxilium, qui quondam Tobiæ ad sui commodum Raphaelem misit Archangelum. Ubi vero ad locum pervenit, abbatis secretum quæsivit colloquium et patris sui in ordine patefecit desiderium. Dein promerendæ suæ postulationis gratia, paternæ benedictionis protulit munera. Quæ illæ gratanter amplectens et tanti patris profluam charitatem perpendens, adhibito fratrum consilio, sui dilectoris decrevit petitionem fieri, tamen cum authoritate regali. Nec mora, palatium adiens, regi Francorum Philippo causam innotuit, acceptaque licentia, festinus ad monasterium rediit. Deinde ipso jubente, ab ædituo templi et a quibusdam senioribus cum summa humilitate et humili veneratione sacrum reseratur ærarium et Sanctorum proferuntur lypsana, balsami odore fragrantia: caput scilicet ambrosium B. Romani et brachium dextrum B. Gildardi et de reliquis artubus, magnam quoque partem corporis B. Remigii et Reliquias B. Medardi et SS. Innocentium, Sanctique Sereni Confessoris et S. Bandaridi episcopi et Confessoris. Hæc ab abbate et monachis ejus cum regia authoritate, facto sacramento, ne de his alicui surrepat dubitatio, fratri Nicolao traduntur, et B. Audoeni ecclesiæ æternaliter habenda transmittuntur.

[37] [solemni pompa deportatur:] Tunc prædictus frater, cœlestibus redimitus copiis, ovans ad propria rediit, proximansque urbi, nuntium abbati præmisit, qui valde gavisus in Domino, illico venerandum præsulem ejusdem metropolis Willelmum adiit, et rei eventum seriatim patefecit. At ille pro suis beneficiis gratias agens Redemptori, cum clero ac plebe, Sanctorum Reliquiis festive obviam processit, quibus in vicino monte S. Michaelis reverenter occurrit. Ubi cum paululum remorarentur, præfatus pontifex universæ plebi divinæ largitatis munera exposuit, ac universis caput sui quondam gloriosi antistitis ostendit. Tunc universi solotenus prostrati, Dominum benedicunt, cujus favente gratia, multa populis commoda eadem die perveniunt. Discordes in pace fœderantur, abruptæ pacis jura renovantur, legitimæ monetæ refectores et non nisi ad placitum nummos in negotiis accipientes, quod valde plebem gravabat, amodo divina authoritate interdicuntur, raptores ecclesiæ anathematis gladio feriuntur, recti corde divina benedictione lætificantur, gloriosus Dominus noster in Sanctis suis magnificatur. Affuerunt in hoc præclaro conventu cum prædicto præsule abbas Nicolaus cum suorum examine monachorum, abbas Walterius ejusdem Montis cum sua congregatione, aliique nonnulli abbates et monachi, procerumque de utriusque sexus innumera multitudo. Sic ergo cum hymnis et laudibus Sanctorum pignora in urbem deferuntur, et in ecclesia B. Audoeni honorifice reconduntur. Gaudet tellus Northmannica, pastoris sui capite illustrata, in quo fuerunt oculi solis justitiæ splendore irradiati et ad speculandum domum Israel vigiles et aperti, cujus preciosioris labia sunt vitta coccinea, interdum scilicet pro testimonio veritatis conferta rubore martyrii et distillans pro dulcedine prædicationis. Quod denique caput eximium, in resurrectione justorum corpori suo compaginatum et pretiosissimo capiti Christo conjunctum, Sanctæ Trinitatis indicibili satiabitur visione, cujus a prima indole miro flagravit amore. Dies erat octavus dominicæ Resurrectionis, annus vero millesimus nonagesimus Incarnationis ejusdem Domini nostri Jesu Christi et qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.

[38] [sacras exuvias, variis temporibus visitatas,] Quoties post hanc translationem visitatæ fuerint Reliquiæ S. Romani, tum quæ in æde metropolitana tum quæ in Audoeniana requiescebant, non mihi liquet: inter Bollandianas schedas præter visitationem factam V kal. Julii 1184, de qua egimus supra num. 31, Radulfus Roussel, anno 1444, feria VI, XXI Augusti visitavit monasterium S. Audoeni: quod in archivo archiepiscopali his verbis ponitur: Ipsa vero die veneris dictus Revermus Pater Dns archiepiscopus, cruce sua præcedente etc. ad ipsum monasterium causa visitationis profectus est… Item visitavit thesaurum ecclesiæ, ubi plura corpora Sanctorum cum Reliquiis Sanctis satis honeste et reverenter tam in capsis quam alias invenit, et inter cætera caput beatissimi Romani deosculatus est. Anno autem 1537 die XXII Novembris Joannes Calenge prior claustralis (erat tunc abbas, ut vulgo dicitur, commendatarius Innocentius Cibo, Innocentii Papæ VIII ex fratre nepos [Gall. Christ. tom. XI, col. 154.] ) cum aliis monachis visitavit thesaurum, in eoque invenit conservatum caput S. Romani.

[39] [anno 1562 Calvinistæ exurunt;] Verum post breve annorum curriculum, Reliquiæ, tanta cura et veneratione ultra nongentos annos servatæ, hominum scelere perierunt. Post sæculum XVI medium bellum civile Gallias universas commovit: causa belli arrogatum a Calvinistis jus subigendæ utriusque reipublicæ civilis et ecclesiasticæ. Post verborum et consiliorum velitationes, res ad arma spectare cœpit, quæ, ut sunt quotidiana, nunc Catholicis, nunc Calvinistis favebant. Anno 1562 die XVI aprilis Calvinistæ urbem Rotomagensem occupant, ac die dominica III maji in ædem metropolitanam, quo tempore sacrum capitulare cantabatur, irruunt [Fallue. Hist. de l'Egl. metrop. de Rouen, tom. III, pag. 244. Pommeraye. Hist. de la cath. de Rouen, pag. 111.] , sacras imagines, sacellorum clathros comminuunt, et ecclesiam incendio vastant: sequentibus diebus omnem pretiosam supellectilem recensent, et appositis militibus sibi custodiendam reservant. Tandem die VIII julii ope duorum aurifabrorum capsam S. Romani auro et lapidibus pretiosis spoliant, ac ipsum sacrum corpus flammis addicunt [Hist. de la ville de Rouen, par un solitaire. tom. I, pag. 153. Cfr Floquet. Hist. du Priv. de S. Romain, tom. I, pag. 301.] . Sed jam ante, scilicet XVIII die irruptionis suæ in urbem Rotomagensem, seu III maji, caput S. Romani flammæ absorpserant. Hæc refert Franciscus Pommeraye in sua Historia abbatiæ S. Audoeni ex teste, ut videtur, oculato, quæ nos quoque ex Gallico idiomate latine reddimus [Hist. de l'abbaye de St Ouen, pag. 205.] : Dominica, inquit testis, III maji 1562 Hugonotti, in confertam turbam coagmentati, armati et furibundi venerunt ad ecclesiam S. Audoeni: ingressi, sedilia chori, aram maximam et sacella destruxerunt; comminuerunt horologium, cujus vestigia lignea etiamnum exstant in sacello juxta arcum septemtrionalem, et organa, quorum plumbum et stannum, glandibus conficiendis aptum surripuerunt. Dein accensis quinque ignibus, tribus in ipsa ecclesia, duobus juxta eamdem, combusserunt monachorum sedilia, altarium columellas et clathros, plurimas vestes sacras, pluvialia, tunicas, casulas, albas: pretiosiora autem vestimenta, auro et argento ornata, in diversorio Pineæ (hotellerie de la pomme de pin) pariter combusta ad extractionem metallorum. Eadem fuit sors Reliquiarum, prius tamen sepositis auro, argento et lapidibus pretiosis. Confregerunt quoque pulpitum artificiosissime sculptum et figuris decoratum: idem obtigit clathris æneis, miræ pulchritudinis: quotquot autem Sanctorum imagines invenire potuerunt, confregerunt et everterunt. Caput S. Romani, feretro impositum ad officinam monetariam, tædis stramineis circumdatum, detulerunt ac ibidem rogo injecerunt.

[40] [ita tamen, ut quædam particulæ] Licet porro tanta fuerit sacrarum Reliquiarum vastatio, non omnes tamen periere. Etenim nocte insequenti diem III maji Catholici rogum, in quem injectæ fuerant, scrutati, cineres et ossium fragmenta collegerunt, quin dignosci potuerint, quæ ad singulos Sanctos singula pertinerent, ac mixtim in novo feretro recondita fuerunt. Quando igitur Ludovicus XIII anno 1638 a capitulo Rotomagensi petiit particulam, licet minimam corporis S. Romani, responderunt canonici omnia tempore rebellionis destructa fuisse; mittere tamen extractas ex capsis aliquot particulas, prout sunt (telles qu'on les put trouver) [Fallue, tom. IV, pag. 111. Floquet. tom. I, pag. 301.] . Paulo tardius capitulum Rotomagense partem corporis S. Romani commutatione recuperavit: prior Benedictinus. Insulæ Adami (Isle-Adam) pro aliis Reliquiis dedit, quas habebat exuvias S. Victricii, S. Evodii et S. Romani [Fallue, tom. IV, pag. 217.] . Quin et sequenti sæculo nova donatio damnum calvinisticæ deprædationis resarcivit, aut saltem mitigavit; quando decanus capituli Terrisse anno 1776 os S. Romani ecclesiæ metropolitanæ obtulit, hactenus in monasterio S. Victoris apud Caletes servatum, et olim a Rotrodo, qui, ut monstravimus supra num. 30, in alteram capsam, eamque pretiosiorem anno 1179 corpus S. Romani transtulit, partemque aliquam Victorinis monachis donavit [Floquet. tom. I, pag. 302.] .

[41] [superstites] Sed nec sua bona fortuna monasterium Audoenianum, pari calamitate suo thesauro spoliatum, caruit. Conservata nempe fuerant aliqua ossa S. Romani in capsella, quæ in sacristia ejusdem ecclesiæ ad annum usque 1654 delituerant; quum Joannes de Malevant, episcopus Olenensis (diœcesis sub metropoli Patrensi in Achaja) vicarius generalis archiepiscopi Rotomagensis, Francisci de Harlay, invitatus ad consecranda quædam altaria, loco suo mota, in ecclesia S. Audoeni, capsellam visitavit, ac in ea invenit aliquot vertebra, cubitum, os peroneum, et unum vertebrum colli, cui postremo acicula multa rubigine infecta affixa erat chartula pergamena cum his verbis: Reliquiæ Sancti Romani Rothomag. archipræsulis. Tres priores Reliquias declaravit dictus episcopus esse S. Audoeni, posteriores S. Romani; atque ea de causa particulas aliquot in sepulcro altaris recondidit [Pommeraye. Hist. de l'abbaye de St Ouen, pag. 209] . Utrum hodiedum exstet feretrum S. Romani controverti potest. Cl. A. Deville censuit capsam hactenus conservatam; sed falli videtur; quum, quam putavit esse S. Romani, verius sit omnium Sanctorum [Floquet. tom. II, pag. 588 et 595. Cfr ibid. pag. 338.] . Attamen hæc lipsanotheca continere etiam nunc dicitur partem cranii S. Romani cum magno osse S. Hildeverti, Meldensis episcopi, de quo nostri egerunt sub die XXVII maji [Act. SS. tom. VI, maji pag. 712.] . Quoniam vero antiqua, quæ fidem facerent, instrumenta perierunt, Card. Hubertus Cambaceres, primus post Concordatum, Rotomagensis archiepiscopus, novum instrumentum confici jussit [Floquet. tom. II, pag. 586.] . Quomodo hæc conservatio partis cranii combinari possit cum iis, quæ supra num. 39 retulimus ex monacho Audoeniano, non clare perspicio. Certe Franciscus Pommeraye, qui, ut vidimus num. præc., accurate describit particulas Reliquiarum forte detectarum, non videtur omissurus fuisse, si pars capitis impias Calvinistarum manus effugisset.

[42] [et ipsum primum sepulcrum remanserint:] Felicior inter has rerum vicissitudines sors primævi sepulcri S. Romani, quod jaspideum fuisse diximus. Quum porro Gulielmus Bona Anima corpus sancti pontificis, e veteri sepulcro extractum, in pretiosam capsam, in sua ecclesia cathedrali conservandam, transtulisset, reliquit sepulcrum jaspideum in ecclesia S. Gildardi: præteriit Calvinistarum furorem et hactenus integrum exstat. Est autem ex una jaspide excavatum, pedibus septem cum dimidio longum, largum duobus pedibus et digitis duobus, altum duobus pedibus et quatuor digitis: si autem ipsam internam excavationem dimetiamur, longitudinis erit sex pedum, latitudinis septemdecim digitorum, et totidem altitudinis: supra solum vero elevatur duabus basibus lapideis duorum pedum [Hist. de la ville de Rouen par un solitaire. tom. IV. pag. 134. Mauleon. voyage liturg. pag. 416.] . Magno semper in honore habitum fuit sepulcrum istud, licet vacuum: unde profluxit epigraphe, cujus postrema verba sunt [Pommeraye. Hist. des Archev. de Rouen, pag. 130.] :

Orphana turba veni, viduisque allabere saxis,
      Est aliquid soboli patris habere thorum.

Tandem quum post concordatum ecclesia Carmelitarum excalceatorum, primum sub invocatione SS. Ludovici et Mariæ Magdalenæ erecta [Hist. de la ville de Rouen, par un solitaire, tom. VI, pag. 129.] in parochiam urbanam designata fuisset, S. Romani vocabulum accepit, ac in eam translatum fuit anno 1804 jaspideum Sancti sepulcrum [Fallue tom. I. pag. 63.] .

[43] [S. Romanus primarius Ecclesiæ Rotomagensis patronus;] S. Romanus, licet habuerit varios prædecessores, sanctitatis et rerum gestarum gloria illustres, præsertim SS. Nicasium et Mellonum, jure merito habendos Ecclesiæ Rotomagensis fundatores, colitur tamen tamquam primarius civitatis et diœcesis patronus, cujus propterea solius festum toto octiduo celebratur, ut videri potest in Breviario, jussu archiepiscopi de Tressan olim edito, ejusque nomen primum recitatur inter Rotomagenses præsules, qui invocantur in Litaniis Sabbathi sancti [Pommeraye. Hist. des Archev. de Rouen. pag. 130.] . Hujus excellentiæ causam assignat Pommerayus, quia inceptum a prædecessoribus opus perfecit S. Romanus, abolendo nempe, quæ adhuc supererant, idolatriæ vestigia [Ibid. l. c.] . Hinc etiam factum est, ut quæ erant Rotomagi institutiones piæ et sanctæ, a S. Romano nomen sortirentur suum. Sic in metropolitana ecclesia erant triginta præbendæ, fœminis addictæ, quapropter et Canonicæ S. Romani dicebantur. Olim, ut videtur, curam supellectilis lineæ habebant, unde erat, quo honeste viverent. Postmodum, abolita lineorum cura, onera præbendarum ad assistentiam trium anniversariorum, die XV januarii in festo S. Mauri abbatis, XXIII in vigilia S. Joannis Baptistæ et XI julii in festo Translationis S. Benedicti celebrandorum, pro quibus singulæ canonicæ sex libras Turonenses accipiebant, dummodo pridie Vigiliis et ipsa die Sacro, sub quo ad Offertorium accedebant, interfuissent. Litteras institutionis accipiebant singulæ ab ipso archiepiscopo, et beneficium, quantumvis tenue ambiebant etiam fœminæ largioris fortunæ, quia privilegiis capituli participabant [Hist. de la ville de Rouen, par un solitaire, tom. III, pag. 86. Mauleon. Voyage liturg. pag. 374.] .

[44] [in ejusque honorem pia confraternitas] In honorem pariter S. Romani anno 1292 erecta fuit a canonicis minoribus ecclesiæ metropolitanæ Rotomagensis sodalitas seu confraternitas, cujus scopus erat subvenire clericis inopia pressis. Instrumentum erectionis, hactenus delitescens, publice juris fecit D. Floquet in sua Historia Privilegii S. Romani, ac ex eodem quædam decerpemus [Hist. du Privilège de S. Romain, tom. II, pag. 603.] . Itaque capitulum Rotomagense, decanatu vacante exponit, quod octo minores canonici, videlicet quindecim marcharum et quindecim librarum … zelo fidei accensi considerantes et pie attendentes, quod temporibus retroactis, plures de choro Rotomagi, tam sacerdotes quam diaconi, subdiaconi, quondam beneficiati in Rotomagensi ecclesia; qui tempore, quo vivebant, fuerant vitæ laudabilis et conversationis honestæ, ad tantæ devenerant infortunium paupertatis, quod ad eorum sustentationem non suppetebant propriæ facultates, nec in fine vitæ suæ habebant, unde fierent eorum exsequiæ secundum consuetudinem Rotomagensis Ecclesiæ, immo oportebat eos, urgente inopia, ad Domum Dei *, deferri, et ibi quasi inhonestam habere et recipere sepulturam, quod vertebatur, cum sic accidit in dedecus et opprobrium memoratæ ecclesiæ. Ad delendum autem hujusmodi dedecus et opprobrium, prædicti minores canonici capitulo Rotomagensi supplicant humiliter ut concederet eis instituere et habere confratriam seu fraternitatem in Rotomagensi ecclesia in honore Sanctorum archipontificum ac etiam ejusdem Ecclesiæ patronorum, Nigasii, Melloni, Romani, Audoeni, Ansberti, Victricii, aliorumque Sanctorum Rotomagensis Ecclesiæ patronorum. Quapropter capitulum, volens concurrere ad pium opus, concedit habere et instituere confratriam seu fraternitatem in honore Dei et Beatæ Virginis Mariæ et prædictorum Sanctorum, inter quos beatissimum Romanum voluerunt canonici minores habere præcipuum fraternitatis suæ dominum et magistrum, ut ipsius, qui assidue orat pro populo et pro civitate ista, apud Dominum precibus adjuventur.

[45] [anno 1292 erecta fuit.] In reliquo dein instrumento præscribuntur Officia divina et preces a singulis sodalibus tum communiter tum privatim facienda: dein obsequium honestæ sepultura, aut etiam subsidium, si casu fortuito, non per factum proprium, ad paupertatem devenerint, sodalibus exhibendam: statuuntur etiam mulctæ absentibus sine legitimo impedimento, et pecunia danda in singulorum receptione, id est quinque solidi Turonenses, qui cedunt sodalitati: tandem ordinatur, qua ratione pecunia sodalitatis sit conservanda et expendenda. In toto instrumento nihil occurrit, quo indicetur, sodalibus injuncta præsentia processioni S. Romani, quæ quotannis, ut infra ostendemus, celebrabatur. Ast in aliis statutis anni 1346 præcipitur sodalibus, ut adjuvent in portando corpore S. Romani [Hist. du Privilège de S. Romain, tom. II, pag. 610.] . Decrescente cursu temporis avitæ fidei devotione, eo devenere sodales S. Romani, ut nominis et officii eos puderet, adeoque dissolutionem ipsius sodalitatis peterent: quin et inconsulto capitulo metropolitano, sacram supellectilem asportarent. Res ad supremos judices delata est, qui omnia sodalitatis bona mobilia et immobilia hospitio pauperum adjudicarunt [Fallue, tom. IV, pag. 383.] .

[Annotatum.]

* Hotel Dieu

§ IV. De privilegio Feretri, seu S. Romani; de ejus origine, fatis et ritu.

[Origo liberationis annuæ unius captivi] Ad constituendum et confirmandum primatum S. Romani inter multiplices Sanctos, qui Rotomagensem Ecclesiam illustrarunt, quosque vicissim veneratur Rotomagensis Ecclesia, non minimum mea sententia contulisse videtur singulare privilegium quo ad honorem S. Romani ista gaudebat Ecclesia: passim Privilegium S. Romani seu Privilegium feretri vocatur (Privilege de S. Romain, Privilege de la Fierte). In eo autem consistebat istud privilegium, ut quotannis capitulum Rotomagense jus haberet liberandi a vinculis et a morte, unum qui jam capitali sententia damnatus erat, ea tamen lege, ut capsam seu feretrum S. Romani ter sustolleret et aliquandiu portaret. Suis sæpissime controversiis vexatum fuit Rotomagense privilegium, perstrepuit in foro, in scriptis libris ultro citroque pro cujuslibet opinione agitatum fuit. Nicolaus Rigaltius, de quo supra egimus num. 5, ex editione Vitæ, a Fulberto conscriptæ, ansam arripuit impugnandi privilegii S. Romani, quatenus, ut ipse scribit in epistola dedicatoria ad Silerium, Franciæ cancellarium, vanissima fabula deceptus et delusus Rotomagensis clerus diplomata christianissimorum principum ambitioso religionis obtentu impetravit. Hæc et alia non minus cruda, a Rigaltio prolata, bilem moverunt Adriano Behotio, magno archidiacono Rotomagensi, qui eodem, quo Rigaltii Vita prodiit, anno 1609, libellum edidit, indignantis magis quam confirmantis factum. Proinde in hac quæstione expendenda, existimamus mediam viam esse tenendam, ut nec unius accusationes omnes, nec alterius vindicationes admittamus. Quapropter imprimis in ipsam originem privilegii, dein in ejus progressum ac tandem in ritum inquiremus. Ducem præcipue sequemur Cl. A. Floquet, qui duobus voluminibus universam hujus privilegii historiam singulari diligentia complexus est [Hist. du Privilège de S. Romain. tom. II, Rotomag. 1833.] .

[47] [vulgo tribuitur draconi, per S. Romanum occiso:] Vulgaris narratio, quam privilegio Rotomagensi originem dedisse ferunt, hæc fere, si leviusculas circumstantias negligamus, est. Temporibus Dagoberti regis accidit, ut serpens miræ magnitudinis, prope urbem Rotomagensem in loco palustri stabulans, devoraret homines et jumenta, neque tutum esset civibus exire urbe. Beatus autem Romanus, tantam calamitatem miseratus, ingenti malo occurrere statuit. Accepit igitur e carcere criminosum, multis sceleribus infamem et certæ morti addictum: quocum urbe egressus, ubi ad feræ latibulum pervenit, signo crucis eam cicuravit, et stola sacerdotali ligatam in urbem ducendam criminoso tradidit. Quando illuc perventum est, serpens igni traditus, ejusque cineres in adjacentem fluvium dispersi fuerunt. Subito tanti miraculi fama totum regnum pervasit, et admirationem regis totiusque curiæ rapuit. Dagobertus autem, ut de tota re certior fieret, S. Romanum advocavit: qui quum adveniens, rem, prout gesta erat, narrasset, voluit rex, ut in tanti miraculi memoriam, jus esset Ecclesiæ Rotomagensi, liberandi quotannis in die Ascensionis unum facinorosum, mortis reum. Hæc habet traditio popularis, mutatis quidem aliquibus adjunctis. Sic enim dicitur ab aliis, serpens e ponte in Sequanam, Rotomagum præterfluentem, præcipatus: Romanus duos facinorosos petiisse, ast unus, cui postmodum vita donata est, consensisse. Sed levia sunt, nec viscera narrationis attingunt.

[48] [quod quidem propter silentium scriptorum,] Nunc inquirendum est, quanti æstimari oporteat hanc narrationem, quæ est fundamentum privilegii S. Romani. Eam ut fabulam ineptissime confictam citatus Rigaltius traducit: modestior est Cointius ad an. 635 § VII dicens, multos commentum putare. Utriusque argumenta hæc fere sunt, silentium biographorum S. Romani; dein serpentem græce Ὑδραν dici, etiam in latinum idioma derivatum Hydram, quam, scribit S. Isidorus lib. XII Etymologiarum seu Originum [Migne. Patrol. tom. LXXII, col. 445.] , esse serpentem cum novem capitibus, quæ latine excetra dicitur, quod uno cæso tria capita excrescebant. Sed constat hydram locum fuisse evomentem aquas vastantes vicinam civitatem, in quo, uno clauso meatu, multi erumpebant, quod Hercules videns, loca ipsa exussit et sic aquæ clausit meatus, nam hydra ab aqua dicta est. Quum itaque S. Romanus inundantis Sequanæ calamitatem, tum precibus, tum probabiliter aggeribus, ab urbe Rotomagensi averterit; hinc natum dicitur commentum serpentis seu draconis, omnia vastantis, et potentia sancti pontificis ligati et cicurati. Rotomagi hæc qualiscumque fera gargouille appellabatur: quod vocabulum etiam in arte architectonica passim adhibetur ad significandos lapideos canales, aquæ pluviæ e tectis defluæ emissarios, forsan quia in ædificiis gothicis plerumque confingunt animalia, dracones et id genus bestiarum exhibentia. Cæterum Gargalia apud Cangium h. v. est pars gutturis et canna pulmonis, quod satis bene cum canalibus emissariis convenit.

[49] [qui debuerunt loqui,] Jam sæpius tractatum et retractatum est argumentum negativum, quod vim suam mutuatur a silentio coævorum, ut hic loci redhiberi non debeat: satisque inter eruditos convenit, tunc solum alicujus momenti esse, quando auctores silent, quando loqui oportuisset. Nec porro tam altum antiquorum auctorum silentium, ut volunt Rigaltius et Cointius, fuisse, admittere possumus. Etenim notum est ex Vitis antiquis, cui accinit et Vita Rigaltina, et stitisse S. Romanum Sequanam exundantem, et, destructo fano, expiasse locum Veneri sacrum. En verba Rigaltii [Fol. 11.] : Postquam vero pontificalem adeptus est sedem, illius populi caterva, mox inito consilio, venerunt necessitate coacti, petieruntque unanimiter solotenus prostrati Beatum pontificem, ut eorum subveniret calamitati. Erat enim juxta urbem ipsam a septemtrionali latere, lapideo opere constructa in modum amphitheatri muralis machinæ altitudo, in qua subterraneum spelæum angustum iter introeuntibus præbebat: domus illa subterranea latebrosis fornicibus cingebatur; hanc domicilium Veneris propter scortantium usus appellabant. Verum desuper intra ambitum muri exterioris, spatiosa patebat area, in cujus (fastigio?) fanum, artifici opere constructum, eminebat, in quo ara editiori loco stabat, et desuper titulus Veneris: de quo loco ajebant, sæpe immundorum spirituum murmur auditum; sed neque visu hominis adverti poterat, quia hiatu ipso sulfureus vortex tetros vapores exhalabat, et intolerabiles fœtores, cum quibus flammæ piceæ horror erumpens, vicinæ urbis ædificia sævo sæpe vastabat incendio, multos vero fumifero necabat odore. Hæc, si rem ipsam, suis spoliatam adjunctis, inspicimus, bene conveniunt cum iis, quæ supra num. 47 retulimus de serpente miræ magnitudinis, prope urbem Rotomagensem in loco palustri stabulantem, qui devorabat homines et jumenta.

[50] [et propter similes narrationes de aliis Sanctis] Quod si hæc conferimus cum narratione Vitæ metricæ, eadem reperiemus, nisi quod apertius indicetur monstrum aliquod, a Sancto occisum: nam num. 6, postquam locum spurcum expiasset S. Romanus, addit poeta: Territus exsanguis vis illic perdidit anguis, seu serpens. Unde liquet, quo ex fonte derivari possit narratio de serpente seu dracone, per S. Romanum devicto. Redit igitur quæstio, an hic qualiscumque serpens seu draco in figura an in veritate accipiendus sit: auctor Vitæ metricæ, abunde patet, calamitatem per anguem mataphorice traduxit: et sic videmus quid rei subsit traditioni vulgari. Cæterum traditioni vulgari de occiso per S. Romanum serpente plurimum nocet silentium, tum biographorum, quotquot novimus, omnium, tum præsertim Orderici Vitalis, qui eventum tam celebrem taciti præterire non potuissent, si revera illum cognovissent: erat enim fundamentum, privilegii insignis, quo gloriabatur inter cæteras Ecclesias sedes Rotomagensis. Dein hæc eadem historia variis Sanctis tribuitur, iis præcipue, qui idolatriam destruxerunt: sic Paulus episcopus Leonensis in Armorica ad diem XII martii legitur serpentem miræ magnitudinis in insula Batha (Batz) circumjecta stola sacerdotali, in mare præcipitavit [Act. SS. tom. II, mart. pag. 118.] : Jovinus seu Joava presbyter ad II martii simili stola monstrum, nec hominibus nec jumentis parcens, occidit [Ibid. tom. I, mart. pag. 140.] : Julianus Cenomanensis ad diem XXVII januarii serpentem, qui flatu sulfureo et atrocis verbæ caudæ devotorum sibi phalanges in mortem urgebat, crucis signo in loca humana cultura carentia relegavit [Ibid. tom. II, januar. pag. 765.] : Beatus, Vindocini (Vendome) die IX maji cultus, serpentem miræ magnitudinis, … magnum excidium tam in hominibus quam in jumentis perpetrans … divino fretus auxilio exterminavit [Ibid. tom. II, pag. 566.] : Clemens, primus Metensis episcopus, serpentes, hominibus infestos, in amphitheatro stabulantes, exstirpavit, quorum maximum stola sacerdotali ligavit et omnes in fluvium præcipites jecit [Hist. de l'Egl. de Metz par un Bénéd. de S. Vannes, tom. I, pag. 205.] : Martha, Christi hospita ad diem XXIX julii immanem draconem, terrarum aquarumque perniciem, aqua benedicta et zona virginea edomuit [Act. SS. tom. VII, jul. pag. 11.] : Samsom, Dolensis episcopus, ad diem XXVIII julii serpentem, omnia vastantem, in mare præcipitem dedit [Ibid. tom. VI, jul. pag. 586.] : Nigasius seu Nicasius, quem Rotomagenses inter suos episcopos accensent ad diem XI octobris, serpentem, stola sacerdotali irretitum, perdomuit [Ibid. tom. V. octob. pag. 513.] : Amandus, episcopus Trajectensis, ad diem VI februarii, adhuc puer, signo crucis serpentem miræ magnitudinis ex insula Ogia fugavit [Ibid. tom. I, febr. pag. 849.] : Vigor, Bajocensis episcopus, ad diem I novembris, serpentem immanem, qui flatu suo et homines et pecora multa adurebat, injecto orario suo, in mare præcipitavit [Surius ad 1 novemb.] .

[51] [admittendum non videtur:] Alia multa ejusdem portenti exempla proferri possent; sed malui ea, in solis Galliis quærere, quin omnia adduxerim. Jam vero nemo facile crediderit, in hisce portentis agi de feris veri nominis, qui in rerum natura exsistant: quis enim simile quid in historia naturali invenit, ut serpens involvat universam regionem in calamitatem et perniciem. Quod si quis dicat istiusmodi feras esse vera dæmonia, sensibili forma vestita; dico, jam nos coram habere rem mere incorpoream, quam artifices forma corporea exprimere tentaverunt, ut videre est passim in imaginibus S. Michaelis Archangeli, qui dæmonem, ordinarie draconem aut serpentem, pedibus suis conculcat, est certe ista pugna invisibilis visibili figura expressa. Atque hinc ortam censeo traditionem popularem, quæ metaphoram ad veritatem traduxit. S. Romanus ultima vestigia idololatriæ, adhuc Rotomagi excultæ, delevit; Sequanam quoque, urbem sæpe vastantem, precibus et forsan aggeribus positis coercuit, ac tali ratione magnam calamitatem a populo suo avertit, atque ideo diu post mortem vox populi ejus nomen magnificavit. Neque istiusmodi interpretationem ex aere, ut vulgo dicitur, arripimus. Etenim in nummis Constantini Magni occurrit unus, cujus pars postica exhibet serpentem, contritum labaro, cui impositum est monogramma Christi, cum inscriptione spes publica [Eckhel. Doctrin. Numm. tom. VIII, pag. 88.] . Ad cujus quoque exemplum Majorianus, anno 457 imperio potitus, nummum cudit, in cujus parte aversa ipse imperator hasta crucifera conterit serpentem, cum verbis: victoria augg [Ibid. pag. 195. Baron. ad an. 325 § CCVI.] . Nemo autem ex istiusmodi numismatis deducet, Constantinum aut Majorianum serpentem aliquem occidisse, sed potius idolatriam destruxisse, ut monstrat historia. Qui plura scire cupit de istis Sanctis Ophioctonis, consulat quæ late disseruerunt majores nostri in Actis S. Georgii Martyris ad diem XXIII aprilis [Act. SS. tom. III, april. pag. 104.] .

[52] [certum tamen est, sæc. XII,] Traditioni autem Rotomagensi etiam obest, quod nullum vestigium privilegii S. Romani inveniatur a sæculo VII, quo Sanctus obiit, ad duodecimum: et quidem, ut jam notavimus, privilegium tam singulare præterire non potuit Ordericus Vitalis, totus in magnificanda Rotomagensi Ecclesia; ipsi quoque versus, S. Romano attributi, decolores sunt, dum factum insigne, si exstitit, celebrare debuissent [Ord. Vital. tom. II, pag. 345.] :

Sanctus Romanus, præclaro nobilis actu, *
Moribus emicuit, sacri quoque lumine verbi.

Ast quidquid sit de origine privilegii, certum tamen est exstitisse et ad hæc postrema tempora perseverasse. Prima elementa præbet epistola archiepiscopi Rotomagensis et Gulielmi de Capella, castellani Archensis, testans, privilegium viguisse temporibus Henrici II et Richardi I, ducum Normanniæ ab anno 1151 ad 1199. Etenim Philippus Augustus, rex Galliæ, Normannia potitus, certus fieri voluit, utrum privilegium Rotomagense niteretur legitima consuetudine, quæ tolli non deberet.

[53] [ut constat ex allegato] In mss. bibliotheca regia hæc reperiuntur [Floquet. tom. II, pag. 601.] : Anno 1210 controversiam de Sancti Romani privilegio, inter capitulum et regis castellanum exortam, Robertus archiepiscopus et Guillelmus de Capella, castellanus Archensis, judices a Philippo rege dati, lata in Ecclesiæ gratiam sententia compescuerunt. Exstant ea de re sequentes ad principem litteræ in chartulario capituli. Reverendo Philippo, Dei gratia illustri Francorum regi, Robertus, permissione divina Rotomagensis archiepiscopus et Guillelmus de Capella, castellanus de Archiis, salutem etc. Noverit excellentia vestra, quod juxta tenorem litterarum vestrarum, quas nobis transmisistis, convocavimus coram nobis, apud S. Audoenum, in festo Apostolorum Petri et Pauli proxime præterito, Henricum cantorem, Radulfum archidiaconum et Walterum de Castaneio, canonicos, Johannem de Pratellis, Lucam filium Johannis et Robertum de Frescheniis milites, Laurentium de Ylione et Johannem Lucæ, cives Rotomagenses. Ili prædicti coram nobis, tactis sacrosanctis Euangeliis, solemniter juraverunt, quod super contentione, quæ vertebatur inter vos et capitulum Rotomagense de prisione, quem idem capitulum exigebat a vobis, nobis rei veritatem, bona fide secundum suas conscientias, declararent. Qui jurati dixerunt unanimiter, quod temporibus Henrici et Ricardi, regum Angliæ, numquam inde aliquam contentionem viderunt.

[54] [hic instrumento,] Sed cum processio transibat, in die Ascensionis, per castellum, canonici ibant ad ostium carceris, et omnes, qui erant in carcere, extra carcerem ponebantur, et quemcumque illorum canonici deliberare volebant, eligebant, si non esset captus pro proditione Domini regis. Et dixerunt, quod quando rex Ricardus erat in captione, non habuerunt anno illo prisionem, et pepercerunt anno illo interdicere ballivos suos propter regis captionem. Sed quando deliberatus fuit rex, habuerunt duos prisiones pro illo anno et pro anno præterito. Et ideo secundum mandatum vestrum, judicavimus illum prisionem, quem elegerunt, esse reddendum. Valeat in Domino vestra serenitas. Richardus rex e Palæstina rediens, in Austria ab anno 1192 ad 1194 captivus fuit. Mirabitur forsan quis, nullam de S. Romano in recitata epistola mentionem fieri, imo in suspicionem venire posset, tantum privilegium meritis Sancti pontificis olim tributum non fuisse. Sed tale dubium facile diluet alia epistola seu Charta ejusdem anni 1210, qua Ricardus miles, dictus abbas S. Medardi, declarat se intuitu gloriose Virginis Mariæ et beati Romani e carcere liberatum fuisse in die Ascensionis Domini; quapropter dono Dei et meritis Beatæ Virginis Mariæ et Beati Romani et toti Ecclesiæ Rotomagensi merita gratitudine devotus, varias facit donationes [Ibid. tom. II, pag. 602.] .

[55] [exstitisse;] Prima igitur, quæ religi possunt, privilegii S. Romani vestigia ad medium sæculum XII seu ad tempora Henrici II et Richardi I, Angliæ regum deducunt; quin propterea dicam tunc primum incepisse. Etenim vocati testes in epistola ad Philippum regem, juraverunt tunc viguisse, adeoque privilegii initia ad altiora tempora esse referenda. Quod autem auctor privilegii fuerit Dagobertus I magna ex parte pendet ex historia draconis occisi, de quo egimus supra: S. Audoenus scilicet, adhuc regis referendarius, narrato portento, vocatoque episcopo ad aulam, privilegium et obtinuit et scripsit. Quod si ita est, tanto magis me stupefacit silentium pertinax biographorum et historicorum circa rem tam prodigiosam et singularem, ut tacuisse, negasse videantur. Quoniam quidem initium, privilegii certo statuere non possumus, id certum est, idem viguisse a sæculo XII et ad finem sæculi XVIII seu ad annum 1790 perstitisse, quo Nicolaus Beherie aut Beherei ejusque uxor Maria Anna Pinel, propter homicidium capitis damnati, beneficio feretri S. Romani a supplicio liberati fuerunt. Verum privilegium tam insigne quibusdam circumscribebatur limitibus: sic in charta Roberti archiepiscopi supra citata, jam privabatur beneficio feretri, qui captus erat pro proditione domini regis, adeoque qui crimen læsæ majestatis commiserat. Et vero frequenter magistratus sæcularis aut aperte aut occulte et quasi per ambages privilegium infringere satagebat: cujus rei aliqua proferimus exempla.

[56] [ac licet sæpe moverentur quæstiones] Anno 1207 Rotomagensis urbis præfecto, captivum retinente, cui capitulum metropolitanum privilegium S. Romani contulerat, urbs universa interdicto ecclesiastico subjecta fuit, quod sublatum non fuit, licet rex ipse qua precibus qua minis et legatione egisset, donec ipse præfectus in pleno concessu canonicorum captivum restituisset [Ibid. tom. I, pag. 70.] Anno 1299 cautum fuerat coram judicibus Scacarii (Echiquier) seu supremi tribunalis, ne ulla ante sententia capitalis exsecutioni mandarent, quam canonici suum, quem liberarent, captivum elegissent: nihilominus Robertus d'Auberbosc, capitis damnatus fuit, trahebaturque ad supplicium, quando reductus fuit ad carcerem, quin tamen, capitulo alium eligente, liberatus fuerit [Floquet tom. I, pag. 70.] . Simile quid accidit anno 1302: judices recusarant carceri Rotomagensi restituere Nicolaum Letonnelier; vicissim canonici noluerunt eligere captivum liberandum: lite pendente, expositæ in palatio publico toto triduo remansere S. Romani exuviæ: restitutus demum captivus, non tamen liberatus fuit, sed feretri beneficium Gulielmus de Montguerard accepit [Ibid. pag. 72.] . Quum autem anno 1361 ballivus seu prætor Rotomagensis inter festum paschatis et Ascensionis, quo intervallo sententiæ capitales prohibitæ erant, secreto et quæstionem instituisset contra quemdam Rogerium Letailleur aut Letellier, et eumdem capite plectere ausus fuisset, capitulum Rotomagense prætorem sententiæ excommunicationis subjecit, nec prius a censuræ vinculis absolutus fuit, quam, agnito crimine, veniam a canonicis impetrasset [Ibid. pag. 81.] . Qui autem privilegio feretri liberatus erat, non solum sententiam capitalem, sed bonorum spoliationem et mulctas pecuniarias effugiebat [Ibid. pag. 88.] .

[57] [et querelæ;] Anno 1394 nova quæstio mota fuit: nempe an liberati captivi complices, etiam hactenus incogniti, pari modo liberationis beneficium consequerentur. Privilegium obtinuerat Joannes Maignart, quum innotuit, adhuc delitescere complices, et inquisitione facta, reperti sunt varii. Quæstionem ad regem Carolum VI delatam decreto suo solvit rex, declarans etiam complices participare privilegio [Ibid. pag. 100.] . Quum porro Henricus V et post eum ejus filius Henricus VI, reges Angliæ, Normanniam occupassent, denuo in privilegium inquisitum fuit anno 1420 et 1425: causamque suam canonici Rotomagenses vicerunt [Ibid. pag. 116 et 134.] . Victoriam capituli corroboravit etiam Carolus VIII, rex Galliæ, Rotomagi præsens, coram quo reus homicidii feretrum levavit, anno 1485 et omnimodam liberationem consecutus est [Ibid. pag. 189.] . Paulo post, anno 1497, Collinettus Petrelay, dum propter crimen incarceratus, conduceretur e carcere ad castellum, fuga elapsus erat. Suspiciosi canonici, unum suæ eletioni subtractum fuisse criminabantur. Sed fallebantur canonici, et melius edocti, excusationem fugæ, solis custodibus imputandæ, admiserunt.

[58] [imo decursu temporis] Anno 1499 Scacarium Normannicum, hactenus ambulatorium, cujusque judices pro tempore incerto incerti sedebant, in tribunal permanens transiit. Priores itaque judices, temporarii et sæpe ab urbe absentes, non audebant conflictum provocare cum capitulo metropolitano, juris sui tenacissimo: ast posteriores, sui quidem securi et suprema regis auctoritate in sententiis ferendis muniti, obliquis oculis videbant pretiosiorem gratiosioremque auctoritatem clero collatam, jus scilicet gratiæ, qua canonici Rotomagenses pro jure suo reos gravissimorum scelerum jurisdictioni suæ subtrahebant, et, exstincto processu judiciali, libertate donabant. Jam igitur anno 1501 Ludovicus XII regiis litteris jusserat, ut, si quidem constaret de privilegio S. Romani, in pacifica possessione relinquerentur canonici Rotomagenses. Utcumque acquievere curiales, ita tamen, ut ipsum privilegii usum restringere tentarent [Ibid. pag. 201.] . Ast ipse rex mense novembri 1512 edictum dedit, quo privilegium S. Romani denuo confirmavit et sancivit, ut quotannis in die Ascensionis Domini capitulo Rotomagensi jus esset liberandi unum captivum simulque ejus complices et adjutores [Ibid. pag. 208.] . Repugnavit quidem edicto curia Rotomagensis, illud clausulis vinculatum suis regestis inscripsit [Ibid. pag. 214.] : verum rex novo edicto, dato die XXV februarii 1513 decrevit in privilegio nihil esse innovandum [Ibid. pag. 216.] .

[59] [inter arctiores limites] Neque diffitendum est, canonicos quandoque tales liberasse, qui indulgentia maxime indigni videbantur; unde quoque majus pondus addebatur querelis, quas magistratus sæcularis coram rege effundebat. Et ut exemplo utamur: anno 1545 Georgius de Prestreval, qui ipsa die Ascensionis se incarcerandum præsentabat, statim per privilegium feretri liberatus fuit. Et tamen annos vix XXIII natus, jam in multiplicibus et enormibus sceleribus erat involutus. Patri absenti, ruptis seris, summam octingentarum librarum surripuerat, a paternis colonis, intentata nece, omnem pecuniam extorserat, falsarius scripturam patris mentitus fuerat, castello, cui nomen Mesmoulins, potitus illic gregalium turmam collegerat, quorum auxilio vicinam regionem rapinis agitaverat, regiæ majestati rebellis, missos milites, qui tantum malum compescerent, vi et armis repulerat. Tot sceleribus onustum capitulum ipsa die, qua in vincula se conjecerat Georgius, liberum abire permisit. Non mirum igitur, magistratum sæcularem indulgentiæ, quandoque importunæ, obicem injicere voluisse [Ibid. pag. 263. Cfr Ibid. pag. 326 et 337.] . Nihilominus Henricus II, rex Galliæ, novo edicto XXVIII aprilis 1554 conservatum voluit privilegium S. Romani: quod quidem novis litteris, datis XIV junii 1557 et IX martii 1559 ratum habuit idem rex, quia canonici beneficium feretri contulerant in consanguineum Dianæ de Poitiers, scorti regii [Ibid. pag. 274 et 283.] .

[60] [circumscriberetur,] In exercendo itaque privilegio S. Romani abusus aliqui irrepserant, et eo progressus fuerat causidicus, privilegio patrocinans, ut diceret, notorium esse inter vinctos illum semper præferri, qui gravissimorum scelerum accusatus erat [Ibid. pag. 421.] . Atque hinc factum est ut Henricus IV litteras regias dederit XXV januarii 1597, quibus intra arctiores limites circumscribebatur privilegium. Imprimis exciepiebantur crimina læsæ majestatis, hæreseos, adulteratæ monetæ, homicidii meditati, et stupri virginum, violenter illati. Dein qui indulgentiæ particeps fieri cuperet, ipse se, nequaquam autem per procuratorem, deferre et accusare debebat. Tertio ipsa sui accusatio ante denuntiationem, judicibus faciendam, fieri debebat. Tandem, nihil interea obstabat, quominus judices in reos criminum porro inquirerent, citra tamen sententiam ejusque exsecutionem [Ibid. pag. 424.] . Eo magis capitulo Rotomagensi displicuit edictum, quod rex præfatus fuerat, se omnia conservata velle, quæ olim Ludovicus XII concesserat: attamen Ludovicus unum crimen exceperat, nempe læsæ majestatis; Henricus autem varia alia, ut vidimus exceptioni unicæ adjecerat. Capitulum quidem jus sibi suum integrum cavit; nihilominus perstitit regium Henrici IV decretum, quo fiebat, ut deinceps in potestate regia esset jus recusandi, si quandoque statos limites excederent canonici [Floquet. tom. I, pag. 425.] . Et re ipsa anno 1670 nobilis quidam Baudry de Bois-Caumont, homicida cujusdam de la Bunaudiere, sperabat se beneficium feretri consecuturum: ast scripsit Ludovicus XIV tam capitulo quam judicibus, ne talis indulgentia concederetur: paruerunt, canonici et curiales [Ibid. tom. II, pag. 28.] .

[61] [perstitisse usque ad annum 1791:] Imo quum paulo post, seu anno 1672, quæstio de tollendo, aut saltem de mutilando privilegio S. Romani denuo coram rege tractaretur, id unum, tamquam summam victoriam, tulerunt canonici, ut conservaretur ad normam edicti Henrici IV [Ibid. pag. 33.] . Instabant enim in aula regia judices, ut penes ipsos staret arbitrium captivi permittendi aut retinendi, nec liberum deinceps esset Rotomagensibus canonicis intercedere apud ipsum regem, quando judices aliquem dimittere recusassent. Quum igitur omnia instructa erant, ut regio edicto petitio judicum Rotomagensium rata firmaque haberetur; nihil tamen prodiit, et res in antiquo statu permanserunt, verum cum hac clausula, canonicos profiteri, solius tribunalis (parlement) esse cognitionem eorum, qui secundum edictum Henrici IV digni aut indigni sunt privilegio feretri [Ibid. pag. 35.] . Sicque privilegium perseveravit, interjectis licet quibusdam impedimentis, usque ad annum 1790, quo, ut diximus, ultimo liberati fuerunt duo conjuges, qui in altercatione domestica cum vicino, hunc infeliciter magis, quam malitiose, occiderant [Ibid. pag. 538.] . Etenim anno 1791, exulante legitimo pastore Ecclesiæ Rotomagensis, in ejus cathedram intrusus fuerat Ludovicus Charrier de la Roche (tardius, abdicato sincere et publicis litteris schismate, episcopus Versaliensis): hic vero, licet, destructo capitulo, fateretur, privilegium periisse, petiit tamen conservari consuetudinem indulgentiæ. Judices, ad quos petitionem suam inscripserat Ludovicus, incerti, quid agerent, Justitiæ, ut dicitur, supremum administrum Duport consulunt, qui epistola Parisiis data XXX Maji 1791 respondet, inter reliqua privilegia etiam abolitum fuisse Privilegium S. Romani, adeoque feretrum nullam deinceps indulgentiam esse procuraturum [Ibid. pag. 153.] .

[62] [ritus solemnis Liberationis] Devenimus ad tertiam quæstionem, quam solvendam suscepimus, seu ad ritum ipsum, quo captivus per privilegium S. Romani liber e vinculis dimittebatur. Imprimis feria II post octavas paschales designabat capitulum quatuor canonicos, qui jurisdictioni sæculari insinuare seu denuntiare debebant privilegium S. Romani. Hi autem feria II tertiæ hebdomadis paschalis, in habitu chorali, præcedente apparitore suo, tribunalia adibant, et admissi, verbis capituli privilegium denuntiabant. Procurator regius plerumque acquiescebat canonicorum petitioni, aliquando tamen privilegium sat acerbe perstringebat. Nihilominus judices ratum exsecutionique mandandum privilegium decernebant [Ibid. pag. 168] . Dein tribus diebus Rogationum et mane ipso die Ascensionis dominicæ, duo delegati capituli visitabant carceres et omnes vinctos interrogabant [Ibid. pag. 197.] , quorum confessio instar fere confessionis sacramentalis secreta erat [Ibid. pag. 201.] . Ipso porro die Ascensionis hora octava matutina conveniebat capitulum [Ibid. pag. 215.] , ac delegati seu commissarii referebant incarceratorum confessiones, inter quos, invocata prius Spiritus Sancti gratia, ad pluralitatem suffragiorum, eligebat capitulum liberandum a carcere et pœna [Ibid. pag. 221.] . Quo facto, electi captivi nomen inscribebat archiepiscopus in schedula, quæ sigillata cera viridi ad judices per capellanum S. Romani deferebatur. Remanebant interim inclusi canonici, donec responsum judicum redditum esset [Ibid. pag. 229.] .

[63] [explicatur.] Interea post apertam liberationis schedulam, omnia instrumenta litis criminalis legebantur coram judicibus, et audito procuratore regio, ad majoritatem suffragiorum declarabat tribunal, liberandum dignum vel indignum privilegio feretri [Ibid. pag. 260.] . Quo posteriori casu, capitulum novum eligebat liberandum. Tandem, omnibus peractis, declarabant judices, electum a capitulo frui posse privilegio pro criminibus confessis, non vero pro aliis [Ibid. pag. 271.] . Quo facto, liberandus ducebatur ad locum, dictum Veterem Turrim (Vieille Tour), antiquum ducum Normannicorum palatium, in cujus fronte est podium, septuaginta quinque pedibus altum, ad quod ascendebat liberandus, ita ut a populo universo facile aspici posset. Ibi exspectabat solemnem processionem, qua capsa S. Romani deferebatur, quando vero illuc pervenerat clerus, liberandus, genibus flexis, recitabat Confiteor, et celebrans manu ejus capiti imposita, dicebat Miscreatur et Indulgentiam, jubebatque leniter attollere trinis vicibus capsam, quam dein ad usque metropolitanam ecclesiam succollabat [Ibid. pag. 290.] . Tandem liberatus sertis floridis, quibusdam omni supplicio turpioribus [Ibid. pag. 336.] , redimebatur [Ibid. pag. 302.] . Postera autem die liberatus capitulo gratias pro collato beneficio agebat, a canonico, ad id delegato, fiebat increpatio criminum, postea liberatus, tactis SS. Evangeliis, jurabat, obedientiam decano et capitulo Rotomagensi, defensionem jurium ejusdem Ecclesiæ, detestationem omnium criminum, et demum præsentiam suam in processione festi Ascensionis cum face ardenti [Ibid. pag. 324.] . Atque hæc, ex libro Cl. Floquet maxime extracta, ut notæ ad calcem paginæ adscriptæ satis indicant, de privilegio feretri seu S. Romani, dicta sunto.

[Annotatum.]

* ortu

VITA PRIOR S. ROMANI, ARCHIEPISCOPI ROTOMAGENSIS.
Auctore Gerardo, monacho S. Medardi Suessionensis:
Ex ms. Rubeæ Vallis, excepta epistola, desumpta ex veteribus Analectis Joannis Mabillon p. 429.

Romanus, episc. conf. Rotomagi (S.)

BHL Number: 7310, 7312

AUCTORE GERARDO MONACHO.

[Epistola auctoris.] Gerardus, gratia Dei venerabilis Pater cœnobitarum, domno Hugoni, Rothomagensis urbis archiepiscopo a et omni collegio, ibi Deo militanti prosperum vitæ præsentis successum, atque indelibilis felicitatis bravium. Noverit benevolentiæ vestræ sagacitas de Vita S. Romani vestri patroni, pro qua humillima memet exorastis prece, quoniam pactum, quod pepigi vobiscum, nullo modo attendere quivi, ob adversitatum videlicet incommoditates, quas undique præsenti anno in nostris partibus perpessi sumus. Modo autem dirigo vobis Vitam veteranam, heroico carmine editam, ut omnino cunctis notum sit, quod nulla inventionum vobis dirigo mendacia b. Illam autem, quæ historiali stylo est depicta, pro nimia vetustate penes nos retinens c, hanc digestam stylo illius ad instar, vobis transmitto. Ordinem quoque rei, qualiter hanc merui adipisci, vobis indicabo brevi sermone. In Braina ergo, potestatis vestræ loco d, eadem Vita, negligentiæ causa, fuit perdita, aliique quam plurimi libri. Quidam autem clericus Suessionis civitatis ab inventore mercatam, nostræ contribuit nepti obtinendam, in monasterio Dei Genitricis Mariæ Deo sacratæ e; illaque post hæc, interjecto exigui temporis articulo, eamdem Vitam mihi, muneris gratia, impertivit, multorum annorum peractis jam curriculis. Præterea flexo cordis poplite, oramus munificentiæ vestræ modestiam, ut nobis vicem rependatis charitatis, scilicet transmittendo nobis per gerulum nostrum ex eodem patrono vestro, beatissimo Romano, sacrorum pignorum munera, utpote spopondistis, ut et nos condigne celebrare queamus ejus memoriam. De cætero humili flagito prece, quo cuncto illius loci contubernio fratrum pro me jubeatis ad Dominum fundere preces, similique modo in monasterio Sancti Audoeni fieri, et in omnibus locis vestræ potestatis jubete; quoniam tanto pondere imbecillitatis premor, ut ultima semper exitus hora mihi præsens videatur adesse.

Gratia vobis Domini servet sine limite quovis;
Atque suave jugum miti cervice ferentes,
Angelicos læti possitis adire cohortes.

PROLOGUS.

[1] Tempora igitur mundani regni per sera caducaque vitæ meando discurrunt, diesque labendo vertundo utuntur discursibus anni: verum laus et gloria Sanctorum nullo penitus concluduntur fine, imo perenniter recensenda manebunt, nobis quidem ad correptionem morum pravorum, illis autem ad gloriam, qui præsenti in sæculo manentes, carnis trabea circumdati, semper pro viribus cunctam illecebrosam vitam refutavere, in nullo penitus hosti antiquo cedentes, imo viriliter agonizantes, jamque fine carentes; quos Christus Jesus tanto exaltationis munere ditavit, tamque claro nomine insignivit, ut “in omnem terram exiret sonus eorum et in fines orbis terræ verba eorum [Ps. XVIII, 5.].” Horum ergo licet ossa incubent terris, flamina resident cœlis solis claritate præfulgida. Unde Dominus euangelico promit sermone: “Justi fulgebunt sicut sol in regno Patris mei [Matth. XIII, 43.].” Quorum virtute morbi curantur humani, languoresque propelluntur, incommoditates a populis, et insuper eorum oratu nobis vitæ conceduntur prospera, quodque salubrius est, animabus per omnia.

[2] [S. Romanus] Nulli ergo, fratres, boni operis labor tædium pariat, quoniam callis recti itineris non est nisi angusto initio incipiendus, processu vero bonæ conversationis inenarrabili dulcedine via curritur mandatorum Dei, et usque in finem custoditum hominem perducit ad Dei contemplationem et æternam salvationem; quoniam non qui cœperit, sed “qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit [Matth. X, 22.].” Quia vero ex Sanctorum laude pro modulo parvitatis nostræ sermo agitur, instans hortatur dies tanti natalis, sacrum inter cæteros memorare Ramanum, merito non disparem: cujus tanta præfulgent beneficia, ut ejus nomen celebre per plurimorum hominum volitetur ora. Vere etenim sacer Dei hic Romanus laudandus, cujus tanta in cœlis exstat gloria, ut post hujus Vitæ narrabunt sequentia; cujus gloriæ causa, inquit psalmista David, “beati qui habitant in domo tua, Domine, in sæcula sæculorum laudabunt te [Ps. LXXXXIII, 5.].” His paulatim omissis, reflexo præsentis operis calamo ad ejusdem sancti viri inaudita et gesta, præsule Christo, conabor advertere.

[3] [ex patre sene et matre sterili] Igitur temporibus Lotharii, inclyti regis Francorum, filii Ludovici, gloriosissimi principis, exstitit vir quidam, nomine Benedictus, in regno Galliæ, quæ modo nuncupatur Francia f ob gloriosissimos viros, robustissimosque bellatores, qui ex Sicambriæ partibus, Domino ducente, pervenerunt in has provincias, et a Sancto Remigio, Rhemensis sedis archipræsule g, per verbum sacræ doctrinæ conversisunt, atque baptismatis latice renati, veri exinde fidei catholicæ exstitere cultores. Qui venerabilis Benedictus, ortus ex nobili prosapia præfatorum regum, tanto bonitatis est culmine potitus, ut Deo cœli amabilis, regique ac palatinis venerandus fieret cunctis. Ob hoc autem nullis penitus superbiæ stimulis umquam agitatus fuerat, imo humilitatis ante omnia ferens virtutem, venerabilium jussa principum magnifice adimplebat, ergaque subjectos, ut pater præclarus, in omnibus Domini potentiam pensans, matremque virtutum discretionem retinens, voluntati Domini jugiter parebat.

[4] [ab Angelo prænuntiatus, nascitur,] Is quum tot virtutum polleret copiis, redimitus Spiritus Sancti gratia, dum ex more quadam nocte membra quieti dedisset, mox est Angelus missus ab omnipotenti Domino, inquiens ad eum: Benedicte, Benedicte, Dominus Jesus Christus misit me ad te gaudium magnum nuntiare tibi: ecce enim nutu ipsius uxor tua Felicitas unicum tibi pariet filium electum, nomine Romanum, quem præscit magnum futurum, Ecclesiæque decorem atque splendorem, fortemque columnam. Ipsum ergo merito gens excolet Francica, humilique cum voce persæpe rogabit, quatenus sibi exsistat pius fautor ad Christum, propriorum peccaminum causa. Ex qua visione genitor exhilaratus corde, verba superni nuntii suæ intimavit conjugi: unde attentius Domini oravere clementiam, humilitati operam dantes, donec promissum devenit gaudium Domini. Ortus namque, diligenti cura Beatus Romanus genitorum in æde est nutritus. Post exiguam autem temporis capedinem, ipso suggerente, spiritualibus disciplinis præ cæteris * traditurque pædagogis scholaricis apprime imbuendus disciplinis liberalibus, quarum industria jugi assiduitate inserviret studiis, unde sciret proferre nova et vetera. Cui quanto fuit gratia discendi flagrantior, tanto gratiosior inveniendi exstitit aditus: quoniam quem sibi Spiritus Sancti gratia elegit, ei affuit prudentia: unde Salomon “Omnis, inquit, sapientia a Domino Deo est [Eccli. I, 1.].”

[5] [pie educatur;] Factus ergo divinarum scripturarum optimus agnitor, quanto plus sanctimoniæ pollebat corpus, tanto magis humilitati operam dabat. Omnibus se affabilem præbebat, nullum se inferiorem existimans, illud cogitando Salomonis: “Quanto magnus es, humilia te in omnibus [Eccli. III, 20.].” “Et quia Deus superbis semper resistit, humilibus autem dat gratiam [Jacob. IV, 6.].” Præterea bonæ indolis Romanus pueritiæ annos excedens, et ævum adolescentiæ cum sollicitudine omni exercebat, et quotidie in bonis operibus vigebat, ac resplendebat in verbis ejus Spiritus Sancti gratia, sapientiaque humilitatis in vultu. Eratque idem Beatus animo clarus, interna fortitudine firmus, consilio validus, prudentia præditus, censura justitiæ stabilis et religione celsitudinis ornatus; statura procerus, facie decorus, cæsarie formosus, corpore castus, mente devotus, affabilis alloquio, amabilis aspectu, temperantia clarus, discretione suffultus, longanimitate assiduus, patientia robustus, humilitate mansuetus, charitate sollicitus. Et ita cum decor sapientiæ adornabat, ut juxta Apostolum “sermo illius sale esset conditus. [Luc. XIV, 33.]”

[6] [ex aula regis] Taliter ergo in virtutum apice locatus, cœpit strenue in aula regis militare Clotharii h. Nam Dei nullo modo prætermittens jussa, reddebat “quæ sunt Cæsaris, Cæsari, et quæ sunt Dei, Deo [Matth. XXII, 21.].” Venerabatur namque sincero affectu a rege optimatibusque cunctis, nec non ab episcopis, variisque ordinibus Sanctæ matris Ecclesiæ veluti pater modestus, quoniam jugis fulgebat eloquii facundia, consilii magnitudo in omnibus omnino locis Domini. Hanc immemor potentiæ loquebatur sapientiam atque stabilitatem Sanctæ Dei Ecclesiæ. Omnibus imitandus, omnibus speculum factus, ille a tramite recto numquam devius, sed fautor factus optimus; quippe quem nulla in mundo nexuerant scelerum contagia, ad cœli liber anhelabat alta. Licet autem idem pater tantæ exaltationis potiretur honore, nullis tamen ob id superbiæ stimulis agitatus, aulicis sincere jussis, optimatumque ac procerum obtemperabat edictis, illud cogitans Apostoli “subditi estote omni humanæ creaturæ propter Deum, sive regi, quasi præcellenti, sive ducibus, tamquam ab eo missis [I Petr. II, 13.].” Erat subditorum sibi salute sollicitus, ad corrigendum humilis ac modestus, ira temperatus, discordiæ malum ab imis cordis procul pellens: et si audiebat, obturabat aures suas, ne audiret sanguinem, et claudebat oculos suos, ne videret malum.

[7] [ad cathedram Rotomagensem vocatur] Interea accidit, ut archipræsul Rhotomagensis urbis ultimo mortis sopiretur somno, ac fieret plebs in Christo devota illius urbis absque pastore. Unde merito exigente, supernaque favente clementia, plebs omnis consors monachorum clericorumque ac laicorum Romanum almifluum in sorte pontificatus acclamabant eligendum, seque ab eo more pontificis abinde regendum. Hoc omnis sexus, hoc omnis ætas, hoc omnium voluntas fieri celebre acclamabant, ut tanti meriti vir eorum fieret rector, qui eos viæ rectæ dogmate nutriret. Tali gaudio divini amoris instinctu animati, ad regis aures universæ plebis clamor universus pervenit hujusmodi, quatenus eorum Romanus beatus fieret rector opulentissimus. Tum rex hoc audiens, dignumque fore S. Romanum tanti honoris intelligens, libentissime affectui eorum assensum præbuit. Eligitur ergo functus pontificatus honore, universis hinc inde exsultantibus, atque ad Rhotomagensem civitatem consonis laudum vocibus perducitur i.

[8] [in qua caste vivens] Quodam tempore hyemali, dum sacer ille scilicet Romanus, antistes ille sacratissimus, solus pernox orationi vacaret, accedens humani generis inimicus, nudatus vestibus ante fores, ubi intus Beatus Romanus orabat, astitit, fœmineam habens speciem, cupiens tentare versutia sua Beatum, ad illum inquiens: Sancte et electe Dei Romane, aperi mihi januam cellulæ tuæ, atque famulam Dei, fatigatam longo itinere, intromitte domum, quoniam a nimbo frigoris premor veste nudata. Sed Sanctus Domini, omnino talia spernens consortia, aure quidem captabat vocem, sed mente recusabat ex toto, indignum fore infra præcordia cogitans, sui se tali pectoris jungere socio. Tunc mulier prædirum movens pectore luctum, cœpit clamare: Domine sacer Christi, tu Christo redditurus rationem ob animam meam a frigoribus, quibus cogitur corpus meum exire; nec tu eris in hoc insons nec criminis expers in me, qui tua claudens limina, non me permittis adire. Quumque Sanctus ille undique anxius staret, tandem pietate commotus, vocantem hostem introvenire decrevit. Sed postquam illusor diabolus, ad ignem calefactus, dilatans crines capitis usque ad pedes, quum vellet illecebrosis colloquiis corripere animam sancti, Dominus omnipotens non passus tentamina sævi chelydri, mox cœlicolam transmisit ad eumdem auxilii causa. Ad cujus adventum hostis depulsus iniquus, ac Sanctus Dei Romanus non solum tunc, verum etiam persæpe tentaminum ferens spicula, permansit probatus, semper stabilis cum pectore casto k.

[9] [sancte obit.] Denique quum appropinquasset exitus sui diem, fidelium convocata copia, cuncta quæ possidere videbatur in mundo, egenis, advenis, viduis et orphanis larga manu distribuit, nihil sibi reservans ex omnibus, ne transituro e mundo aliqua contagii macula inveniretur in illo, illud cogitans psalmistæ Davidis: “Dispersit dedit pauperibus, justitia ejus manet in sæculum sæculi, cornu ejus exaltabitur in gloria. [Ps. CXI, 9]” Sicque filios charissimos allocutus est tali sermone: Dominus Jesus Christus, quia a primæva ætate servum pro viribus me est dignatus pro sua pietate et pro quantitate mei laboris, jam mihi reddat felicis gloriæ præmium, et immarcescibilis vitæ sertum: unde paterno affectu vos moneo, dilectissimi, ne a recti itineris tramite devii respiciatis retro, quod absit; imo de die in diem magis augmentantes sincere vivatis; quoniam juxta vocem Apostoli, “unusquisque mercedem propriam recipiet secundum suum laborem. [I Cor. III, 8]” Si quis vero, quod absit, aliter egerit, vestro pio foveatur exemplo. Unusquisque quod sibi fieri non vult, alii ne faciat; ne atrox inimicus, qui non nostra tollere quærit, sed ut feriat in nobis charitatis ardorem, aliquod inveniat periculi malum, unde decepti perire possitis: quoniam ego pastor hactenus vester, jam amplius non ero. Cunctis flentibus, inter voces psallentium, corpus terris, animam reddidit astris, ubi fulget ut sol, stola laureatus præcandida. Transivit autem e mundo decima kal. novembres. Tunc arripientes ejus corpus, cum omni sepelierunt diligentia, ubi multorum miraculorum beneficia Domini pandit magnificentia per eumdem servum suum Romanum usque in hodiernum diem, ipso auxiliante, cui honor et gloria et imperium per infinita sæculorum sæcula. Amen

ANNOTATA.

a De utroque, Gerardo et Hugone, egimus Commentarii prævii num. 4. Quod porro Gerardus se ipse venerabilem patrem appellat, id familiare, ait Mabillonius ad hunc locum [Vet. Analect. pag. 430.] , illius ævi hominibus: sic Warinus comes scribit: signum Warini gratia Dei bonæ indolis comitis.

b Si quidem Gerardus biographus mittit Vitam metricam, ut omnino cunctis notum sit, quod nulla inventionum clero Rotomagensi dirigat mendacia, videtur pressis debuisse insistere vestigiis exemplaris missi: ast omittit Gerardus, quæ maxime faciunt ad gloriam S. Romani: destructa idolorum fana, deletus paganismus, S. chrisma prodigiose recollectum, quæ omnia in Vita metrica occurrunt. Unde suspicor, ut supra num. 3 Commentarii insinuavi, mutilam ad nos devenisse Gerardi lucubrationem.

c Vitam historiali stylo depictam, quam apud se retinuit Gerardus biographus, exstare adhuc credimus, ut dictum fuit num. 5 Commentarii ac infra edemus. Et certe quod nos signamus caput secundum, apographum autem apellat librum secundum, secunda quoque manu conscriptum fuit, uti suo loco annotabimus.

d In Annalibus Flodoardi Rhemensis legimus sub anno 950 [Migne. Patrol. tom. CXXXV, col. 476.] : Homines Ragenoldi comitis quamdam munitionem Rodomensis Ecclesiæ super fluvium Vidulam (La Vesle) sitam quam vocant Brainam, furtivo capiunt ingressu. Est Braina, Braine oppidulum in præfectura Axomæ: departement de l'Aisne, arrondissement de Soissons. Sed et similiter, teste eodem Flodoardo [Ibid. col. 442.] , Brainam castrum jam anno 931, id est undecim ante annis, quam Hugo II episcopatum adiret, captum et eversum fuit: unde certo statui non potest, quo proprie anno Braina extra potestatem Rotomagensium antistitum in perpetuum facta est.

e Parthenonem Mariæ Suessionensis fundavit Drausius, ejusdem urbis episcopus, anno 660 [Gall. Christ. tom. IX, col. 442.] .

f Ad Gallias, prout Romanis notæ erant, certo pertinebat Normannia: sed quum hæc scriberet biographus, Normannia, ducem habebat sat laxo vinculo regi Franciæ obligatum: unde quod hic dicitur, quæ modo nuncupatur Francia, referendum ad distinctionem ducatus Normannici a reliqua Francia, nullatenus tamen ad initium hujus nominis sæculo medio decimo illigandum:quocirca non credimus inservire hæc verba posse ad altiorem antiquitatem lucubrationis stabiliendam.

g Acta S. Remigii, Rhemensis episcopi, dederunt majores ad diem I Octobris [Act. SS. tom. I, octob.] .

h Clotarium II interpretamur qui ab anno 584 Neustriæ, universæ Franciæ ab anno 613 ad annum emortualem 628 imperavit. Nam sæculo VII jam inchoato, natum S. Romanum existimamus, ut dictum fuit Commentarii prævii num. 12, adeoque sub solo Clotario II militare, id est servitium aulicum, exhibere potuit.

i

Aditum ad sedem Rotomagensem S. Romano non planum fuisse, docet Vita prolixior infra danda num. 5. Tunc enim malæ pestes, avaritia et simonia, per Gallias grassabantur. Luculentissimum mali testem habemus S. Audoenum in Vita S. Eligii [Act. SS. Belg. tom. III, pag. 229.] : Crudeliter, inquit, in diebus illis simoniaca hæresis pullulabat in urbibus et in cunctis finibus regni Francorum, maximeque de temporibus Brunichildæ, infelicissimæ reginæ et usque ad tempora Dagoberti regis violabat hoc contagium catholicam fidem. Sollicite tamen pro hoc invigilabant sancti viri Eligius et Audoenus, et communi cum cæteris viris catholicis habito concilio, suggesserunt principi et optimatibus ejus, ut hoc mortiferum virus cito deleretur de corpore Christi, quod est universalis Ecclesia. Habuit itaque effectum eorum pia petitio et libenter obtinuerunt, quod devote rogaverunt. Tunc ergo placuit omnibus, uno in Spiritu Sancto accepto consilio, simul cum regis imperio, ut nullus, pretio dato, ad sacerdotale officium admitteretur, neque eos, qui, ut lupi rapaces, munera dando, mercanda censebant dona Spiritus Sancti. De quo quidem Concilio hic agatur, incertum est. Si de Cabilonensi III, aliquibus anno 644, aliis 650 celebrato, jam tum episcopi erant SS. Audoenus et Eligius, utpote qui dictæ Synodo subscripserint [Labbe. tom. VI, Conc. col. 390.] . Quidquid sit, id extra dubium positum est, tempore electionis S. Romani grassatam fuisse labem simoniacam. Quapropter biographus metricus sequentia habet de electione S. Romani [Martene. Thes. Anecd. tom. III, col. 1655.] :

Terrea contemnens, nil præter commoda quærens;
Cætera distribuens, sibi frugi, largus egenis,
Hostis avaritiæ, quæ pessima regnat ubique,
Quæ gravat hunc mundum, cœlos ne possit adire;
Non exstinguibilis rogus ardens, tristis herinis,
Omnibus hoc vitium vibrat læthale venenum,
Prælatos stimulat, subjectos denique pulsat,
Ecclesiam vastat, populares undique mactat,
Immutat mores, indignis præstat honores;
Nobilis et clarus subito vocitatur avarus,
Vertigo pridem, quem fecerat una Quiritem,
Sed furiosorum non vis pepulit dominorum,
Subjectus vitiis, vinclis oppressus iniquis
Et quamvis subito sit judex tristis agaso,
Sit pollens rebus, tamen exit crimine servus.
Humanas leges regina pecunia tractat,
Et quod lugendum gravius, multumque dolendum,
Ipsa potestates corrumpens spirituales,
Crebro sacricolis infert discrimina mortis:
Præcipue multos, quos dicunt Simonianos,
Invadit penitus flammante cupidinis æstu.
Ordinat hos nummus, non vitæ nobilis actus;
Servat ovile lupus, captat divina malignus,
Dæmonis ex nido, quem protulit atra cupido,
Evolat, alta petit. Facit hoc absentia Petri;
Nam credo rueret, si Cephas proximus esset.

k

Omissa sunt in hac Vita breviori, quæ reliqui biographi habent, purgata aut destructa idolorum templa, prodigium de vase chrismali fracto et restituto, quæ tamen scriptori prælucebant in Vita metrica, a Gerardo ad Hugonem archiepiscopum missa, ut scirent lectores, ipsum inventionum mendacia non scripsisse. Ad quid autem codicis metrici transmissio, si præcipua opera omissurus erat Gerardus? Unde, ut dictum est supra Annotato b, credimus mutilam ad nos devenisse Gerardi lucubrationem. Utrumque porro prodigium hisce verbis exponit Vita metrica [Martene. Thes. Anecd. tom. III, col. 1660.] :

Taliter electum divinitus atque sacratum
Pontificem sanctum, digno cultu venerandum,
Rothomagi cives adeunt consulta petentes,
Suppliciterque rogant, sua sic discrimina narrant:
“Sancte pater, nobis instat sævissimus hostis,
Plurima damna ferens, penes urbis mœnia degens,
Est ibi nam castrum, murali robore firmum,
In quo fœdarum domus atra latet meretricum,
Fornicibus variis cæcis obstrusa latebris.
Illic obscœni rivales seu parasiti,
Vel quos impuri juvat ingluvies Epicuri,
Sorde lupanari semper sitiunt maculari.
In medio castri patet arca [Note: ] [area?] more theatri,
Quo fanum Veneris, titulus spurcæ mulieris,
Falso frequentatur, scorti species veneratur.
Subter hians antrum, penitus tendens in abyssum,
Faucibus angustum, tamquam stygiale profundum
Non valet attingi, nullo visu penetrari,
Claustra vel hos aditus potuit perfringere nullus:
Tanta malignorum vis est ibi dæmoniorum.
Altera, Sancte, tuis par est irruptio mortis.
Nam Sequanæ vastum patimur discrimen aquarum;
Dum contra morem metam superando priorem,
Alveus exundat, late confinia vastat,
Ædes subvertit, parvos et ad ubera perdit:
Exitium multis infert et damna salutis.
Inde dolor, planctus, mœror non cessat amarus,
Casibus in tantis, quos impetus ingerit amnis:
Talibus ærumnis affligimur atque periclis;
De cœlo nobis nisi stillet fons pietatis,
Quæ relevet miseros; urbem lutulenta libido
Ad similes Sodomæ pœnas trahet usque Gomorrhæ.
Sed tua, Sancte, manus, solidat quæ debilis [Note: ] [debiles?] artus,
Monstra cruenta fugat, diva virtute coruscat,
Exspuat hanc labem, Babylonis subruat arcem.”
Talibus auditis Romanus, præsul herilis,
Exorat Christum, totius egentis asylum,
Parcat ut afflictis, veluti quondam Ninivitis;
Avertat et mortem, bonitatis conterat hostem.
Ergo dux fidei, mores [Note: ] [mox?] ad loca perniciei:
Et contra fortes proprias ad bella cohortes,
Psalmicines ex more greges, reliquosque fideles,
Cum crucibus sacris, cum pignoribus pretiosis
Sic castrum subiens, divinaque spicula figens,
Fanum destruxit, labyrinthi claustra revulsit,
Idola contrivit, funesta sacella removit,
Spurcitiisque locum purgavit dæmoniorum:
Territus exsanguis vis illico perdidit anguis,
Ad Christi labarum, quo deposuit dominatum,
Ut quondam Josue Jericho bellator in urbe
Officiis laudum magno clamore tubarum
Mœnia subvertit, munimina quæque subegit:
Sic Israelis noster dux ille fidelis,
Cinctus utrisque choris, divina laude canoris,
Delubra fudit humi, cujus exitium fuit humi.
Inde potens meritis antistes flumen adivit,
Stipatus nitidis reliqua cum plebe ministris,
Armatusque fide calcantis in æquore Petri,
Per nomen triadis, per virtutem Trinitatis,
Perque crucis signum, quod submovet omne nocivum,
Imperat, ut staret, nec ad ulteriora mearet,
Quem tenuit primum repetens ab origine cursum.
Paret huic fidei natura fluens elementi,
Atque sinum repetit, nec ripas fluminis exit.
Hoc siquidem facto renitet sanctissimus archos, [Note: ] [princeps]
Non impar Josue, cujus memoravimus ante,
Qui Domino cœli devotus mente fideli,
Debellans hostem, jussit subsistere solem,
Donec inexhaustis acies consumeret armis:
Par virtus radiat, quamvis distent elementa.
Nam si jussisset ratio, vel causa fuisset,
Sicut et unda fluens, sol ipse, per ardua currens,
Redderet obsequium, nec abesse praclue signum.
Urbs ita salvatur, tantisque malis spoliatur,
Fertilis et pleno ridet sibi copia cornu;
Mors fugit, hostis abest, aqua stat, devotio gaudet.
Præsul in ecclesia plaudit præconia digna:
Christus adoratur, quo vis inimica fugatur,
Virgo laudatur, per quam Cytherea crematur,
Prostibuli cœnum decus hoc absolvit amœnum.

Paulo infra canit biographus prodigium vasis chrismalis his verbis [Ibid. col. 1660.] :

Ante diem sacrum, quo plebs nova christicolarum
Dulce colit pascha, quo gaudens transit ad astra;
Hic athleta Dei, quamvis sibi sedulo parcus,
Tunc magis urgebat confecti corporis artus,
Excubiis instans, precibus, rivis lacrymarum,
Hostis et insidiis curas adhibens animarum.
Jamque dies pacis, populique reconciliandi
Venerat, et sacram turbis impleverat aulam,
Tunc pius antistes fletus dabat uberiores,
Inter lugentes, inter sua crimina flentes,
Atque piis precibus veniam poscendo reatus,
Plebes absolvit, oleum chrismati sacravit.
Clerus at incaute minus illud providus omne
Dividit ecclesiis, vix una superfuit illis
Ad lavacri morem retinens ampulla liquorem,
Tertia cumque dies venerabilis emicuisset,
Gaudia magna ferens, imis cœlestia jungens,
Phœbus et accelerans jam nonam clauderet horam
Præsul ad officium sanctus processit agendum:
Hinc inter sacræ dum per solemnia Missæ
Fontibus adstaret, lavacrum quo sanctificaret,
Vas jubet afferri sacrum chrismale ferentis.
Forte sed in præceps turba stipante minister
Dum pede festinat, ne pontifici mora fiat,
Labitur e manibus, fractum vas evacuatur;
Pene vorax omnem quin hausit arena liquorem.
Fontibus adstanti res est ut cognita patri,
Nil ex hoc trepidus, fidei sed robore firmus,
Fragmina parva legens, ad Christum brachia tendens,
Membra solo sternit, devota precamina fundit,
Exorans illum, qui fractum cardine mundum
Mirifice reparat, proprium fundendo cruorem,
Ut reddat mœstis, quod diruit æmula pestis.
Quid moror in verbis? ad mutum cunctipotentis
Ecce reformatur, resolutum consolidatur
Vas illud vitreum velut ante liquore refertum.

* supple destinatur

VITA SECUNDA S. ROMANI, ARCHIEPISCOPI ROTOMAGENSIS.
Ex ms. Branensi.

Romanus, episc. conf. Rotomagi (S.)

BHL Number: 7314
a

AUCTORE ANONYMO.

CAPUT PRIMUM.
Sancti natales; pia institutio; episcopatus Rotomagensis; ejus labores, miracula, obitus.

[S. Romanus ex patre Franco,] Clodoveo, Francorum rege, intra Gallias imperante, erat ex stemmate Francorum, regio semine ortus, vir honore Benedictus et nomine; qui sub Clodoveo et filio ejus Lothario militavit b, bello strenuus, consilio providus, vita decorus; ita ut post regem pater patriæ vocaretur. Huic tanto tamque sublimi data est uxor, præclaris natalibus exorta, nomine Felicitas, bonis quidem operibus intenta, sed sterilitatis dolore perturbata. Quamobrem nimium erubescentes, sed coram Deo humiles preces assiduas effundebant, et eleemosynas abundantes, ut eis divina gratia præstaret filium; qui annosum patrem et armis effractum supportaret, matri auferret sterilitatis opprobrium, alta post eos patrimonia possideret et a regibus collata beneficia familiasque cum honoribus hereditariis retineret.

[2] [et matre sterili,] Quoniam igitur inanis esse non poterat eorum supplicatio, mittitur illis insperati gaudii nuntius, Angelus scilicet de cœlo, qui sub noctem viro consolationem intulit, dicens: Ne paveas, electe Dei, nec verearis phantasiæ spiritu illudi: ego sum Angelus ille, qui vestra bona studia et orationes Deo obtuli; quæ quidem divinis gratæ conspectibus, proximo tempore implebuntur. Nam tibi ego votivum nuntio gaudium, quia Felicitas uxor tua pariet tibi filium, cui illustris vitæ prærogativa nomen acquiret Romanum. Eum tu ab omnis corruptionis labe immunem servare memento; quia necdum genitum Deus ad regimen sanctæ Ecclesiæ et patriæ illuminationem præordinavit electum. Mox vero ut ablactatus, intellectuales annos attigerit, catholicis viris erudiendum committes: futurum est enim, ut Christi Ecclesia perversis hæresibus impugnetur, quas suo ille tempore valida damnabit auctoritate.

[3] [Angelo prænuntiante, nascitur:] Cumque vir inclytus aperuisset uxori omnem jucundæ visionis ordinem, illa congratulans nimium, et quod intra se celaverat manifestans, respondit: Ego plane dum ipsam, quæ hanc istam octava præcessit, noctem totam insomnem agerem, peccatis meis imputans, quod conclusit Dominus ventrem meum, levi somno, ut fit, correpta, ut nec vigilare penitus nec obdormire viderer, astitit mihi vir, nivei candoris habitum gerens, et nimiam vultus claritatem præferens, qui injecta manu pectus et ventrem tactu leni pertractabat, dicens: Procul hinc æmula abesto sterilitas, ut novo partu jucunda veritas fructificet. Mox admotam manum insequitur ignea procedens de utero meo facula, quæ per auras longa via discurrens, et Neustriam usque regionem superveniens, stationem accepit, eam circumfusa luce undique terram irradiavit. Hujus rei si est aliquod præfinitum mysterium, mi charissime, pandere verebar c. Hic vir prudens cum animadvertisset se a Deo visitatum; uxorem, quæ viderat, silere præmonuit, ne vulgo mysterium hoc patesceret. Acquiescit mulier sobrio viri consilio: fiunt interea propensiores orationes, et eleemosynarum largior distributio. Quid ultra? Tandem filium edidit, qui, prout monuerat Angelus, dictus est Romanus.

[4] [pie et liberaliter educatus,] Is congruo tempore viris catholicis commendatur, divinis litteris imbuendus: quibus in brevi collectis, mox vitæ sanctioris semitas apprehendit. Ejus fama passim celebris per Gallias citissima penetravit, et ad regis usque notitiam perveniens, ipsum permovit, ut, transmissa legatione, præciperet, eum suis aspectibus præsentari, ac pro gratia, ei a Deo collata, inter palatii primos regalibus consiliis interesse. Mirabantur omnes ejus industriam, potissimum vero rex, qui sapientiam in eo advertebat, ad singula quæque diffusam.

[5] [eligitur episcopus Rotomagensis,] His ita procedentibus, Rothomagensis archiepiscopus vita defungitur. Quamobrem Rothomagenses pro substituendo pontifice variis favoribus distrahuntur, partes faciunt, seditiones concitant d, donec, propitiante Deo, de sapientis cujusdam sententia, triduanum implent jejunium; quo peracto, uni de venerabilibus viris divina per visum revelatio facta est, dicens, susceptam esse jejunii devotionem et humilium supplicationem. Irent ergo quantocius ad regem, et prætermissis omnibus aliis, hunc singulariter dari sibi deposcerent, cui ab arce mundani imperii denominatum instaret vocabulum: hunc, antequam nasceretur, a Deo electum, et, ut Præcursor Domini, ad parandam illi plebem perfectam ex nomine esse prænuntiatum. Facta igitur hac voce, vir præfatus sermonem illum, qui civibus consilium dederat, silentio evocans, et quæ sibi dicta fuerant, diligenter exposuit. Lætus ille, quamquam de persona incertus, convocatis civibus auditum pandit oraculum: qui omnes, animis exultantibus, gratias Deo dederunt. Cumque prætaxati imperii nomen longa discussione ventilantes, animadvertissent, divino portendi oraculo virum Dei Romanum, qui regis in aula sanctimoniæ et veritatis testimonium a cunctis habens, isto nomine solus infra Galliæ fines censeretur.

[6] [et cum gaudio a populo excipitur:] Unanimiter in hoc consentientes, legatos cum litteris ad regem dirigunt, quia hunc inter primos regis consiliarios esse noverant. Rex autem electioni tam consonæ et tam sanctæ præbuit assensum, dicens, in homine attendendum esse potius religionem, quam ætatem. Et vocato tandem Romano rex ipse negotium manifestat: at renitenti litteras etiam legendas tradit. Quas perlegens Romanus, et divinum cernens oraculum, perterritus oculos levans ad cœlum, dicens: Domine Jesu Christe, si est ex te consilium istud, fiat voluntas tua. Nec mora, assumptis rex episcopis et magna procerum frequentia, electum Dei famulum ad sedem nominatam perducit. Videre erat, quanta exultatione omnis sexus et ætas pastori, a Deo sibi donato, obviam procederet. Sed enim cujus tam ferreum pectus, ut non lacrymaretur præ gaudio, dum audiret etiam pueros clamantes et dicentes: Benedictus qui venit in nomine Domini. Porro hi non alio spiritu quam quondam pueri hebræorum incitabantur.

[7] [amphitheatrum et Veneris] Nam et hic venerandus Dei famulus se in nomine Domini venisse, satis comprobavit, dum mox ut a clero et populo susceptus et ab episcopis consecratus est, statim mercationes sacrorum Ordinum et auctores earum penitus extirpavit e; templaque et statuas idolorum, ubicumque reperit, funditus evertit. Erat Rothomagi a septemtrione antiquum Veneris domicilium, in modum amphitheatri sublimi opere constructum, latebrosis fornicibus circumseptum, fanum erat in medio et ara in fano, titulo Veneris superscripto: post fanum tartareus hiatus esse dicebatur, vicinis circum manentibus fœtore et flamma quam sæpe nocivus: exinde conventus ac murmur dæmonum audiebatur, quasi ad consilium de longis partibus cocuntium, in quo suorum quisque operum rationem reddere cogebatur, et pro officii magnitudine vel altius quilibet honorabatur, vel pro inertia verberibus afficiebatur. Post fanum hujusmodi sub obscuo quodam loco spelunca erat horribilis, introrsum quidem spatiosa, sed fauce angusta, inæstimabilem profundi altitudinem celans f.

[8] [fanum destruit;] Episcopus itaque, assumptis clericis et civibus, processit ad locum, et ut destruant, populos hortatur. Accedente autem episcopo, strepitus dæmonum cœpit audiri; quorum unus quasi princeps eorum sic ait: Quid nobis et tibi, Christi sacerdos? Cur a sedibus nostris ejicis nos? Suscitabo et ego tibi a finibus maris et remotis insulis homines fortes et feroces, qui terram istam devastabunt, sibique subjugabunt, et ossa tua et aliorum servorum Dei terrore suo facient asportari in alienas regiones. Sicut facis nobis, faciemus et tibi, tuisque Christianis. Ad hæc episcopus prophetiæ Spiritu repletus, respondit: Gens quidem illa, per quam nobis mala promittis, et quæ nomen Christi alias non audivit, audiet in partibus istis, et postquam audierit, Christo miserante, suscipiet, et fideli animo credens, fidei sacramenta percipiet, nostraque etiam ossa de terris, ad quas audierit ea esse translata, reportabit ad sedem propriam veneratione summa. Nunc ergo, Spiritus immunde, cum legione tua exi et recede g. Sic effatus, tenens triumphale crucis signum, castra inimica pervadit, et titulum Veneris quantocius evertit. Spectabile visu, mirabile dictu, episcopo triumphante et nomen Christi personante, illa dæmonum legio, relicta sede, longo tramite fugiens cum ululatu terribili sese in aera recepit, astantibus Deum glorificantibus, episcopum defensorem suum sublimantibus: qui etiam illico, præcipiente episcopo, ferventibus animis juvant, et domicilia dæmonum, præter muri exterioris ambitum, funditus evertunt.

[9] [Sequanæ inundationes cohibet,] Tali dæmonum cœtu eliminato, surgit a latere meridiano grave nimis incommodum et retoactis temporibus insolitum. Repentina siquidem aquarum inundatio Rothomagenses prima noctis vigilia occupavit. Surgunt itaque, suisque vix parvulis assumptis, et rebus, quas egrediendo manus invenit, montes vicinos conscendunt; cætera, diluvio prævalente, disperierunt h. Tunc sanctus aberat episcopus, pro causis ecclesiasticis apud regem occupatus: sed misso a civibus nuntio, sollicitus pastor, omissis pluribus, cito revertitur. Assumpta vero in manu cruce dominica, contra vagantes prodiit aquas. Fusa denique oratione ad Dominum, funduntur pariter aquæ ac refugiunt, et sancto episcopo persequente, arva, quæ pervaserant, derelinquunt, suoque sese alveo reinfundunt. Videntes incolæ, erectis ad cœlum manibus, agunt Deo gratias et ubertim suo antistiti benedicunt: sed timentes redivivo intercipi diluvio, habitare disponunt in sedibus alienis. Quos revocat præsul eximius, et Spiritu Sancto afflatus, sic cos alloquitur: Nolite, filii, nolite sic turbari: aquæ enim istæ tumentes, ultra non supervenient vobis: scitote autem, quod prænuntiant vobis, superventurum adversariæ gentis exercitum, piraticis manibus allatum. Gens ista præ nimia feritate regionem hanc occupabit, suoque dominio subjugabit: verumtamen apud Dominum pro vobis obtinui, ut non eveniant ista temporibus vestris. Gens equidem illa non prævalebit, sed, Deo propitio, mox, suscepta fide, populum sibi subjectum in multa pace servabit. Quibus auditis, cives Rothomagi episcopo credunt, et suas domos, ab aquis erutas, incunctanter adeunt.

[10] [diœcesim lustrat;] Præterea dum suæ diœcesis ecclesias episcopali consuetudine visitaret i, pervenit ad templum, sublimi opere constructum, errore fanatico plenum. Hoc dum eminus aspicit, videt super alta templi fastigia, immundos spiritus prospectantes, et ad resistendum sibi truculento more dispositos. Hic episcopus suos interrogat, num et ipsi viderint dæmones illos teterrimos: cumque dicerent, se nihil talium intueri, vocantur iterum, ut sint episcopo præsentes, qui fani illius custodes dicebantur. Inquisiti de religione fani illius, trementes nihil respondere, sed potius confundi, pallescere. Mox de summo culmine fani vox obscœna prorupit, dicens: Quid tu hic, Romane, venisti ut nos ejiceres, sicut ejecisti nostros socios a Rothomagensi sede? Episcopus vero consignans se, januam impellit, quæ mox, fractis repagulis, cum grandi sonitu, liberum intrantibus christianis aditum patefecit. Intrante autem episcopo, idola omnia corruunt, statimque luctus aruspicum et ululatus dæmonum pariter audiuntur: e contra vero lætabundus clamor fidelium attollitur: irruunt milites, aurum et argentum, quibus tegebantur idola, certatim rapiunt. Quibus episcopus, ne profana illa tangendo contaminarentur, severa increpatione revocat et cum omnibus exire festinat. Egressus autem, tollit in cœlum oculos cum manu, et solo orationis impulsu totum illud ædificium quodam terræ hiatu citissime complanat. Hinc inde concurrunt populi, tanti miraculi fama concitati, et in locis suis detegunt Apollinis et Mercurii statuas a sacerdotibus impudice coli: vadit episcopus sola virtute Christi subnixus; quo signante, templum dæmonum et eorum statuæ funditus in præceps ruunt, et in pulverem versa, deficiunt: eoque in loco Christi sacerdos ex proprio sensu * fundatam fecit ecclesiam.

[11] [vas chrysmale fractum mirabiliter reficit:] Sacrosancti tempore jejunii, quod Sanctum Pascha præcedit, tempus advenerat, et in eo episcopus jejuniis et orationibus insistebat, pauperibus et pœnitentibus solamen debitum exhibens. Cum expleta Quadragesima, Sancti Sabbathi die, quo baptisma generale solet consecrari, dum episcopus benedicendis aquis baptismalibus intenderet, Sanctum baptisma * requiritur, nec invenitur. Cum autem præcipiti cursu quidam ivisset ad locum, ubi chrismatis vasculum servabatur; arrepto vasculo, dum præceps et attonitus graditur, lubrico cadens pavimento, vas, quod portabat, conterit et effusum chrisma dispergit. Hoc ubi conspexere, omnes simul ingemunt, turbantur, et præ cæteris sanctus episcopus. Qui tamen, resumpto tandem spiritu, procedit, et ante chrisma, varie diffusum, toto corpore prosternitur, cœlumque precibus penetrat. Sentit ergo preces suas a Deo susceptas, surgensque præcipit fragmina vitrea recolligi, quæ cum suscepta manu sua statim solidata reformasset, reformati vasculi patulum os pavimento applicat. Mira res! et miraculi hactenus inexperto efferenda: videre erat chrismatis effusi rivulos et guttulas quasque cogi in unum, et recurrendo vasculi in ora conscendere. Sed penitus effari nequeo, quas laudes, quas gratiarum actiones Deo referebant, qui præsentes mira tam mirabilia præ oculis inspectabant. Multa vero etiam prætereo, dum ad majora festino.

[12] [visione cœlesti de vicino obitu monetur;] Quodam die Ascensionis dominicæ solemnes Missas præfatus pastor agebat: dum autem in sacro Canone Sacramenta sanguinis et corporis mente simul et ore conficeret, totus a terra corpore sublevatus, in aerem sublevatur. Non omnibus, qui præsentes aderant, hoc videre concessum est. Tres tantum sanctæ conversationis fratres, superveniente gratia, plenius inspectare potuerunt. Dum vero sacrum calicem a mensa paulo altius elevaret ignea flamma super caput ejus apparuit, et de medio ignis dextera benedicens ei: ubi autem dextera Domini infra globum igneum sese sursum recepit. Inde progressa vox ad aures episcopi pervenit, dicens: Constans esto, o famule Dei, persevera, ut cœpisti; proximo enim tempore veniam ad te, et inter electos collocabo te in regno Patris mei: ubi de dextera, quam vidisti, palmam perennis gloriæ et stolam jucunditatis æternæ percipies. Sed et in hoc preces tuas suscipio, quod de quibuscumque et pro quibuscumque petieris, semper impetrabis: at quæ in præsenti officio sacra pertractas, tibi in æterna vita complebo. Quibus inspectis et taliter auditis, diem suæ vocationis instare, filiis et fratribus indicavit, ac exinde populorum frequentias evitans, sanctæ contemplationi et precibus assiduis in remotiori cellula arctius se recepit.

[13] [dæmonem, sub specie fœminæ tentantem,] Ad hæc antiquus hostis insurgens, assumpta specie fœminea, solitarium pontificem tentator adoritur. Nam cum eo tempore hyems asperior rigenti frigore terram constringeret, sub noctis tenebris tenebrosus hostis accedit, clamans, se esse fœminam miseram et desolatam, a latrunculis spoliatam. Cumque ad ostium cellulæ pulsans, seque nimio frigore perire deplorans, suspiraret, et pro Christo misericordiam sibi fieri expostularet, his tandem querulosis fletibus ad misericordiam movetur episcopus, ut persona tam misera misericorditer admitteretur. At licet propositi sui memor, staret incertus et dubius, hinc ne propter propositum misericordia debita negaretur, illinc ne propter misericordiam a sancto proposito deviaret, reformidans: tamen fœmina miserabiliter deplorante, vicit propositum pietas: et sub nomine pietatis intrat impietas. Intromissus ergo hostis in fœmina, comptis crinibus, facie decora, pectus aperit, et speciosa membra præsentat: mox etiam propius accedens, refoveri in lectulo postulat. His arctatus episcopus, hostem agnoscit, et se Christi esse militem agnoscens, toto animo ad Deum se convertit. Et ecce Angelus Domini superveniens universæ cellæ ostia, laquearia et culmina crucis signo munit, hostemque interceptum mirum in modum cædit, urget, fundit, ac, negato exitu, per immundas cloacas abire compellit k.

[14] [oratione fugat;] Tunc securus vir Dei, damnare in se lenitatis culpam vehementer cœpit, cur, soluto gravitatis antiquæ proposito, fœmineum sexum quavis occasione deceptus, hospitio suscepisset. Tum vero pugnis contundi videres pectus innocuum, miserum se clamare, dira imprecari, indigne se ferre pastorale regimen, qui vel ex deceptione primi parentis satis edoceri potuisset, quam sint vitanda tali in conventu suasionis fœmineæ blandimenta. Tali æstu accusantem se idem, qui hostem malignum extruserat, Angelus, ne se tanto dolore excruciaret, consolabatur, dicens: Merito quidem, electe Altissimi, compungeris, quod sexus corruptibilis quamlibet speciem mentitam sub umbra culminis tui recepisti: sed vicit te pietas et miseratio. Repara igitur virile animi robur, resume contra tentatoris antiqui insidias prudentiæ et sobrietatis constantiam; hoc pro vero intelligens, quod juxta serpentem positus, diu illæsus non eris. De vocatione autem tua, quæ proxime instat, sollicitus, subjectam tibi familiam, ut pastor vigilantissimus, instruere ne differas, et contra hujusmodi fallentis hostis præstigia præmunire. His rebus recreatus et de vocatione sua certior, fratres monasterii ad se jussit convocari: quibus primum de instanti obitu, dehinc de insidiis, quas a diabolo perpessus fuerat, intimabat, ne familiaris pestis consortio corrumpi se aliquando permitterent.

[15] [tandem vale dicto clericis suis] Jam tempus aderat quo verus Israel ex Ægypti ærumnis liberandus, peracti certaminis præmia erat percepturus. Quapropter labentem dierum cursum mente præoccupans, diem exitus sui, quem per Angelum didicerat, sollicitus expectabat. Fit igitur, ipso jubente, rerum mobilium in pauperes larga distributio, et per ecclesias Dei sub testamento prædiorum multa distractio. Postremo quadam nocte dominica, dum membra debilia, nocturnis fessa vigiliis, tenui somno recreari voluisset, sensit se intra viscera regnantis morbi aculeis quibusdam perurgeri: et idcirco diem illam et sequentem hebdomadam pro expectatione exitus sui, psalmis et orationibus usque ad sequentis horam nonam continuabat. Qua hora sentiens dolorem ad vitalia crebris ictibus pulsari, convocatis fratribus, jubet sibi oleo sancto corpus perungi. Dehinc paucis quidem, sed saluberrimis, eos monitionibus instruere cœpit, dicens: Unum est fratres mei et filii charissimi, quod pervigili mente observandum vobis commendo, ut pacem et unanimitatem manere inter vos recognoscat ille, qui de hoc mundo transiturus ad Patrem electis suis dicebat: “Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis.” [Joan. XIV, 27] Verumtamen ea discretione vos moneo servare, ut cum quibus eam fundare lebeatis, solerter caveatis: quia si perversorum nequitia in pace jungitur, profecto eorum malis actibus robur augetur: nam quo sibi in malitia magis congruunt, eo se robustius bonorum afflictionibus illidunt. Unde David: “Nonne qui oderunt te, Domine, oderam et super inimicos tuos tabescebam?” [Ps. CXXXVII, 21.]

[16] [sancte moritur.] Ecce jam, fratres vocor a Domino, longo vos sermone tenere ultra non debeo; vos ipsi scitis qualiter vobiscum conversatus sum ab initio ordinationis meæ; non aurum, non argentum, non omnino quæ vestra fuerunt, sed vos ipsos quæsivi: non tyrannicam in vos dominationem exercui, sed, ut ipsi mihi testes estis, paterno vos affectu percolui. Si rexi vos, non ut decui; rexi tamen, ut novi et potui. Vos recturus a Christo accepi, ipsi vos regendos restituo, ipsi, ne longum faciam, committo, qui salutari vos lavit baptismate et proprio redemit sanguine Jesus Christus, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit in sæcula sæculorum. Ita fatus collegit se in lectulo suo, quem cinere et cilicio contectum, pro festiva mollitia habere consueverat, sanctamque animam cœlo reddidit. Ad cujus transitum gloriosus occurrit Sanctorum numerus, cum quibus ab omni labe integer sequitur agnum, virgineæ castitalis auctorem, Dominum nostrum Jesum Christum. De cujus funeris obsequio, quia sufficientia eloqui non valeo, silendum existimavi: quia ad illud quantus ordo psallentium, quanta turba occurrit lamentantium, æstimari quidem potest, numerari autem non potest. Transivit autem dominica nocte, decima kalendarum Novembrium die l, sepultusque est primo ab urbe * in oratorio quondam suo, quo in loco in honorem Beati Gildardi, quondam ejusdem sedis, * fundata constat ecclesia: ubi divina uberius beneficia * ad laudem Dei et Domini nostri Jesu Christi; cui est honor et gloria in sæcula sæculorum.

ANNOTATA.

a Jam supra, num. 5 Commentarii prævii, monuimus, hoc caput primum aut Veteranam esse vitam, de qua loquitur Gerardus in epistola sua historiali stylo depictam, aut saltem ex hac primaria proxime sumptam: nam quod caput secundum appellamus, in codice Branensi est liber secundus; qui sæculo X conscriptus fuit, ut infra monstrabimus.

b Cfr num. 10 Commentarii prævii, in quo monstravimus, militiam Benedicti, patris S. Romani cum ætate Clodovæi componi non posse.

c Fulbertina Vita, edita a Nic. Rigaltio quemadmodum reliqui biographi antiquiores, omnino silent alteram visionem, octava ante die factamFelicitati uxori: narrata enim angelica visitatione viri, sic pergit [Fol. V°. 5.] : Certus itaque de angelico oraculo vir inclytus, uxorem diligenter excitat; sciscitatur an de visione et allocutione cœlestis nuntii aliquid sensisset, quod quum penitus abnegasset, aperuit illi omnem jucundæ visionis ordinem. Unde generosa, divino oraculo congratulata, orationibus et eleemosynis, cunctisque bonis operibus amplius insudavit. Eodem modo, omissa tamen Felicitatis negatione, habet Vita metrica [Martene. Thes. Anecd. tom. III. col. 1653.] : Excitus somno, quæ viderat inclytus heros, Uxori retulit; fit gaudens munere Christi. Nec mora, concepit etc.

d Quæ electionem episcopi Rotomagensis retardabant impedimenta, exponit Vita Fulbertina [Fol. 8.] : Inter cives et provinciales viros de substituendo pastore generalis commotio fasta est: quoniam, ut se habet in talibus negotiis, eligentium vota in diversum trahebant, dum alii alios pro voluntate sua ad culminis hujus apicem attollere conabantur. Tali altercatione Ecclesia sine pastorali regimine manebat. Refert dein Fulbertus eodem modo, quo noster, actum electionis.

e Quantum simoniæ pestis per Gallias grassaretur, indicavimus in Annotato i prioris Vitæ.

f In Historia Domuum Rotomagensium (Histoire des maisons de Rouen), anno 1821 a Cl. Delaquerriere edita et a D. Cochet citata [Cochet. La Normandie souterraine pag. 140.] dicuntur hujus amphitheatri adhuc exstare vestigia subterranea; videlicet juxta monasterium olim Carmelitarum, est monticulus sive tumulus in cujus lateribus quam profundissime rudera Romana reperiuntur. Istiusmodi porro ruinæ, quæ non raro adhibebantur ad ædificationem murorum, ecclesiarum, aut etiam arcium, plerumque sæculis VI et VII periere.

g Quamvis, ut jam sæpe diximus, opinemur, quam edimus Vitam, illam veteranam esse, quam historiali stylo depictam docet Gerardus biographus, non censemus tamen eamdem aut coævam aut subæqualem, sed sæculo X conscriptam; quando nempe gens Normannica christiana sacra susceperat, quod primis annis sæculi X accidit, ut narrat Ordericus libro III: Dispensante, ait [Ord. Vitalis tom. II, pag. 7.] , divinæ pietatis arbitrio, ex eadem gente, unde venit Neustriæ desolatio, inde nimirum non multo post processit consolatio… Anno itaque ab Incarnatione Domini DCCCCXII Rollo dux a domno Francone Rotomagensium archiepiscopo, baptizatus est idolisque contemptis, quibus ante deservierat, cum toto exercitu suo christianitatem suscepit. Scilicet anno 911 Carolus Simplex, rex Franciæ, maximam Neustriæ partem Rolloni cesserat, filiamque suam Giselam ea lege desponderat, ut baptismum susciperet, quam legem Rollo anno sequenti seu 912 complevit.

h Multiplices fuisse Rotomagi exundationes Sequanæ docent nos istius urbis Annales. Annis 1119, 1150, 1196 acciderunt istiusmodi calamitates: quum simile malum irrupisset anno 1296 Gulielmus de Flavacour, Rotomagensis archiepiscopus, jussit solemni pompa circumgestari Reliquias S. Romani, et subito aquæ consuetum alveum repetierunt [Hist. de la ville de Rouen par un solitaire. tom. I, pag. 167.] .

i Gallia Christiana refert [Tom. XI, col. 12.] , S. Romanum summa veneratione coli in Ecclesia Rotomagensi, quod nempe reliquias idolatriæ, in diœcesi sua, maxime vero apud ultimos Caletes, repullulantis, radicitus tandem extirpaverit. Sunt autem Caletes populus ad septemtrionem diœcesis habitans, ad terminos Ambianenses, quapropter ultimi Caletes appellantur a biographo: ista regio hodiedum lingua vernacula le pays de Caux dicitur [Cochet. La Normandie souterraine pag. 324.] .

k De adjutorio ab Angelo impenso nihil habet Vita Fulbertina, quæ, post simulatum vafræ mulieris luctum, sic habet [Vita Rigalt. fol. 22.] : Quum Sanctus ille undique anxius staret, tandem pietate commotus, vocantem hostem intro venire decrevit. Sed postquam delusor diabolus ad ignem est calefactus, dilatans crinem capitis sui usque ad pedes, quum illecebrosis colloquiis Sancti animum vellet corrumpere, Beatus Romanus crucis vallatus munimine, antiqui hostis insidias triumphali fidei superavit certamine. Vita autem metrica angelicum interventum utcumque insinuavit, dicens [Thes. Anecd. tom. III, col. 1663.] : Angelicis armis siquidem munitus ab astris, Signa crucis vibrat, quo pilo fortiter acta Diffugiendo vagas evanuit umbra per auras.

l Commentarii prævii num. 24 ostendimus ex nostro biographo, tempus mortis S. Romani cum anno 644 probabilius concurrere. Etenim Dominica nocte, id est die sabbatho obiit: anno autem bisextili 644, litteris dominicalibus D C signato, X kal. Novembris in sabbathum incidebat. Solus biographus noster accurate signat et diem obitus, et præparationem proximam integræ septimanæ ad sanctam mortem.

* censu?

* Chrisma?

* supple: lapide

* supple: episcopi

* supple: præstantur

CAPUT II.
A seniore quodam solvitur difficultas, in Vita S. Romani occurrens: visio glorificans Sanctum; qui quosdam suæ Ecclesiæ clericos a naufragio invocatus liberat.

[Robertus aëpus quædam objicit] Si rerum causas perpendere libet, sicut ex luce reverberata lux refunditur; ita quodammodo ex miraculis signa oriuntur. Hujus rei exemplo satis esse putamus quemdam eventum, visu et auditu terribilem, sed fide et ratione probabilem. Instabat siquidem Beati Romani memoranda depositionis dies, quam fratres monasterii solemnibus præveniebant officiis. Ad quæ venerandus præsul Robertus a, et ipse acturus excubias convenerat. Ventum forte erat ad locum, quo præfati patris liber vitæ editus commemorat (sicut in anteriori visione audivimus) dum dominicis astaret sacramentis, de summo vertice dexteram Domini comparuisse b: hoc in loco præfatus præsul aliquamdiu hæsitans, cuidam seniori, quem in disciplinis liberalibus magistrum habuerat, sic ait: Quamquam de meritis hujus venerandi patris nostri nefas sit dubitare, chare magister, locus tamen iste, fateor, mentem meam compellit fluctuare; an sit credibile homini corporeo, quantumlibet sancto, dexteram Dei corporeo conspicuo intueri. Ad hæc vir ille, alte suspirans, verbum, ab ore episcopi prolapsum, expavit, et moderata increpatione coercuit dicens: Ut quid mihi, Domine charissime, tale cogitare potuisti? Cur inusitato rei exemplo turbatus, in hæsitationis foveam incidisti? Vel anteriorum patrum exemplo doceri potuisti, revelatam Domini gloriam sæpe comparuisse. Quem innixum scalæ vidit patriarcha Jacob, dum ascendentes et descendentes Angelos conspiceret.

[18] [narratis de S. Romano, cui respondet magister ejus:] Sed et Isaïas nondum incarnatum Dominum, super solium excelsum sedentem se vidisse testatur: et Michæas Dominum sedentem, eique omnem cœli militiam assistentem vidit. Ac Beatus Stephanus Filium hominis stantem se vidisse perhibuit. Procul ergo, procul a te, domine, absit hujusmodi dubitatio. Ad hæc episcopus, increpationis verbum patienter ferens; Fateor, inquit, bone magister, ita esse, nec est, quod apertæ rationi contraire debeam: ignosce itaque, venerande magister. Qui respondens: Ignosco, ait, mi domine, et Deus ignoscat, nec ad injuriam suam beatus Confessor prolatum verbum accipiat; ne et tu in sortem eorum appareas, qui emissam supra Christum paternam vocem, dicebant tonitruum esse. Necdum verba compleverat, et ecce repentina aeris coruscatio et fragor intonuit, quo omnes, qui ad Laudes vigilabamus, ex elementorum solutione mundi interitum supervenisse fatebamur; cum nulla tempestatis signa, sed omnia æque serena paulo ante comparuissent c. Jam hora transierat, et ecce verendi luminis illa coruscatio, quæ tota ecclesiæ spatia a summo usque deorsum occuparat, in unum se radium collegit, et recta via sese in feretrum, quo sacra ossa quiescunt, splendore mirabili, nobis inspectantibus, se infudit, ut lucis hujus forinsecus residuæ signa nulla comparuissent; ac si patenter elementa testarentur, quod humana corda credere recusabant. Enimvero resumpto cursu, non sine formidine Laudes ad finem usque transegimus. Quibus expletis, quis enumerare sufficiat, quam multæ quæstiones super rerum eventum, et quam dissonæ sententiæ promovebantur? Tandem venerandus pontifex quæstionem, inter se et magistrum habitam, hac ipsa hora, qua lux cum tonitruo emicuit, fratribus aperuit. Quod verbum sane altioris vir intelligentiæ et antiquæ auctoritatis assumens, præfatæ revelationis affirmamentum competenti ratione coaptavit, dicens: Cum ad opprobrium Judæorum saxa insensibilia Christi mortem doluerint, dignum videri, ut contra incredulitatem nostram in testimonium sancti hujus patris nostri mundi elementa occurrant.

[19] [mirabilis cujusdam visio,] Sed nec hoc silendum arbitror, quod senioris cujusdam viri relatu compertum addidici, qui et dignitate et officio sacræ ædis præfecturam moderanter agebat d. Huic enim cum cæteros antevenire ad nocturnas laudes, necdum pulsatis signis, familiaris esset consuetudo, sciscitari ab eo curiose cœpi, si quid memoriæ dignum aliquando in ecclesia videre sibi contigisset. Quod cum ille refugisset confiteri multa dissimulatione, tandem importunitate nostra victus, unum mihi hoc retulit, a me quoque silentio tegi flagitans. Quod tibi, inquit, refero, non ludificante somno, sed visu conspicuo, me vidisse profiteor. Nocte quadam dominica de somno excussus, dum ad ecclesiam de more * festinarem, astitit mihi quidam vir, deterrens me, ne seniores inquietarem *: cujus dum vultum dicere nequirem, aut de quibus fratribus ageret, penitus ignorarem; mira res! repente somno reprimente, in extasi raptus *, video me ad ecclesiam tamquam solemni die procedere. Quam cum introgressus, oculos versus Orientem * intenderem (eloquar, an sileam?) visu * mirabile, sed delectabile vidi et vere vidi: circa aram in modum coronæ sacerdotales viros, pontificalibus infulis circumamictos, sedentes. Quibus reverenter circumsedentibus, unus forte, qui astabat medius, cæteris quasi curæ officialis exhibebat ministerium: qui a tergo * respiciens, ut me intuitus est, vultu paululum severo, quasi * increpantis, me * perterruit: cur injussus præsumpsissem intrare *. Continuo tremens ac stupens, solotenus corrui, fulgorem oculorum * et angelicam vultus speciem ferre non valens.

[20] [in qua Rotomagensis Ecclesiæ sancti pontifices] Tunc vir ille miseratus, ne timeam hortatur. Ad quem ego, sumpta fiducia *, sic aio: Conventum istum, mi Domine, non curiositate aut temeritate introivi *, sed rerum penitus ignarus *, offensionem aliquam non existimans *. Sed postquam aut nescius aut insolens huc veni, non me ignorare sinat * Dominus meus, si fas es quærere, qui sunt isti seniores, vel ad quid huc collecti venerunt? Qui ait *: Isti sunt apostolici rectores, qui præsentem ecclesiam quondam rexerunt *, per quos et regnum istud multa pace floruit, et plebs subdita longa incolumitate viruit, quibus adhuc de loco et publica salute non modica cura est. Cumque * singulorum nomina exponi mihi deposcerem: Satis, inquit, tibi fuerat impune abiisse de loco, quem introgressus offenderas, non etiam exposcere istorum nomina, quæ jam in libro vitæ titulis aureis scripta refulgent *. Sed quia super hoc te adeo anxium intueor: ille, quem ad dexteram altaris conspicis veneranda canitie albicantem, hic est dominus * Mellonus e, qui ex mellea charitatis dulcedine congruum sibi sortitus est vocabulum. Ilic alter, quem sanguineis rosis, interlucente corona, laureatum vides, is est beatus Nigasius * f qui unus ex nobis, sub persecutionis tempore, materiali gladio cæsus occubuit. Ille autem angelicæ dignitatis vultu et oculis præfulgens, is est dominus noster Audoenus, qui tempore suo adversus Arianam et Priscillianam perfidiam *, cæterosque Christi nominis adversarios bella non modica infatigabilis miles peregit, quos et divini dogmatis gladio spiritali et signorum potentia mutos reddidit et elingues: felix adhuc Rothomagensis est ista civitas, tanti patroni suffulta vicino munimine g. Is vero, qui proxima sede recumbit, venerandus extat Ansbertus h, qui et doctrina præcipuus et miraculis coruscus effulsit.

[21] [inter quos præcipuus S. Romanus,] Sic enumeratis singulis stellantis coronæ sessoribus, cum beati Romani mentionem nondum audivissem, hunc ipsum, qui mihi loquebatur, vere beatum Romanum esse * arbitrabar; eo certius, quo velut patrem familias cæteris adstare tamquam ad mystica rerum ordinanda perspexeram. Illum ergo familiari ausu interrogans: Tune, inquam, venerande pater, noster ille es advocatus Romanus, qui solus hunc nobis locum servare maluisti? At ille: Ne me, ait, hunc esse dixeris: nam ut eum videris, tibi opus non erit indicio alieno: satis tibi erunt signa manifesta, vultus sole clarior, stellis micantior, oculi siderea luce et gemmis stillantibus rutilantes, cervix lactea, genæ roseæ, frons nive candidior, ut nihil de perfecta resurrectione deesse videatur. Cui ego: Quid, inquam, mi domine, solum hunc abesse dicam, quem præsentius adesse decuerat? An locum hunc deseruisse credendus est *? Tum venerandus heros: Non ut times, inquit, locum istum dominus Romanus deseruit; sed familiarius cæteris præest, servat atque custodit. Enimvero non longe abesse videbis, et est plane juxta sacrarium et cum eo tres * ex pontificali ordine viri, qui ei ad ornandum se sacris vestibus famulantur; necnon leviticæ dignitatis et sequentis ordinis non ignobiles personæ, quæ continuo addextrabunt eum ante præsentem aram ad sacra dominica peragenda: quia hinc hodie nequaquam sumus abituri, donec sumpta ab eo benedictione, gratissimum ab eo vale deposcamus *, qui et ipsius edictum expectamus, quam * mox ad divinum hujusmodi concilium occurrere debeamus.

[22] [apparent solemni] Cui et ego: Quem igitur pater te esse, dicemus, qui me sic alloqui dignatus es? Victricius, inquit, dicor, cognomento firmissimus, quem tali nomine fratres idcirco appellari * maluerunt, quia in causis judicialibus non persona, metus aut amor a vero umquam avertere valuerunt *. Unde et apostolica sedes et cætera per subjectum orbem concilia ab hac nostræ humilitatis sede responsa in causis dubiis postulare consueverant: sed nec firmum illud aut consummatum fatebantur, quodcumque nostræ sanctionis titulo caruisset i. Cum hæc ille pater egregius exponeret, ecce ab interiori sacrario mira odoris fragantia nostris se naribus tanta infudit *, ut omnia aromata odoris suavitate vinceret. Subsequitur mox acies ordinata, cum crucibus, cereis, thuribulis, et textis * euangelicis: ipse beatus Romanus * in extremo agmine, duobus a dextera et læva famulantibus viris pontificalibus incedebat vultu et habitu incomparabili, (de cujus specioso decore nec mens meditari, nec lingua æquivalet effari, quippe cum) velut ille Israeliticæ plebis rector Moyses, de monte descendens *, in cujus faciem populus, deorsum expectans, intendere non poterat propter gloriam vultus ejus, quam ex consortio divini alloquii assumpserat.

[23] [ritu celebrantes:] Mox advenienti omnis circumsedentium chorus assurgit cum voce hujusmodi: Vir iste in populo suo mitissimus apparuit, quam cum versu usque in finem psallentes, usque ad ipsum altare perducunt. Tum * orationi paulo immoratus, se erigit *, pacisque osculo a dextris et sinistris fratribus stans ipse libavit; et sic ad aram progreditur k cæteris Missam incipientibus in hæc verba: Sancti tui, Domine, benedicant te. Ut autem ad locum Offertorii ventum est, singuli panem et vinum ex ordine offerrebant. Postremo * hora benedictionis instante *, ipse dominus Victricius, elevata voce cæteros, ad benedictionem jubet inclinari; dehinc sacramentis cœlestibus communicari. Ita officiis expletis, curiose explorabam, quo se hæc daret turba Sanctorum. Nam ut “Ite missa est” exclamatum est, ipse dominus Romanus paululum orabat, cæteris reverendum silentium agentibus. Ut autem se ab altari removit, ecce omnes illum medium obeuntem in præfatum sacrarium deducunt. Ego a foris diu expectans, dum exire aut intrare neminem * intueor, suspenso pede, ad sacrarium tremulus progrediens *, intra prospicio *, et vacua cella, universos abiisse reperio. Quo ex facto perterritus * quia signum aliquod nisi odorum fragrantiam perpendere non poteram; de quibus quid conjicere debeam, dubito, nisi quia eos apud Deum * esse, certissime * constat, inter eos, qui amicti stolis albis, sequuntur Agnum, quocumque ierit. Hanc ipsam tamen sacri officii celebritatem * mortalibus innotescere voluerunt; ut intelligeremus eos locum, quem temporaliter rexerunt *, nisi nostris offensionibus arceantur, præsentibus patrociniis gubernare.

[24] [tres clerici Rotomagenses, invocato S. Romano,] Duo ab urbe Rothomagensium levitici ordinis fratres, ac tertius coloniæ adjacentis venerabilis presbyter, condixerant sibi dominicum Hierosolymæ invisere sepulchrum. Arrepta igitur peregrinatione, superatis Alpibus, Romam pervenientes, indignum æstimant sacra Apostolorum limina insalutata præterire. Huc de remotis fere partibus numerosa turba virorum se infuderat, qui et ipsi, expetita peregrinatione, hanc ipsam adibant regionem. Quæsitis itaque altrinsecus partium causis, mox invicem confœderati progrediuntur ab Urbe. Hinc Adriatici maris littora, frementibus animis, expetentes, forte naves onerarias quamplures reperiunt; quarum, unam, quæ expeditior videbatur, tres, quos præfati sumus, fratres conscendunt. Ventis ergo ad vota sperantibus, omnes simul naves prospero cursu maris alta tenebant; et jam medium fere pelagus peregerant, cum hæc una, quæ memoratos fratres vehebat, casum miserabilem incurrit. Nam cum circumquaque reliquum æquor tranquilla serenitate radiaret, toto ab æthere nimborum collecta effusio, huic uni carinæ vehementius incubuit, erat miserabile intueri ratem, violenti turbinis sinu interceptam, nautis eluctantibus, nequaquam posse expediri: sicque tamdiu circumflua agitatione fatigatur, donec abyssi profundo recepta, imis subsedit arenis, non tamen sine manifesta Dei custodia.

[25] [a naufragio liberantur.] Nautæ interea languenti murmure incusabant, se recipisse viros sacrilegos, quos nec terra sustinere, nec pelagus poterat portare. Fratribus illis hæc audientibus, sed instantis mortis formidine consternatis, nulla calumniantibus nautis dantibus responsa, tandem unus eorum fratrum in vocem erumpens: Sancte Romane, Sancte Romane acclamare cœpit; quem ille videlicet speciali memoria quotidie percolebat, is ut familiarem patronum invocavit. Vidit virum, inæstimabili luce coruscum, precibus hujusmodi Dominum majestatis compellantem: Dominator Domine, hos famulos tuos, passionis tuæ locum requirentes, sæva maris tempestas intercludit. Fiat illis, rex bone, repulsa hæc vel præsentium malorum evasione tolerabilis, ne antiquus hostis, si quid in eis molitur, hoc ad suæ artis nequitiam transcribat. Fiat unda, quæ te auctore fluit, illis via salutis in adoptionis gratiam; fiat, te rectore, eis portus salvationis ad vitæ custodiam. Nec mora sanctus Romanus in posteriori parte carinæ consedit: et sedato æquore, navem ab arenis extorsit. Dehinc baculo, quo navem Ecclesiæ in mundano sæculo rexerat, ipsam ratem impulit, ut quantum toto die spatium libero cursu sociæ classes confecerant, hoc totum intra horam transvolans, multo ante eas tempore ad littus optatum navem deduceret. Nec post multum tempus, cæteri portum tenentes et amissos socios lamentantes, offendunt in littore, quos sævo existimabant naufragio periisse. Nec tamen præsumunt credere, quod vident, sed somnium putant, donec eventus sui exposito ordine, certos reddunt, quos dubios acceperant. Fit communis de alterutra salute lætitia: paratis omnibus, quæ reficiendis erant necessaria, ille solus, cui prædicta apparuerat revelatio, ab esu carnis se abstinens, Deo, qui ipsum liberaverat, multas gratiarum actiones referebat.l Reliqua desiderantur.

ANNOTATA.

a Robertus, de quo hic agitur, est hujus nominis Primus, qui inclinato sæculo X et inchoato satisque provecto XI sedem Rotomagensem occupavit [Gall. Christ. tom. XI, col. 26.] . De isto præsule hæc tradit Ordericus Vitalis lib. VI [Tom. II, pag. 365.] : Ricardi senioris ducis ex Gunnoride filius fuit, et XLVIII annis archiepiscopatum Rotomagensem et comitatum Ebroicensem tempore Rodberti, regis Francorum, et Henrici, filii ejus, rexit… Rodbertus archiepiscopus mundanis opibus affatim abundavit; sæcularibus negotiis oppido intentus exstitit, et a carnalibus illecebris non (ut pontificem decuisset) abstinuit. Nam conjugem, nomine Herlevam, ut comes, habuit, ex qua tres filios, Ricardum, Radulfum et Gulielmum, genuit, quibus Ebroicensem comitatum et alios honores amplissimos secundum jus sæculi distribuit. In senectute tandem, errorum memor suorum, pœnituit, et pro reatibus multis magnisque multum timuit. Multas igitur eleemosynas pauperibus erogavit, ecclesiamque metropolitanam in urbe Rotomagensi Sanctæ Dei Genitrici a fundamentis inchoavit, quam magna ex parte consummavit. Quum itaque apud anonymum nostrum reperimus, Robertum archiepiscopum vigilias egissein festivitate S. Romani, supponi debet, hanc pietatem Roberto crevisse in senectute, adeoque sæculo XI satis provecto: eumdem porro parum calluisse disciplinas ecclesiasticas, monstrat ejus interrogationes, magistro propositas, de quibus anonymus paulo infra tractat.

b Hæc verba aperte indicant, alium esse auctorem capitis primi ac secundi: caput primum jam recitabatur in solemnibus Officiis, circa annum 930, quo Robertus archiepiscopus, in senectute mores suos emendaverat; adeoque antiquior est Vita metrica Gerardi, conscripta, ut vidimus in Vita breviori Annot. d, anno 950, sub Hugone II archiepiscopo, Roberti decessore. Dein commemorans visionem, num. 12 relatam, non dicit auctor, se de ea scripsisse, sed, sicut in anteriori visione audivimus; unde satis dat intelligere, alium esse scriptorem prioris libri. In ecclesia S. Gildardi, ubi quiescebat S. Romanus, hæc vigiliæ una cum canonicis celebratæ fuerunt: quod favet opinantibus, S. Gildardi ecclesiam fuisse aliquandiu cathedralem.

c Laudum nomine etiam Matutinum veniredocet Edm. Martene [De antiq. Eccl. discipl. in divin. officiis celebr. pag. 45.] . Auctor, scribens se præsentem, coævum rei narratæ se probat.

d Hujus, quam narrandam suscipit auctor, historiæ alterum habemus exemplar, manu Papebrochiiexaratum, cuique titulus, præfixus est Translationis S. Romani; quamvis ne verbo quidem istiusmodi celebrationem attingat, quæ, ut diximus § III primum sub Gulielmo Bona Anima anno 1079 facta est. Utemur ms Papebrochiano ad corrigenda et supplenda quædam minus recte in codice Branensi descripta. In margine notabimus variantes lectiones, additiones, neglectis levioribus, uncinis in ipso textu includemus et signabimus littera P.

e Acta S. Melloni referuntur Tom. IX octobris ad diem XXII octobris [Tom. IX octob. pag. 65.] .

f De passione S. Nigasii seu Nicasii agunt nostri ad diem XI octobris [Act. SS. tom. V, octob. pag. 510.] .

g Acta S. Audoeni seu Dadonis, nostri dedere ad diem XXIV augusti [Ibid. tom. IV august. pag. 794.] . Arianam tamen hæresim impugnasse S. Audoenum, nuspiam legi: ast secunda Vita docet, serpentem per Hispanias Pauli CP errorem, quem nostri Monothelismum suspicantur [Ibid. pag. 814.] , repressisse. Nihil quoque in Actis S. Audoeni habetur de hæresi Priscilliani, quæ ex Gnosticismo prodiens, per Hispanias IV et V sæculo pessime grassabatur:fieri certe potuit, ut sectæ reliquias S. Audoenus profligaverit.

h Ansberti, S. Audoeni successoris, Acta dedere nostri ad diem IX februarii [Ibid. tom. I febr. pag. 342.] .

i Quæ hic habentur S. Victricii, cujus Acta ediderunt nostri ad diem VII augusti [Ibid. tom. II august. pag. 192.] , laudes nullatenus quadrant cum iis quæ in ejus gestis leguntur. Etenim videtur Romam evocatus, ut se purgaret crimine erroris circa fidem [Ibid. pag. 195.] , et ipse dubius circa res disciplinares, exquisivit judicium sedis apostolicæ: exstant et hodie celebres decretales literæ Innocentii Papæ I ad S. Victricium Rotomagensem [Ibid. pag. 196.] . Adeoque non perspicitur, quatenus auctor noster dicat, apostolicam sedem et cætera per subjectum orbem concilia a S. Victricio responsa in causis dubiis postulare consuevisse, nec firmum illud aut consummatum fassos fuisse, quodcumque S. Victricii titulo caruisset.

k Qui ritus Missæ pontificalis, describitur, satis convenit cum Ordine Romano I, quem Sacramentario S. Gregorii Magni subnexuit Menardus, ut ibidem videre est [Migne. Patrol. tom. LXXVIII, col. 938.] .

l Introitus iste in natali Plurimorum Sanctorum recurrit in Antiphonali Sangallensi S. Gregorii, quem edidit noster Ludovicus Lambillotte [Antiphonaire de Saint-Gregoire pag. 153.] .

* P. ex more procedere

* P. ne deberem seniores inquietare

* P. in extasim rapior

* P. orientalem plagam

* P. add. sane

* P. vir autem sanctus

* P. specie me

* P. deest me

* P. add. sed quid imprudens ego dicerem?

* P. fulgur oculorum

* P. audacia

* P. non curiositas, non sane temeritas me introire persuasit

* P. add. de introitu

* P. contrahare non metuebam

* P. vetit

* P. omitt. Qui ait

* P. in vita sua rexerant

* P. A quo cum

* P. nedum istorum nomina … refulgent, tibi jubeas exponi

* P. domnus

* P. Nicasius

* P. hæresim.

* P. fore

* P. fatear

* P. In quo et cæteri

* P. reportemus

* P. quo

* P. appellare

* P. prævaluerunt

* P. infuderat

* textibus

* P. ipse in extremo … pontificalibus, ipse, in quam B. pontifex Romanus

* P. add. incedebat

* P. Verum

* P. erigeret

* P. Jam

* P. instabat

* P. add. postmodum

* P. progredior

* P. et diligentius introspicians

* P. stupor altus conterruit, quod exitum aut vestigium, sed neque signum aliquod deprehendere potui, præter quod ex residua odoris fragrantia satiari non poteram.

* P. add. præsentes

* P. certissima fide constet

* P. add. hunc conventum concilii

* P. rexerant.

DE S. SYRA VIRGINE MELDIS ET CATALAUNI IN GALLIA

CIRCA MEDIUM SÆCULUM VII.

SYLLOGE HISTORICA ET CRITICA.

Syra, virgo, Meldis et Catalauni in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. S. Syra Meldensis seu Catalaunensis distinguenda a S. Syra Trecensi seu Rilliacensi. Catalauni fit abbatissa. An S. Fiacrii soror. Ejus cultus nunc interiit.

Legitur hodierna die in Catalogo generali Sanctorum Ferrarii: Apud Meldas, sanctæ Syræ virginis; [Meldis S. Syra culta et Trecis; utrum una an diversæ sint] in Gynecæo Arturi: Meldis, sanctæ Syræ virginis, beati Fiacrii confessoris germanæ, abbatissæ Benedictinæ: quæ, Christi amore regnum, regiosque thalamos despecta (immo aspernata), omnis puritatis et gratiæ conspicua candore evasit; et demum in supplemento Martyrologii Gallicani Saussayi longa de ea item fit ad diem 23 Octobris laudatio. Neque his immorari volo, quoniam ex dicendis satis superque constabit hac die Meldis celebratam esse aliquam S. Syram: adeoque ea de re nulla umquam controversia fuit neque esse potest. Alia omnino res in dubium venit et divortia sententiarum inter præstantissimos scriptores fecit. Die scilicet 8 Junii colitur S. Syria vel Syra; quæ in Actis S. Saviniani mulier dicitur et in Usuardinis auctariis matrona; quæ quadraginta (alicubi septuaginta) annos ab oculis cæca sedisse traditur, et venisse ad sepulcrum S. Saviniani, quum pluribus annis latuisset corpus beati martyris ob nimiam christianorum persecutionem; quæ ea occasione visum recuperavit, reliquias sancti athletæ detexit, ecclesiam super eas ædificandam curavit et quæ demum reliquam vitam ibidem pientissime degit. Hæc acta Rilliaci; qui vicus quinque fere leucis a Tricassina civitate distat et ad Sequanam positus est. Volunt itaque complures S. Syram Meldensem et S. Syram Trecensem seu Rilliacensem unam eamdemque esse; dum alii contra statuunt eas omnino esse diversas.

[2] [examinarunt jam pridem præstantes scriptores.] Duo autem præcipue scriptores priorem sententiam, scilicet unam tantum S. Syram esse Meldensem et Trecensem, tuiti sunt, nempe Petrus Franciscus Chiffletius in suo de una S. Syra seu Syria virgine opusculo et Le Dieu, Benigni Bossuetii secretarius, in suis Memorabilibus seu potius commentariis de corrigendo calendario Breviarii et Missalis Meldensis. Chiffletio opposuit Papebrochius [Act. SS. tom. II junii, pag. 65 et 66.] Appendicem criticam de distinguenda Meldensi ac Trecensi hujus nominis sancta, et abbati Le Dieu Plessæus annotatum XXX ad Historiam suam Meldensem [Histoire de l'Eglise de Meaux, tom. I, pag. 684 et seqq.] . Atque illi quatuor singulari cura argumentum hoc tractarunt. Sed alii bene multi id attigerunt, alterutram partem amplexantes. Pro una S. Syra stant Gononus [De Vitis Patrum Occidentis, lib. IV, pag. 248.] , Huberus [Menologium Benedictinum, ad 8 junii.] , Nicolaus Desguerrois [Saincteté chrestienne, pag. 164 et seqq.] et Menardus [Martyrologium SS. Ord. S. Benedicti, pag. 596 et seqq.] ; pro duabus autem Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 652, num. 55, tom. III, pag. 351.] , Saussayus [Martyrologium Gallicanum ad 8 junii et in suppl. ad 7 julii et 23 octobris] , Ferrarius [Catalogus gener. SS. ad 8 junii et 23 octobris.] , Henschenius [Act. SS. tom. II junii, pag. 63.] et Mabillonius [Act. SS. Ord. S. Benedicti, pag. 602] . Jam si mea quæratur opinio, plane profitebor in hoc rerum genere nil statui posse quod per suspiciones (in quibus nonnulli artem criticam positam esse autumant) everti nequeat; adeoque si per suspiciones lis dirimenda sit, utramque sententiam æque probabilem et improbabilem esse pronuntiabo; si autem veteres traditiones ante omnia suscipiendæ videantur, altera fuisse S. Syra Trecensis seu Rilliacensis, altera Meldensis dicenda videtur. Atque hac de causa noluimus discedere a decessorum dictis aut S. Syram Meldensem inter prætermissos ablegare. Sed jam explicandæ sunt traditiones Meldenses.

[3] [Quæ S. Syræ Meldensi attribuuntur, nequaquam conveniunt sanctæ Syræ Trecensi, maxime quod hæc ad finem vitæ Rilliaci degit,] Ante omnem hominum memoriam culta fuit S. Syra die 23 Octobris in Brigensi seu S. Burgundofaræ monasterio, in quo de ea sequentia tradebantur: eam videlicet virginem fuisse et monialem illius asceterii; hinc eductam fuisse a Ragnebodo, episcopo Catalaunensi *, qui eam in civitatis suæ suburbio abbatissam fecerit; sororem fuisse S. Fiacrii minime asserebatur, sed potius credebatur inter ambos cælites non alia fuisse vincula quam religionis et caritatis [Du Plessis, Hist. de l'Eglise de Meaux, tom. I, pag. 59 et 60.] . Neque plura de ea sciebantur. Verum hæc sufficere videntur ad distinguendam eam a S. Syra Trecensi. Hæc enim colitur die 8 Junii, illa die 23 Octobris; prior mulier et matrona dicitur altera virgo; vixit Trecensis Rilliaci, Meldensis in parthenone S. Faræ et Catalauni. Re quidem vera his opponi potest unum eumdemque sanctum sæpius diversis diebus coli in diversis diœcesibus et locis; facile fieri potuisse ut quæ mulier erat et matrona, alicubi tamquam virgo coleretur, quum vix olim usus ferret ut aliæ quam virgines colerentur et certissima reperiantur exempla mulierum atque etiam matrum familias, quæ in divinis officiis et martyrologiis virgines dicuntur eoque titulo celebrantur [Cfr Act. SS. tom. IX octobris, pag. 143.] ; et demum nil obstare quin S. Syra postquam recte instituisset Rilliacense cœnobium, dein Catalaunense rexerit. Ast quid ad hæc reponemus? Certe ex diversis cultus diebus non semper colligere licet sanctos itidem diversos esse; neque virginis titulus talis est quo aliæ fæminæ tuto distinguantur ab aliis: verumtamen hæc indicia sunt quæ negligere non liceat, maxime ubi ad contrariam affirmandam partem nulla firma afferuntur argumenta; dein quamvis indicia illa, sigillatim considerata, nequaquam valeant ad sanctos indubitate discernendos, multum tamen habent ponderis, quum simul sumuntur, quemadmodum reapse sumenda sunt.

[4] [illa autem Catalauni fuit abbatissa.] Sed quod præcipuum est, S. Syræ Trecensi nequaquam convenire possunt quæ de Catalaunensis parthenonis gubernatione feruntur. Valde scilicet firma traditio est hoc cœnobium rectum fuisse a S. Syra, quæ Meldis culta est, nequaquam vero a S. Syra, abbatissa Rilliacensi. Ex Passione enim S. Saviniani antiquissima constat hanc cum parentibus degisse, donec ad sancti martyris sepulcrum visum receperit ibique extruxerit ædem sacram: qua diligenter ædificata, sic pergitur in Actis nonnihilo recentioribus [Act. SS. tom. II junii, pag. 63.] , non immemor beneficii accepti, B. Syria devovit se Deo servire et beato martyri: ibi se affligens multis jejuniis, orationibus vacans et vigiliis, se vivam hostiam Domino immolavit. Ac sic juste ac sancte vivendo per immensum vitæ martyrium, ac per magnæ devotionis famulatum, meruit adipisci sancti martyris consortium, adjuvante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre etc. Quibus luculente traditur S. Syra reliquam vitam juxta basilicam illam seu ædem cœmeterialem explesse et dein in cælis continuasse consortium, quod in terris cum S. Saviniano habuerat. Ad hæc accedit eam Rilliaci, non autem Catalauni sepultam fuisse [Ibid. pag. cit.] . Quod vero S. Syra, Meldis culta, Catalaunense cœnobium rexit, non habemus tantum ex lectionibus seu traditionibus Meldensibus, sed ex certis vestigiis, quæ ineunte sæculo XVII adhuc supererant. In suburbano enim Catalaunensi, ad illum locum, ubi parochus sancti Sulpitii suas ædes habet, haud pridem visebantur adhuc, inquit Cointius [Annales eccles. Francorum, ad an. 652, num. 55, tom. III, pag. 352 et 353. Cfr Du Plessis, Hist. de l'Eglise de Meaux, tom. I, pag. 59 et 60.] , rudera veteris claustri, cui nomen erat S. Syræ, ut ex quorumdam seniorum relatione scripsit Desguerroisius.

[5] [Hinc quoque liquet S. Syram Meldensem floruisse circa medium sæculum VII, ita ut fuerit S. Fiacrio coæva:] Atque ex illa ipsa gubernatione Catalaunensi colligi potest quo tempore S. Syra Meldensis vixerit. Evocata enim illuc fuisse legitur a Ragnebaudo, Catalaunensi episcopo; qui quum circa medium sæculum VII vixerit, hinc certum fit eodem tempore floruisse S. Syram. Re quidem vera Catalaunenses nil de gestis Ragnebaudi norunt; sed in hoc conveniunt scriptores omnes [Claudius Robertus, Gallia Christ. pag. 295; Fratres Sammarthani, Gallia Christ. tom. II, pag. 502; Gallia Christ. nova, tom. IX, col. 863; Cointius, Annal. eccles. Francorum, ad an. 675, num. 9, tom. III, pag. 743.] eum sedisse inter Felicem I, qui anno 625 concilio Remensi interfuit et inter Landebertum, cujus nomen inscriptum fuit anno 666 diplomati Drausii, Suessionensis episcopi, pro monasterio S. Mariæ [D. Germain, Hist. de l'abbaye royale de N. D. de Soissons, pag. 421; Brecquigny, Diplomata, chartæ etc. ad res Francicas spectantia, pag. CCXC; Cfr Act. SS. tom. VII octobris, pag. 966 et 970.] , et qui anno 675 adhuc in vivis fuisse videtur [Cfr Cointius, Annal. eccles. Francorum ad an. 675, num. 9, tom. III, pag. 743.] . Porro quum S. Fiacrius sæculo VII adulto etiam floruerit, (quamquam ævi ejus spatium accurate definiri nequeat [Cfr Act. SS. tom. VI augusti, pag. 604.] ,) nil ex hoc capite obstat quominus S. Syra contemporanea habeatur S. Fiacrio atque etiam germana ejus soror.

[6] [ast ideo non fuit ejus soror germana; qui titulus sæculo XIII cœpit dari S. Syræ Trecensi abs Trecensibus et postea ab Autissiodorensibus] Verumtamen postrema hæc opinio recens esse videtur et primum ab improbis testibus introducta; neque S. Syra Meldensis prior S. Fiacrii soror dicta est, sed S. Syra Trecensis. Constat id scilicet ex lectionibus, quæ olim in ecclesia Trecensi recitabantur festivo S. Syræ die, ex institutione Henrici de Noya, decani ecclesiæ S. Petri Trecensis, ut legere est in ejus epitaphio de anno 1300 [Act. SS. tom. II junii, pag. 65.] . In his quippe S. Fiacrius et S. Syra filii dicuntur B. Margaritæ, reginæ Scotiæ, ejusque mariti Davidis, qui obiisse ibidem traditur anno millesimo ab incarnatione Domini; ita ut SS. Fiacrius et Syra sæculo XI floruissent! Hæc etiam leguntur in vetere Breviario Autissiodorensi ad diem 13 Augusti, aut apud Gononum [Vitæ Patrum Occidentis, tom. I, pag. 248.] , qui hæc inde desumpsit. Nam quum Joannes de Auxeio, ab anno 1342 usque ad annum 1352 Trecensis episcopus [Gallia Christ. nova, tom. XII, col. 512.] , cum magnis sumptibus corpus S. Syriæ transtulisset et in altum collocasset honorabiliter in theca condecenti [Labbe, Biblioth. nov. Mss. tom. I, pag. 513.] , atque dein ipsemet translatus fuisset ad sedem Autissiodorensem, in hac nova sua diœcesi pietatem erga S. Syram Trecensem stabilivit: in cujus etiam honorem capellam Fontanis extruxit, ubi ejusdem beatæ virginis reliquias recondidit [De Caylus, Martyrologium Autissiodorense, ad 8 junii.] . Vix dubitandum, ut id obiter moneam, quin initio id festum Autissiodori actum fuerit die 8 junii; translatum vero in 13 Augusti occasione celeberrimæ translationis eo die, anno 1416 peractæ, ut in additamento earumdem lectionum, quas Autissiodorenses a Trecensibus acceperant, scribitur. Ast quum anno 1580 Jacobus Amyot, Autissiodorensis præsul et celeberrimus interpres, novum breviarium edidit, id plane expunxit: ita ut in illo libro S. Syriæ seu Syræ nomen non occurrat die 8 junii, 13 Augusti aut 23 Octobris.

[7] [et a Scotis sæculo XVI, SS. Fiacrium et Syram inter populares recensentibus, licet S. Fiacrius Hibernus potius fuerit.] Sæculo IX S. Fiacrium jam dictum fuisse natione Scotum ex S. Faronis Vita [Ap. Mabillonium, Vitæ SS. Ord. S. Benedicti, tom. II, pag. 618.] plane certum esse videtur; et quamvis longius fors processerit Pinkerton [History of Scotland, tom. II, pag. 151, 223, 237 et 240.] , ubi affirmavit ante sæculum XI præsentem Scotiam numquam hoc nomine fuisse designatam, sed eo semper intelligendam esse Hiberniam, communiter tamen, ubi in veteribus scriptis Scoti apparent, Hibernos significari vix ullus nunc dubitat: ita ut S. Fiacrius inter Hibernos sanctos plane recensendus videatur. At sæculo XVI aliter omnino sentiebant Scoti; quocirca mirandum non est Hectorem Boethium, postquam innumeras de S. Fiacrio vendidisset fabulas, hæc addidisse [Scotorum Historia, edit. Ascensiana, anni 1526, folio CLXXX.] : Erat Fiacrio soror, virgo sanctissima, nomine Syra; quæ, audita fratris sanctitate, ad eum, in Meldensi agro anachoreticam vitam agentem, cum majusculo sanctarum virginum comitatu se recepit: quæ, ab eo cum sodalibus in sancto proposito confirmata, ad Gallicanam Campaniam se contulit, ubi per vitæ sanctitatem et clara sanctitatis signa insignem sui reliquit memoriam. Complures scriptores Scotto-britanni [Dempsterus, Camerarius, Leslæus, etc.] eam crambem postea recoxerunt; neque hæc me remorari patiar, id unum affirmans falso ab aliquibus asseri in Breviario Aberdonensi S. Syram sororem dici S. Fiacrii. Id enim, anno 1854 Londoniensibus typis fideliter ex editione anni 1509 expressum et dono nobis datum a cl. v. R. Simpson, diligenter evolvi, neque ullum ibi festum S. Syræ reperi, neque mentionem ejus ullam in Officio de S. Fiacrio. Cæterum in Actis S. Fiacrii, quæ vel Mabillonius ex Surio, vel decessores nostri ex mss. codicibus ediderunt, nullum vestigium est de consanguinitatis vinculis, quæ inter SS. Fiacrium et Syram umquam exstitissent: ita ut multo tutius sit hanc generis propinquitatem referre ad eam animi propensionem, qua res diversæ inter se facillime colligantur et cujus insigne exemplum dat illa ipsa Campania, ubi omnes fere martyres fratres et sorores dicuntur S. Eliphii [Act. SS. tom. VII octobris, pag. 804.] . Vide insuper quæ infra dicturi sumus de duodecim fratribus martyribus. Ex dictis quoque satis ruunt quæ de regio Scotico genere S. Syræ a nonnullis feruntur.

[8] [De cultu S. Syræ in diœcesibus Meldensi et Catalaunensi.] De ejus cultu pauca dicenda supersunt. In Breviario diœcesano Meldensi, quod anno 1640 edendum curavit Dominicus Seguier, Meldensis episcopus, neque officium fit neque commemoratio de hac sancta, et monet Plessæus [Hist, de l'Eglise de Meaux. tom. I, pag. 686 et 687.] ejus festum breviarii Meldensis kalendario inscriptum non fuisse ante annum 1672. Verum quadraginta vix annos hanc fortunam habuit. Quum enim fatiscenti jam Bossuetio persuasissent viri aliquot, ejus societate plane indigni, renovanda quoque esse Meldensia Breviarium et Missale, consilia ea de re sæpius collata sunt; quæ secretarius Le Dieu [Memoires et Journal sur la vie et les ouvrages de Bossuet, tom. I, pag. 400.] , hujus rei incentor, fatetur summo viro parum placuisse. Utut id est, post Bossuetii mortem prodiit id Breviarium cum Missali anno 1713 absque S. Syræ nomine; verumtamen anno 1716, quum Breviarium monasterii S. Faræ etiam renovatum fuit, noluit cardinalis Henricus de Thyard de Bissy, Breviarii diœcesani editor, inde expungi S. Syræ festum, tam diu ibidem jam usitatum. Qua occasione animadvertit Plessæus [Tom. I, pag. 687.] multo ante annum 1600 in pluribus diœcesis Meldensis ecclesiis actam fuisse festivitatem S. Syræ adeoque jam sæculo XIII solemniter eam celebratam fuisse a S. Fiacrii monachis. Anno 1625 receperunt S. Faræ moniales ab abbate S. Lupi Trecensi reliquias aliquot S. Syræ Trecensis; quam quum a sua S. Syra distinguere non nossent virgines illæ, argenteæ pyxidi, quæ formam virginis et abbatissæ habebat, illa pignora incluserunt. Nam jam pridem periere S. Syræ Meldensis reliquiæ; quam sortem eas nactas fuisse arbitror Catalauni; ubi ut vixit, sic quoque obiisse et sepulta fuisse videtur. Et quidem facile fuit has amitti reliquias aut dissipari, quum ante hominum memoriam ita ibidem deletum fuerit S. Syræ monasterium, ut ineunte sæculo XVII vix aliqua memoria superesset. Quod quum non amplius exstaret, pronum quoque erat fieri ut paulatim obscuraretur ipsius sanctæ nomen; neque proin mirum est, si eam Catalaunenses aliquando confuderint cum S. Syra Trecensi, longe celeberrima, ejusque festum egerint cum Trecensibus die 8 junii. Nunc vero (Breviarium ante oculos habeo excusum anno 1840) exulat omnino S. Syræ nomen ex Catalaunensi kalendario: ita ut nunc verisimiliter nuspiam amplius quotannis honoretur S. Syræ Meldensis nomen et sanctimonia. Perstat autem adhuc Trecis alterius S. Syræ cultus.

[Annotatum]

* Chalons-sur-Marne.

DE S. OCTAVIANO SEU OCTARIANO, EPISCOPO COMENSI IN LONGOBARDIA,

CIRCA ANNUM DCLXXX.

SYLLOGE HISTORICA.

Octavianus seu Octarianus, episc. conf. Novocomi in Longobardia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. S. Octavianus præfuit ecclesiæ Comensi, dum hæc schismati de Tribus Capitulis adhæreret. De ejus cultu et de cultu aliorum qui extra communionem ecclesiæ obierunt.

Ad diem 20 Octobris, ubi de S. Joanne III, episcopo Comensi, agendum erat [Act. SS. tom. VIII octobris, pag. 903 et seqq.] , ex optimæ notæ monumentis fuse ostendimus hanc ecclesiam per integrum sæculum VII schismati, [Tempore schismatis de Tribus Capitulis præfuit S. Octavianus ecclesiæ Comensi.] quod de Tribus Capitulis vulgo dicitur, involutam fuisse; atque intra id tempus vixisse S. Agrippinum, S. Rubianum, S. Adalbertum, S. Martinianum, S. Victorinum, S. Joannem II, S. Joannem III, S. Octavianum seu Octarianum, S. Benedictum, S. Flavianum, et Deusdedit seu Deodatum; quo sedente schisma sublatum est, sed qui, aliam quam decessores schismatici nactus post mortem fortunam, ecclesiasticos numquam assecutus est honores. Quædam ibidem attulimus, quibus illi forte vindicari possint a schismate formali, ut cum theologicis loquar; quæ si non placent, cogitandum est cultum eorum esse cultum particularem; quem, quin lædatur universalis ecclesiæ sanctitas et auctoritas, viris indignis per errorem deferri posse res clara est et consentit præ reliquis Benedictus papa XIV [De beatificatione et canonizatione SS. lib. I, cap. 42, num. 13.] . Hæc omnia itaque omittere possumus, satis habentes lectorem ad illum de S. Joanne III commentarium amandare.

[2] [Lis de ejus nomine; genus incertum; acta perierunt.] Primus Aloysius Tatti [Annali sacri della città di Como, tom. I, pag. 702 et seqq.] pluribus disserit de pontificatu S. Octaviani seu Octariani; sed omnia quæ habet ex historia generali illius ævi deprompta sunt. Ast ea de causa, quandoquidem ecclesia Comensis non communem tunc sequebatur viam, omnia fere quæ tradit, quantum ad S. Octavianum spectant, nullis nituntur fundamentis. Neque mirum est bonum scriptorem ita in hac parte aberrasse a veritatis tramite, quum sæculo XVII, quo scribebat ille, nondum innotuissent documenta, quibus indubium jam est ad finem sæculi VII usque in schismate perseverasse Comenses; adeoque in media sua dissertatione [Ibid. pag. 706; Cfr Martyrologium Novocomense, pag. 231.] fatetur ipsemet gesta illius sancti penitus periisse et unius nominis superesse memoriam. Et quidem de hac ipsa nominis forma non convenit inter scriptores rerum Comensium. Nonnulli, inquit Tattius [Martyrologium Novocomense, pag. 231.] , atque inter eos est Ughellius [Italia sacra, tom. V, col. 262, edit. Coleti.] , pro Octariano scribunt Octavianum, quos redarguunt antiqua ecclesiæ nostræ monumenta, in quibus semper Octarianus appellatur. Verum quæ sint antiqua illa monumenta declaratur nuspiam; et quum Octariani nomen omnino insolens sit, adhærere potius velim Ughellio quam Tattio, licet hunc triginta abhinc annos sequendum arbitratus sit eruditus vir Cantu [Storia della citta e diocesi di Como, tom. I, pag. 144.] . Patria Comensem fuisse S. Octavianum et ex nobili familia Satterapa ortum tradit Ughellius [Italia sacra, tom. V, col. 262.] . Sed res notissima est genealogos Italos sæculo XV et XVI pro libitu suo optimis quibusque nominibus honestasse nobiles domos; et recte Tattius, de S. Octaviani genere agens, scripsit [Martyrologinm Novocomense, pag. 231.] : Nihil super hoc a melioris notæ scriptoribus accepimus; quare recentiorum commentum hoc existimamus.

[3] [Sub annum 670 Comensem sedem occuparit et sepultus fuit in templo suburbano S. Abundii.] Conscendisset S. Octavianus Comensem cathedram anno 668 eamque morte sua vacuam fecisset die 23 Octobris anni 680, si credere liceret Ughellio [Italia sacra, tom. V, col. 262.] , Tattio [Annali sacri di Como, tom. I, pag. 702 et 708.] et Cæsari Cantu [Storia di Como, tom. I, pag. 144.] ; sed monet ipse Tattius hanc meram esse conjecturam. Probabile tamen est sedisse Comi hunc antistitem circa annum 670 aut 680. Nam quum certum sit, ut in Commentario de S. Joanne III ostendimus, floruisse Deusdedit seu Deodatum circa annum 700, et tertium ante eum locum occupet S. Octavianus in catalogis maxime probatis [Jovius, Hist. Novocomensis, lib. II, in Burmanni Thesauro Ant. et Hist. Ital. tom. IV, part. II, col. 102 et seq.; Ughellius, Ital. sacra, tom. V, col. 261. Tatti. tom. I, pag. 702; Cantu, Storia di Como, tom. I, pag. 142 et seqq.] , liquet fieri non posse ut ab hoc ævo longe recedatur. Sepultum esse in cathedrali templo, cum prius plura templa, præ antiquitate labantia, resarcisset aut etiam a fundamentis excitasset, affirmat Ughellius, sed sine vade neque teste. Neque credibile est S. Octaviani corpus in cathedrali templo, quod B. Mariæ virginis patrocinium et titulum habet, sepultum fuisse; nondum enim illo ævo invaluerat mos sepeliendi mortuos intra civitatum mœnia, quemadmodum alibi certis testimoniis ostendimus [Cfr Act. SS. tom. VIII octobris, pag. 886 et 887.] ; et quidem meliorem testem habemus Tattium, quippe qui perhibet suo adhuc ævo S. Octaviani corpus servatum fuisse una cum ossibus aliorum complurium episcoporum Comensium sub pavimento chori basilicæ suburbanæ S. Abundii [Annali di Como, tom. I, pag. 708; Martyrologium Comense, pag. 230 et 231.] . Hanc primum cathedrale templum fuisse vult Jovius [Historia Novocomensis, lib. II, ap. Burmannum, Thesaur. Ant. et Hist. Italiæ, tom. IV, part. II, col. 102 et seq.] ; sed haud scio an ullis probaturus sit sæculo VII primariam ecclesiam et episcopalem sedem extra mœnia fuisse positam. Equidem non dubito quin hæc basilica initio cœmetarialis fuerit; cujus dein (ut tot aliarum id genus basilicarum) varia fuit fortuna.

[4] [Ejus cultus propagatus ab episcopo Caraffino et restrictus a S. Rituum Congregatione.] De S. Octaviani cultu hæc comperta habemus. Initio sæculi XVII, ut ex nova Ferrarii Topographia ad Martyrologium Romanum innotescit, sanctis accensebant Comenses viginti duos primos suos episcopos, sed decem tantum prosequebantur officio ecclesiastico [Cfr Act. SS. tom. II septembris, pag. 541.] . Verum ubi Lazarus Caraffinus anno 1626 Comensem cathedram conscendit, eam usque ad annum 1665 occupaturus, multam operam ipse posuit in extollendis ecclesiæ suæ decoribus [Tatti, Annali di Como, tom. I, passim.] . Inter hæc curavit etiam, et quidem ante annum 1651, ut duodecim etiam illi sancti episcopi officio proprio colerentur per totam diœcesim. In usu aliquandiu fuit id institutum; sed non placuit sacræ Rituum Congregationi, quæ voluit ut hujus præsulis festum, et simul plurium aliorum, in sola basilica S. Abundii ageretur, ut Tattius in libro, anno 1663 edito, testis est [Ibid. tom. I, pag. 708.] . Hinc idem Tattius, postquam in Martyrologio Novocomensi, quod anno 1675 dedit in lucem, scripsisset [Martyrologium Novocomense, pag. 231.] : Novocomi in ecclesia S. Abundii extra urbis mœnia S. Octariani, episcopi et confessoris; qui, commissam sibi gregem Domini et verbo spiritali et integerrimæ vitæ exemplo gubernans, æterna in cælo præmia adeptus est, continuo in annotato addidit: Agunt de ipso Officia Sanctorum ecclesiæ Novocomensis hac die, qua colit eum in basilica S. Abundii, ubi asservatur corpus; ita ut cultus ad unum S. Abundii templum tunc constrictus fuerit. Verum mutationes ibi non steterunt. In Ordine enim Comensi recitandi divinum officium missamque celebrandi pro anno 1847 indicuntur sequentia sanctorum episcoporum Comensium festa, per totam diœcesim celebranda, 26 Februarii S. Flaviani; 2 Martii, S. Prosperi et 8 S. Provini; 8 Aprilis S. Amantii; 22 Maji S. Eusebii; 3 Junii S. Adalberti, 5 S. Eutychii, 17 S. Agrippini et 22 S. Exsuperantii; 5 Julii S. Adalberti et 7 S. Consulis; 31 Augusti S. Abundii; 1 Septembris S. Joannis I et 3 S. Martiniani; 3 Octobris S. Joannis II, 8 S. Felicis, 11 S. Eupelii, 20 S. Joannis III, 23 S. Octariani et 30 S. Benedicti; 26 Novembris S. Flaviani II; et demum 16 Decembris S. Rubiani. Jam vero quando et qua auctoritate restitutus fuerit ille cultus per universam diœcesim Comensem me fugit. Profecto generatim hæc legitime facta esse ponendum est; sed quum sæculo superiori ad finem labente episcopi Longobardi multa audere jussi sint, quæ intra ordinariæ suæ potestatis limites non continerentur, nil certi hoc loco statuere licet. Porro omnes illi sancti ritu duplici coluntur et plerique lectiones proprias habent in libello, dicto Sanctorum Comensium; sanctus tamen Octavianus seu Octarianus hoc in numero non est, in cujus quippe festo lectiones II Nocturni dicuntur de communi secundo loco et Missa Sacerdotes. Verum quæcumque harum rerum origo sit et vis, quum S. Octaviani cultus olim sacræ rituum Congregationi probatus fuerit saltem pro templo S. Abundii, non licuit nobis abstinere a referendo ejus nomine in Actis nostris, quorum institutum est dicere de omnibus, qui in ecclesia catholica, auctoritate publica præcipiente, permittente aut tolerante, coluntur.

[5] [Scriptores, de S. Octaviano agentes. Templum S. Abundii adhuc exstat; sed monasterium cessavit.] Atque his, ni fallor, satis innui quæ animo stet sententia de S. Octaviani laudibus; quamobrem nil aliud superest nisi in fine hujus commentarii signare scriptores, quos de eo egisse indicat Tattius [Martyrologium Comense, pag. 231.] et quos ipsi non memoravimus. Hi autem sunt Felicianus Ninguarda in Descriptione urbis et suburbiorum, ubi de ecclesia S. Abundii; Philippus Archintus in Elencho suo prædecessorum; Lazarus Caraffinus tum in Diptycho episcoporum Comensium, num. 20, tum in Catalogo sanctorum et beatorum, quorum corpora in civitate et in diœcesi requiescunt; Philippus Ferrarius in Nova topographia ad Martyrologium Romanum; Franciscus Ballarinus in Chronico Comensi, pag. 2 et pag. 3; Robertus Ruscha in Antiquitatibus suæ stirpis, lib. I; et Lelius Fravezzius in Diario perpetuo Novocomensi. Coronidis loco addemus templum S. Abundii, in quo S. Octavianus sepultus fuit et requiescit, adhuc exstare [Millin, Voyage dans le Milanais, tom. I, pag. 332.] ; sed monasterium, quod ei adjunctum fuit, abolitum esse a Gallis, ad finem sæculi superioris Longobardiam occupantibus et secundum libertatis (quam appellabant) leges novam hanc instituentibus provinciam [Cantu, Storia di Como, tom. II, pag. 491.] . Hinc certe fieri non potuit quin S. Octaviani cultus minueretur; sed quamdiu S. Abundii ædes assurget, non peribit omnino episcopi illius memoria.

DE SS. LUGLIO ET LUGLIANO, MARTYRIBUS, LILLERII IN ARTESIA ET MONDIDERII IN PICARDIA,

SUB SÆCULI VII FINEM ET VIII INITIUM.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Luglius, M. in Picardia (S.)
Luglianus, M. in Picardia (S.)

BHL Number: 5063

AUCTORE J. G.

PRÆFATIO.

Quæ hic damus Acta SS. Luglii et Lugliani, ex Actis Sanctorum Belgii desumpta, a Josepho Ghesquiere nostro conscripta fuerunt. Ea denuo prælo subjicimus, quia quod melius, quod amplius dicamus, non habemus: immo varia manuscripta, a Ghesquiero allata, perierunt. Quæ tamen e nostra penu proferemus, uncinis includemus, ut quid nostri, quid antecessoris laboris sit, facile distinguatur. Præcipuum, quod in nos incubuit, fuit disquisitio Reliquiarum, vicissitudine et impietate extremi sæculi præcedentis dispersarum. Quam spartam facillimam nobis fecit benevolentia RR. DD. De Beaumont parochi Mondideriensis et L. Dangez presbyteri Ambianensis; qui instrumenta, accuratissime descripta, ad nos transmiserunt. Utilitatem quoque maximam nobis attulit D. Victor de Beauville, recens scriptor Historiæ Mondideriensis, in tres pulcherrimos tomos distributæ quamque pro opportunitate adhibebimus. Porro unicum § Ghesquieri, ne prolixior sit, in tres dispertivimus: ita ut duo posteriores præsertim explicent disquisitionem circa exuvias sacras Beatorum Martyrum secundum varias temporum et locorum conditiones.

§ I. Locorum, ubi SS. Luglius et Luglianus coluntur, notitia; Acta examinantur; cædis causa et epocha.

[Locorum, ubi SS. Luglius et Luglianus coluntur, notitia:] Lillerium, cujus territorium sancti fratres Luglius et Luglianus suo sanguine purpurarunt, oppidulum est (olim) diœcesis Audomarensis, (nunc Atrebatensis sub districtu Bethuniensi) in Artesia (hodie in præfectura Trajecti Calesiensis, departement du Pas-de-Calais), pari ab Aëria vulgo Aire, ac Bethunia trium milliarium (XII chiliometris) remotum, canonicorumque collegio (olim) decoratum, quod anno 1043, uti apud Miræum videre est [Diplom. tom. I. pag. 150.] , initiatum fuit. Memoratur Lillerium in litteris Roberti Flandriæ comitis, datis apud oppidum Broburgh (nunc Bourbourg) anno Dom. Incarnat. MCIII, simul cum Ingelramno, castri Lilleriensis domino. A quibusdam Lilarium dicitur, et vernacule Lillers vocatur. Mondiderium autem seu Mons Desiderii, quo SS. Luglii et Lugliani Reliquiæ nonnullæ ex Artesia asportatæ fuerunt, castrum olim fuit nobile, situm in finibus Ambianorum, Raugæ * proximum, a situ et conditore Desiderio dictum. Est enim summo monti impositum, ac vulgo Mondidier appellatur. In litteris Widonis Candavenæ, Corbejæ castellani, datis anno 1199, vocatur Mons Desiderius, in chartario S. Petri de Lehuno, ubi hæc leguntur: Hoc factum fuit apud Montem Desiderium in aula domini regis, præsentibus etc. anno ab Inc. Dom. MCXCIX. Ibi ergo, prout scribit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum [Diplom. tom. I, pag. 347.] sua regibus Francorum aula, domus sua vel palatium fuit, tamquam in oppido claro et nobili. Atque hæc de locis, ubi Sancti nostri coluntur.

[2] [eorum Acta, olim perparum in Belgio nota: depromptum inde elogium:] SS. Luglii et Lugliani nullam in Martyrologiis classicis memoriam inveni, ac nequidem in Auctariis Usuardinis. Unde suspicor Acta eorum parum nota fuisse usque ad annum 1597, quo anno Andreas Herbi, ecclesiæ cathedralis Atrebatensis canonicus, ea in lucem emisit, ac quibusdam in locis suo stylo expolivit. Ex hoc præsertim fonte hausit Malbrancquius quæcumque in suo de Morinis opere de hisce Sanctis retulit, eaque bene multa, quæ et ipse suo exornavit stylo. Malbrancquio in laudandis hisce Actis præiverat Ferreolus Locrius in Chronico Belgico [Ibid. pag. 82.] , et deinde Arnoldus de Raisse, Duacensis ad S. Petrum canonicus, in suo ad Natales Sanctorum Belgii Auctario, anno 1627 typis vulgato [Fol. V°. 227.] ; ubi tamen hic multo brevius elogium ex Actis illis concinnavit, hisce nimirum conceptum verbis: In territorio Teruanensi, passio SS. Luglii archiepiscopi et Lugliani Hibernorum regis: qui Theodorico Baino, Morinorum episcopo, sedente, religionis ergo, patria emigrantes, Boloniam appulerunt: ubi, signis varie ac splendide editis, Teruanam concedentes, eamdem ab incendio mirabiliter eripuerunt; qua de re adducit verba cujusdam Prosæ, canonicis Lillerianis familiaris, hic infra recitandæ. Tum in hunc modum pergit: Quibus aliisque peractis, ad vallem quæ Scyredala dicitur, quatuor ab urbe Morinorum interpositis milliaribus, cantando per devia nemora et loca inculta pervenerunt, ac per manus impiorum, Berengerii videlicet et fratrum suorum Bovonis et Eseelmi (alias Helcelini ac Hescelini) et eorum complicum martyrio fuerunt coronati circa annum Domini septingentesimum vigesimum quintum. Addit, eorum Reliquias Lillerium postea translatas fuisse: atque illic quum in perantiquo, quasi ingloriæ, feretro ligneo, inaurato tamen, quievissent, in novum idque argenteum affabre cælatum anno 1471 translatas fuisse. Sed de his infra latius.

[3] [Actorum antiquitas et auctoritas examinantur:] Nunc in eorum Vitæ antiquitatem fidemque inquiramus. Servabatur certe ea in Belgio ante annum 1179, immo et nota erat Gualtero seu Galtero, Araosiensi abbati, anno 1179 creato, uti patet ex ejus Præfatione historica fundationis Araosiensis monasterii (vulgo Arouaise), quam anno 1786 illius cœnobii prior, R. D. Gosse edidit, ubi hæc leguntur [Ibid. pag. 535.] : Sed et in Historia passionis SS. Luglii et Lugliani Hibernensium, quorum corpora apud castrum, quod Mons-Desiderii dicitur, in ecclesia venerantur, perspicue scriptum legitur, quod iidem Sancti per has regiones transeuntes, per manus impiorum, prædicti videlicet Berengarii et fratrum suorum Bovonis et Hescelini et eorum complicum fuerunt martyrio coronati. Eadem Vitæ verba leguntur Tom. I Januarii Bollandiani [Ibid. pag. 832.] in vita B. Heldemari Eremitæ, anno 1097 defuncti. Ex his Gualteri verbis consequens etiam fit, SS. Luglii et Lugliani Vitam currente sæculo XII ut fide dignam, habitam fuisse: quo magis miror, horum Sanctorum memoriam nequidem in Belgicis Usuardi Auctariis uspiam reperiri; sed tantum apud Raissium citatum, apud Willotium in Hagiologio Belgico ad diem XXIII Octobris, ac denique apud Castellanum in suo Martyrologio universali, ad eumdem diem; ubi tamen perperam scribuntur, occisi fuisse sæculo quinto a Wandalis; quod sane conciliari nequit cum verbis eorum Vitæ, quibus in Belgium venisse asseruntur, sedente in Morinensi cathedra domno Theodorico Baino, S. Audomari successore secundo. Eamdem illam Vitam etiam anno 956 antiquiorem esse, censeo, ex eo capite, quod nulla illic de translatis Mondiderium SS. Luglii et Lugliani Reliquiis mentio fiat; quæ tamen translatio facta fuit, quum Hilduinus, Mondideriensis comes esset, idem nempe, cui Hugo Magnus, pater Hugonis Capeti, Combensem villam concessit, uti legitur in diplomate Hugonis Capeti, quod exstat apud Labbeum [Miscell. tom. II, pag. 579. Cfr Bouillard. Hist. de l'abb. de St Germain. Pieces justif. pag. XXX.] . Quanto autem tempore Vita illa Hugone Magno, qui anno 956 mortuus est, antiquior sit, non habeo, quod definiam. Quod autem ad ejusdem Vitæ auctoritatem fidemque attinet, nititur ea unius alteriusve Hiberni, et quidem non coævi, relatione, uti ex nostris in Vitam Annotatis patebit. Nefas adeo non fuerit, si hinc inde solo illius testimonio non stemus: puta, quum Luglium asserit Hiberniæ insulæ archipræsulem, Luglianum vero Hiberniæ regem fuisse; quorum scilicet nomina nuspiam seu in archiepiscoporum seu in Hiberniæ regum Catalogis inveniuntur. Fuisse autem Luglium episcopali dignitate ornatum, nulli tamen certæ sedi affixum; Luglianum vero cujusdam in Hibernia ditionis regulum seu dynastam fuisse, facile credidero; at istum totius Hiberniæ archipræsulem, hunc vero monarcham exstitisse, tum demum credam, ubi scriptoris coævi et cætera fide digni testimonium accesserit.

[4] [Sanctorum cædis causa: epocha non prope definienda:] Superest, ut de violentæ mortis eorum causa, tempore et subsecuto eorum cultu, nonnulla eorum Actis præmittamus. A nefariis prædonibus in valle, cui Scyredala nomen est, crudeliter occisos fuisse, testatur eorum Vita; sed ex veræ fidei odio aut ob catholicæ fidei defensionem morti traditos fuisse, nuspiam Acta eorum insinuant. Cur ego, inquies, ut Martyres annuntiantur in capite eorum Vitæ, a laudato Herbio editæ, atque ut tales etiamnum coluntur? Respondeo, id moris jam pridem fuisse, ut vitæ innocentia spectabiles viri, qui nefarie ab improbis hominibus occisi fuerant, pro Martyribus haberentur atque colerentur. Exempla habemus sat multa, ut in S. Adalbaldo duce [Act. SS. Belg. tom. II, pag. 396.] , et in S. Monone [Ibid. pag. 421. Cfr Act. SS. tom. VIII octob. pag. 363.] , in SS. Canuto, Balduino, archidiacono Laudunensi aliisque. Major est in definienda sat prope eorum necis epocha difficultas. Occisos fuisse eo tempore, quo S. Bainus, Morinensis episcopus, Teruanæ morabatur, tradunt ipsa SS. Luglii et Lugliani Acta. Sed enim, uti hic in Commentario Historico-Critico dicetur [Act. SS. Belg. tom. VI, pag. 646.] , Sanctus ille episcopus non videtur ultra annum 706 Teruanæ sedisse; immo vero, uti quibusdam placet jam ab anno 697 secessisse Fontanellam: oportet ergo, ut sancti fratres non anno 725, quod tradit laudatus Raissius, sed ante exitum præcedentis sæculi e vivis abierint, seu anno 696, uti arbitratur Malbrancquius in sua de Morinis chronologia [Tom. I, Init. Oper.] . Utri autem in hac re potior fides habenda sit, Raissio, an Malbrancquio, quis pronuntiet, quamdiu non constiterit de anno, quo Bainus Morinis valedixit, ad eos deinceps non reversurus? Hoc itaque stante dubio, satius mihi visum est, SS. Luglii et Lugliani truculentam necem sub exitum sæculi VII vel sub sæculi VIII initia referre, quam absque solido fundamento eam determinato alicui anno affigere.

[5] [cultus occasio et antiquitas;] Quæ violentam SS. Luglii et Lugliani necem proxime subsecuta sunt prodigia, divina nempe in percussorem ultio, delapsa cœlitus super eorum corpora lux, et angelicæ turmæ e cœlo quasi per scalam Jacobicam ad visenda corpora declivis descensus, quorum omnium in Actis diserta mentio fit, ea haud dubie eorum cultui initium fecerunt, accedente virtutum eorum ac miraculorum, quæ in vivis patrarant, sparsa in Morinis fama. Non est ergo, cur Malbrancquio denegemus fidem, eorum necem ac subsecuti mox cultus initia in hunc modum describenti [Ibid. pag. 528.] : Ecce (SS. Luglius et Luglianus) spoliantur vita et vestibus, projecto in lacunam utriusque corpore, ac sine honore relicto. At impune non abierunt (sicarii), immanes illæ tigrides. Qui primarius auctor ac lethi ipsius opifex, cacadæmonem sensit in præcordia immitti, distendi membra, viscera dilacerari: et ne quid ærumnoso deesset, ultrices ipsæ feræ involant, et fœdum in modum artus discerpunt, devorantque; procul hinc, procul diffugere commilitones, ne eorum malorum agmine involvantur. Quare saucio Erkenbodo (hunc Malbrancquius socium facit Sanctorum) est facta potestas sancta corpora componendi: nulla ei de vulnere gravissimo cura: crura trahit animosius, et multo cespite ex obviis educto geminam illam victimam adoperit. Tanta eum salutis suæ fiducia tenet, ut illic totam noctem exigere et quorumcumque seu ferarum seu prædonum impetus sustinere minime detractet. Atque hoc præclaro spectaculo magis animatur: angelica turma e cœlo per scalam Jacobicam ad visenda corpora proclivis tendit, et obsequiosi spectabundo luminis splendore collustrat. Verum et immani imbrium superfusione ita intumuit vallis, ut aquis torrentis in morem sibi alveum pene Lillerium usque invenientibus, eo avecta fuerint Martyrum corpora: sesquileucæ iter est. Res ad Bainum delata, qui ab Erkenbodo tragicæ necis seriem edoctus, cum pia illuc multitudine concessit. Sacra autem pignora, tumulis honorifice condita, ad castellum suum, illic in propinquo situm, deportavit. Ubi verisimile est, fuisse ædiculam, vel sane a pontifice adjectam: ad hæc enim tempora continuo quidpiam illic sacrariolum extitit eorum nomine et honore insignitum: atque omnino existimatur Lillerium opportuna istorum patronorum, quos adhuc servat, accrevisse beneficentia. Scilicet cum illic nil nisi sylva, Butnetum nomine, et in ejus aditu illud Baini esset castellum; totus ille tractus a loco, ubi corpora torrens deposuit, ad castellum pontificium et a castello ad Lillerium hodiernum multis domiciliis cœpit excoli. Locus pluvialis inundationis corpora excipiens, etiam sacrarium excepit, in quo a profunda majorum ætate semper degit anachoreta, testis plurimarum, quæ adhuc in febrientibus maxime contingunt, sanationum; et Heuronville nominatur, olim Herronvilla, ex antiquo Theutonum etymo dominorum villam significante, quod principum, seu dominorum, illic reperta corpora. Hactenus Malbrancquius. In eo autem Heronvillano castello SS. Luglii et Lugliani corpora debito cum honore adservata fuisse usque ad Normannorum sub sæculi noni medium in Gallias excursiones, omnino verisimile est. Quum vero Normannorum metu sacra Sanctorum lipsana vel ad munitiora loca deferrentur, vel abditioribus terræ conderentur recessibus; postremum hoc haud dubie contigerit Sanctorum nostrorum Reliquiis, si quidem hæ inter delata ad S. Audomarum Sanctorum corpora non recenseantur. Reddita demum Galliis pace, credibile omnino est, eas e terræ visceribus educta atque in sacellum Ad Ulmos, recens ædificatum, congruis ritibus transvectas et fidelium veneratione expositas fuisse. Atque ita, quæ a Malbrancquio relata sunt, cum infra dicendis facile componentur.

[6] [quam compendiose explicat] [Appendicis loco addimus, Ghesquierum nostrum ignorasse Breviarium Audomaripolitanum, jussu Alexandri de Bruyeres-Chalabre episcopi recens tunc editum, aut saltem eodem usum non fuisse ad illustrandum commentarium suum. In eo autem Breviario recensitam reperimus festivitatem SS. Luglii ac Lugliani pro tota diœcesi sub ritu, ut vulgo dicitur, semiduplici cum sequenti Legenda: Luglius et Luglianus in Hibernia septimo sæculo, Dodano patre, uno ex istius insulæ regulis, et matre Relania nati, litteris a prima ætate instituti sunt, et præceptis sacræ religionis imbuti. Luglianus regni paterni habenas summa æquitate aliquamdiu moderatus est: et Luglius ad episcopalem pervenit dignitatem. Sed ambo vitæ perfectioris amore succensi, positis dignitatum insignibus, patria clam excedere statuerunt. Igitur in Angliam devecti, prædicare Evangelium cœperunt. Mox, ut se laudibus et admirationi hominum subtraherent, satius duxerunt terras petere incognitas. Quapropter noctu navem conscendunt, et ad terram Morinensem vela faciunt, ingentemque passi tempestatem, quæ precibus eorum sedata fuerat, Bononiam pervenerunt. Inde postquam multos ad fidem adduxissent, signisque claruissent, profecti sunt, votum causati de Romana peregrinatione solvendum. Morinorum urbem ingressi, celeberrimam Virginis basilicam inviserunt, seque in aliam regionem profecturos ejus patrocinio commendarunt, et ne vulgata eorum nominis fama, apud Bainum episcopum diutius commorari cogerentur, hospitio excepti sunt, et postera die prima luce iter facere cœperunt.

[7] [Breviarium Audomaripolitanum.] Forte postquam in vallem Schyredalam prope Fracfagium pervenerunt, dum inter se psalterium in via decantarent, in impios sicarios, Berengarium et fratres ejus Bovonem et Hesselinum incidunt et ab illis truncati vitam amiserunt. Eorum corpora ab episcopo Tervannensi in castro suo non procul ab Hurionvilla delata fuere; ibique postea constitutum est oratorium, cujus curam habuit a multo tempore anachoreta ad annum usque millesimum sexcentesimum vigesimum quintum. Nono autem sæculo, Lillerium, hujus diœcesis oppidum, translatæ sunt eorum Reliquiæ et religiose asservantur in argentea theca, quam capitulo Lilleriensi, anno supra millesimum quadringentesimo septuagesimo primo, dono dedit Isabella, filia Joannis regis Lusitaniæ et dux Burgundiæ. Harum vero Reliquiarum portiones Montem-Desiderii a multis jam sæculis allatæ, sunt, et ibi in antiqua Deiparæ Virginis ecclesia coluntur. Porro cives tum Lillerienses, tum Montis-Desiderii Sanctos Luglium et Luglianum patronos sibi elegerunt, eorum patrocinii efficaciam non semel experti sunt. Oratio autem in hac festivitate est hujuscemodi: Deus, pro cujus amore Beati Luglius et Luglianus, gloriam terrenam fugientes, perfectionis evangelicæ viam ingressi sunt, eorum nobis intercessione tribue, ut, spretis mundi illecebris, Christum sequi valeamus, et eos imitari, quos eadem fides et passio vere fecit esse germanos. Per cumdem. Quæ hic dicta sunt de perfectiori statu, quatenus ad S. Luglium episcopum spectat, bono sensu accipi debent: S. Thomas docet 22. q. 185 art. 4 episcopum tamdiu obligari ad hoc, quod curam postoralem retineat, quamdiu potest subditis sibi commissis proficere ad salutem… Oportere tamen, quod sieut curam regiminis assumit aliquis per providentiam superioris prælati, ita etiam per ejus auctoritatem deserat susceptam. Jam supra q. 184 art. 7 docuerat S. Thomas statum perfectionis potiorem esse in episcopis quam in religiosis. Si itaque S. Luglius episcopus patriam clam reliquit, dicendum est aut certæ sedi non fuisse alligatum, aut populum habuisse rebellem, quem ad virtutem inclinare desperaret: quapropter rigidius vitæ genus sequi maluit.]

[Annotatum]

* vulgo Roye

§ II. Cultus sanctorum Martyrum Lillerii et Mondiderii; variæque visitationes Reliquiarum usque ad finem sæculi XVIII.

[Reliquiarum pars, ex sacello, ad Ulmos sito, furtim sublata,] In eo Artesiæ tractu, tu est mirabilis Deus in Sanctis suis, nonnullis Sanctos nostros inclaruisse miraculis et quidem usque ad medium fere sæculum X, colligitur ex Relatione ms. de Reliquiis SS. Luglii et Lugliani, quam clarissimus Cangius nona martii anno 1666 ad majores nostros transmisit, hisce conceptam verbis: Sacerdos quidam, Paulus nomine et gente Armoricus, agens tamen id temporis Ambiani, quum in D. Matthæi (immo Machuti) festum paulo liberius esset ausus obstrepere, divina faciente justitia, cæcitatis damnatus est. Quare auditis miraculis, quæ in Belgico sacello quodam, apud Ulmos sito (qui locus is ille est, in quo sancti Martyres Luglius et Luglianus capite plexi fuerant, eorumque sacræ tum jacebant Reliquiæ) Paulus ille, in spem adductus amissi luminis recuperandi, comite adhibito viæ duce, illo convenit. Ubi humili fusa oratione, votisque de more exsolutis, lucis usuram recipere promeruit. Tum ille, inflexa hinc inde oculorum acie, quum istiusmodi locum desertum et habitationi minus idoneum animadvertisset, accersitum comitem sic affatus est: Care frater, humili supplicatione postulemus a Deo, velit nobis sacra Martyrum suorum corpora exhibere, ut ea etiam, si ferat ejus voluntas, ad locum a se destinatum asportemus. Votis igitur illorum aspirante Deo, Sacras Martyrum Reliquias diripuere, ociusque in fugam sese dederunt. Quos dum fugientes sacelli custodes ac ministri concitato cursu insectarentur, illico obrepente divinitus medium per aera caliginosa nube, a prosequendi proposito abducti sunt.

[9] [et Mondiderium delata;] Paulus autem cœpto itineri securus insistens, quum in bajulanda sacra illa sarcina molestiæ aliquid forte pateretur, de vendenda illa, suasu diaboli, cogitare cœpit. Quumque inde aliquot milliarium iter esset emensus, in Pallardium vicum devenit, ubi exceptus hospitio a ruricola quodam, prius sibi noto, ab eodem precario scriniolum accepit, in quo sacrum depositum abdidit asservandum, donec e loco, quo pergebat, remearet. Ille itaque probe obserato scrinio, clavique servata, abiit, secum revolvens animo, quanti posset sacrum illum thesaurum vendere. Illo autem abeunte, mox e scriniolo tantus splendor erupit, ut luminum radiis tota coruscaret domus: sed et strepitus ingens, fragorque terribilis in eodem excitus est, quem audiens præfatus agricola, intuitusque prosilientes inde flammarum globos, pavore totus exhorruit. Unde quum ipse stupenda illa prodigia ad vicinos populares suos detulisset, consilii causa; hi, divino afflante Spiritu, persuasere adeundum esse Montem-Desiderium, selectisque e clero piis sacerdotibus totam illam historiæ seriem aperiendam. Quorum consiliis acquiescens agricola, una cum laudatis popularibus Mondiderium venit, ipseque subinde Mondiderinos sacerdotes adiit, rem istiusmodi expositurus. Sed illi, revelante Domino, totius rei gestæ jam præscii, antequam ipse verbum effutiret, rem illi totam explanarunt: sacras videlicet Martyrum Luglii et Lugliani Reliquias in Pallardio oppido delitescere, abditas in arcula a sacerdote Paulo. Quare e vestigio delecti illi Mondiderenses presbyteri una cum iisdem agricolis Pallardium regressi, sacras ipsorum Martyrum Reliquias inde Mondiderium advexere, stipantibus Hilduino comite, Helvide conjuge, primoribusque populi Mondiderini; atque in æde, Beatissimæ Virgini sacra, quæ prioratus est Ordinis Cluniacensis, solemni ritu ac supplicatione, personante cantico, “Te Deum laudamus,” reconditæ sunt: ubi etiamnum summa Mondiderensis populi, innumeris grati beneficiis, veneratione coluntur. Hæc ms. Relatio.

[10] Subdit laudatus Cangius, Relationi huic veterem suffragari traditionem, vetustumque consonare chirographum, [translationis tempus, adjuncta quædam:] quod in eodem prioratu asservatur. Adstipulatur item scedula anno 1666 a R. D. Ludovico Nicquet, cœlestino Suessionensi et bibliothecæ præfecto, ad majores nostros transmissa, in qua insuper narratur, quomodo sacræ illæ Reliquiæ per ignem probatæ fuerint. Verba audi: Vix presbyter (Paulus) verba finierat, quibus nempe ablatas a se SS. Luglii et Lugliani Reliquias fassus erat, quum adstantes sacerdotes Mondideriani et laici ignem accenderunt, et Sanctorum Reliquias, pergameno involutas, prunis ardentibus imposuerunt, quæ, videntibus cunctis, illæsæ exierunt. Proinde comitissa Helvidis, perterrita vehementer, basilicam Deo ejusque S. Genitrici et Beatis Martyribus se facturam adpromisit, de mariti sui ac prædecessorum salute præmeditans; et in ecclesia, qua Deo et Martyribus Luglio et Lugliano servitutis redderetur obsequium, clericos reditu ampliavit præbendarum, ac de suorum ditavit largitate prædiorum et gloria decoravit ornamentorum. Notat porro Cangius ad calcem prioris scedulæ, Hilduinum illum, de quo illic mentio fit, fuisse Mondiderianum comitem, cui Hugo Magnus dux, pater Hugonis Capeti Francorum regis, Combensem villam (vulgo Coulanville en Brie), quæ fuerat abbatiæ S. Germani Pratensis, provecto jam sæculo X concessit, prout habetur in diplomate Hugonis Capeti, quod exstat apud Philippum Labbeum [Miscell. tom, II, pag. 579.] , et apud Gallandium Tractatu de Franco-allodio [Ibid. pag. 486. edit. I.] . Unde emendandus est Vitæ SS. Luglii et Lugliani, a R. P. Guilleberto de la Haye conscriptæ, locus [Ibid. pag. 49.] , ubi Sanctorum nostrorum Reliquiæ non sæculo X, sed anno 870 Mondiderium asportatæ fuisse referuntur. Notandum insuper, recitata Relationis verba, quibus Paulus sacerdos SS. Martyrum corpora abstulisse narratur, non eo sensu intelligenda esse, quasi vero integra Mondiderium detulisset; sed eo sensu, ut insignes ex binis istis corporibus exuvias abstulerit; puta utriusque Sancti caput et ossa quædam, quæ etiamnum Mondiderii asservantur; quum reliquæ corporis partes in Artesia, nempe in Ulmensi sacello, remanserint; uti nos docet laudata Prosa, in Lilleriensi ecclesia decantari solita, in qua hæc de Sanctis nostris leguntur: Ab Ulmis huc (Lillerium scilicet) deportati, in hac aula sunt locati Dei providentia. Et vero ipsamet Relatio Cangiana diserte refert, ablatas clanculo a Paulo Reliquias, non admodum magnæ molis fuisse, quandoquidem eas in scriniolo seu in arcula abdere potuerit, quod fieri de duobus integris corporibus nequaquam potest.

[11] [impensa eis Mondiderii ecclesiastica veneratio.] Quanto autem in honore habitæ semper fuerint delatæ Mondiderium SS. Luglii et Lugliani Reliquiæ, docet nos præfatus Guillebertus de la Haye, qui Mondideriana monumenta consuluit, priusquam Sanctorum nostrorum Vitam, cultusque historiam vulgaret. Scribit porro laudatus auctor, SS. Luglii et Lugliani capita Mondiderii servari, inclusa thecis, in humanam faciem efformatis, ligneis quidem, sed inauratis; Luglium vero exhiberi mitram capite gestantem, Luglianum autem corona regia redimitum, alia autem aliqua eorum ossa inclusa esse lipsanothecæ ligneæ, itidem inauratæ. Hæc summo altari imposita est: capita vero versus parietes collocata. Utræque Reliquiæ Calvinianorum furori, sæculo XVI in Sanctorum Reliquias debacchantium, subductæ anno 1567. Quo tempore in cujusdam Mondideriani civis domo absconditæ latebant, miro lumine subinde collustratæ fuerunt: quum ad ecclesiam dein relatæ sunt, prodigioso subinde lumine etiam collustrata fuit præfata ossium theca. Contra pestes, incendia, nimias terræ siccitates Mondideriani SS. Luglii et Lugliani patrocinium implorare solent, eorumque opem salutarem sæpius experti sunt; uti illic fuse enarrat laudatus scriptor [Ibid. pag. 60 ad 69.] . Sodalitium quoque in eorum honorem Mondiderii erectum, ac sacris ab Alexandro Pp. VII indulgentiis ditatum fuisse; eorum etiam festum die XXIII octobris, translationem corporum prima mensis julii dominica celebrari, idem testatur scriptor: tandem ad operis sui calcem subdidit hymnum, in ecclesiastico eorum Officio Mondiderii cani solitum; est autem sequens:

Hæc dies, nullis abolenda sæclis,
Imperat festos geminare plausus;
Quippe gemmatam gemino coronam
      Traxit ab astro.
Hinc enim tollit caput infulatum
Luglius: frater Luglianus inde
Regios vultus et uterque summo
      Regnat olympo,
Hinc duos læti canimus patronos,
Quos probat nostram relevare gentem,
Multiplex in variis redundans
      Gratia rivis.
Si solo clausus negat axis imbres,
Et seges siccis sterilescit arvis,
Civitas uno rogat affuturos
      Ore patronos:
Illico tellus gremio feraci
Parturit densis gravidata nimbis,
Spesque dilapsas avido refundunt
      Arva colono.
Si repentino glomerata casu
Flamma correptos populatur ædes,
Martyrum thecæ reprimunt obortos
      Ocius ignes.
Ut sacræ lympham tetigere thecæ,
Lympha divinum reserans vigorem,
Cernitur jam tum male pertinaces
      Frangere flammas.
Sparsa nimirum rapidos in ignes,
Ignium diros inhibet furores;
Sic ut obtusi stupeant, nec ultra
      Serpere possunt.
Quisquis hæc audis superum Potentem
Et parem Patri venerare prolem,
Quin et amborum cane sempiterno
      Pneuma triumpho. Amen.

[12] [SS. Luglii et Lugliani in Artesia cultus.] Quæ ad eorum in Artesia cultum attinent, paulo latius nunc exsequar. Eodem Guilleberto teste, locus ille, in quo SS. Luglii et Lugliani corpora resederant, magno semper ab incolis in honore habitus fuit; et piorum hominum eo confluentium peregrinatione celebratur, feria præsertim sexta cujusque hebdomadæ, non sine febrientium levamine. Exstructum olim illic fuerat sacrariolum, et quidem, ut fama ferebat, a S. Baino episcopo, eratque accolenti eremitæ pro oratorio usque ad annum 1625; quo tempore vir nobilis Antonius de Lieres, toparcha pagi, cui nomen Frefay, pro vetusto novum condidit, in quo ex perpetua munificentia R. D. De Lannoy, Atrebatensis ecclesiæ cathedralis canonici, singulis diebus dominicis ac festis sacrosanctum Missæ sacrificium Deo offertur. Prope sacellum illud scaturit fons, cui quotannis sacro ritu benedictio impertitur, unde aqua hausta ægrotis medelam sæpe affert [Miscell. tom. II, pag. 47.] . Scribit quoque laudatus auctor [Ibid. pag. 72.] , in destructi a Normannis castelli loco erectam a præfato D. De Lannoy fuisse lapideam crucem, atque ante illam quotannis concini Antiphonam Regina cœli, quum SS. Luglii et Lugliani Reliquiæ solemni supplicantium ordine circumferuntur; id fieri in memoriam servati quondam in eodem castello sacri thesauri, in Lilleriensem a pluribus sæculis ecclesiam deportati. Quandonam autem Sanctorum nostrorum Reliquiæ Lillerium ab Ulmensi sacello translatæ fuerint, sat prope definire nequeo. Tradit quidem præfatus Guillebertus [Ibid. pag. 73.] , factum id esse sub annum 900: verum quum nullum asserti sui testem antiquum adducat, non est cur solo ejus testimonio hic stemus. Probabilius mihi est, SS. Luglii et Lugliani Reliquias tum demum ex Ulmensi sacello Lillerium translatas fuisse, quum Artesii experimento didicissent, eas in hoc sacello non satis tuto asservari. Arbitror itaque, eas dumtaxat sub sæculi X medium ex Ulmensi sacello Lillerium deportatas fuisse; ubi primum in æde parochiali, dein collegiata, sub sæculi XI medium exstructa, fidelium venerationi expositæ fuerunt, perseverante etiamnum eadem sacra veneratione, quæ illis a tot sæculis impensa fuit. Colitur autem Reliquiarum, ex sacello Ulmensi Lillerium translatarum memoria die XX Maji officio duplici et solemni supplicatione, uti et sacro de SS. Luglio et Lugliano panegyrico; qua de re adisis laudatum Guillebertum [Ibid. pag. 76.] .

[13] [coluntur Lillerii, ut patroni urbis secundarii:] Lillerii etiam, ut scribit præfatus Guillebertus, SS. Luglius et Luglianus coluntur ut patroni urbis secundarii, si quidem iis primarius est S. Audomarus, Morinensis episcopus. Unde in officio ecclesiastico solemnis eorum commemoratio fit, uti fieri assolet de cujusque ecclesiæ patronis. Antiphona autem et Oratio, in ea commemoratione adhiberi solitæ, sic sonant: Divino Spiritu accensus approbat consilium fratris Beatus Luglianus, erogataque substantia, paucis comitantibus, Hibernia exierunt. ℣. Exultabunt Sancti in gloria. ℞. Lætabuntur in cubilibus suis. Oratio. Deus, qui nos Beatorum Martyrum tuorum Luglii et Lugliani meritis et intercessione lætificas, concede propitius, ut quorum beneficia poscimus, dono gratiæ tuæ consequamur. Per Dominum nostrum etc. Prosa vero, quæ in Missa, in eorum honorem celebrata, olim concinebatur, ita sonabat:

Rex requirit æquitatis,
Ut affectu pietatis
      Gaudeat Ecclesia;
Sanctos fratres venerando,
Et eorum celebrando
      Devote solemnia.
Quos conjunxit natione
Et eadem passione
      Gemina germanitas;
Illos Christus fœderavit,
Et cum Sanctis solidavit
      Fides, Spes et Caritas.
Luglius et Luglianus,
Quibus ortus christianus,
      Inter rerum copiam;
Res caducas dum attendunt,
Mundi hujus parvi pendunt
      Vanescentem gloriam.
Summo Deo deservire,
Sentientes non transire
      Ei soli serviunt.
Quorum unus præsulatus,
Alter regni sublimatus
      Hybernensis culmine.
Pompam mundi deserentes,
Soli Deo adhærentes
      Divino spiramine.
Propter Dei salutare
Transierunt ambo mare,
      Relinquentes patriam;
Verbum Dei prædicantes,
Atque signis coruscantes,
      Venerunt Boloniam.
Per hos mare serenatur,
Eventino lumen datur,
      Et infirmis sanitas.
Horum prece liberatur
Ab igne, quo crematur
      Morinorum civitas.
Post hæc signa perpetrata,
Cum jam diu expectata
      Prope esset passio;
Apud Ulmos decollantur,
Et a Christo coronantur
      In cœli palatio.
Fit concursus populorum,
Cæcis lumen oculorum,
      Ægris salus redditur.
Quisquis Deum, vere credit,
Et infirmus huc accedit,
      Alacer regreditur.
Ab Ulmis huc deportati,
In hac aula sunt locati
      Dei providentia.
Quorum festa celebrando,
Grates Deo gratulando
      Reddit hæc ecclesia.
Avete jam sancti fratres,
Atque loci hujus patres
      Et patroni seduli:
Pacem nobis impetrate,
Et pro nobis exorate
      Salvatorem sæculi:
Ut nos vestra Sancta prece,
Mundans a peccati fæce,
      Nobis detur venia;
Quo cum Christo gaudeamus.
Et cum Christo maneamus
      In cœ gloria. Amen.

[14] [et Mondiderii, ut primarii.] Similes cantus voluerunt sibi Mondiderini, et Bonus Merbesius (Bon de Merbes) presbyter Oratorii, qui sæculo XVII etiam inter theologos floruit, carmen civibus suis composuit [Beauvillé. Hist. de Mondid. tom. III, pag. 248.] , quod supra num. 11 exhibuimus. Hymno adduntur sequentia:

℣. Lætamini in Domino, et exultate justi. ℞. Et gloriamini omnes recti corde. Oremus. Quæsumus, omnipotens Deus, ut nos geminata lætitia hodiernæ festivitatis excipiat, quæ de Beatorum Martyrum Luglii et Lugliani glorificatione procedit; quos eadem fides et passio vere fecit esse germanos. Per Dominum etc. Mutatis scilicet nominibus, est eadem oratio, quæ in festo SS. Joannis et Pauli Martyrum ad diem XXVI Junii recitatur.

[15] [Lillerii translatæ in argenteam capsam Reliquiæ; reliqua ad eorum ibi cultum spectantia.] En modo reliqua, quæ, ad Sanctorum nostrorum in Artesia cultum spectant: quum sacræ eorum exuviæ Lillerii jam diu in perantiquo, uti Raissius scribit [Beauvillé. Hist. de Mondid. tom. III, pag. 228.] , quasi ingloriæ, feretro ligneo, deaurato tamen, quievissent, in novum idque argenteum, affabre cælatum, ab Elizabetha, Lusitaniæ regis filia ac Philippi, cognomento Boni, ducis Burgundiæ et comitis Artesiæ, quondam piissima conjuge, eodem anno, quo ipsa Æriæ obiit (nempe anno millesimo quadringentesimo septuagesimo primo) transferri curantur. Argenteo huic feretro, prout refert laudatus Guillebertus [Ibid. pag. 75.] hæc sequens adjuncta est inscriptio: YSABEL FILLE DU ROY JEAN DE PORTUGAL, DUXISSA DE BOURGOIGNE A DONNE CESTE CHASSE A L'EGLISE DE LA VILLE DE LILLERS ANNO DOMINI 1471. PRIONS A DIEU POUR ELLE: quæ latine sonant: Isabella, filia Joannis Lusitaniæ regis, ducissa Burgundiæ, hanc lipsanothecam dedit ecclesiæ Lilleriensi anno Domini 1471. Oremus Deum pro ea. In hac porro lipsanotheca argentea exhibetur S. Luglius habitu archiepiscopali: Luglianus vero regio; superiorem locum occupant Lusitanici regni insignia. Quod autem die XXIII Octobris de iis celebratur Officium, hoc duplex primæ classis cum Octava vocat laudatus Guillebertus. Fuerat olim illud Sanctis nostris proprium; ast post Romani Breviarii correctionem, a S. Pio V peractam, Officium eorum de Communi Martyrum fit, retentis tamen antiquis secundi Nocturni lectionibus, quæ ipsis propriæ sunt. Fuit anno 1633 eorum lipsanotheca aperta et inspecta a revmo D. Christophoro Morlet, Audomarensi episcopo; indeque extracta duo ossa, quorum alterum dno de Frefay, alterum sacello Herenvillano concessum fuit; cætera vero, eaque non pauca, in eadem capsa decenter reposita sunt. Invocantur autem illic Sancti nostri contra incendia, tonitrua ac tempestates, febres quoque ac pestem, ac sæpe eventu prospero et salutari. Sed quid eorum Acta moramur? [Hactenus Josephus Ghesquierus.]

§ III. Sors sacrarum Reliquiarum SS. Martyrum a fine sæculi XVIII usque ad præsentem diem.

[Anno 1844 Lillerienses petunt et obtinent] Quibus quidem nihil addendum haberemus, nisi vicissitudine desinentis præteriti sæculi debacchata impietas susdeque vertisset omnia, quæ ad Dei Sanctorumque cultum pertinebant. Unde factum est, ut plurimæ Sanctorum exuviæ iniquitate temporis aut dispersæ perierint, aut a probis aliquandiu occultatæ novis indiguerint recognitionibus. Sic apud Lillerienses videntur amissæ SS. Luglii et Lugliani Reliquiæ: quandoquidem anno 1844, die XVI aprilis, illustriss. ac revmus D. Joannes Maria Mioland, tum Ambianensis episcopus, post archiepiscopus Tolosanus, licentiam concedit aperiendi capsam SS. Luglii et Lugliani, et ex ea extrahendi aliquas particulas Reliquiarum, Lillerium transferendas. Cujus extractionis sequens exstat instrumentum: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ad perpetuam memoriam. Anno gratiæ a Christo nato millesimo octingentesimo quadragesimo quarto, anno tertio decimo pontificatus Sanctissimi Domini nostri Gregorii Papæ XVI, Ludovici Philippi, regis Francorum decimo quarto, illustrissimo Domino Joanne Maria Mioland sedem episcopalem Ambianensem occupante, feria III, decima sexta die aprilis, hora quinta pomeridiana, in sacello SS. Luglii et Lugliani, patronorum oppidi Montis-Desiderii, R. D. Ludovicus Maria Martinus Aubrelique decanus curatus parochiæ S. Petri in dicto Monte-Desiderii, Ecclesiæ Cathedralis canonicus honorarius et archipresbyter, vi facultatis ab illust. episcopo Ambianensi sub die XI hujus mensis Aprilis concessæ, assistentibus DD. Hippolyto Eduardo Camillo Lugliano Chandon, majori oppidi Mondideriensis, equite Legionis honoris etc., Carolo Simone Dangez, custode confraternitatis dictorum Sanctorum, Jacob et Deneufgermain vicariis ecclesiæ S. Petri, Longuet, Bertrand, Fissier et Braine, consiliariis ejusdem confraternitatis, et secundum supra dietam licentiam, aperuit hermas, continentes Reliquias Sanctorum Luglii et Lugliani, ut inde extraheret particulas, donandas ecclesiæ Lilleriensi diœcesis Atrebatensis. In aperto herma S. Lugliani inventa fuit capsa ferri stanneati, formæ ovalis, in superiori parte habens operculum commissum, tribus sigillis in fascia serica rabra munita, quorum duo priora erant vicepræfecturæ Mondideriensis, tertium D. Lefebvre quondam curati parochiæ S. Petri: ex dicta autem capsa extractum fuit instrumentum pergamenum de translatione Sacrarum Reliquiarum SS. Luglii et Lugliani, facta anno 1810 in novos hermas ex cupro deargentato, pariter sigillis vice-præfectura et D. Lefebvre munitum: dein integrum fere cranium S. Lugliani, positum in pulvinari serico rubro; e quo cranio dissecta fuit pars ossis parietalis dexteri longitudinis quinque centimetrorum et duorum latitudinis, quæ continuo panno serico rubri coloris involuta, sigillis parochiali S. Petri et urbano Mondiderensi munita fuit.

[17] [a Mondideriensibus SS. Fratrum Reliquias,] Secundo loco processum est ad aperitionem hermæ S. Luglii, in qua, sicut in priori, reperta fuit capsa ex ferro stanneato, formæ ovalis, clausa operculo commisso, ligata fascia serica rubra, tribus sigillis, duobus prioribus vice-præfecturæ, tertio D. Lefebvre, quondam S. Petri curati munita: in qua imprimis repertum fuit instrumentum anni 1719 translationis Reliquiarum S. Luglii in hermam argenteum, subscriptum a monachis Benedictinis prioratus Mondideriensis et a primariis viris confraternitatis ejusdem oppidi: dein instrumentum anni 1720 translationis S. Lugliani in hermam argenteum, ab iisdem testibus subscriptum: tertio instrumentum anni 1795, quo constat sacras Reliquias ex hermis argenteis, monetæ cudendæ designatis, in hermas ligneos deargentatos translatas fuisse, quod signarunt oppidi administratores et municipes primarii: quarto procuratio signata et sigillata ab illustr. D. Joanne Francisco de Mandolx, episcopo Ambianensi et chirographo D. Gravet, secretarii episcopatus munita, data D. Lefebvre, curato S. Petri Mondideriensis, ut aperirentur hermæ SS. Luglii et Lugliani et debite recognitæ reponerentur in hermis ex cupro deargentato: quinto fasciculus pergameno coopertus, munitus duplici sigillo vice-præfecturæ et D. Lefebvre, curati S. Petri, continens instrumentum anni 1660, munitum magno sigillo prioratus Benedictini, in quo particulatim recensentur Reliquiæ prioratus B. M. V. Mondideriensis et in specie Reliquiæ SS. Luglii et Lugliani; quod quidem instrumentum, lapsu temporis depravatum, repositum fuit sub sigillo urbano et parochiali S. Petri. Tandem sub dictis instrumentis extractis, inventum fuit fragmen cranii S. Luglii, magnitudinis unius palmæ, positum in duplici pulvinari ex serico rubro; a quo fragmento desecta fuit particula ossis occipitalis, longitudinis duorum, latitudinis unius centimetrorum; ac involutæ panno holoserico rubri coloris, supradictis sigillis munita fuit, utraque hæc particula translata fuit ad episcopium Ambianense, ut inde mitteretur Lillerium, diœcesis Atrebatensis, fidelium venerationi exponendum. Actum et consummatum anno, mense, die et hora supra indicatis. Sequuntur subscriptiones. Nihilominus legimus, cultum SS. Luglii et Lugliani non revixisse Lillerii, et hanc parochiam nunc patronos habere SS. Julium et Victorem [Beauvillé. Hist. de Mondid. tom. II, pag. 438.] .

[18] [quorum cultus Lillerii neglectus fuerat;] Miratur eruditus vir, D. Victor de Beauville, in sua Historia Mondideriensi Sanctorum nostrorum Reliquias, ab anno 900 Mondiderium translatas, ad sæculum usque quartum decimum quasi delituisse, et sæculum decimum sextum, Sanctorum cultui tam infensum, venerationi SS. Luglii et Lugliani maxime profuisse [Ibid. pag. 36.] . Verum id non mirabitur, qui in re hagiographica aliquandiu versatus fuerit: habet enim Sanctorum cultus suam fortunam: sic multi Sancti, quorum cultus medio ævo erat celebratissimus, populari memoriæ nunc exciderunt: dum aliorum veneratio nunc floret: unde quoque accidit, ut, obliterato quasi ecclesiæ alicujus titulo, alius Sanctus patroni cultum in vulgo obtineat. Et ne longius excurramus, S. Maria Magdalena est etiam hodie patrona ecclesiæ metropolitanæ Mechliniensis, ut docet quotannis Directorium liturgicum; attamen ecclesia ista vulgari nomine S. Rumoldi dicitur, cujus exuviæ in ea quiescunt. Ipse etiam D. Beauville fatetur, SS. Luglii et Lugliani nomina Lillerii vix celebrari, atque SS. Julii et Victoris cultum istic prævaluisse. Est et aliud: scilicet moris est in Ecclesia catholica, ut quo gravius et periculosius impugnatur aliqua veritas, eo fortius et potentius populo fideli inculcetur. Exempla nobis sunt hæresis Nestorii, qua cultus Deiparæ Virginis potissimum increvit: SS. Eucharistiæ venerationem plurimum adauxit hæresis tum Berengarii tum protestantium. Quoniam porro hi Sanctorum imaginibus et sacrarum Reliquiarum cultui quam infensissimi erant; hinc factum est, ut inter catholicos multum accreverit erga Sanctos, eorum imagines ac Reliquias publica pietas, et novæ inductæ fuerint festivitates. Commodissime tali ratione explicatur in SS. Luglium et Luglianum Mondideriensium renovatus fervor devotionis, celebrior festivitas quotannis frequentanda, ac reliqua omnia in honorum sanctorum Martyrum acta.

[19] [Mondiderii autem, procedente] Cæterum SS. Martyrum Reliquiæ a sæculo IX ad XV non tam ignotæ jacuerunt, ut nulla exstaret memoria. Gualterus abbas Arrouasiensis, qui sæculo XII ad finem vergente floruit, conceptis verbis docet, SS. Luglii et Lugliani corpora apud castrum, quod Mons Desiderii dicitur, in ecclesia venerari [Gosse. Hist. de l'abb. d'Arrouaise. pag. 535.] . Ipsam quoque SS. Fratrum passionem notam fuisse, monstrat Gualterus citatus supra a Ghesquiero num. 3: tamen omisit, quo traditio sicariorum firmatur, nempe locum in quo monasterium Arrouasiafundatum fuit, super stratam publicam constitutum in silva, quæ dicitur Arida-Gamantia situm fuisse; quæ quidem silva a castro, quod Enera dicitur, usque ad fluvium Sambre, tunc temporis (an. C. 1090) continua protendebatur, olim spelunca latronum fuerat, unde et hunc quidam Truncum Berengarii ab ejusdem nominis latronum principe vulgo denominant, pro eo quod post mortem ejus solitos esse ferunt satellites, illius trunco, quem cavaverant, captos a se quoslibet præsentare, infra quod quidam ex ipsis, quasi idem Berengarius loquens, summam captivis redemptionis imponebat, quam nulli minuere vel mutare liceret [Ibid. pag. 535.] . Refert deinceps sanctorum fratrum necem a Berengario et sociis patratam. Eodem fere loco habetur Tumulus, a Berengario dictus la Motte-Berenger, quasi scelesti sepultura, ubi anno 1784 sparsa humana ossa et ornamenta ænea deaurata reperta fuere [Ibid. pag. 9.] . Hæc abunde ostendunt, memoriam martyrii ab antiquissimis temporibus derivari, et eorum Reliquias, Mondiderium translatas, ibidem in veneratione habitas fuisse ducentis etiam post annis, siquidem translatio provecto jam sæculo IX celebrata fuerit. Dein instrumentum Suessionense translationis supra num. 6 allatum, sæculo XVII longe antiquius est: quandoquidem anno 1666 jam, ut num. 8 dicitur, vetus suffragatur traditio et idem testabatur vetustum chirographum. Ex quo consequitur, recedendum non esse a traditione Mondideriensi, cui varia hæc monumenta consonant. Ecclesia autem B. M. V. Mondiderii in prioratum Ordinis Cluniacensis erecta fuit ab Innocentio Pp. II bulla, data Pisis III id. Martii anni 1136 [Bullar. Cluniac. pag. 49.] , quam confirmarunt deinceps Alexander III [Ibid. pag. 73.] et Urbanus III [Ibid. pag. 87.] . Ex quibus liquet instrumentum translationis sæculo XII antiquius non esse, quum in eo dicatur, ædem Beatissimæ Virginis sacram esse prioratum Ordinis Cluniacensis: quanto recentius est, definiendo non sum, quum non reperiatur hodie inter scedas nostras hagiographicas. Id certe constat, translationis circumstantias prius innotuisse, quam anno 1656 in dramate quodam exhibita fuerint [Beauvillé. Hist. de Mondid. tom. III, pag. 37.] .

[20] Sacræ Martyrum exuviæ Mondiderii sæpius recognitæ fuerunt. [tempore, ut constat,] Die XXV Maji 1660 quum increbuisset in populo sacra pignora negligentia monachorum dispersa fuisse, voluerunt Cluniacenses certiorem facere populum hæc hactenus conservata haberi: quapropter aperuerunt etiam thecam, Reliquias SS. Luglii et Lugliani continentem; in qua varias partes corporis invenerunt cum scedulis fere erosis, nomina tamen duorum fratrum exhibentibus, quæ chartæ testantur antiquum Sanctorum cultum. Sed consueverant Mondiderienses, quoties incendium in oppido aut ejus pomœrio sæviebat, dictas Reliquias intingere in aqua flammis exstinguendis adhibenda; unde fiebat, ut ossa sacra luto coalescerent. Dictam capsam auro novo obducere curarant lanifices, qui anno 1631, die VIII Augusti patronos opificii sui adoptaverant SS. Luglium et Luglianum [Ibid. tom. II, pag. 428.] . Similis recognitio facta fuit anno 1674, die XII Augusti [Ibid. pag. 435.] . Demum anno 1686, die XII Maji ex capsa lignea confracta, permanente tamen inviolata interiorum involucrorum integritate in novam translatæ fuerunt sacræ exuviæ [Ibid. pag. 437.] ; tandem anno 1720 hermis argenteis inclusæ fuerunt, ut docet instrumentum, quod coram habemus. Præterea in SS. Martyres populi Mondideriensis pietate, sodalitium institutum fuit ad Dei omnipotentis laudem et animarum salutem, proximique subventionem pro omnibus utriusque sexus fidelibus, quod plurimis indulgentiis ditavit Alexander Pp. VII litteris apostolicis, datis id. Aprilis 1660 [Ibid. pag. 439.] .

[21] [ex variis instrumentis,] Sub hac veneratione servatæ fuere SS. Luglii et Luglianii Reliquiæ usque ad finem sæculi decimi octavi, quando utraque respublica sæve subversa fuit, et omnia conculcata. Imprimis duo hermæ argentei quibus Sanctorum Fratrum exuviæ continebantur, ad monetam publicam direpti fuere: ipsæ tamen Reliquiæ cura Mondideriensium sepositæ; quapropter presbyter schismaticus C. E. Guede in hermis ligneis deargentatis easdem deponi curavit: cujus translationis instrumentum e gallico idiomate latine reddimus. In nomine Patris etc. Anno a Christo nato septingentesimo supra millesimum nonagesimo quinto. S. D. Pii Pp. VI decimo nono, anno quarto Reipublicæ Gallicæ, unius et individuæ, die trigesima mensis Vindemialis, hora diei septima, seu veteri stylo, die vigesima secunda Octobris, vigilia festivitatis gloriosorum Martyrum Luglii archiepiscopi ac Lugliani regis Hiberniæ, patronorum civitatis Mondideriensis, quæ omni tempore salutare eorumdem apud Deum patrocinium experta est, vespere hora quarta et minutis quadraginta octo, civis Carolus Eduardus Guede, presbyter superior collegii Mondideriensis sub parochia S. Petri ejusdem oppidi, assistente clero ejusdem loci, egressus est ex sacristia dictæ ecclesiæ, sacerdotalibusque vestimentis et pluviali indutus, ad pedem aræ maximæ constitit, ac ibidem genuflexus hymnum “Veni Creator” inchoavit, quem clerus ac populus continuatum absolvit. Post orationem de Spiritu Sancto, civis Guede altare ascendit, in quo depositæ erant duo hermæ deargentati, unus a dexteris altaris, exhibens imaginem S. Luglii archiepiscopi, alter a sinistris exhibens S. Luglianum, Hiberniæ regem; uterque sculptus arte civis Damay Mondideriensis, ut subrogaretur hermis argenteis, anno 1719 et 1720, ut constat ex instrumentis, confectis qui anno II reipublicæ, mense brumali, districtui Mondideriensi a communitate Mondideriensi traditi fuere secundum leges patrias; quæ traditionem istiusmodi hermarum et thecarum patriæ succurrendo præscripserunt. Hermas ligneos, argento ab inauratore Laine obductos, portavit civis Guede ad infimos gradus sanctuarii, ac in mensa, debito modo ad id parata, reposuit. Assumptasque pretiosas Reliquias SS. Luglii et Lugliani, hermis argenteis anno 1719 et 1720 inclusas, et nunc, argento monetæ deputato, sollicite a magistratu urbano servatas ac involucro serico viridi insutas, coram fidelium cœtu explicuit, ac monstravit duas partes craniorum SS. Luglii et Luglani magnitudinis unius palmæ; quæ conveniunt apprime cum instrumento recognitionis sacrarum Reliquiarum, confecto anno 1660, subscripto et signato sigillo communitatis prioratus olim Mondideriensis, quod in herma argenteo, dum ad monetam deferretur, inventum fuit ac cum transsumpto ejusdem instrumenti in librum capitularem relato. Quæ ossa, ex suis involucris extracta, in pelvi deposita, solemni ritu per navim ecclesiæ S. Petri, ut monstrarentur fidelibus, qui ad sanctuarium accedere non potuerant, ostenderentur. Dein civis Guede sacra ossa insuit panno serico viridi, ac ossa S. Luglii in ejus herma, S. vero Lugliani in altero collocavit, ac thuris honorem iisdem tribuit, quo tempore hymnus “Te Deum laudamus” cum oratione de SS. Trinitate et de SS. Martyribus decantatus fuit: post quem civis Guede osculatus est partem hermarum, ex qua ossa sacra videri poterant, ac pone sequebantur clerus ac ii de populo, quos pietas incitabat. Eodem tempore clara voce lectum fuit præsens instrumentum ac subscriptum. Sequuntur nomina.

[22] [in extenso aut summarie allegatis,] Hæc acta sunt duobus fere post annis, quam lege lata abolitus fuisset cultus catholicus, eique subrogata divinitas rationis humanæ (Deesse de la Raison) [Rev. chronol. de l'Hist. de Fr. 1787 – 1818, pag. 184.] . Sed denuo publice instaurata religione catholica, pietas Mondideriensium erga SS. Martyres refloruit. Nam quum anno 1805 pluviæ continuatæ messem vitiaturæ essent, solemnis supplicatio in diem XXV Augusti indicta fuit cum Reliquiis SS. Luglii et Lugliani, cui una cum clero oppidano magistratus civilis interfuit. Die XXVII Septembris 1810 Joannes Francisc. de Mandolx, episcopus Ambianensis in mandatis dedit parocho S. Petri Mondideriensis Lefebvre, ut Reliquias SS. Martyrum recognosceret et recognitas in novos hermas rite transferret. Mandato episcopali obsecutus parochus, sequens edidit instrumentum, ex gallico latine redditum: In nomine Patris etc. Anno a Christo nato millesimo octingentesimo decimo, pontificatus SSmi Domini Nostri Pii Pp. Septimi decimo, imperii Napoleonis primi sexto, sedem Ambianensem, Belvacensem et Noviomensem occupante D. Joanne Francisco de Mandolx, feria V die IV Octobris ejusdem anni, circa horam decimam matutinam, D. Lefebvre, presbyter curatus ecclesiæ parœcialis et districtus Mondideriensis, vi commissionis dicti domini episcopi sui, ut aperiret capsas continentes Reliquias SS. Martyrum Luglii et Lugliani, patronorum oppidi Mondideriensis, ac earumdem authenticitatem et conformitatem cum antiquis instrumentis, capsæ inclusis, recognosceret, ac reconderet in novis hermis: dictus curatus, assistente D. Delatour, curato ecclesiæ succursalis ejusdem oppidi, et simul utriusque ecclesiæ clero ex sacristia solemni ordine egressus, ad pedem aræ maximæ hymnum “Veni Creator” inchoavit, quem reliqui, pulsatis organis, absolverunt, et dicta oratione de Spiritu Sancto, supradictus parochus ascendit ad altare, in quo positi erant hermæ ænei deargentati, sumptibus incolarum, quorum pia liberalitas est monumentum æternum sinceræ reverentiæ et gratæ memoriæ erga Sanctos, qui majores suos perpetuis beneficiis per novem fere sæcula, quamdiu sacra ossa in civitate fuere, cumularunt.

[23] [continuo accrevit.] Hermas sacro ritu expiatos, deponi jussit dictus parochus in mensa parata ad introitum sanctuarii, et extraxit ex antiquis hermis paucis ante diebus apertis, præsentibus DD. Delatour, curato supradictæ succursalis ac Lefebvre parocho olim B. V. Mondideriensis et Cocquerel, civitatis majore, ab episcopo ad id designatis, duas pretiosas Reliquias SS. Luglii et Lugliani, nempe partem cranii S. Luglii magnitudinis unius palmæ et cranium integrum S. Lugliani, prout constat ex instrumentis antiqui prioratus, et separatim depositas in pelvi argentea, serico rubro cooperta, ac super altari posita: post quæ dicti curati easdem ritu solemni circum ecclesiam, ad solatium eorum fidelium, quibus ingressus in chorum concedi non potuerat, detulerunt. Circumitione solemni peracta, dictus curatus sacras Reliquias panno serico viridi insutas, una cum præsenti instrumento, cæterisque antiquioribus, in veteribus hermis repertis, et inventario Reliquiarum, fere putrido, deposuit in capsa ferrea stannata, ad hoc parata, quam proprio ac vice-præfecturæ sigillis munivit et in hermis collocavit, quibus thuris honorem tribuit; dum cantaretur psalmus “Laudate Dominum omnes gentes,” celebrans ac reliqui osculati sunt cristallum, qua sacræ exuviæ tegebantur. Nam hymnus “Te Deum” in vespertinam benedictionem reservatus fuit. Hisce omnibus adimpletis, præsens instrumentum clara et contenta voce lectum fuit, prout nobis injunctum fuerat ab episcopo domino nostro; eademque die subscriptum fuit. [Sequuntur subscriptiones.]

VITA SS. LUGLII ET LUGLIANI FRATRUM, AUCTORE ANONYMO,
Ex pervetusto codice ms. ecclesiæ Lilleriensis, collato cum Vita typis edita anno 1597.

Luglius, M. in Picardia (S.)
Luglianus, M. in Picardia (S.)

BHL Number: 5061

AUCTORE J. G.

CAPUT UNICUM.
Sanctorum patria; gesta extra Belgium; iter in Belgium, ibique gesta; violenta mors, a prædonibus illata.

[In Hibernia, jam ad Christi fidem conversa,] Post gloriosissimam Domini nostri Redemptoris in cœlos ascensionem, ac Paracleti Spiritus in terris beatissimam missionem, Sancti Apostoli, divino Euangelii verbo igniti, per mundi climata ad humanæ creaturæ genus prædicatione restaurandum, quod per zelum * diabolicum perierat, sigillatim fere disperguntur. Ne rationalis creatura, quæ post primi parentis culpam, ad damnationis cumulum idololatriæ adinventionis errorem incurrerat, perditioni penitus subderetur. Eorum igitur spiritualibus eloquiis, in omnem terram exeuntibus, Hybernensis regionis omnis plebs imbuta, idolorum servitutem respuit, depositoque perfidiæ senio, sese baptismatis undis innovatam, studioso Dei servitio subjecit; et quanto magis in generationibus crescebat, tanto impensius divinis et ecclesiasticis studere devotionibus insistebat.

[2] [nati sunt SS. Luglius et Luglianus ex parentibus prænobilibus: ubi litteris imbuti,] Quo tempore rex quidam, nomine Dodanus, genere moribusque illustrissimus et in fide catholica eruditus, habens mulierem, modis prædictis sibi consimilem, nomine Relanim, toti ipsius insulæ populo juste, quippe justus, atque laudabiliter imperabat a. Hic atque sua conjux reverentissima, quoniam (Deo testante) arbor bona fructus malos non potest facere [Matth. VII.]; ex sese progeniem Deo procreantes acceptabilem, ternos Trinitati militaturos, Luglium videlicet et Luglianum, flores juvenum, pariter Liliam, gemmam puellarum, Spiritus Sancti voluntate genuerunt. Qui studiis litterarum dediti, superna illustrante clementia, brevi tempore diversarum artium disciplinis refarciuntur. Quorum memoratus pater cum more mortalium cursum vitæ finierat, Luglianus, quamquam junior nondum enim * clericali jugo adstrictus, jure hereditario tamen regnum subintravit *. Luglius vero infirmitatem maculæ (causam scilicet vitæ melioris aggrediendæ) in uno oculorum patiens, clericus enim effectus, postpositis sæcularibus, Dei servitio, in quo nemo perseverans fallitur, corpus et animam subjugavit. Lilia autem, eorum germana, in fragili sexu tunc fortitudinem nacta, prout potuit, a bonis operibus minime cessavit. Cujus servitium Deo gratum extitisse, liquet ex miraculo, quod in ejus monasterio quidam indigena nobis noviter fieri * intimavit b. Dixit enim, præfatam virginem, adhuc in corpore manentem, clericum quemdam (cui sibi sedulo famulanti omnia bona sua commisisset) secum habuisse, de cujus tribu semper unus in sua serviens ecclesia, ab statua, ad ejus virginis similitudinem composita, etiam infra se particulam corporis retinente, notitiam cujusque imminentis adversitatis, seu famis seu mortalitatis, seu belli, seu alterius periculi, pronus ante statuam, expleta oratione, devote tunc accepit; necnon etiam quomodo vitari queat, certissimus inde regreditur c.

[3] [Luglianus desertum petit; Hierosolymam ambo pergunt. Luglius in episcopum eligitur;] Hujus autem prædictus frater Luglianus simul annis quatuor cum admirabili gloria regnaverat, ratus hanc sæcularem pompam sibi, cœlestia non mediocri animo flagranti, fore offendiculum (ait enim Dominus: “Nisi quis renuntiaverit omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus [Luc. XIV]”) omnibus relictis, solus desertum adiit: ubi Deo acceptabiliter degeret, utens pro palatio cavea *, pro divitiarum diversitatibus, foliis amaris et agrestibus radicibus, pro purpurarum copia, corporis nuditate; neque hoc quidem brevis temporis, verum (ut magis admiretur *) sex annorum intervallo, quum ex sua præcedenti vita pateat, ex sequenti tamen manifestius cognoscitur miraculo. Nam quum adire Hierusalem intenderet, atque ad id comitem neminem haberet, fratre suo Luglio, ab Angelo nuntiante monito, eodemque docente usque ad ipsum deducto, fraterna juncta societate et divina gratia conducente, quo tendebant, feliciter pervenerunt. Quibus inde cum alacritate regressis, archipræsule interim illius insulæ defuncto d, Luglius, morum generisque eximietate clarus, totius populi electione, Spiritusque paracleti dispositione archiepiscopalem cathedram adeptus est. Qualiter autem sibi impositam curam rexerit, multis liquet miraculis quorum narrationem modo in antea tunc repetituri suspendimus. Sed quæ de Lugliano relatione cujusdam loci illius incolæ didicimus e, disserere diligentius operæ pretium duximus. Habetur igitur in ecclesia, in Dei suique honore ædificata (in qua triginta quatuor canonici omnes serviunt jugiter) fons subter altare, cujus aqua cæcus aspersus visum, surdus quidem auditum, claudus vero gressum, mutus etiam verbum vel qualibet ægrimonia oppressus alacritatem recuperant.

[4] [et episcopus sacratus, virtutibus claret; in pauperes liberalis, benignus in captivos,] His igitur de Lugliano singulariter explicatis, ad fratrem ejus Luglium (ut de utrisque communiter disseramus) redeundum est. Divulgata circumquaque sanctitatis eorum excellentia, Luglius, qui erat ipsorum primus natu (sicut a quodam sanctissimo abbate Hyberniæ nostris veteranis * relatum est f, et ut supra diximus) unanimiter ab omnibus supradictæ insulæ habitatoribus electus est archiepiscopus. Lucerna igitur, super candelabrum posita, Luglius, archiepiscopali honore sublimatus, in domo Dei gloriose resplenduit: qui commissam sibi plebem a devio transitoriæ delectationis ad directam æternæ patriæ viam verbo et opere revocare non destitit. Imposito enim sibi terrenæ celsitudinis a pice, minime obligatur *, quin ad cœlestis felicitatis beatitudinem toto mentis desiderio et multorum assiduitate beneficiorum anhelaret. Frequenti jejunio corpus macerans, carnis superbiam domabat, remunerari sibi a Domino in æternum confidens, quæ pro ejus amore temporaliter amitteret. Necessaria etiam sui corporis pauperibus impendebat. Noctu vigiliis et orationibus intentus; die ægros et in carceribus * trusos, consolandi gratia visitans, nullatenus a Dei servitio vacabat. Cujus frater Luglianus, ab eo exemplar honestatis accipiens et iisdem pietatis operibus sese exercens, nulla caduca, sola perenniter mansura diligebat.

[5] [inanem gloriam fugit Luglius, et sæculi blandimenta; fratrem accendit ad amorem cœlestium;] Cumque eum nulla sæcularis dignitatis imposita sibi dispositio urgeret, quamvis præcelsi meriti, divinæ contemplationi intentus assidue manebat g. Cum autem præfatus archiepiscopus sub calore ecclesiastici honoris, quædam sæcularium deliciarum blandimenta sibi velle obrepere sensisset, et quia populari favore, non solum per Hyberniæ insulam, sed et per omnes, quæ propinquæ erant, regiones ejus merita divulgabantur, ab antiquo hoste se per extollentiæ jaculum impeti animadvertisset; quærere cœpit, qualiter hujus mundi gloria nudaretur, ut æternam in Domino mereretur. Secreto igitur fratrem allocutus, ad contemnenda sæcularia, et ad promerenda vitæ cœlestis præmia, devotum ipsius animum hujusmodi oratione accendit. Si veræ filicitatis sanctitatem, quæ sublata terris cœlorum penetravit altitudinem, frater charissime, adipisci desideramus, necesse est, ut ad eam, dominica præcepta sectantes, per viam veritatis gradiendo, cursum vitæ nostræ dirigamus: non enim a desidiosis, et somnolentis comprehenditur regnum Dei, sed a perseverantibus in mandatis Domini. Quæ siquidem qui scrutantur et in toto corde exquirunt, beati sunt: miseri procul dubio, qui effugiunt. Hoc est autem viam veritatis deserere, euangelicæ institutioni et apostolicæ doctrinæ male vivendo contra ire; non modo profuturæ, imo maxime nocituræ vanitati sæculi hujus animam subjugare. Nos igitur, quoniam (testante sacro eloquio omnia) quæ sub cœlo sunt, vanitates sunt [Eccles. I]; ad eum mentis oculum referamus, ad ejus æternitatem totis nisibus suspiremus, qui in sole posuit tabernaculum suum, et tamquam sponsus procedens de thalamo suo [Ps. XVIII], hoc est, qui in sempiterna claritate Patris permanens, de utero sanctæ et intemeratæ Virginis nasci dignatus est, factus homo. Cum enim dives esset [II Cor. VIII], non solum pro nobis effectus est pauper, ut nos paupertate sua divites efficeret, imo mori voluit, ut resurgens mortis imperium destrueret [Hebr. II] et sequentibus se januam immortalitatis aperiret. Qualiter autem eum sequi oporteat, evidenter insinuat, ubi ait: Si quis vult venire post me, abneget semetipsum, et tollat crucem suam et sequatur me [Matth. VI]. Et iterum: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia, quæ habes, et da pauperibus, et veni, sequere me. Hæc ergo, frater, monita illius audiamus, et hæc ejus præcepta toto affectu amplectamur, nec, quasi nimis difficilia præceperit, perhorrescamus; dabit enim ipse implere, quæ jussit. Si vero nunc visibilia contemnendo, sequamur eum, quamdiu colligamur fragilitate humanæ infirmitatis, apprehendemus eum veraciter, sicut est, in veritate salutis æternæ.

[6] [omnibus divenditis, peregrinantur sancti fratres; in Angliam deveniunt, ubi mari se committunt:] Mox divino spiritu accensus approbat consilium fratris beatissimus Luglianus. Nec mora sancti fratres substantia, quam sæculariter possidebant, egenis distributa, pretioque venumdatarum possessionum similiter disperso, sese in peregrinationem tradiderunt. Romam itaque ire disponentes, Domino præmonstrante viam, cum paucis clientibus, Hybernia exierunt. Cum enim in principio comitaretur eos servorum suorum non pauca multitudo, elegerunt potius, quamplurimis ad propria remissis, in paucitate hominum, sine strepitu placere Deo, quam abundantia servientium fulciri, et eorum obsequiis extolli. Cum vero egressi e patria, in Anglorum regione parum morarentur, ut verbum Dei annuntiando infidelibus, quos diabolicum blandimentum post Augustini sanctissimam prædicationem ad se retraxerat h, ad fidem Sanctæ et individuæ Trinitatis redire suasoriis compellerent sermocinationibus, pro mira comitatis eorum excellentia agniti, et rursus (ac si in patria) a populo venerabiliter sublimati, noctu inde fugerunt; volentesque a via, quam cœperant, declinare, properato itinere, ad mare pervenerunt: datoque nautis pretio *, navim ingressi, inspirante aura, a portu discesserunt.

[7] [sæva tempestas in mari exoritur; quæ demum eorum precibus sedatur.] Prora quippe jam in mediis fluctibus discurrente, ut ubique Dei fidelium virtus claresceret, admirabilis tempestatis impetus exortus est, ita ut pene ab omni parte navis latera mergerentur. Nautæ equidem cum ex improviso tam immensam tempestatis disturbationem exoriri, necnon procellarum turbines multiplicari percepissent, ac sese imminente naufragio in fluctibus mergendos (nisi per misericordiam Dei liberarentur) novissent, inenarrabili tremore confusi *, navim (dimisso velo) per æquora, sicuti de vita desperantes, vagare permiserunt, et in oratione dediti, Deum Sanctumque Nicolaum exorare cœperunt, quatenus ab illo mortis periculo supernæ auxilio gratiæ eriperentur. Deus autem quantam apud se Sancti Luglius et Luglianus haberent gratiam, volens declarare, nautarum voces clamantium exaudire volebat,* sed magis tempestatis fervorem convalescere faciebat: quorum unus (cui jam cognita duorum fratrum fuerat benignitas) cum parum preces suas suorumque sodalium a Christo exaudiri novissent, necnon procellarum turbines multiplicari percepissent, summo cohortans alios admonitu, prædictos fratres deposcere, ne navim suam mergi sinerent, ipse primus in oratione se ante pedes eorum prostravit. Quod nautis audientibus *, atque haud sine causa dici et fieri posse credentibus, magna voce clamantes, Sanctos Luglium et Luglianum exorare cœperunt, ut sua intercessione ab imminenti periculo liberarentur. Sancti fratres imprimis Dominum pro illis invocare hæsitantes, sed tamen, si pro eorum negligentia perirent, esse crimen maximum autumantes, manibus ad cœlum erectis, supplici devotione Dominum poposcerunt, quatenus suo interventu, navis illius rectores secum ipsis maris profunditas non absconderet *; neque ibi sive alicubi fidelis * necessitudo opprimeret, si quidquid per diem et per noctem admiserant, per pœnitentiam et eleemosynas, sive per alia hujusmodi beneficia digne satis non abluissent. Oratione nondum finita, utpote Dei voluntas suorum preces fidelium quantam apud se haberent potentiam ostendere volebat, maximus ille tempestatis impetus cessavit: statimque expulso undique omni concursu venti nubiumque, aeris serenitas rediit, atque aura inspirante salutifera, nautis minime remigio præ pavore auxiliantibus, navis ad portum salutis perducta est. Nautæ vero tam cito littori se restitutos per Sanctorum fratrum intercessionem cognoscentes, valde gavisi sunt. Domino et ipsis fratribus pro liberatione sua gratias reddiderunt; quos egressos navi et ipsi secuti sunt.

[8] [Bononiam, civitatem maritimam ingrediuntur: ubi Luglii prædicatione Bononienses quidam convertuntur,] Beatissimi igitur Luglius atque Luglianus, ubi suas preces, quibus nautas seque de naufragio expedierant, a Christo exauditas cognoverunt, timentes, ne divulgati, pro favore terrestri cœlestem amitterent gloriam, soli decesserunt, suosque comites effugientes, nutu Dei Boloniam i pervenerunt. Cumque ibi annuntiantes Euangelium Dei, gentes incredulas ad fidem veram revocarent, ecce prædicti comites subsecuti eos, prædicantibus eis supervenerunt; atque illorum bonitatem et quantam salutem in mari per eos operari Dominus dignatus sit, huc illuc referentes, per urbem eos exaltaverunt. Tunc omnis præmemoratæ urbis populus ad eorum prædicationem properavit: audiensque Sancti Euangelii verbum, quod illi Luglius, omnibus audientibus, prædicabat, pœnitebat eum*, quod a Dei servitio per tot annos retractus, idolis servivisset; valde lamentari cœpit, et corda sua, quæ antea incredula fuerant, fidei catholicæ substravit. Cumque omnes ibi intentis auribus fratres beatissimos euangelizantes auscultarent, et pro divini eloquii dulcedine cordibus compuncti, lacrymis diffluerent, ecce quidam a natali die cæcus, Eventinus nomine, (cujus aures fama prædicationis Sanctorum attigerat) intelligens advenit ad Sanctum Luglium sermocinantem, et ad eum, quamvis cæcus, per mediam turbam cucurrit, et ad ipsius genua provolutus, eum exorare cœpit, ut sibi visum exorando restitueret, quem a die nativitatis suæ amisisset. Archiepiscopus autem, in eum aspiciens, commotusque pietate, ingemuit, et ait illi: Dimitte me, frater, non est nostrum posse talia: sed per divinam dispositionem, si credis, fiet tibi, quod postulas.

[9] [et præmissa ad Deum oratione,] Communicato autem cum fratre consilio, intellexit, cæcum supradictum, nisi postulata impetraret, simulque adstantem populum permanere incredulum: et prostratus in terram, devota mente Dominum orabat dicens: Domine Jesu Christe, qui cæco, secus viam sedenti et clamanti, Jesu, fili David, miserere mei [Luc XVIII.], visum restituisti; cujus crucis patibulum a perditione istud eripuit sæculum; qui ad similitudinem Jonæ in ventre ceti, triduo conservati, tribus diebus ac tribus noctibus in corde terræ quievisti, et resurgens, postea in cœlum ascendisti, sedensque ad dexteram Patris, Spiritum Sanctum Paracletum in discipulos effudisti; te ergo quamvis peccator indignus, rex piissime, supplici mente expostulo, ut nostra intercessione istius non videntis oculos digneris aperire: simulque ab adstante populo incredulitatis tenebras expellere, ut per omnia et in omnibus tui pretiosissimi nominis gloria celebretur: qui vivis et regnas cum Deo Patre et Spiritu Sancto in sæcula sæculorum. Amen. Finita oratione, exsurgens archiepiscopus aquam sibi jussit afferri, lotisque manibus, ut Deus suam vocem exaudiret, divinum Missæ sacrificium suppliciter celebrare cœpit.

[10] [reddit Luglius uni cæco visum.] Interim præmemoratus Eventinus, clamore admirabili * vociferans, haud dicere talia cessabat: Domine Lugli, pater piissime, memorare mei. Ecce unus clericorum, qui astabat, audiens, quod vox illius tam magnum super ecclesiam faceret tumultum, et astantis populi a percipiendis mysteriis impediret auditum, vasculum, in quo aqua fuerat, unde manus suas archiepiscopus abluerat, arripuit, satisque confidens, quod viri Dei benedictio salutem fidelibus restituere posset, blandis Eventinum alloquiis affatus est, et symbolum fidei ordinatim exponens, interrogabat eum per singula, an crederet. Cumque ille hæc se omnia credere sæpius iteraret, clericus in fide catholica confirmatum agnoscens, aquam in vasculo ante Sanctum Luglium, divino peracto officio, attulit, et ut eam benediceret, postulavit: quam postea cæco porrexit, hortans eum, aqua, unde manus archiepiscopus abluerat, linire oculos, ut salutem, quam postulabat, Domino annuente, recipere mereretur. Ipse autem recuperandæ salutis avidus, manus ex improviso in porrecto vasculo mittit, lotisque oculis, visum continuo recepit. Quod ut Sanctus Luglius percepit, Te Deum Laudamus etc. clara voce incepit, omnisque clerus, qui astabat, cum ipso alacriter perfinivit, plebs quoque laica, parte ex alia secundum scire, laudes Deo referens, flexis genibus, terram pro tanto miraculo osculata est: et resurgens, quamvis illitterata, illi exclamavit: Osanna in excelsis, benedictus, qui venit in nomine Domini. Finitis clericalis et laicæ multitudinis hymnis et laudibus, ille, quem coram omnibus Dei virtus illuminaverat, cedente turba, ante beatissimum præsulem venit, et ad ejus pedes provolutus, osculari incœpit, Deoque gloriam et Sancto Luglio, qui sanitatem orando impetraverat, gratiam reddidit.

[11] [Teruanam urbem ambo ingrediuntur: ubi ignoti esse cupiunt: excitatum ibi incendium extinguunt.] His actis, beatissimi fratres Luglius atque Luglianus, Boloniæ amplius morari nolentes, sed quod Deo voverant, libenti animo complere desiderantes, ab ea, omni clero et populo comitante, egressi sunt. Cumque ad locum, a præfata urbe quatuor distantem milliaribus, cum tanta multitudine pervenissent, ibi a populo eundi accipientes licentiam, comitibus, quos e patria eduxerant, secum retentis, per villas, per vicos et per loca satis aspera, usque Teruanam iter tenuerunt: et ingressi urbem, ad matrem ecclesiam orare perrexerunt. Finitis orationibus, a templo festinanter egressi, subito præ nimio fessi labore, hospitati sunt k. Nolebant enim, ut per urbem illam fama illorum crebrescens aures domni Theodorici Baini l, tunc temporis pontificalem cathedram præsidentis, attigisset, ne divulgati ibi a prædicto præsule retinerentur. Illud autem nostro tractatui inserere credimus operæ pretium, qualiter præfata urbs eorum meritis incendium evaserit, sicut quidam suorum viventium clientum retulisse dicitur m, qui se cum illis ad martyrium etiam fuisse, testatus est. In subsequenti enim illius diei nocte, quo Teruanam intraverant, compressis sopore civibus, sanctis autem fratribus murmuratim in lecto Psalmos cantantibus, domus, quæ eorum hospitio jungebatur, incenditur. Expergefacti illico cives a custodibus civitatis ad incendium restinguendum, pariter cucurrerunt: quorum alii culmina domorum conscendunt et diruunt, alii aquam in ignem projiciunt; alii haurientes projicientibus suggerunt. Convalescenti autem flammæ et magis ac magis sese dilatanti resistere non valentes, in pavorem nimium conversi, totius urbis concremanda esse ædificia metuebant. Cumque ignem multas vici illius ædes occupare prospexissent, maximum tumultum lugendo facientes, hospitem sanctorum fratrum sopore inundatum, excitaverunt. Ipse autem tanto clamore exterritus, a lecto surrexit, currensque scrutandi causa, quid hic tantus significaret tumultus, ostium aperuit. Admiratus autem, unde noctis, prius tenebrosæ, tam subita claritas exorta fuisset, exsiliit, vidensque, quia jam domus suæ loca superiora impetus flammæ succenderet, unde exierat, rediit, fratresque sanctos, sopori deditos, autumans, voce horribili exclamavit dicens: O vos Scoti n, festinantes surgite, fugientes discedite; domus enim mea incensa est. Cumque sancti fratres vocem sui hospitis clamantis audivissent, illius caritate, non ignis timore commoti, ad ostium quantocius pervenerunt, et ambo ad terram prostrati ad orationum præsidia recurrerunt. Dehinc Sanctus Luglius surrexit, et archiepiscopali auctoritate procedens, dextera erecta, confisus in Domino, crucis signaculum contra incendium opposuit; sicque flamma, quæ antea nimis convalescebat, statim ad nihilum reducta est, ac si multa pluvia desuper aspergeretur. Qui vero in magna claritate ad incendia venerant, vix ad hospitia, relapsis tenebris, redire potuerunt. Noctis autem illius transacto spatio, sancti fratres celeriter ex urbe egredientes, ne agniti disturbarentur, iter, quod cœperant, abiverunt.

[12] [Teruana discedunt; Psalmos in via legunt; a prædonibus, vias publicas obsidentibus] Divina autem inspirante gratia cognoscentes, quia die illa martyrii palmam adepti forent o, sicut unaquaque die soliti fuerant, Psalterium incœperunt: et ad Vallem, quæ Scyredala dicitur p, quatuor a prædicta urbe interpositis milliaribus q, cantando per devia nemora et inculta loca pervenerunt. Illis vero diebus totius Morinensis pontificatus territorio r, Wandalorum exercitu depopulato, rari remanserant coloni: et qui supererant, magis in latrocinio, quam in terræ cultura corpora exercebant. Tunc temporis enim tres fratres, in latrocinio excompti *, in hoc prædicto pago habitantes, unus videlicet Bovo apud Butnetum; alter vero Escelmus juxta Fracfragium habitans; tertius scilicet Berengerus secus villam, Percetum nomine, refugium habens, in saltibus satellites plurimos habebant; illosque die ac nocte ad custodienda nemora et viarum transitoria mittebant, ut pertranseuntes vestibus et aliis, quæ ferrent, despoliarent. Prædictorum latronum satellites ad viam, quæ per Scyredalæ vallis medium porrigitur, custodiendam, die illa, qua Sancti Martyres a prædicta urbe exierant, missi, eos a longe descendentes viderunt, atque inter fruteta absconditi, donec propius accederent, exspectaverunt. Gloriosi nempe fratres, nihil metuentes (ut supra memoravimus) cantando Psalterium, insidias inciderunt, et a satellitibus inique aggressi, procul a semita deducti sunt. Mox omnes, qui advenerant discipuli, ut eos aggressos perspexerunt, pavore arrepti maximo, per devia nemora fugerunt. Unus tamen illorum ad se (stimulante pietate) reversus, quod fugisset valde condoluit, et quid de magistro fieret, toto cordis affectu scire desiderans, ubi eos dimiserat, recurrit; citoque ab apparitoribus perforatus et spoliatus, semivivus relictus est.

[13] [gladio feriuntur; subsecuta divina in percussorem ultione. Servus custodit eorum corpora; eaque Angeli visitant.] Beatissimi autem Luglius atque Luglianus coram famulo, consolandi gratia adstantes, et ad finem Psalterii festinantes, et multum martyrio congaudentes, in oratione perseverabant. Cumque, Vivet anima mea et laudabit te [Ps. CXVIII], cum sequenti versu pronuntiassent, ecce a persecutoribus percutiuntur, ac capitalem subeuntes sententiam, pariter vita spoliantur, ac vestibus. Quorum animæ, ab Angelis susceptæ, æterni Redemptoris offeruntur aspectui, et cum candidato Martyrum exercitu laudant Dominum in æternum. Continuo igitur qui in beatissimos Martyres ictum miserat læsionis, maximusque instigator, ut occiderentur, exstiterat, arreptus a diabolo, evidenter vexatur, et in eodem loco, aliis fugientibus, derelictus, a feris discerpentibus consumitur. Præfatus autem famulus haud procul a Sanctis Martyribus vulneratus jacens, surrexit, et (pro posse) felicia Sanctorum corpora colligens, ex parte cooperuit: ac juxta ea, tenebris jam relabentibus, per totam noctem discumbens, custodivit. Qui nocte illa continua patefactum cœlum super Beatos Martyres testatus est se vidisse, ac per scalam, a terra usque ad firmamentum porrectam, Angelorum choros cum ingenti lumine descendisse, Sanctorumque corpora venerabili obsequio visitasse. Nec dubitandum, quin eorum animas per se ipsum Dominus multiplici retributionum genere mirificet in cœlis, qui ita eorum corpora per suos cœli ministros glorificat in terris: ad laudem et gloriam nominis sui, quod est benedictum in sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Si Dodanus totius Hiberniæ monarcha fuerit, mirum est, nomen ejus regum Catalogis non inveniri. Credibilius est, præpotentem dynastam, quam monarcham exstitisse.

b Nituntur hæc narratione cujusdam indigenæ Hiberniæ; sed quanto temporis spatio is a sæculo VII remotus fuerit, Vita silet.

c Simile quid retulimus hic Tom. V, num 12commentarii de S. Bertulpho, quem adisis [Act. SS. Belg. tom. V, pag. 457.] .

d Mirum est, archipræsulem Hiberniæ, cui Luglium successisse tradit biographus, ab eo non nominari; sed nec prodi nomen archiepiscopalis urbis.

e Nititur et hæc biographi assertio cujusdam Hiberni relatione, cujus tamen ætatem non prodit, sed nec auctoritatem. Fuit haud dubie Hibernus ille sæculo plus uno aut altero Sanctis nostris junior, ut qui meminit de eorum ecclesia, in qua triginta quatuor canonici Deo et S. Luglio deserviunt.

f Adi Annotatum præcedens, et observa, non assignari sæculum, quo veterani illi seu majores vixerint. Adi et Commentarii prævii num. 3 sub finem.

g Herbius hæc ita edidit, suo, ut arbitror, mutato stylo: Porro nullo modo sæcularis dignitatis sarcina illis imposita arridebat; quamvis præcelsi meriti illos sanctitas extolleret.

h S. Augustinus, Anglorum apostolus, episcopusque Cantuariensis in Anglia, obiit anno Christi 608 [Cfr Act. SS. tom. VI Maji, pag. 373.] .

i Boulogne-sur-Mer vulgo nuncupatur. Olim Gessoriacum vocabatur. Adi hic dicta de ista urbe [Act. SS. Belg. tom. I, pag. 388.] . Plura vide in Notitia Galliarum, auctore Adriano Valesio [Pag. 231.] : ubi etiam leges, urbem hanc ab antiquioribus non Boloniam sed Bononiam nuncupatam fuisse; tametsi contrarium indicent scriptores Galliæ Christianæ [Tom. X, col. 1526.] .

k Nempe in communi aliquo urbis diversorio.

l De S. Baino, cui Vita hæc Theodorici pronomen fuisse asserit, vide hic disputanda ad annum 729 [Act. SS. Belg. tom. VI, pag. 646. Cfr Act. SS. tom. IV Jun., pag. 26.] .

m Vox hæc dicitur satis denotat, narrationem hanc non niti certo coævi testis testimonio.

n Hiberni antiquitus Scoti vocabantur [Ibid. tom. I, pag. 3 et 15.] .

o Martyrium nempe improprie dictum. Adi Comment. prævii num. 4.

p Malbrancquius vallem hanc nunc vocari asserit La Vallee de Frefay.

q Milliaria, de quibus hæc Vita loquitur, sunt leucæ Belgicæ, non millia passuum geometrica.

r Locum hunc, uti et alia quædam, hocce numero relata, Malbrancquius in hunc modum exposuit in suo libro de Morinis [Act. SS. Belg. tom. I, pag. 527.] : Jam quatuor (ab Urbe Teruana) leucas per devia nemora et inculta emensi (SS. Luglius et Luglianus) in vallem, cui Scyredala nomen, descendere, Locus est fractagio (nunc Frefay) ad viam Romanam sito proximus. Recta processere, indigi proborum consilio, qui prædonum manus hic exeundas edocerent. Namque superioribus annis affusi per Oceanum in Morinos barbari, eas partes depopulati fuerant. (Quidni et Wandali proprie dicti, qui Arcadio VI et Probo coss. anno Christi 406, trajecto Rheno, Gallias ingressi sunt, uti ex scriptoribus fide dignissimis ostendimus [Ibid. pag. 456.] . Partes autem, de quibus hic Malbrancquius, illæ sunt, quæ inter Blangiacum (Gallice Blangi) Perniacum (Gall. Pernes) et Teruanam interjacebant, quæ necdum suos colonos receperant: nam indigenæ quipiam, quos forsan olim meliores bearant copiæ, illorum exemplo prædandi studio se addixere. Hos inter grassabantur ter gemini fratres, bipedum nequissimi. Alter, Bovo nomine, domicilium fixerat apud Butnetum et modo Bunet silvula ad Lillerium nomen retinuit: alter Escelmus (alias Helcelinus et Hescelinus) Fracfagii (Frefay) incola: tertius Berengerus juxta villam Percetum (jam Persy) Perniaco contiguam. Frequenti omnes satellitio freti, quod ad exitus viarum amandabatur. Et hac ipsa die, quasi data opera ad Scyredalam vallem stabant explorabundi. Ut viros, in proclivia tendentes, conspexere, oppido inter fruteta latitantes, dum propius accedant, opperiuntur. Interea germani (Luglius et Luglianus) de his nihil anxii, psalmodiæ solito alacrius incumbunt. Detectis prædonum ambagibus, protinus non modo corporis exuvias, sed corpus ipsum et animam pro Christi nomine profundere se paratissimos exclamant. Et post pauca subdit: Ecce gladio plectuntur, spoliantur vita et vestibus, projecto in lacunam utriusque corpore, ac sine honore relicto.

* Herbius in vidiam

* rectius neque

* Herb. administrandum suscepit

* Herb. recenter factum

* Herb. spelunca

* Herb. mirandum

* Herb. majoribus

* Herb. retardatur

* Herb. carceres

* Herb. persoluto naulo

* Herb. horribili tremore confusi

* nolebat?

* Herb. videntibus

* Herb. una cum aliis maris tempestas non obrueret.

* An fatalis?

* nempe populum

* Herb. miserabili

* Herb. latrocinio insignes

DE S. LEOTHADIO, CONFESSORE EPISCOPO, AUGUSTÆ AUSCIORUM,

FORSAN ANNO. DCCXVII.

SYLLOGE HISTORICA.

Leothadius, episc. conf. Ausciis (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Paucitas monumentorum; Sancti præfectura in monasterio Moissiacensi; initia metropoliticæ dignitatis in Ausciensi Ecclesia: tempus episcopatus incertum; variæ translationes.

Quamvis multos, inquit nuperrimus scriptor R. D. Monlezun [Monlezun. Vies des SS. Eveques d'Auch. pag. 1.] , colat Ausciensis Ecclesia pontifices, [Inter patronos suos colit Ecclesia Ausciensis S. Leothadium,] sanctimoniæ laude insignes, quatuor tamen præcipuo honore et veneratione prosequitur, S. Taurinum, sub die V Septembris [Act. SS. tom. II Sept., pag. 630.] , S. Orientium, sub die 1 Maji [Ibid. tom. I Maji, pag. 60.] , S. Austindum sub die XXV Septembris [Tom. VII Sept., pag. 152.] et S. Leothadium, cujus festivitas hac die XXIII Octobris celebratur. De tribus prioribus egerunt majores nostri, ut notamus ad calcem paginæ. Superest S. Leothadius, cujus rerum gestarum avara nimis fuit antiquitas; ut vix pauculas reliquias e vasto naufragio surripere nobis sit datum: quin et hæc ipsa, controversiis intricata, tenentur. Præterea S. Leothadii nomen plerosque martyrologos latet. In Auctariis Usuardinis, a Sollerio sub hac die editis, sancti episcopi nomen recensent Aquicinctinum, Castri Caroli et Cluniacense hisce verbis: Eodem die (XXIII Octobris) Sancti Leotadii episcopi et Confessoris. Hisce addit laudatus hagiographus Ausciensis [Monlezun, pag. 19.] Sanctum antistitem, in Burgundia Vita functum, Auscium relatum fuisse; quin istiusmodi translationi certum tempus assignari possit. Castellanus etiam S. Leothadium ex abbate Moissiacensi episcopum Auscii annuntiat. Licet hæc parca et jejuna sint, non nocent tamen S. Leothadii honori et cultui, qui ab omni ævo in Ausciensi Ecclesia perstitit, et frequentatur a fidelibus, sanctum invocantibus in morbis, præsertim epilepticis [Ibid. l. c.] .

[2] [qui dicitur ex principibus Aquitaniæ ortus;] Progredimur jam ad ea, quæ traditio aut servavit aut effinxit circa S. Leothadium, et trutina historica expendimus. Fertur imprimis S. Leothadius familiam principum Aquitaniæ, et speciatim Eudonem, Vasconiæ ducem, attigisse; dum alii magis ejus genus ad Carolum Martellem, adeoque ad Carlovingicam stirpem revocant: quapropter R. Canonicus Monlezun mavult utrinque ejus consanguinitatem dispertire, quatenus simul et Eudonem, adeoque Merovingicam, et Carolum Martellum, ac proinde Carlovingicam stirpem attigerit [Ibid. pag. 17.] . Ast hæ opiniones parum veri similes videntur. Imprimis dubia valde est, saltem sæculo septimo aut octavo, quo floruit S. Leothadius, cognatio inter Merovingicam et Carlovingicam familiam. Dein Eudonis Aquitanici genealogiam habemus satis accuratam ex diplomate fundationis monasterii Alahonensis in Hispania, quod magna ex parte dabimus in Actis S. Odæ Viduæ hac ipsa die. In hoc porro documento nihil occurrit, quo S. Leothadius principali Aquitanicæ familiæ annecti posset. Consule, si lubet, tabulam genealogicam Eudonianæ familiæ apud Benedictinos scriptores Historiæ Occitaniæ [Hist. du Langued. tom. I, pag. 689.] . Cæterum posita S. Leothadii consanguinitate cum Eudone, nullum est dubium, quin Sanctus domesticum habuisset seu ducem seu sectatorem, S. Hubertum: quum hic certe ad principalem Aquitanicam domum pertinuerit. Uter vero alterum præcesserit, determinare non valemus, quum ætas Ausciensis antistitis tam certo hactenus cognita non sit, ut firmum aliquod argumentum præbere possit.

[3] [et Moissiacensi monasterio præfuisse;] Traditur etiam, S. Leothadius, antequam Ausciensem cathedram conscenderet, monasterii Moissiacensis, in diœcesi Cadurcensi siti, præfecturam gessisse. Traditionem rejicit Cointius ad annum 691 § XXIV dicens, abbatem Moissiacensem appellari Leocadium seu Leochadium, adeoque cum S. Leothadio, Ausciensi episcopo, confundendum non esse. Sed leviuscula est objectio: etenim frequens est in antiquis documentis istiusmodi nominum alteratio, ut inde aliquid concludi possit. Dein fidentius quam verius appellat Cointius Moissiacensem abbatem Leocadium. Enimvero in Vita S. Desiderii, Caturcensis episcopi, a Philippo Labbe edita, hæc leguntur [Nov. Biblioth. M SS. tom. I, pag. 707.] : Nullum quidem eo tempore in urbe Caturcæ propositum monachi, neque habitum Religionis aut Regulæ cœnobialis intraverat: secta Columbani procul aberat, instituta B. Benedicti longe distabant. Desiderii autem tempore hæc secta Caturcæ intravit, hujus sub die hæc Religio adolescere cœpit: nam et Marciliacense cœnobium hujus temporis a viris laudabilibus Anseberto et Leuthado initiatum est. Facile dabitur, Leuthadi et Leothadi seu Leothadii unum idemque nomen esse: adeoque Cointium minus accurate locutum. Philippus Labbe in Appendice ad priores tomos Bibliothecæ, ad calcem voluminis secundi posita: Pro Maciliacensi, inquit, cœnobio sedulus in rem suam, suique monasterii honorem interpolator Moissiacense substituit pessima fide, subjecitque, paulo ante regiis expensis initiatum, hujus tempore a viris laudibilibus Ansberto et Leochadio competenter expletum. Est certe Marciliacum monasterium in episcopatu Cadurcensi situm: ast quo tempore vivebat S. Desiderius, valde dubium est, an exstiterit. Gallia Christiana tamquam popularem traditionem habet Marciliacum sive a Pipino, patre Caroli Magni, sive a Pipino, Aquitaniæ rege fundatum fuisse; qua etiam traditione admissa, fundatio Marciliacensis centum fere annis S. Desiderio posterior est, ut infra monstratur. Imo fatetur, nullam ejus antiquiorem fieri mentionem, quam anni 960 [Tom. I, col. 177.] : adeoque ad tempora S. Desiderii Caturcensis non pertinet Marciliacensis fundatio. Dein esto nomen Moissiacense mala fide interpolatum: traditio præfecturæ monasticæ, a S. Leothadio gestæ non magnum capiet detrimentum. Etenim habemus aliud instrumentum, a Mabillonio allatum [Tom. I, Annal. pag. 631.] , ex quo constat anno septimo Theodorici III, seu vulgari 677, Nizezium cum uxore sua Ermentrude vendidisse Leutado, abbati Moissiacensi, varia prædia: quum porro Cointio episcopatus Ausciensis S. Leothadio incœpit anno 691, profecto ratio temporis optime quadrat: nec est, quod ex hac parte pugnet cum Sancti præfectura Moissiacensi.

[4] [cui opinioni momenta chronologica minime repugnant:] Rem tamen propterea confectam esse non dixero. Nam contra Moissiacensem præfecturam S. Leothadii gravius argumentum affert Cointius l. c. cui suffragantur scriptores Galliæ Christianæ [Tom. I, col. 159 et 976.] . Scilicet Moissacum initiatum fuit, vivente S. Desiderio, ut liquet ex biographo ejus supra citato: Desiderius autem vita functus est, secundum Cointium l. c. § XXIII anno sexcentesimo unde quinquagesimo, secundum Mabillonium anno 656 [Vet. Analect. pag. 521. Edit. Paris. 1723. Cfr De la Croix. Series epp. Cadure. pag. 29.] , quæ septennii diversitas ad diem XV Novembris, qua Acta S. Desiderii illustrabuntur, examinanda recurret. Utramlibet sententiam quis amplectatur, nihil in alterutra repiriri potest, quæ absurdam faciat opinionem eorum, qui censent, S. Leothadium ante episcopatum Ausciensem assumptum aliquanto tempore Moissiacense asceterium rexisse. Ipse certe Cointius ad annum 674 § CXI statuit Sanctum episcopum factum anno Christi 691, sedem tenuisse annis XXVII, adeoque X kal. Novembris 718 diem obiisse supremum. Qua in chronotaxi, inter tempus quo monasterium Moissiacense ac porro diœcesim Ausciensem administravit, annos habemus quadraginta duos; quæ temporis intercapedo tanta non est, ut uni eidemque Leothadio tribui non possint et præfectura Moissiacensis et Ausciensis pontificatus. Quapropter recedendum non credimus a vulgari traditione secundum quam concedendum erit, Sanctum ad senium usque vixisse, v. g, nonagenarium obiisse: quam ætatem nemo absurdam et impossibilem dixerit. Cæterum tam vaga fluxaque est Sancti nostri chronotaxis, ut definitæ alicui epochæ certo firmoque indicio innecti non possit; et sive antecessorum sive successorum S. Leothadii tempora expendamus, nihil occurrit; quo certo vestigio consistere possimus. Non est igitur cur Menardum, receptam traditionem secutum, tam præfidenter reprehendat Cointius.

[5] [ast minus firmum est, quod traditur] Ast aliud est, cur justius majorique cum veritate Menardus a Cointio ad an. 691 § XXIV, vapulat; quia dixit, Sanctum fuisse archiepiscopum Ausciensem [Martyrol. ord. S. Bened. pag. 724.] , quum sæculo octavo jus metropoliticum esset penes episcopum Elusanum. Et quidem sunt non pauci, qui dignitatem metropoliticam existimant primum collatam fuisse sæculo nono satis provecto, nixi epistola Joannis Pp. VIII anni 879, quæ inscribitur: Airardo archiepiscopo (Ausciensi), Involato Convenensi, Wainardo Conserano, Sarstono Biggorensi episcopis [Migne. Patrol. tom. CXXVI, col. 844.] , in qua incestuosæ nuptiæ prohibentur. Atque hunc Airardum primum fuisse, Ausciensis Ecclesiæ archiepiscopum, aperte docet Odo levita scribens ad Garsiam archipræsulem, hujus nominis primum, qui in fine sæculi decimi sedem occupavit [Gall. Christ. tom. I, col. 978.] , quandoquidem hunc dicit, septimum exstitisse jure pontifici felicitatis vitæ claudendi et reserandi [Ibid. instrum. pag. 159.] . Et vero expuncto, ut vult Gallia Christiana [Ibid. col. 978 n.] , Odilo aut Seguino, utroque incerto, septimus est ab Airardo Garsias antistes. Ex quo consequitur, S. Leothadium recte episcopum, non vero archiepiscopum Ausciensem, vocari debere.

[6] [a variis] Atque hic gradum sistere possemus, nisi difficultatem nobis crearet Joannes Stiltingus noster in Sylloge historica S. Taurini Ausciensis ad diem V Septembris [Act. SS. tom. II Sept., pag. 633.] . Videtur nempe viro sagacissimo Odo, qui barbare et obscure scripsit, non satis clare indicare initium archiepiscopalis dignitatis, Ausciensi sedi attributæ. Quod quidem eatenus admitto, quatenus limpidioribus et usitatioribus vocibus rem suam potuisset explicare Odo levita. Verum id quidem extra omnem controversiam est, Garsiam septimum esse, qui aliquam potestatem clavium acceperit: quoniam autem de episcopali jurisdictione intelligi nequit, Garsia scilicet inter Auscienses præsules occupante, secundum Galliam Christianam [Tom. I, col. 978.] , quinquagesimum quartum locum; non video, quam aliam præter metropoliticam jurisdictionem, a qua septimus est Garsias, indicare potuerit Odo. Cum Stiltingo tamen consentio, S. Taurinum, multo antiquiorem, ducem et quasi primipilum non fuisse. Huc etiam facit alterum argumentum, quo opinio nostra confirmari potest. Notum scilicet est Gallicarum provinciarum, metropoles civiles simul etiam ecclesiasticas fuisse ac permansisse usque ad currentis hujus sæculi initium, quo novis limitibus circumscriptæ fuere Galliæ provinciæ et diœceses vi Concordati anni 1801. Sic, ut rem coram exhibeamus: Provinciæ Lugdunensis Primæ metropolis fuit Lugdunum; Lugdunensis Secundæ, Rotomagum; Lugdunensis Tertiæ, Turones; Lugdunensis Quartæ seu Senoniæ, Seniones; Belgicæ Primæ, Treviri; Belgicæ Secundæ, Remi; Germaniæ Primæ Moguntia; Germaniæ Secundæ, Colonia Agrippina; Maximæ Sequanorum, Vesuntio; Alpium Graiarum et Penninarum, Darantasia; Viennensis, Vienna, Aquitanicæ Primæ, Bituricum: Aquitanicæ Secundæ, Burdigalæ; Narbonensis Primæ, Narbona; Narbonensis Secundæ, Aquæ Sextiæ; Alpium Maritimarum, Ebredunum. Hanc Galliarum Notitiam inter alios ediderunt D. Bouquet [Rec. des Hist. de France. tom. II, pag. 1 et seqq.] et accuratius D. Guerard [Essai sur les divis. territ. des Gaules. pag. 12.] . Patet autem omnes has metropoles civiles etiam ecclesiasticas fuisse ac permansisse: imo quum in allegata Notitia sub metropoli Viennensi ordinetur civitas Arelatensium, sunt variantes lectiones, a D. Guerard recensitas, in quibus legitur: Provincia Arelatensium, metropolis civitas Arelatensis [Ibid. pag. 25.] . Qua occasione Arelas in metropolim erecta fuerit, et quæ exortæ cum Viennensi metropolita dissensiones, exponunt passim historiæ ecclesiasticæ scriptores. Consule, si lubet, Cointium ad annum 508 §§ LIV et seqq.

[7] [de metropolitica in Ausciensi Ecclesia jurisdictione.] Consulto omisimus hactenus provinciam Novempopulanam, de qua specialis est quæstio. Hæc in citata Notitia sequenti modo describitur [Ibid. pag. 28.] : Metropolis civitas Elusatium (Eauze); civitas Aquensium (Acqs); civitas Lactoratium (Lectoure); civitas Convenarum (Comminges St Bertrand); civitas Boatium (secundum aliquos Bayonne, secundum alios Tete-de-Buch); civitas Benarnensium (Lescar); civitas Aturensium (Aire); civitas Vasatica, ubi castrum Bigorra (Bazas); civitas Elloronensium (Oloron); civitas Ausciorum (Auch). Descriptioni Novempopulaniæ subnectit D. Guerard variantes lectiones, ex viginti quinque codicibus manu scriptis bibliothecæ Parisiensis desumptas: inter eas autem sunt viginti et unus, qui ponunt metropolim civitatem Ausciorum, et totidem, qui Elusatium civitatem ultimo loco constituunt: imo unus, sæculi quidem quarti decimi, habet: Civitas Elosatium, metropolis quondam, modo villa [Ibid. pag. 30.] . Non videtur tamen desiisse Elusanus episcopatus ante sæculum nonum, quo civitas a Normannis deleta fuit; quamvis nomen alicujus episcopi post sæculum septimum, ultra medium provectum, hactenus repertum non sit; ultimus, cujus nomen cognoscatur, est Paternus, qui anno 663 priviligio monasterii Corbejensi subscripsit [Mabillon. Annal. tom. I, pag. 433.] . Post Paternum, ait Gallia Christiana [Tom. I, col. 970.] , desiderantur plurimi præsules Elusanæ Ecclesiæ; in hoc enim loco perseveravit adhuc sedes metropolitana usque ad sæculum IX, quo urbs a Normannis destructa est, et sedes Ausciensis metropolis honore fuit cæteris Novempopulaniæ anteposita. Manente autem sede episcopali Elusæ, nulla canonica videtur ratio, cur jure suo metropolitico privaretur: ac sæculo VIII vigebat lex ecclesiastica, ut, inquit, Adrianus Pp. I [Migne. Patrol. tom. XCVI, col. 1215.] , sicut antiquis privilegiis singulæ metropolitanæ urbes fundatæ sunt, ita maneant… Nec debet ecclesia ullum damnum sui ordinis inde sustinere, si per LX aut LXXX et eo amplius annos incuria quorumque præsulum et vastatione barbarorum dignitatem antiquam, et Romanorum antistitum firmitate roboratam, perdidit et amisit, quando innumeris pene annis illa, Spiritu Dei disponente, usa fuerit. Hæc epistola ad Bertherium Viennensem missa, ad omnes episcopos, ut in textu dicitur, directa fuit. Ex his satis probabile evadit, episcopum Ausciensem, sublata primum sede Elusana sæculo IX, metropoliticam dignitatem consecutum fuisse: adeoque Sanctum nostrum Leothadium ex albo metropolitarum seu archiepiscoporum expungendum esse.

[8] [Tempus episcopatus utcumque definitur;] Atque hæc fere sunt, quæ de sancto episcopo Ausciensi disputare licet. Cointius ad annum 674 § CXI addit: Perpetuum existimamus hoc anno factum episcopum, et, ut Chenutius affirmat, annos egisse in præsulatu septemdecim, id est, ad annum 691 pervenisse, quo S. Leothadius ei successit. Addit Chenutius, S. Leothadium annos sedisse septem ac viginti. Nihil ad nostram chronologiam convenientius dici potest, quia S. Leothadius, ut Sammarthani ex veteribus membranis Ausciensis Ecclesiæ probant [Gall. Christ. Vet. tom. I, pag. 98.] , ex hac vita decessit decimo kalendas Novembris, anno Christi duodecimo * supra septingentesimum. Hactenus Cointius, quem, quia aliud non habemus, utcumque sequimur: id tamen dolendum, neminem exhibere instrumenta, quibus assertiones firmentur. Saussayus in supplemento ad Martyrologium Gallicanum de S. Leothadio hæc habet [Pag. 1185.] : In Burgundia Sancti Leothadii Augustæ Ausciorum, jam sedis metropolitanæ, antistitis. Hic ex abbate Moissiacensi ad confluentes Tarni et Saræ amnium in Caturcensi agro, hanc ad cathedram ob micantia plenæ Deo mentis lumina evocatus, et inceptum asceterium absolvit et pastoris boni exempla secutus, diœcesim suam, adeoque et Novempopulaniam universam, ad præscriptum divinæ voluntatis gubernavit. Quum autem creditas sibi oves annis XXXVII (alii XXVII) sanctissime rexisset, in Burgundia, quo pro utilitate ecclesiastica profectus erat, ad suorum laborum metas pervenit, placidaque morte in Christo, qui vera vita est, requievit. Corpus ejus, ad propriam sedem revectum et in summa æde sanctissimæ Virginis Deiparæ conditum, signis gloriæ plerisque effulsit: ex quibus id effectum, ut fidelis populi votis, tamquam gratus apud Deum suffragator, jam abhinc fuerit invocatus; quibus, largiente Domino, non raro opitulatur. Succurrit etiam sæpissime Beatus Confessor et Pontifex clientibus suis contra omnes angustias mentis et corporis; at potissimum contra subitaneam mortem patrocinatur.

[9] [ac in Burgundia defunctus probabiliter asseritur.] S. Leothadium in itinere Burgundico obiisse, traditio est, eaque undecumque firma, si constat, ejus corpus istic diu quievisse servatum. Legitur autem in carta Cluniacensi [Baluze. Hist. de la maison d' Auvergne, tom. II, pag. 1.] , Stephanum cum uxore Ermengarde abbati Cluniacensi Eymardo seu Aymardo dedisse curtem indominicatam, quæ vocatur Oydellis, cum capella, quæ est constructa in honore Beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi Beatus Leotadus in corpore quiescit: dicta autem curtis sita est in comitatu Arvernico in episcopatu Augustodunense. Quis sit iste locus Oyellis, quem Baluzius gallice reddit Oudelle [Ibid. tom. I. pag. 29.] me latet, neque occurrit in polyptycho sive Augustodunensi aut Cluniacensi, aut in hodiernis lexicis geographicis reperiri potuit. Ast quidquid sit de loco, perspiciendum est, num in citata carta de S. Leothadio Ausciensi agatur, an contra de altero homonymo. Et quidem nullus hujus nominis, præter Sanctum Ausciensem episcopum, recensetur in fastis sacris, quantum eos perscrutatus sum, qui cultu ecclesiastico gaudeat: dein, quum S. Leothadii, teste Menardo [Martyrol. Ord. S. Bened. pag. 724.] , nomen ad diem XXIII Octobris referat vetus Kalendarium Cluniacense, veri omnino simile est, corpus Oyellis anno 952, ut habet carta supra citata, esse S. Leothadii, Ausciensis episcopi. Quæstio profecto dirempta foret, si de translatione constaret; verum et hoc nobis invidit antiquitas. Quæstionem in medio relinquit Gallia Christiana [Tom. I, pag. 976.] ; ast D. Brugelles in suis Chronicis Ausciensibus, citatus a R. D. Monlezun [Vies des SS. Evêques d'Auch. pag. 19.] , indubiam habet vulgarem opinionem. Atque hæc sunt, quæ de rebus gestis S. Leothadii possumus utcumque explicare.

[10] [ex Burgundia translatum corpus Auscii quiescit,] Quamvis certo scirent Auscienses corpus S. Leothadii in ecclesia metropolitana quiescere, lapsu tamen temporis deleta erat memoria definiti loci, quo recondebatur. Ast Leonardus de Trapes, qui ab anno 1599 ad 1629 Ausciensem Ecclesiam rexit, anno 1610 S. Leothadii exuvias, in sede metropolitana, quam magnis sumptibus instaurabat, invenit. Rem totam adamussim narrat Antonius Montgaillard, Societatis nostræ presbyter, in Historia Vasconica, hactenus, ut Sothwellus in Bibliotheca Scriptorum dicit, inedita, quam proinde ex opusculo R. D. Monlezun, qui signat T. I f° 275, proferimus [Ibid. pag. 90.] . Pretiosum Beati hujusce Leothadii corpus cum aliis duobus Sanctorum Taurini et Austindi inventum est a Rmo D. Leonardo de Trapes, archiepiscopo Auxitano sub initium anni MDCX in visitatione basilicæ cathedralis hoc, qui sequitur, modo. Constanti habebatur fama, certaque traditione credebatur, in tribus lithinotaphiis, quæ in cryptis cathedralis ecclesiæ Auxitanæ tribus in altaribus diversis visuntur, deposita fuisse tria Beatorum Taurini, Leothadii et Austindi corpora; sed vel temporum incuria vel diuturnitate, e memoria deletum erat quo quisque tumulo contineretur. Hoc tandem ferebatur, in eo sepulcro, quod introeuntibus ex archiepiscopio in secundo sacello reperitur, B. Taurini corpus contineri. Cætera incerta; ergo sagacitate opus fuit, quum nec diptycha, nec libri, nec lapides loquerentur.

[11] Ut aperta sunt illa lithinotaphia, diligenter quæsitum est, an omnia in quolibet tumulo corporis ossa reperirentur; et quidem adstantibus et explorantibus medicis ac chirurgis, [quod Leon. de Trapes, aëp. Ausciensis,] duo bene integra in duobus sepulcris inventa sunt. In tertio brachii unius partem inferiorem, quæ manui adhæret, deesse affirmarunt. Hic igitur venerandæ canonicorum lipsanothecæ argentæ arcessendæ aperiendæque fuerunt; gravique virorum illorum assertione, eorumdem monumentis contestata, B. Leothadii brachium eductum est. Nec deficit dicto fides. Accepto enim osse illo ex lipsanotheca argentea, aliisque brachii ossibus, in tumulo lapideo jacentibus, composito, tam apte commissuris ac juncturis inhæsit, ut adstantium nemini dubium reliquerit, hoc os hujusce corporis esse. Ac ne forte cuipiam vel minima dubii remaneret causa, collatæ commensuratæque brachii cum brachio, rursus brachii cum cæteris ossibus innatæ proportiones, constansque symmetria debitæ longitudinis, ejusdem coloris, magnitudinis, nulla parte inæqualis, luce meridiana rem effecere clariorem. Quare ex hoc jam primo constitit corpus S. Leothadii in proximo ad archiepiscopium sacello repertum esse.

[12] [canonice visitat,] Ad alia igitur sepulcra accedentes, rursus, ut veritas claresceret, dubitandum fuit, ex iis quodnam esset B. Taurini corpus; quodnam B. Austindi? Sed et hic difficilis non fuit conjecturæ locus. Certum est enim, B. Taurinum gloriosissimo certamine martyrii vitam clausisse, suprema scilicet capitis parte contusa. Quæsitum est ergo in secundo tumulo cranium, itaque, ut fama ferebat, inventum: nempe contrita penitusque abscissa illa parte dextra cranii a vertice ad aurem, quantum vola manus apertæ contegeret. Quo certissimo indicio cognitum est, B. Tauriui lipsana in secundo sacello jacere. Reliquum fuit, ut tertium S. Austindo confessori concederetur. Quod et aliis argumentis post hæc fuit manifestum. Nam et ossa ipsa inter se composita, sericique panni, quibus sacræ isthæc Reliquiæ involvuntur, id ipsum attestata sunt: quum ea, quæ in tumulo B. Austindi videntur, recentiora; quæ in B. Leothadii vetustiora, quæ in B. Taurini vetustissima appareant, quod veritati historicæ maxime est affine. Inventis ergo ab religiosissimo antistite sacris corporibus, is honor, qui debebatur, est redditus. Ac primum celeberrima pompa, tota urbe supplicante, clero populo Auxitano (comitante), capita illa sanctissima, tanta quondam pietate, sapientia, divinoque lumine plena, pretiosissimis pannis involuta tum ab ipso reverendissimo præsule circumlata sunt, tum ab antiquissimis capituli canonicis: ac dein lithinotaphia, uti prius, erant conclusa, relicto prius ibidem scripto (de) hujusce festæ diei inventione, membranis antiquorum voluminum more involutis, quod sit æternæ memoriæ monimentum. Capita vero honorifice in sacrario reposita, donec argentæ, quæ curantur, lipsanothecæ fuerint elaboratæ.

[13] [qua de re solemne instrumentum conficit,] In hac fausta sacrorum pignorum inventione, ne Collegium Societatis nostræ sua benedictionis parte fraudetur, amantissimus nostri præsul, non inscius quam ardentibus votis nostri patres hujusce divini thesauri particulam exoptarent, de Leothadii partem costæ, de Austindi partem ossis majoris, de Taurini corpore digiti unius articulum ultro nobis obtulit: sibi vero pallia et baculos pastorales ligneos, qui in monumentis reperti fuerant, retinuit; non alia de causa, nisi quod nimia vetustate consumpti, ad eam levitatem bacilli redacti sunt, ut medullam sambuci crederes adeoque fragiles erant, ut minimo contactu in favillæ modum evanescerent. Mendosa quædam, vitio typothetarum intrusa, correximus, et quæ deesse videbantur, voces, uncinis inclusas, supplevimus. Totius rei gestæ instrumentum solemne confecit laudatus Leonardus de Trapes archiepiscopus, sequentis tenoris [Monlezun. pag. 95.] : Leonardus miseratione divina et sanctæ sedis apostolicæ gratia archiepiscopus Auscitanus universis præsentes litteras inspecturis salutem in Domino. Notum facimus, quod nos anno Domini millesimo sexcentesimo decimo, die decima quarta mensis Januarii, procedentes et continuantes visitationem a nobis inceptam in ecclesia nostra metropolitana, et visitatis omnibus altaribus et cæteris visitandis in dicta superiori nostra ecclesia, in inferiores capellas subterraneas descendimus, in quarum (prima,) quæ est ex parte domus nostræ archiepiscopalis, altare lapideum reperimus, super quo sepulchrum etiam lapideum repertum est, in quo Sancti (Leothadii) archiepiscopi prædecessoris nostri corpus conditum omnes asserebant, cujus rei ut certiores essemus, idem sepulcrum coram venerabilibus viris, magistris Francisco Vedelly, abbate de Fageto, syndico capituli, Bernardo Dufaur, Geraldo Daignan, Ramundo du Mas, Joanne Destarac, Durando du Mont, Joanne Jacobo Acosta, Sanxio Chappuys et Petro Rouede, nostræ Ecclesiæ canonicis, Manaldo Falga præbendato, magistris Guillelmo Laburguiere, Joanne Borie et Dominico Pujol, consulibus, a Guillelmo Bauduer fabro lapidario seu cæmentario aperiri jussimus. In quo sepulcro corpus divi Leothadii, (inferiori parte brachii minutum) reperimus et caput integrum, quod extraximus, ut argenteis capsis inclusum, in nostra dicta ecclesia metropolitana conservetur totius populi devotioni, et majori dicti S. Leothadii honori sit et habeatur. Quo facto, dictum sepulcrum recludi (et) celari fecimus ab eodem fabro lapidario seu cæmentario. In quorum fidem has præsentes litteras, manu propria signatas et sigillo nostro munitas, per secretarium nostrum expediri jussimus. Datum Ausciis, in domo nostra archiepiscopali, die decima quinta mensis Januarii, anno Domini millesimo sexcentesimo decimo. Leonardus etc. sequuntur subscriptiones reliquorum præsentium.

[14] [sicut et de exuviis SS. Taurini et Austindi:] Similes litteræ pro aliis Sanctis, Taurino et Austindo, expeditæ: ita ut solum mutata fuerint nomen Sancti et numerus Sacelli, in quo jacebat. Nescio quo lapsu calami, R. D. Monlezun in capite scripserit agi de corpore S. Leothadii, in corpore dein ipsius instrumenti agat de Austindo: quapropter et nos debuimus quædam verba textus, uncinis inscripta, exuviis S. Leothadii adaptare. Cæterum hæc de tribus sanctis pontificibus eo lubentius attulimus, quo minus hæc reperiuntur in Actis SS. Taurini et Austindi, illustratis a prædecessoribus nostris, qui nullo verbo attingunt scripta Antonii Montgaillard, quæ et nos ignoraremus, nisi fragmenta quædam in libro R. D. Monlezun reperissemus. Curta est nobis libraria suppellex de rebus Vasconicis et ne Breviarium quidem sive antiquum sive recens habere nos contingit. Et hæc paucula, quæ de S. Leothadio operose corrasimus, debemus præsertim libro R. D. Monlezun de sanctis Pontificibus Ausciensibus, misso ad nos postquam aliquam notitiam de Sancto apud R. D. secretarium archiepiscopatus exquisivissemus. Habeant igitur debitas gratias, qui liberali ratione opellam nostram promoverunt: dignenturque ii qui res Auscienses penitius norunt, facilem veniam titubanti, deficienti, erranti scriptori impertire.

[15] [partes sanctorum corporum thecis pretiosis inclusæ:] Quamvis porro Leonardusn archiepiscopus in animo haberet, singula sanctorum decessorum suorum capita singulis hermis argenteis includere; id, forsan aliis preoccupatus, pro solo S. Taurino exsecutus est [Ibid. pag. 73 et seqq.] . Hermam alterum S. Austindo dono dedit Stephanus d'Aignan du Saindat [Ibid. pag. 74.] : ast caput S. Leothadii inclusum hermæ ligneo deaurato permansit inclusum [Ibid. l. c.] . Sacrarum exuviarum visitationem, a Leonardo archiepiscopo celebratam, aliæ translationes præcesserunt. Ignoramus certe, ut supra diximus, et quando et quomodo corpus S. Leothadii e Burgundia in Vasconiam delatum fuerit; neque, ut videtur, exstat memoria translationis, quæ aut desinente sæculo decimo quinto aut decimo sexto incipiente facta est. Si quidem constat anno 1484, die XII Februarii, jactum fuisse primarium lapidem novæ metropolitanæ ædis [Ibid. pag. 63.] , quæ inter splendissimas ecclesias cathedrales Galliæ merito computatur; isto probabiliter tempore motæ fuere sacræ exuviæ, singulisque sacellum et altare proprium assignatum; nec tamen, quod sciam, ullum instrumentum istiusmodi translationis superstes remansit. Fuerant nihilominus ista altaria et sepulcra, utraque ex lapide secto, ita composita, ut pars anterior sepulcri in margine altaris, posterior in ipso pariete sacelli sustineretur; qua structura, liber erat circuitus circa altare, hominesque, pro more istorum temporum [Ibid. pag. 64.] , etiamnum in quibusdam sanctuariis vigente, singula sepulcra subire poterant: quin et sepulcra utrinque ad caput pedesque aperta erant, ut intrinsecus inspici et sudariola aliaque tactu sanctificari possent.

[16] [tandem anno 1857] Atque in eo statu perseverarunt sanctorum pontificum Ausciensium Reliquiæ usque ad tristissimum annum 1793: quo, abolita catholica religione, ædes sacræ spoliatæ, direptæ, dirutæque fuerunt. Quamvis autem multis aliis ecclesiis felicius fuerit templum metropolitanum, utpote quod præcipua sua decora, pronaon, porticus, altaria marmorea, sedilia chori artificiosissima, fenestras imaginatas, quasi ex integro conservaverit [Ibid. pag. 79.] ; sua tamen sacra supellectili spoliata fuit ecclesia, adeoque et thecis reliquiariis, ex pretioso metallo plerumque confectis. Sic cum herma argenteo periit caput S. Taurini [Monlezun. pag. 73.] : ast Reliquiæ SS. Leothadii et Austindi intactæ permanserunt; quamvis lipsanothecæ igne perierint [Ibid. pag. 74.] . Post tantas rerum vicissitudines opportunum videbatur servatas hactenus exuvias visitare: Nicolaus Augustinus de la Croix d'Azolette archiepiscopus, quem R. D. Monlezun Sanctum antiquiorum dierum appellat [Ibid. l. c.] , bis metropolitanam ædem visitavit, sed ecclesiam subterraneam clausam reliquit. Itaque hodiernus archiepiscopus, Revmus D. Antonius de Salinis cryptas ecclesiæ metropolitanæ die XXI Januarii 1857 aperiri jussit, et coram testibus, in instrumento authentico nominatis, indagare voluit, an turbulentis temporibus sæculi XVIII in finem vergentis, nihil detrimenti passæ fuissent sacræ exuviæ. Incepta visitatio fuit a sacello S. Leothadii, et aperto sepulcro, apparuit sudarium albi coloris, extensum fere per totum sepulcrum, nulla ex parte attritum, ex tela flandrica tenuissima confectum: in medio posita erat phiala, continens membranam involutam. Subtus istud sudarium erat et alterum, pariter lineum et variis figuris adumbratum, et circa caput pannus sericus rosei coloris, sat magnus, ac denique fractæ accisæque vestium pontificalium reliquiæ.

[17] [nova visitatio instituta fuit, cujus instrumentum exhibetur.] Demum depositis omnibus impedimentis, apparuere sacri corporis ossa, ordine suo naturali composita [Ibid. pag. 75 et seqq.] . Die porro III Februarii sequentis recensio ossium Sancti facta fuit, et reperta [Ibid. pag. 97.] , maxilla inferior cum dentibus XIII, deerant nempe unus molaris sinistrorsum et duo tomici; costæ XXIV et sternum; os hyoide; pars superior laringis; duo claviculi; duæ omoplatæ; vertebræ XXIV; humerus, cubitus et radius dexter; humerus sinister; duo ossa ilion et sacrum; duo femora cum duabus rotulis; tibia et peronea dextera; tibia et peronea sinistra; duo calcanea et plura ossa tarsis, metatarsis et digitorum pedis; parvus numerus carpi, metacarpi et digitorum; tandem cineres, eadem die tribus vasis inclusi. Die sequenti, IV Februarii similis recensio ossium SS. Taurini et Austindi facta est [Ibid. pag. 98 et seqq.] . Solemnem sacrarum exuviarum visitationem revmus dominus archiepiscopus Ausciensis hodiernus sequenti instrumento roboravit [Ibid. pag. 101.] : Antonius de Salinis, Dei et apostolicæ sedis gratia archiepiscopus Auscitanus universis præsentes litteras inspecturis salutem in Domino. Notum facimus, quod nos anno Domini millesimo octingentesimo quinquagesimo septimo, die vigesima prima mensis Januarii, in inferiores capellas ecclesiæ nostræ metropolitanæ descendimus, in quarum prima, quæ est ex parte septentrionali, altare lapideum reperimus, super quod sepulcrum etiam lapideum repertum est, in quo sancti Leothadii prædecessoris nostri corpus conditum, omnes sciebant. Cujus rei ut certiores essemus, coram venerabilibus viris, magistris Petro de Belloc, Casimiro de Ladoue, Germano Darre, vicariis generalibus nostris, Antonio Viguier, Joanne Baptista Mondin, Joanne Baptista Prieur, Joanne Josepho Mendousse, Petro Barciet archipresbytero, Joanne Justino Monlezun, Ludovico Antonio Chevallier, Joanne Caussade, Bernardo Taran, Maria Dominico Josepho Pellefigue, canonicis, Joanne Baptista Densoy, parocho S. Orentii, Carolo Monbet, seminarii majoris professore, canonicis ad honores, necnon et Bartholomæo Campardon et Austindo Fourcade, fabricæ ecclesiæ administratoribus, et multis aliis, a Palanque et Autefage, fabris lapidariis seu cæmentariis illud aperiri jussimus. In quo sepulcro invenimus vas vitreum, bene clausum et sigillo munitum, continens litteras authenticas visitationis, a venerabili Leonardo de Trapes, prædecessore nostro, anno millesimo sexcentesimo decimo, die decima quarta Januarii factæ, quas legi fecimus. Invenimus insuper integra ossa Sancti Leothadii, præter caput et brachium sinistrum, quæ in sacrario asservantur. Ut devotioni fidelium satisfiat, duas costas extraximus. Quo facto dictum sepulcrum recludi (claudi) et cælari (firmari) fecimus ab iisdem fabris lapidariis. In quorum fidem has præsentes litteras, manu propria signatas et sigillo nostro munitas per secretarium nostrum expediri jussimus. Datum Auscis in domo nostra archiepiscopali mense et anno supradictis. Satis manifestum est, hoc instrumentum confectum fuisse currente mense Februario: quandoquidem, ut supra docuimus, recensio ossium primum facta est III et IV Februarii. Similes etiam literæ expeditæ fuere circa sacra corpora Taurini et Austindi.

[18] [Hymnusin honorem S. Leothadii et præsens status metropolis Ausciensis.] Jamjam clausuri, quæ de S. Leothadio dicenda collegimus, duo addimus. Imprimis referimus versus aliquot, sat antiquos, in honorem Sancti compositos, omissos a Philippo Labbe in Bibliotheca MSS, qui tamen similia carmina recenset de SS. Taurino et Orentio [Tom. II, pag. 598.] . Sunt autem hi versus:

Lætetur Ecclesia Auscitana
Mirifici Leothadii colendo solemnia;
Qui archipræsul ibidem
Fuit annis viginti septem,
Post triginta septem alios
Numero archiepiscopos.
Exultet præcipue felix civitas Auscia,
Tanti pontificis sacro corpore gloriosa:
Ut suis assiduis intercessionibus
Liberetur ab adversis omnibus,
Et mereatur obtinere apud Altissimum
Remissionem peccatorum omnium,
Ac feliciter pervenire
Ad lucis claritatem perpetuæ. Amen.

Alterum addo. Scilicet sæculo probabiliter nono metropolitana sedes Elusa Auscium translata fuit; et istic permansit usque ad initium currentis hujus sæculi, cum ecclesiis suffraganeis Aquensi, Lectorensi, Convenensi seu S. Bertrandi, Conseranensi, Adurensi, Vasatensi, Tarbiensi, Oloronensi, Lascuriensi et Bajonensi. Ast tunc, abolitis omnibus totius Galliæ Ecclesiis cathedralibus et metropolitanis, nova episcopatum auctoritate Pii Pp. VII vi Concordati anni 1801 circumscriptio facta fuit, quæ male cecidit Auscitanæ Ecclesiæ: nam Auscium, caput partitionis Gersii (Departement du Gers) cum toto suo territorio accrevit recenter erectæ Aginnensi (Agen) diœcesi: donec mutata rerum facie, anno 1823 novo pacto inito cum Pio Pontifice, denuo sedes metropolitana Ausciensis, cui præfectura Gersii attributa, restituta fuit, habens Ecclesias suffraganeas, Aturensem, Tarbiensem et Bayonnensem.

[Annotatum]

* decimo septimo?

DE S. ODA VIDUA ET S. POMPEJO, PRESBYTERO ET CONFESSORE, AMANII IN DIOECESI LEODIENSI,

PROBABILITER ANNO 722 AUT 723.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Oda, vidua (S.)
Pompejus, presb. conf. Amanii in diœcesi Leodiensi (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ I. Sanctæ viduæ distinctio ab homonyma Virgine; ejus biographi antiqui et recentes; Childebertus ejus, ut fertur, pater; annus Sanctæ natalis.

[S. Oda vidua, Amanii, quod describitur, defuncta] S. Oda vidua, cujus Acta exhibemus, confundenda non est cum ejus homonyma, coæva et, si mortem ac sepulturam spectes, conterranea, S. Oda virgine. Hæc per S. Lambertum Tungrensem episcopum, a cæcitate liberata, post varias peregrinationes, finem vitæ in Belgio invenit, ac in Roda sepulcrum nacta, annua celebritate colitur die XXVII Novembris, quo ejus Vita, jam in Actis Sanctorum Belgii edita, illustrabitur. Roda porro, locus emortualis S. Odæ Virginis, olim diœcesis Leodiensis, anno 1559, quando novi episcopatus in Belgio erecti fuerunt, diœcesi Buscoducensi adscripta, etiamnum in decanatu Endhoviensi sub eodem episcopo, nomine Sint-Oden-Roey existit [Cfr Act. SS. Belg. tom. VI, pag. 587.] . Ast nostra Oda vidua, Amanii vita functa, ibidem etiam quiescit. Est autem Amanium seu Ammanium, vernacule Ama, aut frequentius Amay, vicus in sinistra Mosæ ripa, per quem via Romana strata erat ad trajiciendum fluvium, istic vadosum, in quo etiam pons erat, cujus adhuc rudera visuntur [Mem. des savants étrangers de l'Acad. de Brux. tom. XXVI, Grandgagnage. Mém. sur les anc. noms des lieux de la Belg. Orient. pag. 130.] . Septem chiliometris Hoyo (Huy) orientem versus distat. Locum vita, obitu et sepultura, ac fundato ibidem sacro collegio novem canonicorum sub præposito præcipue illustravit S. Oda vidua. Exstincto autem per vicissitudines sæculi præteriti in finem labentis capitulo, est hodie ecclesia Amaniensis succursalis sub decanatu Hoyensi.

[2] [celebratur in Martyrologiis Belgicis;] Martyrologia, quæ vulgo classica vocamus, altum servant de Sancta nostra silentium: quinimo Auctaria Usuardina, plerumque lauta, de S. Oda parca valde sunt. Molanus suo Usuardo addit hæc verba: Eodem die (XXIII Octobris) Odæ viduæ, amitæ Sancti Huberti, in villa Anania super fluvium Mosæ. Error aut scriptoris aut typothetæ certe est in nomine Anania; qui correctus fuit in posteriori editione Molani scribentis: In villa Amania, super fluvium Mosæ, Sanctæ Odæ viduæ, amitæ Sancti Huberti. Ampliora, sed mendosiora, ut infra liquebit, habet Auctarium Bruxellense apud Sollerium, scilicet: Item, Odæ viduæ, filiæ ducis Lotharingiæ ac conjugis relictæ Lamberti comitis, nostri fundatoris; quæ viro suo in translatione corporis Beatæ Gudulæ et institutione hujus ecclesiæ, tam consilio quam auxilio, fidelis coadjutrix fuit. Qua in annuntiatione tot sunt errores, quot verba. Etenim præterquam quod S. Oda nostra ante S. Gudilam probabiliter mortua sit, adeoque hujus translationis nullatenus consulere potuerit; quidquid refertur, ad Odam, conjugem Lamberti, Brabantiæ principis, medio sæculo undecimo florentis, pertinet. Lambertus corpus S. Gudilæ ex æde Bruxellensi S. Gaugerici ad templum S. Michaelis transferendum curavit, ac in eodem templo, deinceps communiori vocabulo S. Gudilæ nomen sortito, capitulum canonicorum fundavit, adjuvante, inquit Haræus [Annal. duc. Brabant. tom. I, pag. 175. Cfr Act. SS. Belg. tom. V, pag. 678.] , et favente in talibus optima conjuge Oda, quæ filia fuit Gozelonis, Lotharingiæ ducis. Proinde per anachronismum abnormem ab Oda Lotharingica ad S. Odam viduam, seu ab undecimo ad octavum sæculum traduxit elogium suum martyrologus Bruxellensis.

[3] [plus minusve accuratis:] De S. Oda veriora quamvis non omni ex parte correcta, habet Molanus in suis Natalibus Sanctorum Belgii ad hanc diem: In villa Amania, super fluvium Mosæ, natalis Sanctæ Odæ, viduæ Boggi, ducis Aquitanorum. Quem anno septingentesimo undecimo in Gallia claruisse scribit Sigebertus, chronographus Gemblacensis. Amita fuit S. Huberti episcopi, quæ post mortem mariti sui Boggi, catholici principis, dote contenta, Deo servire sategit et pauperibus. Sacerdotes et sacros Ecclesiæ ministros in Domino dilexit. Ex suis bonis ecclesias fundavit, maxime Amaniensem, in qua quiescit. Ab ea quoque multa habet Leodiensis ecclesia, quæ est S. Lamberti, sub quo præsule floruit. Transtulit autem Reliquias de tellure S. Florbertus, filius S. Huberti, et in episcopatu successor, septimo idus Julii. Quiescit Amaniæ, in collegiata S. Georgii, suique nominis ecclesia, uno milliari ab Huyo. Molani elogio addit quædam Breviarii Leodiensis anni 1766 legenda, videlicet, S. Odam, genere nobilissimam; post obitum viri in partes Austrasiæ secessisse, ubi amplas patrimonii possessiones habebat; diversis in locis Xenodochia et ecclesias ædificasse; ac tandem Christum Dominum, sub specie mendici, hospitium rogantis excepisse, atque bonorum æternorum pro temporalibus repromissionem accepisse.

[4] [Sanctæbiographi;] De S. Oda egerunt Bartholomæus Fisen in sua Sancta Legia [Tom. I, pag. 81.] ac Floribus Ecclesiæ Leodiensis [Pag. 458.] , et Joannes Foullon in Historia Leodiensi [Tom. I, pag. 109.] , uterque noster; Molanum exscripsit fere Joannes Chapeaville in Gestis Pontificum Tungrensium [Tom. I, pag. 115 et seqq.] . Omnium luculentissime de Sancta scripsit laudatus Foullon, qui in opere mox citato dicit, Amaniensium canonicorum rogatu in publicum se edidisse Vitam S. Odæ lingua gallica sub titulo: Perfectissima imago sancti matrimonii et viduitatis in Vita S. Odæ exhibita [Modèle tres-parfait du saint mariage et viduité dans la vie de Ste Ode.] : qua in lucubratione, quum quædam retulisset soli vulgari traditioni innixa, ea in sua Historia Leodiensi retractat. Inter antiquiores scriptores unum solum reperio biographum anonymum, cujus apographum exstat in codice membraneo sub nomine Passionalis, a bibliotheca domus S. Hieronymi Trajectensis ad Musæum Bollandianum olim traducto; ex quo in bibliothecam regiam Bruxellensem sub num. 7,917 migravit. In eadem bibliotheca est et alius codex, sub n° 858, olim ad cœnobium Corsendoncanum pertinens; alter alterius defectus supplet, ut ex textu nostro apparebit. Continet vero prior codex seu Trajectinus Vitas SS. Virginum et Mulierum, quin ullius viri in codice Vita referatur. Post Vitam S. Elisabeth Hungaricæ, quæ penultima est, hæc leguntur fol. CXCV: Gratiarum actio editoris hujus libri. Deo gratias, per quem finivi istud dictamen vitæ Beatæ Elysabeth viduæ, anno Domini M° CC° XCVII°, nono ydus Maji. Oret pro me Dominum nostrum Jesum Christum, in cujus conspectu nullam repulsam ejus patitur oratio. Amen. Equidem primo obtutu credebam, hisce verbis signari tempus scriptionis: sed post dubitare cœpi, num potius gratiarum actio ad solam Vitam S. Elisabeth referenda sit: tum quia verba solum indicant dictamen Vitæ B. Elysabeth; dein quia si de totius codicis scriptione ageretur, post Vitam S. Cæciliæ, quæ ultima est in codice, ponenda esset dicta gratiarum actio; ac tandem quia scripturæ genus sæculum XV magis redolere videtur; quod quidem tempus signatur tum in catalogo mss. bibliothecæ regiæ, tum in dorso libri. Ita ut gratiarum actio auctorem habeat biographum S. Elisabeth, non vero librarium codicis Passionalis.

[5] [ætas Vitæ antiquioris:] Porro quam infra edimus, S. Odæ Vita auctorem habet anonymum; et quidem si errores quosdam genealogicos attendamus, ejus ætatis, ut uno alterove solido sæculo ab iis, quæ narrat, distet. Quoniam autem S. Odam per S. Arnulfum, Metensem episcopum, matrem familiæ Carlovingicæ exhibet, ad sæculum X, in cujus exitu stirps Carlovingica regnare desiit, Vitam, qualem habemus, compositam fuisse existimo. Etenim vicinior temporibus, de quibus agit, errores vitasset historicos; remotior autem consanguinitatem cum Carlovingica familia non curasset. Verum hæc conjecturæ loco habentor: id tamen certum, S. Odam ex nobilissima familia originem suam duxisse: cujus testimonium, omni exceptione majus, est ejus cum S. Huberto episcopo, de cujus generis splendore nemo dubitat, consanguinitas, ejusque cum principe Aquitanorum matrimonium. Deveniendum itaque est ad S. Odæ genealogiam, quæ, quum attingat, S. Huberti familiam, ad diem III Novembris, qua Acta sancti præsulis dabuntur et ad trutinam expendentur, retractari poterit.

[6] [utrum patrem habuerit] Joannes Foullon in Vita gallica Sanctæ dicit, eam patre Childeberto, Francorum rege, natam fuisse [Vie de Ste Ode, pag. 168.] : in Historia sua Leodiensi [Tom. I, pag. 109.] , suspenso aliquantum calamo, non tam sua profert, quam refert ab aliis narrata: Odam, inquit, prisci scriptores Bogonis Aquitaniæ ducis viduam, Childeberti regis filiam faciunt, eosque secutus sum in ejus Vita (nempe gallica), quam antehac ineditam, Amaniensium canonicorum rogatu, olim in publicum dedi. Verumtamen ipse in Annotatis, ad calcem Vitæ gallicæ positis, profitetur rem esse dubiam. Nihilominus S. Odam ex regio sanguine ortam tenet, tum quia cum regiis insigniis constanter depingitur, tum quia ejus corpus, anno 1635 repertum, involutum erat panno, liliis gallicis ornato [Vie de Ste Ode, pag. 254.] . Quamquam peremptorium non sit argumentum: omissa enim quæstione de antiquitate liliorum gallicorum, jus ad insignia regalia S. Odæ competebat propter maritum Bogonem, qui certe, ut infra monstrabitur, ad Merovingicam familiam pertinebat. Cæterum duo nomine Childeberti reges fuerunt Francorum, quorum neuter cum ætate S. Odæ aptari potest. Childebertus quidem, Sigeberti I, Austrasiæ regis, filius et in regno hæres, circa annum 570 natus, vivere desiit anno 596. Si igitur hujus filia fuit Sancta nostra, nonagenaria in Belgium venisset, quandoquidem mortuo marito suo Boggone, id est anno 688, Aquitaniam reliquisset; imo, teste, ut infra videbimus, Sigiberto Gemblacensi, mortua anno 711, saltem annos facta centum quindecim obiisset; quam rem extraordinariam aliquo verbo significassent auctores. Non est, quod agamus de Childeberto, rege Parisiorum, filio Clodovæi I, anno 558 defuncto, quum etiam minus hujus ætas cum annis S. Odæ conveniat.

[7] [Childebertum Merovingicum:] Est tamen alius Childebertus, cujus ætas cum Actis S. Odæ aptissime convenit, scilicet filius Theodorici, regis Burgundionum. Quum enim anno 613, jussu Clotarii II occiderentur Theodorici filii, Childebertus, ait Fredegarius [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 632.] , fugaciter ascendens (equum), nec umquam postea fuit reversus; quam lectionem secunda manus ita reddidit: Childebertus, fugam iniens, ascenso equo, numquam postea visus est. Et quidem de isto agi existimat Theodoricus Ruinart in sua editione Fredegarii, quando in Vita S. Rusticulæ, abbatissæ Arelatensis, ad diem XI augusti, dicitur apud Clotarium accusata [Act. SS. tom. II Aug., pag. 660.] , quod illa occulte regem nutriret Childebertum profugum. Huic, inquam, aptissime quadrant Acta S. Odæ: habemus regem Childebertum; habemus ætatem; nam princeps ille profugus anno 613 vix infantiæ limites excesserat, quum pater moriens annos haberet solum XXVI. Potuit itaque S. Oda ex isto Childeberto rege nasci sæculo VII jam provecto, ita ut necesse nequaquam sit, eam centenaria majorem facere, ut anno 711 moreretur. Hactenus res chronologicæ bene procedunt: sed duo obstant huic solutioni. Imprimis secunda lectio Fredegarii, supra allegata, habet, Childebertum istum numquam postea visum fuisse: quod si filiam suam aliquot post annis in matrimonium collocasset Bogoni, duci Aquitaniæ, cognosceretur ejus uxor et in nuptiis filiæ suæ nomen patris reticeri non potuisset. Ast difficultati non levis momenti reponi potest, incertum esse tempus, quo Fredegarius vivere desiit; et censet Theod. Ruinart in Præfatione sua ad Opera S. Gregorii Turonensis [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 112.] , illum obiisse circa medium sæculum septimum; quapropter ignorare potuit ulteriora fata Childeberti profugi. Tandem omittenda non est allucinatio biographi S. Odæ num. 3, qua dicit Childebertum, patrem S. Odæ, fuisse fratrem Dagoberti regis. Erat certe Clotario II alter filius, Charibertus, cui pater, devoluto Francorum regno ad Dagobertum, filium primogenitum, Aquitaniam reliquit. Verum iste Charibertus nullatenus Sanctæ nostræ pater esse potuit: impedit ætas defuncti anno 631, quum, ut mox ostendemus, S. Oda vix ante annum 650 nata sit; et, quod magis est, Charibertus pater fuit Bogonis, mariti S. Odæ. In Genealogiis texendis sæpe titubat biographus noster.

[8] [qua ratione latifundia in Austrasia habuerit:] Est et altera difficultas: quomodo scilicet S. Odæ obvenire potuerint tot latifundia, in Austrasia sita, quum ipsa, Childeberti, ut supponitur, filia, potius in Burgundia, unde originem suam duceret, bona patrimonialia habere debuisset. Verum mirandum magis esset, aliquid Burgundici patrimonii patri Childeberto profugo et delitescenti superfuisse. Et certe Clotarius rex victor, occisis Childeberti duobus fratribus, bona eorum et profugi sua fecit. Quod vero infelici familiæ aliqua bona obtingere potuerint in Austrasia, docet historia; siquidem Theodoricus, Childeberti pater, detruso in monasterium fratre Theodeberto, aliquanto tempore in Austrasia regnavit. Dein S. Odæ latifundia, in Austrasia sita, obvenire potuere per matrem. Nam lex istius temporis omnem hereditatem fœminis non præcludebat; uti constat ex instrumento, infra allegando, quando agemus de familia Bogonis ducis, mariti Sanctæ nostræ. Et quidem Lex Salica tit. LXII de Alode successionem bonorum ordinat sequenti modo [Lindebrog. Leges antiq. pag. 340.] : Si quis homo mortuus fuerit, et filios non dimiserit, si pater aut mater superfuerint, ipsi in hereditatem succedent. Si pater aut mater non superfuerint, et fratres vel sorores reliquerit, ipsi hereditatem obtineant. Quod si nec isti fuerint, sorores patris in hereditatem ejus succedant. Si vero sorores patris non exstiterint, sorores matris ejus hereditatem sibi vindicent. Si autem nulli horum fuerint, quicumque proximiores fuerint de paterna generatione, ipsi in hereditatem succedant [Eichhorn. Deutsche Staats-und Rechs geschicht § LXV.] . Porro istiusmodi hereditatis fœmineæ plura nobis testimonia § sequens suppeditabit. Fieri itaque facile potuit, ut S. Odæ ejusve matri, licet forsan alienigenis, aliqua hereditas Austrasiana obvenerit. Atque hæc per conjecturam dicta sunto: nam non satis constat de Childebertina origine S. Odæ, ut certi aliquid statuamus.

[9] [septuaginta annorum ætatem] Quoniam plerique biographi S. Odam filiam Childeberti regis, anno 596 defuncti, fecerunt, longævitatem extraordinariam eidem debuerunt tribuere. Verum si ejus vitæ seriem propius inspiciamus, dicendum erit, eamdem sæculo septimo medio vix natam esse. Ut enim omittamus, quem supra divinando diximus, Childebertum patrem, qui initio sæculi septimi natus, filiam eodem sæculo medio generare potuit; adest fortius argumentum, nempe matrimonium S. Odæ cum Bogone, principe Aquitanorum. Nam, ut habent Benedictini auctores Historiæ Occitaniæ [Hist. du Langued. tom. I, pag. 332.] , anno 631 Bogo ejusque frater Bertrandus, filii Chariberti, Aquitaniæ regis, vix ab uberibus avulsi erant: unde conjicere licet, nuptias Bogonis cum S. Oda circa annum 660 conciliatas fuisse. Huc etiam facit, quod refert Vita ejus num. 2, Odam in sancta viduitate permansisse, votoque facto in continentia perpetua vivere studuisse: insuper eamdem, mortuo marito, habuisse filium minorennem, cui, quum ad annos pubertatis devenisset, principatum provinciæ gubernandum tradidit. Si jam quinquagenaria aut sexagenaria anno 688 fuisset S. Oda, non esset magnopere laudandum continentiæ perpetuæ votum; neque liberos habuisset infra adolescentiæ annos constitutos. Quapropter censeo, Sanctam nostram, anno 722 aut 723, ut infra monstrabimus, vita functam, septuagenariam fuisse: adeoque natam circa medium sæculum septimum.

[10] [non multum videtur superasse.] De S. Oda varia refert Richardus de Wassebourg, archidiaconus Virdunensis, quæ apud alios scriptores non reperiuntur [Antiquitez de la Gaule-Belg. f°. LXXXII. v°.] . Sic Sanctam facit filiam Gunzonis, Sueviæ ducis. De isto Gunzone, Alamannorum duce, actum fuit in Commentario S. Galli ad diem XVI Octobris [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 877.] : ex ejus autem ætate reducimur ad decrepitam S. Odæ senectutem, quæ sustineri non potest. Dein obitum Bogonis, quem ipse Buggisum appellat, consignat ad annum 609; ita ut S. Oda in viduitate permansisset usque ad annum 711 seu centum et duobus annis. Tandem conjugibus istis variam adscribit prolem: Arnulfum, ducem Galliæ Mosellanæ seu Lotharingiæ, Modoaldum, Brunulphum, aliis Sigilphum, Basinum, Trevirensem episcopum; Severam, Afram, Gunzam, matrem Lutwini, episcopi Trevirensis, tandem Odam, matri cognominem, quæ in virginitate perseveravit. Et quidem Basino Lutwinum in sede Trevirensi successisse, recte habet: verum quum Basinus testamento S. Irminæ anno 704 subscripserit [Gall. Christ. tom. XIII, col. 387.] , denuo centenarium habemus, quandoquidem pater ejus Bogo, secundum Wasseburgium, anno 601 in eremum secesserit, ibique annis VIII vixerit. De quo secessu nulla est apud alios memoria: imo si ante obitum vitam occœpisset perfectiorem Bogo, jam mariti mortem exspectare non debuisset S. Oda, ut voto facto, in continentia perpetua viveret. Ast de his jam satis, quæ fabulas reputat Joan. Foullon [Vie de Ste Ode, pag. 255.] .

§ II. Nobilissimum genus Sanctæ ope diplomatis Alahonensis, cujus sinceritas vindicatur, ostenditur; ejus in Austrasiam migratio.

[S. Odæ nobilitas ex diplomate Alahonensi,] S. Odam maritum habuisse Bogonem, quem alii Boggum et Boggisum appellant, extra controversiam positum existimamus, quum nullus, qui vel uno verbo de Sancta egerit, ejus cum Bogone matrimonium tacitus prætereat. Quamvis igitur regia S. Odæ origo in dubium vocari possit, nemo certe per ejus cum Bogone nuptias affinitatem cum regibus Merovingicis negabit. Exstat scilicet charta fundationis monasterii B. Mariæ de Alahon, in qua genealogia Bogonis exhibetur. Est autem Alahonense monasterium (hodie Nuestra Senora de la O), fundatum anno 835, situm ad dexteram ripam fluvii Nogeræ Ripæcurtiensis (Ribagorza), qui terminum facit inter Aragoniam et principatum Catalunensem; adeoque intra limites Regni Aragoniæ constituitur. Quæ sint hujus asceterii, post recentiores Hispaniarum vicissitudines fata, ignoro: id certum, in Kalendario ecclesiastico Madritensi anni 1817 inter abbates congregationis Benedictinæ adhuc numerari R. D. Isidorum Santa Creu, tamquam moderatorem monasterii S. Mariæ de la O [Guia de l'estado eccles. de España 1817 pag. 394.] . Mabillonius lib. XXXI, § 33 erronee dicit, amplius non exstare. Sunt autem nonnulli, qui sinceritatem cartæ Alahonensis in dubium revocant, quos refellunt Benectini scriptores Historiæ Occitaniæ [Hist. du Langued. tom. I, pag. 688.] , Josephus de la Canal, continuator Hispaniæ Sacræ [España sagr. tom. XLVI, pag. 207.] , et Cl. Fauriel in Historia Galliæ Meridionalis [Hist. de la Gaule mérid. tom. III, pag. 513.] . Quæ enim diplomati Alahonensi objiciuntur sunt argumenta plane negativa: nempe Petrum de Marca nullam de ista carta facere mentionem. Enimvero si Petrus ignoravit cartam, aperta est ejus silentii ratio: si vero eamdem cognovit, eamque ut suspectam omisit, habemus quidem judicium viri gravissimi et doctissimi, quod tamen aliorum pari gravitate et eruditione insignium virorum eliditur.

[12] [cujus sinceritas] Alterum argumentum, licet negativum majoris est ponderis. Silentium videlicet cartularii Alahonensis, quod sæculo XI exeunte exaratum fuit: videtur enim diploma fundationis in capite libri ponendum fuisse. Difficultati occurrit laudatus Joseph de la Canal; dicendo [España sagr. tom. XLVI, pag. 208.] , cartularium compilatum fuisse sub pontificatu Raimundi Dalmatii, episcopi Rotensis (Roda), qui quum in rebus politicis maximæ esset dexteritatis, noluerit in cartularium inferre instrumentum, quo sedi Urgellitanæ adscribebatur monasterium Alahonense. Quamvis et fieri potuerit, ut dictum instrumentum injuria temporum apud monachos perierit. Ex tabulario Ecclesiæ Urgellitanæ istud transsumpsit Joseph de Aguirre in Conciliis Hispaniæ [Tom. IV, pag. 129. et seqq. Edit. Rom. 1754.] . Diplomati robur addunt novem litteræ, quibus confirmatur: id enim dein laudarunt et firmum habuerunt anno 862, id est septemdecim annis post datam cartam, Asinarius Solensis et Lupiniacensis comes; anno 883 alter Asinarius, præcedentis filius; anno 911 Lupus, præcedentis filius; anno 973 Atho, præcedentis filius; anno 1007 alter Atho, præcedentis filius; anno 1015 Garseanus, tutor Gulielmi Solensis; qui anno 1034 factum a tutore suo laudavit; anno 1041 Asinarius, Athonis II filius, et tandem Regimundus Gulielmus anno 1040 (nisi forsan vitium obrepserit, et quadragenario numero aliquot anni addendi sint, quum præcedentem Asinarium subsequi videatur). Aut igitur tamquam spuria rejicienda sunt omnia hæc instrumenta; aut aliquid falsi in iis contineri, erit ostendendum, ut repudiari possint. Monstrant autem laudati scriptores Historiæ Occitaniæ omnia, sive stylum, sive notas temporum, sive ipsa relata facta inspiciamus, concurrere in ejus roborandam sinceritatem; quam etiam comprobant continuatæ per duo sequentia sæcula confirmationes. Tandem calculum suum adjiciunt eruditi, quorum plerique id allegando diploma receperunt [Cfr Bréquigny. Table chronol. des diplomes. tom. I, pag. 216.] . Nihilominus scrupulum alicui forsan movebit insolens diplomatis facies, quod, præter ordinariam confirmationis formam, instar chronici, genealogiam et fata fundatorum recenset. Equidem fateor, insolitum id esse. Atque hinc deduco, sincerum esse diploma. Nam falsarius plerumque totus in eo est, ut consuetas formulas quam scrupulosissime sectetur, merito timens, ne, tritam viam deserendo, in errores incidat. Dein Carolo Calvo ordinaria non erat istiusmodi confirmatio, cui sufficere poterant consuetæ formulæ. Agebatur de ratihabitione fundationis, a rebellibus, quorum bona omnia fisco regio addicta erant, factæ: quam si more usitato confirmaret, videbatur rex irritare quodammodo acta prædecessorum suorum. Quapropter genealogiam et repetitas rebelliones familiæ Hunaldinæ enumerat, ut acta regum prædecessorum sarta tecta conservet, ostendatque, se religionis intuitu ratum facere et habere, quod ab initio caducum irritumque erat [Fauriel. Hist. de la Gaule mérid. tom. III, pag. 519.] . Nunc ipsum instrumentum, quatenus ad rem nostram spectat, exhibemus.

[13] [ostenditur:] In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Carolus, Dei gratia Francorum rex. Dignum est sanctæ Ecclesiæ loca auctoritate regali stabilire et justis monachorum, divini cultus amore ad nos peragrantium, precibus favere. Idcirco notum sit fidelibus sanctæ Dei Ecclesiæ, tam præsentibus quam futuris, quod religiosus vir Obbonius abbas, de partibus Hispaniæ veniens, de illa nempe Gothici regni marca, Francorum regibus olim nostroque præcepto subjecta, et auspiciis genitoris nostri Augusti Ludovici a Saracenorum squalore purgata, obtutibus nostris adiit; eum ad serenitatem præsentiæ nostræ ducens venerabilis ac fidelis noster Berarius, primæ sedis Narbonensis urbis archiepiscopus, nobisque palam fecit, quod præclarus quondam Vandregisilus comes, consanguineus noster ac homo ligius, quem post patris sui Altargarii * comitis mortem, genitor noster super Vasconiam, quæ est trans Garumnam flumen, limitaneum constituit, quum Dei et militum suorum auxilia inter alia a Sarracenis et ab Amarbano, Cæsaraugustano duce, eripuit totum illud territorium, in dictæ Vasconiæ montanis locis situm, quod est ultra et circa flumen Balieram *, nomine Alacroon *. Et quod dictus Vandregisilus comes cum præclara uxore Maria comitissa in prædicto loco monasterium in Dei Genetricis honorem ante decennium sumptibus propriis exstruxit, de consilio et consensu filiorum suorum, videlicet Bernarthi, ad præsens ejusdem Vasconiæ comitis et totius limitis custodis, cum uxore sua comitissa Theuda; et Athonis, nunc Palliarensis comitis cum Eynzelina uxore; nec non Anthonii, hodie vicecomitis Biterrensis cum uxore sua Adoira; itidemque Asinarii, nunc etiam Lupiniacensis ac Solensis vicecomitis cum Gerberga uxore sua.

[14] [in eo enim probatur,] Qui omnes de infidelium spoliis monasterium suscitarunt, et clericos monachos, secundum Regulam S. Benedicti conversantes, ex S. Petri Apostoli Sirasiensi monasterio cum eodem Obbonio abbate ad illud contulerunt. Et quod monasterium constructum ac dedicatum fuit de licentia et consensu venerabilis quondam Bartholomæi, primæ sedis Narbonensis tunc archiepiscopi; et venerabilis Sisevotus *, Orgellitanus episcopus, de cujus spiritualitate locus est, juxta ordinationem piissimi genitoris nostri augusti Ludovici, opus laudavit, et ecclesiam prædicti monasterii benedixit, præsentibus venerandis Ferreolo, episcopo de Jacca, et Involato, Convenarum episcopo; nec non Oddoario, Sirasiensi abbate (sequuntur nomina variorum abbatum, ac tandem) Stolido, abbate S. Arodii * Attanensis, qui ex Lemovicensi S. Salvatoris basilica tunc comportavit ad novam ecclesiam B. Mariæ lipsanas Htthonis *, quondam Aquitaniæ ducis, ac filii sui Altargarii comitis, patris videlicet et avi prædicti Vandregisili comitis cum cæteris fidelibus: de quibus omnibus autographum dedit. Similiterque obtulit nostræ serenitati testamentum seu placitum prædictorum Vandregisili comitis et conjugis Mariæ comitissæ, in quo de consensu omnium filiorum suorum dictus Vandregisilus eidem monasterio et clericis monachis, secundum Regulam S. Benedicti in eo conversantibus, tam præsentibus quam futuris, reliquit: imprimis omne jus quod ad se pertinere dixit, super monasterium de Rodi insula, quod olim in honorem B. Mariæ ædificavit Eudo, Aquitaniæ dux, cum uxore sua bonæ mem. Valtruda, Valchigisi ducis, de nostra progenie, filia; et ubi prædictus Eudo sepultus est: et omnes terras, ecclesias et jura, quæ ad prædictum Vandregisilum comitem pertinere asserebat de patrimonio suo in tota Aquitania, et præcipue in pago Tolosano, Cadurcensi, Pictaviensi, Agennensi, Arelatensi, Sanctonensi et Petragoricensi, quæ fuerunt dicti Eudonis, Aquitaniæ ducis, et fratris sui Imitarii, et eorum genitori Boggiso duci Dagobertus rex concessit post mortem fratris sui Ilderici, Aquitaniæ regis…

[15] [Bogo, S. Odæ maritus,] Itidemque omnia monasteria in tota Aquitania et Vasconia, seu jura eorum omnium, quæ fuerunt Eudonis, Aquitaniæ ducis, et ejus genitori Boggiso duci Dagobertus rex concessit, post necem fratris sui Ilderici, Aquitaniæ regis, ut supra dictum est. Necnon omnia bona, quæ Amandus dux in Vasconia dedit filiæ suæ Giselæ reginæ et postea reliquit nepotibus suis, Boggiso duci et sui fratri Bertrando, quos Haribertus rex habuit ex Gisela uxore. Similiter legavit præfato monasterio jura, quæ dixit habere in pago Lemovicensi, Parciaco, Nulliaco, Podentiaco et aliis, quæ fuerunt Iadregisili, quondam Aquitanorum ducis, Vandradæ comitissæ, matris suæ progenitoris, et ad eam pertinebant jure sanguinis. Denique de consensu principali filii sui Asmarii *, vicecomitis Lupiniacensis et Solensis, qui territorium de Alacone sortitus fuerat, dedit monasterio et monachis præfatis ecclesias locorum de Arennus… Juxtaque donavit ecclesiam castri nomine Vandres, quod ipse ædificavit contra Mauros de Jacca, in redemptione sua, et domos de Jacca, et omnes hæreditates et prædia, quæ comitissa Maria habuit a patre suo, quondam Asinario comite, post captam civitatem, cum aliis campis et pagis, in prædicto testamento seu placito nominatis et contentis, et a prædicto monasterio possessis post mortem jam dicti Vandregisili comitis et ejus uxoris, Mariæ comitissæ, qui in eadem ecclesia tumulati sunt.

[16] [ex stirpe Merovingica] De quibus omnibus præfatus Obbonius abbas suo monasterio sibique regiæ auctoritatis decretum fieri postulavit: ut jam dictas villas, ecclesias, monasteria et cæteras hereditates sub unius præcepti conclusionem inserens, in perpetuum confirmemus *; ut cum omnibus facultatibus suis, et nunc subjectis et moderno tempore subjiciendis, sub nostra defensione et immunitatis tuitione consistere faceremus. De quibus omnibus, habito consilio cum nostræ curiæ optimatibus et cum archiepiscopis, episcopis, abbatibus et ducibus et comitibus, nobiscum tum apud Carisiacum congregatis propter solennitatem ad nostras felicissimas nuptias cum gloriosa domina Hermentrude, sublimi regina, honorandas, recognovimus, quod in totum non possumus ejusdem abbatis precibus aures accommodare, utpote nostræ regali celsitudini et multorum juri adversantibus. Quia prædictus Vandregesilus comes minime facultatem habuit legandi seu donandi villas, ecclesias, monasteria et cæteras hereditates per Aquitaniam et Vasconiam constitutas: quia de posteriori linea seu generatione Boggisi et Eudonis ducum erat. Nam quæ Dagobertus rex olim donavit suis et Hariberto fratri, nepotibus Boggiso et Bertrando; post necem, ut dicitur, eorum fratris Ilderici, Aquitaniæ regis, jure hereditario ab Eudone, Boggisi filio, possessæ fuere, et post illius mortem a primogenito Hunaldo et Vifario * nepote, qui Aquitaniæ ducatus potiti sunt, nomine tamen Francorum regum. Sed quum Vifarius dux toties sacramenta fidelitatis inclyto proavo nostro Pipino regi violaverit, ab eo sæpius devictus fuit, et post eum apostata Hunaldus, dum Aquitaniam nova rebellione præoccupare conatus est, a magno Carolo avo nostro devicti atque rebelles dicti fuere. Propter quod Aquitania tota cum Vasconia et cum omnibus juribus suis, juxta Francorum leges, ad Carolum augustum devoluta est, qui illam cum regali titulo excellentissimo Ludovico genitori nostro donavit. A quo omne jus regaleque dominium super integram Aquitaniam ad nos pervenit: quod et de tota Vasconia, Deo auxiliante, similiter actum fuit.

[17] [per Caribertum;] Nam magnus avus noster Carolus fidelissimo Lupo duci, qui ex secunda Eudonis linea seu generatione primogenitus fuit, nempe Nattionis * ducis major natu, et denuo magni Caroli se imperio subjecit, totam Vasconiæ partem beneficiario jure reliquit; quam ille, omnibus pejoribus pessimus ac perfidissimus supra omnes mortales, operibus et nomine Lupus, latro potius quam dux dicendus, Vifarii patris scelestissimi, avique apostatæ Hunaldi improbis vestigiis inhærens, arripuit jure, ut ajebat, Adelæ matris, fidelissimi nostri ducis filiæ. Attamen dum simulanter atrox nepos sacramentum glorioso avo nostro Carolo multiplex dicebat, solitam ejus, majorumque suorum perfidiam expertus est in reditu ejus de Hispania; dum cum scara * latronum comites exercitus sacrilege trucidavit: propter quod jam dictus Lupus captus, misere vitam in laqueo finivit, ejus filio Adalarico misericorditer Vasconiæ portione ad decenter vivendum relicta. Qui misericordia abutens, similiter ut pater, cum Scimino et Centullo filiis, adversus piissimum genitorem nostrum arma sumens, ejusque hostem * in montanis adorsus, cum Centullo filio in prælio occubuit. Sed genitor noster solita sua pietate Vasconiam inter dictum Sciminum et Lupum Centulli, demortui Centulli filium, iterum divisit. Quam et Lupus Centulli et Garsimirus, Scimini genitus, propter infidelitatem amiserunt, Garsimiro, sicut et pater Sciminus, in rebellione occiso, et Lupo Centulli propter tyrannidem exsulato et a principatu remoto; tunc enim præexcelsus genitor noster, iterum Vasconia tota vindicata, et regio dominio conjuncta, illam e manibus nepotum Eudonis in perpetuum eruit, et aliorum ex nostro sanguine gubernaculis commisit. Hæc sufficiunt pro monstranda origine Bogonis seu Boggisi, mariti S. Odæ. Plerique editores hujus instrumenti pro Eudone scripserunt Lutonem; verum nomen minus recte legisse videtur cardinalis de Aguirre [Conc. Hisp. tom. IV, pag. 129.] , quem exscripsit Hispania Sacra [España sagr. tom. XLVI, pag. 330.] . Sed alii secuti collectores Scriptorum Rerum Gallicarum, melius pro Lutone Eudonem posuerunt [D. Bouquet. Recueil, tom. VIII, pag. 470.] .

[18] [descendere;] Quod ex parte recitavimus, Alahonense instrumentum magnos continet, ut habet collector conciliorum Hispaniæ [De Aguirre Conc. Hisp. tom. IV, pag. 135.] thesauros antiquitatis, quos frustra alibi quæsieris. Sic multus est Jacobus Villanueva in suis excursibus liturgicis per Hispaniam [Viage literar. tom. X, pag. 62.] , in statuendo tempore, quo Sisebutus episcopus sedem Urgellitanam tenuit, statuitque allatis diplomatibus, ejus pontificatum intra annos 833 et 840 esse definiendum. Ast ex instrumento nostro, in quo Sisebuti seu Sisivoti, ut videre est supra num. 14, fit mentio, supponitur adhucdum vivens; nam quum nominasset rex Carolus Bartholomæum, subjungit, primæ sedis Narbonensis TUNC archiepiscopum fuisse: Verum de Sisebuto agens, absolute dicite eum esse Orgellitanum episcopum; quandoquidem loquens de monasterio addat, de cujus spiritualitate locus est, non vero fuit aut erat. Et ipse laudatus Villanueva agens de Sisebuti successore Beato, dicit hunc exstitisse anno 850, quin aliud quippiam de ejus pontificatu definire possit [Ibid. l. c.] . Quod autem Clotharius II, cujus mentionem nullam facit instrumentum nostrum, filium habuerit Charibertum seu Haribertum (Cfr supra num. 16), nos docet Fredegarius § LVII [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 642.] , additque regionem inter Ligerim et Pyrenæos illi fuisse permissam, ejusque filium Chilpericum seu Ildericum infantem occisum fuisse [Ibid. col. 648.] . Quoniam igitur principes Aquitanici ad regiam Merovingiorum stirpem pertinebant, et a suis quoque consanguineis regno avito spoliati fuerant, satis perspicitur ratio multiplicium bellorum seu rebellionum, quæ inter eos et domum Carlovingicam exarserunt: quod enim Carlogenis rebellio et continuata perfidia erat, id inter Aquitanos principes censebatur legitima vindicatio juris aviti, quod fraudes et doli legitimis heredibus eripuerant. Quod autem Hunaldus dicatur apostata (supra num. 17), hæc est causa: Constituto filio suo Vaifario duce Aquitaniæ, secessit Hunaldus in monasterium Insulæ Rotæ: at defuncto Vaifario anno 768, regnum recepit, uxorem resumpsit; sed a Carolo Magno victus captusque, tandem socius Desiderii, Longobardorum regis, Papiæ occubuit [Hist. du Langued. tom. I, pag. 409 et 427.] .

[19] [ut liquet ex tabula genealogica.] Porro ex allato instrumento tabulam genealogicam confecerunt scriptores Historiæ Occitaniæ, quam ex parte hoc loco exhibendam esse duximus [Ibid. pag. 689.] .

In instrumento, ex quo hæc tabula deprompta est, nihil quidem de S. Oda, nihil de S. Huberto dicitur: et quod ad S. Hubertum spectat, ejus cum principali Aquitanica familia consanguinitatem examinandam prorogamus in diem III Novembris. Sed si vera refert tabula, consequitur, S. Hubertum S. Odam sanguine attigisse per patrem Bertrandum, fratrem Bogonis et per matrem Phigbertam, sororem S. Odæ, adeoque Sanctam fuisse simul amitam et materteram S. Huberti.

[20] [Tempus et ratio Austrasianæ] S. Odam in Austrasia, seu in Belgio nostro partem vitæ transegisse et sepulcrum nactam fuisse, extra controversiam est ut § sequenti ostendetur. Inquirendum tamen est, quo tempore et qua occasione, relicta Aquitania, apud Condrusos (Le Condroz) habitare cœperit. Imprimis, si, ut vulgo statuitur [Hist. du Langued. tom. I, pag. 369.] , Bogo, Sanctæ conjux, vita functus est anno 688, in ulteriores aliquot annos prorogandus erit ejus ad Condrusos adventus. Etenim in Vita num. 2 legitur: Post mortem viri … provinciam sui principatus per fideles viros optime gubernabat … donec filius suus venerabilis Arnulphus ad annos pubertatis devenit, et mater, magnatum consilio principatum provinciæ cum sibi a patre patrimonio gubernandum reliquit. Omisso manifesto errore in nomine Arnulfi, Metensis episcopi, utpote nati anno 582 et defuncti 641 [Act. SS. tom. V Jul., pag. 424.] ; si ut verum admittatur, S. Odam, pro filio minorenni, tutelari nomine, Aquitaniam aliquot annis administrasse, necesse fuerit, ut paulo serius in Belgium emigraverit et vix ante annum 690 Condrusos attigerit. Quod si quis cum anno 688 secessum Belgicum S. Odæ conjungere voluerit; tunc obitus Bogonis conjugis aliquot annis anticipandus erit. Licet enim biographus noster in nomine Arnulfi aberravit, non existimo tamen temporarium istud Aquitaniæ, durante pupillari ætate filii, regimen a Sancta abjudicandum esse. Erraverit biographus in nomine, facile concedam: quod vero confinxerit administrationem provinciæ, quam numquam adiit, quæque ad ejus sanctitatis famam augendam ne hilum conferebat, istiusmodi fictionis nullam video causam. Quum igitur, in bivio positi, utram semitam sectari debeamus, S. Odam circa ultimum decennium sæculi septimi in Belgium adventasse atque ibidem clausisse vitam suam.

[21] [migrationis exponitur.] Quod autem ad causam aut occasionem istiusmodi transmigrationis pertinet, eamdem divinare aliquatenus valemus. Joannes Foullon allegat quidem tyrannidem Ebroini, majoris palatii Theodorici III, regis Neustriæ et Burgundiæ [Vie de Ste Ode, pag. 205.] : sed obstat chronotaxis: nam Ebroinus odio privato necatus fuit anno 681 [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 669.] , ut habet continuator Fredegarii, paucis post annis seu anno 735 scribens [Ibid. col. 667.] . Quum autem S. Oda ante annum 688 in Belgium non venerit, liquet, Ebroini qualemcumque tyrannidem (quam excusare aut imminuere contendit Cointius ad an. 681 § LXII) causam migrationis non exstitisse. Id vero conjicere licet, fœminæ sanctæ, perfectioris vitæ tramitem sectanti, consultum fuisse, ut, relicta domo sua, in aliam regionem pergeret, ad dies suos tranquillius peragendos. Ut porro Aquitania exiret, suadebat gesta per aliquot annos tutelaris provinciæ administratio, qua necessario multiplici negotio implicata, concursum hominum vitare ægre poterat: fieri quoque poterat, ut filii sui novum regimen non usquequaque matri placeret. Quod autem Belgium inter varias provincias præferretur, causa erat parta ibidem jure proprio opulentia, quæ eluxit, quando amplissimas istic pias fundationes constituit. Etenim recenter translata, aut etiam transferenda Leodium episcopalis Tungrorum sedes, multa debet S. Odæ; sive ipsa, mortuo S. Lamberto, dona contulerit; sive S. Hubertus, amitæ suæ heres, ejus nomine, ecclesiam novellam dotaverit. Utramlibet opinionem in controversiam vocant aliqui. Lectiones tamen Breviarii Leodiensis anni 1766 priori sententiæ favent, habent enim: Specialiter piissima mulier nascenti ecclesiæ Leodiensi, quam insigni munificentia fovebat, opulenta donavit latifundia. Et vero S. Odam S. Lamberto ejusque elevationi superstitem vixisse, sequenti § monstrabimus.

[Annotata]

* B. Adalgarii

* B. Balicram

* B. Alacoon

* B. Sisebotus

* B. Aredii

* B. Hatthonis

* B. Asinarii

* B. confirmaremus

* B. Vaifario

* B. Hatthonis

* turba

* exercitum

§ III. Annus Sanctæ emortualis; sepultura et elevatio corporis; variæ visitationes Reliquiarum, quarum pars maxima semper Amanii permansit.

[Ex chronotaxi Lambertina] Quæ verisimiliter ratio biographum Joan. Foullon movit, ut S. Odam ante S. Lambertum mortuam scriberet, ea fuit, quod Childeberti regis filia centenaria major fuisset, si S. Lambertum, intra primum decennium sæculi octavi passum, non præcessisset. Verum supra num. 9 monstravimus, si ejus cum Bogone nuptias, in juvenili ætate viduitatem, gestam pupillari nomine Aquitaniæ administrationem vera habemus, Sanctam vix ante sæculum septimum medium natam fuisse. Adeoque nihil urget, ut ejus obitum ante S. Lamberti passionem præcipitemus. Sigebertus quidem Gemblacensis in suo Chronico sub anno 711 habet [Pertz. monum. Germ. hist. tom. VIII, pag. 329.] : Sancta Oda, uxor Boggis, ducis Aquitanorum, sanctitate claret in Gallia, quæ ecclesias Dei sua ditavit munficentia, et moriens in Leodicensi quievit parochia. Quæ verba si per se starent, omnem dubitationem merito tollerent: sed obstat, quod idem Sigebertus, passionem S. Lamberti mendose anno 698 illiget [Pertz. l. c. pag. 323] . Etenim plerique eruditi, inter quos et majores nostri, ad diem XVII Septembris, de S. Lamberto scribentes, statuunt eum mortem oppetiisse probabilius anno 709, quamvis nec repugnent anno emortuali 708 [Act. SS. tom. V Septemb., pag. 536.] . Si autem S. Lamberti, B. Oda longe celebrioris, necem annis decem aut undecim anticipaverit Sigebertus, quæ fides ei tribuenda dicenti, hanc anno 711 diem suam obiisse. Enimvero suspecta est auctoritas scriptoris, sæpissime in notis chronologicis titubantis. Unum tamen animadvertam, chronotaxim Sigebertinam recte procedere, si anni undecim ejus calculo addantur.

[23] [statuitur tempus emortuale S. Odæ:] Ponit igitur Sigebertus necem S. Lamberti in anno 698, ast simul etiam ejusdem translationem per S. Hubertum in annum 710 revocat his verbis [Pertz. tom. VIII. pag. 329.] : Sanctus Hucbertus, cœlitus admonitus, corpus S. Lamberti a Trajecto Leodium cum magna miraculorum gloria refert, sedemque episcopalem in eamdem urbem transfert: quibus verbis addit Auctarium Gemblacense [Ibid. pag. 391.] : Ex tunc Legia exaltata, et in urbem ampliata. In Actis autem S. Lamberti ad XVII Septembris [Act. SS. tom. V Septemb., pag. 551.] monstrat Constantinus Suyskenus, translationem celebratam fuisse tertio decimo anno præsulatus S. Huberti. Quod quidem eatenus rectum est, quatenus, secundum Sigebertinam chronotaxim, inter annum 698 et 710 duodecim anni intercurrunt, adeoque anno præsulatus S. Huberti tertiodecimo corpus S. Lamberti Leodium advectum fuerit. Porro, inito annorum calculo, laudatus Suyskenus statuit dictam translationem diei XXIV Decembris anni 721 aut 722 illigandam esse, prout ordinatio Huberti diem XXIV Decembris anni 709 aut præcesserit aut secuta fuerit. Quod ad S. Hubertum spectat, id scrupulosius in ejus Actis ad III Novembris trutinari quis poterit. Nobis sufficit ostendisse, errorem undecim annorum in chronotaxi Sigebertina obrepsisse; ast nihilominus accuratam annorum a nece S. Lamberti ad ejus Leodium translationem intercapedinem servatam fuisse. Quoniam vero S. Odæ obitum Sigebertus non solum post S. Lamberti necem, sed etiam post ejus ad Leodiensem urbem transvectionem statuit; existimo, idem remedium adhibendum esse in anno emortuali Sanctæ nostræ: adeoque si anno Sigeberti 711 undecim alios adjiciamus, pervenimus ad annum 722, imo et ad annum 723, ita ut vita functam dicamus S. Odam, uno anno post translationem S. Lamberti, et erectam cathedram episcopalem Leodii, quam suis latifundiis dotavit. Donec igitur certius documentum nanciscimur, statuendum censemus annum Sanctæ matronæ emortualem esse 722 aut 723, quem propterea in capite hujus Commentarii adnotavimus. Quoniam autem supra num. 9 monstravimus, S. Odam vix ante medium sæculum VII natam fuisse, si anno 722 aut 723 diem suam clausit, non multis annis septuagenariam ætatem supergressa est: qua ratione nec extraordinariam senectutem, nec mortem immaturam ei adscribimus.

[24] [cujus corpus, prius terræ mandatum,] Sacerdotes autem, habet Vita edenda num. 5, et cæteri ministri Christi corpusculum Beatæ matronæ, feretro impositum, ad ecclesiam, quam propriis facultatibus ad laudem sui Conditoris et honorem excellentissimi Martyris Georgii … construxerat, … cum psalmis et orationibus detulerunt: et, officio exsequiarum expleto, populo provinciali convocato, in sepulcro, lapidibus constructo, tantæ fidei famulæ corpusculum dignissime composuerunt. Scribit Joan. Foullon, S. Hubertum episcopum hisce exsequiis verisimiliter adfuisse [Vie de Ste Ode, pag. 243.] : quod omnino admittendum, sive sanguinis sive beneficiorum necessitudinem nobiscum consideremus, et aliquatenus confirmat textus mox allatus. Etenim copia sacerdotum et cæterorum ministrorum Christi funus deduxerunt, et, populo conprovinciali convocato, terræ mandarunt. Magno igitur sacerdotum et populorum concursu exsequiarum officium persolutum fuit; et, nisi insuperabile obstiterit impedimentum, suam desiderari præsentiam in obsequio amitæ carissimæ passus non est S. Hubertus. Idem biographus porro dicit, S. Odæ corpus in sarcophago jaspideo magnifico, supra terram elevato, compositum, eique multa aromata superfusa fuisse [Ibid. pag. 244.] . Ast in duplici conjectura minus felix videtur laudatus Foullon. Esto, jaspideum fuerit sepulcrum; quod Anonymus num. 7 mausoleum lapideum, solidum et integrum appellat. Id tamen certum, subter humum conditas initio fuisse sacras exuvias, quum paulo infra Anonymus edendus num. 6 docet, placuisse Altissimo, postquam fama sanctitatis et miraculorum late sparsa fuisset, ut sacrum corpus ejus elevaretur a tellure, et honoraretur in facie populi et Ecclesiæ cum debita dignitate, quod præstitit S. Florebertus, filius S. Huberti carnalis aut spiritualis ejusque successor in sede Leodiensi. Initio igitur sub terra conditum corpus S. Odæ, tardius in facie populi et Ecclesiæ honoratum fuit. Quod vero spectat ad effusionem aromatum, huic luxui contradicit Anonymus num. 5. Corpus, inquit, ejus honeste compositum fidelium manibus, non quasi mortuum, sed quasi dormiens apparebat, et ut cinnamomum et balsamum aromatizans optime redolebat. Quæ verba plane ridicula essent, si clientium opera aromata corpori superfusa fuissent.

[25] [a S. Floreberto elevatur:] Habemus ex Anonymo, in Vita edenda num. 7, elevationem corporis S. Odæ celebratam fuisse VI id. Julii, seu die IX ejusdem mensis: addit autem Breviarium Leodiense id accidisse trigesimo secundo post mortem anno; id est, si secundum Sigebertum obitus S. Odæ anno Christi 711 innodetur, elevatio facta est die IX Julii anni 742. Florebertus episcopus, qui id venerationis mulieri sanctissimæ exhibuit, ut notat Anonymus num. 7, frequens erat in sacris exuviis elevandis [Foullon. Hist. Leod. tom. I, pag. 134.] , ac præter Sanctam nostram Odam etiam corpora S. Landoaldi ac sociorum ejus, et præsertim S. Huberti exuvias ad Andainum monasterium solemniter deportavit anno 743. Nihil itaque dubii est de auctore elevationis S. Odæ, qui certe est Florebertus: ast in controversiam merito vocatur annus. Etenim si secundum chronotaxim nostram, qua obitum Sanctæ anno 722 aut 723 innexuimus, addimus annos triginta et unum, devenimus ad annum 753, quo jam defuncto S. Floreberto anno 746 [Act. SS. tom. III April., pag. 377.] Fulcarius successerat. Si igitur circa elevationem sacri corporis certi quidpiam habet traditio Breviarii Leodiensis citati, dicendum erit, corpus S. Odæ elevatum fuisse anno vigesimo primo a felici ejus obitu, quo calculo ad annum Christi 742 aut 743 devenimus. Joan. Foullon in Vita Gallica dicit prudenter, id totum accidisse aliquot annis post Sanctæ mortem [Vie de Ste Ode, pag. 249.] .

[26] [Anno 1634 ex auctoritate nuntii apostolici] Quamvis non dubitemus, quin a tempore Floreberti episcopi sæpius visitatæ fuerint S. Odæ Reliquiæ, nihil tamen compertum habemus de antiquioribus temporibus. Quæ enim exstabant capituli Amaniensis cartularia, aut dispersa fuerunt, aut penes eos exstant, qui exstincti capituli bona occuparunt. Verum anno 1634 de mandato nuntii apostolici Petri Aloysii Carafæ, episcopi Tricariensis, Bartholomæus Ladson, rector domus Societatis Jesu Hoyi Reliquias Amanienses visitavit, cujus recognitionis instrumentum infra exhibemus. Hac occasione facta est nova dispertitio Reliquiarum, quarum pars aliqua obtigit Collegio Societatis Jesu Hoyi, alia cum monasterio Lætiensi et quibusdam ecclesiis communicata fuit. Et quidem ea lege Canonici Amanienses Collegio Societatis Hoyensi sacras exuvias tradiderunt, ut Vita S. Odæ gallico idiomate ederetur. Quam fidem datam liberavit Joannes Foullon in sua lucubratione edita Leodii anno 1665 [Vie de Ste Ode in Praef.] ; in qua ita vulgares traditiones sectatur, ut tamen in Appendice seu Annotatis, ad calcem libri positis, istas ad saniorem crisin revocet, ostendatque aliqua ad trutinam historicam leviora inveniri. En instrumentum, extractum ex antiquo codice manu scripto, nobiscum communicatum a R. D. Dotrewe, hodierno parocho Amaniensi.

[27] [visitantur Reliquiæ S. Odæ,] Canonici, habet citatus codex, Amanienses Reliquias, quas possidebant, in feretro argenteo recondi curaverunt: cujus visitatio facta est anno 1634, ut videtur in sequenti instrumento. Universis et singulis præsentes visuris salutem in Domino, ego Bartholomæus Ladson, rector domus Societatis Jesu Hui. Decima Martii, anno millesimo sexcentesimo trigesimo quarto, ex deputatione illustrissimi et rdissimi domini D. Petri Aloysii Carafæ, episcopi Tricariensis et ad partes Rheni nuntii apostolici cum potestate legati a latere, visitavi sanctas Reliquias S. Odæ in ecclesia Amaniensi prope Huum, in feretro argenteo requiescentes, in quo inveni notabilem partem cranii, item ossa majora octo, minora circiter triginta, denique pulveres plurimos cum fragmentis circiter duodecim alicujus baculi rotundi. Ex cranio detraxi aliquam partem, donandam præfato illustrissimo domino nuntio, ex ossibus vero majoribus unum, sed diminutum, pro domo Societatis Jesu Hui; ex minoribus vero domini canonici ecclesiæ Amaniensis sustulerunt novem aut decem, distribuenda ecclesiis sibi subditis. Datum Hui sexta Aprilis 1634. Ita est, Bartholomæus Ladson, Thomas Bettan, Societatis Jesu missionarius ibidem. Qui in scrinio recensetur baculus rotundus, ortum probabilius dedit populari commento, quo refertur, S. Oda, e dextera Mosa videns amœnitatem ripæ sinistræ, projecisse baculum ac vovisse, ubi caderet, ibidem ecclesiam se ædificaturam; eademque traditio monstrat montem, ex quo baculus projectus fuerit.

[28] [quæ denuo anno 1848, permittente episcopo Lecdiensi,] Feretrum argenteum, in quo corpus S. Odæ compositum erat, in pretio habebatur non solum propter materiam, sed vel maxime propter artem, et antiquæ industriæ specimen exhibebat omnibus suis numeris perfectum. Feliciter, quum sæculo proxime elapso exeunte, ecclesiæ et monasteria bonis suis omnibus exuerentur, et pretiosa quæque in pecuniam redigerentur, substracta fuit impiorum rapacitati lipsanotheca, S. Odæ et melioribus temporibus conservata. Quum autem lapsu temporis aut etiam negligentia pristinum non solum splendorem amisisset, sed variis ornamentis mutilata fuisset lipsanotheca, tantum nihilominus erat ejus artificium, ut antiquarum rerum periti emi eam cuperent, et musæo artium publico adjudicandam censerent. Offertur igitur parochianis Amaniensibus pecunia non contemnenda, ut jure suo cederent: ast hi nullo pacto feretrum pretiosum, pietate majorum confectum, in profanos usus, et publicam curiositatem mere pascendam detorqueri passi sunt. Ut itaque suus instauraretur lipsanothecæ decor, statutum fuit, ære publico eam a sordibus purgare, mutilata reficere, quæ deerant supplere. Quapropter oportuit, antequam Bruxellas adornanda mitteretur, extrahere S. Odæ exuvias; quod quidem coram rogatis testibus factum est, die XXVIII Decembris 1848, ut docet sequens instrumentum, nobiscum a R. D. Doutrewe, parocho Amaniensi, communicatum.

[29] [confectoqueinstrumento, examinantur,] Instrumentum aperturæ lipsanothecæ S. Odæ, factæ die XXVIII Decembris ab ædituis ecclesiæ succursalis Amanii cum licentia illustrissimi ac reverendissimi domini episcopi Leodiensis. Infrascripti exponunt, attenta propositione vendendæ lipsanothecæ S. Odæ aut ejusdem instaurandæ, facta die XXVII Novembris 1847, quod posterius ædituis præplacuit, quæ relata ad consilium fabricæ dictæ ecclesiæ in sessione habita die II Aprilis 1848 probata fuit. Quapropter rescriptum fuit ad Comitem de Beaufort, præsidem collegii, servandis publicis monumentis præpositi; qui quidem suam operam et auxilium pollicitus, petiit tamen ut lipsanotheca, extractis prius Reliquiis, Bruxellas inspicienda mitteretur, quatenns examinari posset, quantum artis antiquæ præ se ferret. Obtenta igitur facultate necessaria ab illustrissimo ac reverendissimo D. episcopo Leodiensi, dies XXVIII Decembris anni 1848 assignata fuit lipsanothecæ aperiendæ. Præsentes adfuere DD. Victor Doutrewe parochus Amaniensis, G. Jamotte, G. Depart, æditui, J. Romous magister civium Amaniensis, J. Knaden parochus S. Petri Hoyi et G. Janssen, vicarius Amaniensis. Itaque extracta lipsanotheca ex sacello, e regione sacristiæ sito, ubi reposita erat super altari S. Odæ, deposita in sacristia, et in latus versa fuit. Sic revoluta, videre erat in fundo aperturam quadratam, assicula clausam clavis facile extrahendis: nullum reperire fuit sigillum seu ligaturam, cujus ope ejus sinceritas et integritas confirmari posset: imo varia sunt indicia, quibus constat apertam fuisse; quin investigationes quidquam revelaverint. Aperta lipsanotheca, extracta fuere sequentia: 1° tres sacculi linei subcærulei (couleur d'ardoise); qui sunt recentioris texturæ, imo videntur novi. Unus autem e tribus sacculis continet pannum sericum, instar fragmenti vestis sacerdotalis, floribus rubris et flavis distinctum: conjicimus, istiusmodi panno ossa involuta fuisse. Alter saccus continet fragmenta ossium, inter quæ fragmentum sat longum tibiæ et collum femoris. Tertius continet cranium, dempto mandibulo inferiori, fere integrum, tria fragmenta ossium, ad mensuram brachii longa, unum astragalum et varia minora fragmenta ossium. 2° Saccus chartaceus, continens fragmentum femoris. Saccus iste conglutinatus fuit ex inscriptione funerea diei XV Augusti 1833: quo indicio certo scitur, lipsanotheca aperta fuisse aut illo anno, aut saltem tempore aliquo posteriori. 3° Sacculus chartaceus continens trituras ligneas, inter quas fragmenta rotunda, quasi baculi. Num habenda sunt tamquam reliquiæ baculi S. Odæ, de quo agit traditio? 4° Aliqui pulveres, in sacculo contenti, qui supponuntur omnes quisquiliæ, in antiquiori quadam visitatione collectæ. 5° Tandem tria recisamenta panni, quorum unum satis antiquum videtur, alterum bombycinum recentioris operis, tertium ex albo et cæruleo virgatum, quæ supponuntur involucra fuisse, quandoquidem alium usum non potuisse habere videntur. Hæc omnia provisorie deposita fuerunt in capsa, donec aut lipsanotheca renovata fuerit, aut si vendatur, altera confecta fuerit. De quibus supra expositis conscriptum fuit præsens instrumentum, in dicta capsa depositum; cujus transsumptum in chartulario ecclesiæ Amaniensis relatum fuit. Actum Amanii die XXVIII Decembris 1848. Sequuntur subscriptiones.

[30] [et sinceræ monstrantur:] Ex allato instrumento manifestum est, circa annum 1833 apertam fuisse S. Odæ lipsanothecam, quin ullo hactenus cognoscatur indicio, quis et cujus auctoritate apertionem fecerit. Supersunt etiam duo, qui hodiernum parochum curati titulo Amanii præcessere: sed uterque ignorat, a quo et qua occasione lipsanotheca aperta fuerit; unde non levis excitatur suspicio, id clanculo et furtim contigisse, adeoque dubias habendas Reliquias, quæ hodie in feretro reconduntur. Et certe si tanta fuisset apertura; ut omnia ossa extrahi potuissent, non leve esset suspicionis et fraudis fundamentum. Ast interrogatus R. D. parochus hodiernus, utrum tanta esset in fundo feretri apertura, ut cranium v. g. eripi potuisset, negavit tantam esse: unde jam conficitur, non malo animo, siquidem majori aperturæ faciendæ obstaret nihil, id factum fuisse: quod si quis impia violatione Reliquias falsare intendisset, faciliori negotio feretrum omnibus ossibus, secreto recondendis, spoliasset, nulloque relicto violationis vestigio, fideles sua pietate defraudasset. Dein quæ fuerant reperta in visitatione anni 1634 ossa eorumque numerus, anno 1848 denuo recognita fuerunt; oportuisset itaque falsarium præ manibus habere eadem numero, eadem sexu, eadem ætate ossa, quæ olim in lipsanotheca recondita fuerant, quod non sine magna industria fieri potuit. Quod si tantam dexteritatem falsario tribuamus, quomodo accidit, aperti feretri tam clara post se reliquerit vestigia? Tandem, ut jam diximus, aliqua ossa, v. g. cranii ex facta apertura extrahi non potuerunt: igitur partem saltem eorum, ut veras Reliquias habere oporteret. Dicamus igitur temerarie id factum, sed sine malitia; nec debito suo cultu privandas esse S. Odæ exuvias, quales hodie Amanii in honore habentur.

[31] [ostenditur quoque S. Oda] Sed discussam difficultatem major excipit; quum in controversiam vocatur, utrum corpus S. Odæ Amanii vere quiescat, atque in Lotharingia hodierna Sanctæ exuviæ requirendæ non sint. Ex litteris R. D. Dotrewe, Amaniensis parochi, doceor, hoc fere modo quæstionem instrui. Sæculo nempe septimo non erat Amanii capitulum collegiatum, nisi forsan initio fuerit monialium asceterium. Quod si tamen collegiata ecclesia Amanii sæculo isto erecta fuerit, verisimile non est, viduam sanctam selegisse sibi locum, viris destinatum; imo potius filius ejus, S. Arnulfus, Metensis episcopus, duxerit matrem suam in montana Vosagi, ad parthenonem Habendensem, a S. Romarico fundatum. Antequam longius progrediamur, repondemus, S. Odam, S. Arnulfi Metensis, anno Christi 640 defuncti, matrem non exstitisse, quandoquidem Sanctæ obitum anno vulgari 722 aut 723 illigemus, statuamusque vix ante medium sæculum septimum natam fuisse. Quæ porro fuerint causæ, ut vidua sancta monialibus sese non adjunxerit, etiamsi ignoraremus, non est tamen, cur mansio Amaniensis in dubium vocemus: præsertim quum istiusmodi vitæ genus plures sectati fuerint. Et ut exempla domestica afferamus; id est, ejusdem sexus, sæculi et regionis, in habitu sæculari sancte vixere: S. Aldegundis, Truncinii culta, filia S. Basini Martyris [Act. SS. Belg. tom. V, pag. 226.] ; S. Dympna Martyr cum S. Gereberno, cujus nihilominus intererat, virginem sanctam in monasterio abscondi [Ibid. pag. 301.] , S. Bertilia Virgo [Ibid. pag. 233.] , S. Framechildis, mater S. Austrebertæ [Ibid. pag. 448.] , S. Gudila Virgo [Ibid. pag. 667.] , S. Oda Virgo [Ibid. tom. VI, pag. 587.] , S. Amalberga, Virgo Tamisiæ, in villa juris sui [Act. SS. tom. III Jul., pag. 72.] . Cæterum est specialis ratio, cur S. Oda id vitæ genus sectata fuerit, cura nempe, quam de nepote suo S. Huberto, gerebat, quapropter Ecclesiam quoque Leodiensem, cathedralem factam, latifundiis dotavit. Nullum igitur occurrit momentum, cur sancta matrona in Vosagum se conferret. Quod si monialium asceterio dedere se Sancta voluisset, extra Belgium id nullatenus debuisset quærere.

[32] [Amanii vixisse et obiisse,] Hæc porro, quam diluimus, difficultas eo collimabat, ut locus mortis, adeoque sepulturæ, saltem primævæ, in Lotharingia constitueretur. Non capit scilicet scriptor Lotharingus, S. Odam, defunctam Amanii translatam fuisse; ac proinde locum mortis alibi existimat requirendum. Huic difficultati occurrit ipsa Vita infra edenda. Nam quum S. Oda more aliorum fidelium in sepulcro composita fuisset, aliquot post annis S. Florebertus, corpus Sanctæ elevavit; quo facto, pro more istorum temporum, cultum exhiberi permisit. Hæc habet Vita num. 6: Cum igitur in circumpositis terrarum provinciis crebris virtutum miraculis fama nominis ejus fieret celebris, placuit Altissimo, ut pro celebranda nominis ejus ecclesiastica celebritate sacrum corpus ejus elevaretur a tellure, et honoraretur in facie populi et Ecclesiæ cum debita dignitate. Quia enim hæc famula Dei, Oda, diversas in vita sua fecerat construi divinæ servituti ecclesias, voluit Dominus, ut ecclesiæ, possessionibus ejus dotatæ, translatas de terra gloriosas ejus corporis servarent Reliquias, et Creatori suo ad fidem et notitiam futurorum redderent gratias… Itaque Floreberto, venerabili Ecclesiæ Leodiensis pontifice, ordinante, congregatis ad ejus tubam personis ecclesiasticis, totius proviniciæ populus undique confluebat, patrum sanctorum benedictionem suscipere et sanctas Reliquias transferendas de tellure digna veneratione et reverentia honorare. Patres itaque populo dantes benedictionem, cum oratione et psalmodia venientes ad sarcophagum, deponunt lapidem superiorem, super corpus sanctum positum: sicque in mausoleo lapideo, solido et integro, inveniunt sacras et venerandas Reliquias, dantes suavitatis odorem dulcissimum. Facta est hæc translatio septimo idus mensis Julii… Patres vero dignitatis ecclesiasticæ ecclesias, gloriosæ Dei famulæ Odæ constructas industria et labore, fecerunt ejusdem Reliquiis in majori altari Amaniensis ecclesiæ, ubi sepulta fuerat: et in locis singulis divinum servitium augmentare et laudes Deo in sanctorum ecclesiis per circumjacentes provincias pro Sanctæ Odæ memoria memoriter decantare. Reliquiæ itaque cum magna devotione reconditæ sunt in aliis ecclesiis honestissime. Hactenus biographus noster.

[33] [ejusque corpus, exceptis quibusdam particulis,] Satis manifestum est, textum exhibitum circa finem, ubi agitur de Reliquiis, esse mutilum. Quoniam autem nullum hujus Vitæ novimus exemplar sincerum, quo proin alii codices emendari possint, et jam supra monuimus scriptorem hinc inde voces quasdam omisisse; tali ratione hiatum implere, uncinis supplementa includentes, censemus: Patres vero dignitatis ecclesiasticæ ecclesias, gloriosæ Dei famulæ constructas industria et labore, fecerunt ejusdem Reliquiis (participes, ac corpus) in majori altari Amaniensis ecclesiæ, ubi sepulta fuerat, (imposuerunt), et in locis singulis divinum servitium augmentare et laudes Deo in sanctorum ecclesiis per circumjacentes provincias pro sanctæ Odæ memoria memoriter decantare (jusserunt). Atque hunc mutili textus sensum esse (nam voces vocibus substituere licet) satis indicat, vel ipsa verborum codicis series et ordinatio; ut quid enim dum agitur de Sanctæ Reliquiis, aliarum ecclesiarum, gloriosæ Dei famulæ Odæ constructarum industria et labore mentio sieret, nisi de dispertitione sacrarum exuviarum, aliis ecclesiis facienda, sermo esset? Dein, quum paulo infra dicuntur, Reliquiæ cum magna devotione reconditæ fuisse in aliis ecclesiis honestissime, dubium nullum superesse potest, quin distributæ tunc fuerint variis ecclesiis Reliquiæ S. Odæ. Hunc sensum nobis etiam exhibet Joan. Foullon, quando dicit, S. Flodebertum particulas aliquas misisse ad ecclesias a Sancta constructas [Vie de Ste Ode, pag. 249.] .

[34] [numquam amotum fuisse.] Sed e diverticulo ad quæstionem redeamus. Ex relatis satis manifestum est, quid nomine translationis, VII idus, seu die IX Julii, factæ, hic intelligendum sit, id est, ut habent Leodiensia Breviaria, S. Florebertum, Leodiensem episcopum Beatæ Odæ, miraculis præclaræ, Reliquias ad altare sublimasse. Præterea supersunt etiamnum lapides sepulcri, in quo primum S. Odæ corpus conditum fuit, atque juxta altare ecclesiæ Amaniensis parieti ad rei memoriam inædificati sunt [Ibid. pag. 244.] . Traditionem igitur constantem cumulat argumentum palpabile lapidum sepulcralium, quo extra omne dubium ponitur, S. Odam et Amanii vitam clausisse et ibidem sepulcrum nactam, perpetuo ad nostra usque tempora immota perstitisse. Sed quid? Domni-Martini juxta Tullum Leucorum (Dommartin-lez-Toul) in hodierna diœcesi Nanceiensi, servantur hactenus partes notabiles corporis S. Odæ, monstraturque ejus sepulcrum. Certe si de solis Reliquiis, etiam grandioribus, sermo esset, responderi posset, Martinianam ecclesiam, forsan a S. Oda constructam, participem fuisse ejus Reliquiarum, maxime quia hodierna Lotharingia ad Austrasiam, quam sua liberalitate dotavit sancta matrona, pertinebat, aut etiam lapsu temporis ab alia ecclesia ad Martinianam devoluta esse lipsana. Verum quum istic monstretur et antiquum sepulcrum, mihi verisimile est, aliam quamdam Odam sanctam requirendam esse. Opportune autem occurrit S. Oda, quæ S. Eliphii Martyris, cujus Acta ad diem XVI Octobris dedimus [Act. SS. tom. VII Octob. pag. 804.] , soror ferebatur. Et quidem istius Odæ cum S. Eliphio consanguinitatem non admittunt collega noster [Ibid. pag. 304.] aut D. Calmet in Historia Lotharingiæ [Hist. de Lorr. tom. I, col. 200.] , quin propterea ejus negetur aut sanctitas aut martyrium. Nam laudatus D. Calmet paulo infra ad annum 450 ejus passionem refert, sanctamque Hoildem, Hildam, Othildam, gallice Ste Houx appellat; additque eam in pago Parthensi sepultam mansisse usque ad annum Christi 1159, quo Henricus, Comes Campaniæ, Sanctæ corpus exhumari et Trecas transferri jussit [Ibid. col. 283.] . Videndum itaque est, an Reliquiæ Martinianæ imo et sepulcrum istius Odæ, non potius ad Tullensem quam ad Parthensem pagum pertineant. Tandem fieri potest, ut homonyma quædam, sanctitatis magis fama, quam rerum gestarum notitia, celebris, in Domni-Martini a sæculis sepulta, cultum aliquem obtinuerit, qui initio limites parochiæ vix excedens periit; sed postea inquirendi in ejus Acta cupiditas excitata fuerit, quumque nihil in loco ipso reperiretur, ad S. Odam Amaniensem historia devenerit. Sæpe enim sanctorum homonymorum Acta commiscentur. Sed hæc conjectando dicta sunto. Unum tenemus, corpus S. Odæ Viduæ, amitæ S. Huberti, et Amanii sepultum fuisse et ad hodiernam usque diem ibidem permanere.

[35] [Brevis notitia S. Pompeji.] Actis S. Odæ subnectimus ea quæ ex ejusdem Vita cognoscimus de ejus, ut videtur confessore, B. Pompejo; qui licet cultum proprie liturgicum, id est, Officium et Missam numquam videtur habuisse, apud Amanienses tamen in veneratione habetur, ut infra explicabimus. Quæ vero de beato viro narrantur, complexus est Molanus in suis Natalibus Sanctorum Belgii sub hac ipsa die XXIII Octobris. Beatum, ait, Pompejum sacerdotem præcipue dilexit Sancta Oda, virum vita et moribus comprobatum in tantum, ut licet percussio abfuerit, palmam tamen martyrii in sui corporis maceratione non credatur amisisse. Sepultus est Amaniæ in crypta sacelli, quod in monte ad honorem S. Catharinæ Deo dicatum est; usitatius tamen B. Pompeji dicitur, gallice “Saint Pope.” Altare ejus ecclesiolæ tres habet statuas, mediam Deiparæ, sinistram Catharinæ, et dexteram Pompeji, sedentis in habitu sacerdotali cum calice in manu. Similiter depictus est in pariete, sed stans et brutis benedicens animalibus. Quum autem rustici Missæ sacrificium inibi requirunt, sacerdotes legunt ex more de communi Confessoris non Pontificis, sed quia canonizatus non est, omissis Collectis de Confessore, legunt alias contra pestem animalium. Humanissimis litteris ad me datis VI Januarii currentis hujus anni 1858 R. D. Victor Doutrewe scribit oratorium B. Pompeji jam non exstare, sed superstitem remansisse ecclesiolam S. Catharinæ, licet ad usus profanos redactam. B. Pompeji intercessio non solum pro brutis animalibus, præsertim porcis, efflagitatur, sed etiam pro infantibus, morbo aliquo laborantibus. Concursus populi, sanctum sacerdotem venerantis, præcipue celebratur kalendis Maji et feria II Pentecostes. Hodiedum ejus imago circumfertur æri incisa, exhibens Beatum, dextera sua calicem sustinentem, et porcis circumdatum. Atque hæc sunt, quæ de B. Pompejo monumenta, tum antiqua tum recentiora, tradiderunt.

VITA S. ODÆ VIDUÆ, AUCTORE ANONYMO,
Ex codice pergameno Trajectino bibliothecæ regiæ Bruxellensis sub n° 7917 collata cum Codice Corsendoncano ejusdem bibliothecæ sub n° 858.

Oda, vidua (S.)
Pompejus, presb. conf. Amanii in diœcesi Leodiensi (S.)

BHL Number: 6259

AUCTORE ANONYMO.

CAPUT UNICUM.
Ortus Sanctæ; migratio in Austrasiam; opera pia; sanctus obitus; elevatio corporis a S. Floreberto, episcopo Leodiensi.

[S. Oda, Boggonis Aquitani vidua,] Gloriosa Christi famula Oda, potentissimi Gallorum regis filia a, felici auspicio tali nomine digna, quod laudem Dei vel hymnum sonat, Boggis, nobilissimi Aquitanorum ducis, uxor fuit b. Hæc gloriosæ Virginis Mariæ Matris Domini, parentum Joachim videlicet et Annæ votum et exemplum secuta, omnia bona temporalia, quæ habuit, in tres partes divisit. Unam partem in ecclesiis construendis et Deo servientibus abundanter exhibuit: de altera infirmis et egentibus ministravit: tertiam in suos usus reservavit c. Pauperum vestes propriis manibus consuebat; faciens baptizari, extrahens eos de fonte sancto, maternitate cum ipsis conjuncta *, libentius eis benefaciebat. Ad mortuorum etiam pauperum sepulturam propriis manibus vestes fecit d, et eos suis manibus tangens, sepulturæ tradidit. Pauperculorum hospitiola, quantumcumque distarent et quantumlibet via lutosa esset vel aspera, benignissime visitabat cum salutifera consolatione. Et sic triplicem captabat remunerationem; ex itineris labore, ex animi compassione, et ex rerum temporalium largitione e. His et aliis piis et bonis operibus Deo et hominibus dilecta, venerabatur ab omni familia, a cunctis fidelibus amabatur, ab omnibus, in tribulatione positis, ut mater et nutrix, laudabatur.

[2] [in Austrasiam venut,] Post aliquot annos sponsus ejus, dux gloriosus, in confessione veræ pietatis, vivifico pane munitus, ex hac luce migravit, et ad vitæ perpetuæ mansionem cum justis * pervenit f. Post mortem viri Beata Oda in sancta viduitate permansit; votoque facto, in continentia perpetua vivere studuit. Provinciam autem sui principatus per fideles viros optime gubernabat; suis subditis in omni tempore et loco, in omni angustia et necessitate salutis subsidia conferebat. Præcepit autem juxta mansionem suam fieri hospitale, in quo pauperes et infirmos pleno caritatis affectu refovebat. Pauperes hospitalis sui bis in die, mane et vespere personaliter visitavit; et cum hilaritate eis vitæ necessaria ministravit. Cum igitur his et aliis virtutum insigniis coruscaret, dilectus filius suus, venerabilis Arnulphus ad annos pubertatis devenit: et mater magnatum consilio principatum provinciæ cum relicto sibi a patre testimonio * gubernandum tradidit. Beatus igitur Arnulphus in juventute genuit * Ansigisum ducem, et post electus est Metensis episcopus g. Ansegisus dux, desponsata sibi Bogga *, Pippini principis filia h, gloriosæ Gheertrudis Virginis sorore dilectissima i, genuit ex ea Pippinum ducem; Pippinus vero dux habuit Carolum; Carolus habuit Pipinum primo ducem, post vero unctum in regem k. Pippinus rex genuit Karolum Magnum, qui a Leone Papa consecratus est in Romanorum imperatorem.

[3] [sanctisque operibus intenta,] Sic igitur Beata Oda ex magnis regibus, fidei christianæ cultoribus; Clodoveo videlicet atavo, Childeberto patre, fratre Dagoberto claruit decorata; sed filio ejus sanctissimo Arnulpho et sanctissimis imperatoribus et regibus, ex ejus genere procreatis, amplius exstitit apud Deum et homines glorificata l. Fuit etiam Beata Oda amita Beati Huberti episcopi Leodiensis m. Cum igitur die quadam omnem victum suum pauperibus erogasset, advenit Dominus in forma pauperis juvenis hilari vultu et jucundo postulans hospitium sibi pro Christi nomine præstari. Quæ, Christi audito nomine dulcisono, lætatur juvenem inspiciens, benignissime ipsum excepit hospitio. Juvenis autem assidens venerabili matronæ, rogat eam assurgere et sibi victualia ministrare. Surgens autem vadit ad sportam n, quam servientes prædixerant a victualibus evacuatam: invenitque eam panibus et cæteris alimentis usque ad summum repletam. Juvenis autem sumens victum a devota matrona, gratias retulit, et his verbis dulcissime eam alloquitur: “Quia hodie me in meipso, cæteris vero diebus in meis membris, refecisti; scito tibi vitæ æternæ gaudia præparari, et præsentis vitæ subsidia a te petentibus abundantiam tecum positis tui Redemptoris gratia ministrari.” His dictis, juvenis ab ejus oculis evanuit. Finito vero prandio, venientes servi et famulæ ad cellaria, solaria et horrea, viderunt messibus, farinis, panibus, cæterisque victualibus ita esse repleta, quasi non possent plura ibidem recondi o.

[4] [vicinæque mortis præscia,] Post aliquot autem annos ex nimia abstinentia et vigiliarum custodia cum ejus corpusculum nimia ægritudine fatigaretur, revelatione divina cognovit, excessum suum imminere. Consilio igitur servorum Dei omnem honorem et temporalium facultates in sola spiritualia bona propter Christi amorem funditus permutavit, et divina dilectione ferventes famulos et famulas, sacris institutionibus obedientes, ad ministrandum egentibus vice sua Deo famulari constituit. Postquam vero vinculum et curam oneris terrenorum de sua conscientia relaxavit, quasi libera Deo, quo postea vixerit vitæ spatio, indesinenter oravit, ecclesiarumque sacras ædes perambulando, exhortationibus et verbis mellifluis prædicando, meditari in lege Domini non cessavit. Spe gaudens, in tribulatione patiens, mente invicta, vultu sereno in Domino exultabat. Transitus quoque sui diem extremum, sibi divinitus revelatum, cum patientia exspectabat; de carcere ad regnum, de mœrore ad lætitiam, de tenebris ad lucem, de morte festinabat ad vitam: et cum in mundo esset corpore, animo quotidie ad æternas studuit transire virtutes. Continuis orationibus proficiebat, afflictioni et abstinentiæ singulariter serviebat: insuper et aspera cultu, veste cilicina suum induit corpusculum, et nullum in hac vita habuit sanctitatis refrigerium p, sed æternis semper erat intenta. Cumque ad diem venisset extremum, vocari fecit ad se sacerdotes et alios fideles; confessioneque facta, fide pura devotissime corpus dominicum recepit, sanctoque inuncta oleo, a cunctis circumsedentibus orationum petivit suffragium, ut de hac vita perveniret ad regnum cœlorum. Inde omnem substantiam et supellectilem et omnia, quæ habuit, Christi pauperibus jussit distribui, excepta vili tunica, in qua voluit sepeliri.

[5] [sancte obit;] Post hæc, dicta oratione dominica et symbolo Apostolorum q, jacuit exultans; et oculis intenta in cœlum, vidit Jesum Christum in medio sanctorum Angelorum, eam dulcissime vocantem ad refrigerium sempiternum. Sicque cum gratiarum actione omnes sibi assidentes devotissima voce et mente Domino commendavit: et suum in manus Domini tradens spiritum, quasi suaviter obdormiendo, decimo kalendas Novembris exspiravit. Multi vero circummanentes, ejus obitum audientes, ad ejus venerunt exsequias, et debiles ac pauperes, quos vivens pascere solebat, ut matrem dulcissimam flentes se amisisse dolebant. Corpus vero ejus, honeste compositum fidelium manibus, non quasi (mortuum, sed quasi) dormiens apparebat, et ut cinnamomum et balsamum aromatizans optime redolebat. Sacerdotes autem et cæteri ministri Christi corpusculum beatæ matronæ, feretro impositum, ad ecclesiam, quam propriis facultatibus ad laudem sui conditoris et honorem excellentissimi Martyris Georgii, quem pluribus in locis, privilegio amoris, in similibus venerata est, construxerat, et in qua splendida * erat, cum psalmis et orationibus detulerunt: et officio exsequiarum expleto, populo cumprovinciali convocato, in sepulcro, lapidibus constructo, tantæ fidei famulæ corpusculum dignissime condiderunt.

[6] [corpusque aliquot post annis] Post obitum autem ejus Dominus omnium, quem sincere dilexit et cujus amore pauperum turbam pascere non cessavit, famulam suam in hoc mundo ad suam laudem et ad suorum consolationem fidelium glorificavit, cum infirmis, diversa ægritudine aggravatis *, remedia reparavit. Inde Christus digne laudatur a cunctis, qui Sanctos suos gloriose coronat in cœlis et virtutum prodigiis et miraculorum signis mirificat frequenter * in terris. Tanta enim signa et virtutes Dominus operari dignatus est per ejus merita, ut cæcis visus, surdisque redderet auditus, claudis repararet incessus et multis linguæ usus; debilis etiam quisquis, sospitatis suæ compos factus, divina consolatione gavisus sit, et corpore et animo roboratus. Unde non immerito perpetua et immortali corona creditur esse coronata, quæ in viduitatis professione posita, eleemosynarum semine, vigiliis et orationibus in templo frequenter Domino serviens, in omni bono claruit opere comprobata. Cum igitur in circumpositis terrarum provinciis crebris virtutum miraculis fama nominis ejus fieret celebris; placuit Altissimo, ut pro celebranda nominis ejus ecclesiastica celebritate sacrum corpus ejus elevaretur a tellure, et honoraretur in facie populi et Ecclesiæ cum debita dignitate. Quia enim hæc famula Dei, Oda, diversas in vita sua fecerat construi divinæ servituti ecclesias, voluit Dominus, ut ecclesiæ, possessionibus ejus dotatæ, translatas de terra gloriosas ejus corporis servarent Reliquias, et Creatori suo ad fidem et notitiam futurorum redderent gratias et odas Odæ nomine et memoriæ frequentarent devotas.

[7] [a S. Floreberto elevatur.] Itaque Floreberto, venerabilis Ecclesiæ Leodiensis pontifice r ordinante, congregatis ad ejus tumbam personis ecclesiasticis, totius provinciæ populus undique confluebat patrum sanctorum * benedictionem suscipere et sanctas Reliquias transferendas de tellure digna veneratione et reverentia honorare. Patres itaque populo dantes benedictionem, cum oratione et psalmodia venientes ad sarcophagum, deponunt lapidem superiorem, super corpus sanctum positum: sicque in mausoleo lapideo, solido et integro, inveniunt sacras et venerandas Reliquias, dantes suavitatis odorem dulcissimum. Facta est hæc translatio septimo idus mensis Julii ad laudem et honorem Domini nostri Jesu Christi. Patres vero dignitatis ecclesiasticæ ecclesias, gloriosæ Dei famulæ Odæ constructas industria et labore, fecerunt ejusdem Reliquiis decorari et corpus in majori altari Amaniensis ecclesiæ, ubi sepulta fuerat (imponere) et in locis singulis divinum servitium augmentare et laudes Deo in Sanctorum ecclesiis per circumjacentes provincias pro Sanctæ Odæ memoria memoriter decantare s. Reliquiæ itaque cum magna devotione reconditæ sunt in aliis ecclesiis honestissime, et laudatur Deus deorum in sanctæ Odæ odis, gloria et honore, qui eam magnificavit virtutibus et coronavit in perpetua claritate.

ANNOTATA.

a In Commentario prævio num. 6 monstravimus, qua ratione dici possit S. Oda filia Childeberti regis: nempe istius Childeberti, qui occidendus a Clotario II, fugaque elapsus, numquam postea visus est. Ætas aptatur cum chronotaxi S. Odæ, ut liquet ex num. 7.

b De Boggo seu Bogone, ejusque splendidis natalibus ac posteris late actum fuit toto fere § II Commentarii prævii.

c De parentibus Deiparæ Virginis similem traditionem exhibet Ribadineira noster in Flore Sanctorum ad XXVI Julii. Suos, inquit, namque reditus annuos trifariam partiebantur: unam sustentandæ familiæ impendebant; alteram templo ejusque ministris offerebant; tertiam egenis erogabant.

d Codex Corsendoncanus omittit propriis manibus vestes fecisse ad sepulturam pauperum.

e Trinam remunerationem omittit Cod. Corsendoncanus.

f Boggo dux, maritus S. Odæ, diem suum obiit anno 688. Quum autem filio minorenni tutelam exhibere debuit ejus mater; confirmatur imprimis sententia, num. 9 Commentarii prævii exposita, S. Odam vix ante annum Christi 650 nasci potuisse: senior enim aliquot annis, primogenitus ejus filius infra ætatem virilem non fuisset. Consequitur dein et alterum: scilicet post impensam rei publicæ aliquot annorum tutelam, collatamque filio Aquitanici principatus liberam administrationem, demum in Austrasiam migrasse; quæ migratio inter annos690 et 700 reponenda est. Etenim si citius patriam reliquisse dicatur, impingimus in tutelam Aquitanicam: si vero tardius, tempus non suffecerit, ut nepotem suum, S. Hubertum, ad eam sanctitatem informaret, qua S. Lamberto, defuncto anno 708 aut 709, digne succederet.

g De S. Arnulfo, Metensi episcopo, Carlovingicæ stirpis auctore, egerunt nostri ad diem XVIII Julii [Act. SS. tom. IV Jul., pag. 423.] . Ostendimus in Commentario prævio num. 20, S. Arnulfum, anno 640 aut 641 defunctum, adeoque solido decennio ante S. Odam natam jam mortuum, eamdem matrem nullatenus habere potuisse. Præterea ex diplomate Alahonensi numm. 13 et seqq. Commentarii prævii constat Boggonem, ex S. Oda duos filios genuisse Eudonem, qui paternam hereditatem adiit, et Imitarium, de quo nihil hactenus præter nomen et filiationem innotuit. Quod si dicatur Imitarius, quatenus ignotus, fuisse forsan episcopus; ne conjectura quidem probanda est; quia verisimile non est, ut, omisso proprio filio, tantopere coluisset nepotem S. Hubertum, et neglecto episcopatu filii, latifundiis Ecclesiam Leodiensem,a nepote administratam, dotasset.

h De S. Begga vidua agendum erit ad diem, quo colitur, XVII Decembris: Acta ejus illustrata sunt in Actis Sanctorum Belgii [Tom. V, pag. 70.] .

i Colitur S. Gertrudis virgo die XVII Martii, quo Acta ejus ediderunt nostri [Act. SS. tom. II Mart., pag. 592.] .

k Errore librarii omittuntur in codice Trajectino duæ generationes, nempe Pipini Heristallii et Caroli Martelli. Textum ex codice Corsendoncano restituimus.

l Totam pericopen. Sic igitur B. Oda … glorificata. Omittit codex Corsendoncanus. Num consulto, non ausim dicere. Certe non noscitur alius frater Dagoberti superstes, quam Charibertus, pater Boggonis, mariti S. Odæ; atque adeo frater et soror matrimonium contraxissent! Cæterum nullum hactenus noscitur monumentum, quo constat, fuisse [Ibid. tom. III Febr., pag. 250.] S. Odam, aliqua necessitudine cum stirpe Carolovingica conjunctam.

m Colitur S. Hubertus, qui sedem episcopalemTrajecto ad Mosam Leodium transtulit, die III Novembris, quando ejus Acta illustrabuntur. Ejus Historiam, præter alios, scripsit Joannes Roberti, Societatis nostræ.

n Sporta, quam peram, saccum, manticam et interpretatur Cangius in suo glossario, hoc loco significari credo cellulam penuariam, in qua edulia extemporalia aut ciborum reliquiæ servabantur: gallice Huche, apud Flandros nostros Spinde vel Spende. Barthol. Fisen in Floribus Ecclesiæ Leodiensis, hanc vocem penum interpretatur: dicit enim: penum suam omni destitutam cibario commeatu.

o Refrigerium hoc loco significet cessationem aut remissionem in agendo: ita ut sensus sit, S. Odam non cessasse in procuranda propria sanctitate. Hanc Refrigerii significationem omisit Cangius in suo Glossario.

p Corsendoncano codici deest pericope: His dictis … ibidem recondi. Similiter num. sequenti: Afflictioni et abstinentiæ … erat intenta.

q Operæ pretium fuerit animadvertisse, quod nulla hic fiat mentio salutationis angelicæ cujusformula certe non exsistebat ætate S. Odæ, utpote sæculo XI antiquioris; quando inter latinos frequentior incepit istiusmodi precationis usus, qui demum in præceptum ecclesiasticum abiit, ut monstratum fuit in commentario Actorum S. Gauderici ad diem XVI Octobris [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1108.] . Hinc etiam denuo comprobamus, Vitam, quam edimus, scriptam fuisse, ut diximus Commentarii prævii num. 4, currente sæculo X. Nam si recentior fuisset scriptor, certe hæc retulisset pro more sui temporis, non omissurus proinde Salutationem angelicam.

r De S. Floreberto actum fuit ad diem XXV Aprilis [Ibid. tom. III Apr., pag. 377.] . Obiisse dicitur circa annum 746, ex quo anno emortuali monstravimus num. 25 Commentarii prævii falli Breviarium Leodiense, dicens, trigesimo secundo post mortem anno corpus S. Odæ elevatum fuisse, quod quidem σφαλμα correxit Proprium Leodiense, anno 1857 editum, in quo simpliciter legitur sine ulla annorum indicatione: Sanctus Floribertus, Leodiensis episcopus, Beatæ Odæ, miraculis præclaræ, Reliquias ad altare sacrum sublimavit.

s Non censemus omittendam epistolam, a canonicis Amaniensibus datam die IV Julii 1446 ad monachos S. Arnulfi Metensis; licet enim in ea quædam occurrant, arti criticæ, ut in decursu commentarii monstravimus, minime consentanea; continet tamen alia, quæ cultum S. Odæ illustrant, et præsertim testatur scriptum, etiam Lotharingis persuasum fuisse, quod corpus Sanctæ matronæ Amanii semper exstiterit. Epistolam edidit D. Calmet in Historia Lotharingiæ inter Instrumenta et est sequentis tenoris [Hist. de Lorr. tom. I, Preuves col. CIX.] : Præpositus et totum capitulum ecclesiæ collegialis B. Odæ viduæ Amaniensis, Leodiensis diœcesis, humiles vestri amici, venerabilibus et religiosis dominis abbati et conventui monasterii Sancti Arnulsi Confessoris, situati prope civitatem Metensem, debitam reverentiam et honorem, salutem in Domino sempiternam. Vobis et vestræ benignæ gratiæ notum facere cupimus, vestram litteram per religiosum et circumspectum dominum Simonem de Chariseyo, abbatem vestri præfati monasterii, nobis ex parte vestri missam, sigilloque præfati vestri abbatis sigillatam et roboratam; et prima facie apparebat, per illos duos homines, vobis ex parte nostri transmissos, benignissime recepisse, quosque homines benigne et laudabiliter amore sanctissimæ nostræ jam dictæ patronæ et nostri recepistis in vestro monasterio, prout dixerunt: pro quibus gratiarum actiones vobis per præsentes referimus; ut si qua possimus in partibus Leodiensibus facere, quæ vestris placeant voluntatibus, nobis vestris bonis delectaretis, paratis cum omni diligentia exponere nostrum posse ad omnia, quæ vestrum respiciunt commodum et honorem, propter sanctissimum Arnulfum, vestrum benignum patronum, filium B. Odæ viduæ suæ matris, nostræ fundatricis et patronæ; omniaque contenta in prætacta littera, nobis ex parte vestra missa optime intelleximus. Unde vobis referimus, quod nos, secundum quod cupitis, mittimus vobis totam Historiam et Legendam, Cantum et Officium Missæ Horarumque B. Odæ Viduæ, nostræ fundatricis et patronæ, prout reperietis in volumine latorum [Note: ] [latori?] præsentium tradito in pergameno, scripto secundum quantitatem voluminis, nobis per vos scripti, prout vestra littera asserebat: qui lator nobis promisit tradere vobis præfatam Historiam cum præsenti littera. Insuper vobis humiliter supplicamus, quatenus nobis per latorem præsentium remittere dignemini Historiam, Legendam, Cantum, Officiumque Missæ et Horarum festi B. Arnulfi Confessoris, vestri patroni, B. Odæ filii, et Historiam Translationis ejusdem S. Arnulfi necnon Chronicam B. Arnulfi: quam Chronicam per præsentes vobis promittimus eam remittendam, postquam conscripserimus, per latorem vel per alium virum fidelem. Item scire dignemini, venerabiles Religiosi, quod nos solemniter celebramus annuatim tria festa in nostra ecclesia collegiata Amaniensi in honorem B. Odæ viduæ, patronæ nostræ. Videlicet festum sui obitus, quando ipsa migravit ab hoc sæculo, XXIII die mensis Octobris: item celebramus secundum festum, scilicet festum Translationis B. Odæ IX die Julii: item celebramus tertium festum, scilicet festum Exaltationis B. Odæ, semper dominica die post festum S. Matthæi Apostoli et Euangelistæ in mense Septembri; et tunc fit solemnis processio circa villam Amaniensem, deferendo unum pulcherrimum feretrum argenteum, in parte deauratum, in quo feretro ossa benigni corporis beatissimæ Odæ sunt collocata. De quibus tribus festis primum festum prætactum, scilicet sui obitus, est majus; quia illud celebratur per omnes ecclesias totius episcopatus et diœcesis Leodiensis cum novem lectionibus in Matutinis, secundum ordinarium Leodiense. Et nos celebramus etiam de S. Arnulfo, vestro patrono, in nostra ecclesia Amaniensi, XVI mensis Augusti, festum cum novem lectionibus, secundum Ordinarium Leodiense, sicut de uno Confessore, propter defectum propriæ Historiæ. Etiam, venerabiles domini, vos facitis querimoniam de nomine patris S. Arnulfi, vestri patroni. De hoc rescribimus vestris reverentiis, quod pater S. Arnulfi vocabatur Boggus, qui fuit dux in Aquitania, prout invenietis in Legenda B. Odæ, per nos transmissa. Etiam si continget aliquos e vestris venire visitatum ecclesiam nostram Amaniensem temporibus futuris, vos reperietis eam sitam subtus oppidum Hoyense ad unum magnum milliare, prope fluvium Mosæ inter Hoyum et civitatem Hoyensem [Note: ] [Leodiensem?] , et habet ecclesia nostra duo campanaria, in qua ecclesia B. Oda requiescit, et est collegium canonicorum, et sumus de consortio et fraternitate sanctarum ecclesiarum Leodiensium. Item reperitur in Chronicis, quod B. Oda, nostra patrona, fundavit villam et ecclesiam Amaniensem in honore B. Georgii, et dotavit nostram ecclesiam de multis bonis, quæ possidemus, tam in decimis quam in denariis hereditariis, et adhuc fundavit quatuor ecclesias parochiales in episcopatu Leodiensi, omnesque in honore S. Georgii suis sumptibus; et instituit in nostra ecclesia Amaniensi octo canonicos, et quando decessit, omnes alias possessiones, prædia et allodia, quæ possidebat in patria Leodiensi, legavit S. Huberto Confessori, illo tempore episcopo Leodiensi, suo consanguinco, ad opus suarum ecclesiarum, quas ipse S. Hubertus fundabat tunc, tam in civitate Leodiensi quam in Ardenna; quia præfatus S. Hubertus erat filius sororis B. Odæ, et pater S. Huberti fuit filius Boggi supradicti; quia Boggi habuit duas uxores: ex prima genuit quemdam Bertrandum, et ille Bertrandus ex sua conjuge, vocata Phigberta, genuit S. Hubertum, quæ Phigberta fuit soror legitima B. Odæ viduæ. Post mortem suæ primæ uxoris, idem Boggus desponsavit B. Odam, ex qua genuit B. Arnulfum, vestrum patronum; et B. Oda fuit amita S. Huberti, et B. Arnulfus, filius B. Odæ, fuit avunculus S. Huberti ex parte Boggi, patris sui, quia Bertrandus et S. Arnulfus fuerunt fratres, non de una matre, sed de duabus matribus et de uno patre, scilicet Boggo. Item S. Arnulfus desponsavit sibi unam nobilem dominam, in qua genuit Angisum ducem, qui Angisus habuit in uxorem B. Beggam de Andradana, sororem S. Gertrudis Virginis; in qua Begga genuit Pippinum, prout ista reperimus in Chronicis Leodiensibus. Etiam aliquid et multa reperietis in Legenda B. Odæ de progenie, ortu, vita et sanctitate ejus. Novit Altissimus, qui vos in sancta Religione conservare dignetur per tempora longiora. In quorum omnium præmissorum testimonium, sigillum nostræ prætactæ ecclesiæ Amaniensis ad causas præsentibus litteris duximus appendendum. Datum anno Nativitatis dominicæ millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, mensis Julii die quarta. Non est, quod pluribus verbis monstremus multa esse errata in genealogica descriptione Amaniensium canonicorum, caput errorum in eo est, quod S. Arnulfum Metensem filium attribuant S. Odæ, cujus originem § II Commentarii prævii illustravimus, ut hæc denuo refutare opus non sit.

* C. cum eis contracta

* C. add. victurus

* C. patrimonio

* C. habuit

* C. Begga

* C. sepelienda

* C. add. pro salute confluentibus, salutis

* C. deest frequenter

* C. deest sanctorum

DE S. DOMITIO, CONFESSORE, IN TERRITORIO AMBIANENSI,

ANTE MEDIUM SÆC. VIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Domitius, conf. in territorio Ambianensi (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Sancti elogia in Martyrologiis; videtur, solum fuisse diaconus; ejus Vita a variis vario tempore conscripta; de cathedralitate ecclesiæ S. Acheoli juxta Ambianum et de vita Sancti clericali.

S. Domitii sanctitatem et cultum ecclesiasticum testantur nobis varia Martyrologia; imprimis Romanum his verbis: [S. Domitii diaconi] In territorio Ambianensi, Sancti Domitii presbyteri. Molanus vero in suo Auctario Usuardino dicit: In territorio Ambianensium, Sancti Domitii episcopi et confessoris; ast Martyrologia Ebroicense et Autissiodorense exhibent S. Domitium Ecclesiæ Ambianensis presbyterum et canonicum. Præter Molanum nemo Sanctum nostrum episcopum dixit, imo neque presbyter dicendus est, quum antiquissima, quam infra damus, Vita eum diaconum vocet. In partibus, inquit num. I, Gallicanis fuit quidam senex, non tam annorum ætate, quam morum honestate præclarus, primitus Ecclesiæ Ambianensis canonicus, nomine Domitius, vir devotus, Spiritu Sancto repletus atque diaconatus gratia decoratus. Et vero in reliqua narratione vitæ nihil occurrit, quod indicet S. Domitium aliquando presbyteratu functum fuisse; quin contrarium indicant verba num. 9: Sanctus enim obitum suum, parum ante decessum suum, sentiens imminere, … uni sacerdotum, se ad Missam celebrandam præparanti, accessit, et ab ipso petiit, in ipsa Missa sibi sacrosanctam hostiam conferri. Quod si Domitius presbyter fuisset, sanus adhuc vegetusque sacrificium ipse indubie obtulisset. Merito itaque Breviarium Ambianense, anno 1746 jussu Ludovici de la Motte episcopi editum, Sanctum Domitium diaconum dixit.

[2] [Acta edidere tum veteres,] Quam coram habemus et edimus, Acta coæva non sunt, sed omnium, quæ novimus, antiquissima: quum enim S. Domitius sæculo VIII, tempore Christiani, Ambianensis episcopi, qui inter annos 721 et 748 sedem tenuit [Gall. Christ. tom. X col. 1156.] , floruerit; et hæc Acta conscripta fuerint, quando parthenon Paracliti, id est anno 1219 [Ibid. col. 1345.] , construebatur, ut dicit biographus noster num. 2, patet eorumdem scriptorem initio sæculi XIII floruisse. Antiquiorem tamen Vitam biographo præluxisse, ad quam suam lucubrationem conformaverit, verisimile mihi videtur, tum quia in rebus gestis referendis omnino sobrius est, tum quia metricam quamdam Vitam exstitisse indicant verba similiter cadentia et ad metrum fere exacta, ut in Annotatis hinc inde ostendemus. Nostra etiam biographia S. Domitii omnino convenit cum ea, quam ex eodem Legendario Abbatisvillensi de S. Ulphia edidit Bollandus ad diem XXXI Januarii [Act. SS. tom. II Januar., pag. 1123.] . In eo tamen utraque Acta differunt, quod diverso tempore scripta sunt: nam quo tempore biographus S. Domitii Vitam adornabat, monasterium Paracliti construebatur, nondum absolutum; ut ipse dicit num. 2, S. Ulphiam, heremiticæ desiderio vitæ succensam fugisse et ad fontem quemdam, ubi cœnobium Paraclyti monialium Cisterciensis Ordinis MODO CONSTRUITUR ET FUNDATUR: id autem accidit anno 1219, ut constat ex charta fundationis data anno gratiæ MCCXIX, mense Junio [Gall. Christ. tom. X, instrum. col. 339.] . Ast quando Vita S. Ulphiæ scribebatur, jam constructum et fundatum erat monasterium Paracliti, scribente biographo [Act. SS. tom. II Januar., pag. 1124.] : Ut mansionis locus Virginis Ulphiæ celebrior haberetur, divina providentia hoc eodem loco illud nobile cœnobium sacrarum virginum, quod dicitur Paraclitus, ædificatum exstitit et fundatum: adeoque Vita S. Domitii Vitam S. Ulphiæ præcessit.

[3] [tum recentiores:] Post antiquiora Acta, etiam recentiores quidam operam suam in scribenda Vita S. Domitii contulerunt. Petrus a S. Quintino, ordinis FF. Minorum Capuccinorum, Vitam SS. Ulphiæ et Domitii gallice edidit Ambianis anno 1664. Et quandoquidem res gestas S. Ulphiæ attingere nemo potest, quin simul præcipua monumenta Sancti nostri referat, inter ejusdem biographos recensendi sunt etam ii, qui speciatim de S. Ulphia scripsere. S. Ulphiæ, tamquam monasterii Paracliti patronæ, Vitam gallico idiomate conscripsit et Parisiis anno 1648 edidit Susanna de Brasseuse, XXIII abbatissa ejusdem monasterii, ab anno 1626 ad 1681 [Gall. Christ. tom. XX, col. 1346.] . Tandem Ludovicus Sellier Societatis nostræ, nuper sancte defunctus, novam adornavit Vitam S. Ulphiæ, quam Ambianis anno 1841 publici juris fecit. Id inter alia pretii habet libellus, a viro piissimo concinnatus, quod usus antecessorum suorum lucubrationibus, fata etiam recentia sacrarum Reliquiarum, quæ turbine exeuntis sæculi præteriti dispersæ fuerunt, enarrare et piam antiquiorum temporum traditionem, quatenus et hodiedum viget, testari potuerit. Frequenter igitur nobis citandus occurret; et quamvis, suppresso auctoris nomine, sola tessera A. M. D. G. typis excusus fuerit liber, eumdem tamen sub auctoris nomine ad calcem paginæ pro more nostro exhibebimus.

[4] [floruisse videtur] Porro quod ad tempus spectat, quo S. Domitius floruit, nihil accurate definiri potest; quum nulla tum in ejus, tunc in S. Ulphiæ Actis occurrat nota chronologica præter pontificatum Christiani, Ambianensis episcopi, cujus tempus certis numeris determinare non licet. Erat autem Christianus ante episcopatum suum, teste Carolo Le Cointe in suis Annalibus ad an. 713 num. 38 [Annal. Franc. tom. IV, pag. 526.] , abbas Reomaensis in Lingonibus: Petrus Roverius noster, qui Historiam monasterii S. Joannis Reomaensis composuit, Christiani, inquit [Pag. 76.] , præfecturam decennio posteriorem illa, quæ præcessit, Eustorgii tenemus, ex Catalogi abbatum notis chronicis: (Eustorgium autem abbatem dixerat anno 710, adeoque Christianus præfecturam suam anno 720 occeperat) sed illius finem præcise non licet assignare, multo minus res ab eo gestas, nisi quod sedis incompertæ episcopatu est functus. Post quæ verba Cointius l. c. addit: Illam tamen sedem a nobis compertam putamus, Ambianensem videlicet, quam Dominico, Ambianensi, post S. Lamberti translationem statim mortuo, Christianus obtinuit anno 721.

[5] [ante medium sæculum octavum:] Verum Christiani episcopi, quemadmodum et aliorum antistitum, qui translationi S. Lamberti adstitisse dicuntur, præsentiam non satis idoneo testimonio comprobatam dicunt nostri ad diem XVII Septembris in Commentario de S. Lamberto num. 200 et seq. [Act. SS. tom. V Sept., pag. 453.] : imo, inquit Constantinus Suyskens, Commentator Actorum S. Lamberti: aliquorum antistitum ex his, episcopatus tempus, quale a scriptoribus traditur, cum translationis tempore non concurrisse, aliorum vero admodum dubium esse, ac cæterorum denique præsentiam plane incertam. Quamvis igitur plerique recentiores, Adrianus de la Morliere [Antiquités de la ville d'Amiens, pag. 196.] , Carolus Le Cointe [Annal. Franc. tom. IV, pag. 646.] , auctores Galliæ Christianæ [Tom. X, col. 1156.] et monachus Cœlestinus Daire [Hist. de la ville d'Am. tom. II, pag. 13.] tamquam indubitatam referant præsentiam Christiani, Ambianensis episcopi, in translatione S. Lamberti, hæc tamen certa non est, adeoque certum fundamentum chronologiæ præbere non potest. Quamvis igitur certum aliquod initium pontificatui Christiani dare non possimus, dubium tamen non est eumdem fuisse Ambianensem episcopum circa hæc tempora, quum id ex successione episcoporum supputare liceat. Sic Ursinianus, Ambianensis episcopus, memoratur in placitis Clodovæi III, anni 692 et Childeberti III, anni 697 de Nocido villa supra Isaram Noisy-sur-Oise [D. Bouquet. tom. IV, pag. 671 et 676.] : hunc excipit Dominicus, quem sequitur Christianus, post quem habemus Raimbertum, cujus mentionem facit Zacharias Papa in epistola ad Bonifacium Moguntinum et varios Galliæ episcopos, quæ, ut notat Sirmondus, data anno 748 fuerit [Migne. Patrol. tom. LXXXIX, col. 948.] . Itaque inter annum 697, quo Ursinianus et 748, quo Raimbertus sederunt, habemus intercapedinem quinquaginta trium annorum, quo intervallo episcopis Dominico et Christiano locus est; quod quidem sufficit, ut dicamus, S. Domitium, sub Christiano viventem, priorem partem sæculi octavi occupasse: quapropter ejus obitum late, quoniam nihil certius habebamus, ante medium sæculum octavum signavimus.

[6] [ejus cella Ambiano] In Vita num. 1 legimus S. Domitium in quodam loco secreto, distante quindecim milliaribus a civitate Ambianis, solitariam vitam duxisse, et habuisse consuetudinem nocte qualibet Ambianis in ecclesia Beatæ Mariæ, ubi monasterium S. Acheoli nunc consistit, vigiliis personaliter, et, eisdem expletis, hora, qua poterat, ad suum heremitorium remeare. In Vita S. Ulphiæ, a majoribus edita, num. 4 [Act. SS. tom. II Januar., pag. 1123.] , dicitur ejus cella circiter quarto milliario ab eadem urbe (Ambianis) juxta rivum Noyæ fuisse. Quod quidem cum Actis S. Domitii nullatenus convenit: forsan error Vitam S. Ulphiæ inficit, nempe omissio vocis decimo, ita ut legendum sit, cellam Sanctæ Virginis decimo quarto milliario distantem Ambianis fuisse: qua ratione satis conveniret utraque Vita, quum cella Virginis duobus chiliometris propius Ambianis, quam Sancti Viri tugurium, adjacuerit. Constant hæc ex Atlante Galliæ Cassiniano. Verum dubito, an in alterutra Vita mensuræ topographicæ recte expressæ sint: milliare olim, saltem tempore Gregorii Turonensis, tertiam partem leucæ Gallicæ, quarum XXV sunt in gradu geographico efficiebat. Nam dicit Historia Francorum lib. VIII cap. 15 [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 457.] , Eposio castro monasterium S. Wulfilaici octo milliaribus distare, quæ leucas gallicas duas cum dimidia constituunt [Cfr Act. SS. Belg. tom. II, pag. 184. Annot. a.] . Adeoque si S. Domitius quindecim milliaribus Ambianis, vel potius ab ecclesia S. Acheoli, distaret, iter quotidianum fuisset quinque leucarum, quibus duplicatis propter reditum, decem leucarum spatium diebus singulis percurrere debuisset: tantus autem peregrinandi labor quotidie suscipere, etiam per pluvias, nives et glacies vires humanas vix non superat, præsertim, si animadvertimus, id præstandum fuisse et a viro devexa jam ætate et a tenera virgine.

[7] [duabus cum media leucis distabat,] Quod si vero mappas geographicas consulimus, invenimus rem, etsi adhuc arduam, tamen humanius transactam fuisse. Atlas Cassinianus statuit distantiam Cellæ S. Domitii, quæ nunc simpliciter S. Domitius vocatur, ad S. Acheolum decem chiliometrorum seu paulo plus quam duarum leucarum cum dimidia: et cella S. Domitii ab Ulphiana, quæ dein in parthenonem Paracliti excrevit, duobus distat chiliometris, ut videre in Atlante laudato, mappa signata 5 II. Propter has rationes arbitramur, utrumque biographum cespitasse alterum excessu, defectu alterum: et legendum censemus, octo circiter milliaribus cellam Sancti viri Ambianis distantem fuisse, quare et S. Ulphiæ eremitorium septimo milliari ab urbe ponimus. Neque hæc dicta sunt, quasi utriusque Sancti laborem minutum vellemus: certe iter quinque leucarum, hyemali et æstivo tempore, quotidie conficiendum, tantam nobis exhibet arduitatem, ut nullum aliud pœnitentiæ opus eidem æquiparari posse videatur.

[8] [eoque quotidie noctu ibat:] Porro eodem num. 1 duo alia occurrunt, quæ illustratione aliqua indigent, nempe S. Acheoli monasterium, tunc ecclesiam Beatæ Mariæ fuisse, ac in ea canonicos ecclesiæ cathedralis sedisse. Quantum ad cathedralitatem ecclesiæ S. Acheoli spectat, conveniunt scriptores Ambianenses, eamdem omnium primam ædificatam fuisse in diœcesi Ambianensi, adeoque primos episcopus in ea sedem suam pontificalem constituisse [Gall. Christ. tom. X. col. 1148 et 1325. Daire Hist. d'Amiens. tom. II, pag. 251.] . Id tamen singulare est, quod primaria ecclesia extra muros civitatis Ambianensis ædificata fuerit; plerumque enim in ipsa civitate erigebantur ecclesiæ cathedrales. Ecclesiam autem S. Mariæ ad S. Acheolum extra civitatem positam fuisse, ostendit mos ibidem sepeliendi mortuos, quum senator Faustinianus ibidem suum haberet sepulcrum. Quapropter probari mihi non potest ratio, ab auctoribus Galliæ Christianæ allegata, ad evincendum, ut ajiunt [Gall. Christ. l. c. col. 1148.] , fuisse cathedralem, quia nempe in ea constat episcopos primos et plurimos sepultos fuisse. Cautum enim erat legibus, ne defuncti intra civitatem componerentur, ut luculenter nobis testatur Concilium Bracharense anni 561, quod canone XVIII prohibens [De Aguirre. Conc. Hisp. tom. III, pag. 181. Cfr Additionnem Jos. Catalani, ibid. pag. 187.] , ne corpora defunctorum ullo modo in basilicis Sanctorum sepeliantur, ordinationis suæ hoc adducit momentum: Nam si firmissimum hoc privilegium usque nunc manet civitates, ut nullo modo intra ambitus murorum cujuslibet defuncti corpus humetur, quanto magis hoc venerabilium Martyrum debet reverentia obtinere. Proinde primi civitatum episcopi non sepeliebantur in suis ecclesiis cathedralibus, quando hæ intra murorum ambitum continebantur, sed extra civitatem erat sepulturæ locus, ut pluribus allatis exemplis monstrari posset [Cfr Thomas. Discipl. Eccles. Part. III, lib. I. cap. 66.] . Hæc ideo dicta non sunt, quasi opinionem illorum reprobaremus, qui censent ecclesiam S. Acheoli olim cathedralem fuisse; sed ne inefficaces rationes producantur ad confirmandam opinionem, cæterum probabilissimam: quandoquidem omnium consensu ecclesia S. Acheoli fuit totius diœcesis antiquissima, pronum est judicare, in eadem primos episcopos Ambianenses sedem habuisse suam.

[9] [an clero Ecclesiæ Ambianensis adscriptus fuerit, inquiritur.] Verum quo tempore floruit S. Domitius, nempe sæculo octavo, hæc jam desierat esse cathedralis, quam S. Salvius, episcopus Ambianensis intra urbem sæculo VII ineunte, ut monstrarunt nostri in Actis utriusque S. Firmini [Cfr Act. SS. tom. I Septemb., pag. 186 et tom. VII, pag. 36.] , transtulerat. Videntur autem in ecclesia S. Acheoli fuisse clerici, qui, ut habet Gallia Chritiana [Tom. X, col. 1325.] , sub ditione capituli diu noctuque Deo militabant: et istis quidem clericis associabat se S. Domitius ad nocturnas Deo persolvendas laudes, ut in Vita ejus num. I narratur. Utrum porro fuerit veri nominis canonicus, quales hodie novimus et habemus, dubitari merito potest; quum capitula ecclesiarum cathedralium nondum more hodierno essent constituta. Ab ipsis tamen Ecclesiæ initiis episcopo adhærebant presbyteri quidam et diaconi, quos S. Ignatius Martyr, epistola ad Trallianos [Migne. Patrol. gr. tom. IV, col. 678.] , jam senatum Dei et concilium Apostolorum appellabat, quem summa veneratione a fidelibus habendum volebat. Propter similem reverentiam antiquissimo tempore vetitum erat presbyteris ruralibus Missæ Sacrificium, præsente presbytero urbano, sine ejus licentia, offerre, ut habet concilium Neocæsariense anni 314 [Labbe tom. I, Conc. col. 1488.] . Quia igitur S. Domitius sat distans haberet extra Ambianum domicilium, ut non facile posset episcopo suo adesse; dubium est, an ad senatum seu presbyterium Ecclesiæ Ambianensis pertinuerit. Dein cohabitabant passim episcopus et clerus cathedralis. Nam ex can. XII concilii Turonensis II, anno 567 celebrati habemus [Ibid. tom. V, col. 855.] , episcopum habitasse cum presbyteris, diaconis et junioribus clericis suis; quapropter episcopus, si fuerit uxoratus, conjugem ut sororem habeat, ejusque habitationem separatam faciat: tam longe absint mansionis propinquitate divisi, ut nec hi, qui ad spem recuperandam clericorum servitute nutriuntur, famularum (uxoris episcopi) propinqua contagione polluantur. Erat igitur domus episcopalis non solum quod nunc palatium episcopale dicimus, sed etiam claustrum canonicorum et juniorum seminarium, Atquehac ratione scholæ Ecclesiæ Ambianensis, adeoque ejus clero aliquandiu adscriptum fuisse S. Domitium, omnino admittimus: deinde vero tamquam diaconus basilicæ S. Acheoli, quandoquidem præbendulæ, ut habet Vita num. I, particeps fuerit, inserviit. Hæc Vitæ S. Domitii præmittenda duximus.

VITA S. DOMITII, CONFESSORIS ET CANONICI AMBIANENSIS,
Descripta ex Legendario Ecclesiæ Collegiatæ S. Wulfranni, urbis Abbatisvillæ, diœcesis Ambianensis.

Domitius, conf. in territorio Ambianensi (S.)

BHL Number: 2258

AUCTORE J. V. H.

[S. Domitius] Primo tempore alleviata pleniter et sedata valida persecutione tyrannorum, adversantium legibus christianis, in partibus Gallicanis fuit quidam senex, non tam annorum ætate, quam morum honestate præclarus, primitus Ecclesiæ Ambianensis canonicus a, nomine Domitius, vir devotus, Spiritu Sancto repletus, atque diaconatus gratia decoratus. Hic Christi charitate suaviter vulneratus, canonicatum suum sponte resignans, omnem contempserat mundi pompam, reliquerat vanitatem ac oblivioni dederat carnis curam, in quodam loco secreto, distante circiter quindecim milliaribus a civitate Ambianis b, solitariam vitam ducens. Hic etiam habebat consuetudinem nocte qualibet Ambianis in ecclesia Beatæ Mariæ, ubi S. Acheoli monasterium nunc consistit c, vigiliis personaliter interesse, et, eisdem expletis, hora, qua poterat, ad suum heremitorium remeare. Quotidianam nihilominus a se sibi indictam de canonicatu suo præbendulam d, modicam tamen et strictam, ut heremitæ sobrio competebat, benigne sui concanonici ministrabant, quam secum in pera, quasi mendicans, revertens a vigiliis humiliter deferebat.

[2] [S. Ulphiæ Virginis,] Fuit etiam in diebus illis virgo quædam, formosa valde, Ulphia nomine e, quæ patriam et parentes, divitias et nuptias, heremiticæ desiderio vitæ succensa, fugerat, et ad fontem quemdam, ubi cœnobium Paraclyti monialium Cisterciensis Ordinis modo construitur et fundatur f. Tunc vero in locum spinosum et refertum vepribus secesserat; ibidemque adhuc parvo tempore latuerat, implorans a Domino sibi gratiam et misericordiam celeriter elargiri. Quum igitur quadam die, circa sextam horam g sanctus senex, Domitius, reverteretur a vigiliis, ut quotidie faciebat, et prope dictum fontem, juxta quem morabatur Ulphia, ad jactum sagittæ deberet transire, vox talis ad ipsam subito desuper est delapsa: Ulphia, cito surge, et tuo * patrem intuens, eidem festina occurrere. Quæ vertens oculos ad declivium montis, vidit sanctum senem, in habitu heremitico et vultu angelico descendentem, habentem capitis cæsariem et barbam venerandam h, canitie niveam, ac præ senectute et corporis debilitate se baculo sustentantem. Cui jussa divinitus, occurrit Ulphia, et capite inclinato, vultuque in terram dimisso, ante sancti senis genua, flexis poplitibus provoluta, lacrymabili voce dixit: Pater sanctissime, miserere mei. Stupens autem senex pro novitate rei insolitæ, et videns juvenculam sic se dejicientem, comiter sistit pedem, Ulphiæ breviter ita dicens: Quæ es? Quid quæris et quare sic te humilias? Et illa: Ego, inquit, sum Ulphia nomine, Christiana religione, Dei ancilla devotione, quæ quærens animæ meæ salutem et sponte me sic humilians, ut inde pietate Dei exaltationem consequar sempiternam, ad te missa nutu divino, ut mihi compatiaris affectu paterno, et ut tibi obediam in Christo filiali obsequio.

[3] [multum id sollicitantis,] Et Domitius ad illam: Quod, inquit, experimentum habere de te possum, ut existimem, esse vera, quæ dicis? Sancta virgo respondit: Si me, ait, in frutecto i, isti fonti contiguo, per vitæ meæ residuum conversantem inveneris, ea, quæ vitam heremiticam redolent, operantem, et ad illa, quæ divino cultui pertinent, deprehenderis promptam haud segniter et paratam, scito quod sanctitati tuæ me miserit Dominus a te in suo sancto servitio nutriendam. Interim vero Sanctus Domitius in Ulphiam, hanc et aliam causam adventus sui ad illum locum referentem, defixis oculis intendebat, comperiens et admirans supra modum et ipsius virginis vultus elegantiam et auditus intelligentiam, intellectus perspicaciam, sensus vigilantiam, sermonum ponderatorum efficaciam et responsionum discretarum claram evidentiam, insuper et religiosi propositi firmam vivamque vocis constantiam.

[4] [curam suscipit;] Cujusmodi constantiam ut plenius comprobaret senex callidæ et antiquæ circumspectionis, petitioni sanctæ virginis tunc minime acquiescens, usque ad crastinum astute distulit responsionem, eo quod sciebat dictum ab Apostolo: “Nemo vos seducat inanibus verbis” [Ephes. V. 6.]; et quia diabolus aliquando “se transfigurat in Angelum lucis” [II Cor. XI, 14.]; et quia dicit alibi: “Probate spiritus, si ex Deo sunt” [I Joan. IV, 1.]: hoc maxime secum revolvens, quia super his nihil ei adhuc Dominus revelarat. Et ait ad illam: Juxta meam consuetudinem hac sequenti nocte proficiscar ad vigilias Ambianis, et in meo reditu tibi meam aperiam voluntatem. Et sic, illa remanente, discedens abiit viam suam, divinæ dilectionis, fervoris et devotionis igne in cor ejus vehementi nimis impetu scintillante, ita ut vix posset ad aliquid aliud cogitare. Crastina vero die reversus, dixit ad illam: Ulphia, heri, si recolis, promisi tibi petitioni, quam mihi feceras, hodie respondere, utrum vellem tecum affinitatem religiosam conjungere, et te in spiritualem filiam adoptare: in cujusmodi dilatione plenius edoctus a Domino, a tua supplicatione, facta devote, non recedo, sed, quod petisti, benigne concedo. At Ulphia sancto seni grates plurimas referens, facta cella modica, mansit ibi cum eodem Domitio k.

[5] [ranarum strepitu impedita sancta,] Eo vero tempore, quo sancta virgo Ulphia cum sancto in Christo patre suo, heremita Domitio, Ambianis ad vigilias noctu ibat, et adhuc noviter ire consueverat, contigit in una noctium, æstivo tempore, ut post completorium, orationumque ferventem instantiam, illa stratu suo cillicino caput suum, sicut erat vestita, reclinaret, quatenus hora eundi ad vigilias paratiorem et vigilantiorem Sanctus per eam adveniens inveniret. Et ecce statim, capite Sanctæ Virginis inclinato, ranæ, quarum ibi semper erat fertilis copia, juxta modum suum, non noviter consuetum, validum suo cantu facientes impetum, non solummodo tunc secundum quod consueverant, sed præ nimia tepiditate acris multo fortius cantum suum exaltaverunt, quasi festum celebrantes cœtum: ita quod per sonum tumultuantium vocum, forsan aliquibus possent non modicum incutere tædium atque metum. At quum noctis profunditas et refrigescentis roris asperitas ipsarum bestiolarum voces paulatim et tandem penitus repressissent, ipsisque silentium indixissent; ipsa quoque virgo sancta per clamorem hujusmodi valde præter solitum vigilasset, et hora surgendi pergendique ad vigilias propinquasset, signo sanctæ crucis fatigata plurimum se munivit et sic celerius solito firmius obdormivit.

[6] [ne S. Domitium, vocantem] Mox autem ut obdormivit Ulphia, illæ bestiolæ, quæ jam a clamore quieverant et tacebant, sibi etiam dormienti taliter obstrepere videbantur, quod ad nihil poterat aliud intendere quoquomodo. Nam illo eodemque puncto et momento Sanctus Domitius advenit, et baculo pulsans Ulphiæ cellulæ pessulam, ut solebat, stansque foris et auscultans, intus nihil audiebat. Quare vocem suam cum ictibus baculi fortius semel et bis iterans, ajebat: Ulphia, surge. Quum autem Sanctus senex nullam responsionis vocem audiret, clamabat valentius voce, qua poterat, altiori: Ulphia, Ulphia, surge, mea filia, nam secunda noctis præterit vigilia l. Verum quum omnes ejus clamores casso labore deficerent, nec ejus auditum ulla deintus data responsa reficerent, æstimans Domitius, quod Ulphia jam ad vigilias perrexisset, et quod ipsa recta vigiliarum hora surrexisset, arguens in semetipso propriam somnolentiam et suam detestans socordiam, quod tenera virgo tam ferventer ipsum ad vigilias anticipasset, et ipse, detentus pigritia, diutius repausasset, iter arripiens, eamque præire credens, sequi festine nitebatur, verecundia magna tactus, sudore nimio defluente toto corpore madefactus.

[7] [ad ecclesiam, audiret,] At quum ad ecclesiam pervenisset, et primum vigiliarum signum vix pulsatum fuisset, ipseque filiam suam Ulphiam hac et illac per ecclesiam pluries quæsivisset et minime invenisset, clam discedens ab ecclesia, sistere pedes noluit. Quinimo non, si voluisset, potuit, donec tristis, anxius atque sudans ad Ulphiæ cellam venit, eamque, de eadem exeuntem invenit; nam tunc primum evigilaverat et ostiolum suum aperuerat. Videns autem Ulphia sanctum patrem suum Domitium, rubore ex nimia fatigatione suffusum et sudore perfusum, ipsi compatiens et blande leniterque alloquens, dixit: Indulgeat tibi Deus, Domine pater, quod me hodie pergens ad vigilias non vocasti et somnolentem * nimis minime excitasti. Ad hæc senex respondit: Imo quinquies et amplius te vocavi, sed infra cellam tuam nullum responsum audiens, esse te jam ad vigilias æstimavi. Et ad terram senex residens, valde lassus, omnia quæcumque sibi acciderant illa nocte, ipsi Ulphiæ per ordinem narravit.

[8] [ranis silentium indicit:] Intellexit igitur protinus virgo sancta per ranarum strepitum et earumdem immoderatum garritum, suum fuisse tunc auditum quasi fantastice impeditum, ne se excitantem seu vocantem audiret aut intelligeret patrem. Et confestim ad terram genua sua flectens, manusque simul junctas ad cœlum extendens, oravit ad Dominum ita dicens: O Deus omnipotens et æterne, ranarum istarum garrulitatem sterne, obtura guttura sic, ut amplius in isto loco non garrulent, tumultum non faciant, amodo usque in sempiternum taceant istæ quidem præsentes et omnes etiam aliæ post futuræ natæ istarum, natæque natarum et quæ nascentur ab illis, majores et mediocres cum pusillis. Et conversa ad illas dixit: Quia vos, vilissimi vermes, ista nocte graviter nos turbastis, privatisque devotionis et pacis bono, vestro tumultuoso sono, ego confidens de Dei dono, perpetuum silentium vobis impono, et sic vobiscum pactum compono, quod omnes vobis consimiles, hic in posterum venientes, isti interdicto suppono. O valida maledictio! O interdictum ore sanctum * et virgineo ita dictum, quod hoc miraculum nullo modo constat fictum m. Si quidem S. Domitio respondente, Amen, ex tunc hactenus ista sententia perduravit, et amborum merita Deus sic exaltare curavit, quod facta per nos, non solum cum pluribus sed etiam fere cum finitimis omnibus inquisitione diligentissima, omnes voce dicunt evidentissima, se numquam ibi audiisse ranarum cantamina n.

[9] [morti proximus] Sanctus autem obitum suum, parum ante decessum suum, sentiens imminere, finem optimum imponens operi bono, hominem utrumque viatico salutari studuit sic munire. Etenim nocte tunc sequente, cum sancta filia sua veniens ad vigilias, ut consueverat, facto mane, uni sacerdotum, se ad Missam celebrandam præparanti, accessit, et ab ipso petiit, in ipsa Missa sibi sanctæque virgini sacrosanctam hostiam conferri o. Qua sumpta, venerunt ad Ulphiæ cellulam ipsa die, residensque sanctus senex sic alloqui cœpit eam: Scisne, Ulphia, filia mea, quare nos duos hodie fecerim hostia sacra muniri? Ulphia dixit: Nihil super hoc, pater sancte, respondere rectum audeo, nihil inde definio, nisi quod conjicio, te credere et sperare in proximo ad Deum ire et recedere ab hac luce. Ad hæc Sanctus: Optime, inquit, filia cogitasti et solerter prudenterque conjicere studuisti, hoc ipsum mente tractans: siquidem ante primum gallicinium noctis instantis, nisi fallor, dimittet meus spiritus glebam carnis; et ob hoc, ut tutius hinc recedat, illum sacro Jesu Christi corpore præmuniri oportebat, ne suum iter malignus impediat spiritus sive cædat.

[10] [S. Domitius, SS. Eucharistia,] Hoc nempe corpus Christi vere est et vere dicitur Viaticum, et hoc regium epulum, cœleste pabulum, Dei famulum, gradientem super mundi sabulum, facit boni charismatis æmulum, et in cultu divino sedulum reddere consuevit. Hic est cibus gratus fidelibus, jucundus fidelibus, juvans fragiles, roborans debiles, in cujus fortitudine levi conamine ambulavit nec se fatigavit Helias, eundo quadraginta diebus et quadraginta noctibus usque ad montem Dei Oreb. Hoc et etiam manna, esca scilicet operans magna, lapsos erigens, devios dirigens, errantes corrigens, solamen porrigens, conatus dæmonum ad nihilum redigens, quo quondam egressum de Ægypto suum pavit Dominus populum in deserto. Hoc pane, qui digne in præsenti reficitur, in omni opere bono perficitur, carnis illecebra non inficitur, tædio mentis non afficitur, intestino bello non vincitur, in peccatis gravioribus consensus omnino repellitur, insuper et digne sumens deiformis efficitur, postremoque ab hac valle miseriæ in æterna requie perducitur coronandus. Ornandus erat proinde talique viatico roborandus utriusque nostrum spiritus, meus scilicet, mox a suo corpore discessurus, et tuus etiam, in carne, quamdiu ipsius plasmatori placuerit, remansurus.

[11] [et extrema unctione munitus,] Audiens autem Ulphia, sanctum patrem suum, Domitium, talem de decessu suo facere mentionem, ab uberrimis lacrymis se continere non valuit; et ut præsens esset ad obitum suum, ad ipsius cellam cum eodem perrexit. Ingressique oratorium horas canonicas decantaverunt, et ecce, vesperis vix finitis, parochialis illius loci presbyter cum quibusdam clericis aliisque Christi fidelibus viris et mulieribus, ipsum ingressus est oratorium, secum deferens oleum infirmorum. Dixitque: Pax huic domui; clericis autem respondentibus: Et omnibus habitantibus in ea: S. Domitius subsequenter addidit: Amen p. Et ait sacerdos: En, frater Domiti, revelante nobis Domino, nocte ista, ab hoc sæculo te cognovimus migraturum, et ut tuo nostrum impendamus obsequium funeri, tradamusque pulverem pulveri, cinerem cineri, circa te vigilare venimus, non parcentes itineri, nec onus hujusmodi deputamus oneri; dum in hoc simus intenti misericordiæ operi. Quia vero in loco, quo quondam canonicus exstitisti, sanctam communionem hodie recepisti, inde particeps effectus Corporis et Sanguinis Jesu Christi; si vis facere rationem, decet te per nos extremam recipere unctionem; nam in nostra parochia longa tenuisti sanctæ conversationis et tyrocinii spiritualis exercitia. Sanctus autem Domitius respondit sacerdoti: Mihi, frater charissime, placet propositum a te verbum, imple ministerium tuum. Tunc sacerdos, unctionis extremæ adhibito sacramento, dixit S. Domitio: Jam tibi, frater impendimus, quod decebat, nam fideli christiano sic fieri competebat.

[12] Sanctus autem Domitius ipsi sacerdoti et Christi fidelibus, ibidem propter obitum suum congregatis, [sancte obit, et in suo oratorio sepelitur.] immensas referens gratias, ipsisque sanctam in Christo filiam suam, Ulphiam Virginem, commendans, eisdem aperuit et lucide reseravit ordinem vitæ ipsius virginis, et adventus sui causam ad illas partes; verum q et de ipsa virgine sibi ostensam ab Angelo visionem ipsam quoque sanctam Ulphiam, miraculose ab episcopo consecratam. Et his dictis, cunctisque ab eodem in sancto osculo salutatis, animam, virtutibus plenam, efflavit, illamque mundam et puram suo reddidit conditori, decimo kalendas novembris. Quod videns sancta virgo Ulphia, lacrymas ubertim effundens, animo consternata, magno clamore irrugiit, atque dixit: Heu misera mulier et infelix ego! Quid faciam amodo? Quo me vertere satagam? Nempe meum sanctum patrem et patronum amisi, cujus ignitis orationibus dæmones exusti, totiens ac totiens a me recesserunt confusi. Illum exstinctum aspicio, cujus præsidio sublato de medio, fere tota deficio, et ideo tota paveo, mihimet tædeo; in hoc tamen solo gaudeo, quod ipsum cum Deo vivere non diffido. Confido etiam per ipsius merita a sanctitudinis semita me minime in posterum recessuram, sed semper de bono in melius incessuram. Quumque diu S. Virgo in amaritudine spiritus et cum interrumpentibus vocem singultibus lacrymosis, complosisque manibus, hæc et alia protulisset, atque, repressis * gemitibus, paululum quievisset, accedens ad sanctum corpus manus illius osculabatur, flexis genibus reverenter. Ablato vero sanctissimi Confessoris Domitii corpore, immensam adstantibus fragrantiam conferente, sepelierunt illud in oratorio suo r; ubi postmodum crebrescentibus miraculis, elevatoque corpore et ad civitatem Ambianensem delato, devotione fidelium ecclesiola fabricatur, in qua usque ad hæc nostra tempora per ipsius sancti Confessoris merita, fiunt plurimæ sanitates, et locus ipse a christocolis veneratione ac devotione congrua frequentatur s: ipso permittente et devotionem largiente, cui est honor, gloria et potetas per infinita sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Quo sensu S. Domitius dici possit canonicus, adeoque habuerit concanonicos, utcumque docuimus in Commentarii prævii num. 9. Qui plura de origine capitulorum ecclesiarum cathedralium videre cupit, consulat Thomassinum V. et N. Disciplina part. I, lib. III, cap. 7, Antonium Binterim, Memoralia Ecclesiæ catholicæ T. III, cap. 7 [Denkwurd. der Christ-Kathol. Kirche, tom. III. pag. 317.] , Joan. Augusti Manuale archæologicæ christianæ lib. I, cap. 6, sect. 2 [Handbuch der Christ-Archaolog. tom. I, pag. 220.] : ita hoc postremo utendum est, ut elementum presbyterianum caveamus.

b In Commentarii prævii num. 6 et 7 monstravimus hæc qualiacumque milliaria quindecim efficere duas cum dimidia leucas gallicas hodiernas, seu 10 chiliometra.

c Locus, in quo postmodum monasterium S. Acheoli constitutum fuit, Abladena dicebatur, eratque sepultura Faustiniani senatoris, qui conversus ad fidem, corpus S. Firmini Martyris, primi Ambianensium episcopi, sæculo III defuncti eo intulit, pauloque post super Sancti tumulum ecclesiam ædificavit, per tria circiter sæcula cathedralem, ut ostendimus Commentarii prævii num. 9. Anno 1085 Rorico, Ambianensis XXXVI episcopus, ecclesiam primitus sanctæ et perpetuæ Virginis Mariæ nuncupatam, quæ, ait Rorico in suo diplomate, a SS. Martyribus Acco et Acheolo antiquitatis nostræ tempore sibi nomen aptavit, divinæ propitiationis manu cœlitus attacti, totiusque senatus nostri assensu, officii nostri auctoritate, ab omni reditu episcopi ministrorumque ejus liberam esse decernimus, et in ea clericos qui canonice et regulariter Deo serviant, deputamus. Assignat dein dictis clericis varia ad vitam sustentandam, sub onere tamen, ut prior istius ecclesiæ una integra hebdomada, sicut ecclesiæ cathedralis sacerdotes, missarum solemnia concelebret; et clerici annis singulis sanctorum Honorati, Fusciani et sociorum solemnitatibus intersint; et in celebritate Martyris S. Firmini in die ad Missam cum processione pro viribus ordinate veniant; fratribusque nostris canonicis cereos duos solidorum duorum, ab omni alia exactione immunes, persolvant [Gall. Christ. tom. X, instrum. col. 293.] . Seriem abbatum Santacheolanorum exhibet Gallia christiana usque ad 1730 [Ibid. col. 1325 et seqq.] ; permansitque is status usque ad finem sæculi decimi octavi; dein ad Societatem Jesu devenere ædes in quibus hodie suos informat tyrones.

d Præbendæ, ut habet Car. Du Cange in Glossario med. en inf. latinit. h. v., sunt cibi et potus portiones diurnæ, quæ monachis, canonicis aliisque dabantur et præbebantur. S. Domitio dabatur præbendula, quia erat modica et stricta, ut heremitæ sobrio competebat.

e De S. Ulphia egerunt nostri die XXX Januarii [Act. SS. tom. II Januar., pag. 1121 et seqq.] .

f Parthenon S. Mariæ ad Paraclitum, quo loco S. Ulphia sepulta fuit, fundatorem habet Ingelrannum, dominum de Bova, qui diplomate suo, dato anno 1219, mense Junio, monasterium,decenter dotatum, monialibus Ordinis Cisterciensis dedit [Gall. Christ. tom. X, instrum. col. 339.] ; in quo deinceps duæ ejus filiæ Margarita et Isabella moniales vixere [Gall. Christ. tom. X, col. 1345. Daire. Hist. de la ville d'Am. tom. II, pag. 270. Sellier. Vie de Ste Ulphe, pag. 84.] . Quoniam vero anno 1219 construebatur monasterium, diximus sub iisdem annis Vitam S. Domitii conscriptam fuisse: vide dicta Comm. prævii num. 2.

g Quandoquidem S. Domitius, rediens a vigiliis seu ab officio nocturno, ad fontem, ubi postmodum monasterium Paracliti constructum fuit, advenit, videntur dictæ vigiliæ, habita ratione distantiæ, decem chiliometrorum, quæ inter Paracliti et S. Acheoli monasteria intercedit, hora quasi tertia finiisse. Utrum hora ista cum nostra matutina vulgari conveniat non liquido constat, quamvis verisimile mihi sit. Etenim in Vita S. Gervini, abbatis Centulensis, quam nostri ad diem III Martii edidere, legimus, Ravenardum priorem, in festo S. Vigoris Bajocensissubito sanatum, hora duodecima in nocte intrasse chorum, et cum fratribus decantavisse officium ecclesiasticum dicti S. Vigoris [Act. SS. tom. I Mart., pag. 284 n. 7.] . Unde quum officium nocturnum secundum Regulam S. Benedicti circa mediam noctem decantari consueverit, deduci posset horam sextam textus nostri cum hora nostra vulgari convenire, nisi aliquanto recentior esset S. Gervini biographus, scribens anno Domini 1492 [Ibid. pag. 282.] . Id etiam animadvertendum est, horas non raro fuisse inæquales earumque durationem pro anni tempestate fuisse variam. Id docet nos Edm. Martene in suo Commentario in Regulam S. Benedicti [Pag. 247. Edit. Paris. 1690.] . Dividebant antiqui diem naturalem in partem diurnam et nocturnam, et harum cuilibet duodecim assignabant horas: quum autem diurnam partem ab ortu ad occasum solis, nocturnam ab occasu ad ortum computarent, consequens erat, ut, excepto æquinoctio, horæ diurnæ et nocturnæ non essent inter se æquales. Solstitii tempore, quum nunc dies nunc nox in nostris regionibus, secundum ætatem aut hyemem haberet horas sedecim et horas octo: horæ diurnæ duodecim dilatandæ erant,ut ad sedecim horas vulgares extenderentur, nocturnæ autem restringendæ, ut intra octo horas vulgares clauderentur: atque hac ratione horæ diurnæ tempore solstitii æstivi erant 80 minutorum, nocturnæ 40, quod inverso ordine hyemali solstitio accidebat. Quamvis autem hæc ita se habeant, credo tamen horam sextam textus nostri esse sumendam quasi nostram vulgarem: etenim si horam solum nocturnam signaret biographus noster, rediisset sanctus senex circa mediam noctem, quod cum reliquo textu non convenit, qui dicit advenisse ad fontem reversus a vigiliis.

h Barbam, cæsariemque promissam ista tempestate non ferebant clerici ut monstravimus in Commentario S. Ambrosii Cadurcensis num. 5 ad diem XVI Octobris [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1033.] .

i Frutectum idem quod Frutetum. Cfr h. v. Du Cange, Glossarium. Quando vero fundabatur monasterium Paracliti, id est, anno 1219, jam excisum videtur frutetum, siquidem Ingelrannus dat locum, continentem, ait, duodecim jornalia et amplius, terræ videlicet solidæ et maresci; quid sibi velit hæc terra solida non explicat Du Cange; crediderim hic poni per oppositionem ad marescum, seu paludem [Gall. Christ. tom. X Instrum. col. 340.] .

k Hanc utriusque cellæ vicinitatem interpretari oportet, ut tamen altera ab altera duobus chiliometris distaret, ut inspicienti mappam topographicam patebit.

l Nox apud antiquos in quatuor vigilias, quarum singulæ ternas horas complectebantur, dispertiebatur. Credo, hanc vocem hic usurpari eo sensu, quasi secunda vigilia finiente, officium nocturnum media circiter nocte inciperet. Ast paulo infra, ubi dicitur, Sancto in ecclesiam adventante, primum vigiliarum signum vix pulsatum fuisse; vox vigilia pro ipso officio nocturno accipienda est.

m Hic observari potest, quod Commentarii prævii num. 2 monuimus, nempe metricam quamdam scriptionem biographo præluxisse: sic bono cum sono, impono cum compono et suppono, interdictum cum dictum et fictum, perduravit cum curavit etc. Idem paulo infra num. 9 reperire est in dictis S. Domitii de virtute SS. Eucharistiæ.

n Hanc ranarum taciturnitatem adhucdum durare dicit postremus S. Ulphiæ biographus [Sellier. Vie de Ste Ulphe, pag. 41.] : Constans est, inquit, in regione traditio, prodigium ad præsens usque tempus perseverare. Dum in vicinis paludibus valde strepitose coaxant ranæ, omnino silent in prato, ubi erat Sanctæ eremitorium. Simile quid refertur in Vita S. Jacobi Piceni seu de Marchia, Ordinis Fratrum Minorum, cujus Acta dabuntur XXVIII Novembris. Etenim Gaspar de Monte Sancto, qui anno 1804 Asculi Vitam edidit, refert cap. VIII [Gesta di S. Giacomo della Marca, pag. 42.] , quod aliquando Sanctus transiens juxta oppidum Mostaram in Bosnia, quum moram fecisset prope lacum quemdam (sunt autem varii in finibus Mostaræ lacus, ut videre est in Mappa Topographica tab. VI apud Schwandtnerum, Rerum Hungaricarum scriptores T. III) et ibidem officium divinum cum socio recitaret, turbatus ranarum coaxatione, iisdem præcepit silentium: postquam vero recessisset, recordatuspræcepti, misit socium ut illud abrogaret; socius vero dixit: “Rana, tibi permitto coaxationem;” quum itaque numero singulari usus fuisset socius, deinceps ad hanc usque diem una solum, reliquis silentibus, rana coaxans auditur. Hactenus Gaspar de Monte Sancto. Portentum certius nobis esset, si biographus nomen lacus expressisset, et testes adduxisset, qui rem etiam hodie coram inspexissent: cæterum in hæc curiosius indagari poterit, quando ad diem XXVIII Novembris Acta S. Jacobi Piceni illustrabuntur. Id tandem animadvertendum, Mostaram et ejus terminos usurpari hodie a Turcis.

o Ex hoc præsertim loco monstravimus, Commentarii num. 1, S. Domitium ad gradum presbyteralem numquam ascendisse; quum ipse sibi sacram communionem sanus vegetusque administrare potuisset.

p Hæc formula in antiquissimis ordinibus reperitur, ut videre est apud Edm. Martene [De Antiq. Eccles. rit. tom. I, pag. 301. Edit. Venet. 1783.] .

q Hic loci textus noster ms. habet: pretium loco verum, quod quidem nullum exhibet sensum:ast id Vitæ S. Domitii fragmentum edidere nostri in Commentarii S. Ulphiæ num. 7 [Act. SS. tom. II Januar., pag. 1122.] , ubi legitur: Eisdem aperuit et lucide reseravit ordinem vitæ ipsius Virginis, et adventus sui causam ad illas partes; verum et de ipsa Virgine, sibi ostensam visionem, ipsam quoque S. Ulphiam etc. Quapropter hanc lectionem secuti sumus.

r In Actis S. Amandi, Eremitæ ad diem XVI Octobris, ostensum fuit Eremitas frequenter in cellis seu oratoriis suis sepulturam esse nactos [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 847.] : quod et hic S. Domitio factitatum est.

s Non reperi apud scriptores, quos mihi consulere licuit, ullam mentionem ecclesiolæ S. Domitii intra civitatem Ambianensem, quæ forsan nullo sui vestigio relicto, periit; maxime postquam Sancti Reliquiæ in cathedralem ecclesiam illatæ fuerunt; quod anno 1279, XVII kal. Junii (XVI Maji) contigisse videtur, quando et sacra corpora S. Firmini Confessoris et S. Ulphiæ translata fuere [Sellier. Vie de Ste Ulphe, pag. 88 et seqq. Gall. Christ. tom. X. col. 1187. Instrum. col. 343.] . In hoc tamen fallitur Ludovicus Sellier, l. c., quod hanc translationem Bernardo Abbatisvillano, L Ambianensi episcopo, anno 1278 defuncto adscribere videatur, quum ea sub initio pontificatus Gulielmi Matisconensis contigerit: dein supponit anno 1279 S. Domitii corpus adhuc in cella, in qua primum sepultum fuit, permansisse; quum jam anno 1219, quo hæc Acta conscripta fuere, nempe tempore fundationis monasterii Parclyti, ut vidimus Commentarii prævii num. 2, crebrescentibus miraculis, elevatoque corpore et ad civitatem Ambianensem delato, devotione fidelium ecclesiola fabricaretur. Id tamen verisimile videtur, S. Domitii corpus anno 1279 una cum lipsanis SS. Firmini et Ulphiæ in recens ædificatam ecclesiam cathedralem illatumfuisse. SS. Firmini et Ulphiæ instrumenta translationis exstant [Gall. Christ. tom. X. Instrum. col. 343. Sellier. Vie de Ste Ulphe, pag. 90.] ; nec dubitamus simile documentum in capsa S. Domitii exstitisse: utrumque instrumentum eodem die et anno, præsentibus iisdem testibus, confectum fuit. Porro capsæ S. Domitii et S. Ulphiæ sub altari majori ecclesiæ cathedralis Ambianensis quieverunt usque ad annum 1793: tunc ecclesia suis spoliata thesauris, capsæ quidem direptæ fuere, sed Sanctorum ossa, suis munita involucris, a fidelibus collecta, e manibus impiorum evaserunt, et anno 1816 in capsam ligneam deauratam reposita fuerunt, una cum Reliquiis SS. Firmini Confessoris, S. Honorati et aliorum pontificum: et hactenus requiescunt pone aram maximam ecclesiæ cathedralis in spe beatæ resurrectionis.

* tuum?

* somnolentam

* sancto?

* expressis Boll.

DE S. BENEDICTO, CONF. ET PRESB., QUEM DICUNT EPISCOPUM, IN DIOECESIBUS PICTAVIENSI ET LUCIONENSI,

ANTE SÆCULUM IX.

COMMENTARIUS CRITICUS.
De pagis Medalgico, Theofalgico et Herbadillico. S. Benedictus fuit presbyter depositus Asiani, dein translatus Quinciacum et Trenorchium. Reliqua fabulosa.

Benedictus, presb. conf. in diœcesibus Pictaviensi et Lucionensi (S.)

AUCTORE V. D. B.

Lantbertus, librarius et sacerdos, XI kalendas Apriles, indictione VI scribere aggressus est et kalendis Augusti, [Anno 800 S. Benedictus dicebatur presbyter et depositus in pago Herbadillico;] indictione VIII, quod nunc est annus quoque XXXI regnante domino nostro quoque Karolo gloriosissimo rege Francorum, absolvit codicem sacramentorum Gregorianum, qui (quod pro Godelgaudo, presbytero et monacho, necnon in Remensi S. Remigii asceterio decano, scriptus est) vulgo Godelgaudi sacramentarium appellatur. In edendo S. Gregorii sacramentario hunc librum usurpavit Menardus, eumdemque post eum satis illustravit Mabillonius [Annal. Bened. lib. XXVI, num. 105, tom. II, pag. 328 et seqq.] et similiter novi Tractatus de re Diplomatica scriptores [Nouveau traité de diplomatique, tom. III, pag. 194 et 195.] .Quæ omnia annotare libuit, quoniam ex kalendario, huic volumini præmisso, omnium antiquissimum et certissimum repetendum videtur de S. Benedicto documentum. In eo enim, non ad X kal. Novembris, sed ad XI (si Mabillonio aut typothetis fidere licet), hæc leguntur verba: XI kal. Novembris, in pago Herbatilico depositio sancti Benedicti presbyteri.

[2] [distinguitur a S. Benedicto Maceracensi] Re quidem vera, quum die præcedenti seu XI kal. Novembris S. Benedictus Maceracensis in adjacenti diœcesi Nannetensi colatur, triplex sponte sua hic nascitur quæstio: prima an S. Benedictus Herbatilicus seu Herbadillicus idem sit ac S. Benedictus Maceracensis; secunda an idem ac S. Benedictus Pictaviensis seu Quinciacensis; tertia demum an tres distinctos habeamus Benedictos, Maceracensem et Herbadillicum, utrumque die XXII Octobris cultum, et tertium Pictaviensem seu Quinciacensem, ecclesiasticos honores jam pridem die XXIII Octobris nactum. Equidem, ut statim ab initio meam aperiam sententiam, æstimo imprimis Maceracensem et Herbadillicum esse diversos. Quum enim Maceracensis coli cœpit, non die XXII Octobris id factum, sed die prima ejusdem mensis; adeoque fortuito accidit, nempe propter translationem, ut postea die XXII Octobris ejus potissimum celebraretur festum; secundo in vivis adhuc erat S. Benedictus Maceracensis, quum Herbadillici nomen jam pridem Godelgaudi sacramentario esset inscriptum; tertio alter obiisse traditur die I Octobris, alter depositus die XXII. Atque his opponi posse quod ea omnia, quæ de S. Benedicto Maceracensi traduntur, nituntur lectionibus Rotonensibus, quæ non ita antiquæ sint, satis intelligo; neque diffitebor sæpius ea consideratione concussum fuisse animum; verum quin mutarem sententiam aut diutius hæsitarem impedivit hæc semper animadversio, lectionibus Rotonensibus eam saltem inesse auctoritatem ut inde certo cognoscamus Rotoni die XXII Octobris non depositionem seu obitum, sed translationem S. Benedicti Maceracensis fuisse celebratam; hanc vero translationem certe multo post annum 800, quo Godelgaudi sacramentarium scriptum est, fuisse factam patet ex S. Convoionis Vita, qui Rotonensis cœnobii circa annum tantum 832 initia posuit.

[3] [quare de pago Herbadilico aliisque hic agatur;] Ad secundam autem quæstionem ajendum esse arbitror seu S. Benedictum Herbadillicum et Quinciacensem unum eumdemque esse; et proin ad tertium quæsitum negandum esse. Ut vero hæc confirmentur, redeundum est ad Godelgaudi Calendarium, in quo docemur S. Benedictum depositum seu sepultum fuisse in pago Herbadillico, et ante omnia investigandum quis ille esset pagus et qui ejus fines: hinc enim pendent fere omnia. Juverit itaque accurate hac de re disserere; atque ita quidem ut non tantum de pago Herbatilico seu Herbadillico (Herbauge), verum etiam de pagis Theofalgico (Tiffauge) et Medalgico (Mauge) nonnulla illustremus: quoniam hæc olim conjungi solemne erat. Re quidem vera non ita pridem, anno videlicet 1835, cl. v. de la Fontenelle de Vaudore commentarium [Recherches sur les peuples qui habitaient le nord de l'ancien Poitou sur la Loire et la Mer, lors de la conquête des Romains et de l'introduction du Christianisme, in Mem. de la soc. des antiq. de l'Ouest, tom. I, pag. 75 et seqq.] conscripsit eadem de re; sed postea videntur hæc sua placita ei parum arrisisse, quum in altero commentario [Recherches sur les vigueries et sur les origines de la féodalité, en Poitou, ibid. tom. V, pag. 326 et seqq.] plane alia de pagis agri Pictaviensis docuerit, omittens tamen dicta sua certis stabilire monumentis, quod id jam non præcipuum ejus esset argumentum. Pollicitus quidem est in hac posteriori scriptione de Alani Barbætortæ cum Guilielmo Capite de Stupis pactionibus alias scribere; quo argumento in mediam nostram controversiam ductus fuisset; verum id ab eo fuisse factum nequaquam reperio. Quocirca liceat jam extraneo id argumentum assumere, hoc apprime volumine versandum, quum inferius, ubi de S. Martino Vertavensi et de S. Enocho seu potius S. Senocho, in Theofalgia nato, agetur, de eodem necessarius iterum futurus sit sermo.

[4] [ex pactione anni 943 determinantur] Porro ad nos (quantum de geographia est) sequentia de memoratis modo pactionibus, ex Chronico Briocensi desumpta, pertinent verba [Ap. Morice, Mém. p. s. de pr. à l'hist. de Bretagne, tom. I, col. 28 et 29.] : Alanus igitur dux Nanneticum pagum, et etiam trans Ligerim Medalgicum, Theophalgicum et Herbadilliacum ad se retinuit, recuperavit, ac de ipsis locis cum comite Pictaviensi, cognomento Caput de Stupis, finem fecit, sicut ipsi pagi terminant, id est a flumine Ladionis in Ligerim descendente, usque ad Irumnam flumen et Petram-frictam et Ciriacum et flumen Ledii, quod in mare occidentale decurrit. Sæculo itaque decimo (ad annum enim 943 illa spectant [Cfr l'Art de vérifier les dates, pag. 353 et 894.] ) trium horum pagorum terminus septentrionalis erat Ligeris; occidentalis Ladio (le Layon), ad vicum Montejan atque etiam partim ad oppidum Chalonne aquas suas Ligeri miscens; ad vicum S. Lamberti du Lattay Irumna (Iromne, Ironne, Yrome) in Ladionem influit et fit alter limes pagi Medalgici. Petra-fricta, quam Le Baud [Hist. de Bretagne, pag. 134.] gallice appellat Pierre-fichee, Guepin jam le Chateau de Pierre-feinte, [Hist. de Nantes, pag. 50.] , jam le Chateau de Pierre-fite [Ibid. pag. 62.] , mihi ignota; non enim crediderim esse Pierre-fite, infra Thouars, prope S. Varentium, in propinqua provincia utriusque Separis (Deux Sevres). Loco Ciriaci legit Guepin [Ibid. pag. 50.] Ariacum, habet quippe Ariac et similiter D. Bouquet [Recueil des hist. de Fr. tom. VIII, pag. 277.] ; Le Baud [Hist. de Bretagne, pag. 134.] vero Tiriac; quæ omnes formæ nec in lexicis, nec in mappis geographicis mihi obviæ factæ sunt.

[5] [fines adjacentis pagi Medalgici,] Licet autem uterque ille limes nobis desit ex alio tamen fonte, nempe ex divisione ecclesiastica, Medalgici pagi fines reperiri queunt. Pristinæ enim diœceseos Andegavensis polyptychum has parochias decanatui Medalgico adscriptas exhibet: Jallais, Jubaudiere, Grand Montrevault, Poitevinière, Pin en Mauge, Beaupréau, Gesté, Fief Sauvin, Chaussaire, Puiset doré, Petit Montrevault, Chapelle du Genet, Chaudron, S. Quentin en Mauge, Ville-Neuve, Montejan, S. Remi en Mauge, Chasteau-Penue, Chalonne, La Plaine, Neufuy, S. Christine, Jumelière, Chaudefous, Rochefort, Luigné, Dénée, Meure, Urrigné, S. Lambert du Lattay, S. Foi, La Pommeraye, Andrezé, Maulimart, S. Philibert en Mauge, S. Christophe de la Blonerie et Chapelle Aubry. Brevitatis causa sola nomina vulgaria scribenda visa sunt. His addendum territorium S. Florentii veteris, continens Mesnil, Marrillage, Bouzille et La Boissiere præter S. Florentii abbatiam seu oppidum: in diplomate enim, quod pro hoc monasterio Carolus Calvus anno 849 dedit [D. Bouquet, Recueil des hist. tom. VIII, pag. 501.] , aperte S. Florentii monasterium pago Medalgico adscribitur: ita tamen ut angulus occidentalis præsentis districtus Belliprati (Beaupreau) pars pagi Medalgici non esset, sed Herbadillici; unde ante rerum in Gallia conversionem hoc cornu contineretur quidem agro Andegavensi, episcopi tamen Nannetensis subesset jurisdictioni.

[6] [Theofalgici] Ast limes meridionalis districtus Belliprati ad pagum Theofalgicum pertinuisse videtur; atque hujus pagi certa adhuc supersunt vestigia in districtu Bourbon seu Napoléon-Vendée. Habes imprimis Theofalgiam (Tiffauges) ad Separim Nannetensem (la Sèvre Nantoise), et Euronotum versus S. Aubin-en Tiffauges et paulo inferius S. Martin-Lars-en Tiffauges, vicos paucis distantes leucis a Ledio flumine (le Lay), ultimo trium pagorum quos definimus termino. Ad Orientem vero ibat Theofalgicus pagus usque ad rivum dictum la petite Maine; quemadmodum colligitur ex Chronographo Nannetensi [Ibid. tom. VII. pag. 219.] , narrante Begonis ducis Aquitanorum seu potius comitis Pictaviensis [D. Morice, Mémoires sur la Bretagne, tom. I. col. 21, 138 et 281. Vide tamen Besly, Histoire des comtes de Poictou, pag. 12.] , anno 844 cæsi, corpus sepultum esse apud Durenum, Theofalgiæ vicum: qui id Dureni, Durivi seu etiam Dureii nomen habuisse dicitur, quod duo ibidem confluunt rivi (la grande et la petite Maine); postea vero posuit, ut S. Georgii prope Montemacutum (S. George près Montaigu) titulum assumeret [Cfr sæc. I Bened. pag. 374 et D. Morice, Mém. p. s. de pr. à l'hist. de Bretagne, tom. I, col. 197.] . Atque hinc patet pago Theofalgico duos adscribendos esse decanatus, alterum S. Laurentii ad Separim (S. Laurent-sur Sèvre), alterum Montisacuti (Montaigu). Ille, ad utrumque Separis ripam positus, ita circumscriptus erat ut Chambretaut, Mallièvre, les Epesses, Mauléon, Moulins, la Chapelle Largeau, le Puy-S. Bonnet, la Tessonale, S. Mélaine-des-Sources, S. André-de-la-Marche, S. Macaire, Montigné, Torfou, Tiffauges, les Landes-Genusson et la Gaubretière suo ambitu caperet; hic autem, decanatui S. Laurentii ad septentrionem et Occidentem contiguus, ut vicos includeret S. Hilaire de Loulay, la Grolle, Rocheservière, Corcoué, S. Christophe de Chartrusse, S. Sulpice, la Copechagnère, Chauché, S. Fulgent et la Barottière-Mesnard. Alperiensis autem archidiaconatus, et proin hæc omnis regio, quæ ad fontes utriusque Ledii jacet, an ad alium spectarit pagum, cujus nominis vestigia adhuc supersint in vicis Mouilleron-en-Pareds, S. Paul-en-Pareds et Chavague-en-Pareds; ita ut S. Mars de la Réorthe, les Herbiers, Vaudrainne, S. André-de-Goule-d'Oye, S. Florence-de-l'Hébergement, S. Cecile, et quæ vel infra hæc loca vel ad orientem minoris Ledii jacent, ad territoria de quibus agimus referenda non sint, nonnihil ambigo: utrinque enim probabiles rationes pugnant; quibus tamen examinandis supersedeo, ut tandem ad pagum Herbatilicum seu Herbadillicum deveniam.

[7] [et Herbadillici, qui capiebat climata Ratiatense et Clissoniense,] Eo capiebatur omnis regio quæ intra Ligerim et Ledium ad occidentem pagorum Medalgici et Theofalgici posita est, videlicet, ad septentrionem, decanatus seu climata Ratiatense et Clissoniense; ad orientem, decanatus Maroliensis; Thalemundensis ad meridiem et demum Asianensis ad occidentem. Ex singulis decanatibus excitemus exempla quibus demonstretur eos pagi Herbadillici fuisse partes: Deense monasterium, quod dein prioratus S. Filiberti de Grandi Lacu seu Loco factus est, de climate Ratiatensi fuisse constat ex polyptychis Nannetensibus; simul vero de pago fuisse Herbadillico expresse docet Armentarius, scriptor Miraculorum S. Filiberti [Act. SS. tom. IV Aug., pag. 84.] , biographus S. Martini Vertavensis [D. Morice, tom. I, col. 196.] , aliique. Ibidem præterea in vico S. Mars de Coutais ostendi ajunt locum etiamnum dictum Herbauge [Kératry, ap. Albert Le Grand, Vies des SS. de la Bret. Armor. pag. 648, in nota.] ; fatear tamen oportet in mappis Cassini hunc mihi non fieri obvium. Similiter Clissoniense clima seu decanatum intra Herbadillicum fuisse pagum vel ex sola S. Viventii Vita liquet, in qua dilucide Vertavense monasterium, ad hoc clima spectans, Herbadillicæ provinciæ adscribitur [Act. SS. tom. I Januar., pag. 807, n. 17, 18, 19.] .

[8] [necnon decanatus Maroliensem,] Maroliensem decanatum Herbadillico quoque pago fuisse inclusum eruere est ex Nannetensi Chronico [D. Morice, tom. I, col. 138.] ; in quo de pugna Begonem inter et Gunferium, Herbadillicum comitem, deque Begonis sepultura ita sermo fit ut appareat Blesonis* Vada (ad quæ pugnatum est et quo nomine vicus Boulogne indicatur non secus ac alibi [Besly, Evêques de Poictiers, pag. 89.] per Vadum Trizaci vicus Trizay) Herbadillico agro contenta fuisse, dum Durenum (in quo, ut superius est dictum, Bego sepultus fuit) in pago esset Theofalgico: porro vicus Boulogne intra decanatum Maroliensem jacebat. Similiter ex vico Bessay videtur colligi posse hunc decanatum partem fuisse Herbadillici pagi. Etenim S. Gregorius Turonensis, agens de S. Vincentio Martyre Hispano: Apud terminum vero Pictavum, inquit [De gloria Martt. et Conff. lib. I, cap. XC.] , vicus est in Arbatilico nomine Becciaco, in quo ejus habentur reliquiæ. Jam vero solent Pictones terminationem ciacum in say, çay seu se mutare, ut Quinciacum versum in Quinsay seu Quinçay, Mesciacum in Missé aliaque palam faciunt; hinc Becciacum prius transierit oportet in Becsay, dein in Bessay. Quocirca credere est initio integrum hunc decanatum de pago Herbadillico fuisse, licet plurimæ ejus parochiæ ad ripam meridionalem Ledii fluminis jacerent; et quidem video cl. v. de la Fontenelle de Vaudore [Recherches sur les vigueries et sur les origines de la féodalité en Poitou, in Mém. de la soc. des antiquaires de l'Ouest, tom. V, pag. 342.] idem omnino sentientem; ita tamen ut pagum Matreventum seu meridionalem decanatus Maroliensis partem, quæ Lucionem capiebat, anno tantum 976 a pago Herbadillico desectam fuisse adstruat; ast id saltem triginta tribus annis ante, seu quum Alanus Barbatorta cum Guillelmo Capite de Stupis de finibus pactus est, divisionem hanc fuisse factam ex dictis manifestum est; adeoque ipse cl. v. de la Fontenelle alibi [Ibid. pag. 420.] nonnihil dubius hæret.

[9] [Thalemundensem et Asianensem,] Thalemundensis decanatus, orientalibus Maroliensis decanatus finibus contiguus, ambitu suo capiebat la Tranche, Angles, S. Benoit-sur-Mer, Lairoux, Curson, S. Cyr-en-Talmondais, S. Sornin et le Champ-S.-Père: quod autem pars esset Herbadillici pagi Ledius fluvius, ad meridiem currens, palam facit; sed insuper diploma exstat anni 1020, quo Ademarus monasterio S. Cypriani Pictaviensi contulit nonnulla bona sita in Hislas ad marchas in pago Erbadillico, in vicariam de Bram et de Talamun, inter fluvios Ascentia (Auzance) scilicet et Vertona (riv. S. Martin) ab ecclesia S. Martini Vertavensi (nunc S. Martin-de-Bram) [Ibid. pag. 413.] . Idem constat de decanatu Asianensi seu Asiniacensi, ad mare inter decanatus Ratiatensem et Thalemundensem jacenti, ex diplomate anni 1100, quo Euno, Gontardi filius, monasterio S. Cypriani Pictaviensi concessit ecclesiam S. Ambrosii de Riec, aliaque bona; de quibus ibidem legitur: Hæc omnia sunt juxta castellum de Riec, in pago Herbadillico [Ibid. pag. 412.] . Riec autem, nunc Rie, in palude ad mare jacens ad Asinianensem pertinebat decanatum. Manifestum itaque remur, S. Benedictum depositum fuisse et cultum saltem usque ad annum 800 non Quinciaci, sed alicubi in pago Herbadillico: si quæras ubi, Asiani seu Asiniaci (Aizenay seu Azenay) respondebo: sed de hac divinatione inferius.

[10] [Quæ de S. Benedicto tradunt Pictavienses et Lucionenses;] Veniendum nunc ad ea quæ Pictavienses, Lucionenses aliique de S. Benedicto ferebant. In Excerpto ex sacris Pictaviensis ecclesiæ monumentis, quod Saussayus anno 1636 ab Pictaviensi episcopo accepit et ad calcem sui Martyrologii [Martyrol. Gallic. pag. 1251.] inseruit, et post eum Labbeus Bibliothecæ suæ Mss. [Tom. II, pag. 729.] , hæc ad diem XXIII Octobris habes: Benedictus, episcopus de Samaria, cum presbytero et quadraginta sociis ob paganorum sævitiam fugiens, venit apud Pictavos ad B. Hilarium, quem audierat e Phrygia regressum, et eremum juxta castellum petiit, ubi in excisa [petra] Deo serviens usque ad obitum permansit ibidemque sepultus est. Similia habet Breviarium Lucionense anni 1836, videlicet: Benedictus, episcopus, gratiæ donis et privilegiis perornatus, de civitate Samaria paganorum sævitatem declinans, cum Viventio presbytero et quadraginta sociis venit apud Pictavos ad divum Hilarium; quem audierat a Phrygia regressum. A beatissimo fidei defensore eremum juxta castellum Gravionem, ad Clanum amnem, non procul a Pictavo urbe impetravit. Ibi in excisa petra Deo serviens usque ad obitum permansit, ibidemque sepultus est. Accedente vero tempore, monasterium illic constructum est, quod S. Benedicti de Quinciaco fuit nuncupatum.

[11] [item quæ conjecit Stephanotius, videlicet S. Benedictum fuisse episcopum Pictaviensem sæc. VIII;] Minus placuit illa S. Benedicti peregrinatio Claudio Estiennot seu Stephanotio; qui post excussas omnes Quinciacenses chartas in eam venit suspicionem ut æstimaret S. Benedictum non e Samaria aufugisse, sed esse episcopum Pictaviensem numero XLII in catalogo episcoporum Beslii et v. c. Nicolaï de Sainte-Marthe; qui forte ex oppido Samarviæ, Quinciaco ad meridiem vicino, ad idem cœnobium se recepit. Verum nonne rectius nulla habebitur Samariæ aut Samarviæ ratio? nulla de S. Benedicti episcopatu? nulla de commercio cum S. Hilario? nulla de ejus prope Gravionem eremitica vita? nulla uno verbo de his omnibus? Quid ergo? Fucum videlicet hic fieri demonstrandum est. Etenim recitata verba pars tantum sunt eorum quæ olim recitabantur publice in templis et quæ ita inter se pugnabant ut tandem aliquando alterutra pars resecanda fuerit. Placuit ut, quam modo retulimus, retineretur; ast quo intellectum est modo hanc melioris esse frugis quam quæ omissa fuit?

[12] [addebantur olim alia nulta palam absurda:] Porro licet Albertus Legrand curarit maxime S. Benedictum Maceracensem a Quinciacensi distinguere, operæ pretium tamen est quid ipse de his senserit audire. Breviarium Pietaviense, inquit [Vies des SS. de la Bretagne Armorique, pag. 642, edit. 1837.] , anno 1598 typis editum, ad diem XXIII Octobris S. Benedicti historiam in novem distributam lectiones exhibet, sed a nostra prorsus diversam et cum chronotaxi nostra pugnantem: quocirca Benedictum Pictaviensem alium habeo quam Maceracensem. Ille etiam dicitur ibidem episcopus; et (quod simul constare nequit) in una lectione coævus traditur S. Hilario, et in secunda contemporaneus scribitur S. Martino Vertavensi: quod factum esse nequit; quum Hilarius et Martinus Vertavensis duobus a se invicem separentur sæculis. Resecuere itaque Breviarii reformatores omnia quæ ad S. Martinum Vertavensem pertinerent, retinuere vero alia: sed iterum quæ his fides? Adde, quod præcipuum est, lectiones antiquiores Pictavienses et reliqua omnia hausta fuisse ex Vita S. Viventii, quam Bollandus ad diem XIII Januarii [Act. SS. tom. I Januar., pag. 804 et seqq.] edidit, Castellanus vero jure merito fabulosam appellavit: neque multo melius de ea senserat ipse Bollandus.

[13] [omnia repetuntur ex fabulosis S. Viventii Actis, quorum synopsis] Viden' quæ monstra contineat? Tempore Diocletiani S. Georgius Cappadox Antiochiam venerat, ibique signo crucis Daciani præsidis evertebat idola; venit eodem S. Viventius, Samaria oriundus atque adhuc idololatra; qui, Georgii visis miraculis, ad fidem conversus est, dein sacerdos factus et concionator egregius. Hic igitur, Samariam redux, primo parentes convertit; post clam e patria discedit, ubique more apostolico prædicans; interea jussu angeli Thessalonicam pergit, adit Dacianum ejusque fanum et idola signo crucis comminuit; dein ingressus cubiculum Cleopatroniæ, Daciani filiæ, eam a dæmone liberat et cum 200 aliis ad fidem convertit, miraculaque nova patrat. Jam B. Cleopatronia per S. Benedictum antistitem et S. Viventium sacerdotem, angelo monente, donaria Romam mittit sibique propediem Sanctorum limina visitaturæ hospitia præparari curat; et quidem ita illi declinant persecutionem Daciani. Inter valedicendum pallium dat B. Cleopatronia S. Benedicto; qui dum filiolum suum Promotum accersit, navi fugit Daciani satellites S. Viventius cum sociis quadraginta. Brevi autem oritur tempestas, submerguntur insequentes hostes, mirabiliterque naufragium evadit S. Viventius. Interea S. Benedictus, committens se mari cum filio Promoto super expansum pallium, ad S. Viventium fertur. Porro fame laborat pia cohors; ast, providente numine, magnus e mari piscis coram eis exsilit. Veniunt demum Romam et S. Cleopatroniæ munera ad S. Petri sepulcrum ponunt.

[14] [hic exhibetur;] Quum autem his essent functi et benedictione beati papæ donati, Herbadillicam attingunt civitatem; separantur a se invicem SS. Benedictus et Viventius, atque hic cum sociis venit ad S. Martinum Vertavensem; quocum dum amicissime confabulatur, puer ei offertur, mortuus sine baptismo. Precibus suis vitam huic reddit Viventius, qui et ibidem audit Justinianum, iniquissimum imperatorem et teterrimum persecutorem christianorum, a senatu turpiter interemptum. Exin in insulam abit S. Viventius cum sociis et habitat in spelunca. Tempore eodem contigit ut de exilio beatus pontifex Hilarius reverteretur; eum adit Viventius et castellum Gravionem ab eo obtinet. Ubi dum moraretur, puerum serpentis veneno extinctum suscitat; quod miraculum sileri jubet; aliosque dein multos sanat. Post fugit in Olonicam insulam; viginti energumenos sanat; latrones, eum volentes interficere ut Daciani thesauros nanciscerentur, se ipsi occidunt; Gravione in rupe concava sancte vivit; a mœrentibus sociis perquiritur qui a Daciano suisque satellitibus anno egressionis eorum ex terra nativitatis LXV pro fide interficiuntur. Interea visitatur Viventius a Gundicaro olim suo servo; jubet ægros omnes ad se duci eosque sanat; mortem prædicit et postulat Gravione sepeliri; ab angelo aditur sæpius et aliquando a S. Maxentio, abbate Pictaviensi; in cujus præsentia cœcum illuminat, ultimo vitæ die Missam celebrat, ægros sanat et moritur, sponte apertis Gravionis castelli carceribus; et a quo demum ibidem sepelitur. Nonnulla dein sequuntur miracula; mors Daciani; Rictiovari in India et Asia regnum et persecutio et alia id genus.

[15] [nulla ergo his omnibus est fides;] Atque ex hac farragine, de qua qualemcumque synopsin exhibuimus, deprompta sunt ea omnia quæ de S. Benedicto circumferuntur. Re quidem vera nunc ita res temperatæ fuere in recentioribus Breviariis, ut ne amplius tam luculente absurdæ apparerent; sed, iterum quæso, quam auctoritatem habet quidquid ad tam infectum fontem tandem aliquando referendum sit?

[16] Sed subvertenda jam est adstructa S. Benedicti Gravione seu Quinciaci commoratio et quæ ei annectuntur. Scilicet quamquam jam ante positas a S. Filiberto suas illic curas monachi essent Quinciaci, [evertuntur quoque exordiis Quinciaci;] quemadmodum ex S. Filiberti Vita ostenderunt decessores [Act. SS. tom. V Sept., pag. 90 et 93; Cfr tom. V Aug., pag. 79 et 80.] , illis tamen initium non dederat S. Benedictus, sed S. Aicadrus; qui illuc paulo post medium sæculum VII advenit et dein se discipulum dedit S. Filiberto, huc adventanti. Adeoque licet harum rerum fusas satis habeamus narrationes, nulla in his de S. Benedicto mentio; quin immo erat antea Quinciacum locus profanus; et quum Deo dicatum est, id non in honore S. Benedicti, sed B. Mariæ Virginis factum [Cfr Vita S. Aicadri, Act. SS. tom. V Sept., pag. 87; et sæc. II Bened. pag. 956.] . Præterea, quum fabulator ille S. Viventii conscripsit Acta, nondum invaluerat opinio S. Benedictum Quinciaci seu apud Gravionem castellum vixisse; quandoquidem in illis tradatur Gravio castellum datum S. Viventio [Act. SS. tom. I Januar., pag. 808, num. 22.] , quum jam pridem a S. Benedicto separatus esset [Ibid. pag. 807, num. 16.] .

[17] [quæ probabilis harum fabularum causa;] Unde ergo illa traditio? Plurima passim fabulosa tradi de Sanctis in opere nostro innumeris patet locis; dein quum omnino videatur (ut inferius explicabitur) translatum fuisse S. Benedicti corpus Quinciacum ibique per annos forte duodecim cultum, priusquam alio deferretur, pronum erat Quinciaci fieri quod sæpius alibi est factum: nempe ut crederetur hic vixisse et obiisse. Vin' exemplum? In Vita S. Convoionis legitur S. Maxentius, beatus ex Pictavensi territorio abbas, olim molestias falsorum sui monasterii fratrum fugiens, venisse Plebelanium, postea Salomonis monasterium, ibique ad Dominum migrasse et sepulturam nactus [Ap. D. Morice, tom. I, col. 233.] . Atqui hæc omnia apprime erronea sunt; numquam enim falsos fratres fugiendos habuit nec fugit S. Maxentius, sed in suo mortuus est cœnobio [Cfr Act. SS. tom. V Junii, pag. 173.] . Ast unde hæc excogitata? Quod nempe illuc translatus fuerat Normannorum tempestate.

[18] [quomodo S. Benedictus factus patronus Quinciaci;] Dum vero hi tam immane sævirent, placuit divinæ bonitati fidelium roborare pectora multis præclarisque miraculis. Ex coævis enim probatissimisque documentis novimus passim Sanctorum corpora, dum huc illuc deferrentur, coruscasse prodigiis atque hinc factum ut ingens hominum undique excitaretur concursus. Similiter Quinciacum convolasse turbas ad S. Benedicti sacra ossa quis dubitet? Atque his aliud impedimentum e via tolli posse videtur: scilicet quemadmodum factum videmus ut S. Filiberti aliorumque nomina adhæserint locis pluribus, in quibus aliquandiu requieverant pii eorum pulveres, quidni similiter S. Benedictus Quinciacensis patronus evaserit? Neque statim factus est primarius. Legitur [Gall. Christ. tom. II, col. 1290.] quippe Isembertus Pictaviensis episcopus rexisse abbatiam S. Mariæ, necnon S. Andreæ atque almi Christi * Benedicti Quinciacensis anno MXXVII: quæ deprompta sunt ex charta tabularii S. Joannis Angeriacensis, quam Beslyus [Histoire des comtes de Poictou et ducs de Guyenne, preuves, pag. 345.] edidit. Ecce initium: Pro ambarum partium utilitatibus placuit atque convenit inter Aimericum, S. Joannis Ingeriacensis abbatem, ejusque congregationem et inter monachos S. Mariæ et S. Andreæ atque almi Christi… Benedicti Quinciacensis, ut inter se terras suas commutare debuissent; quod et omnimodo manifestum est secisse, scilicet per consensum et voluntatem domini Isemberti episcopi qui tunc nominatim abbatiam regebat. Dedit interea prædictus abba et monachi S. Joannis partibus S. Benedicti et prædictis monachis vineam etc. Quibus posterioribus verbis, nempe partibus S. Benedicti significatur jam tum in vulgari sermone S. Benedicti nomen celebrius fuisse, licet ejus patrocinium tertio tantum veniret loco; et quidem postea prorsus prævaluit unum S. Benedicti nomen; ita ut vulgo S. Benoit de Quinçay, seu de Quinsay diceretur.

[19] [an ibi exstiterit ejus tumulus;] Sed audio qui demum objiciant S. Benedictum Pictaviensem non depositum fuisse in pago Herbadillico, sed Quinciaci ibidemque proin vixisse, quandoquidem hic ejus post altare ostendebatur tumulus. Verum nil certi sciebant de hoc tumulo Quinciacenses et conjiciendo potius quam affirmando de eo disserebant. Patet id quippe ex ipsis Stephanotii aut scriptorum Galliæ Christianæ [Tom. II, col. 1290.] verbis: In ecclesia pone majus altare tumulus exstat lapideus, qui CREDITUR esse S. Benedicti patroni monasterii. Præterea etiamsi detur hunc vere fuisse S. Benedicti tumulum, nequaquam tamen hinc colligere licet eum ibi statim a morte fuisse depositum. Hoc enim ævo, licet ante S. Eligius aliique pretiosas reliquiarias thecas secissent, rara tamen erant feretra adeoque sæculo VIII et IX in desuetudinem abiisse videtur id genus capsas construere [R. D. Texier, Essai sur les argentiers et les émailleurs de Limoges, in Mém. de la soc. des antiq. de l'Ouest, tom. IX, pag. 77 et seqq.] . Servabantur itaque Sanctorum corpora in sepulcris, etiamsi ea transferre contingeret. Cujus rei exempla sunto SS. Maxentius et Martinus Vertavensis; quorum corpora præ Normannorum metu alio fuere transvehenda. Etenim de priori post translationem legitur juxta eum sepultum fuisse S. Convoionem [Vit. S. Convoionis, ap. D. Morice, tom. I, col. 233.] ; de hoc vero, licet, effosso a loco sepulturæ beato viro, loculo imposuerint aureo gemmis nobilibus insignito, pervenientes ad Ensoniense cœnobium, juxta membra viri Dei Jovini corpus tumularunt S. Martini [II Vit. S. Martini Vertav. sæc. I Bened. pag. 688 et 689.] . Quocirca ut ex tumulis S. Maxentii Rotonensi et Ensionensi S. Martini falso argueres eos his in locis vixisse, obiisse et sepulturæ traditos, ita etiam minus certo ex Quinciacensi tumulo argueres aliquando ibi vixisse et vita functum S. Benedictum.

[20] [quum per Normannorum incursiones res sacræ amplius tutæ non essent in pago Herbadillico,] Ut autem unde exorsi sumus, eodem redeamus, quum nil magnopere suadeat S. Benedictum vixisse Quinciaci, sed contra plura eo vergant argumenta ut non tantum hæc traditio recens habeatur, sed ut Quinciacensis S. Benedicti commoratio excludatur, nemo non videt quam probabile factum sit S. Benedictum Quinciacensem eumdem esse ac Herbadillicensem, seu S. Benedictum Herbadillicensem (ut jam innuimus) Quinciacum translatum fuisse. Atque his aliunde quoque affunditur lumen. Etenim dum S. Benedicti corpus in pago quiesceret Herbadillico, incerta et periculis plena medio sæculo IX ejus facta est sors. Anno enim 843, mense circiter Julio, castella Metallicæ regionis et Theofalgiæ et Herbadillæ dissiparunt Normanni, teste Chronographo Nannetensi [Ap. D. Morice, tom. I, col. 137.] ; nec post multo tempore, eodem auctore [Ibid. col. 138.] , secunda vice iterum per Ligerim remeantes ad urbes ripis finitimas devastandas, longa statione castrorum captum violenter concremaverunt, et anno 853 Luciannus mense Majo a Northmannis exuritur et mense Junio S. Florentii monasterium et Nannetis civitas, Turonis quoque exuruntur, ut in Brevi Chronico seu Britannico [Ibid. col. 150.] perhibetur. Et similia fere annis sequentibus. Initio autem harum cladium, quum adventare intelligerentur Normanni, humi occulebantur Sanctorum corpora, postea vero in tutiora delata fuerunt loca: de qua re ad diem XVI Octobris plura diximus in Commentario de S. Vitali [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1095.] . Quidni ergo similiter S. Benedicti sacra ossa, hactenus in pago Herbadillico religiose servata, in tutiorem delata fuere locum?

[21] [S. Benedicti corpus, quod postea etiam Trenorchium delatum est,] Ast hic iterum standum paulisper ut secundum certa indicia reliquum dirigamus iter. In citato de S. Vitali Commentario [Ibid. l. c.] dedimus ex Chiffletiana Trenorchiensi * Historia integrum catalogum sacrorum pignorum, quæ anno 1562 [Col. Calviniani, in celeberrimam illam irrumpentes abbatiam, incendio deleverunt. Hæc inter venit corpus S. Benedicti de Quinciaco, id est, quemadmodum illic ostendimus de aliis Sanctis, corporis magna pars. Atque hinc colligimus non tantum S. Benedicti corpus delatum fuisse Trenorchium in Burgundia, sed prius ei jam adhæsisse agnomen de Quinciaco, et proinde antehac quievisse Quinciaci. Quum itaque ex una parte videatur S. Benedicti corpus tempore Normannorum aliorsum translatum ex pago Herbadillico (deinceps enim nullum ibi amplius de eo apparet vestigium); quumque ex altera corpus homonymum tunc aliunde delatum videatur Quinciacum (ibi enim non vixisse S. Benedictum satis ostendimus): quid superest quam ut firmiter teneamus S. Benedictum Herbadillicensem tristi Normannorum ævo portatum fuisse ad Quinciacense cœnobium, quemadmodum sæpius jam adstruximus?

[22] [Quinciacum prius portatum et dein S. Filiberti corpori sociatum videtur;] Ast quo id factum anno? Crediderim circa 858: ita saltem omnia facile fluunt. Videlicet, quum Normanni spem nullam facerent quietis, delatum est S. Filiberti corpus ex pago Herbadillico Conaldum (Cunault) in agro Andegavensi, et quadriennio post Mesciacum (Misse), tribus leucæ quadrantibus distans a Thoarcio in agro Pictaviensi; quidni similiter S. Benedicti corpus Quinciacum, Pictavis vicinum? qui locus ita tunc habebatur tutus, ut etiam Pictavis illuc transvecta fuerint S. Radegundis ossa [Act. SS. tom. III. Aug., pag 65.] . Ast quum Herensibus seu S. Filiberti monachis jure merito non satis securum haberetur Mesciacum, atque ipsi tandem anno 871 ex finibus Pictaviensibus in abbatiolam S. Portiani in agro Arvernensi profecti essent, atque hinc quinquennio post Trenorchium [Cfr Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1095.] , manifestum est Quinciacum, non ita longe a Mesciaco jacens, periculi non fuisse immune; adeoque anno 878 id a Normannis fuisse destructum testatur chronicum Malleacense [Ap. Labbe, Bibl. Mss. Nov., tom. II, pag. 199.] . Quocirca siquidem S. Benedicti de Quinciaco corpus certissime Trenorchii asservatum fuerit, quumque inter Herenses et Quinciacenses firmum esset vinculum (utrorumque enim pater fuerat S. Filibertus), et quum demum Falco, scriptor antiquus, asserat cum S. Filiberti corpore alia plurimum Sanctorum, quos veretur nominatim suo inserere opusculo [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1095.] , translata fuisse, nemo non videt quam probabile sit S. Benedicti sacras exuvias anno circiter 858 portatas fuisse Quinciacum, anno 871 transvectas in S. Portiani cœnobium et quinquennio post Trenorchium. Si cui tamen hæc minus placeant, quoniam anno 868 S. Viventii corpus Arvernos detulisse videntur Quinciacenses monachi; et paulo post in Burgundiam in comitatum Amausanum; atque hinc Vergiacum, territorii Augustodunensis locum [Ibid. tom. I Januar., pag. 813.] ; priusquam in aliam abeat sententiam, recogitet quam difficile seorsum deinceps lata fuissent SS. Viventii et Benedicti corpora, si ante simul in Arverniam essent aliquando portata. Neque idem argumentum valet contra nostram sententiam, quum facile fieri potuerit ut prius aliquot monachi cum S. Viventii corpore Quinciaco sint profecti; alii vero aliquot annis tardius se addiderint Herensibus, secum S. Benedicti ferentes exuvias.

[23] [quid de eo Usuardus;] Utut id est, certe anno 859 aut 860, (quo tempore priorem Usuardi Martyrologii editionem in lucem prodiisse unus ex collegio nostro ostendit [Ibid. tom. VIII Octob., pag. 86.] ,) nondum ex pago Pictaviensi translatum fuerat S. Benedicti corpus, quum in illa priori Usuardi editione seu in codice Heriniensi ejus memoria ad diem XXIII Octobris his signetur verbis: In pago Pictavensi sancti Benedicti confessoris; quæ annuntiatio semper deinde permansit eadem, atque etiam in Martyrologium Romanum transiit. Quin etiam si certo rejicienda foret distinctio inter pagos majores et minores, seu, ut aliis loquar verbis, si omnino constaret tunc temporis res non ita compositas fuisse ut unus pagus major alios plures complecteretur minores, sequeretur hinc, non probabiliter tantum, sed manifeste, jam ante annum 860 S. Benedicti exuvias ex pago Herbadillico Quinciacum in pago Pictaviensi delatas fuisse; sin autem, fieri posset ut etiam tunc adhuc fuissent in pago Herbadillico, quum certo certius integer ille tractus aliquando pagus Pictaviensis dictus sit.

[24] [Asiani in pago Herbadillico prioratus S. Benedicti inchoatur et reliquiæ ponuntur;] Quum Trenorchio redierunt Quinciacum monachi, partem reliquiarum secum attulerint oportet: colligitur id quippe ex historia cujusdam controversiæ, quæ exeunte sæculo XI inter Majus Monasterium seu Turonense et Quinciacense efferbuit; atque indidem prioratus Asianensis seu cellæ S. Benedicti de Asenajo initia cognoscimus, siquidem de hac cella lis esset orta; et præterea ipsum (ni fallor) locum, ubi in pago Herbadillico vixit et primum depositus fuit S. Benedictus. Videlicet tempore Alberti abbatis, qui jam ab anno 1034 Majori Monasterio præerat [Annal. Bened. lib. LVII, num. 41, tom. IV, pag. 364.] , duo conjuges Arnulfus et Techildes construxerant illique tradiderant hanc cellam. Nihilominus Quinciacenses hanc sui esse juris contenderunt; seque eam possedisse tempore abbatum suorum Gualterii et dein Joannis viri sanctissimi, qui tunc eremiticam vitam ducebat; et se in ea posuisse particulam corporis S. Benedicti confessoris, cujus corpus seu potius corporis pars apud se quiescebat. Anno 1097 et sequenti in duabus synodis petitores et rei suam egerunt causam, ita ut Majus Monasterium vicerit; quemadmodum fusius explicat Mabillonius [Annal Bened. lib. LXIX, num. 56, tom. V, pag. 350 et seq.] : et sane in Polyptycho Turonensi inter Majoris Monasterii beneficia parœcia Asianensis recensetur [Pouillé de Tours, pag. 106, edit. 1648.] .

[25] [ibi vixisse et prius depositus fuisse videtur sanctus; quæ ibi de eo supersunt vestigia.] Postliminii itaque jure et ante finem sæculi XI recuperarat Quinciacense cœnobium partem reliquiarum S. Benedicti. Eorumdem sacrorum pignorum solemnem translationem fieri curavit III kal. Januarias anni 1226 Aimericus I, abbas Quinciacensis, ut D. Fonteneau [Collection ms. tom. LIII, in Biblioth. civit. Pictav. Cfr Lecointre, Notice sur l'abbaye de St Benolt de Quinçay, pag. 9.] ex Stephanotio refert. Quod autem ad cellam Asianensem spectat, quid hæ, licet ab initio tradita fuerit Majori Monasterio, titulum S. Benedicti assumpsit? Quid ei de reliquiis sui patroni tam prompte communicarunt Quinciacenses? An quia olim ibidem vixerat et diem obierat S. Benedictus? Pronum est suspicari. Crescit vero hæc suspicio et fit res vere credibilis, si recogitetur Asinajum seu Asiniacum in pago Herbadillico situm esse, sicuti ostensum est supra; et si deinde præ oculis habeatur olim ad fines oppidi Asinaji, Africum versus, patuisse specum, cui vulgare nomen erat Cave seu Grotte de S. Benoit, in quam se sæpius descendisse meminerunt etiamnum senes Asianenses, ut ad me scripsit R. D. Collonier, parochus, die 23 Octobris anni 1853; ast eam a temporibus fere, quibus res publica et sacra adeo in Gallia perturbata fuit, esse clausam. Eamdem in rem suggerit mihi idem R. D. aliud argumentum, nempe usque ad annum 1830 in Asianensi templo servatum fuisse calicem argenteum, hexagonum et pede triangulari nixum; cui inscripta erant hæc aut similia verba: calix S. Benedicti. Verum id argumentum minus placet; quum nemo facile hinc concluserit ipsum S. Benedictum hoc ipso sacro poculo fuisse usum; sed potius hunc calicem de proprietate templi S. Benedicti fuisse. Cæterum jacere nunc videtur Asiani S. Benedicti cultus; pristinæ amissæ fuere reliquiæ; nulla pia peregrinatio; et S. Benedicti nomen paucis inter baptizandum datum infantibus. Atque hic annotetur velim Castellani error, scribentis vulgo hunc S. Benedictum vocari Bonizet; certe id ei nomen non est Asinaji; nec in vicina parochia, ad Ledii ostia jacente, quæ in mappis æque antiquis ac recentibus S. Benoit appellatur; nec Quinciaci, qui locus etiam Castellani ævo S. Benoit de Quinçay dicebatur.

[26] [Cultus S. Benedicti in diæcesibus Pictaviensi,] Verum non tantum in hac paræcia, Asinaji et Quinciaci colebatur S. Benedictus; sed jam pridem honores ei concessi fuere ecclesiastici in universis diœcesibus Lucionensi et Pictaviensi. Quum postulavit anno 1853 episcopus Lucionensis a sacra rituum congregatione ut novum Proprium (quod appellant) Lucionense approbaret, allata sunt plura monumenta, tum Pictaviensia, tum Lucionensia, ex quibus, quod modo affirmabam, eximie constat; videlicet Breviarium sæculi XIV, olim in civitate et diœcesi Lucionensi usitatum atque nunc asservatum in bibliotheca oppidi Napoleon-Vendee; in hujus kalendario inscribitur ad 23 Octobris S. Benedicti nomen, cum episcopi titulo, et officium inseritur novem Lectionum; secundo Pictaviense Breviarium ejusdem ævi, itemque Missale sæculi XV, utrumque in publica Pictaviensi bibliotheca expositum, in cujus kalendario ad 23 Octobris memoria legitur S. Benedicti de Quinciaco episcopi aut S. Benedicti episcopi de Quinciaco; deinde Breviarium, conscriptum ad usum Annæ de Pie, abbatissæ S. Trinitatis Pictaviensis ab anno 1484 ad 1500, in bibliotheca majoris Seminarii Pictaviensis repositum olimque a Maurinis Galliæ Christianæ novæ scriptoribus memoratum [Tom, II, col. 1308.] ; Missale Pictaviense impressum anno 1526 et Breviarium anno 1594; in quibus omnibus S. Benedictus ad diem 23 Octobris celebratur et episcopus dicitur. In posterioribus libris liturgicis Lucionensibus et Pictaviensibus eadem servata fuere; sed quæ in antiquioribus ex Actis S. Viventii aperte fabulosa recitabantur, hæc partim suppressa, partim ita mutata ut aliquatenus ferri possent; et sæculo quidem XVIII omissa penitus fuit a Lucionensibus omnis S. Benedicti Quinciacensis memoria, donec anno 1767 iterum restituta est, ritu simplici peragenda. Nuperius autem in lectionibus Lucionensibus, anno 1853 Romæ probatis, castigatio plenior facta est; retentus tamen episcopi titulus, licet S. Benedictus presbyter dicatur in Godelgaudi Sacramentario et nude confessor in Martyrologio Usuardi.

[27] [Lucionensi] Utut id est, ecce quid nunc Lucionenses recitent, consentiente sacra rituum congregatione; ipse pauca, uncinis inclusa, inserui: Lectio IV. Benedictus confessor, cujus sacra memoria die vigesima tertia Octobris in Martyrologio Romano recensetur, ab antiquis temporibus apud Pictones colitur ut episcopus. Eum Samariæ in Palæstina antistitem fuisse plurimi tradunt, et ob persecutionem cum sancto Viventio aliisque sociis Pictavos venisse ad divum Hilarium; a quo, ut fertur, eremum juxta castellum Gravionem, non procul a civitate, impetravit; ibique in excisa petra Deo serviens usque ad obitum permansit. Alii vero ejus episcopalem sedem et tempus quo vixit incomperta esse fatentur. [Alii demum merito persuasum habenteum, priusquam Acta fabulosa S. Viventii prodiissent, habitum fuisse presbyterum.] Quidam ipsum in pago Herbatilico degisse arbitrantur ibique extremum clausisse diem, [quum in sacramentario, anno 800 inchoato, legatur: XI kal. Novembris, in pago Herbatilico depositio Sancti Benedicti presbyteri.] Lectio V. Mundo alienus erat, sed Deo proximus et amicus: pauper rebus terrenis, sed gratiæ donis et privilegiis perornatus, itaque transitoria despiciens pervenit ad æterna. Undecimo sæculo, Quinciacense monasterium, situm juxta castellum Gravionem, [cujus fundamenta sæculo XVIII in horto prioratus adhuc apparebant,] nomine ejus et patrocinio jam gloriabatur. Eodem sæculo Azenaji, in territorio nunc Lucionensi, extructa est cella sub sancti confessoris invocatione; ibidemque etiamnum parochialis ecclesia ipsius titulo decoratur. Lectio VI. Ex libro S. Hilarii episcopi super Psalmos, in Ps. 118, lit. XVI, num. 16, 17. Super topazion. MISSA Sacerdotes. Id officium fit die 27 Octobris quod 23 impedita sit festo (ni fallor) SS. Redemptoris. Ante reformatum Proprium ritu simplici, ut paulo supra dicebam, celebrabant Lucionenses S. Benedictum; nunc semiduplici: hinc patet quam graviter erraverint Galliæ christianæ novæ scriptores [Tom. II, col. 1404 et 1405.] , quum S. Benedictum Quinciacensem patronum esse dixerint templi cathedralis Lucionensis. Re quidem vera magno honore ibi olim colebatur S. Benedictus, verum non Herbadillicus seu Quinciacensis, sed Cassinensis: nec mirum quum ante annum 1317 illa ecclesia abbatialis erat, non autem cathedralis.

[28] [et Remensi.] Initio hujus commentarii diximus inscriptum fuisse S. Benedicti nomen et festum Sacramentario Godelgaudi, in Remensi S. Remigii monasterio decani. Hujus abbatiæ calendarium liturgicum non habemus; unde asserere non ausim ibidem perstitisse S. Benedicti cultum. Sed ex legato nobilis viri, Baronis de Viron, ad manum mihi est Officium sanctorum Tresani, Gumberti et Sanctæ Berthæ, nunc jam suæ integritati restitutum, atque his typis quam diligentissime fieri potuit cura et expensis Ludovicæ de Linange, Aveniaci monasterii abbatissæ, excusum Rhemis anno 1557; cui rarissimo libello præmittitur kalendarium liturgicum, in quo ad hanc diem commemoratio fieri jubetur S. Benedicti episcopi; ita ut ejus memoria in illa regione sæculo XVI nondum periisset, sed tantum exemplo Quinciacensium ejus presbyteratus ordo in episcopatum mutatus fuisset.

[Annotata]

* la Boulogne

* supple confessoris

* Tournus

DE S. IGNATIO, PATRIARCHA CPOLITANO ET CONFESSORE,

ANNO DCCCLXXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ignatius, patriarcha Constantinopolitanus (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ I. Sancti memoria in fastis sacris; ejus Acta a Niceta coævo conscripta; chronotaxis vitæ.

In Martyrologio Romano sub hac die legitur: Constantinopoli, sancti Ignati episcopi, qui quum Bardam cæsarem ob repudiatam uxorem arguisset, [Sancti memoria in fastis tum latinis,] ab eo multis injuriis affectus in exsilium pulsus est: sed a Nicolao, Romano Pontifice restitutus, tandem in pace quievit. Hæc eatenus accurata sunt, quatenus S. Nicolaus I Papa acta contra S. Ignatium resciderit, adeoque eumdem in sede CPolitana restitui jusserit. Sed hujus Papæ decreta tunc primum effectum sortiri suum potuerunt, quando defuncto die XXIV Septembris 867 imperatore Michaele III, cognomento Ebrioso, Basilius Macedo imperii gubernacula suscepit: Nicolaus autem Papa ante mortem suam, quæ eodem anno die XIII Novembris accidit, vix funestam necem Michaelis, et rerum in Oriente mutationem cognoscere, et multo minus S. Ignatii restitutionem, die XXIII Novembris ejusdem anni, ut infra videbimus, factam, præscribere potuit. Jure suo S. Ignatius, cessante persecutione, a Photio usurpatore mota, ad sedem suam rediit, voluitque, ut, siquidem a pseudosynodo damnatus fuerat, legitima synodus eum restituerat: quod dein sub Adriano Papa II, anno Christi 869, in œcumenico concilio VIII, CPolitano IV, summo omnium consensu effectum est. Quoniam autem Martyrologi Usuardus et Ado ante S. Ignatium mortui sunt, ejus mentionem facere non potuerunt, adeoque Sancti nostri laus in solis Auctariis celebratur: nempe in Usuardinis sub die XIV Junii, codex Bruxellensis habet: Item sancti Ignatii episcopi, unde Sollerius noster quærit; an CPolitani, qui colitur XXIII Octobris? Quod affirmare videtur codex Florentinus: Item sancti Ignatii episcopi et Martyris CP. Et certe Martyr aliquo sensu dici potest, qui tanta et tam crudelia sustinuit pro Ecclesia Dei tormenta.

[2] [tum græcis:] Eadem ac latini die Sancti nostri memoriam agit Græca Ecclesia. In Menæis hodiernis legitur: Μνημη του ὁσιου πατρος ἡμων Ἰγνατιου πατριαρχου Κωνσταντινουπολεως. Memoria sancti patris nostri Ignatii, patriarchæ CPolis. Iisdem verbis utitur Supplementum ad Menæ ms., quod olim in Collegio Claromontano Parisiis servatum, a Sirmondo nostro e tenebris erutum fuit, cujus apographum exstat in bibliotheca Bruxellensi regia, sub num. 11,324, cum hac sola lectione variante, quod pro patriarcha dicatur archiepiscopus. Menæ insuper pro more habent distichon:

Εὐρες μεταστας την παλαιαν ἀξιαν
Ἰγνατιε προεδρε Ῥωμης της νεας.

Quod Siberus [Eccl. græc. Martyrol. metr. pag. 346.] latine reddit:

In morte jam tua vetustam gloriam
Es nactus, Ignati, Romæ præsul novæ.

Appendix ad Martyrologium Romanum pro Ordine S. Basilii elogium S. Ignatii ex Romano repetit, nisi quod addat post ejus nomen, Ordinis S. Basilii: et Kalendarium Basilianum ejus festum annuntiat his verbis: Του ἁγ. ἱεραρχ. Ἰγνατιου Τ Ἡ: id est: Sancti præsulis Ignatii Ordinis nostri, ταξεως ἡμων. Menæa breve pro more elogium exhibent, quod tamen, si manuscriptos codices cum excusis conferamus, varium est. Nos idem proferimus ex libro typis Venetis anni 1843 expresso, contenti assignare ex aliis, quæ notabiliter differunt. En itaque elogium: Ὁ ἐν ἁγιοις πατηρ ἡμῶν Ἰγνατιος, ὑιος μεν γεγονε Μιχαηλ βασιλεως, και Προκοπιας της βασιλισσης, ἀδελφος δε Θεοφιλου, και ἐγγονος Νικηφορου του βασιλεως. Εὐνουχος δε γενομενος, εἰτα και μοναχος ἀποκαρεις και ἡγουμενος της του Ἀρχαγγελου μονης του τοτε μεν ἐπικαλουμενον Ἀνατελλοντος, νυν δε Σατυρου· προεχερισθη ἐπειτα πατριαρχης Κωνσταντινουπολεως, και ἐκρατησεν ἐτη ἑνδεκα και μηνας πεντε· και μετα ταυτα ἐξεβληθη ὑπο Μιχαηλ βασιλεως, ἀντ᾽ αὐτου πατριαρχην προβαλεμενου Φωτιον, τον πρωτοσπαθαριον και πρωτοσηκριτην, γενομενον προτερον μοναχον. Εἰτα ἐξεβληθη και αὐτος ὑπο Βασιλειου βασιλεως, και ἀποκατεστη παλιν Ἰγνατιος, και ἐκρατησεν ἐτη δεκα· και παλιν ἐξεβληθη, και ἐγενετο Στεφανος ὁ ἐν ἁγιος. Ὁ δε ἁγιος Ἰγνατιος ἀπελθων ἐν τῃ Σατυρου μονῃ, ἐν ἐιρηνῃ ἀνεπαυσατο. Latine sic sonant verba.

[3] [in quibus perperam S. Ignatius iterato pulsus dicitur.] Sanctus pater noster Ignatius filius fuit Michaelis augusti et augustæ Procopiæ, frater Theophili et nepos Nicephori. Eunuchus factus, monachus attonsus, factus est præfectus monasterii Archangeli, cognomento tunc quidem Orientis, nunc vero Satyri. Patriarcha CPolis ordinatus, Ecclesiam gubernavit annis undecim et quinque mensibus. Postea expulsus a Michaele imperatore, qui ejus loco Photium protospatharium et protosecretarium substituit. Deinde et ipse ejectus fuit a Basilio imperatore et Ignatius restitutus: et quum annis decem Ecclesiam administrasset, quo denuo ejecto, patriarcha factus est S. Stephanus. Ignatius vero in monasterium Satyri se recepit, et requievit in pace. Menæa bina, quæ manuscripta habemus [Biblioth. reg. Brux. num. 11,324, mss. fol. 102 V°, et 142.] , apprime, si duo excipias, quoad sensum cum recitato conveniunt. Etenim addunt, S. Ignatium annos 79 vixisse, ejusdemque synaxin seu festum agi in dicto Satyri monasterio. Sed alterum gravius est: dicitur enim S. Ignatius iterum e sede sua pulsus, illique Stephanus substitutus. Sed id contra fidem historiæ affirmatur; quum ex omnibus antiquis monumentis constet et S. Ignatium in sede sua CP. diem obiisse, eique non Stephanum, sed Photium successisse, qui quidem iterato expulsus, locum fecit Stephano anno 886, id est novem annis post Sancti nostri obitum. Initio quidem suspicabar, in Menæis excusis integram phrasim, qua restitutio Photii referebatur, excidisse, ita ut dein recte procederet et secunda Photii ejectio et in ejus locum Stephani substitutio: sed istiusmodi conjectura sustineri non potest, nam mox subjungitur secessio S. Ignatii in monasterio Satyri, ἀπελθων ἐν τῃ Σατυρου μονῃ;; quæ verba clare indicant, non mortuum Ignatium in monasterium fuisse delatum, sed viventem se illuc contulisse. Quorsum vero iste ab antiquis Menæis deflexus in hodiernis? An ut Photii alterum infortunium obvelaretur?

[4] [Acta a Niceta] Plura quidem in brevi, quod edidimus, elogio animadvertenda occurrunt, sed iis evolvendis nunc quidem supersedemus, quoniam uberius eadem in Vita, inferius danda, explicare poterimus. Vita ista auctorem habet Nicetam Paphlagonem, seu, ut alii dicunt, Davidem Paphlagonem, variorum opusculorum, quorum titulos apud Casimirum Oudin [Comment. de scriptt. eccles. tom. II, col. 214. Cfr Aubert. Miræi Auctarium de scriptt. eccles. pag. 42 in Biblioth. eccles.] videre licet, scriptorem: eumdem episcopum et quidem Dadybrorum in Paphlagonia dixere quidam, nulla auctoritate suffulti. Etenim Niceta sanctissimus episcopus Dadybrorum subscriptus legitur actis secundæ synodi Nicænæ anno 787, id est annis 91 ante Ignatii mortem, celebratæ [Labbe tom. VII Conc. col. 146.] : sed hæc biographo nostro nequaquam convenire possunt, qui annis fere centum episcopalem dignitatem sustinere debuisset, quod credi nullatenus potest, maxime quia neque octavæ synodo, quæ S. Ignatium restituit, adfuisse legitur, nec vir jam centum annos habens in episcopatu, tam copiose Vitam conscribere potuisset. Sufficiat igitur de Niceta scire illum fuisse, ut scribit Joan. Albertus Fabricius [Biblioth. græc. tom. VII, pag. 747. Edit. Hamb. 1802.] , philosophum, historicum et rhetorem, imo etiam monachum; quod conjicio ex eo, quod duplex nomen gerat Nicetæ et Davidis: consueverant enim monachi nomen, in sæculo gestum, mutare, ut in Ignatio nostro infra monstrabimus. Nicetam porro coævum fuisse rebus gestis, quas narrat, unanimis est eruditorum sententia, si Walchium in sua Bibliotheca Patristica excipias, dicentem Nicetam sæculo XI clarum [Biblioth. Patrist. pag. 61 et 377. Edit. Jenen. Danzii an. 1834.] : sed scholiastem S. Gregorii Nazianzeni, Nicetam, Serrarum primum episcopum, dein Heracleensem in Thracia metropolitam qui revera sæculo XI floruit [Fabric. Biblioth. græc. tom. VIII, pag. 431.] , cum homonymo Paphlagone confudisse videtur.

[5] [coævo conscripta;] Cæterum ipse liber de vita S. Ignatii ætatem suam manifestissime prodit. Nam et post annum 879 quo Constantinus Cæsar, Basilii Macedonis filius, obiit et ante annum 886, quo iterato expulsus fuit Photius, conscriptus est. Constantini cæsaris præmaturam mortem, et cladem Syracusanam, quæ anno 878 contigit, adducit Nicetas biographus tamquam pœnam, Photianæ impietati inflictam, hisce verbis num. 65: Has et his deteriores ob causas venit ira Dei super filios diffidentiæ. Subito namque imperatori filius et carissimus et natu maximus, Constantinus, est ereptus… Deinde etiam magna Syracusanorum civitas horrenda clade periit insulaque omnis et cuncta oppida et agri hostili manu fœde etiamnum hodie vastantur, diripiuntur et pessumdantur. Constantinus porro diem suum obiisse dicendus est anno 879; siquidem epistola Joannis Papæ VIII, a Photio mutilata, inscribitur mense Augusto, indictione XII, seu anno 879, imperatoribus Basilio, Leoni et Alexandro; omisso nempe Constantini, jam defuncti, nomine [Labbe tom. IX Conc. col. 134.] . Similiter Syracusana direptio contigit, ut monstrat Muratorius [Annali d'Ital. tom. V, pag. 135.] , anno 878; nam constat ex Chronico Sarracenico-siculo captam Syracusam vicesimo primo mensis Maji, feria quarta [Muratori. scriptt. rer. Ital. tom. I, Part. II. pag. 245.] ; quum vero litera dominicalis anni 878 fuerit E, dies Maji vigesimus primus in feriam quartam incidit. Sed neque post annum 886, quo iterato e sede CPolitana ejectus fuit Photius, scripsit biographus Nicetas, certo certius non omissurus pœnam et infamiam Photio, quem in decursu operis omnimode exagitat, inustam, si id ante absolutionem lucubrationis contigisset. Itaque nihil temere asserimus, dum opus Nicetæ anno circiter 880 alligamus; ex quo proinde consequitur biographum coævum fuisse, et idoneum testem eorum quæ scripsit.

[6] [latina eorum versio hinc inde reformanda:] Nicetæ biographiam e græco latinam reddidit Federicus Metius sodalis, ut videtur, Oratorii Romani, utpote quem suum nominet Cæsar Baronius ad annum 847 § XXXV [Cfr Fabric. Biblioth. græc. tom. VII, pag. 749.] : Monumentum, ait, hactenus latinis incognitum ex græco codice Columnensis bibliothecæ, quæ Sirleti Cardinalis, viri doctissimi, fuit, noster Federicus Metius erutum, in latinum vertens, egregio munere nostros locupletavit annales [Act. SS. tom. VII Sept., pag. 280, num. 3.] . Alteram versionem adornavit et libro speciali publici juris fecit Matthæus Raderus, Societatis Jesu [Ibid. l. c.] ex quo dein in varias Conciliorum collectiones defluxit. Diffitendum porro non est, Raderum sæpius, quam par est, latina etiam phrasi nequaquam exigente, a Græco textu discedere. Quamvis autem is non sim, qui velim, græca monumenta, istius maxime ævi, ad verbum latina reddi; quod vix fieri potest, græcis plerumque synonyma et epitheta, non raro otiosa, accumulantibus: verumtamen arbitror, Raderum longius a græco textu, nulla necessitate cogente, deflexisse, imo sensum quandoque expressisse non accurate satis. Nihilominus Raderianam versionem, utpote vulgatiorem, dabimus, usuri tamen Metiana, quoties opus fuerit; neque lectorem monebimus, ne nimium propter istiusmodi leviores mutationes, annotationum numerus cum fastidio lectoris excrescat.

[7] [nascitur Sanctus anno 798;] Chronologicam vitæ S. Ignatii seriem ordinaturis, ante omnia nobis quædam temporum momenta statuenda sunt, ex quibus reliqua deducere nobis liceat: duo autem occurrunt certa, nempe monachatus ejus, quando factus est annos quatuordecim: dein ejus expulsio e sede CPolitana, postquam annos undecim, menses quatuor, dies viginti thronum patriarchalem occupasset. Quod ad prius spectat, scilicet ætatem, qua monachatum professus est S. Ignatius, id limpide declarat Nicetas biographus num. 2: quatuordecim vero annos factus, τεσσαρεσκαιδεκαετης γεγονως, et ipse monachum, induit. Quum igitur Michael imperator, S. Ignatii pater, expulsus et cum tota familia attonsus fuit anno 813, consequitur Sanctum nostrum natum esse anno 798 aut 799; et quidem mihi præplacet annus natalitius 798, quia, ut Vita docet num. 55, octogenarius obiit, quod magis cum anno emortuali, quem infra investigabimus, concordat. De anno autem, quo præfecturam monasterii suscepit, nihil definiri potest. Dicit quidem Nicetas num. 7, patre et pædagogo e vita sublatis, statim fratrum Ignatio animarumque curam et præfecturam commissam fuisse: sed vox pater de Michaele, olim imperatore, intelligenda non est: utpote qui annos triginta duos post assumptum monachatum vitam protraxerit suam, adeoque anno 845 obierit; scilicet uno solum anno antequam thronum patriarchalem conscenderet filius ejus S. Ignatius; cujus res, in monasterii præfectura et presbyteratu gestæ, arcto unius anni spatio concludi non possunt. Adeoque patrem et pædagogum, quorum nomina hactenus ignorantur et tempus mortis incertum est, illos intelligo viros, qui monachicæ vitæ S. Ignatii institutores, suam hereditatem sanctissimo discipulo reliquerunt.

[8] [episcopus factus anno 846,] Alterum momentum chronologicum invenimus in Libello synodico scriptoris coævi [Labbe tom. VIII Conc. col. 653.] : Ignatium, obtendebat Photius, qui annos undecim, menses quatuor, dies viginti, thronum patriarchæ occupasset, electum numquam fuisse. Inquirendum igitur est in annum ejectionis S. Ignatii, ut inde ad annum et diem ejus ordinationis deveniamus. Bollandus noster in Actis S. Theodoræ, imperatricis CP, ad diem XI Februarii, dicit [Act. SS. tom. II Februar., pag. 566. num. 88.] S. Ignatium a sede sua pulsum fuisse mense Novembri anno 858. Sed huic chronotaxi merito contradicit Pagius in Critica Baronii ad annum 858 § XI. Nam S. Theodora e solio deturbata et attonsa fuit, postquam, ut habet Nicetas noster num. 39, cum filio Michaele, annos quindecim, menses octo, imperium gubernasset, nec multo post, ait idem biographus num. 15, Ignatium patriarcham depulit. Jam vero Theodora una cum filio Michaele imperii administrationem occepit die XX Januarii 842, cui si addantur anni quindecim et menses octo devenimus ad mensem Septembrem anni 857: et quoniam non multo post S. Theodoræ attonsionem, S. Ignatius e sede ejectus fertur, incurrimus in mensem Novembrem ejusdem anni; a quo per undecim annos, menses quatuor, dies viginti retrocedendo, incidimus in diem IV Julii 846, quæ dominica erat (anno litera dominicali C notato) adeoque apta celebrandæ juxta antiquum morem ordinationis episcopalis. Diximus supra ex Bollando sacrilegam depositionem Sancti mense Novembri accidisse; et id recte: nam Nicetas num. 42 dicit: Dies erat dominica, tertia et vigesima Novembris, qua etiam prius in exsilium pulsus erat, qui Dei præsidio et clementia completam completorum novem annorum ex virtutis certamine lauream adeptus, Ecclesiæ suæ throno restituitur. Subest tamen error nempe pro novem ἐννεα annis legendum est decem δεκα, quatenus ab anno 857 ad 867 ab episcopatu cessaverit S. Ignatius. Unde miror Pagium ad an. 867 § XV, quem secutus est Cuperus noster in sua Historia Chronologica Patriarcharum CP. num. 643 [Act. SS. tom. I Aug., pag. 110*.] dixisse per undecim annos utrimque incompletos absque pontificatu vixisse.

[9] [circa tempus obitus, varia est sententia,] Circa annum emortualem S. Ignatii variantur sententiæ. Baronius, Alb. Butler ad hunc diem et nuperus biographus Photii canonicus Jager [Hist. de Photius pag. 259. Edit. Lovan. 1845.] dicunt Sanctum obiisse die XXIII Octobris anni 878: alii vero admittunt sine ambiguitate diem XXIII Octobris, sed anno citius mortem statuunt, id est 877: et hi quidem meo judicio rectius. Hujus sententiæ patroni sunt Pagius ad annum 878 § XI et Cuperus noster in Historia patriarcharum CP. num. 655 [Act. SS. tom. I Aug., pag. 112*.] . Qui priorem opinionem emiserunt, nullam quidem suæ chronotaxis rationem reddiderunt; ast posteriores validis rationibus, ex Niceta desumptis, sententiam contrariam firmaverunt. Etenim Nicetas num. 55, totum patriarchalis dignitatis tempus complectens, dicit: Ergo Ignatius iterum patriarcha, decennio præfuit: tricennio autem, pauloque amplius universe magnus antistes solium tenuit; et octogenarius in pace … profectus est, Δεκα μεν οὐν ἐτη το δευτερον, τα παντα δε τριακοντα και μικρον τι προς, ὁ μεγας ἀρχιερατευσας Ἰγνατιος· ὀγδοεκοστον δε ἠδη γεγονως ἐτος ἐν εἰρηνῃ … ἀνεληφθη. Quoniam vero restitutionem S. Ignatii supra anno 867 illigavimus, consequens fit, ut annum obitus in annum 877, quo decennium, uno minutum mense, absolvitur, reponamus. Neque suspicari licet in numero decem annorum, a Niceta allegato, aliquid erroris obrepsisse; nam idem biographus paulo infra num. 59, agens de Photio, decennale ei attribuit exsilium: Toto, inquit, illo decennali exsilio infinitas technas adversus Sanctum molitus est. Παντα δε τον δεκαετη χρονον της ὑπεροριας, μυριας κατα του ἁγιου κακανοιας κινων.

[10] [nobis præplacet anuus 877.] Nostra sententia ex eo etiam confirmatur, quod, ut dicit Nicetas num. 65, in pœnam sacrilegæ Photii restitutionis Syracusana capta fuerit a Sarracenis: id autem, ut supra num. 5 ostendimus contigit die vicesimo primo mensis Maji, feria quarta anni 878, adeoque post mortem S. Ignatii, siquidem Photius sedem CP. jam occuparet. Duo tamen sunt quæ sententiæ nostræ opponi possunt. Imprimis Zonaras Annal. lib. XVI cap. 8, annos undecim Sancto post ejus restitutionem adscribit: sed scriptor sæculi XII prævalere non debet biographo coævo, et siquidem tam facilis est error in numeris enuntiandis, non est cur istiusmodi lapsus Zonaræ tribui non possit. Nam quod Pagius ibidem § XI dicit de annis Julianis, non intelligo, quoniam anni Juliani, quales Julius Cæsar eosdem ordinaverat, vix a vulgaribus differunt; quum post annos plus mille et sexcentos, id est usque ad Gregorianam kalendarii reformationem anni 1582, decem solum diebus a vero calculo distarent. Quod si Pagius per annos Julianos lunares intelligat, quos Sanclementius Pompilianos appellat [De æræ vulgar. emendat. pag. 485.] , tunc, quoniam epacta seu differentia anni solaris et lunaris est numero rotundo dierum undecim, Ignatius noster decem annis, tribus mensibus et viginti circiter diebus a restitutione sua sedem CP. occupasset. Sed satis est conjecturæ meræ. Alterum est, quod opinionem nostram infirmare posset; nempe ab eodem Niceta dici, S. Ignatium universim per annos triginta sedisse; quum ordinatus, ut supra vidimus, die IV Julii anno 846, potius totis triginta et uno annis, tribus mensibus et diebus viginti thronum CP. occupasse dicendus sit. Sed hæc difficultas patronis contrariæ sententiæ nullatenus favet, ut quæ faciat ut magis ad annum 876 retrocedere deberemus. Dein Nicetas qui decennium, licet, ut supra animadvertimus, uno mense imminutum, tamen solidum posuit, agens porro de tricennio pontificatus anno, addit pauloque amplius και μικρον τι προς;; quæ verba non tam de mensibus, quos negligit biographus, sed de anno etiam integro interpretari pronum est.

§ II. Controversia inter summos Pontifices et S. Ignatium circa jus patriarchicum in Bulgariam.

[Controversia circa jurisdictionem, quæ quandoque innocue agitari potest,] Atque hic commentandi, biographo Niceta omnia accuratissime et minutim enarrante, nobis finis esset, nisi nævum quemdam S. Ignatii silentio tegere voluisset biographus. Nempe inter Romanos Pontifices et Sanctum nostrum exarserat gravis controversia circa jurisdictionem in Bulgaros, recens ad fidem conversos, exercendam. Utrinque enim contendebatur regionem, Bulgaris attributam, ad suum pertinere patriarchatum. Bulgari seu Vulgari nomen suum a Volga, Moscoviæ flumine, quod accolebant, mutuati dicuntur [Stritter-Memoriæ Hist. tom. II, pag. 441. Act. SS. tom. II Mart., pag. 13 *, num. 3.] : gens ferox, bellicosa, christiano nomini infesta, paulatim tamen sua cum Europæis consuetudine mitescere cœpit, ac tandem sæculo nono, ultra medium provecto, christianam fidem amplexa est. Jam sæpius egerunt nostri majores de gentis istius conversione, præsertim in Actis SS. Cyrilli et Methodii ad IX Martii [Act. SS. tom. II Mart., pag. 13 *, num. 3.] et in Dissertatione de conversione et fide Russorum, a Stiltingo nostro lucubrata [Act. SS. tom. II Sept., pag. IV.] ; ut hic eadem recudere opus non sit: maxime quum speremus, e monumentis Slavicis novam Vitam SS. Cyrilli Methodii adornandam in opere nostro brevi prodituram. Hic igitur singulare momentum exponemus controversiæ, quæ juridictionem spiritualem attingens non raro inter viros etiam sanctissimos lites excitat; dum utrinque ea mentibus opinio insidet, debere quemque jura sibi credita omni ope vindicare. Nec quidpiam sanctitatis ex istiusmodi litigatione decrescit, dum utraque pars se officium suum satagere sibi persuadet: sic viros, integritate et sanctitate claros, disceptasse de jure sibi competenti, non raro tradit nobis historia ecclesiastica [Act. SS. tom. V Maji, pag. 251 *, num. 11 et tom. VII Octob., pag. 1063, num. 41.] .

[12] [exponitur ex Gulielmo Bibliothecario:] Summarium totius controversiæ optime, meo judicio, exponit Gulielmus Bibliothecarius, sæculi XI scriptor, qui Anastasii, pariter Bibliothecarii et in præsenti quæstione actoris, Vitas Romanorum Pontificum, ab Adriano II exorsus, continuavit [Ceillier. Hist. des Aut. Eccles. tom. XX, pag. 602.] . Ipsa dialogi forma satis monstrat, Gulielmo præluxisse antiquum documentum, forsan ab Anastasio conscriptum. En verba [Migne. Patrol. tom. CXXVIII, col. 1391.] : Post diem tertium, quo sacratissima Synodus (CPolitana, OEcumenica VIII, anno 869 celebrata) cum suis scriptionibus omnino in codice consummata retractataque ad omnem elegantiam in ecclesiæ Sanctæ Sophiæ fuerat, ab imperatore in domo cum vicariis patriarcharum, videlicet Alexandrino, Antiocheno et Hierosolymitano, simulque patriarcha Ignatio, qui cum aliquibus ibi residebat, callide convocati (legati sedis apostolicæ) sedere jubentur, et quod principes Bulgarorum eis litteras et dona per Petrum aliosque direxerint, audiunt. Quorum legationem, imperatore potissimum imminente, suscipiunt: sicque post salutationem Petrus, Bulgarorum legatus, exorditur: Domnus Michael, princeps Bulgarius, audiens, quod pro utilitate sanctæ Dei Ecclesiæ ex diversis partibus auctoritate apostolica conveneritis, gratanter accepit, vobisque, qui ex sede apostolica missi estis, quia in vestro transitu vestris eum litteris visitare dignati estis, multiplices gratias agit. Legati sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Nos, quia vos filios sanctæ Romanæ Ecclesiæ novimus, insalutatos vos præterire neque debuimus, neque voluimus, quos nimirum sancta sedes apostolica ut propria membra complectitur.

[13] [episcopi græci suam dicunt Bulgariam,] Bulgarorum legati dixerunt: Usque hodie pagani fuimus et nuper ad gratiam christianitatis accessimus. Ideoque ne in aliquo errare videamur, cui Ecclesiæ subdi debeamus, a vobis, qui vices summorum patriarcharum geritis, nosse desideramus. Legati sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Sanctæ Romanæ Ecclesiæ, cui per te, o Petre, tuus Senior Beato Apostolorum principi Petro cum omni gentis suæ regno se tradidit, a cujus successore, videlicet egregio Papa Nicolao, et præcepta vivendi et episcopos ac presbyteros suscipere meruit, vos et pertinuisse et pertinere debere etiam in eo monstratis, quod postulatos nostros sacerdotes et suscepistis et hactenus veneratione congrua retinetis. Bulgarorum legati dixerunt: A Sancta Romana Ecclesia sacerdotes nos petiisse et suscepisse et hactenus habere nos confitemur, et ei in omnibus obedire decernimus; verum utrum Romanæ an Constantinopolitanæ Ecclesiæ rationabilius subdi debeamus, cum his patriarcharum vicariis definite. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Propter quæ nos sancta sedes apostolica cum Orientalibus definienda mandaverat, Domino juvante, finivimus: de causa autem vestra, secus quam definita est, finienda, quia nihil in mandatis accepimus, nihil vel definimus, vel in præjudicium Sanctæ Romanæ Ecclesiæ definiendum censemus. Quinimo quia omnis vestra patria nostris sacerdotibus ubique plena est, nulli vos nisi Sanctæ Romanæ Ecclesiæ pertinere debere, definitiva sententia, quantum ex nobis est, promulgamus.

[14] [quia in ea sacerdotes græci:] Vicarii Orientalium patriarcharum Bulgaris dixerunt: Quando vos illam patriam cepistis, cujus potestatis subdita erat, et utrum latinos an græcos sacerdotes habuerit, dicite? Legati Bulgarorum dixerunt: Nos illam patriam a græcorum potestate armis evicimus, in qua non latinos, sed græcos sacerdotes reperimus. Vicarii Orientalium responderunt: Si græcos sacerdotes ibi reperistis, manifestum est, quia ex ordinatione Constantinopoleos illa patria fuit. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: A græcis sacerdotibus argumentum sumere non debetis, quia linguarum diversitas ecclesiasticum ordinem non confundit: nam sedes apostolica, quum ipsa latina sit, in multis tamen locis pro ratione patriæ græcos sacerdotes et semper et nunc usque constituens, privilegii sui detrimenta sentire nec debet nec debuit. Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt: Etiamsi græcorum presbyterorum ordinationem vestri juris fuisse doceatis, illam tamen patriam græcorum regno pertinuisse, numquam negare poteritis. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Sicut Bulgariæ nobis diverso modo pertinere ordinationem dicentes, mendacium non loquimur; ita nimirum eamdem Bulgariam ex Græcorum regno fuisse, numquam negamus. Sed intueri vos decet, quia aliud ordinant jura sedium, aliud patiuntur divisiones regnorum. Nos de divisione regnorum non agimus, sed de jure sedium loquimur.

[15] [refutati a legatis Romanis;] Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt: Illud quod vobis diverso modo Bulgariam pertinere dicitis, addiscere volumus. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Sedes apostolica, juxta quod decretalibus sanctissimorum Romanorum præsulum doceri poteritis, utramque Epirum, novam videlicet veteremque, totamque Thessaliam atque Dardaniam, in qua et Dardania civitas hodie demonstratur, cujus nunc patria ab his Bulgaris Bulgaria nuncupatur, antiquitus canonice ordinavit et obtinuit. Ac per hoc ordinationem, quam tunc paganorum Bulgarorum irruptione omiserat, non a Constantinopolitana Ecclesia modo, ut fingitur, abstulit, sed ab his factis ipsa Christianis recepit. Secundo modo, quia Bulgares, jure gentili sibi patriam subjugantes, eam per tot annos retinent, quod ceperunt, sedis apostolicæ semet, ut superius diximus, patrocinio ordinationique specialiter committentes, nobis debent nec immerito subjici, quos ultronea voluntate magistros elegere. Tertio modo quia eosdem Bulgares sancta sedes apostolica, jussu quondam sanctissimi Papæ, Domni Nicolai, tam per aliquot nostrum, qui hic sumus, et illic multas ecclesias dedicantes, sacerdotes creavimus, quam per Paulum, Dominicum, Leopardum ac Formosum, venerabiles episcopos, sed et Grimoaldum coepiscopum nostrum, quem hactenus iste * Bulgares cum multis nostris sacerdotibus in conspectu nostro habere se fassi sunt, a diversis erroribus ad catholicæ fidei veritatem multo sudore, Christi gratia præduce, transferens, ecce ultra triennium tenuit, tenet, ordinat ac disponit. Ideoque consequens non est, ut sine conscientia Romani summi Pontificis Ecclesia Romana, de quibus præsentialiter vestita cernitur, spolietur.

[16] [obedientiam promittit S. Ignatius.] Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt: At quem istorum modorum modo dispensare velitis, edicite. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ responderunt: Sancta sedes apostolica vos, quia revera inferiores estis, super sua causa judices nec eligit, nec per nos elegit, utpote quæ de omni Ecclesia sola specialiter fas habeat judicandi; sed neque nobis de hac causa sententiam proferre commisit. Quapropter quod ab ea faciendum non accepimus, ejus cognitionis judicium, ei qui librorum multiplicitate ad defensionem sui multa proferre prævalet, ex integro reservamus; a qua omnis vestra sententia tanta facilitate despicitur, quanta levitate profertur. Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt: Satis indecens est, ut vos, qui græcorum imperium detrectantes, Francorum fœderibus inhæretis, in regno nostri principis ordinandi jura servetis. Quapropter Bulgarorum patriam ex Græcorum potestate dudum fuisse et græcos sacerdotes habuisse comperimus, Sanctæ Ecclesiæ Constantinopolitanæ, a qua, quia per paganismum recesserat, nunc per christianismum restitui judicamus. Legati Sanctæ Romanæ Ecclesiæ clamantes dixerunt: Sententiam, quam non electi neque admissi, sive tumore seu gratia, vel quidquid illud est, modo præcipitastis potius, quam protulistis, auctoritate Sancti Spiritus, usque ad definitionem sanctæ sedis apostolicæ omnino rescindimus, ita ut nullo modo vel nomen sententiæ habere mereatur. Teque adjuramus, patriarcha Ignati, auctoritate Sanctorum Apostolorum principum, coram Deo suisque Angelis, omnibusque præsentibus, ut secundum hanc epistolam sanctissimi restitutoris tui, domni Hadriani, summi Pontificis, quam tibi ecce offerimus, industriam tuam ab omni Bulgariæ ordinatione immunem, nullum tuorum illuc mittendo, custodias; ne sancta sedes apostolica, quæ tibi tua restituit, per te sua perdere videatur. Quin potius, si, quod non credimus, justam te habere quærimoniam æstimas, Sanctæ Ecclesiæ, restitutrici tuæ, solemniter suggerere non omittas. Tunc patriarcha Ignatius apostolicam epistolam suscipiens, licet magnopere monitus, eam legere distulisset, respondit: Absit a me, ut ego his præsumptionibus contra decorem sanctæ sedis apostolicæ implicer, qui nec ita juveniliter ago, ut mihi surripi valeat, nec ita seniliter deliro, ut quod in aliis reprehendere debeo, ipse omittam. Hoc fine collocutio illa finita est.

[17] [Nihilominus Bulgaria jam per Photium occupata,] Porro S. Ignatio exsulante, et usurpato per Photium patriarchali CPolis solio, conversionem Bulgarorum accidisse extra controversiam est; sive nunc epocha baptizati regis Bulgari anno 861, ut vult Pagius in Critica Baronii ad annum 866 § 1, sive anno 864 secundum Joannem Dominicum Mansi, ut ibidem notatur, illigemus. Et certe ipse Photius gloriatur conversione Michaelis, principis Bulgarorum, quam sua opera effectam dicit; quapropter in epistola, ad illum directa, eumdem dicit, laborum suorum eximium ornamentum, καλον ἀγαλμα των ἐμων πονων;; et infra, partus sui spiritualis verus et genuinus fœtus, των ἐμων πνευματικων ὠδινων εὐγενες και γνησιον γεννημα. Et quidem occasionem conversioni Bulgaricæ commercium cum CPolitanis præbuisse, satis probabile est, si vera narrent Cedrenus [Historiar. Compend. tom. II, pag. 151. Edit. Bonn.] aliique; nempe soror regis Bulgarorum CPolim captiva abducta, in aula imperatoria christiana doctrina imbuta fuerat; vicissim Theodosius, cognomento Cupharas, in Bulgaria captivus semina quædam pietatis in animos barbarorum jacere fuerat conatus: succedente tempore rex animum suum ad christianam religionem inclinavit, et CPoli, ubi frequens erat illi negotiorum consuetudo, arcessivit, qui se populumque suum in fide christiana instruerent. Cedrenus addit, Photium ad baptizandum missum fuisse. Id credo fundamentum arrogandæ in Bulgaros jurisdictionis. Verum rex Bulgarus, prius Boggoris, a baptismo Michael dictus, mense Augusto, indictione XIV, seu anno 866 suos legatos ad Papam Nicolaum I misit, donaque, ait Anastasius Bibliothecarius in Vita S. Nicolai [Migne. Patrol. tom. CXXVIII, col. 1374.] , non parva tam sanctis locis quam eidem summo pontifici contulit, suggerens ejus apostolatui, quid se facere salubrius oporteret, vel quid erga reliquum Bulgaricum adhuc baptismo sacro carentem populum, ut fidei sacramenta perciperet, agi deberet. Nicolaus itaque in Bulgariam direxit episcopos Paulum Populoniensem et Formosum Portuensem, qui rem ecclesiasticam apud Bulgaros constituerunt.

[18] [reclamante quidem S. Nicolao Papa,] Et vero Nicolaum Papam jus suum in Bulgaros servatum voluisse, monstravit ejus responsa ad Consulta Bulgarorum, qui imprimis petierant sibi ordinari patriarcham: respondet Pontifex id pendere a multitudine Christianorum; interim, inquit [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 541.] , episcopum habetote, et quum incremento divinæ gratiæ christianitas ibi fuerit dilatata, et episcopi per singulas ecclesias ordinati, tunc eligendus erit inter eos unus, qui, si non patriarcha, certe archiepiscopus ordinandus sit. Ex his liquet, Bulgaris mentem non fuisse, ut sedi se CPolitanæ subjicerent; patriarcham, qualem petebant, alii patriarchæ subordinari non decebat; quod etiam sequenti responso confirmat Nicolaus, dicens, minus a majori esse benedicendum [Ibid. l. c.] ; sed propter longitudinem itineris, permittit ut archiepiscopus electus ab episcopis constituatur; ea tamen lege, ut neque in throno sedeat, nec quidpiam præter corpus Christi consecret, priusquam pallium a sede Romana percipiat, sicuti Galliarum omnes et Germaniæ et aliarum regionum archiepiscopi agere comprobantur [Ibid. col. 542.] . Imo interrogatus Papa, quot sint veraciter patriarchæ, respondet [Ibid. col. 545.] : Veraciter illi habendi sunt patriarchæ, qui sedes apostolicas per successiones pontificum obtinent, id est, qui illis præsunt Ecclesiis, quas Apostoli instituisse probantur, Romanam videlicet et Alexandrinam et Antiochenam… Constantinopolitanus autem et Jerosolymitanus antistites, licet dicantur patriarchæ, non tantæ tamen auctoritatis, quantæ superiores exsistunt. Nam Constantinopolitanam Ecclesiam nec Apostolorum quisquam instituit, nec Nicæna Synodus, quæ Synodis celebrior et venerabilior est, ejus mentionem aliquam fecit: sed solum quia Constantinopolis Nova Roma dicta est, favore principum potius, quam ratione patriarcha ejus pontifex appellatus est. Ex his manifestissime habemus, Nicolaum Papam numquam sancivisse jurisdictionem, in Bulgariam arrogatam ab episcopis CPolitanis, utpote quos ne inter veri nominis quidem patriarchas annumeraret.

[19] [qui jus RR. PP. demonstrat,] Et vero ipsam Bulgariæ regionem, olim Dardaniam dictam, ad patriarchatum Romanum pertinuisse, ipsi græci tacendo consentire videntur. Nam in supra citata collatione legatorum cum vicariis patriarcharum Orientalium, hi quæstionem topographicam, nempe utrum Bulgarica regio intra fines patriarchatus Romani contineretur, non attingunt, contenti obtendere græcos sacerdotes Bulgaris ministros fuisse christianitatis: quam rationem repellunt legati, dum dicunt sedem apostolicam, quum ipsa latina sit, in multis tamen locis pro ratione patriæ græcos sacerdotes et semper et nunc usque constituisse. Attamen topographica quæstio, a legatis posita, toti controversiæ imminet: dixerant legati: Sedes apostolica, juxta quod decretalibus sanctissimorum Romanorum præsulum doceri poteritis, utramque Epirum, novam videlicet veteremque, totamque Thessaliam atque Dardaniam, in qua et Dardania civitas hodie demonstratur, cujus nunc patria ab his Bulgaris Bulgaria nuncupatur, antiquitus canonice ordinavit et obtinuit. Argumentum istud omnium fortissimum non attingunt Græci, scientes esse ineluctabile. Etenim Illyricum universum ad Romanum patriarchatum hactenus spectasse negare non audebant. Mortuo quidem Theodosio Magno, imperium Romanum bifariam divisum fuit inter ejus filios, Arcadium et Honorium: Arcadio, cui cesserat Oriens, pars Illyrici, quæ postmodum Orientalis dicta est, obtigit; occidentali Honorio relicta [Farlati. Illyricum sacr. tom. I, pag. 84.] . Porro Illyrici Occidentalis sex erant provinciæ sub vicario præfecti prætorio Italiæ, nempe Duas Pannonias, Noricum Mediterraneum et Ripense, Saviam et Dalmatiam [Panciroli. Not. Imp. Occident. pag. 90. Cfr Farlati. Illyr. sac. tom. I, pag. 84 et tom. II, pag. 46.] . Sed de Illyrico Occidentali nulla nobis controversia.

[20] [quo Illyricum universum patriarchatui Romano tribuitur,] Quod verum Illyricum Orientale attinet, duas diœceses civiles continebat, scilicet Macedoniam versus meridiem, et Daciam ad septentrionem, quæ in suas quoque provincias dividebantur, ut Macedonia complecteretur Achajam, Macedoniam, Cretam, Thessaliam, Epirum utramque et partem Macedoniæ Salutaris; Dacia vero Daciam Mediterraneam et Ripensem, Mœsiam Primam, Dardaniam, Prævalitanam et partem Macedoniæ Salutaris [Panciroli. Not. Imp. Orient. pag. 41.] . Quamvis autem Illyricum Orientale imperio CPolitano attributum esset, mansit tamen sub ordinatione Pontificis Romani, quatenus totius Occidentis patriarchæ. Id aperte profitentur episcopi Macedoniæ in Concilio Romano, sub Bonifacio II anno 531 celebrato, in quo Theodosius, Echiniensis in Thessalia episcopus dicit [Labbe, tom. IV, Conc. col. 1699.] : Constat venerandos sedis vestræ (Romanæ) pontifices, quamvis in toto mundo sedes apostolica Ecclesiarum sibi jure vindicet principatum, et solam ecclesiasticis causis undique appellare necesse sit; specialiter tamen gubernationi suæ Illyrici Ecclesias vindicasse. Et nota sunt vobis omnium præcedentium scripta pontificum. Jubet dein allatas epistolas publice recitari Papa Bonifacius, inter quas occurrit mandatum Siricii, committens curæ Anysii, Thessalonicensis episcopi, universum Illyricum; ita ut sine ejus consensu in Illyrico episcopos ordinare præsumeret [Ibid. col. 1701.] : eamdem potestatem Anysio continuat Innocentius I [Ibid. l. c.] , qui dein defuncto Anysio substituit ejus in sede Thessalonicensi successorem, Rufum, cui committit curam causasque, si quæ exoriantur, per Achajæ, Thessaliæ, Epiri Veteris, Epiri Novæ, et Cretæ, Daciæ Mediterraneæ, Daciæ Ripensis, Mœsiæ, Dardaniæ et Prævali Ecclesias; adjungitque: Non primitus hæc ita statuentes, sed prædecessores nostros apostolicos imitati, qui beatissimis Acholio et Anysio injungi pro eorum meritis ista voluerunt [Ibid. col. 1702.] . Eumdem Rufum confirmat variis literis Bonifacius Pp. I [Ibid. l. c. et seq.] . Sed quum circa hoc tempus episcopi aliqui CPolim versus jam inclinarent, Theodosius imperator Orientis, petente patruo suo Honorio, sancivit, ut episcoporum per Illyricum subreptione remota, observaretur, quod prisca apostolica disciplina et canones veteres eloquuntur [Ibid. col. 1710.] . Sed de his latius ad diem XXV hujus mensis, ubi de S. Bonifacio I agendum erit. Quæ omnia dein a pontificibus Cœlestino [Ibid. l. c.] et Sixto III [Ibid. col. 1711.] confirmata legimus.

[21] [specialiter excluso patriarcha CP.:] Sed stabilito in Chalcedonensi synodo can. XXVIII [Ibid. col. 769.] patriarchatu CPolitano, cui diœceses Pontica, Asiana et Thracica, simul et episcopi prædictarum diœcesium, quæ sunt inter barbaros assignabantur, cœperunt episcopi imperatoriæ urbis dilatare fimbrias suas. Sed hujuscemodi molitionibus fortiter restitit S. Leo Papa variis scriptis epistolis, quibus Anatolii, apostolicæ sedis indulgentia CPolitani episcopi, ambitionem exponit damnatque; sic in epistola ad Marcianum Augustum [Ibid. tom. IV, col. 847.] : Multum, inquit, Anatolius episcopus proprio detrahit merito, si illicito optat crescere augmento. Habeat, sicut optamus, CPolitana civitas gloriam suam, ac protegente dextera Dei, diuturno clementiæ vestræ fruatur imperio. Alia tamen ratio est rerum sæcularium, alia divinarum; nec præter illam petram, quam Dominus in fundamento posuit, stabilis erit ulla constructio. Propria perdit, qui indebita concupiscit. Satis sit prædicto, quod vestræ pietatis auxilio et mei favoris assensu, episcopatum tantæ urbis obtinuit. Non dedignetur regiam civitatem, quam apostolicam non potest facere sedem: nec ullo speret modo, quod per aliorum possit offensiones augeri. Privilegia enim Ecclesiarum, Sanctorum Patrum canonibus instituta, et venerabilis Nicænæ Synodi fixa decretis, nulla possunt improbitate convelli, nulla novitate mutari. In quo opere, auxiliante Christo, fideliter exsequendo necesse est, me perseverantem exhibere famulatum. Atque in hoc obsequio, Ecclesiæ Dei præstando, perstiterunt tum ipse Leo, tum ejus successores, præsertim dum CPolitani antislites cristam attollebant. Tandem traducta ad latinos CPolitana sede, Innocentius III in concilio Lateranensi IV, anno 1215, can. V [Labbe, tom. XI. Part. I. Conc. col. 154. Cfr Binterim. Denkwürd. tom. III. Part. II, pag. 236.] secundum a Romana cathedra locum CPolitano patriarchæ assignavit.

[22] [nam RR. Pontt. Illyricum] Cæterum quoniam patriarchatus CP., ab episcopis quibusdam Chalcedone erectus, Illyricum nullatenus complectebatur, utpote qui diœcesibus Pontica, Asiana et Thracica circumscriberetur; S. Leo vicem suam per Illyricum Anastasio Thessalonicensi, secutus, ait, eorum exemplum, quorum recordatio est veneranda, committit, ut scribit ad metropolitanos Illyrici [Labbe, tom. III, Conc. col. 1720.] . Ast serius, Justiniano I imperatore petente, Vigilius Papa vicariatum sanctæ Sedis a cathedra Thessalonicensi ad Justinianam Primam, olim Achridum, post Locridam transtulit, ut habet Novella CXXXI cap. III, qua sancitur, beatissimum Primæ Justinianæ, nostræ, inquit Justinianus, patriæ archiepiscopum habere semper sub sua jurisdictione episcopos provinciarum Daciæ Mediterraneæ et Daciæ Ripensis et Privalis et Dardaniæ et Mysiæ superioris atque Pannoniæ, et ab eo hos ordinari: ipsum vero a proprio ordinari concilio et in subjectis sibi provinciis locum obtinere eum Sedis apostolicæ Romæ; secundum ea quæ definita sunt a sanctissimo Papa Vigilio. Quapropter S. Gregorius Magnus lib. II epist. 23 [Migne. Patrol. tom. LXXVII, col. 558] scribens ad Joannem, episcopum Justinianæ Primæ dicit: Pallium ex more transmisimus, et vices vos apostolicæ Sedis agere iterata innovatione decernimus, admonentes, ut ita vos circa subjectos (id est, omnes Illyrici episcopos, ut satis liquet ex epistola præcedenti) debeatis exhibere placabiles, ut rectitudinem vestram diligere provocentur potius quam timere. Atque deinceps, quantum scio, permansit status ecclesiæ Illyricæ, donec Leo Isauricus, anno 730, Illyricum Orientale patriarchatui Romano subtraxit ex odio, quod contra Occidentales conceperat, ob eorum in sacrorum imaginum cultu constantiam [Cfr Pagii Crit. Baron. an. 730 § XI.] .

[23] [sub sua retinuerunt jurisdictione;] Quapropter Nicolaus I in epistola ad Michaelem imperatorem, data XXV Septembris indictione IX seu anno Christi 861, nulla Bulgarorum facta mentione, petit [Labbe. tom. VIII, Conc. col. 275.] , ut, inquit, antiquum morem, quem nostra Ecclesia habuit, vestris temporibus restaurare dignemini, quatenus vicem, quam nostra sedes per episcopos, vestris in partibus constitutos habuit, videlicet Thessalonicensem, qui Romanæ sedis vicem per Epirum Veterem, Epirumque Novam, atque Illyricum, Macedoniam, Thessaliam, Achajam, Daciam Ripensem, Daciamque Mediterraneam, Mœsiam, Dardaniam, Prævalim, Beato Petro Apostolorum principi contradicere nullus præsumat, quæ antecessorum nostrorum temporibus, scilicet Damasi, Siricii, Innocentii, Bonifacii, Cœlestini, Sixti, Leonis, Hilarii, Simplicii, Felicis atque Hormisdæ, sanctorum pontificum dispositionibus augebatur. Ex hisce monumentis manifestum est, Romanis Pontificibus immotum immutatumque stetisse patriarchale jus in universam Illyriam. Sed Photius, sedem CPolitanam nefarie occupans, quando Bulgari ad fidem christianam conversi sunt, spolia tam opima sibi perire passus non est, sed omni contentione conatus est, eosdem ad suas partes traducere, propterea in epistola, ad orientales patriarchas scripta, quam ex Pagii Critica Baronii ad annum 867 § III cito, exprobrat Occidentalibus, quod sint homines ex tenebris prorepentes, qui omni cum fraudulentia a sanis et puris dogmatibus et a fide inculpata christianorum, eos (Bulgaros) subdole deducere et corrumpere conabantur.

[24] [contra agente S. Ignatio,] Multiplices artes tandem suum sortitæ sunt effectum [Ibid. col. 971 et seq.] , et Bulgari, ait Gulielmus Bibliothecarius in Vita Adriani II [Migne. Patrol. tom. CXXVIII, col. 1395.] , per Orientales Constantinopolitanosque donis ac promissionibus persuasi, Græcos sacerdotes, juxta quod Grimoaldus episcopus (ab Adriano Papa ad Bulgaros missus) qui ab his se repulsum fatetur, suscipientes, nostros ejiciunt. Promiserat quidem, antequam hæc fierent, S. Ignatius, se his præsumptionibus contra decorem Sedis apostolicæ implicandum non fore (supra num. 16); sed generalibus usus verbis, non videtur Sanctus obligare se in speciali quæstione de Bulgaris voluisse, aut etiam postmodum meliora edoctum se ratus, a priori sententia recessit. Id certum est, Sanctum nostrum, remotis sacerdotibus, Roma missis, ordinasse Bulgarorum episcopum Theophylactum: de quo facto graviter conquestus est Adrianus Papa in epistola ad imperatores, data IV idus Novembris, indictione V seu anno 872 [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1174.] : Favore, inquit, vestro frater et coepiscopus noster Ignatius in Bulgarorum regione consecrare præsumpsit antistitem, unde mirati sumus; et quia a pia intentione vestra retro reversi sitis, admodum obstupuimus. Verumtamen saltem nunc jam dictum reverendissimum præsulem ab illius regionis dispositione salubribus monitis, quæsumus, coercete: alioquin nec ipse canonicam effugiet ultionem, nec ii, qui præsulatus vel alterius officii sibi nomen illic usurpant, cum excommunicatione, qua jam tenentur adstricti, etiam proprii gradus jactura carebunt. Brevi post scriptam epistolam vita functus est Adrianus II; ejusque successor Joannes VIII non destitit vehementer urgere restitutionem diœcesis Bulgarorum patriarchatui Romano: misit enim ad Basilium imperatorem Eugenium Ostiensem et Paulum Anconitanum episcopos, cum epistolis ad Michaelem, Bulgarorum regem [Labbe, tom. IX. Conc. col. 59 et 62.] , ad Petrum comitem, qui ejusdem Michaelis legatione in aula CPolitana fungebatur [Ibid. col. 61.] , ad ipsum imperatorem Basilium [Ibid. col. 66.] , dein ad S. Ignatium ac ad episcopos et clericos græcos, quos Bulgariæ diæceseos invasores appellet. Sed de his postremis epistolis paulo latius.

[25] [propterea [illeg.]a Joanne Pp. reprehenso,] Imprimis in epistola ad episcopos et clericos græcos [Ibid. col. 65.] ; Joannes Papa eisdem exprobrat, quod calcata conscientia terminos æternos, a patribus positos, transtulerint et in alienam messem judicii falcem miserint, in Illyrici provincias… Quia igitur contra sacras multipliciter egisse regulas deprehenduntur, excommunicavit eos et sunt excommunicati. Quisquis ex illis intra triginta dierum spatium cognitæ hujus apostolicæ sanctionis omni Bulgarica regione non cedens, in ea quamlibet ordinationem vel dispositionem patrare ultra prædictum spatium obstinate præsumpserit; Sanctorum Patrum auctoritate domnique apostolici judicii sententia proprio careat officio, nonnisi resipiscens pœnam evasurus aut veniam aliquo modo speraturus. Non minus severe dictus Joannes Papa cum S. Ignatio agit. Incipit autem epistolam suam [Ibid. col. 63.] dicendo, tertio jam commoneri Ignatium, et in memoriam revocatis beneficiis a Sede apostolica eidem collatis, præcipit, ut strenuos viros in regionem Bulgarorum dirigat, qui per totam patriam peragrantes, quoscumque illic repererint, qui ab ipso Ignatio aut a subjectis ejus consecrationis munus accepisse dicuntur, sine quavis dilatione reducant: ita ut intra triginta dierum spatium nullus episcopus, nullus omnino clericus, qui tuæ, inquit, ordinationis, imo inordinationis sunt, intra omnes Bulgarum fines inveniatur. Non enim patimur, eos, quos ibidem tu illicite constituisti, quos et ab apostolica esse jam Sede hujus rei gratia constat excommunicatos, errore suæ prævaricationis corda novorum Domini famulorum inficere; quos videlicet in fide instructionis manu plantavimus et aqua salutaris fontis doctrinarum rigavimus, atque horum auctori Deo ad incrementum spiritus dandum, ut sit ipse in omnibus primatum tenens, obtulimus. Porro si intra triginta intervalla dierum omnes, quos vel tu vel episcopi tui consecrasse in aliquo gradu putantur Ecclesiæ, totius regionis Bulgaricæ terminis non eduxeris, et temetipsum ab omni ecclesiastico illius jure diœceseos non subduxeris, tamdiu sancto corpore et pretioso sanguine Domini nostri Jesu Christi post duos menses, a die numerandos, qua hujus epistolæ tomum acceperis, esto privatus, quamdiu his obstinatus decretis nostris minime obedientiæ colla submiseris. Jam vero si pertinaciter in hac indisciplinatione atque pervasione permanseris, et quotquot illic vel illi vel tu consecrasse videris, foras illinc minus expuleris, Omnipotentis Dei judicio et Beatorum Apostolorum principum auctoritate, nostræque mediocritatis sententia, omni patriarchatus esto dignitate, quam favore nostro receperas, alienus et exsors, nullo penitus summi sacerdotii privilegio præditus vel potitus.

[26] [sed semper resistente;] In citatis hactenus epistolis duo animadvertenda occurrunt. Nempe omnes epistolæ scriptæ feruntur mense Aprili, die XVI, indictione XI, quæ cum anno vulgari 878 concurrit. Supra autem num. 9 ostendimus obitum S. Ignatii anno 877 illigandum esse: quapropter aliquem in indictione notanda errorem irrepsisse suspicamur, quoniam, ut animadvertunt Chronologi Mauro-benedictini [L'art de vérif. les dates, tom. I, pag. XIV.] , sæpissime indictiones fallunt. Vix autem admittere possum, Joannem Papam, medio mense Aprili anni 878 scribentem, ignorasse Sancti nostri mortem, quæ mense Octobri præcedenti acciderat; erat quidem commeatus CPolitanus, hiberno præsertim tempore, difficilis; non crediderim tamen semestre spatium itineri faciendo fuisse necessarium, nisi quid cursoribus præter ordinem accidisset. Alterum notatu dignum id est, quod Joannes S. Ignatio minetur amissionem patriarchalis dignitatis, cujus, si obedire recusat, exsors futurus est. Diximus supra num. 21, patriarchicum jus primo a Romanis Pontificibus sedi CPolitanæ tributum fuisse sæculo XIII sub Innocentio III. Verum si verba Nicolai I, citata supra num 18, attenderimus, facilis erit responsio. Iste enim Pontifex in responsione sua XCII ad Consulta Bulgarorum, non omnem antistiti CPolitano abrogat patriarchæ dignitatem, sed ejus cathedram negat esse apostolicam, seu ab Apostolis institutam, quapropter docet eam non esse tantæ auctoritatis, sicut Romana, Alexandrina et Antiochena, dein favore principum potius quam Ecclesiæ auctoritate patriarcham ejus pontificem appellari. Primatum tamen CPolitanæ sedis non detrectabant Romani pontifices, id solum vetabant, ne termini antiqui moverentur, et quæ rata habuerat Nicæna synodus destruerentur, videlicet, ne episcopi CPolitani transilirent antiquos et apostolicos patriarchas et secundum a Romano Pontifice thronum in hierarchia ecclesiastica usurparent. Itaque Joannes Papa dum indirecte S. Ignatium patriarcham fatetur, nullatenus contrarius est constitutis majorum suorum.

[27] In eo igitur erat S. Ignatius, quando obiit, ut quam proxime intorqueretur in illum sententiæ et damnationis pontificiæ fulmen. [quin ejus sanctitati officiat resistentia] Sed, ut supra num. 11 diximus, ea est indoles controversiarum, ad jurisdictionem ecclesiasticam spectantium, ut salva utriusque partis litigantis sanctitate, magnis animorum motibus quandoque agitentur. Continuis documentis monstravimus supra, Dardaniam seu Bulgariam regionem ad patriarchatum Romanum perpetuo attinuisse: sed S. Ignatius sciens, græcos sacerdotes, quorum proinde ordinatio e græco fonte derivanda esset, inter Bulgaros sacro ministerio vacare, credebat sui esse officii gentem, quam græci sacerdotes ad fidem catholicam traduxerant et hactenus excolebant, sub sua retinere jurisdictione, facileque persuadere sibi poterat, Romanum Pontificem, falsis quorumdam relationibus deceptum, injuste sibi tribuere voluisse, quod ad suum patriarchatum non pertinebat. Et vero istiusmodi controversias inter sanctissimos viros exarsisse, frequens in historia exemplum demonstrat. Pro monasterii Fuldensis jurisdictione acriter certarunt SS. Lullus et Sturmius [Act. SS. tom. VII Octob., pag. 1063.] : pro sede sua Eboracensi in Anglia S. Wilfridus non graves solum lites, sed acerbas persecutiones sustinuit a SS. Theodoro et Brithwaldo, Cantuariensibus archiepiscopis [Act. SS. tom. III April., pag. 300 et 307.] . Litis principium erat divisio Ecclesiæ Eboracensis, a S. Wilfrido administratæ, quam S. Theodorus in ternos episcopatus dispertitam volebat: resistebat S. Wilfridus, et interposita ad sedem apostolicam appellatione, vicit Romæ causam suam. Sed sedi suæ restitutus, ecce alium Sanctum, elapso vix quinquennio, adversarium experitur, nempe S. Brithwaldum, S. Theodori in sede Cantuariensi successorem, qui, instigante Northumbrorum rege, Alfrido, Sanctum de sede sua iterum deponit, ita ut Wilfridus iterato Romanum Pontificem adire coactus fuerit. Coluntur hi Sancti, Wilfridus die XXIV Aprilis [Ibid. pag. 292.] , Theodorus, XIX Septembris [Ibid. tom. VI Sept., pag. 55.] et Brithwaldus IX Januarii [Ibid. tom. I Januar., pag. 597.] .

[28] [ut variis exemplis monstratur.] Etiam Sanctos in ejus generis quæstionibus quandoque decipi, illustre præbet exemplum S. Bernardus. Gulielmus enim, nepos ex sorore, Stephani Anglorum regis et thesaurarius Ecclesiæ Eboracensis, concordibus suffragiis electus fuerat ejusdem Ecclesiæ archiepiscopus. Sed S. Bernardus, motus querelis abbatum et aliorum, hanc electionem vocat simpliciter intrusionem, intrusumque maledictum dicit, variis præterea epistolis Cœlestinum II, Eugenium III ac Cardinales urget, ut tantum scandalum amoveant [Migne. Patrol. tom. CCXXXV, col. 422.] : Gulielmum appellat [Ibid. col. 231.] publice infamatum, ante judicem accusatum, nec purgatum, imo et convictum, et sic consecratum: suaque opera efficit, ut Henricus Murdachus in locum dejecti Wilhelmi cathedræ Eboracensi imponeretur. Mortuo post decennium, ut vult Godwinus [De Præsul. Angl. Archiep. Eborac. pag. 32.] , post octennium secundum Alfordum ad annum 1145 § 16 [Annal. Eccl. Angl. tom. IV, Part. II, pag. 37.] , post sexennium secundum Monasticon Anglicanum [Tom. VIII, pag. 1172.] , Henrico Murdacho, Gulielmus sedi Eboracensi restituitur, et ab Anastasio Pp. IV, ejus olim patrono, pallium recipit [Alford. Annal. tom. IV. Part. II, pag. 63.] . Dum diuturnam controversiam pervolvimus, quis non suspicetur, Gulielmum istum virum esse mediocris saltem virtutis nec ejuscemodi sanctitatis, ut inter cælites publica veneratione colatur? Et tamen majores nostri ad diem VIII Junii [Act. SS. tom. II Junii, pag. 136.] ejus Acta proferunt, ex quibus patet, S. Gulielmum ante et post mortem miraculis gloriosum exstitisse, et publico cultu per Angliæ Ecclesias fuisse gavisum. Hactenus dicta sufficienter demonstrant, istiusmodi disceptationes neutrius litigantis partis sanctitati officere: unde mirandum non est, S. Ignatium, non obstante ejus resistentia, Sanctis, publice colendis, in Romano Martyrologio accensitum fuisse.

[29] [Qua occasione de cultu] Jam sæpe in Actis Sanctorum elucidandis tales occurrunt viri, qui in aliqua peculiari aut gente aut Ecclesia ecclesiastico cultu decorati, prima fronte suspecti hæresis aut schismatis videntur. Quapropter opportunam occasionem nactis operæ pretium fuerit de iis breviter disserere. In Joanne III, episcopo Comensi ad diem XX Octobris [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 903.] et Octaviano, pariter Comensi ad præsentem diem [Supra.] monstratum fuit, illos verisimillime schismati Aquilejensi implicatos, dies obiisse suos. Id frequentius etiam occurrit in Kalendariis et Menologiis Ecclesiarum Orientalium, in quibus recensentur Sancti, de quorum catholica communione dubitari potest. Quod quidem tamquam impedimentum gravissimum habebat Antonius Possevinus noster [De Rebus Moscovit. in libro Moscovia, pag. 7. Edit. 1587.] , quin umquam Russia Ecclesiæ gremio reciperetur: non enim facile Sanctos sibi surripi pateretur. Sed hæc dixit Possevinus scrupulosius quam verius: quem egregie confutavit Papebrochius noster in Præfatione ad Ephemerides Græco-Moschas [Act. SS. tom. I Maji, pag. III et seqq.] . Enimvero videmus aliquando homines bona fide schismati aut schismaticis adhærentes, etiam miraculis illustrari. Refert Cardinalis Baronius, harum rerum peritissimus, in suis Annalibus ad annum 1036 § VII, monachis Cassinensibus, quorum abbas schismati Petri Leonis, seu pseudopapæ sub nomine Anacleti II contra Innocentium II involutus erat, januas ecclesiæ prodigiose apertas fuisse. Miraculo allato sequentia subnectit verba Cardinalis: At dicet aliquis: Si schismatici erant hi, quomodo miraculo illo apertæ sunt eis spontanee fores ecclesiæ? Dicam breviter, non simul ac abbas vel episcopus aliquis schismaticus est, necesse est, omnes sibi subditos pariter esse schismaticos, sed illos tantum qui certo sciunt suum errare præsulem: cæteros autem non peccare, qui persuabilibus rationibus putant, ipsum recta incedere via et se verum sequi pastorem: nec tanta inest ipsis doctrina, vel adeo explorata rerum gestarum cognitio, nec facultas exquirendi, cujus sint potiora jura, hosque sua ipsorum bona conscientia reddi crimine liberos. Addit Papebrochius [Ibid. pag. IV.] : Si hoc valet in tam conjunctis quam sunt cum suo abbate monachi; quanto id magis valere debuit in Moschis, qui lingua moribusque diversissimi a Græcis, plerumque nec sciebant, conjuncti an sejuncti essent Latini et Græci inter se. Quæ hic de Moschis seu Russis dicitur, pari jure ad gentes Orientales traduci potest.

[30] [Sanctorum, Kalendariis Orientalibus] Dein sicut monachi Cassinenses ab abbate suo, quem schismaticum esse ignorabant, et ut verum pastorem sequebantur cum fructu recipiebant Sacramenta, sic quoque homines rerum ignari et bonæ conscientiæ in partibus Orientis. Controvertitur quidem inter theologos, an homo catholicus possit accipere sacramenta a presbytero aut episcopo, quem certo scit hæresi aut schismati implicatum [Cfr Arcadius De Concord. Eccles. Orient. et Occid. Lib. IV, cap. 5. Caro̧. Soglia Instit. jur. Can. Part II, lib. III, cap. 2, § 235.] ; neque hujus loci censeo de hac quæstione disputare: sed alia omnino causa est pro illis, qui bona conscientia presbyterum aut episcopum suum, quem ut verum pastorem sequuntur, adeunt et ab eo petunt et accipiunt Sacramenta: pro talibus enim habetur saltem titulus, ut theologi loquuntur, existimatus seu qui a fidelibus adesse reputatur. Recipiunt igitur legitima Sacramenta, id est, uberrima sanctitatis subsidia, quorum ope summas virtutes acquirere, adeoque, si Deo placuerit miraculis clarescere possunt. Quia proin aliquis post exortum schisma vixit et Beatorum Catalogo adscriptus est, non continuo expungendus videtur. Et certe quoties in Conciliis actum fuit de concordia inter latinam et orientales Ecclesias, controversæ quæstiones propositæ et compositæ fuerunt, quin umquam tractatum fuerit de reformando kalendario aut officio Sanctorum liturgico. Neque id aut oblivioni aut negligentiæ deputandum est. Nam in Concilio Florentino facta pace inter latinos et græcos, latini de variis ritibus cum græcis collocuti sunt: v. g. de aqua ferventi, calici infusa; de unctione mortuorum etc. [Labbe, tom. XIII, col. 523.] . Quum itaque altum fuerit de cultu sanctorum silentium, existimandum est, Patres Florentinos Græcis suos reliquisse Sanctos: valebat certe tunc Regula juris 43 in 6° Qui tacet, consentire videtur: multo magis tolerare dicendus est, qui tacuit, quando loqui poterat.

[31] [præsertim Moschis, inscriptorum, agitur.] Tandem notum est et testatur Prosper Lambertini in Opere de Beatificatione et Canonizatione Sanctorum lib. 1 cap. 10 num. 1 ad Alexandrum usque III seu ad medium sæculum XII, episcopalem jurisdictionem beatificandi jure proprio et sine subjectione summi Pontificis auctoritati perstitisse. Quam autem episcopis latinis tribuimus potestatem, orientalibus episcopis denegare non possumus, ut et ipsi cultum personis, sanctitate illustribus, decreverint. In istiusmodi decretis ferendis, quemadmodum episcopi latini errare potuerunt, ita et græci. Nihilominus sedes apostolica hujusmodi cultum ratum sæpe habet, et talis approbatio beatificatio æquipollens dicitur, quæ nullatenus sententia infallibilis est: nam ut habet laudatus Prosp. Lambertini lib. 1 cap. 42 num. 9. Litteris apostolicis, cultum permittentibus, de more inseritur clausula: Salva tamen in præmissis auctoritate Congregationis eorumdem Cardinalium. Quæ clausula adjecta ostendit, Pontifices re vera cognoscere, judicium, cultum permittens, nec esse infallibile nec ad fidem pertinens: quum sacræ Congregationi liberum relinquant, nihil obstante approbatione indulgente ac approbante, novis supervenientibus fundamentis, ab eodem recedere. Uno verbo judicium, in beatificatione æquipollente intercedens, innititur famæ, innititur antiquitati, innititur, ut plurimum, fundamentis seu indultis cultus, quidem non sine magna ratione, attamen causa judiciali jure non cognita factis. Quod si hæc ita sunt de defunctis, æquipollenter beatificatis, quid arbitrabimur de tot aliis, quorum cultus origo plane incerta est et continuatio numquam probata fuit Sanctæ sedi? Certe Baronius ad an. 1027 § XII credidit inter eos non solum esse posse, sed reapse esse aut aliquando fuisse; qui cœlitum honores nullo modo mereantur [Cfr Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 373.] . Atque hæc optimo jure tolerat benignissima mater Ecclesia Romana etiam in diœcesibus latinis: quid itaque minus patiens erit in tolerandis, si qui sunt, nævis apud Orientales.

[32] [Cessit tandem Bulgaria sedi CP.] Sed, ut unde digressi sumus, redeamus, mortuo S. Ignatio, non destitit Papa Joannes urgere restitutionem Bulgariæ patriarchatui Romano: in ipsis enim literis, quibus Photium CPolitanæ Ecclesiæ præficit, eidem significat [Labbe, tom. IX, Conc. col. 143.] : Diœcesim nostram Bulgariam, quam apostolicæ recordationis, sanctissimique domini Papæ Nicolai certamine sedes apostolica recepit, ac Hadriani, æque beatissimi præsulis tempore possederat, summa nobis celeritate restitui volumus, et de cætero omnem ordinationem ecclesiasticam ab Ecclesiæ Constantinopolitanæ præsulibus in eadem diœcesi Bulgarica, auctoritate apostolica amputamus: ipsos autem ordinatos ibidem episcopos et omnes alios inferioris ordinis clericos, ut inde se subtrahant, et ab invasione Bulgaricæ nostræ diœcesis se omnino compescant, decertare procures. Dum apostolicas literas græce ederet Photius, multa immutavit et omisit; inter cætera in hac institutionis suæ epistola delevit prorsus, quæ ad Bulgaricam diœcesim spectabant. Nec minus fortiter institit Joannes Papa tum apud CPolitanos imperatores, tum apud Bulgarorum regem Michaelem, ut sua Ecclesiæ Romanæ jura sarta tecta manerent. Et imperatores quidem videntur petitioni pontificiæ acquievisse; quandoquidem Joannes eisdem grates multas referat, quia, inquit [Ibid. col. 181.] , Bulgarorum diœcesim pro amore nostro gratanti animo Sancto Petro, ut justum erat, permiseritis habere. Fluctavit autem inter utramque partem Michael, rex Bulgarorum; nam, ut constat ex Joannis Papæ epistola [Ibid. col. 206.] , promiserat se Romam legatos missurum; sed fidem non liberavit suam Michael, quoniam neglectæ promissionis arguit eumdem altera epistola Joannes [Labbe, tom. IX, Conc. col. 212.] . Atque demum, conniventibus forsan Romanis Pontificibus, ad sedem CPolitanam derivata est jurisdictio patriarchalis in Bulgariam.

[Annotatum]

* isti vel istic?

VITA S. IGNATII, PATRIARCHÆ CONSTANTINOPOLITANI,
Auctore Niceta, seu Davide Paphlagone coævo, ex tom. VIII Conciliorum Philippi Labbe, S. J.

Ignatius, patriarcha Constantinopolitanus (S.)

NICETA AUCTORE COÆVO.

PROLOGUS.

PROLOGUS.

Præclarum juxta et salutare est, quum cæterorum quidem Sanctorum omnium res in vita gestas exponere et enarrare, posterisque sæculis vitæ documenta, pariterque ad virtutem incitamenta tradere; tum vero maxime eorum, qui fuere præditi venerando pontificatu, quique suæ vitæ splendore acerbum adversarium ad gravissimam provocarunt invidiam, et cum invicta laborum omnium patientia, animique magnitudine fortitudinem contra insectatorem eximiam declararunt. Quod si autem eosdem ad extremam et nostram ætatem proprius accedere contingat, tum vero multo maxime præ cunctis memorandi omnique laude prædicandi sunt, ut qui propter temporum vicinitatem multo magis Ecclesiæ prodesse possint. Quod enim pervetustum est, longisque temporum intervallis remotum, etsi fidem propter scribentis auctoritatem mereatur, desperatur tamen a plerisque studium imitandi, ut qui putent, illis majorum nostrorum sæculis multo promptius fuisse quam nostris cum virtute vivere. Quæ vero nostra memoria recte facta creduntur, illa multo acrius, opinor, piorum mentes ad virtutis decus æmulandum inflammant a. Quapropter ingens me desiderium animi impulit ad causam hanc sive certamen oratione prosequendum, duceque et adjutore Deo, Spiritu veritatis, ostendendum nescientibus, qui vir Ignatius, qualisque et quantus hic antistes et regiæ pastor urbis in vitæ suæ ratione fuerit. Ignatius, inquam, iste qui ævo quidem posterior, nostra ætate floruit, prioribus tamen illis venerandis pontificibus nihil vel fide vel confessione vel decertatione pro justitia, laudeve pietatis erga Deum concessit. Hujus ego totum vitæ cursum dum ab ipso exordio ad exitum usque singulari cura exigo, rerum de illo apud nos testatissimarum veritatem sive fama sive scripto acceptarum, sine ulla affectus indulgentia et fraude expono, certo mihi persuadeo futurum, ut primum, teste ipsa vivente ac per se subsistente veritate, æqua perscribam; deinde nubem annorum utcumque multorum intercapedine concretam, animosque tenebris ignorantiæ involventem, discutiam dissipemque: ut qui veritatem penitus perspicere volent, æquitatis et virtutis cultorem vere nosse, celebrare laudibus, æmularique possint; malitiæ vero et improbitatis architectum jure detestari. Sed hinc jam nobis est exordiendum.

CAPUT PRIMUM.
Sancti illustres natales; infortunia; monachatus et presbyteratus.

[S. Ignatius, avo et patre augustis] Beatissimus hic et divinus antistes Ignatius Constantinopolim in terris patriam habuit, hanc, inquam, totius ditionis et imperii præclarissimam regiam: parentes vero Michaelem imperatorem et Procopiam imperatricem, nobilissimos et religiosissimos principes b. Atque Michael quidem Theophylacto patricio, splendidissimo viro, natus; Procopia vero a Nicephoro, pio imperatore, procreata est. Nicephoro porro ad cœleste imperium evocato c, et Stauracio filio, quum regnum exiguo tempore administrasset, extincto d, Michael hic, Nicephori gener, ut dictum est, mortuo Nicephoro, quum inter palatinos (nam curopalates erat e) principem locum teneret, auspice Deo, senatusque decreto imperii sceptra suscepit. Cujus ego religionem in Deum, omniaque virtutis ornamenta iis narranda relinquo, qui res ab illo gestas sigillatim persequi volent. Nobis ad decus illius memorandum sufficiat morum lenitas et clementia, quam minime fucatam factis ipsis declaravit. Etenim quum non toto biennio imperium sanctissime administrasset, Leoni Armeno, per tyrannidem invadenti f, libens volensque cessit, quamvis ipse præfecturam exercitus in Oriente illi prius commisisset. Expeditionem tamen quum in Bulgaros g suscepisset, ibi per insidias defectionem molienti, sponte beatus ille imperium concessit, seseque ab omni fastu, bellisque civilibus atque invidia regni subduxit, ratus multo sibi reique publicæ commodiorem utilioremque voluntariam regni abdicationem et pacem, ut qui paci veræ natus esset, fore. Decedit ergo ex urbe cum tota familia, atque in Principes insulas h secedit; ibique vitam monasticam cum conjuge et liberis, non cultu tantum corporis, sed reipsa degit, causa sua supremo numini relicta.

[2] [natus,] Beato huic Michaeli omnique admiratione prosequendo, qui terrarum regna cœlestibus permutavit, quini omnino liberi fuisse perhibentur: muliebris stirpis gemini, Georgo prima natuque maxima, minima Theophano, quæ virginitatis laude per omnem vitam custodita, feliciter obierunt: tres vero stirpis virilis, Theophylactus, Stauracius, Nicetas; quorum natu maximus Theophylactus et Stauracius diademate imperii insigniti sunt; sed Stauracius admodum adolescens ante patris abdicationem mortem oppetiit; Theophylactus autem una cum parentibus tunc in monachum attonsus, Eustratius est appellatus i. Nicetam, primum decennem, ab avo Nicephoro hicanatorum domesticum ajunt creatum k, cujus gratia munus illud primo institutum: quatuordecim vero annos factus, terrestri simul cum bonis parentibus regia relicta, et ipse monachum induit et Ignatius est cognominatus l.

[3] [quum omnia in republica,] Leo igitur, illa infausti nominis fera, quum, quam conceperat, peperisset iniquitatem, occupato per vim ac tyrannidem imperio, nullam omnia spectantis oculi rationem habuit, neque beatorum exsulum reveritus est modestiam et æquitatem, immemorque erat omnium beneficiorum, quibus beati illi indignum exornarant: a quo improbæ mentis artibus illecti erant adeo, ut imperator regiorum illum liberorum in sacra baptismatis tinctione sponsorem et patrinum designaret. Sed nihil horum immitem illius ferocemque animum potuit flectere. Etenim in exsilium amandatos, alterum ab altero separavit, singulis suam insulam assignavit, firma custodia circumsepsit. Filiis porro virilitatem ademit, membrorum castratione plectens, plus quam inhumanus et crudelis. Hinc sane, quum tam impia imperii jecisset fundamenta, vitam, exitu, principiis respondente, finiit. Impiam enim invisamque Deo Iconomachorum sectam, ab impio illo Leone m quondam meditatam et a Constantino, Leonis filio, patre etiam deteriore n, corroboratam, sed divina providentia per sanctam septimam Synodum o pie recteque sopitam ac sublatam, invisus draco, distortusque veritatis interpres conatus revocare, contra orthodoxæ pietatis propugnaculum, Nicephorum p, inquam, religionis tunc antistitem ac urbis imperantis patriarcham, erectus, illum minis juxta ac blanditiis oppugnat. Sed quum multo firmiorem, quam sperarat, experiretur, vi tyrannica de throno deturbatum ad dexteriorem Steni q, id est angusti freti regionem, in monasterium quoddam importunus ejecit (quum Ecclesiam apostolice per novennium curasset) ubi beatus ille, septenis denis annis in præclara confessione exactis, ad Deum migravit.

[4] [et Ecclesia permiscebantur] In throno vero Constantinopolitano Theodotum quemdam r, profanis moribus ac negotiis innutritum, atque omnis doctrinæ et liberalis disciplinæ prorsus expertem (hoc tamen uno, quod Christianos calumniantis Iconomachorum hæreseos æmulator haberetur) clericum factum profanissimus collocavit. Hinc sæva crudelique piorum vexatione instituta, juxta vias suas, stipendia peccati, mortem accepit [Rom. VI, 23.]. Nam intra et paulo plus septennium regia potestate illi præcisa s, in mediis Dei Matris templi (quod in palatio Pharum nuncupant t) adytis, infelix, ritu canis, gladiis confectus est. Ita, quam tanta contentione impietatis sementem fecit, hanc quoque laborum suorum messem collegit. Etenim Michael Balbus, excubitorum tum præfectus, de affectato regno delatus et in custodiam datus, a commilitonibus suis et sociis conjurationis, qui clericorum habitum ementiti, clam summo mane palatium ingressi, tyrannum occiderunt, extemplo imperator est consalutatus: qui tyrannum concisum atque in saccum conjectum, in insula Prota u, sine ullo apparatu, contemptim sepeliri præcepit, liberosque castrari et tonderi: uti scriptura teste, conversus sit labor ejus in caput ejus, ac in ejus verticem iniquitas ejus descenderit [Ps. VI, 17.]

[5] [per Iconomachos,] Michael porro Amorianus patria, sectaque Sabbatianus v, sceptris imperii per novennium et semestre tractatis, rectæ religionis curam gessit nullam; subinde tamen veræ pietatis studiosis vim attulit. Theodoto, quem Cassiteram appellitabant, exstincto, Michael Antonium, cognomento Byrsodepsam, jam Pergæ metropolitam, et hæreseos participem, tunc cessantem, accersit, urbisque regiæ patriarcham pronuntiat. Secundum Michaelem Theophilus, Michaelis filius w, sceptris potitus annos tredecim imperavit; cætera non malus, æquitatis quoque propugnator. Sed in sacrarum imaginum insectatione nullo retro Iconomachorum inferior habebatur, credebaturque: id vero maxime Joannis, quem Antonio patriarcham suffecerat, impulsu fecisse.

[6] [monachum induit,] In hoc rerum statu quum res et civiles et ecclesiasticæ versarentur, Ecclesia catholica totos triginta annos periculis innumerabilibus et ærumnis, cædibusque conflictata, quum impii sancta profanis pedibus conculcarent, et sacra pollutis manibus contrectarent, Nicetas sive Ignatius, velut generosissimus in domo Domini surculus plantatus, et in atriis monasticæ vitæ educatus, nec ei, qui ipsum plantaverat, infructuosus, nec ad speciem foliis tantum copiosis, ut maledicta illa ficulnea [Matth. XXI, 19], hoc est, indumentis nihil boni continentibus visendus; sed qui secus cœlestium aquarum decursus et uberrimos Spiritus Sancti fontes situs, et Vetus omne Testamentum Novumque totum meditatus, Sanctorum Patrum monumentis studiose addictus, illorum et facta imitando et contemplationes mente revolvendo, totumque interiorem hominem saginando confirmatus, dulcissimos virtutis fructus Deo progignebat x. Primum itaque temperantiam in abstinendo, studium in vigilando, psalmis canendis, quando id jubebatur, precandoque proferebat: adde callos ingenibus, lachrymas, pectoris planctus, linguæ continentiam, verberumque tolerantiam, a pædagogo tetrico pravique judicii homine inflictorum, qui illum ut Iconomachis gratificaretur, dure admodum educavit. Ad hæc lenitatem, animique demissionem, ergaque omnem fraternitatem, quæ secundum Deum est, obsequium. Hisce primum rebus factisque dum Beatus exercetur, hisce in studiis versatur, et præclare se componit, ordine cum ipsis annis et corpore succrescente, puerilem ætatem ducens ad perfectiora confirmabatur. Deinceps vero perfectiores Deo procreat fructus, fidem, inquam, spem et charitatem: fidem perfectam ex perfecta ac tota mente Deo perfecto offerens; fidem sinceram, spem, quæ non confunditur; charitatem non fictam, ex puro corde erga Deum et proximum, ex præcepto recte institutam.

[7] [virtutibusque excultus, abbas] Hos virtutis fructus dum sacer hic Ignatius producit, atque in his recte factorum studiis a teneris usque annis tempus omne collocat; quo Deum impii ad iracundiam provocabant, ipse ad omnem religionis laudem conscendebat. Patre enim et pædagogo e vita sublatis, statim fratrum sibi animarumque cura et præfectura commissa, in ipso muneris exordio ostendit, quæ Sancti Spiritus vis deinceps ex se esset effulsura. Adeo quippe frequentibus concionibus, sapientibusque cohortationibus suorum mentes pascebat, semperque ad virentia Dei pascua deducebat, uti mirifice cresceret in illo gratiæ et spiritualis magisterii donum, adeoque augeret suis institutionibus ovile Christi, ut illud nec unus jam locus, nec una domus caperet, sed quaterna illius studio cœnobia excitarentur, constituerenturque; ita ut singulis sua commoda essent domicilia, sacrumque instrumentum y, cæteraque ad usum monasterii necessaria. Omnia denique decenti, ipsisque convenienti apparatu suscepta cura, magnus ille instruebat componebatque. Docebantur autem omnes ab illo magistro et parente, imprimis ipsorum esse Deum laudibus celebrare et orationi vacare; deinde uti singuli sua ministeria obirent, omniaque ad Dei laudem et gloriam referrent. Itaque Plate et Hyatros ac Terebynthus, quas Principes appellant insulas z, illius cura et studio inhabitatæ, in ædes sacras et monachorum domicilia sunt conversæ. Nam e regione harum in continente ad mare situm, hoc, inquam, eximium magni cœlitum principis Michaelis cœnobium in fine vitæ postremum condidit aa, Deoque initiavit; cujus nobilitatem templi, magnificentiam et claritatem, eximium splendorem, et ornatum omnem ac majestatem (quando pro dignitate a me exprimi nullo modo potest) ego spectantium oculis permitto, simulque ad reliqua illius vitæ acta exponenda progredior.

[8] [et presbyter ad omnium solatium] His ergo Sanctus, Deo probatus, Spiritus Sancti decreto, sanctorumque pontificum, eorum, inquam, qui pro vera pietate pugnabant, extremaque omnia patiebantur, sententia, sacro presbyterii honore insignitur manu Basilii bb, qui sacræ Pareorum Ecclesiæ episcopus, pro sacrarum imaginum cultu casibus innumeris gravissimisque ærumnis conflictabatur. Hujus, inquam, Basilii manu spectabili, vi autem ac virtute sanctissimi Spiritus, primum quidem lector, sive sacrarum literarum præco sanctus, dein hypodiaconus, tum diaconus ac sacerdos lege et ordine ecclesiasticorum graduum consecratur cc. Studebat vero hoc perpetuo, ut largitori gratiæ talentum, multiplici fœnore auctum, redderet, neque per socordiam defoderet [Matth. XXV, 24]. Ut autem dum in cœnobio viveret, sua pietate studioque multos traxit; ita per sacerdotium iterum innumerum numerum infantium baptismate abluens, Deo consignavit. Perdiu enim hæretica caligine, velut densa nocte, et tyrannide mercenariorum incumbente, omnes prope mortales, qui Constantinopoli rectam fidem defendebant, quique Bithyniæ oppida colebant, alii alios Ignatium laudibus prædicando excitabant, suosque liberos ad illum deducebant, precabanturque, ut ab illo baptizarentur, Deoque initiarentur. Et erat hunc videre, tamquam aliquem e primis Christi discipulis, quum ad se adventantes alacriter, ut a Christo missos, exciperet atque institueret: qui quidem documenta illius ita arripiebant, dum doceret singulos et hortaretur, ut sinceram et catholicam religionem propugnarent, atque hæreticorum perversitatem et insaniam aversarentur, omnesque se ab omni mentis et corporis labe repurgarent, ac virtutis omnis et temperantiæ honestatisque laudem procurarent. Hæc et his similia parentes edocebat, horumque liberos, prius rite institutos, Deo per aquam et Spiritum Sanctum consecrabat dd.

[9] [ordinatur,] Et gravis quidem tum et vehemens Ecclesiam tempestas, et res sacras acerba divexatio premebat, quicumque pro Christi imagine ob prototypum sibi periclitandum putaverunt. Tranquillus vero et serenus omnibus, tempestate jactatis, portus a suprema numinis dextera sacer hic Ignatius destinatus erat, et domus ejus tota. Ecquis enim pro pietate decertantium, malorum ærumnarumque suarum refrigerium ab eo non percepit? Quis in custodiam datus, quis in exsilium ejectus, quis vinculis et fame cruciatus, ab eo non est relevatus, necessariisque auxiliis liberaliter instructus? Nam quicumque tyrannorum vim et rapinas patiebantur, suisque bonis ac fortunis exuebantur, omniumque rerum inopia conflictabantur, præsertim sacri religiosique viri, nullum aliud vitæ et ærumnarum perfugium habebant, quam eximium hunc Ignatium, parentemque Ignatii, Procopiam, ac sororem, quæ ævum in multos annos propagabant, adeoque benigne hilariterque opes effundebant, Deique misericordiam æmulabantur, ut verissime de illis sacrum illud oraculum proditum expletumque videretur [Ps. XXXVI, 26]: Tota enim quodammodo die miserabantur et commodabant, et semen eorum in benedictione erat. Atqui is quidem hunc in modum una cum athletis Christi propugnabat, cum dolentibus dolebat, cum afflictis afflictus sustinebat, egentibus opem suggerebat: in precandi studio assiduus, et in Eucharistia et Communione panis et Sanctorum necessitatibus secundum Apostolum communicans [Rom. XII, 13], sic ad majora pro virtute certamina sese comparabat: hæc signa gratiæ, in futuro patriarchatu exerendæ, spectantibus prodebat, ut ingens ille in virtutis palæstra, Theophanes, prodigiis et miraculis illustris ee, ille, inquam, Sigriani seu Agriani cœnobii conditor, olim peregre ad se advenienti beato illi tum adolescenti, tamquam patriarchæ, manu dextera porrecta, jam tum bene sit precatus.

ANNOTATA.

a Ex hisce et sequentibus verbis prodit auctor Nicetas, se coævum esse viro, cujus biographiam aggressus est. Cfr Commentarii prævii numm. 1 et 5.

b Michael, Curopalates, dictus ab avo Rhangabe, regnare cœpit, ait Theophanes in sua chronographia [Scriptt. Byzant. pag. 768. Edit. Bonn.] anno æræ, qua utitur, Alexandrinæ 6304, Christi vero 811 mensis Octobris die secundo, indictione quinta, feria hebdomadis quinta, quæ notæ omnes recte concurrunt; dummodo animadvertatur, tum annus Alexandrinus, tum indictio exordium habere ab autumno [L'art de vérif. les dates, pag. XI et XII, Edit. Paris. 1770.] .

c Qui hic dicitur pius imperator εὐσεβης βασιλευς Nicephorus, propter avaritiam et crudelitatem exosus erat universo imperio, Theophane teste [Theoph. Chronog. pag. 765.] , utpote qui crudelissimos quosque antecessores suos avaritia, libidine et barbarica prorsus sævitia superarit. Ab aliquibus vero, quemadmodum et a Niceta nostro, laudatur; quod ideo factum censet Carolus Lebeau in Historia Byzantina [Hist. du Bas-Emp. tom. XIV, pag. 193 et seq. Edit. Paris. 1770.] , quia Iconomachorum errores et scelera non innovavit, sed Ecclesiam in pace reliquit.

d Amphibologice hic loquitur Nicetas, quasi primum demortuo Stauracio, imperium adiisset Michael. Σταυρακιον, inquit, Nicetas, ὀλιγιστον χρονον ἐπιβιωσαντος τῃ βασιλειᾳ και αὐτου μετανασταντος: quæ verba indicare possunt, Stauracium, vel in purpura mortuum, vel depositæ purpuræ brevi tempore superstitem fuisse: Id, credo, fecerit Nicetas ad avertendam invidiam a Michaele, S. Ignatii patre. Rem narrat Theophanes [Scriptt. Byzant. Theoph. pag. 767.] : Mensis Octobris die primo, sub vesperam, Stauracius Stephanum domesticum, ad se accersitum, interrogavit, quanam via Michaelem, ex sorore sibi levirum, oculis quantocius orbandum, domo posset extrahere? Quod ille quum ob circumstipantium vires, tum ob incommodam horæ tempestatem, tum denique ob munitissimum domus ejus situm, haud fieri posse responderet, Stauracius eum deprecatus est, ne ista ulli revelaret. Ille verbis, ad suadendum compositis, a cura hujusmodi alienum esse rogat: mox per totam noctem in tectis Hippodromi locis, collectis residuorum agminum reliquiis, eorum duces, Michaelem renuntiaturos imperatorem, illo convocavit. Senatus insuper, palatium diluculo conveniens, imperii potestatem ei committendam decrevit, prout sequentibus declarabitur. Nicephorus autem patriarcha cautionem, propria manu scriptam, a Michaele exegit, quod ipse rectam fidem defensurus, manusque, a christianorum effundendo sanguine alienas, servaturus esset, hominesque ex sacro clericorum ordine, vel monachos, cæterosque omnes, in ecclesiasticum catalogum relatos, verberibus vel injuriis minime læsurus… [Ibid. pag. 768.] . Stauracius autem, imperatoris alterius audita designatione, detonsis illico capillis, monasticum habitum, Simeone monacho, ejus consanguineo, illum conferente, induit, et patriarchæ opem interpellavit… [Ibid. pag. 771.] . Stauracius, ulcere ex lethali plaga, quam in dorsi spina acceperat, irritato, adeo ut nullus ob fœtorem ad eum propius accedere posset, vita tandem excessit mensis Januarii die undecimo, quinta indictione, quum juxta quorumdam sensum menses duos dies sex imperium tenuisset: nempe a XXV Julii ad I Octobris. Ex hactenus recitatis apertumest, Stauracium viventem purpura exutum fuisse et dum privatam, imo monasticam, vitam ageret, obiisse [Cfr Lebeau. Hist. du Bas-Emp. tom. XIV, pag. 259 et seqq.] .

e Principale aulæ CPolitanæ erat officium Curopalatæ, quod Gretserus explicat in Annotationibus ad Codinum de officialibus aulæ CPolitanæ [Scriptt. Byzant. Codin. pag. 184.] ; quod etiam demonstratur ex eo, quod imperatoris et gener et levir istud administrari. Cfr Du Cange Glossar. med. lat. v° Cura 5.

f Theophanes in sua Chronographia dicit [Ibid. Theoph. pag. 784.] : Leonem V, a patria Armenum dictum, die Julii mensis undecima, indictione sexta, feria secunda, in magnæ ecclesiæ ambone a Nicephoro patriarcha coronatum fuisse: id est anno vulgari 813, quo sub litera dominicali B feria secunda cum die undecima Julii concurrebat: ita ut Michael imperium administrarit anno uno, mensibus novem et diebus decem.

g Minime bellicosus fuisse videtur Michael imperator, qui, ut narrat Theophanes [Ibid. pag. 781.] , ante omnem dimicationem fuga elapsus versus urbem pedem retulit, et militares ordines eorumque ductores maledictis incessens, imperii potestate sese abdicaturum, dato jurejurando, pollicitus est, ac Leoni (Armeno), patricio et orientalium duci, ceu viro pietate conspicuo et militari virtute præstanti et jam reipublicæ administrandæ idoneo, confestim aperuit consilium: sed eo dignitatem admittere recusante, thematum regendorum potestate ipsi relicta, Junii die vigesimo quarto imperantem urbem repetiit: ac imperium quidem deponere, aliumque principem in thronum subrogare meditatus, ab uxore et proceribus, summam post eum in administranda re publica potestatem adeptis, consilium exsequi non est permissus. Sane Nicephorus sanctissimus patriarcha, propositis assentiebatur, quum nimirum, si eo pacto novus imperator designaretur, ipse Michael et liberi ejus incolumes facile erant salvandi. Interea duces militaresque copiæ omnes de imperatoris fuga certiores factæ, ab ejuscemodi homine imperari non amplius ferendum ratæ, consilio inter se inito, Leonem, orientalium ducem, bono publico consuleret et christianam rempublicam erigeret, rogaverunt. Ille ruinam imperii imminentem et barbarorum, qui vix reprimi possent, violentas excursiones mente perpendens, fideique, erga imperatores servandæ, suique ipsius a fraudis labe immunem custodiendi studiosus, aliquo tempore substitit et pro viribus dignitati admittendæ moras opposuit. At quum hostem magnis itineribus ad urbem contendere animadvertit, a patriarcha Nicephoro, quem de recta sua in Deum fide certiorem fecit, ut ex ipsius nutu, et ejus prece comite, projectum colligat imperium, per literas expetiit. Tum vero ducibus et universis agminibus stipatus, in tribunalium, ante urbem positum, conscendens, legitimus Romanorum imperator salutatur, medioque jam die CPoleos porta, quæ Chryse dicitur, ingressus in regiam se confert. Michael, Leonis designatione audita, cum Procopia et liberis in oratorium, quod ad forum est, confugiens, capillis detonsis, una cum suis monasticum habitum induit. Postera luce, id est, die XI Julii anni 813 Leo Armenus a Nicephoro patriarcha coronatus fuit. Hæ depromptæ laudes Leonis ex Theophane coævo, qui, inter Sanctos relatus, colitur die XII Martii [Act. SS. tom. II Mart., pag. 213.] , cum veritate historica non concurrunt: sed dixerit ista Theophanes, sive ut ferociorem animum Leonis mulceret, sive quia secretas ejus machinationes ignoraret. Etenim scimus, Leonem Armenum furores iconomachorum renovasse: et quantum spectat ad ejus in assumendo sceptro integritatem, ea tanta non est, ut laudem aliquam mereatur. Siquidem fides adhibeatur Theophani Continuato [Scriptt. Byzant. Theoph. Cont. pag. 14 et seqq.] , quum Michael imperator intra imperii fines continere exercitum constituisset, Leo eidem suasit, ut hostem ipse aggrederetur: bello inferendo præfectus Leo, prima ipsa congressione terga vertens fugam capessivit; unde strages maxima romanorum secuta est: exinde Leo, commodum nactus tempus, militares alas irritavit et maledicta quædam in imperatorem jactare eos coegit: “Haud e re,” ajebat, “ut quod fabula est, leonum agmen cervus ducat; qui videlicet modo, arrepta fuga, in uxoris sinum concesserit, nobis in castris relictis, quos hostes vastitate consumant.” Vixdum in eum modum socios affatus peroraverat, quum res eventu succedit, sparsis in omnem castrorum ambitum garrulis assentatorum vocibus ac concursu, quos ille ejusdem fere tenoris sermones habuerat: postremum actutum secuta acclamatio, ejusdemque diei pars modicissima eumdem privatum simul et imperatorem adspexit. Idem scriptor deinde insinuat [Ibid. pag. 19.] , Leonem vixdum cruentas manus a Michaele et familia abstinuisse.

h Insulæ Principum tres nominantur infra num. 7, videlicet Plate, Hyatros et Terebinthus, jacent in Propontide (Mer de Marmara) e regione CPoleos orientem versus. Cfr Atlantem historicum Sprunner Tab. LXII.

i Solemnis tunc erat monachum induturis, mutatio nominis, quæ adhuc in multis utriusque sexus ordinibus in more apud nos posita est. Michael quidem imperator Athanasii sibi nomenimposuit [Ibid. pag. 20.] : Theophylactus Eustratius cognominatus fuit; dum Nicetas filiorum minimus (nam Stauracius ante cladem familiæ obierat) Ignatii nomen assumpsit. Animadvertit porro Jacobus Sciommari in Vita S. Bartholomæi, abbatis IV Cryptæ Ferratæ [Nota XIII, pag. 78.] , quosdam consuevisse in adoptione novi nominis, istud eadem litera occepisse; sic S. Nilus junior in sæculo vocabatur Nicolaus, S. Bartholomæus in baptismate Basilii nomen acceperat. Verum hic mos sæculi X in Oriente non invaluerat, quum videamus nostrum Ignatium in sæculo Nicetam appellatum fuisse.

k Ικανατοι, secundum Glossarium mediæ græcitatis h. v., milites sunt ad custodiam imperatoris et palatii deputati, quasi milites palatini. Cfr Ans. Bandurii notas ad librum Constantini Porphyrogeniti de administrando imperio cap. 50 [Scriptt. Byzant. Constant. Porph. tom. III, pag. 283.] . Annumerabantur primariis militibus totius exercitus, eorumque dux, qualis erat Ignatius noster, principibus militiæ accensebatur.

l Cfr Commentarii prævii num. 7, ex quo manifestumfiet, S. Ignatium anno 808 Icanatorum præfectum creatum, et anno 813 vestem monasticam assumpsisse.

m Leo Isauricus, qui sacris imaginibus bellum immane indixit, regnare cœpit anno 717, defunctus anno 741.

n Constantinus, Copronymus dictus, Leonis Isaurici filius et heres, crudelitate patrem superavit; anno 775 vita functus, odium sacrarum imaginum successoribus fere omnibus legavit, adeo ut brevissimis induciis bellum impium centum viginti quinque annis duraverit.

o Septima seu Nicæna II synodus celebrata fuit anno 787 a die XXIV Septembris ad XXIII Octobris; in ea per legatos suos præsedit S. Adrianus Pp. I.

p S. Nicephorus, in cujus Acta ad XIII Martii commentatus est noster Henschenius [Act. SS. tom. II Mart., pag. 293.] , sedem CPolitanam ab anno 806 ad 815 occupavit, obiit exsul nono relegationis suæ anno [Cfr Gulielm. Cuper. Hist. Chron. Patriarc. CP. tom. I Aug., pag. 103*.] .

q Stenum seu Angustum fretum ea est pars Bosphori, quæ ab urbe CPolitana ad Pontum Euxinum excurrit, ut adnotant nostri ad diem XIV Septembris in Commentario de S. Joanne Chrysostomo num. 641 [Act. SS. tom. IV Sept., pag. 530.] .

r S. Nicephori extrusi successores fuere tres hæretici ab anno 815 ad 842, nempe Theodotus, de quo biographus noster, Antonius, cognomento Byrsodepsas et Joannes VII seu Jannes, quorum perditissimos mores describit Gulielmus Cuperus noster in sua Historia Chronologica patriarcharum CP. [Ibid. tom. I Aug., pag. 103* et seqq.] .

s Leo Armenus a die XI Julii 813 ad diem XXIV Decembris 820, adeoque septem annis, mensibus quinque et quatuordecim diebus regnavit. Ejus necem late prosequitur continuator Theophanis [Scriptt. Byzant. Theophanes Continuat. pag. 38.] : Jam primo, inquit, dilucescebat, simulatque Michael (Leonis postea successor, sed jamjam igne perimendus) adhærere sibi animo sordes, quas per Theoctistum, quem et postea Caniclii (scriptoriæ purpuræ custodis) dignitate ornavit, religiosorum virorum cuipiam velit aperire. Permisit imperator, ejusque rei licentiam fecit. Aitque Michael Theoctisto: “Sane conjuratis denuntia, cuncta me imperatori denuntiaturum, ni strenue quid molientes, ab hac me morte et carcere liberaveritis.” His porro auditis, conjurati tale quid consilii struunt. Moris erat, ut sacer clerus, non ut modo intra palatium (quod exinde eaque occasione inductum est), sed quisque secum domi maneret, tumque ineunte tertia vigilia ad eburneam portam congregaretur, redditurus Domino Deo matutinas laudes. Hisce clericis conjurati se commiscentes, pugionibus subter axillas occultatis, quum per tenebras et sacerdotales amictus latuissent, una libere ingressi, inque imo quodam obscuro loco subsidentes, signum exspectabant. Hymno itaque persoluto, quum imperator, haud procul a cantoribus constitutus, uti crebro solebat, illud moduli inceptasset: “Sprevere summi cuncta amore principis:” (erat enim ex indole canora voce, eaque divinis modulandis laudibus ejus ætatis cunctos mortales suaviore vincebat), confertim insiliunt, primoque impetu ac aggressione in cleri præfecto decepti sunt, sive quod is corpore imperatori perquam similis erat, sive quod caput simili tegumento obduxerat: quum enim per hyemis aspera ingens frigus rigeret, eodem ambo tegumento illud tolerabant, acutissimo nimirum pileo caput contegentes. Sed is quidem, pileo capiti detracto, ostensa calvitie, facile salutem captavit. Leo autem, in altaris penetrale se ipse subducens, irrito conatu præsidium quærit: tueri se ille tamen conabatur: quapropter thuribuli catena, vel, ut alii perhibent, divina cruce arrepta, invasorum impetum propulsare studebat. Verum ii, non singuli, sed facto cuneo, irruentes, vulnera infligebant, quum sic quoque ille se ulcisceretur crucisque ope gladiorum ictus depelleret: tandem vero bestiæ in morem undequaque petitus fatiscit; quando et, desperata salute, unum quempiam procera statura, nec giganti absimilem, ictum inferentem videns, per gratiam, in templo habitantem, adjuravit, palamque obtestatus est, ut parceret. Erat is Crambonitarum stirpe oriundus; ad quem ille, “non sacramentorum istud, inquit, sed cædium tempus est,” ac insuper per divinam ipse gratiam jurans, manum ejus adverso vulnere percussit tanta vi, ut non solum a clavicula eam penitus amputaverit, sed et crucis cornu dissectum procul dissiluerit. Simul quoque alius quispiam, ejus abscisso capite, truncum corpus reliquit. Hunc vitæ finem sortitus est Leo.

t Templum Deiparæ Phari, erat secundum Cangium [CPolis Christ. pag. 95.] , oratorium domesticum imperatorum, intra ambitum magni palatii CPolitani ædificatum: unde porro Phari nomen, incertum: aliis id de Deipara quasi stella interpretantibus, aliis autem, quod ad pharum palatii ædes constructa fuerit.

u Prota una ex Principibus Insulis, de quibus supra annot. h.

v Amorium erat urbs episcopalis Phrygiæ Salutaris seu Magnæ [Cfr Act. SS. tom. I Mart., pag. 457 et Cellar. tom. II, pag. 128 Edit. Lips. 1773.] . Sabbatianorum porro error in eo erat, ut reprobarent sanctificationemdiei dominicæ, ab Apostolis introductam, et more judaico Sabbathum cultu religioso retinerent [Cfr Dictionn. des Hérésies V°. Sabbatiens.] .

w Michael, cognomento Balbus, annis octo, mensibus circiter novem imperium tenuit, vita functus die III Octobris 829: ei successit Theophilus, ejus filius, qui obiit XX Januarii 842, adeoque annis duodecim, mensibus tribus et octodecim diebus sceptra tenuit; quum itaque biographus noster eidem annos regni tredecim adscribit, de incompletis intelligendum est.

x Totus hic textus, ut satis liquet, per accommodationem, ex Psalmo primo desumptus est.

y Nomine sacri instrumenti, των ἱερων σκευων, venit universa supellex liturgica, adeoque vasa, vestes et ornamenta altarium. Hisce servandis præpositus erat cimeliorum ecclesiæ custos, σκευοφυλαξ: cujus officium erat, teste Allatio de Consensu utriusque Ecclesiæ lib. III, cap. 8, § 6 [Pag. 1029. Edit. Colon. 1648.] , quum sacrum antistes facit, ante sceuophylacium stare, et si quid ex sceuophylacio opus fuerit, sive vas, sive liber, sive candela, sive vestis, sive aliud exhibere. Cfr Du Cange. Glossarium mediæ græcitatis V° Σκευοφυλαξ.

z De istis insulis egimus supra annotato h.

aa Varia nomina consequenter sortitum est istud monasterium; nam Ἀνατελλοντος seu Orientis, dein Ἀρχιστρατεγου seu ducis, nempe Angelorum, tandem Σατυρου seu Satyri. De eo agit Cangius in CPoli christiana [Pag. 189.] . Situm erat in littore Asiano Propontidis ex adverso urbis regiæ. Cfr Atlantem historicum Spruner tab. LXII.

bb Basilius, Pareorum episcopus, colitur apud græcos die XII Aprilis, sub quo de eo agunt nostri [Act. SS. tom. II April., pag. 95, Cfr Le Quien. Or. Christ. tom. I, col. 788.] et Menæa.

cc In Ecclesia latina, ut satis notum est, septem sunt ordines, videlicet quinque minores et tres majores: at in Ecclesia græca sunt solum quinque: quamvis, ut hic videre est, quatuor nempe lectoris, subdiaconi, diaconi et presbyteri enumerentur. Omittitur enim Ordo minor Deputati seu Ceroferarii [Cfr Morin. De Sacr. Ordinat. pag. 66, Edit. Antv. 1695.] .

dd Quamvis S. Ignatius, abbas et monachus, baptismum conferre potuerit ob vigentem passim hæresim, quæ plerosque presbyteros inficiebat; animadvertendum tamen est olim, ut dicit Edmundus Martene [De Antiq. Eccl. ritib. tom. I, pag. 5, Edit. Venet. 1783.] , hujusmodi privilegium quibusdam monachorum ecclesiis, etiam ab initio, propter apostolicum vitæ illorum institutum et reverentiam, quam ex populis exigebat virtus sanctitatis eorum, indultum fuisse, certissimum est. Plura deinde laudatus Martene affert exempla istiusmodi concessionis.

ee De S. Theophane abbate et Confessore agunt nostri ad diem XII Martii [Act. SS. tom. II Mart., pag. 216.] .

CAPUT II.
S. Ignatius sedem CP. conscendit, quam magnis virtutibus illustrat; graviter reprehendit Bardam cæsarem, qui illum ad abdicationem cogere tentat; recusat Sanctus cedere loco suo.

[Re catholica melius constituta,] Optimis igitur hisce studiis præclare occupato Ignatio, Theophilus decedit, totumque imperium in Theodoram, matronarum religiosissimam præstantissimamque et christianissimam imperatricem, Michael filio admodum adhuc tenero, devolvitur a. Hinc inimica sacrarum imaginum secta conquiescit: sanctificatio autem Ecclesiæ Sanctæ efflorescit. Hinc Joannes, imo infausti nominis Jannes (quem Lecanomantin seu magnum dictitabant b, a quo Theophilus in errorem actus creditur) sede Constantinopolitana, ipsoque sacerdotio merito spoliatur: erigitur autem cornu salutis populo Dei, Methodius, vere bonus christiani gregis pastor, veræque doctrinæ Ecclesiæ verus magister c; qui multis antea pro sanctarum imaginum defensione laboribus et periculis defunctus, Constantinopolitanæ Ecclesiæ præficitur Dei nutu et imperatricis opera. Exauctoratis ergo omnibus et dissipatis, qui hæreseos labe infecti erant, novam Ecclesiam condit, sacerdotes et episcopos in suæ rectæ fidei fundamento collocat. Etenim hæreticis (uti etiam antea sub Tarasio, sacro divinoque pastore et pia Irene d) sectam suam damnantibus et veniam impetrantibus, atque iterum ad hæreseos perniciem prolabentibus, Nicephorus vir eximius e adhuc superstes, et hic Methodius, divinitus decreta illorum exstirpatione, virique divini Joannicii f impulsu in omnes hæreticos declarata, rectam adhuc viam incedere quærentibus, veritatis tramitem ostendit. Sed quum Ecclesiam Dei optime sanctissimeque per quadriennium rexisset ad Deum sempiterna potiturus pace abiit.

[11] [S. Ignatius, post Methodium,] Multis vero tum ad Ecclesiæ administrationem designatis, aliisque alias ob causas voto frustratis, uti destinata Dei sententia staret, Ignatius, sanctissimus presbyter, quum per multos annos sacerdotii muneribus magna cum laude perfunctus esset, bonumque sibi in multa auctoritate et in Jesum Christum fide jam gradum extruxisset, ac propterea omnium ore celebraretur, quantumvis dignitatis magnitudinem refugiens, vi tamen Sancti Spiritus et antistitum auctoritate et sententia, honore sacro dignissimus judicatus, in imperantis urbis sacra sede collocatur, lucernaque candelabro imponitur, quum ante omnium episcoporum et populi sententias imperatrix ad Joannicium anachoretam consultum misisset, ecquemnam hoc patriarchatus honore dignum, per Dominum cognosceret; Ignatium eximius ille Joannicius divinitus pronuntiavit g. Atque ita bonus pastor per ostium in ovile ovium ingressus, oves proprias vocabat nominatim, quas ex noxiis et pestiferis herbis omnique hæretica peste et exitio ereptas, ad immortalia semperque virentia rectæ fidei justitiæque pascua deducebat inducebatque. Ipse vero tum ab omni crimine abhorrebat, tum in omne præsertim virtutum principalium et æquitatis studium incumbens, ad perfectæ pietatis culmen enitebatur. Prudentia namque illi curæ erat, non ut opulentiam sibi, humanamque gloriam et voluptates conquireret; sed ut Dei voluntatem sanctam, bene placentem et perfectam, in spiritu recti judicii bene intelligeret et sequeretur. Fortitudo vero erat ipsi, ne umquam servituti peccato succumberet, sed liber esset, et dominaretur optimatibus, atque ex Apostoli præscripto [I Tim. V, 20], peccantem acriter castigaret, et hoc sæpe coram omnibus, nec servili modo se subjiceret, ut et cæteri, inquit, in officio per timorem contineantur.

[12] [Ecclesiæ CP. præficitur;] Temperantiam autem non tantum in corpore coluit suo, quam a teneris annis adeo laboribus sudoribusque perfecte est assecutus, ut sensum omnem, omnesque cupiditates corporis noxias penitus extinxerit. Non ergo his tantum finibus temperantiæ splendorem circumclusit, sed Ecclesiam suam totam, morum et doctrinæ suæ gravitate assiduitateque, ad eam provexit honestatem et verecundiam, ut inter ejus familiares ne nomen quidem fornicationis vel cujuspiam impuritatis audiretur. Perinde enim ut ipse vias Domini rectas ambulabat, ita sponsam Domini optimus paranymphus per inculpatam vitæ semitam deducebat. Jam ut fuerit justi tenax quid dicam? Quum ita rigide justitiam servarit, ut illius causa non raro ab iniquis æquitatis arbitris reprehenderetur, pastorque vere mitis ac divinæ imitator justitiæ asperrime condemnaretur. Etenim non in civilibus tantum rebus, sed multo magis in ecclesiasticis disceptationibus et judiciis facile agnoscebatur ad veritatis æquitatisque momentum lancemque propendere; contra vero mendacium et quamlibet injustitiam vehementissime severissimeque insectari. Nec erga plebejos tantum et viliores, in quos, si quid peccent, cuivis facilis et libera est censura; sed adversus principes etiam magistratus et dynastas, ipsosque imperatores, ardor ac divina dicendi libertas antistitis elucebat: quod mea nunc declarat oratio h.

[13] [sed Bardas, augustæ frater, graviter reprehensus,] Bardam illum, quem, uti scio, nostis omnes, Theodoræ, bonæ principis, non bonum, sed sævum admodum et crudelem fuisse fratrem i. Quamquam enim in rerum civilium administratione egregius industriusque esset, rei tamen divinæ atque ecclesiasticæ nemo illum umquam commodum dixit, ut qui nurus suæ amore ita fureret, ut ejus rei fama totam urbem peragraret: nec inter plebem tantum hæreret, sed ad patriarchæ quoque aures facti indignitas deferretur. Quid ergo patriarcha? Non hominis dignitatem reveritus, facinus silentio pressit; sed ex lege arguit reprehenditque, et hortatus est, ne, salute neglecta, animam suam perditum iret, sed fœdum et enorme scelus expiaret. Ille tamen non modo se ab improbitate sua non abstinuit, sed ipso Epiphaniæ die festo in ædem sacram, Eucharistiæ mysteria percepturus, impudenter est progressus. Quid hic patriarcha? A sacris arcet, indignum eum judicans corporis dominici participatione k. Ille vero diro percitus oestro furit, suumque in exitium armatus, se gladium in antistitis viscera defixurum minitatur. Sed Ignatius contra comminatur, Deum invocans, qui potens esset gladium in illum convertere. Hinc offensionum prima origo: hinc fons ecclesiasticæ perturbationis: hinc gravi Bardas ira odioque concepto, ac altius in pectus demisso, omnem, ut dicitur, rudentem contra Ignatium movebat, ut eum apud imperatorem criminaretur.

[14] [variis artibus patriarcham adigere conatur,] Patricius tum erat Bardas et scholarum domesticus l, sibique totam imperii administrationem, utpote avunculus Michaelis, vindicabat. Hic aggressus aliquando adolescentem, verbisque insidiosis captans: Quid, inquit, Domine, imperium matri et sororibus permittis? Atqui non es amplius infans ævique immaturus; imo, inquit, et jam, uxore ducta, virum agis; debes ergo imposterum virilem animum gerere. Itaque a patriarcha accersito matrem et sorores tonderi velarique jube. Ut enim deinceps solus cum procreandis a te liberis imperes, et numini cœlesti placet et nobis æquissimum videtur. Accersit ergo illico venerandum patriarcham. Est enim inconstans et mutabilis adolescentia, facileque vana spe effertur: quod si potentiæ quoque fastigium accedat, major etiam est illius levitas, majoremque in amentiam et casum sæpenumero labitur. Tunc igitur Michael corruptelarum morumque depravatorum, et vero magis impietatum suarum principio posito; Matrem, inquit, meam sororesque, e vestigio arreptas, attonde et religiosa velatas veste vitæ religiosæ addicito m. At libere patriarcha: Hoc, inquit, a me fieri nefas: nam Ecclesiæ gubernacula sedemque sacram quum susciperem, fidem jurejurando meam per scriptum adstrinxi, numquam me imperio vestro insidias positurum, vel consilium ejuscemodi agitaturum. Et vero nunc, quod reginarum est facinus, quæve in illis causa, ut majestas vestra adversus eas talia machinetur?

[15] [ut sede se sua abdicet] Hæc memorantem patriarcham Bardas reum majestatis postulavit, et coram imperatore Gebobasileutum n (seu Gebonis pseudo-imperatorii generis similem) per convicium vocavit. Erat Gebo hic stolidus maleque sanus homo, qui proximis diebus Dyrrachio venerat, veste quidem ecclesiastica indutus, se vero pro filio Theodoræ augustæ ex alio viro gerebat, cui non pauci ex plebe velut regnaturo adhærebant: tunc vero in insula Oxia seu Acuta o, firma custodia tenebatur. Patriarcha ergo propterea Michaeli suspectus, statim ad ecclesiam se recepit. Michael vero extemplo matrem cum sororibus in Cariani ædes p detrusam deportari tonderique imperat. Nec multo post ipsum quoque patriarcham Ignatium depellit, atque in insulam Terebinthum ejecit; eodemque die Gebonem illum ex Acuta in Principes transfert, et cruribus brachiisque præcisis, oculisque erutis, interficit, ratus se hac occasione ultum ire patriarcham. Necdum triduum a patriarchæ discessu fluxerat, quum adsunt, qui putabantur inter episcopos primarii, chirographum sive libellum abdicationis ob præsentium temporum iniquitatem ab eo petentes. Et quinam hi? Qui antea illi per scriptum juraverant, se prius supremam Trinitatis majestatem negaturos, quam sine canonica damnationis sententia pastorem suum exauctorari passuros. Verum ii, re infecta, reverterunt. Intra paucos autem dies patricii, judicumque clarissimi cum iisdem episcopis egressi, omnibus machinis et pollicitationibus comminationibusque compellebant, ut episcopatu se abdicaret, si in apertum nollet committere se periculum. Sed non minus firmus immotusque stetit, quam maritima cautes, altis in terram fixa radicibus, fluctuum insultibus nihil cedens. Ergo quum non haberent, unde illum læderent, nulla per cum data causa, cujus rationem reddere non posset, nudo, quod ajunt, capite, perfrictaque fronte ad omne fas nefasque descenderunt.

[16] [quod recusat S. Ignatius,] Et Dominus quidem noster Jesus Christus, utpote Deus verus et veri Patris soboles, non solum qua Deus est æternus, omnia, antequam sint, prævidit, sed etiam quia homo pro nobis factus, deificata sua mente omnia præsciens: Necesse est, inquit [Matth. XVIII, 7], ut veniant scandala: væ autem illi, per quem scandalum venit. Omnium ergo sectarum, quæ a divina Christi in humanitate præsentia ad hodiernum usque diem in Ecclesias cum pernicie irrepserunt, auctores, velut scandalorum duces, digni sunt, qui primi malum, quod Christus minatur, participent. Sed non minus opinor, ii, qui nostro ævo maligne egerunt, quam illi prisci et decantatissimi hæresiarchæ, cœlestis iram vindictamque numinis sentient, ut qui innumerabilium offensionum et malorum toti terrarum orbi sint auctores. Neque enim propterea justorum albo adscribentur, quod rectis scilicet dogmatibus et scriptionibus innumeris Deum fateri videantur: sed idcirco damnabuntur, quod, ut est in sacris paginis [Tit. I, 16], Deum factis ipsis negarint, abominabiles facti et contumaces et ad omne opus bonum reprobi. Nec quia personam pietatis, vultumque religionis ementiti, agunt omnia efficiuntque, ut justi ab hominibus putentur, ideo sunt justi apud occultorum cognitorem et judicem Deum: sed quod nervo pietatis eliso, mores ad Euangelii præcepta non conformarint, quod amore sui cæci, avaritiæ et voluptatibus, ambitionique venumdati et emancipati, innocentes omni genere injuriarum, perjuriorum, cruciatuum, insidiarum et maleficiorum opprimentes, optime compositum Ecclesiæ statum perturbarint, everterintque: rem autem divinam, nomenque et sacra sanctæ Ecclesiæ tot impietatibus et flagitiis contaminarint, polluerint, profanarint, ut periculum sit (pene dicam) ne pietatis mysterium in verbis nudis potius, quam in rebus ac veritate consistere videatur; idcirco justissimam damnationis, a Deo ferendæ, sententiam incurrent.

[17] [ratus, id in detrimentum Ecclesiæ vergere.] Horum porro malorum omnium stirps et radix, primaque causa et certissima exstitit is, qui a principio homicida fuit: qui, quod a bono defecit omnis, maleficii artifex effectus, hodieque non cessat venenum in eos suum eructare, quos omnibus sæculis ad id hauriendum paratos habet: eoque largius latiusque virus suum diffundit, quanto ad rem suam aptiores offendit. Permittuntur autem tales sæpe rerum potiri, terrarumque imperiis extolli, ut ex multorum cordibus, quemadmodum est in divinis oraculis [Luc. II, 35], revelentur cogitationes; utque triticum a paleis secernatur, et justus igne molestiarum, velut aurum in fornace, coquatur, cœlestibus thesauris reservetur; rejiciaturque, quidquid, ut scoria, adulterinum est, et cœlesti regno indignum. Atque his, opinor, nemo contradicet eorum, qui pietatem colunt. Sed videamus porro, quæ deinceps B. Ignatio acciderunt, quantaque mala veterator ac hostis sanctorum virorum adversus latentem in illo fidem ac virtutem, per suos administros, malitia sua machinatus sit. At vero quum intelligam, me singillatim omnia percensere non posse, rebusque tantis parem non fore, oratione ad res præcipuas enarrandas conversa, nudam rei veritatem ubique studiose persecutus, pro mea virili curabo, uti ne quid rerum, quæ sint memoria dignæ, prætermittam.

ANNOTATA.

a Michaeli Balbo, III Octobris 829 defuncto, successit filius Theophilus, cujus indolem paucis verbis ad vivum depinxit continuator Theophanis [Scriptt. Byzant. Theophanes Cont. pag. 86.] : Justitiæ, inquit, severus cultor exstitit, cunctisque malis sui terrorem; bonis admirationem injecit: his quidem, quod malis infestus justusque erat, illis, quod gravem atque austerum præferebat. Sed non potuit omnibus vitiis carere; quamobrem fidei quidem in Deum inque ejus castissimam matrem, ut ajebat, sancte adhærebat: sed et impuræ venerabiles imagines impugnantium hæresi, a majoribus acceptæ addictus erat, eaque ratione religiosam sanctamque turbavit plebem, variique generis malis afflixit; nec quamdiu imperii habenas moderatus est, quiete eam agere permisit: unde etiam congruentem hanc a Deo mercedem retulit, ut nihil præclari facinoris in bellis ediderit, sed victus semper, nec, ut decet imperatorem, ex majestate domum redierit. Theophilus annis XII, mensibus III et XVIII diebus regnavit, vita functus die XX Januarii 842: eique successit filius Michael, triennis sub tutela matris suæ Theodoræ, ut scribit continuator [Ibid. pag. 148.] , τριτον ἐτος διανυων ἀφ᾽ οὑ ἐις τον βιον προηχθη τῃ μητρι αὐτου Θεωδωρᾳ. Unde suspicor vitio typothetæ, invertentisperperam notam numeralem 9, legi Michaelem natum anno 836, quum anno 839 in lucem editus fuit, siquidem, moriente patre Theophilo anno 842, trimulus dicatur. Theodora, summam rerum adepta, cultum sacrarum imaginum restituit, et, pulso Janne, patriarcha hæretico, S. Methodium cathedræ CPolitanæ imposuit.

b Continuator Theophanis exponit, qua ratione Jannes seu Joannes depositus fuerit sequenti modo [Ibid. pag. 150.] : Constantinus patriarchæ denuntiat, plures undique viros, pietate spectabiles, monachos item convenientes supplicationem Augustis obtulisse, ut omni colendas veneratione imagines restitui jubeat. Si igitur ita confitearis, hisque consentias, Dei ecclesia vetus ornamentum recipiat: sin autem hæsitas nec recte sentis, relicta sede ac urbe, in suburbanum tuum tantisper recede, dum sancti patres una tecum conveniant: his enim in promptu est, ut judicio tecum contendant ac disputent, maleque de imaginibus loquenti ac sentienti, quod sanioris mentis sit, suadeant. Erat Jannes in patriarchalium ædium triclinio, quod Thessalum vocant, in lectulo jacens, quum ad eum regia mandata perlata sunt; moxque auditis animo perculsus, unum hoc respondit, se de his probe deliberaturum; idque locutus mandatorum latorem dimisit. Ac dicto citius, arrepta in manus lanceola, ventris venas secat, ex quibus, effluente sanguinis copia, exterrendum vulgus ac miseratione tangendum sciebat, mortem vero aut periculum aliud nullum sibi creandum timebat. Confestim ergo tumultuantium clamor ac vociferatio ecclesiam circumstrepere, quin et ipsas regias aures ante reditum ipsius drungarii (militum præfecti, Constantini) occupare, patriarcham imperatricis jussu interfectum esse. Missus itaque Bardas patricius, qui rumores istos diligenter inquireret, vulnera, de industria inflicta, sensim deprehendit: nec fabula coargutionis lucem effugit, quum famuli delatores essent et incisoria venarum instrumenta seu scalpella in medium proferrent. Exinde igitur nulla cujusquam miseratione, ut qui talis reus criminis suæque ipsius animæ insidiator deprehensus esset, expellitur, ejectusque miser ecclesia, in suburbanum suum, dictum Psichæ, relegatur. Inducitur vero is, qui multis laboribus ac ærumnis integram et illibatam virtutem conservaverat, ac cui ex diuturno, ut natum est, carceris pædore atque fœtore pili defluxerant, cui Dei nutu ac Theodoræ Augustu assensu Ecclesiæ gubernatio clavusque debebatur, is erat magnus invictusque Ecclesiæ defensor Methodius.

c De S. Methodio, patriarcha CPolitano, egerunt nostri sub die XIV Junii [Act. SS. tom. II Jun., pag. 960.] .

d Acta S. Tarasii, patriarchæ CPolitani, habent nostri die XXV Februarii, quo colitur [Ibid. tom. III Febr., pag. 572.] . Irene imperante, coacta fuit Synodus Nicæna Secunda, OEcumenica Septima, anno 787, qua Iconomachorum error damnatus fuit, sed brevi, ut præsens Vita ostendit, recruduit perfidia.

e De S. Nicephoro patriarcha egimus supra cap. I annotato p.

f S. Joannicii, abbatis in Bithynia, memoriam agit Martyrologium Romanum die IV Novembris, quo ejus Acta dabuntur. Cfr Papebrochium in Ephemeridibus Græco-Moschis [Act. SS. tom. I Maji., pag. 4.] , Assemanum in Kalendario Ecclesiæ universæ [Kalend. tom. V, pag. 335.] et Hagiologum Butler sub IV Novembris.

g Secundum Alb. Butler S. Joannicius mortuus dicitur die IV Novembris 845; et recte quidem, si vere ipse Sanctus prædixerit, quod non multum tempus post suum decessum viveret Methodius. Qua quidem in re non fuit falsus. Tertio enim die postquam hæc dixisset, (erat vero tertius Novembris) D. Joannicius spiritu migrat ad Deum; Methodius autem octavo mense post illius decessum excessit ex hac vita XIV Junii. Si vera narrat Vita S. Joannicii, quæ ex Pagio Crit. Baronii ad annum 847 § XVIII exscribo, consequitur illum non potuisse consilio suo conferre ad promovendum S. Ignatium ad sedem CPolitanam, quandoquidem ante S. Methodium octo mensibus mortuus referatur. Quapropter censet Pagius, errasse biographum S. Joannicii; prævalere enim merito debet auctoritas Nicetæ scriptoris coævi, quem et omnes græci secuti sunt. Cæterumhæc quæstio retractanda erit ad IV Novembris, quo etiam dabitur, ut promisit Papebrochius, Vita hujus Sancti, hactenus inedita [Act. SS. tom. I Maji., pag. L.] .

h Divisio virtutum moralium in quatuor Cardinales, prudentiam, fortitudinem, justitiam et temperantiam a stoicis derivata est, ut testantur S. Hieronymus epist. LXVI al. XXVI [Migne. Patrol. tom. XXII, col. 640.] et S. Augustinus oper. imperfect. contra Julian. c. XXXVI [Ibid. tom. XLIV, col. 1063.] : quos reliqui patres et theologi secuti sunt. Ita ut deinceps Ecclesia in indagandis virtutibus eorum, quos cultu publico illustrare vult, inquirat primum quidem in virtutes theologales fidei, spei et charitatis, ac dein in virtutes cardinales, quæ, si in aliquo servo Dei egregiæ ostensæ fuerint, demonstrant eumdem apicem christianæ perfectionis adeptum fuisse.

i Bardæ ingenium paucis describit continuator Theophanis his verbis [Scriptt. Byzant. Theophanes Cont. pag. 184.] : Bardas nullo fixus munere, alias ex aliis continue dignitates, profusa principis largitate, mutabat, haud secus ac juvenis quidam superbus ac ambitiosus vario ad luxuriam cultu mutat vestes. Mutata itaque functione ad cæsaris dignitatem gloriamque ascendit, quum Michael nulla alia reipublicæ cura teneretur, quam ut theatris ludisque circensibus vacaret… Ita Bardas nepotis curam agebat, cui nec vita, ut par est, in votis esse debuisset, nisi a servili vitæ hoc instituto illum avocaret. Interim tamen negotia publica administrabat, ac sibi ipse imperium animo destinabat, cujus quandoque sibi ipse compos fore videretur. Cæterum hæc quidem in futurum illi reposita. Interim vero sæcularis ac profanæ sapientiæ cura suscepta; quum jam plura lustra humaniores literæ imperatorum barbarie ac inscitia obsolevissent, ac prope exstinctæ essent, mathematicarum disciplinarum scholis ad Magnauram constitutis, magnifice rursus florere ac velut repubescere eam fecit. Nec tamen hoc Bardæ facinus quamquam summam præferret honestatem, gloriaque celeberrimum esset, ejus noxas reliquas eluere valuit. Refert dein in decursu suæ Historiæ Continuator, quomodo et Theodoram, Michaelis matrem e palatio exturbarit et reliquos optimates, sibi suspectos, variis artibus e medio tulerit.

k S. Basilius, epistola CLX al. CXCVII ad Diodorum [Oper. tom. III, pag. 249. Edit. Paris. 1730.] , monstrat impedimentum affinitatis vim suam semper in Ecclesia christiana habuisse, imo et sub lege Mosaica viguisse. Vide quoque canonem II Concilii Neocæsariensis anni 314 aut 315 [Labbe, tom. I, Conc. col. 1484.] . Nurus, quacum fœde vixit Bardas, videtur fuisse vidua; hæc enim habet Leo Grammaticus in Chronographia [Scriptt. Byzant. Leo Gramm. pag. 238.] : Michael (imperator) Antigonum, Bardæ filium, creat scholarum domesticum: alteri vero filio locata conjuge, cujus nomine male audiebat, supremi ducis in occidentalia themata dignitatem confert, qui etiam ibi vitam finiit. Cæterum, ut nuru potiretur, legitimam uxorem repudiaverat Bardas, ut testatur Cedrenus in Historiarum Compendio [Ibid. Georg. Cedren. pag. 172.] .

l Generatim vox domesticus præfecturam aliquam indicabat. Scholarum porro domesticus, Δομεστικος των σχολων, erat præfectus militiæ palatinæ, adeoque vir primariæ dignitatis. Cfr Du Cange. Glossar. med. græc. v° Δομεστικος.

m Eodem, quo S. Ignatius vixit, sæculo frequens erat inclusio et attonsio in monasterio eorum, qui cæterum pœnitentiæ publicæ subjiciendi judicabantur. Erat nempe monasterium carcer honestior quidem, sed simul securior, utpote ex quo nemo nisi de consensu utriusque potestatis dimitti poterat. Quocirca in Syntagmate Alphabetico Canonum Matthæi monachi sive Blastaris lit. M cap. XV [Pandorf. Conc. Eccl. græc. tom. II, Part. II, pag. 187. Edit. Oxon. 1672.] legitur: Conceditur cuivis christiano, etiamsi graviter deliquerit, statum monasticum ingredi, qui vitam quidem pœnitentialem accurate nobis representat: nam velut columna quædam pœnitentiam externo habitu, victu, moribusque exprimit, atque nosmet ejus semper memores præstat. Neque vero aut delictorum multitudo, aut etiam magnitudo desperationem nobis creet: neque modus vivendi cuique obstet, quominus hunc tam gratum Deo scopum attingat: dixit enim Salvator noster. “Illum, qui ad me venit, neutiquam ejiciam foras.” Joan. VI, 37. Capitularia sæculi IX, ut testatur Benedictus collector, lib. II, cap. 71 [Pertz. Monum. Germ. Legum, tom. I, Part. II, pag. 77.] , habent de incestis et parricidis, ut aut monasterium petant, aut, si foris remanere voluerint, tempora pœnitentiæ secundum canones pleniter exsolvant [Cfr Migne. Patrol. tom. XCIX, col. 191; et Binterim. Denkwürd, tom. V, Part. III, pag. 159 et seqq.] . Atque hinc fit, ut S. Ignatius imperatori non objecerit, invitas mulieres non posse tonderi; sed responderit, nullius criminis convictas non licere sibi perpetuæ pœnitentiæ addicere, utpote quod summa esset injuria. Porro, ut habent Genesius [Genes. Reg. Lib. IV, pag. 90.] aliique, Theodora, dejecta honoribus, quos pares habuerat cum filio, ex palatio cum filiabus removetur, atque in monasterio, Gastria [Cfr Du Cange. CPolis Christ. Lib. IV, pag. 156.] dicto, collocatur, et ad monasticum statum redigitur.

n Quam futilis fuerit istiusmodi accusatio, inde liquet, quod scriptores rerum Byzantinarum quotquot nancisci potui (legi autem plerosque, Continuatorem Theophanis, Cedrenum, Glycam, Zonaram, Ephræmium, Constantinum Porphyrogenetum, Manassen, Genesium, Leonem Grammaticum) nuspiam mentionem facere de isto Gebone. Unde conjicere licet, stolidum istum virum, excitasse in quibusdam ex infima plebe, commotionem quamdam, facili negotio sedatam, quæque virum gravem, qualis erat S. Ignatius, in suas partes inclinare non poterat. Cæterum de S. Theodora augusta agunt nostri ad diem XI Februarii [Act. SS. tom. II Febr., pag. 554.] ; ibique dicitur augustam non alios, quam ex Theophilo imperatore suscepisse liberos [Ibid. pag. 557. Cfr Lebeau. Hist. du Bas-Emp. Lib. LXX, § 37.] .

o Oxia seu Acuta est insula Insulis Principum adjacens.

p Carianum, ut notat Car. Du Cange [CPolis Christ. Lib. II, pag. 133 et lib. IV, pag. 154 et 166.] , erat simul palatium, gerocomium et monasterium, in loco amœnissimo situm, quod ædificaverat, Theophilus imperator Michaelis pater, in gratiam filiarum suarum: optima igitur datur ratio, cur in has ædes matrem et sorores relegarit Michael.

CAPUT III.
Photius vi et dolo sedem CP. usurpat; S. Ignatium persequitur, et Romanum Pontificem decipere tentat.

[Photius laicus, omni genere literarum imbutus,] Postquam igitur administri regii sæpe tentata re, non potuerunt flectere Ignatium ad id, quod inique petebant, suam illo dignitatem fortiter et constanter tuente, a se ipsi consilium de cætero petiverunt: rebusque inter se diu agitatis, omnemque in partem versatis, tandem Photium, protospatharium et primum a secretis, a patriarcham urbis regiæ designant: hominem sane minime obscurum et ignobilem, sed claris et illustribus oriundum natalibus, rerumque civilium et politicarum usu, prudentiaque et scientia clarissimum. Grammaticæ enim literaturæ et carminis pangendi, dicendique laude, quin et philosophiæ et medecinæ et omnium prope liberalium disciplinarum externarum studio cognitioneque tantopere florebat, ut ævi sui facile princeps haberetur, imo et cum veteribus jam certare posset. Omnia quippe in illo concurrerant, aptitudo quædam et naturæ vis ac felicitas, studium, opes, quibus sibi librorum omnium maximam copiam comparabat; et, quod præ cunctis, gloriæ laudisque cupido, qua incensus totas noctes, ut lectioni assidue vacaret, ducebat insomnes. Quoniam vero sacrum etiam (quod utinam numquam fuisset) thronum Ecclesiæ conscensurus erat; sacra quoque et ecclesiastica volumina studiose cœpit lectitare. Verum, ut Theologi Nazianzeni ritu loquar b, quod sane ipsius sapientia indignum fuit, ignorationem ignoravit. Noluit enim animadvertere, quoniam si quis vult sapiens fieri in hoc mundo, stultus sit, ut sapiens fiat [I Cor. III, 18]. Neque viam modestiæ et submissionis ingressus est, qua ad cœlestem gratiam veramque sapientiam pervenitur; neque, deposito fastu, voluit converti et fieri ut parvulus propter regnum Dei, juxta Domini vocem [Matth. XVIII, 3.]: neque animam et mentem altius fodere et omni subjectione dimittere, ut jubet Dominus, per abjectionem humilioremque semitam; atque ita per affectuum mortificationem petræ Christo conjungi et super ipsum inconcussum fidei fundamentum ponere et piis operibus seipsum domicilium sapientiæ constituere.

[19] [sedem CP.] Nihil horum huic venit in mentem, alia omnia cogitabat; fragili et arenoso vanæ profanæque sapientiæ fundamento et insolentiæ, non secundum Christum doctrinæ, cor suum mentemque confirmans, vanis hominum laudibus et plausibus inflatus, elatusque inani gloria, per ipsam inimicæ Dei superbiæ se conjunxit, ex quo omnis impietatis, omniumque offensionum materiam edoctus est. Ergo jactis sacerdotii sui improbandis fundamentis, extrema initiis consentanea sortitus est. Nec enim repudiavit Ecclesiam, tamquam a profanis magistratibus profane et sacrilege sibi demandatam; neque velut alteri viro nuptam, sibi per adulterium desponderi veritus est: sed contra potius exsultabundus, avide impudenterque in illius complexum ruit, alienamque tamquam propriam palam arrogavit; sua infamia et dedecore gloriabatur et laudabatur in iniquitate sua: intraque sex non amplius dies, manibus hominum initiatus, concupitam Ecclesiæ cathedram invasit. Eratque vere cernere, ut fertur adagio, extemporalem fictitiumque seu personatum Sanctum. Nam primo die monachus ex laico c, altero lector, tum hypodiaconus, ac diaconus et presbyter d; sexto deinde, qui fuit Christi natalis, et ipse sacrum conscendens tribunal, pacem populo, nihil vera pace dignum cogitans e, nuntiavit f. Erat huic auctor et initiator in omnibus Gregorius ille, cognomento Asbesta, quem Syracusanum olim pontificem fuisse ferunt g, tum Constantinopoli de maleficiis reum factum et jam Romæ, quod contra canones peccasset, exauctoratum. Hunc Ignatius, quum esset patriarcha consecrandus, ne initiationi suæ interesset, admonuit, donec per otium causa ipsius diligenter cognosceretur. Quod patriarchæ inter initia factum multi, quamvis juste factum, reprehenderunt.

[20] [impie et fraudulenter usurpat;] Hinc, o quis ex his paucis verbis ortam cladem illam et noctem explicet? Quis turbas et factiones, litesque et improbitatem illius probi Siculi dicendo assequatur? Simul ac enim ejus rei nuntium accepit, non se philosophum ostendit, et infamiam suam prudenter dedecusque contexit; sed cereos, de Ignatii consecratione acceptos h, abjecit, et impudentissimo ore innocentem coram universa Ecclesia fœdissime conviciatus, lupum pro pastore substitui furiose clamitavit. Quem et Petrus, Sardorum episcopus, cognomento Miser i, et Eulampius Apameæ k aliique e clero obscuriores, se ipsos ab Ecclesia sine causa sejungentes, secuti sunt. Undecim igitur ipsis annis l Ignatius a recepta primum sede Constantinopolitana, omni ratione conatus, omnique verborum humanitate et liberalitate adhibita, numquam tamen potuit Asbestæ improbitatem exstinguere m. Etenim potentiorum limina terebat, apud omnes virum nullam ob culpam criminabatur et acerbe conviciis proscindebat, et Sanctum exsecratus, ne christiani quidem nomine dignabatur. Præsertim vero Photio ejusque asseclis gratissimus et honoratissimus, magnus quidam homo Dei credebatur. Quare ab eodem Photius primum est initiatus: qui hominis auctoritate inductus, totum ex illo adversus insontem Ignatium furorem hausit, perinde quasi ad hoc ipsum patriarcha esset consecratus, ut omnibus consiliis modisque omnibus innoxium iret perditum; sic pugnabat, ut illum sacerdotio non tantum privaret, sed vita etiam, si posset, exueret. Licet essent ab eo per metropolitas suos, a quibus est receptus, exacta chirographa, ut paternum Ignatio honorem tribueret, omniaque ex ejus voluntate gereret, nec ulla in re molestus esset; ipse tamen vix post duos a creatione sua menses, juramento suo violato, primum Ignatii familiares conjecit in vincula, dirisque flagris et plagis multavit; deinde rursus blanditus, muneraque et honores pollicitus, chirographa petiit et omnibus modis studuit adversus Ignatium exilii causam reperire. Quumque nihil horum, quæ ipse cupiebat, inveniret, scelerato Bardæ, perque Bardam Michaeli levissimo suggerit, ut mittat, qui in Ignatium, velut imperio insidiantem, severe inquirant.

[21] [S. Ignatium persequitur,] Ergo crudeles præfecti, atrocesque satellites extemplo Terebinthum petunt, omniaque genera quæstionum instruunt et famulos Ignatii tormentis omnibus excruciant. Postquam vero defecerunt scrutantes scrutinia [Ps. LXIII, 7.], nec quidquam deprehenderunt, quo jure in illum animadverterent, aperto scelere in eum grassantur. Arreptum enim virum sanctum et suos Hieriam n traduxerunt, atque Ignatium vinctum stabulo caprario incluserunt. Inde ad ea loca transferunt, quæ Prometi o dicebantur; ubi Leo ille, cognomento Lalaco, Numerorum Domesticus p, tam immaniter colaphis genas illius cecidit, ut sacratissimo seni duos molares excuteret dentes: dein vectibus geminis, latronum instar, pedes strinxerunt, angustoque conclusum ergastulo, duobus dumtaxat pueris administris illi concessis, reliquerunt. Tota autem vis hæc et vexatio eo pertinebat, ut Ignatius abdicationis libellum scriberet, sponteque throno patriarchali cederet. Sed Ignatius, quum lupum in gregem atrociter grassari cerneret, quantum poterat, impetum reprimebat. Elapsis autem haud multis inde diebus, in Numera q deductum, in carcere catenis onerant: dein Augusto mense appetente, in navigium conjectum Mitylenem r deportant. Porro eos, qui habebantur ejus familiares et amici, immanissimis cruciamentis plagisque lethalibus afficiebant; quos autem humanissime tractabant, exsilio multabant; Blasioque chartophylaci s ob fidem et dicendi libertatem linguam detruncarunt. Ignatio porro Mitylenæ commorante, Photius, ecclesia malignantium, sibi affinium, coacta, absentis Ignatii in ipso gloriosissimorum Apostolorum templo exauctorationem pronuntiat: nec pronuntiat tantum, sed anathemate Ignatium ferit damnatque, et damnatum idem accusator, idem judex proclamat t. Qui quos factioni suæ studere, factisque insanis accinere ac decretis subscribere videbat, hos vero inter intimos amicos et symmystas habuit: qui autem ejus amentia offendebantur, factaque (ut qui sincero officio forent) non probabant, prætorio et vinculis pessime acceptos tradebat.

[22] [et Romano Pontifici fucum facere tentat.] Multis igitur mussitantibus, improbaque Photii acta damnantibus, imo et ipsa factorum suorum conscientia reclamante, Photius consilium improbum magis quam sapiens capit. Non enim bono malum, sed malum malo sanare, minorique malo majus addere cogitat. Nam ut virtutis viam ingressi, per bona opera, quasi per gradus, ad Deum enituntur; ita improbi, relicto recto tramite, per opera mala auctori malitiæ copulantur, scelusque scelere cumulare non desistunt, donec in profundum malefactorum suorum præcipites agantur. Legationem ergo et ille Romam Veterem destinat, et a Nicolao Papa u legatos petit, qui in speciem quidem collapsam Ecclesiæ disciplinam emendent et damnatæ Iconomachorum sectæ reliquias penitus exstinguant; revera autem, ut Romanæ Ecclesiæ auctoritate Ignatii depositionem firmaret, testatioremque redderet. Legat ergo Theophilum, Amorii episcopum v, et Samuelem, qui ad illum diem Chonarum antistes, Laodiceno subjectus, archiepiscopi honore dignatus est a Photio w. Per quos egregius ille non veritus est ad Pontificem maximum mendacia perscribere: Ignatium, senio et morbo confectum, corporisque invaletudine laborantem, se munere abdicasse, suaque in insula et cœnobio commorari, et a principibus populoque et tota Ecclesia omni honore et officiis coli. Pontifex, legatis exceptis, rerum, Constantinopoli gestarum, ignarus, duos legatos Zachariam et Rhodoaldum episcopos x ablegat.

ANNOTATA.

a Photius, illustri loco ortus, siquidem imperatoriam familiam affinitate per Sergium, fratrem suum, maritum Irenes, quam Curopalates apud Baronium ad an. 855 § LI filiam Theodoræ, Continuator Theophanis [Scriptt. Byzant. Cont. Theoph. pag. 175.] ejusdem sororem dicit, attingebat, præcellenti versutoque ingenio, quod dein scientiis sacris et profanis summo labore excoluerat, erat ornatus. Quum autem Bardas, imperatoris avunculus, Photium, protosphatarium et secretarium, hominem hactenus laicum, ad thronum CPolitanum promovere vellet, dolis malis usus est ad trahendos in suam sententiam episcopos. Rem narrat, continuator Theophanis [Ibid. pag. 194.] : Quia vero nonnulli episcopi adversabantur, jusque in eo, (Ignatio, immaniter habito) profligatum et pessumdatum objectabant, quidquid denique contingeret, nullum alium se recepturos minabantur, quin imo ab Ecclesia scissum iri. Hinc rerum turbationes veritus Bardas hos quoque dolo et vulpina arte circumveniendos censuit. Singulos itaque seorsim ac clanculum ad se accersens, non exiguum aliquid aut spernendum tum pollicebatur aut dabat, dummodo ab Ignatio deficerent, sed ipsum thronum CPolitanum. Cunctos vero cedentes, gloriæque ambitu superatos, ita ut nemo boni jurisque causa refragaretur, demum admonuit, impleturum quidem imperatorem pollicitationes suas, illis tamen servandum, quod decori, honestique ratio poscebat, ita ut non statim, quum accerserentur, oblata acciperent, “quo et ipse, inquit, imperator vestræ virtutis, supra modum admirator exsistat.” Sic itaque singulis seorsum ad Michaelem vocatis auctor est, ne confestim in dignitatem involent. Atque hi quidem solo nutu interrogati et abnuentes ipsi se imprudentes prodiderunt; gloriæ enim amore superati virtutis fecere jacturam; nec gloriam sunt assecuti, quod non rite exque honesti ratione, sed insidiose, Ignatii causam deseruerant. Sic itaque humanum quid se passos ostendentibus, inque eum modum deceptis, Photio, viro sapientiæ laude claro, sæculari militia ac dignitate secretariorum principi CPolitanam sedem tribuit.

b Alludit biographus ad Orationem Gregorii Nazianzeni XXVIII, alias XXXVI § 28 [Nazianz. Oper. tom. I, pag. 519. Edit. Paris. 1778.] , in qua agens Sanctus de cognitione Dei, dicit eum ab homine comprehendi non posse; quum homo ne se ipsum quidem aut visibilem naturam perfecte cognoscat, adeoque multo minus substantiam spiritualem perfectissimam, quæ est Deus: quumque hæc exposuisset orator, hisce verbis concludit: Cæterum ducem potius fidem, quam rationem sequamur, si modo ingenii tui imbecillitatem in propinquioribus (id est, in naturalibus) didicisti, rationisque id esse cognovisti, ut quænam sunt ea, quæ rationis humanæ captum excedant, cognoscas: ne alioqui prorsus terrenus sis, rebisque terrenis immersus, ipsam quoque ignorantiam tuam ignorans.

c Apud græcos in more positum est, ut non nisi monachi ad episcopatus gradum promoverentur [Act. SS. tom. VII Maji, Append. pag. 702.] : quod derivandum est ex græcorum presbyterorum licentia habendi uxores, quodcanones Ecclesiæ græcæ episcopis minime permittunt [Justinian. Novell. CXXIII, cap. 29.] . Hinc factum credo, quod Photius, hactenus laicus, militari præfectura et civili officio insignitus, monachum prius induerit. Tres autem sunt, ut docet Jacobus Goarius in suo Euchologio [Pag. 472 et 488. Cfr Morin. De Sacris Eccl. Ordinat. Part. II, pag. 197.] , monasticæ vitæ gradus penes græcos; ita et tria sunt vestium genera, triplici solemnitatis precumque ritu suscipienda: quapropter et in tres distinguuntur status, in ἀρχαριους seu incipientium, μικροσχημους seu proficientium et μεγαλοσχημους seu perfectorum. Posteriorem tamen vestium distinctionem improbavit S. Theodorus Studita (cujus Acta ad diem XII Novembris dabuntur) in suo testamento, quod legere est apud Baronium ad annum 826 § LVII, non dabis, inquit, parvum habitum, quem vocant, postea veluti magnum. Unus est enim habitus, sicut et baptisma, quemadmodum in more fuit Sanctorum Patrum. An porro Photius duplicem hunc habitum una die induerit, dijudicare non licet: id certum videtur, nihil eidem defuisse, quod ab externa solemnitate prodesse poterat.

d Quum apud latinos septem ab ostiaratu ad presbyteratum numerentur ordines; Ecclesia vero græca quinque solum ordines recenset, nempe Lectoris seu Cantoris, Ἀναγωστου ἠ ψαλτου, Deputati seu Cereferarii Δεποτατου ἠ Κηροορου (quem ordinem omisit biographus noster, forsitan quia Photius utrumque acceperat) Subdiaconi, Diaconi et Presbyteri [Cfr Goar. Euchol. pag. 233 et seqq. et Morin. de Sacris Ordinat. Part. III, pag. 12.] .

e Post lectam Epistolam, ait Goarius [Euchol. pag. 129.] , pacem populo precatur sacerdos vel episcopus; quod græci vocant εἰρηνευειν τον ἀποστολον: apud latinos, uti satis novimus, episcoporum est pacem apprecari, dum presbyteri salutant populum, dicendo: Dominus vobiscum.

f Interstitia, seu stata intervalla in collatione diversorum ordinum, servanda erant in Ecclesia græca, ut constat ex Concilio Sardicensi, canone X apud græcos [Labbe tom. II, Conc. col. 635.] , XIII apud latinos [Ibid. col. 647. Cfr Thomassin. Discipl. Eccl. Part. I, Lib. II, cap. 36.] . Sed nempe tempus Photium premebat; si enim ordinationemsuam per intervalla temporum protelasset, timendum ei erat, ne aut imperatoris imminueretur favor, aut, quod ambitioni periculosius erat, ipsi viri ecclesiastici, Ecclesiarum antistites et præsertim Romanus Pontifex suas technas eluderent. Hunc ipsum canonem Sardicensem Photio objicit S. Nicolaus I, monstratque in Oriente receptum fuisse, simulque etiam aliis decretis ecclesiasticam disciplinam in hac parte sartam tectam servatam non fuisse [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1022.] . Nihilominus ordinationem suam præcipitem excusabat Photius exemplis Nectarii ac SS. Tarasii et Ambrosii, qui e laicali conditione ad episcopatum evecti fuerant! Sed reponit Pontifex, hos viros vacuas sedes occupasse, dum Photius, deturbato episcopo legitimo, alienam sedem invaserit; dein ostendit has electiones præter canones propter necessitatem Ecclesiarum esse factas. Ecce, inquit concludendo [Ibid. col. 1033.] , propter necessitatem et inopiam clericorum Nectarius; ecce propter ecclesiastica dogmata et hæreticorum expugnationem, qui venerandas imagines deponere præsumpserunt, Tarasius; ecce per miraculorum signa Ambrosius ad regendas Ecclesias promoti sunt. De vobis autem, quibus perplures auctoritates conciliorum resistunt, quid aliud sentiendum, nisi inopinatam a vobis consuetudinem adolevisse credendum. Et secundum Sanctorum Patrum sententiam, non solum quia ex laicali ordine contra canonicas auctoritates ad regendam CPolitanam Ecclesiam subito transvolastis, sed etiam, quia, vivente viro et incolumi persistente (videlicet religiosissimo Ignatio patriarcha) cathedram illius, scilicet CPolitanam Ecclesiam, ut mœchus, surripuistis et invadere præsumpsistis… Quod vero dicitis, neque Sardicense concilium, neque decretalia vos habere sanctorum pontificum, non facile nobis facultas credendi tribuitur; maxime quum Sardicense Concilium, quod penes vos in vestris regionibus actum est, et omnis Ecclesia recipit; qua ratione convenerat, ut hoc Sancta CPolitana Ecclesia adjiceret et (ut dignum est) non retineret? Propriis igitur armis Photianam ambitionem jugulat S. Nicolaus I.

g Gregorius, ait Rocchus Pirrus in Sicilia Sacra, lib. III notit. II [Grævius. Antiq. Sicil. tom. II, col. 593.] , cognomento Asbesta, genere siculus, anno 845 circiter Syracusanam Ecclesiam regebat. Dicit porro laudatus Pirrus, Gregorium post aliquot annos in Concilio CP., ab Ignatio celebrato, motum depositumque e suo honoris gradu, probasse id judicium, causa diligenter cognita, Benedictum Pp. III. Celebratum concilium CP. notat Philippus Labbe anno 854 [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 133.] , nempe sub Leone Pp. IV, ut dicit Nicolaus in epistola ad Michaelem imperatorem [Ibid. col. 338.] : sed hanc sententiam confirmasse non videtur sedes apostolica; dicit enim Nicolaus de Gregorio agens [Ibid. l. c.] : Qui a fratre et comministro nostro Ignatio, et a synodo, quæ sub ipso erat, depositus est, et, ut apostolica sedes in ejus damnatione consentiret, ab ipso consacerdote nostro postulata est. Sed decessores mei beatæ memoriæ Leo ac Benedictus sedis apostolicæ moderamina servantes, noluerunt sic unam partem audiri, ut aliæ parti nihil reservarent: unius quippe mediator non est. Quamobrem interim depositio ipsius a sede apostolica, remansit infirma. Quumque idem Gregorius per legatum suæ partis, Zachariam nomine, sedem agnovisset apostolicam in sua depositione nullatenus consensisse, non gratias egit, non a cœptis in jam dictum fratrem nostrum sævientibus contumeliis conquievit, etc. Quamvis hisce verbis clare pateat, sententiam, in Gregorium prolatam, et ipsa judicis reservatione et damnati appellatione elisam fuisse, nihilominus in eadem epistola idem Nicolaus habet Gregorium tamquam canonice ac synodice depositum et anathematizatum, quod ægre cum superioribus componi posse videtur. Improbans enim ordinationem Photii per Gregorium celebratam, dicit [Ibid. col. 335.] : Gregorius ergo, qui canonice ac synodice depositus et anathematizatus erat, quemadmodum posset quemquam provehere vel benedicere, ratio nulla docet. Igitur nihil Photius a Gregorio percepit nisi quantum Gregorius habuit: nihil autem habuit, nihil dedit: nempe quantum spectat adjurisdictionem et ad liberum ministerium ordinis episcopalis, nam characterem acceperat per ordinationem etiam illicitam [Cfr Tournely De Sacram. Ord. Art. VI, pag. 310. Edit. Paris 1729.] . Hæc autem duo, scilicet ut Gregorius Asbesta sit depositus et non depositus, omnino videntur pugnare. Solvit probabili modo quæstionem Nicetas, biographus noster: nam refert, Asbestam, quo tempore S. Ignatius consecrandus erat, adeoque antequam ab eo condemnari posset, jam Romæ, quod contra canones peccasset, exauctoratum fuisse. Ἠδη και ὑπο της των Ρωμαιων ἐκκλησιας, ὡς παρα κανονας πραξαντα, καθῃρημενον. Hinc deduco, et Asbestam Gregorium sede sua Syracusana ejectum fuisse judicio Ecclesiæ Romanæ, ad quam Sicilia pertinebat [Cfr Rocc. Pirrum. Sicil. Sacra. Disquisit. I, cap. I et seq. Apud Grævium. Ant. Sicil. tom. II, pag. 2 et seqq.] , et CPoli novis criminibus vetera cumulasse: unde iterato damnatus fuit a S. Ignatio, ut non solum sede careretsua, sed etiam gradu suo solemni judicio dejiceretur; ita ut judicio sedis apostolicæ fuisset depositus, et altera sententia S. Ignatii solemni ritu degradatus.

h Cereos a patriarcha CPolitano consecrando missos fuisse ad honoratiores, liquet ex textu. Ritus videtur derivandus ex eo, quod, ut habet Simeon Thessalonicensis, citatus a Goario [Euchol. pag. 315.] , patriarchæ fax præferretur, quæ gratiæ splendorem in pontifice manifestat. Hic honor solis imperatoribus, ait idem, ac patriarchis per gratiam Sancti Spiritus ex antiqua consuetudine concessus est. Hunc honorem S. Joanni Chrysostomo, ab exilio redeunti, redditum fuisse, legimus apud Theodoretum, lib. V, Hist. Eccles. cap. 34 [Theod. Oper. tom. III, pag. 1074. Edit. Halens. 1771.] : Occurrerunt enim, cereis facibus accensis universi.

i Non videtur alia re notus Petrus, cognomento Miser, ὁ λεγομενος Δειλαιος, quam persona, quam egit in Photiana tragœdia [Cfr Le Quien. Oriens Christ. tom. I, col. 863.] et naufragio, quo periit in sinu Dalmatico, quando legatione pro Photio ad Romanum Pontificem fungebatur, ut infra num. 42 docet biographus.

k Neque plura neque meliora, quam de Petro Sardensi, noscuntur de hoc episcopo Apameæ ad Meandrum [Ibid. col. 657.] .

l In Commentario prævio num. 8 monstravimus undecim annis, a Niceta relatis, addendos esse menses quatuor et dies viginti quatuor.

m Non immerito initium diri schismatis in Gregorium Asbestam refundunt Philippus Labbe [Tom. VIII, Conc. col. 133.] et Card. Baronius ad annum 854 § VIII.

n Duplex est in Bosphoro Hieron, quod etiam Hieria, Ἱερεια vocatur, utrumque in littore Asiatico situm. Unum quidem ad septemtrionem CPoleos, ubi erat templum Michaelis Archangeli [Du Cange. CPolis Christ. Part. II, pag. 187.] : alterum e regione ejusdem situm, in quo erat palatium, cæsareum [Scriptt. Byzant. Procop. tom. III, pag. 95. Edit. Bonn.] , ut monstrat Spruneri Atlas Historicus, Tab. LXII et docet Procopius in Hist. Arcana cap. XIV. Majorem anni, inquit, partem in maritima suburbana, præsertim in Heræum secedebat (Theodora, Justiniani conjux) magno servitiorum incommodo. In quem locum Nicolaus Alemannus adnotat, Procopium uti maluisse prisca ejus loci nomine, Ἡραιον Heræum, dum alii Ἱερειαν scribant [Ibid. pag. 431.] . In utro autem loco S. Ignatius detentus fuerit, nobis definire non licet.

o Loca Prometi, τα Προμητου, mihi incognita; nisi tamen sint, quæ apud alios τα Προμοτου dicuntur, in littore Chalcedonico [Du Cange. CPolis Christ. Part. II, pag. 186.] , adeoque e regione CPoleos: ita ut fieri possit, ut ipsa Prometi fuerint vicina Hieriæ, si tamen istic S. Ignatius inclusus fuerit. Simeon Magister in suis Annalibus [Scriptt. Byzant. ap. Cont. Theophan. pag. 668.] eumdem locum vocat τα Προμουντου, Promunti ædes.

p Leo Lalaco dicitur domesticus Numerorum, seu præfectus cohortis palatinæ [Cfr Du Cange. Gloss. med. græcit. V°. Νουμερα.] : num forte præfectus carceris, de quo paulo infra? Baronius tamen ad annum 858 § LII eumdem vocat Sacrarum Largitionum domesticum seu comitem; quod officium omnino alienum a militari præfectura erat, siquidem ejus scribæ militia literata appellabantur [Pancirolus. Notit. Imp. Orient. pag. 125. Edit. Gener. 1623.] .

q Numera carcer erat CPoli [Gloss. med. græcit. V°. Νουμερα.] : apud Theophanis Continuatorem lib. IV, cap. 22 legimus Irenen, viduam fratris Photii, mensis cujusque initio consuevisse ire ad eos qui vincti in Chalce, in Prætorio et Numeris tenerentur [Scriptt. Byzant. Cont. Theoph. pag. 175. Edit. Bonn.] . Eodem modo Simeon magister Numera carcerem vocat [Ibid. pag. 668.] .

r Mitylene urbs insulæ Lesbi, in mare Ægæo a qua et insula hodie nomen mutuatur, Metelin [Baudrand. Dict. geogr. h. V.] .

s Chartophylax quintam a patriarcha in Ecclesia CPolitana tenebat dignitatem et quidem maximam; siquidem, teste Codino in libro de Officiis Ecclesiæ CP, cap. I [Scriptt. Byzant. Codin. de Off. pag. 4. Edit. Bonn.] tabulas habet chartaceas, ad jura ecclesiastica pertinentes et est judex omnium causarum ecclesiasticarum et controversiis matrimonialibus cognoscendis ac dirimendis præsidet: quin et in cæteris clericorum litibus judex est, tamquam dextera patriarchæ manus.

t Descriptam habemus pseudosynodum Photianam in collectione Conciliorum [Labbe tom. VIII, Conc. col. 1511.] . In Zonaræ autem præfatione inscribitur: Sancta et magna prima et secunda synodus CPolitana, in templo Sanctorum et gloriosissimorum Apostolorum congregata. Apud eos ergo, qui hanc inscriptionem legunt, dubitatio exoritur, qua ratione, una quum sit, prima et secunda hæc synodus nuncupetur. Explicat dein Zonaras, inter orthodoxos et adversæ factionis homines acerbam fuisse disceptationem, quæ ad sanguinis effusionem conventum funestavit. Propterea post temporis intervallum novus conventus habitus fuit: et ob patres, bis convocatos, duplex synodus nominatur. Hæc quidem Zonaras. Ast Metrophanes, Smyrnensis metropolita, coævus rebus gestis [Le Quien. Or. Christ. tom. I, col, 743.] , rem aliter exponit in epistola, data ad Manuelem patricium, quæ inseritur in epistola synodali Concilii œcumenici VIII, directa ad Adrianum Pp. II [Labbe tom. VIII, Conc. col. 1386.] . Dicit imprimis, Photium non ab episcopis per suffragia designatum ex lege et ritu Ecclesiæ, sed ab uno dumtaxat Barda cæsare intrusum. Quapropter omnes episcopi, communi sententiam illum rejicientes, multis diebus in sententia perstiterunt. Ecce prima synodus. Dein, pergit Metrophanes, sensim per fraudem pene omnes defecerunt, præter quinque, inter quos et ego numerabar. Atque ut animadvertimus, rudiorem episcoporum gregem esse corruptum, illum saltem chirographo suo Ecclesiæ nostræ filium esse declarandum, et communioni sanctissimi patriarchæ reddendum existimavimus, ut hac etiam ratione a patriarchæ decreto non videremur alieni, qui sanxerat, ut ex nostra in Christo Ecclesia esset, qui patriarcha constitueretur. Ergo quum, præsentibus nobis, ille chirographo suo contestatus esset, se Ignatium pro inculpato patriarcha habiturum, neque se quidquam contra illum dicturum aut dici ab alio passurum, ab invitis nobis, quum per vim principum urgeremur, Photius est receptus. (En secunda synodus.) Qui paulo post et suum ipsius chirographum abstulit, et Ignatium depositione multavit. Græcum textum alio modo reddit Baronius ad 870 § XLVI, quo rei gestæ aliam omnino imaginem exhibet, quam operæ pretium credimus huc proferre. Dein vero omnes fere paulatim defecerunt, exceptis quinque, inter quos ipse fui. Atque quum primum vidimus universam episcoporum multitudinem corruptam, operæ pretium fore duximus, nostra etiam manu scripta assensione Photium nostræ Christi Ecclesiæ filium declarare, et sanctissimi ejus præsulis Ignatii socium et collegam, ut hoc pacto Bardæ edicta nullo modo refragari deprehenderemur. Edixerat enim ille ut nostræ Christi Ecclesiæ patriarcham constitueremus, licet coram nobis sua scripserit manu, se Ignatium ab omni culpa immunem patriarcham existimare, nec umquam adversus illum aliquid se dicturum. Si quis vero dicat, Photium fuisse admissum patriarchæ collegam: admissus certe fuit Photius a nobis tamen invitis, vi quidem et ejus qui imperabat imperio. Qui paulo post quod sua manu chirographum scripserat, ipse etiam delevit et Ignatium deposuit. Facile perspicit lector, quanta sit inter utramque versionem diversitas. Quod rem nostram spectat, duo sunt præsertim inter sese maxime dissimilia: nempe Photium redditumsimpliciter communioni S. Ignatii; dum alia versio eumdem socium et collegam constituit: alterum est, jussu S. Ignatii e clero CPolitano patriarcham assumendum esse, quando istiusmodi mandatum adscribit. Ante omnia græca verba in medium adducamus: Και ὡς εἰδομεν το ἀγελαιον πληθος των ἐπισκοπων ὑποφθαρεν, ᾠηθημεν δειν κᾀν δι᾽ ἰδιοχειρου ὁμολογιας τεκνον αὐτον ἀποφηναι της ἐν Χριστῳ καθ᾽ ἡμας ἐκκλησιας, και του ταυτης ἀρχιερεως ἁγιοτατου κοινωνον, ἱνα και ὁυτω προς την ἐκεινου διαταξιν μηδαμως εὑρεθωμεν διαφωνησαντες· ἠν γαρ θεσπισας, ἐκ της ἐν Χριστῳ καθ᾽ ἡμας ἐκκλησιας ψηφισασθαι πατριαρχην. Quæ verba ad literam reddimus: Et quum videremus, rudiorum turbam episcoporum esse omnino corruptam, duximus oportere, ut propriæ manus confessione filius nostræ in Christo Ecclesiæ, et socius sanctissimi archiepiscopi ejusdem Ecclesiæ (seu in communione cum archiepiscopo) declararetur: ut tali modo de ejus mandato nullatenus dissidentes inveniremur: jusserat enim ex nostra in Christo Ecclesia patriarcham esse eligendum. Videt lector totam quæstionem versari imprimis circavim vocis κοινωνον, quæ potest significare participem patriarchæ, adeoque socium et collegam ejus, aut communicantem patriarchæ. Et vere derivata a κοινος plerumque communionem ecclesiasticum, quæ in unitate SS. Eucharistiæ et oratione constituebatur, significabat, ut Glossarium mediæ græcitatis abunde testatur, neque nuspiam reperi pro associatione ad aliquam dignitatem. Nihilominus censeo, hanc vocem κοινωνον probabiliter interpretari nos posse, imo et debere pro consortio dignitatis patriarchalis, uti hodie diceremus pro coadjutoria cum futura successione. Ratio, quæ me impellit, est ipsa inutilitas actus, si de sola communione laica ageretur, neque Metrophanes prætendere debebat id a se invito exactum fuisse; patriarcham Photium volebat Bardas, adeoque id erat aliquatenus etiam ab invitis faciendum: associando autem Photium S. Ignatio et sua huic manebat dignitas et illi tradebatur, cum certa spe conscendendi aliquando throni patriarchalis, jam præsens officii episcopalis ministerium: hac ratione utrique parti satisfactum iri existimabat. Unde consortium dignitatis per vocem modestiorem κοινωνον admittendum censemus, eoque maxime, quod statim subnectat, patriarcham e gremio Ecclesiæ CPolitanæ, cujus filius erat Photius, suffragiis episcoporum eligendum fuisse: si enim ante de sola communione ecclesiastica actum fuisset, non videtur, quomodo hæc inter se quadrarent. Quod ad alteram diversitatem attinet, cujus nempe mandato obsecutum se esse confitetur Metrophanes, an Ignatii patriarchæ, an Bardæ cæsaris: facile solvitur, admissa nostra conjectura et versione Baroniana, de cætero non valde accurata; certe successorem aut consortem dignitatis suæ nullatenus volebat Ignatius; igitur mandatum electionis a Barda derivandum est. Ex contextu vero grammaticali superiorum verborum nihil concludere licet, quum nunc de Ignatio patriarcha, nunc de Barda cæsare agat. Atque de his satis.

u Epistolam Photii, ad S. Nicolaum Pp. I missam, e codice bibliothecæ Columnensis Romæpublici juris fecit Baronius ad annum 861 § XXXIV: eamdemque accuratius exhibet græce Card. Ang. Majus in sua Nova Bibliotheca [Labbe tom. IV, pag. 50 et seq.] .

v Theophilus, unice hac nefaria legatione notus, erat episcopus Amorii, civitatis Phrygiæ Salutaris, qua est Galatiæ contermina [Cfr Le Quien. Or. Christ. tom. I, col. 853.] .

w Samuel, Chonarum episcopus, titulo archiepiscopi, qui tamen metropolitæ dignitate inferior est [Cfr Du Cange. gloss. med. græc. °. Ἀρχιεπισκοπος] , a Photio donatus est. Dicit porro Michael Le Quien [Or. Christ. tom. I, col. 816.] eumdem Samuelem metropolitam inter restitutores Photii sedisse. Cæterum Chonas, in urbem Phrygiæ Paccatianæ, translata fuit sedes Colossensis [Ibid. l. c.] .

x De Rhodoaldo seu, ut scribit Anastasius Bibliothecarius, Rhadualdo [Cfr Ughelli. Ital. sacr. tom. I, col. 112.] Portuensi et Zacharia Anagnino [Cfr Ibid. col. 308.] agit laudatus Anastasius in Vita S. Nicolai I. Pontifex summus, inquit [Migne, Patrol. tom. CXXVIII Anast., col. 1362.] , imperatoris (Michaelis) adhuc pessimæ cogitationis ignarus, duos episcopos illuc (CP.) Radualdum scilicet et Zachariam direxit. Præcipiens, ut quidquid de sacris imaginibus quæstio afferret, synodice definirent, et ipsius Ignatii patriarchæ, Photiique neophyti causam solemniter inquirerent tantum, et sibi renuntiarent. Qui sancti pontificis parvipendentes statuta, quæ vel quanta, pecunia illic corrupti, more Vitalis atque Meseni, peregerint, inferius succincte percurram. Paulo igitur infra sic habet [Ibid. col. 1366.] : Nicolaus e latere suo duos episcopos Radualdum, sicut prædictum est, Portuensem et Zacharium Anagninum, quos idoneos ad hoc opus esse putavit, direxit, præcipiens et mandans eis, ut causam electionis ipsius Ignatii et subrogationis Photii solummodo inquirerent et sibi renuntiarent; et interim Photii neophyti communionem vitarent, quousque revertentes certum de omnibus responsum reddere studuissent. Illi autem abeuntes, quod in mandatis acceperant, contemnentes, non solum Photio neophyto contra sibi interdictam sententiam communicaverunt, sed etiam, corrupti muneribus, ipsi et consecrationi ejus favendo, convocata generali synodo, eumdem virum Ignatium patriarcham denuo deposuerunt. Tantam perfidiam indignatusNicolaus, Rodoaldum et Zachariam deposuit in Synodo Romana anni 863: Zachariam quidem, qui, ait Anastasius [Ibid. col. 1367.] , aderat, sacerdotali gradu, imo ecclesiastica communione privavit, eo quod in pluribus apostolica interdicta excessisse inventus est. Et Rodoaldi episcopi causa, quem postea cum sancta Synodo pariter Papa pius mandata ejus etiam in Galliis violantem et excommunicationem frangentem, judiciumque canonicum subterfugientem damnavit, suspensa est.

CAPUT IV.
Photius, corruptis legatis pontificiis, conciliabulum cogit, in quo S. Ignatius deponitur, ac dein multimode torquetur; Nicolaus Papa acta Photii rescindit, sed Michael, imperator impius, a Photio decipitur.

[S. Ignatius, in insula Terebintho relegatus,] Interea athleta Christi, semestri Mitylenæ exacto, ab exilio redit: redit autem voluntate principum restitutus insulæ Terebintho, non tam honori, quieti et solatio, quam ignominiæ, vexationi, majorique afflictioni. Quanta enim inimicus in eo malignatus sit, quantasque ærumnas Nicetas, regiæ classis drungarius a, cognomento Oryphas, quantas item contumelias, ut Photio et principibus gratificaretur, irrogarit, quæ oratio assequatur? Quis singillatim impetum, convicia, verbera, tormenta, quæ ille in familiares illius cruenta manu exercuit, exponat? Accessit et alia sancto viro calamitas. Ea tempestate Rhossi, atrocissima gens scytharum b a Ponto Euxino ad Stenum c, excursione facta, omnem circa regionem, omnia monasteria deprædati sunt: insulanorum quoque Byzantinorum d per populationem vasa omnia diripuerunt, argentum abstulerunt, captos ad unum omnes trucidarunt. Ipsius denique patriarchæ cœnobia, barbarico furore incursantes, tota supellectili direpta, spoliarunt, duosque supra viginti ex familiarissimis captos, in uno navigii trochanteri e omnes securibus trucidarunt. Quas ille clades, quum accepisset, unicam hanc in ore vocem semper habuit: Dominus dedit, Dominus abstulit: sicut Domino placuit, ita factum est [Job. I, 21.] et quæ sequuntur. Ita gratias agens et orationi assidue intentus, a Deo judicium et auxilium, nullam a principibus salutem exspectans, implorabat. Nam illi, ubi hunc tantis oppressum malis et ærumnis audivissent, tantum abest, ut dolerent, vel afflictum solarentur, sed moleste etiam ferrent, eum non cum domesticis suis barbarica vi captum interiisse, non magis læti de interemptis, quam tristes de salute justi viventis. Quod mirum videri non debet; mens enim, omni charitate destituta odioque penitus imbuta, velut igne subjecto consumpta, ejus, quem odit, exitium, unicum putat mali sui levamentum.

[24] [frustra ad conciliabulum] Nec multum temporis fluxit, et rursus conciliabula, rursus principum et pontificum adversus Sanctum conventicula. Atque Ignatius quidem in ædibus Poseos f morabatur insidiosasque contra se machinationes observabat. Photius autem cum sua factione et missis ab Urbe Pontificis legatis, sacram Apostolorum ædem occupabat. Aderant imperatores, aderant et principes cuncti, totaque prope civitas confluxerat. Frequentes ergo quum adessent, primum Baanem præpositum, cognomento Angoram, aliosque nonnullos ex vilioribus Romanis, apocrisiarios ad Ignatium destinant. Qui coram Ignatio: magna, inquiunt, et sacra Synodus te citat. Quamprimum ergo ades, causam de objectis tibi sive veris sive falsis criminibus dicturus. Hic Beatus: Agite, inquit, obsecro, quomodo veniam? An ut episcopus, an sacerdos, an monachus? Illi hærentes: nunc, inquiunt, abimus, cras ad te certa relaturi. Postridie igitur iidem reversi: legati, inquiunt, Veteris Romæ, Rhodoaldus et Zacharias g, per nos indignos hæc nuntiant tibi, uti sine mora ad sanctam et œcumenicam synodum adsis, ut tua conscientia tibi dictat. Ergo Ignatius extemplo sacrum patriarchæ ornatum indutus, cum episcopis et clero, magnaque monachorum frequentia, civiumque concursu et comitatu, viam pedes ingressus, quum ad ædem S. Gregorii Theologi h, ubi crux in media publica via marmoreæ columnæ imposita est, venisset, Joannes patricius, Coxes nuncupatus, illi occurrit, seque ab imperatore missum dicit, ac nisi privata et usitata monachi veste prodiret, ei capitis periculum et supplicium imminere. Paret vir sanctus, synodoque sistitur. Apponunt duos supra septuaginta perjuros testes, quos jam olim impios omnes subornarant, gregarios juxta ac senatorios, quorum dux erat Leo patricius, cognomento Creticus, et secundum illum Theodotacius item patricius, cui et perjurii pretium magistri dignitas delata est.

[25] [Photianum citatur:] His reliquos ex unoquoque gradu sorteque vel deterrimos adjunxerunt; neque hos tantum, sed quos Dibaptistas i appellitant hæreticos. Atque, ut ita dicam, ex omni hominum fæce et colluvie turpissimos quosque et nequissimos, auro dignitatumque pollicitationibus inductos, singillatim produxerunt, qui jurati testarentur, Ignatium, qui patriarcha jam fuerat annos prope duodecim, non rite et ordine creatum, cathedram occupasse. Quid vero stolidi horum judices, in quorum manibus iniquitates sunt et dextera eorum repleta est muneribus [Ps. XXV, 10.]? Quid contra perjurium hoc decreverunt? Tricesimum subito canonem subjiciunt, qui sic habet k: Si quis episcopus, sæcularibus potestatibus usus, per ipsos Ecclesiam obtineat, deponatur. Quod autem sequitur in eodem capite: ut et omnes communicantes cum illo etc., fraudulenti malitiose tacuerunt. Oportebat enim, siquidem pro sanctione apostolica propugnabant, non partem, sed totum canonem observare; et si accusationem admisissent, ut Ignatium, ita ab illo initiatos et cum illo communicantes exauctorare: sicque in operibus manuum suarum peccatores manifeste deprehensi essent. Contra jus autem fasque decernentes, hoc pronuntiarunt tantum, quod pro ipsis ad evertendum Ignatium, ab illis sine causa læsum, faciebat: quod autem sequitur in canone, quo illi ipsi eidem subjiciuntur censuræ, dissimularunt: id quod illis tacentibus opportune patriarcha ipse succlamavit. O improbitatem, o stuporem! Quis enim ignorat Ignatium episcoporum omnium calculis et totius populi applausu legitime canoniceque creatum fuisse? Ipsum autem Photium potius ab exsecrato Barda, et sæcularibus armatum principibus, contra leges, magisque per tyrannidem quam ecclesiasticam viam, thronum, invasisse? Sed non cognoverunt, neque intellexerunt, qui in avaritiæ et ambitionis tenebris ambulant, se iisdem, consiliorum laqueis, quos aliis paraverant, comprehendi.

[26] [et sacrilege exauctoratum] Post longam ergo verborum altercationem, laborem et cunctationem, sola præpotentia furibunde utentes, præter jus fasque omne, pontificali cultu pannoso et sordenti primum induunt, rursusque postea a tergo exuunt l. Erat autem hypodiaconus quidam, Procopius nomine, ab Ecclesia ejectus, quippe quem mente insanum, moribusque profanum patriarcha non ita pridem gradu moverat. Hic primus, ablato a patriarcha pallio, vesteque reliqua sacra, istud solemne proclamabat: Indignus. Zacharias et Rhodoaldus, nonnullique alii nefarii homines idem vociferantes, impio decreto suffragabantur. Quos tamen omnes brevi cœlestis vindicta consecuta est, quum illos sancti vatis Zachariæ falx illa jure optimo demessuit m. Photius autem quo pacto suam adversus insontem occultam aliter iram universo orbi proderet, seipsumque longissime a pacifico mitique pastore Jesu abesse ostenderet; quam res ejuscemodi machinando, justoque viro injurias tantas irrogando? Hoc judicium nemo fuit, qui non reprehenderet, atque indignitatem rei, aut potius immanitatem non aversaretur. Neque enim illi soli, qui rectam rationem sequebantur, sed ipsius quoque Photii propinqui et familiares ad hanc rerum gestarum infamiam ingemiscebant, augurabanturque, hanc omnem improbitatem in ipsius olim iniqui judicis caput et exitium redundaturum. Quid vero ille? An homines est reveritus? An timuit Deum, qui diligit justitiam et judicium, iramque ex illo tempore posuit? Minime vero. Quinimo odium odio, invidiam invidia, scelus scelere cumulans, Ignatium omni ratione vique conabatur non tantum pessumdare, sed, quod est atrocius, veluti noxium, ultimoque supplicio dignum e medio tollere. Itaque tunc, ut cœperant, exauctoratum, publicoque præconio damnatum, immanissimis scelestissimisque hominibus excruciandum tradidere, quoad sua manu suæ ipsius abdicationi subscriberet. Ergo illum colaphis plectunt, misereque divexant; et quum frigore prope contabesceret, unica tantum tunicula indutum macerant, urunt atque discruciant. Quumque binas illum hebdomadas in carcere tenuissent; extrema prope fame conficiebant n. Imo et Copronymi sepulchrum seu arcam conscendere cogebant, in eaque collocato ingentia a pedibus saxa suspendebant, sæpe marmoris acumine sedem concussam atterebant. Hæc et his plura tormenta, sannas, contumeliasque impium semen, ut sic loquar, et impia progenies viro sanctissimo dictis factisque, et stolidus ille Theodorus et Gorgonites Joannes et Nicolaus Theoduli Scutelopsis irrogabant.

[27] [omnibusmodis vexant,] Ergo post cruciamenta, quibus Christi Confessorem afflixerant, post comminationes, post catenas et compedes venerandis pedibus injectas, post alapas, et postquam eum ad formam crucis in faciem super marmore prostratum ac distentum, tota nocte vinctum insuper torsissent, atque tumbæ impositum tota insequenti nocte cruciassent, tandemque solutum humi projecissent fodicassentque, ut sanguine etiam terram purpuraret; post hæc, inquam, omnia, quum adhuc modice spiraret, (urgebatur enim et alvi solutioris profluvio) tum insanus Theodorus, sacra viri manu per vim arrepta, chartaque subjecta, quasi per illum crucem impressit, allatamque Photio porrexit. Qui signo accepto, sua ipse manu subscripsit: “Ignatius indignus Constantinopolitanus confiteor, me non lege et suffragiis creatum, Ecclesiæ thronum invasisse, neque his annis rite et sancte Ecclesiam rexisse, sed tyrannidem exercuisse.” Hoc falso chirographo ad imperatorem misso, vir sanctus custodia est solutus, maternisque in ædibus Poscos paululum a tot ærumnis respirabat. Sed enim hostis non desiit fraudes animo versari, pessimaque adversus innocentem consilia coquere. Itaque suggerit imperatoribus, ut Ignatius ad ædem Apostolorum reductus, primum exauctorationem suam ipse publice pro ambone legat, atque sibi ipse anathema dicat: deinde o crudele consilium, o singularem immanitatem! ambo illi effodere lumina, manumque præcedere illa furia meditabatur. Tam altum impii odium conceperant, ut divinæ vindictæ rationem ducerent nullam: aberat omnis Dei metus, et quidam diaboli furor illos agitabat.

[28] [ejusque necem meditantur:] Pentecostes sancta dies complebatur, quum ecce tibi armatorum manus domicilium, in quo degebat, corona præter omnem exspectationem repente cingit. Vir sanctus ubi animadvertit se peti et parricidæ Esau furorem sensit, consilium contra temporum improbitatem opportunum, suaque sapientia et Spiritu Sancto ejus rectore dignum capit. Quodnam illud? Vilem a servis sæcularem sumit vestem, geminasque sportas humeris, una a pertica suspensas, bajuli ritu gestans, deceptis per noctem custodibus, uno comitatus Cypriano discipulo suo, profugit, iter ingressus per embolum o ad Sybaiticum p, saucio et afflicto pectore, velut alter David, quum profugeret a facie Saul. Enimvero per tenebras eunti divinitus occurrit vir, augusta admodum facie decorus, coma barbaque decenter promissa, veste candida, niveoque vectus equo, quasi Blachernas q tenderet. Ignotus autem ille vir, quum propter luminis inopiam eum videre clare non posset, nihilosecius, quisquis ille erat, divino Spiritu impulsus, pronuntiavit: “Deus, inquit, et sanctissima Dei Mater, sacratissime domine, te et comites tuos tueatur.” Quam vocem ille quum tamquam oraculum, e cœlo missum, accepisset, et loco itinerarii subsidii, quasi viaticum sibi datum putaret, multo alacrius iter carpebat: et tenui illo ac servili habitu ignotus, navigium conscendit, et Principes, Prœconesum, alias Propontidis insulas r, aliam ex alia permutando, per solitudines in montibus et speluncis, cavernisque terræ, ut cum Apostolo loquar [Hebr. XI, 38.], absconditus errabat, egenus, afflictus, angustiatus, victumque, mendicabuli instar, a piis christianis emendicabat. At Photius, amissa, quam spe devorarat, præda, omnia cœnobia, urbemque totam ac suburbia vestigabat, sicubi velut igne evanidum reperiret titionem. Quum ergo nihil eorum, quæ cupiebat, succederet, procurato edicto regio, Orypham illum cum sex navibus cursoribus ad cuncta loca maritima, cunctasque loco deprehensum, velut perturbatorem eversoremque imperii, de medio tolleret.

[29] [sed fuga se Sanctus persecutoribus subducit.] Itaque venatici illi canes quum sæpius et pluribus in locis in Ignatium ipsum incidissent, servili tunicula decepti non agnoverunt: quin et ipsum alias medios transeuntem quæritantes, velut Assyrii cæcitate percussi [Reg. VI, 18.], non senserunt. Abierunt ergo, quod est in parœmia, ut frustrati præda hiantes lupi. Ignatius, persolutis Salvatori pro tutela votis, per multas tribulationes ad regnum cœlorum contendebat. Atque illi quidem hæc agebant. Quid vero hæc illis molientibus, longanimis, justus et fortis Deus, qui non irascitur per singulos dies [Ps. VII, 12.], an diutius extremas has malorum ærumnas potuit dissimulare? Minime vero. Augusto enim mense instante, tremoribus horrificis Constantinopolis quatiebatur; ædes nutabant omnes, omniaque mortalium pectora metu palpitabant: omnesque horrore mortis occupati clamabant, unicam esse causam terræ motus, injuriam et sacrilegium in patriarcham Ignatium commissum. Urbe autem totos quadraginta dies continuo tremente, usque adeo ferocia et immanitas illorum mitigata est, ut ipsi principes publice jurejurando contestarentur, neque fugam sacro illi exsuli, nec hospiti exsulis, apud quem delituisset, fraudi futuram; sed absolutum crimine, innocentemque pronuntiatum, sine cujusquam molestia in suo cœnobio secure permansurum. Quod quum Christi athleta accepisset, Petronæ se patricio, materno imperatoris avunculo, aperit: qui reliquiariam thecam s, quæ e sinu imperatoris pendebat, pro pignore allatam, tradit patriarchæ. Quo ille ad collum suspenso, ad Bardam, accedit, qui ad patriarcham: Quid, inquit, fugitivi more de loco in locum profugus oberras? Cui Ignatius: Christus, inquit, rex noster et Salvator præcepit: [Matth. X, 23.] Si persequentur vos in una civitate, fugite in aliam. Victus innocentia et virtute viri Bardas, innoxium liberumque in monasterim remitti suum jubet. Statimque moveri terra desiit, et Bulgari providentia Dei, fame urgente, muneribusque ab imperatore deliniti, armis positis, cœlestis baptismatis unda sunt lustrati t.

[30] [Nicolaus, acta suorum legatorum reprobat:] Legati quoque pontificii, a Photio dono blande corrupti, Romam redierunt. Quos Nicolaus Pontifex de patriarcha Ignatio interrogatos et severe inquisitos, quum suis illos verbis captos convicisset, illos sicariæ potius factionis, quam legitimæ synodi præsides egisse, perpetua exauctoratione damnatos, anathemate percussit. Nec legatos tantum, sed ipsum quoque Photium tyrannum et adulterum pronuntiat, et legitimæ synodi sententia totius Ecclesiæ suæ anathemate ferit deponitque, ipsum a Maximo Cynico, qui Gregorio Theologo insultans, Ecclesiam turbis omnibus permiscuit, nihil differre declarat. Quare illum, ut scandalorum auctorem, et ab illo consecratos, eidem sententiæ subjicit u. Nec his contentus, asseclas illius ipsumque imperatorem cum senatu ejus omni a cœtu fidelium excludit. Quæ Nicolaus quum divino zelo inflammatus egisset, æquissimam judicii sententiam ad Orientis patriarchas transmisit. Per idem fere tempus ingens in ædibus Sophiarum incendium exstitit v; nec quantam vicinis calamitatem, quantumque exitium attulerit, dicendo explicari potest. Quæ tamen res eos, qui perverse agere decreverant', ad meliorem mentem non reduxit, sed ex apostolico oraculo [2 Tim. III, 13], in pejus proficiebant, errantes et in errorem mittentes. Bardas enim, imperium affectans, primum curopalates w, mox cæsar renuntiatus, imperatoris, sororis filii, stultitia abutebatur, seipsumque omnis intemperantiæ, effusæque libidinis mancipium prodebat. Michael vero, animo juvenilibus desideriis corrupto, rem divinam pro fabula seu ludibrio ducebat, ludibrium ipse factus omnis fœditatis et peccati, ipsiusque peccati patris. Etenim homunciones quosdam impurissimos et profanissimos, et scurras, divini quidem Spiritus cœlestisque gratiæ omnino expertes, pessimis autem dæmonum artibus instructissimos, sacrilege impudenterque sacerdotes et antistites ad Ecclesiæ profanam imitationem dementissimus consecravit, illisque Theophilum quemdam protospatharium, scurram et mimum, interque profanos profanissimum, patriarcham præfecit, risum sibi et cachinnum improbum detestandus et deridendus quæritans x. Per quæ oblationi sanctæ fiebat injuria, nomen vero Dei, contumeliis affectum, inter gentes blasphemabatur.

[31] [Michael, imperator impius,] Sed Michael tantopere infamia hac gloriabatur, ut nec publice quidem hæc erubesceret jactare: Mihi Theophilus, cæsari Photius, christianis Ignatius est patriarcha. In hoc amentiæ dicam, impietatis potius? tandem chaos est devolutus. Ita sacrilegus ille scurra, ut dixi, Theophilus, exserta sua petulantia aulas lambens regias, nefandis sceleribus, lascivia et facetiis, turpissima imitatione, per contemptum rerum divinarum, mysteria et sacramenta traducebat et illudebat; quod ne gentes quidem, quamvis impiæ, ausæ sunt aliquando. Quæ Photius, quum coram se geri cerneret, rem indignissimam nec reprehendit, nec restitit impietati, neque, quod res divina ludibrio haberetur, verbum ullum contra seu grave seu leve edidit. Quod mirum videri non debet: erat enim mercenarius opilio, non germanus pastor; quocirca illi de pereunte grege cura nulla: ad hæc duo tantum toto pectore intentus; alterum, ut iis, qui rerum potiri videbantur, blandiendo, modisque omnibus gratificando et obsequendo, patriarchatum sibi firmaret; alterum, ut Ignatium, si qua ratione fieri posset, etiam vita exueret. Atque hæc ita se habere, nec esse verba inania, facta ipsa clamant: ecquis enim, technis illius auditis, atrocem animum non illico perspexit.

[32] [a Photiofalsis literis decipitur.] Nam die quapiam advena quidam, prius ignotus omnibus, monachi habitu indutus, Eustratius nomine, recta ad patriarchium properabat, ingressusque, binas literas fictas, coram omnibus promptas, porrigebat: quas quidem sapientissimus iste Photius per dolum excogitarat, ut postmodum manifeste patuit: alteras, Ignatii nomine ad Nicolaum Pontificem datas, quibus statum patriarchatus sui immutatum et injurias imperatoris exponebat, quas ajebat Pontificem ne aspicere quidem voluisse, ac proinde a se reportatas: alteras, a Nicolao ad ipsum Photium missas, quibus purgabat priorem inter Photium et Pontificem dissensionem et charitatem communionemque in reliquum tempus stabiliebat. Has ille turbarum artifex arreptas e vestigio imperatori et cæsari tradit, contraque innocentem egregie mentiendo principes accendit: Vestram, inquit, majestatem Ignatius ad exteras etiam gentes traducit, vestrique imperii potentiam improbissimus calumniator in crimen vocat. Qui tametsi justam haberet causam, tamen vita illi jure adimeretur, dum hæc in vestram serenitatem machinatur. Sed en, inquit, testes perfidiæ literas, et fidem dictis faciant, quæ nobis nihil obfuere, sed profuere; quum Papa rei veritatem sit edoctus et inter nos amicitiam confirmaverit. Sed indignum judicavi, vestram majestatem per illum adeo conculcari. Hæc sycophanta Photius. Accersitur satellitium: Ignatius, per calumniam circumventus, areta custodia servatur, inquiritur acriter, et quæstiones, an ita se res habeat, exercentur. Adductus quoque in medium tabellarius ille, jubetur indicare, a quo literas ad Nicolaum Pontificem acceperit. Tabellarius a Cypriano illo, Ignatii discipulo, prius se literas et viaticum accepisse, respondet. Sed quum nec Cyprianum, etiam toto mense ad vestigandum dato, ostendere posset, nec quemquam ex Ignatii comitatu nosse videretur, fraude deprehensa, loris a cæsare acerrime est multatus: pro quo liberando etsi omnia faceret Photius, nihil tamen profecit. Tandem, ut solaretur hominem, lictorum præfectum creavit. Hac Photii perfidia detecta nemo fuit qui improbas has artes non indignissime ferret.

ANNOTATA.

a Drungarius, Δρουγγαριος, in genere præfecturam, maxime militarem, significat; hic autem habemus adjunctum, του βασιλικου στολου δρουγγαριος, regiæ classis drungarius seu præfectus. Cfr Du Cange Glos. med. Græc. v° Δρογγαριος.

b Rossi, scriptoribus Byzantinis hactenus incogniti, tunc primum incursionibus innotuere. Imo ipsum Rossorum nomen tunc primum assumptum fuit, si fidem habeamus Carolo Lebeau in Historia Orientali lib. LXX § 52 [Hist. du Bas-Empire, tom. XV, pag. 99. Edit. Paris 1773.] et Karamsin in Historia Rossiæ T. I, cap. 4 [Hist. de Russie, tom. I, pag. 145.] . Et vero quotquot de hac prima Rossorum expeditione agunt Scriptores Byzantini, populi nomen, tamquam aliquid novi, signant Ρως, ut biographus noster hoc loco: Κατ᾽ ἐκεινον τον καιρον το μιαιφονωτατον των Σκυθων ἐθνος, οἱ λεγομενοι Ρως, δια του Ἐξεινου Ποντου προσκεχωρηκοτες [Cfr Scriptt. Byzant. Cedren. Hist. pag. 173. Theophan. Cont. pag. 196. Sym. magist. Ibid. pag. 674. Edit. Bonn.] : Circa hoc tempus atrocissima Schytarum gens, dicta Ros, per Pontum Euxinum venit. Leo Diaconus in Historia imperatorum, lib. IV cap. 6 [Ibid. Leo Diac. pag. 63.] dicit genti etiam Tauroscytharum nomen fuisse: Καλοκυρην … ἐς τους Ταυροσκυθας ἐξεπεμψεν, οὑς ἡ κοινη διαλεκτος Ρως εἰωθεν ὀνομαξειν: Kalocyrem … ad Tauroscythas, quos vulgaris lingua Rossos nominare consuevit, misit Michael imperator. Tauroscytharum appellationem inditam genti a Græcis credo, quia, quum primum terras imperii invaserunt, ex Chersonneso Taurica (hodie Crimæa) per Pontum Euxinum venerunt. Cæterum historicus Karamsim Rossorum urbem principem Kioviam dicit [Hist. de Russie, tom. I, pag. 145.] , ad Borysthenem (hodie Dnieper) sitam, quam vi et armis suam fecerunt duo fratres Ascold et Dir. Hi pertæsi regiminis Rorici, reguliNovogrodensis (hodie Novogorod), meridiem versus profecti, captaque Kiovia, Rossorum nomen assumpserunt, et ad Pontum usque Euxinum imperii sui limites dilatarunt; ex quo deinde edocti imbecillitatem græcanici imperii, arma in imperatores CP. verterunt. Post breve autem tempus fidem christianam amplexi sunt: eorum conversionem enarrat Baronius ad annum 863 § XLI et Pagius in Critica Baronii ad annum 861 § VII [Etudes Théol. tom. II, pag. 133.] .

c Stenum ait Bandurius in Animadversionibus in Constantini Porphyrogeneti de administrando imperio [Scriptt. Byzant. Const. Phorph. tom. III, pag. 376. Edit. Bonn.] , nuncuparunt primum græci totum illud maris fretum, quod Byzantium inter et Pontum interjacet, quod quidem trecentis plus minus stadiis in longitudinem patet. Deinde vero scriptores recentiores Stenum pro ipso Steni littore usurparunt: proinde Europæum illud littus, a capite portus Ceratini, ubi exstitit monasterium S. Mamantis (nempe ad occidentalem partem urbis), ad ostia Ponti Euxini, Stenum dictum fuit: et hac quidem nomenclatura donatur is potissimum maritimus tractus, qui supra Galatam ad freti caput urbi objacet. Cæterum a Steno Stenitas dictos nautas, qui supra Stenum chelandia seu alia navigia ducebant, tradit Porphyrogenetus. Hactenus Bandurius, cui concinunt Cangius [CP. Christ. Part. II, pag. 167.] et Joan. Stiltingus noster in Commentario ad Acta S. Joannis Chrysostomi die XIV Septembris num. 641 [Act. SS. tom. IV Sept., pag, 530.] .

d Quoniam quidem in Steno freto insulæ nullæ sunt, necesse est, ut Rossi hunc tractum præternavigaverint, quatenus insulas Principes, CPoli vicinas, vastare potuerint.

e Significationem trochanteris navigii, τροχαντηρι πλοιου πλοιου nuspiam reperi: credo autem significare Tabulatum navis, quatenus τροχαντηρ derivetur a τρεχω, curro, discurro, et in navibus nullus est ad discurrendum expeditior locus, quam ipsum ejus tabulatum: quod quidem ex eo etiam confirmari videtur, quod ad monstrandamRossorum crudelitatem in exemplum adducat, viginti hominum in uno navigii trochanteri trucidationem. Julius Pollux in suo Onomastico varias partes navis describens lib. I cap.9 et Joan. Schefferus in libris IV de Militia navali apud Polenum in supplemento Thesauri Antiquitatum Romanarum et Græcarum nullam hujus vocis mentionem faciunt [Tom. V, pag. 754 et seqq.]

f Posis ædes erat a Constantino V et Irene matre sæculo præcedenti constructa [Cfr Du Cange. CP. Christ. Part. I, pag. 177.] . Ignotus videtur hodie situs; sed ex biographo nostro habemus, S. Ignatium, ex Posi ad ecclesiam SS. Apostolorum, procedentem, transiisse ante templum S. Gregorii Theologi seu Nazianzeni [Ibid. Part. II, pag. 125.] .

g De Rodoaldo et Zacharia egimus in annotato X capitis præcedentis.

h De S. Gregorio Theologo seu Nazianzeno commentati sunt nostri ad diem IX Maji [Act. SS. tom. II Maji, pag. 369 et seqq.] .

i Dibaptistarum, Διβαπτιστων, nomen nuspiam mihi hactenus occurrit: interpretor autem sectam bis baptizantium seu anabaptistarum. Scimus autem, non solum Donatistas in Africa, sed et Eunomianos in Oriente docuisse, eos, qui suæ sectæ aggregabantur, iterati baptismatis sacrilegium subire debuisse. Id constat clarissime ex l. 58 Codicis Theodosiani de Hæreticis (XVI. 5), qua fisco addicuntur domus Eunomianorum clericorum, in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruit [Cfr l. 7, Cod. Theod. Ne sanct. baptisma iter. (XVI. 6).] . Fieri autem potuit, ut secta, sæculo quinto maxime agitata, tamen ad sæculum usque IX in angulis urbis maximæ delituerit et propagata hactenus fuerit.

k Canon hic citatus Apostolorum est, et est hujuscemodi tenoris: Si quis episcopus, sæcularibus potestatibus usus, Ecclesiam per ipsos obtineat, deponatur ac segregetur, et omnes, qui illi communicant. Variant autem diversæ collectiones circa numerum canonis. Beveregius [Pandect. Canon. tom. I, pag. 18.] illum, sicut et biographus noster, dicit trigesimum: Philippus Labbe Græcam collectionem exhibens [Tom. I, Conc. col. 47.] reponit eumdem vigesimo nono loco et tandem secundum interpretationem Dionysii Exigui, qui, græcis octoginta quatuor canones compilantibus, solum quinquaginta congessit, dictum canonem trigesimum primum habet [Ibid. col. 50.] : Cæterum græcus textus sic sonat: Εἰ τις ἐπισκοπος κοσμικοις ἀρχουσι χρησαμενος, δι᾽ αὑτων ἐγκρατης γενηται ἐκκλησιας, καθαιρεισθω, και ὁι κοινωνουντες αὐτῳ παντες. Si quidem igitur S. Ignatius per abusum sæcularis potestatis in sedem CP. intrusus fuerat, oportebat depositionis et excommunicationis pœna plecti omnes communicantes cum illo. Ast tali ratione solus stetisset Photius, quum omnes episcopi S. Ignatio communicassent: proinde astute canonem in fine truncavit.

l Paulo aliter græcus textus hunc locum habet; nempe S. Ignatium pannoso et sordido primum, post pontificali cultu indutum Ἐνδυουσι τουτον ἱματια διερρωγοτα και ρυπωντα, και την ἱερατικην στολην περιβαλοντες κ. τ. λ. Ritum formalis degradationis apud Græcos non mihi occurrit; nihilominus episcopos et presbyteros sacris exutos fuisse vestibus exemplum nobis præbet Concilium CPolitanum III, œcumenicum VI, actione VIII; quum enim Macarius, Antiochiæ Magnæ archiepiscopus, duplicem in Christo voluntatem negaret, exclamavit Synodus universa [Labbe, tom. VI, Conc. col. 757.] : Hæreticum seipsum manifeste demonstravit: novo Dioscoro anathema: hujusmodi deponatur; novum Dioscorum foras mitte; novo Apollinario malos annos; merito ab episcopatu alienetur; nudetur circumposito ei pallio. Et denudato eo, atque in medio astante, una cum Stephano, ejus discipulo etc. Habemus hic non simplicem depositionis sententiam, a judice prolatam, sed veri nominis degradationem, cujus duplicem formulam nobis præbet Edm. Martene. De antiquis Eccl. rit. lib. III cap. 2 [Edit. Venet. 1773, tom. II, pag. 318] . Hic porro a tergo ἐκ των ὀπισθεν, contemptus causa, exutum fuisse Sanctum nostrum.

m Figuram falcis vellentis messem Sacra Scriptura Joelis III, 13 Apocalysis XIV 14 et seqq. exhibet; sed in Zacharia nihil occurrit, quod aliquo modo ad istiusmodi figuram referri possit. Unde errasse hic sive librarium sive ipsum biographum suspicor.

n Continuator Theophanis [Scriptt. Byzant. Cont. Theoph. pag. 193. Edit. Bonn.] , Georgius Cedrenus [Ibid. Cedren. pag. 172.] , aliique circumstantias quasdam narratævexationi addunt, quas operæ pretium est huc adducere. Traditur, (inquit Continuator Theophanis) a Barda Ignatius carceri, eique immani funestissimoque: fuit ille in Sanctorum Apostolorum delubro, non in magna ac venerabili Apostolorum æde, sed ubi dicuntur sepulchra et exstant. Ibi in quodam sepulchro includentes, quod Copronymi fuerat; (jussu quippe ipsius Michaelis Constantini Copronymi corpus e sepulchro ejectum fuerat [Ibid. Leo gram. pag. 248.] ) geluque ac frigore (pistillo, quod proverbio dicitur, nudiorem,) conficiendum in ejus superioribus statuentes, in ea incommoda morbosque, qui eam aeris intemperiem sequi solent, ipsum conjecerunt, dysenteriam scilicet, intestinorumque gelu frigorisque exsuperantia per ventrem dejectionem, indeque acerbam mortem: ac plane ex custodum immanitate et sævitia ea exstinctus esset (erant illi, Joannes Gorgonites, et Nicolaus Scuteloptes, et Theodorus Morus), nisi quis miseratione tactus (Constantinus scilicet Armeniacus), illis tum per cibi sumendi occasionem absentibus, eum inde dimisisset; modicoque vino ac pane, necnon levi quodam fomento nonnihil dolorem mitigasset. Ubi autem Bardas sat eum pœnarum dedisse, existimavit, in insulam Mitylenem eum relegat.

o Embolus, id est Porticus, forsan secretior, aut saltem minus custodita. Cfr Du Cange Glossar. med. græcit. V° Ἐμβολοι.

p Hujus loci, inquit Du Cange [CPolis Christ. tom. I, pag. 178.] , meminit Nicetas Paphlago in Vita S. Ignatii. Nec plura adjicit, ex quibus locus propius indicari queat.

q Blachernæ erant simul templum et palatium, in extremo urbis septemtrione sitæ [Cfr Spruner. Atlas Histor. tab. LIX.] .

r Propontis mare inter Pontum Euxinum et Ægeum interjacet, hodie Mer de Marmara. Præconesus ejusdem maris insula juxta Cyzicum urbem, versus littus Asiaticum.

s De pia consuetudine deferendi Sanctorum Reliquias, e collo suspensas, late agit Joan.Chrysost. Trombelli De cultu Sanctorum. Dissert. VII cap. 54 [Tom. II, pag. 267.] .

t De Bulgaricæ conversionis tempore et aliis adjunctis tractat Pagius Crit. Baronii ad annum 844 § II et 861 § X et seq.

u Hujus rei mentionem injicit S. Nicolaus Pp. I in epistola VIII ad Michaelem imperatorem. Quum Pontifex, adductis variis exemplis, monstrasset, penes Romanam sedem jus esse cognoscendi de causis episcoporum, addit [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 309.] : Cæterum ut calamum ad CPolitanos præsules specialiter extendamus, aut numquam omnino, aut certe vix horum aliquis sine consensu Romani Pontificis reperitur ejectus, qui tamen hactenus inter depositos annumeretur, et non ab hæreticis vel tyrannis pulsus aut interemptus commemoretur. Denique, ut ex his paucos connumeremus, nonne Maximus, postquam multum a Damaso Papa (sicut ejus ad diversos epistolæ missæ indicant) laboratum est, CPoli pulsus est? Nonne Nestorius, nonne Acacius, nonne Anthimus, Sergius, Pyrrhus, Paulus, Petrus, sedis apostolicæ discurrentibus consultationibus ac decretis, ejecti sunt? Cur ergo, quum ita sit, in solo Ignatio Petri memoriam despicere ac oblivioni tradere studuistis, nisi quia pro voto cuncta facere voluistis, constituentes Synodum Ephesinæ Secundæ crudelitate consimilem?

v Jam egimus de dignitate Curopalatis cap. I Annot. e.

w Ædes Sophiarum confundendæ non sunt cum templo primario S. Sophiæ; quam confusionem juvabat Raderi versio, dicentis in ædibus Sophiæ incendium exstitisse: ast græcus textus nomen Sophiæ plurali numero exhibet: Ἐμπρησμος μεγας σφοδρα εἰς τας Σοφιας γενομενος: incendium magnum valde factum est in Sophiis. Erant autem Sophiæ portus, olim a Juliano dictus, quem purgatum, palatiis exornavit, Justinus II imperator et ab uxore Sophia Sophiarum portum nuncupavit [Scriptt. Byzant. Cedren. tom. I, pag. 685. Edit. Bonn. Cfr Du Cange CPolis Christ. Part. I, pag. 58 et seq.] . Eatenus igitur erravit Can. Jager in Historia Photii, quando dicit incendio tum læsum fuisse templum S. Sophiæ [Histoire de Photius, pag. 90. Edit. Lovan. 1845.] .

x Ineptam et sacrilegam stoliditatem Michaelis imperatoris ad vivum depingit Georgius Cedrenusin Historiarum Compendio. Erat in Bosphoro ad præcavendas improvisas barbarorum irruptiones constitutus ignium ordo, qui accensi ex locorum ordine periculum imminens indicabant. Igitur, hac, inquit Cedrenus [Scriptt. Byzant. Georg. Cedr. pag. 174. Edit. Bonn.] , obtinente consuetudine, accidit aliquando ut, dum Michael equis, ad fanum Mamantis agendis, se parat, ignis a pharo ederetur. Quem ut vidit imperator, timens, ne aurigatio sua non spectaretur diligenter, animis spectatorum adverso indicio perculsis, in tantum venit metum, quantus in periculo de vita constitutos invadere posset. Tantum abfuit, ut eum in theatro sese ostentandi puderet! Atque adeo, ne quo adversarum rerum indicio animi hominum ad spectandum fierent languidiores, ignem ex speculis, urbi vicinis, in posterum edi vetuit. Rursus (oportet enim vecordiam ejus magis illustrare) quum alio tempore in curru consedisset, jamque equi essent carceribus emittendi, erat ipse Veneto (cæruleo) habitu indutus, prasino (viridi) logotheta dromi, Constantinus, albo Cheilas, rusio (roseo) Crasas, nuntius allatus fuit, Amarem, Metilenæ præfectum, graviter populari Asiam, jamque ad Malagina pervenisse et imminere magnum malum. Eum nuntium protonotarius mœstus imperatori indicat, simul literas domestici scholarum exhibens. Tum imperator torvo eum et titanico intuitus vultu “quomodo, inquit, ausus es, sceleste, mihi, tam necessario certamine occupato, istis de rebus interturbare? Quum in hoc unum incumberem, ut eum, qui medium tenet, in lævam partem avertam, de quo mihi totum hoc certamen est.” Tanta fuit ejus dementia! Neque vero hoc tantum vitio laborans, ab aliis indecoris rebus abstinuit; sed præterea immoderate modestiam sectans, et imperatoris personæ conveniente gravitate excidit. Occurrit aliquando mulierculæ, cujus filium e sacro susceperat lavacro, e balneo redeunti et situlam manibus gestanti: ibi equo descendens senatoriæ dignitatis viros, qui ipsum comitabantur, ad palatium abire jubet; ipse cum impuris et libidinosis homuncionibus, quos sibi adsciverat, mulierculam secutus, sistulam e manibus ejus aufert, et “bono, ait, animo sis, o mulier, neque domo tua accipe, qui furfuraceum jus appeto et asbestotyrum.” Quum ad hæc verba diriguisset muliercula, ut cui ad convivium nihil esset parati; Michael dicto citius sindonem, quam e balneo adhuc madentem illa ferebat, mappæ loco in solo stravit, ereptaque mulieri clave, imperator ipse convivatoris, coqui, mensam ponentis et structoris, munus obivit. Peracto eo convivio, pedes lento incessu palatium repetiit, magnæ stoliditatis et fastus damnans priores imperatores, qui elegantiæ studuissent. Hæc igitur eum juste invisum omnibus faciebant. Id vero etiam justas adversum eum iras concitabat, facinus deterrimum, quod gregem habebat secum cinædorum et ad omnem turpitudinem paratorum hominum: quos in honore ille habens, ut rebus sacris illuderet, vestibus eos sacerdotalibus, auro intextis, amiciebat et humeralibus, cogebat turpiter et impure sacras actiones æmulari. Principem istiusmodi gregis Gryllum (Nicetas habet, Theophilum) patriarchæ nomine ornabat, reliquos duodecim metropolitarum, se ipsum quoque unum pontificum et coloniæ præsidem appellabat. Quum cantandum erat peragendis mysteriis, citharam adhibebat, modo sensim eam tangentes, ut subtilem ederet vocem, modo ut magnum sonitum exhiberet, sicut in sacrificiis sacerdotes contenta voce cantant. Aurea etiam et baccata gemmis vasa habebant; ea aceto et sinapi implebant et communicantibus impertiebant, hoc modo impolluta deridentes mysteria. Hic cœtus aliquando beato patriarchæ obviam est factus, quum is supplicationis causa cum clericorum pompa procederet: quem ut conspexit Gryllus, audacter admodum et impudenter, absque ulla cunctatione, exemplum suum reliquis sequentibus, veste diducta, pulsare citharam contentius cœpit, et sanctis hominibus obscœne convicia facere. Michael porro matrem Theodoram, adhuc in palatio degentem, aliquando ad se vocavit, quasi fausta ei precaturo Ignatio patriarcha, quem adesse finxerat. Ut ergo sanctissima mulier venit et religiose in solum se prostravit, quum impurus Gryllus eatenus barbam occultasset, Gryllus surgens crepitum ventris emisit et quædam ore suo digna blateravit. Theodora, facinus hoc ægerrime ferens, detestata filium, vaticinataque est eum divinam indignationem brevi sensurum: sed fieri non poterat, ut semel a recta via aversus corrigeretur. Contra istiusmodi profanationem egisse videtur Concilium œcumenicum VIII, quando Actione IX pœnam inflixit iis, qui, quamvis laici, vestirentur superhumeralibus et facerent, quantum putatur, ea quæ sunt sacerdotum [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1120.] : erant ii Spatharii, Marinus, Basilius et Georgius, super quos orationem fuderat Theophilus protospatharius, et hac ratione simulacrum ordinationis exercuerat.

CAPUT V.
Photius familiares S. Ignatii ad suas partes trahere conatur; occiditur Bardas cæsar; Photius Nicolaum Papam exauctorat; Michael imperator occiditur.

[Photius multis donis] Agebatur non multo post sacer Ascensionis Christi dies anniversarius a, quum sub vesperam terra tanto motu, quanto numquam ante, cœpit contremiscere, neque tota insequenti nocte cessavit: et obscurus quidam fragor ac mugitus, e terra marique ingens editus, hominum pectora ita metu fregit, ut pene dissolverentur. Justini quoque statua b, a genibus convulsa concidit. Tum Basilius, Cretensis antea episcopus c, Agarenis d autem, Cretam invadentibus, Thessalonicam translatus, ausus, non sine Photii, tum cathedram Constantinopolitanam occupantis, infamia, ipse Michaelem adit, eumque partim admonentis auctoritate, partim docentis, a tam impia et sacrilega rerum sacrarum inimica imitatione et irrisione dehortatur: inde enim numinis iram accendi affirmabat. Qua reprehensione Michael, gravissime offensus, colaphis atrocissimis venerando seni dentes stirpitus excussit, tergumque flagris ita laniavit, ut nihil propius factum sit, quam ut inter tormenta animam redderet. De quo nihil sollicitus erat mercenarius opilio; quin ipse paulatim sacrilegiis istis pariter oblectabatur, et una cum impuris histrionibus pueroque consuescebat et comessabatur, neque ab eorum consuetudine et ludibrio procul aberat. Verum ejus cura omnis ad Ignatium opprimendum vertebatur: avebat enim aliquid adversus illum audire et pruriebant illi aures. Ubi, etiam casu, in calumniatorem illius incidebat, qui vel tenuem de illo obviamve calumniam spargeret, hunc vere mox in album amicorum suorum referebat, magnaque cum voluptate obtrectantem audiebat. Nihil quippe ita capit animos, invidia odioque occupatos, quam sinistra de eo, quem oderint, narratio. Itaque per familiares et subjectos Ignatii, quotquot ex iis poterat donis et honoribus eblandiri, sibique obnoxios reddere, semper investigabat, contraque animam justi causam quærebat.

[34] [S. Ignatii familiares ad se allicit,] Ex quibus Ignatius, ille S. Ignatii discipulus, erat; qui, ut Demas olim [2 Tim. IV, 9.], sæculum diligens, ad Photii castra transiit, et aliquandiu præfectus cœnobiorum Propontidis, tum ab illo metropolita Hierapolis e creatus est. Qui, ut beneficium compensaret: Mirari subit, inquit, domine, quonam pacto tantum Ignatii delictum facinusque vel ignores vel omnino negligas. Nam in media insulæ platea ædes sacra quadraginta Martyrum f est excitata, junctum vero est illi Dei Matris oratorium, cujus aram Rhussi nuper, quum insulam depopularentur, everterunt, quam instauravit Ignatius et reposuit. Quid hic Photius? an culpam aut parvam aut nullam ratus, subticuit? An leve turbarum incendium hanc ob causam excitavit? Nequaquam vero: sed rem apud imperatorem, velut immane et inexpiabile facinus, exaggerabat: atque consilio cum factione sua communicato, Amphilochium Cyzizi g et Theodorum Patrarum h metropolitas, quin et Pantaleonem senatorem, cognomento Bothrum, in insulam ablegat, qui sacrilegis manibus sanctam illam aulam disturbent. Mandarat insuper Photius, ut ara, ad littus maris deportata, quadragies unda tingeretur, atque ita demum reducta reponeretur i. Quid te, mi homo, non demiremur? Sed summa me perversitatis tuæ indignitas, quamvis invitum et alienum, cogit te conviciis proscindere. Quid igitur primum, quid postremum subsannemus? Animine tui stuporem, an mentis perversæ pravitatem? Invidentiæ magnitudinem, an studium ambitiosæ improbitatis? Hæccine te docet diuturna literarum meditatio et vigilatæ noctes, codicumque prope innumerabilium copia? Legentium item et disputantium vicissitudo, proque eruditionis laude assidua concertatio? Istosne tibi fructus, ex literis capiendos, veteris novæque legis tabulæ, sapientum profanorum dicta, sanctorumque patrum decreta proponunt, ut persequaris hominem inopem et mendicum, et spiritu ac corde compunctum quæras ad mactandum? Non satiarunt implacabilem animi tui furorem tyrannica de throno dejectio, illicitæ depositiones, iniquissimæ proscriptiones, compedes et vincula, infinita exsilia, calumniæ, ærumnæ, vexationes, quibus ipsum abluisti? Revera autem quantis eum abluisti, tantis teipsum inquinasti.

[35] [ut eum magis magisque affligere possit:] Nec his contentus, insuper fontem ipsum fluminis altercando studes exhaurire, et ab ipso absolutum numine condemnare, modisque indignissimis circumventum, veluti reum noxiumque, perdere: ut hoc stultissimo consilio possis scelerum tuorum judicium declinare, perinde quasi rebus humanis nullus præsideat Deus, aut ille suo tempore non sit unicuique redditurus secundum opera sua. Ego vero arbitror te quoque in die visitationis tuæ a Deo dicente auditurum [Ps. XLIX, 16.]: Quare tu enarras justitias meas et assumis testamentum meum per os tuum, et quæ deinceps in sacra pagina sequuntur. Equidem melius actum iri censeo cum homine imperitissimo, omnisque literaturæ et disciplinæ experte, si cum pura conscientia inculpatam vitam degat, quam cum eo, qui omnia divinæ ac humanæ sapientiæ oracula ore volvat jactetque, longisque verborum ambagibus laudatus, adversus alterum exitialem tamen foveat voluntatem. Et tu, audita magni Basilii sententia, nihil reformidas, quum de quopiam admirabundus dixit k, nullum ex omnibus totius orbis hæresiarchis, qui fuere quam plures, ausum fuisse resecrare præter Eustathium Ancyrogalatam, cujus nefarium scelus synodus Gangrensis exponit l. Sed ob hæc sapientissimus noster Photius non modo nullo pudore suffundebatur, sed magnifice se etiam ostentabat, ratus ex honore id suo dignitateque fore, si qua nova et ab ecclesiastica disciplina aliena excogitaret. Atque ita quidem se gerebat Photius.

[36] [Bardas cæsar, frustravisione horribili territus,] Sed a me per somnum Bardæ cæsari objecta species (neque enim fas est) silentio præteriri non debet. Quamvis enim multa a negotiis, per diem actis et cogitatis, causam trahant, nec pauca a dæmonibus per imagines subjiciantur; est tamen, quum etiam a bonis Angelis jussu Dei suggeruntur præsertim regibus et magistratibus, quamvis impiis. Nam spiritus prophetiæ vim suam, sive ad ipsorum principum sive illis subditorum salutem, novit sæpe exercere: id quod Pharaoni et Nabuchodonosori accidisse didicimus. Ita Bardas cæsar familiarem suum certumque amicum, Philotheum, quondam Genicorum logothetam m, perturbatissimus accersivit. Multumque anhelans: Mi Philothee, inquit, somnium vidi, quod omnia ossa mea contrivit, omnesque corporis nervos dissolvit. Hac nocte enim videbar tamquam in publica pompa cum imperatore ad magnam basilicam prodire, videreque Archangelorum effigies per aperturas superiores et inferiores in templum respicere: et quum ad ambonem n venissemus, spectati sunt velut duo cubicularii severi ac truces; quorum alter ipsum imperatorem vinctum capiens, ad dexterum latus tractum, e suggestu o velut noxium damnatumque pellebat: alter vero me pari modo sinistrorsum abducebat. Et dum repente circumspicio, animadverto in throno patriarchali adyti p virum, principi Apostolorum Petro simillimum, geminosque illi assistentes, sane formidandos, qui præpositorum q dignitatem præ se ferebant. Ad sedentis porro genua cerno Ignatium supplicem, multisque lacrymis perfusum, adeo ut ipse quoque Petrus, Ignatii vicem miseratus, ingemuerit. Porro Ignatius clamitabat: Claviger cœlestis regni et petra, super quam Christus Deus Ecclesiam suam firmavit, siquidem novisti, quam inique mecum actum sit, solare afflictissimam senectam meam.

[37] [S. Ignatium adhuc persequens, occiditur:] Cui B. Petrus: Ostende vexatorem tuum, et Deus faciet cum tentatione proventum. Et conversus Ignatius manu me indicabat: et hic, inquit, plus omnibus me afflixit, ut quem nulla satietas mei cruciandi ceperit. Tum qui in throno considebat, quum annuisset illi, qui ad dexteram assistebat, educta sicula, r palam, omnibus audientibus, sententiam pronuntiavit. Hunc, inquit, invisum Deo Bardam prehende, et foris in atrio frustatim concide. Extemplo ergo ad supplicium abreptus, vidi quod et imperatori minaci manu diceret: Exspecta, impie fili. Atque ita visus sum re vera concidi. Hæc cæsari attonito et cum lacrymis narranti, Philotheus s: Parce, inquit, domine, infelicissimo seni, et ad Dei tribunal respiciens, eum neque jure neque injuria lædas. Sed Bardas neque sic voluit intelligere, ut bene ageret; sed formidandis hisce comminationibus oblivione sepultis, properavit peccata sua adimplere, ut justam Dei vindictam in se concitaret. Statim quippe, ipso solemnis jejunii exordio, Leonem illum, cognomento Ptaolemen, cognatum Photii, cum satellitio in insulam mittit, adeoque arcte custodiri præcipit Ignatium, ut ne sacris quidem operari posset, nec cuiquam copiam fieret illius conveniendi, nec illi exeundi. Quum ad tertium mensem ita circumclusus mansisset, somnii prædictio maturabatur; Michaele namque expeditione in Cretam suscipiente, Bardas cum illo jam ad locum, qui Hortorum dicitur progressus, quod insidias imperatori struere diceretur (cœlesti nempe vindicta illum prosequente) ultimas Deo pœnas exsolvit, gladiisque miserandum in modum membratim est dissectus t. Tam infami letho exstinctus est, ut ipsius quoque familiarissimus in eum inveheretur, quamvis ab eo summis beneficiis affectus, patriarchatus dignitatem accepisset. Sed hunc ille vivum quidem mirifice colebat, suumque quasi vitæ præsidem omnibus præconiis efferebat: perempto vero, palinodiam cecinit, ac velut exsecrandum quoddam piaculum, dignum tali morte, dictitabat. Hoc ingenio improbus ille veterator et sophista fuit, ut semper foro et tempori, principumque studiis obsequeretur. Qui enim cœlesti spiritu ductuque, fide destitutus, non agitur, et spes suas in mortalibus sitas habet, quum vitioso putrique fundamento mente nitatur, tandem inconstans et perfidus in omnes deprehenditur: potentium palpator, calumniator vero pauperum, qui id unum studet, ut placeat potentibus, ne dignitate spolietur.

[38] [Photius autem Nicolaum Papam exauctorat.] Imperator tum repente, converso itinere, Constantinopolim repetit. Erat autem Pentecoste, et Basilium patricium, cubiculi sacri præfectum, cæsarem, imposito stemmate u, renuntiat. Sed versutus Photius, plurima in Nicolaum Pontificem moliens, quum operam lusisset, imperatori, multis verbis incitato, fit auctor cogendæ synodi, qua Nicolaus Pontifex, eadem sententia in illum lata, quam nuper ille in Photium tulerat, exauctoretur. Evocat ergo præclarus ille Photius episcopos omnes, sibi subjectos, aliosque nonnullos fœdos et sordidos homunciones, quasi patriarcharum Orientis legatos, conciliabulumque instituit, et exauctorationem, ut putabat, atque anathema, nullo nixum fulcro, in Nicolaum Papam pronuntiat. Regem quoque Lodoechum et Engelbergam reginam v sollicitat, et imperatores illos Constantinopoli proclamandos esse pollicetur, si operam navarent ad impium suum conatum exsequendum, et virum justum ex Ecclesia sua exigendum. Iis vero dicto citius pollicentibus, frustra stultus stultitiam suam ostentabat. Hinc subscriptiones et vota hominum sacrorum et profanorum, metropolitarum et patriciorum: vana omnia, omnia fabulis theatralibus ineptiora. Nam, quæ illi a puero adhæserat, arrogans sui existimatio, eadem illum ad summam insolentiam, extremamque dementiam evectum adducebat, ut talia tam audenter impudenterque auderet.

[39] [Michael imperator occiditur.] His ille omnibus procuratis, insana et sacrilega conciliabuli sui Acta per Zachariam Cophum, a se Chalcedonensem metropolitam creatum w, Theodorum, translatum a Caria ad Laodicensem episcopatum x, in Italiam transmisit. Ipse vero insitum adversus sanctum virum odium alebat, ac quotquot ex ejus germanis, aut spuriis potius, sectatoribus poterat, furtim ad se trahebat, dignitatibusque vesaniæ suæ illiciebat, per quos innocentis calcaneo insidiabatur. Sed enim spe frustrabatur, quod beatus ille jam extra omnem esset aleam calumniarum: Photius autem in operibus manuum suarum malignans capiebatur. Quum enim dubius hæreret, ad quem tandem summa imperii esset perventura, subinde apud Michaelem carpebat Basilium, et vicissim apud Basilium obtrectabat Michaeli, ratus, amborum se ita amicitiam sibi comparaturum; dum erga utrumque benevolentiam simularet, ut uter tandem ex illis solus imperium obtineret, illum sibi devinctissimum haberet. Atqui non probavit se Basilio, qui admodum veteratoris illius strophis offendebatur. Nec ita multo post ipse Michael ad sancti Mamantis Martyris y ædem per insidias mactatur, merito dignoque suæ amentiæ, sceleris et impietatis fato perfunctus, quum imperium una cum matre annos quindecim, menses octo, solus novem prope annos administrasset: quumque malum fecisset in conspectu Ecclesiæ Dei, periit z. Initio autem indictionis primæ, nono kal. Octobris, Basilius, regia occupata, imperator est consalutatus: qui, missis ad revocandum ex itinere Zachariam, illum e media via retraxit. Posteroque die, quam renuntiatus erat imperator, Photium, de throno deturbatum, in cœnobium quoddam, Scepen aa appellatum, ejicit: postridieque Eliam, splendidissimum regiæ classis drungarium, cum dromone regio bb, seu celoce, ad sanctissimum patriarcham ex insula Constantinopolim ea, qua par est, honoris pompa reducendum mittit; qui illum tantisper in paternis ædibus ejus, quas Mangana cc appellant, collocat.

ANNOTATA.

a Siquidem Baronius in suis Annalibus anno 862 § I terræ motum accidisse ferat, Ascensio Domini in diem XXVIII Maji incidit; nempe anno litera dominicali D signato et paschate die XIX aprilis celebrato.

b Justini II statua in portu Sophiano (vide cap. IV Annotato w) constituta erat [Scriptt. Byzant. Codinus de Signis, pag. 49. Edit. Bonn. Cfr Du Cange. CPolis Christ. Part. I, pag. 148.] .

c Hunc Basilium, episcopum Cretensem et Thessalonicensem colunt Græci die I Februarii, sub qua de eo tractarunt nostri [Act. SS. tom. I Februar., pag. 242.] .

d Agareni iidem videnter ac Saraceni: gens ferox, de qua scribit Sozomenus lib. VI Hist. cap. 38 [Euseb. et alior. Hist. tom. II, pag. 700. Edit. Mogunt. 1677.] : Hæc gens, ait, ab Ismaele, Abraham filio, originem ducens, appellationem quoque accepit; eosque antiqui ab auctore generis Ismaelitas vocarunt. Verum ut probrum adulterinæ originis declinarent, et ignobilitatem Agar matris Ismaelis, quæ serva erat, abolerent, ipsi se Saracenos nominarunt, quasi ex Sara conjuge Abrahami orti essent. Hanc etymologiam minus probat Henschenius noster in Vita S. Moysis ad diem I Februarii [Act. SS. tom. I Februar., pag. 43, num. 3.] , eamque derivat ab urbe Arabiæ Saraca; ante Scenitæ, quatenus tabernacula incolerent, dicti. Sunt, tandem, qui Saracenorum vocem a Persico idiomate deducunt, Sara-nischyn, id est, incolæ deserti, qua appellatione hodiedum etiam Persæ omnes vocant populos nomades [Ritter. Erdkunde, tom. XII, pag. 230.] .

e Thomas iste, factus desertione sua Hierapolitanus metropolita, subscripsit deinde, ait Michael Le Quien [Oriens Christ. tom. I, col. 836.] , Concilio æcumenico VIII, damnanti Photium, ac denuo ventosus restitutioniejusdem in sede CPolitana.

f Horum Martyrum Acta exhibent nostri ad diem, quo apud latinos coluntur, X Martii: id autem animadvertendum, nostros mentionem non facere hujus templi inter ea, quæ apud Græcos excitata dicuntur [Act. SS. tom. II Mart., pag. 14.] .

g Amphilochius, Cyzico Nicæam translatus fuit, quando Nicephorus, qui Concilio VIII subscripserat, e Nicæna sede a Photio deturbatus fuit. Sed brevi post obiit Amphilochius, successorem nactus Gregorium Asbestam, primarium Photii patronum [Or. Christ. tom. I, col. 646.] et ordinatorem. Cfr supra cap. III. Annotatum g.

h De hoc Theodoro, dicto Santabareno, latius loquitur infra num. 60 biographus Nicetas; impurus monachus, Photio urgente, Patrarum Veterum, Peloponesi civitatis metropolita constitutus, non inficete Urbis, quam nemo conspiceret Ἀφαντοπολεως episcopus dicebatur [Ibid. tom. II. col. 179.] .

i Istiusmodi ritus reconciliationis non meminit Euchologium Græcorum, restitutio altaris sive moti sive violati sola oratione episcopi peragitur [Goar. Euchol. pag. 614 et seqq.] . Alius codex diverso modo remexhibet; nempe ut ara, quam S. Ignatius restituerat, in mare ageretur et alia ejus constitueretur loco. Ἐνετειλατο δε προς τῳ ἀιγαλῳ της θαλασσης καταγαγειν και αλλην καθιδρυσαι [Cfr Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1217.] .

k Alludit biographus ad locum S. Basilii, quo in epistola, data ad Theodotum Nicopolitanum, ordine CXXX al. CXCVI [Basil. Oper. tom. III, pag. 222. Edit. Paris 1730.] , reprehendit Eustathium Ancyranum seu Sebastenum, quasi, scelere inaudito, rite ordinatos clericos denuo ordinasset.

l Concilium Gangrense varios errores Eustathii damnavit; attamen nullo verbo attingit iterationem ordinationis clericalis [Labbe, tom. II. Conc. col. 413 et seqq.] . Proinde biographi nostri verba intelligenda sunt, quatenus Eustathius, variorum errorum a Gangrensibus patribus convictus, nullam mereatur fidem. Cæterum luculenter de hoc concilio et Eustathio tractavit Remig. Ceillier [Hist. génér. des Ant. Sacrés, tom. IV, pag. 734 et seqq.] .

m Genicorum logotheta, Λογοθετης Γενικος, του γενικου, των γενικων (Cfr Du Cange, Glossar. med. Græc. V° Λογοθετης). Genicorum logotheta, ut habet idem Cangius [CPolis Christ. Part. I, pag. 153.] , erat præfectus ærarii publici, in quod referebantur collecta ex tributis et vectigalibus, id est, fiscalia, quæ in patrimonio principis non sunt, et quæ sacræ largitiones appellabantur: atque hinc derivandum officium comitis sacrarum largitionum. Comes porro rerum privatorum is erat qui patrimonialia bona principis procurabat.

n Ambo est pulpitum ad legenda epistolam et euangelium; in latere ecclesiæ ad cornu euangelii constitutus erat, si quidem Durandus, a Cangio citatus, dicat, ambonem habere orientem sinistrorsum, dextrorsum vero occidentem et quoniam altare ingredientibus orientem versus erat, oportebat ambonem ad cornu euangelii seu septemtrionem versus collocari. Vide Du Cange. Glossarium med. latinitatis V° Ambo [Cfr Du Cange. CPolis Christ. Part. II, pag. 67.] . Quia tamen, ut patet ex initio narrationis res peracta exhibetur in magna basilica, id est in æde primaria S. Sophiæ, ambo in media ecclesia constitutus erat, ut monstrat Ichnographia templiSophiani in capite Partis II CPolis christianæ.

o Suggestum dixi, quod græce Σολεα vel Σωλεα dicitur; in templo Sophiano locus est inter chorum et navim ecclesiæ, uno alterove gradu reliquo ædis sacræ pavimento eductior. Cfr Reiskii Commentar. ad Const. Porphyrogen. de Cæremoniis Aul. C. P. [Scriptt. Byzant. Constant. Porphyr. tom. II, pag. 104. Edit. Bonn.] .

p Thronus patriarchalis adyti est græce: το συνθρονον του ἀδυτου; ἀδυτον, idem quod sacrarium seu, ut apud latinos vulgo dicitur, chorus. Το συνθρονον definit Ducange, V° Θρονος, sacerdotum et Ecclesiæ ministrorum, sacra facientium, subsellia, mediam in bematis concha sacram mensam ambientia, in quorum medio, retro ipsum altare, eminet patriarchæ vel episcopi sedes ac thronus excelsior.

q Præpositi, Πραιποσιτοι, in media græcitate dicebantur passim illi, qui intimis palatii officiis fungebantur, ut multis exemplis ostendit Ducange h. v.

r Sicula, græce μικρα μαχαιρα. Num alludit biographus ad falcem quam Zachariæ tribuerat?Supra, cap. præc. Annot. m.

s Raderus introducit huc Theophilum: perperam. Paulo supra refert biographus Bardam Cæsarem narrasse visionem suam Philotheo, genicorum logothetam; textus autem græcus Theophilum non memorat, sed, absoluta cæsaris narratione, pergit: προς ὁν ἐκεινος … ἐιπε, ad quem (cæsarem) ille (Philotheus) dixit: Quamvis porro Philothei et Theophili nomina iisdem elementis constent, ex consuetudine tamen diversa sunt; quapropter nomen Philothei textui latino restituimus.

t Bardæ Cæsaris necem describit continuator Theophanis, monstratque non plane deletam fuisse visionis memoriam [Ibid. Theoph. Cont. pag. 204.] . Narrato Bardæ somnio quod, ait, veritas fuit; destinabat Bardas in Cretenses una cum Michaele, assumptis omnibus copiis, expeditionem suscipere. Veniens itaque ad sanctissimæ Dominæ nostræ, Dei Genitricis, ædem, quam Hodegi vocant, se suaque commendaturus ac quasi vale dicturus, prælucentibus facibus, ingressus est: In ipsis vero ædis penetralibus excussa subito ejus chlamys maximorum malorum præsagium dedit. Idem pridie quam ex urbe discesserat, sive ipse ultro sive jam futuræ rei urgente fato, convocatos amicos ac convivio acceptos monuit, suæ in illos amicitiæ memores essent, ac veluti e vita migraturus, eis legata distribuit… Cœpta ergo expeditione, quum in Thracensium regionem, in locum, cui Cepi nomen (idem ac Horti in textu latino) pervenissent, qui priores locum occupassent, tentoria certatim ac diligenti opera figebant. In his accidit, sive id dedita opera sive per ministrorum imprudentiam, ut Michaelis tentorium humili planoque loco expanderetur, Cæsaris autem in quodam tumulo, pauloque editiori loco: hoc ita factum, ceu oblatum quoddam ac lucrum insperatum arripientes, qui Michaeli adversus cæsarem obtrectabant, viro calumniabantur, eique insidias struebant. Ingens tamen cæsaris potentia inimicos turbabat et ad audendum facinus segniores reddebat. Fit ergo conjuratio, quæ suos patiebatur terrores. Veritus itaque Michael ne inter has moras, re detecta, gladium in se traheret, per quemdam fidissimum conjuratos confirmat, bonaque et honores pollicitus, animos audentiores facit: ac sane parum abfuit, quin cæsar periculo tutus abiret, necemque evaderet: tanto scilicet metu conjurati perculsi erant, sicque animi languebant. Verum iterum misso nuntio, Michael Basilio accubitori (postea imperatori) significat, in novaculæ acie constitutam rei necessitatem esse, desperare se vitam, ad Bardæ necem se cito instruat. Quibus auditis Basilius, deque imperatoris salute sollicitus, timorem conjuratis excutit, hisque verbis “O audacem fortemque animum” mox alacres reddidit et ad certamen facinusque aggrediendum impulit. Bardas, cos strictis gladiis in se irruere contuens, terrore perculsus præsentique vitæ animadverso discrimine, ad imperatoris se pedes abjicit: haud tamen fieri poterat, ut mortem effugeret. Statim ergo inde avulsum membratim concidunt, mensis Aprilis vigesima prima, indictione quarta decima: id est anno vulgari 866, non vero sequenti, ut vult Baronius ad annum 867 § LXXVII, quem refutat Pagius ad eumdem annum § VII. Quoniam porro hoc anno 866 pascha in diem VII Aprilis, adeoque caput magni jejunii in initium Februarii, consequitur, trimestrem S. Ignatii vexationem de tribus mensibus incompletis esse intelligendum.

u Dies pentecostes, qua Basilius Macedo στεμμα seu imperatoriam coronam accepit, incidebat hoc anno, signato litera dominicali F, in diem XXVI Maji.

v Photius occasionem arripuit controversiæ, motæ inter Nicolaum Pontificem et Lotharium, Lotharingiæ regem, ut Gallos ad suas partes alliceret. Agitabatur enim tunc gravissima quæstio de repudatione Theutbergæ reginæ et alteris nuptiis Lotharii cum Valdrada, quas, probatas quibusdam episcopis Galliarum, omninodamnabat Nicolaus Pontifex [Cfr Longueval. Hist. de l'Egl. Gall. tom. VII, pag. 303. Edit. Paris, 1826.] . In suam sententiam traxerat Lotharius universam familiam regiam, adeoque et Ludovicum II imperatorem, ex Lothario imperatore Ludovicii Pii nepotem et uxorem ejus Ingebergam: Ludovicus, ad gratificandum Lothario, Romam occupavit et vim inferre pontifici cogitabat, quando, variis afflictus calamitatibus, pacem cum Nicolao conciliavit, quod anno 864 contigit [Muratori. Annal. d'Ital. tom. V, pag. 62. Edit. 1762.] . Usus opportunitate seminandi discordias, sperabat Photius, oblatis etiam Ludovico Orientis regnis, exauctorationem Romani pontificis sese exsecuturum. Cæterum omni, quo poterat, præsidio usurpatam dignitatem, muniebat Photius. Dum sedem ipse teneret CPolitanam, imperium orientis in occidentales principes transferre satagebat: tantæ præterea erat crudelitatis, ut Adrianus, Papa II ei exprobraverit, quod exsilia et varia tormentorum genera, mortem præterea Christi sacerdotibus aliisque fidelibus intulerit, ita ut Diocletianum immanitate superarit [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1342.] . Anastasius Bibliothecarius longam accusationem contra Photium texuit, et præter ejus in adversarios crudelem persecutionem, etiam variasartes explicat; quibus scelestus ille firmamenta sedis suæ conquirebat. Alios, inquit [Ibid. col. 964.] , quidem privatione honorum ac dignitatum, alios vero proscriptione facultatum damnat; hos exsilio longo et carceribus relegat, illos tormentis diversis afficit; atque ut breviter omnia comprehendantur, nulla professio, sexus vel ætas ab eo impunita deseritur, nisi consors suæ communionis inventa… Iste falsarius falsorum excessuum adversus insontem, absentem et invictum, mendacem codicem compilat, mille circiter antistitum subscriptiones falsas inserit, sibi nemine prorsus consentiente vel conscribente ex illa numerosa episcoporum multitudine, nisi uno et viginti præsulibus… Cæterum construit et aliam technam hic perversorum dogmatum cultor et persuadet imperatori præcipere, neminem testamentum facere, vel per alterius, nisi Photii manus, suas eleemosynas erogare. Quod non ob aliud adinvenit inventor malorum, nisi ut quum acciperet et erogaret substantias divitum, proprias a minus curiosis erogasse putaretur, ac per hoc quasi dapsilis et munificus amaretur: simul etiam, ut saltem per hoc omnes ei coacti communicarent, quandoquidem conspicerent, nec ipsa se animarum suarum remedia (id est eleemosynas) posse, nisi per manus ejus, saltem in ipso mortis articulo positos, operari. Præterea et aliud iniquitatis suæ retiaculum, quo mentes simplicium caperet, texens, quotquot ad exteriorem ab eo disciplinam instruendi veniebant; proprio scripto spondere cogebat, se secundum fidem Photii de cætero credituros, quasi duæ fides essent, una scilicet Christi, et altera Photii.

w Zacharias Cophos, seu Surdus aut male sanus (utrumque enim Cophos significat) bis sedem Chalcedonensem occupavit: nempe Basilius, a Photio ejectus, sedem suam, Basilio Macedone imperante recuperavit; sed, mortuo S. Ignatio, restitutus Photius amicum suum Cophum Chalcedone redintegravit [Le Quien.Or. Christ. tom. I, col. 605.] .

x Theodori hujus mentionem facit Michael Le Quien in episcopis Laodiceæ provinciæ Phrygiæ Pacatianæ, dicitque illum ægre in Synodo CP. VIII sedem retinuisse suam [Le Quien. Or. Christ. tom. I. col. 796.] . Tamquam Cariæ metropolita Stauropoli, olim Aphrodisiade appellata, sedebat [Ibid. col. 900.] . De Theodoro isto S. Ignatius ipse testatur, in epistola ad Adrianum Papam, eumdem diu fidelem exstitisse, sed tandem Photio, propter immensa tormenta, quæ sibi resistentibus inferebat, consensisse [Ibid. col. 901.] .

y Tria sunt CPoli monumenta S. Mamantis, cujus nominis bini Martyres CPolitani occurrunt [Act. SS. tom. III Jul., pag. 303 et tom. VII Jul., pag. 149] , scilicet Ecclesia S. Mamantis et Basilisci ἐν τοις Δαρειου, quorum festum XXIX Julii celebratur [Du Cange CP. Christ. Part. II, pag. 128.] ; monasterium suburbanum virorum [Ibid. pag. 185.] ; et tandem juxta monasterium, palatium, quo imperatores propter situs amœnitatem crebro secedebant [Ibid. pag. 174.] : atque in palatio occisum fuisse tradit nobis continuator Theophanis, ut in Annotato sequenti ostendemus.

z Occasionem neci suæ Michael imperator dedit, quando, creato cæsare Basilicino quodam, imperatoriæ celocis remige, in frequenti senatu dixit, pœnitere se Basilium cæsarem creasse [Scriptt. Byzant. Theoph. Cont. pag. 208. Edit. Bonn.] . Factum hoc, pergit Continuator, ac verba exitii Michaeilis origo exstiterunt. Istud sic dictum, omnium aures circumsonans, nimium cunctis stuporem injecit, et ut vox omnibus hæreret, secit, quod fabulosorum more Gigantum satos Michael quotidie imperatores ederet. Inde itaque auctum in Basilium odium, ac ignis instar, vehementiori flamma exarsit, hoc scilicet ejus fomento et causa, quod una se cum ejus sodalibus vitiis dedere non pateretur, nec illorum effreni licentiæ morem gereret. In tantam enim sæpius dementiam, vino obrutus ac per ebrietatem, Michael crumpebat, ut absurda quædam, modumque omnem injuriæ excedentia, præciperet, atque alii aures, alii nares, alii denique caput amputandum juberet: ac nisi viri quidam, misericordia moti, negligenda putassent ac in crastinum distulissent, ea Michaeli quandoque revocanda sperantes, ac fore, ut is eorum aliqua pœnitudine duceretur (quod et contingebat), plane periissent quotquot illi aderant, inque aula assidui ac domestici erant. Quin et parum absuit, ne et ipse Basilius pari involveretur exitio, illius ebrii petulantiæ non raro sactus ludibrio. Sustinebat tamen, ac tandem aliquando quadam ducendum pœnitentia Michaelem, existimabat. Verum fieri non poterat, ut jam a prima ætate, haud secus ac currus rota, inflexus, quidquid accidisset, nativam pristinamque rectitudinem reciperet. Itaque atrociores adversus Basilium structæ insidiæ: in eo autem illæ positæ, ut inter venandum, specie quidem feriendi feram, revera autem configendo Basilio satellitum quidem hastam conciliaret. Consilium hoc is ipse, qui mandatum acceperat hastamque vibrarat, in vitæ exitu constitutus suamet confessione cunctis manifestum fecit. Ac hastam quidem misit, a Basilio tamen aberravit. In hunc modum servatus Basilius, in proximum vitæ discrimen adductus, Deo, qui mortem calcavit, salutis illi auctore. Hæc itaque cunctis prodita et palam facta gladii in eum acuendi causa exstiterunt. Ne enim Basilium (uti nuper cæsarem et antea Theoctistum) tristi nece sublatum conspicerent, sive senatusconsulto sive Basilii amicorum consilio (unum enim ac commune omnibus impendebat exitium) ab imperatoris ipsis excubitoribus in Sancti Martyris Mamantis palatio neci traditur, die XXIV Septembris, indictione prima, anni 6376, hora noctis tertia: id est anno vulgari 867. Regnavit cum Theodora matre sua annos quatuordecim, solus undecim, posteaque adlecto Basilio, annum unum, menses tres. Vitium irrepsit in annis, quibus solus regnavit Michael, qui fuere solum decem, ita ut universum imperii tempus annos viginti quinque aliquot mensibus excedat. Eadem breviter narrat Georgius Cedrenus; sed errorem Continuatoris corrigit in eo quod Michaeli, soli regnanti, tribuat annos undecim, in quibus est annus Basilii cæsaris [Scriptt. Byzant. Georg. Cedren. Hist. tom. II, pag. 182. Edit. Bonn.] .

aa Situm monasterii Scepensis, in quod relegatus fuit Photius, omnino ignoramus: imo idem monasterium ignorasse se insinuat aliquo modo Nicetas biographus, dum dicit quoddam monasterium, græce: ἐν μοναστηριῳ τινι καλουμενῳ Σκεπῃ.

bb Jam supra dedimus significationem Drungarii seu præfecti. Dromon autem est navis oblonga, quæ facile fluctus secat. Du Cange. Glossarium med. græc. v° Δρομιον.

cc Palatium Manganorum seu simpliciter, Mangana, exstructum legitur a Basilio Macedone: sed perperam, ut claret ex nostro textu; quum potius domus paterna S. Ignatii exstiterit; proinde a Michaele Sancti nostri parente ædificatum existimat Cangius [CP. Christ. Part. I, pag. 133.] , quamvis a Macedone instaurari potuerit.

CAPUT VI.
Mortuo Michaeli succedit imperator Basilius, qui Photium ejicit, et S. Ignatium in sedem suam, coacta œcumenica synodo CPoli, reponit: S. Ignatius clerum et populum instruit.

[Basilius, malis dolis Photii detectis] Ut vero improbæ artes omnes contra virum sanctum omnibus pateant, qui apprehendit sapientes in astutia eorum [Job. V, 13], et consilium pravorum dissipat, ille etiam imperatori injecit eam mentem, ut ad Photium mitteret, juberetque, omnia, quæ a patriarchio sumpsisset, manu sua scripta, quam primum sibi transmitti. Sed pejerabat ille, nihil se ex patriarchio secum accepisse, eo quod urgeretur ad discessum. Dum hæc ad Baanem præpositum dicerentur, famuli præpositi a tumultuantibus inter se Photii servis septem saccos resertos, plumboque signatos a, in proximum arundinetum condendos, ferri animadverterunt, manuque injecta ereptos ad imperatorem deportant. Et dum resignant, duo volumina, auro argentoque brachteata, sericoque extrorsum velata, introrsum vero eleganter et scite literis venustis exarata reperiunt. Alterum continebat actiones septem synodicas contra Ignatium, quæ nec sunt, nec fuerunt umquam celebratæ, sed gratis astuta dumtaxat mente confictæ. In quarum singulis initiis, manu ipsius Syracusani Asbestæ (egregie enim, ad cumulum reor malorum, et pingendi artificium didicerat) coloribus artificiosis expressus erat Ignatius. O rabiosum furorem! O furiosam rabiem! cui nihil addi possit. Atque in prima quidem actione raptatum et verberatum Ignatium effinxit, supraque caput inscripsit: Diabolus. Numquid non maledicti exhorrescitis atrocicitatem? Sed non est, quod miremini: nam si patrem familias appellarunt Beelzebub, domesticos ejus quomodo appellarent? [Matth. X, 25] In altera actione, sputis fœdatum, magnaque vi tractum efformavit, cum hoc elogio: Principium peccati. [Mich. I, 13] In tertia, de throno deturbatum, cum hoc titulo: Filius perditionis. [II Thessal. II, 3] In quarta, vinculis colligatum et exterminatum, itaque inscriptum: Avaritia Simonis Magi. [Act. VIII, 13] In quinta collari furca inclusum, cum hac calumnia: Qui se extollit super omne id, quod dicitur aut colitur Deus. [II Thessal. II, 4] In sexta depinxit quasi jam damnatum, cum dicto: Abominatio desolationis. [Dan. IX, 27] In septima et ultima sinxit raptatum, capiteque multatum et inscriptio erat: Antichristus.

[41] [libellisque falsis deprehensis,] Quæ ego per veritatem sine pudore neque pronuntio, neque in mentem revoco: ob eamdemque causam sciatis, velim, me silentio præteriturum fuisse, nisi viderem horum auctores auctorumque asseclas hæc non solum non erubescere, sed in his palam etiam gloriari: Photioque sanctitatis opinionem falso tribuere. Sed verax ille non mentitur, qui dixit: Impius quum in profundum malorum venerit, contemnit [Prov. XVIII, 3]: sed sequitur eum ignominia et opprobrium. Juraverunt per timorem Domini et gloriam fortitudinis ejus, qui in sacrilegarum actionum illarum lectione adfuerunt, duo supra quinquaginta capita ad B. Ignatii calumniam perscripta fuisse, omnium opinione falsa, et ex impia potius quam furiosa mente conficta. Relinquebant et in singulis accusationibus versum, ad finem vacuum, ut si quem, laqueo dignum, donorum et dignitatum largitione irretissent, mendacio is subscribendo haberet locum. Et hæc quidem alter continebat diaboli liber. Alter vero synodicus in Nicolaum, Pontificem Romanum, tela torquebat, omnisque generis calumnias et atrocia maledicta in illius sancti viri exauctorationem et damnationem complectebatur, impie et tragico prope modo concinnatus, sane ipse quoque dictantis stygii doctoris magisterio et Photii ministerio dignus. Hos libros, quum impudens bis accurate describendos curasset, supradictis Zachariæ et Theodoro, cum singularibus laudum encomiis, multisque ac splendidissimis muneribus ad reges Franciæ deferendos dedit, ut hi Nicolaum Pontificem, velut exauctoratum, de throno deturbarent b: duos vero alios penes se retinuit. Hæc quatuor volumina imperator erepta, prius ad senatum totamque Ecclesiam palam detulit: atque ita omnes Photii machinationes et impiam conscientiam omnium oculis totique reipublicæ spectandam proposuit. Quibus visis et auditis, attoniti omnes obstupuerunt, non solum propter perversam sophistæ mentem, versutamque verbositatem, sed etiam ob incredibilem Dei patientiam et diuturnam vindictæ dilationem. Hosce libros, ad œcumenicam postea synodum delatos, auctorique præsenti in faciem obtrusos, igni tradiderunt.

[42] [Ignatium CPolim reducit,] Tunc vero Basilius imperator adductum in Magnauræ palatium c Ignatium, silentio indicto, multis laudibus cohonestavit. Dies erat dominica, tertia et vigesima Novembris, qua etiam prius in exsilium pulsus erat, qui Dei præsidio et clementia completam completorum novem annorum ex virtutis certamine lauream adeptus, Ecclesiæ suæ throno restituitur d: et lampas magis accensa, clarior quam antea, candelabro imponitur: pastorque rursus oves agnoscit suas, et a suis vicissim ovibus clarius agnoscitur. Ergo, tota quasi urbe exsultante, illumque ad templum ascendentem a tergo et fronte prosequente, lætitiaque gestiente, quum per sacrum puteum e ad superiora templi duceretur, dextera porta ingredientem ordo patricius occursans venerabundus excepit: et tunc sacra liturgia pro more peragebatur. Nec par est, ut sacrum omen, quod in ingressu Ignatii accidit, prætermittamus. Intrantem namque Ignatium populus quidem supplex venerabatur, sacerdos vero in adytis oblationem Deo faciens, clamabat: Gratias agamus Domino; et mox populus respondebat: Dignum et justum est f. Ita sacer Ignatius, bonis ominibus throno suo receptus, et gubernaculis Ecclesiæ resumptis, arcet a sacris non Photium tantum et omnes ab illo initiatos, sed omnes etiam illius sectatores cum illo communicantes: precatur insuper imperatorem, ut œcumenicam synodum cogat, qua omnia Ecclesiæ vulnera sananda arbitrabatur. Extemplo igitur Joannes, Pergæ episcopus g, Ignatii in omnibus casibus et ærumnis comes, et malorum omnium, quantum in ipso erat, socius: ex Photii vero factione Petrus, Sardiensis episcopus h, ad Nicolaum Pontificem legati mittuntur, quibus allegatur Basilius, cognomento Pinacas, qui spatharii dignitatem obtinebat: usique sunt gemino dromone, quum solverent. Sed Petrus, qui Dilæus, hoc est, Miser appellabatur, in Dalmatico sinu periclitatus, miser naufragio periit. Joannes vero cum Basilio incolumis evasit, et, Nicolao, jam vita functo, Hadrianum Papam invenit. Nec diu cunctati, Pontificis vicarii Constantinopolim venerunt, Stephanus et Donatus episcopi, Marino, ex septem diaconis adjuncto. Ex Orientis vero patriarchiis (imperatore principem Syriæ donis et literis propitiante) Josephus archidiaconus et syncellus ex Ægypto, legatus Michaelis, patriarchæ Alexandrini l; Thomas, metropolita Tyri m, vicarius Michaelis, patriarchæ Antiocheni Syriæ n, Elias presbyter et syncellus vicem Theodosii, patriarchæ Hierosolymitani o, explebat. Hi omnes præsentes fuerunt cum sanctissimo patriarcha Ignatio Constantinopolitano, et episcopis duodenis, perpetuis in omni fortuna et ærumnis sociis: qui ad dexteram, ubi locus catechumenorum est, templi, quod a Sapientia nomen Sophiæ accepit, assidente Basilio imperatore, præsiderunt.

[43] [eumdemque, coacta œcumenica synodo, in pristinam sedem reponit,] Propositis ergo venerandis vivificæ crucis lignis, sanctis Euangeliis explicatis, præsente etiam sacro senatu, primnm quidem missæ ab Hadriano, Veteris Romæ Pontifice, et patriarcharum ex Oriente literæ ex ordine lectæ, omnem sacro jure requisitum ordinem, fidem, innocentiam, integritatemque legatorum, necnon jus et auctoritatem mittentium declarabant. Deinde postero die, sacerdotes et antistites omnes, qui a Methodio et Ignatio, sanctissimis patriarchis, consecrati erant, artibusque et insidiis, omnique genere tormentorum ad Photii communionem abrepti erant, libellis pœnitentiæ porrectis, cum lacrymis supplices ad sanctæ synodi pedes procubuerunt; et deprecatu imperatoris, quod vim passi essent, de sententia legatorum Pontificis Romani venia dignati, præscriptum sibi epitimium seu pœnam susceperunt: perindeque ac alii inculpati, episcoporum locum et sedem receperunt p.

[44] [Photius vero damnatur;] Deinceps illa synodus, per episcopos duos supra centum celebrata q, omnia ordine decenterque, et ratione optima ex legum canonicorumque decretorum præscripto dicendo agendoque, reum Photium, quamvis reluctantem, præsentem adesse cogit. Et severe illi objiciunt consilia exitialia, adversus Ignatium inita, et factam præter rationem insana mente depositionem: mendacia item, et calumnias, aliaque omnia, quæ clam adversus Nicolaum Pontificem fuerat molitus. Deinde quærunt ex eo, quid respondeat ad illam olim Romæ latam contra se damnationis sententiam. Quum obmutesceret *, quod nullam criminum suorum veram defensionem reperiret; a legatis Romanis, ipsoque imperatore et toto senatu admonitus, ut veniam precaretur, et saltem tamquam laicus ad fidelium communionem reciperetur, superbo et contumaci animo consilium penitus repudiavit r. Ergo communi omnium et æquissimo judicio damnatur, abdicatur, atque anathemate percellitur, veluti violator et adulter, maximarumque calamitatum et infinitarum offensionum ac scandalorum in Ecclesia Dei auctor: et pronuntiat synodus juxta Nicolai Papæ sententiam, qua primum Photius maturo cum judicio, canonica seu synodali fuerat depositione damnatus. Subscripsere episcopi depositioni calamis, non nudo atramento, sed, quod penitus contremiscas, (ut eos, qui rem norant, asseverantes audivi) ipso Salvatoris sanguine tinctis s. Ita, inquam, demum Photium exauctorarunt damnaruntque, unaque omnes, ab illo sacris initiatos.

[45] [sed, auctore judice, mollius,] Hic ego mihi synodum jure quodam modo reprehensurus videor, reprehendam autem, etsi fortasse audacius, hoc ipsum judicium. Actiones enim omnes et definitos in ea canones, perinde ac in aliis septem œcumenicis synodis, ita in hac quoque, ut sanctos et a Spiritu Sancto dictatos valde probo et admitto. Hoc tantum in hac octava non laudo; non quod (ut aliqui censent) gravius commota, durius in reos decreverit; sed contra potius reprehendenda forsitan sit apud æquum arbitrum, quod multo clementius, quam oportebat, judicarit, habita nempe personarum aliqua ratione, non ex lege apostolica sincere lata sententia. Trigesimus canon adhibendus erat, quo innocentem Ignatium Photius sycophanta ante damnarat, quasi per sæcularem potestatem invasisset Ecclesiam t. Eo magis nunc urgendus erat, ut qui non Dei, non sacerdotum suffragio, sed incredibili gloriæ et ambitionis furore correptus, per sæcularem potestatem vi tyrannica thronum occupasset. Hanc ille ob causam et præterea quod ab exauctorato se consecrari voluerit, de gradu deturbandus erat, omnesque secundum apostolicam sanctionem, qui cum illo communicabant, nec oportuit eos Deo, Deique judicio clementiores esse et sacrosancti Spiritus decretum antiquare. Hæc quippe illorum indulgentia omnia susdeque egit u. Hoc judicium dici non potest quantum offenderit, quantorumque causam præbuerit malorum. Persuasum enim habeo, si tunc ex Apostolorum et canonum auctoritate sententiam rite et in auctorem schismatis et offensionum et in totam ejus factionem, cum illo communicantem, omnibus exauctoratis, tulissent, futurum fuisse, ut omnis ab Ecclesia impietas in posterum excluderetur. Sed quemadmodum ante, divino Tarasio patriarcha, in synodo, contra Iconomachos celebrata, quum indulgentius, quam ex præscripto justitiæ, hæreticos tractassent, illi, arrepta occasione, impietatem suam multo magis confirmarunt v: ita nunc, synodo hac remissius agente, et ex affectione ac contra apostolicum canonem sententiam ferente, malitia rursus contra Ecclesiam invenit locum. Nam per homines antea corruptos explosus et per ejectos, ante ejus familiares, damnatus, postliminio recurrens, rursus patriarchæ thronum per vim invasit, sacrisque legibus et apostolicis sanctionibus clusis, traditionibus omnibus ecclesiasticis proculeatis, quum omnes in sua testimonia et chirographa perjuros et crucis conculeatores, ut ipse erat, fieri coegisset, et extrema primis deteriora fecisset; omnium conscientias inquinavit et profanavit.

[46] [nempe non simul depositis ejus asseclis] Atque id in hac synodo desideratur, ut ego sentio, quod et lapsi ad communionem recepti et lupus, præter ipsius expectationem, in ovile est admissus. Quod et quidam ex signis, tempore illo visis, sapienter conjecerunt. Nondum enim hac synodo celebrata, sed adhuc sperata, bubalos quosdam, aliunde huc adductos, perque mediam viam actos, repente furor corripuit, aliisque alio ruentibus, unus recta adversus magnam ecclesiam delatus, irrupit, atque ad ambonem usque currendo hora diei nona pervenit, qui rem æstimare scientibus visus est malus esse nuntius. Sed majus isto argumentum erat terrificus plane, qui eadem tempestate nono Januarii accidit, terræ tremor, quo multa templa, plurimæ porticus, et ædificia conciderunt: hominum ac jumentorum tanta strages edita est, quanta verbis exprimi nullis potest. Quin et ipsum Sophiæ augustum Dei templum multis in partibus concussum, nisi cura singularis principum antevertisset, ruinæ periculum adiisset. Atque hæc ante synodum evenere. Post synodum vero, mense Octobri ineunte, repente tantus venit turbo, tantaque ingruit procella, ut multa templa, multaque palatia, atque ipsius etiam patriarchii plumbeum tectum, instar membranæ convolutum, in terram dejecerit: imo et obelisci in hippodromo tetragoni, ex perpetuo lapide facti, pinea ærea magni ponderis, capiti imposita, procul ejecta et elisa est. Nec vana profecto hæc, quæ tum acciderunt, fuere prodigia, sed futuri motus et perturbationis, a machinatore turbarum dæmone, Ecclesiæ impendentis, aperta signa et argumenta. Quæ fortasse evenissent numquam, si causam Photii synodus ex decreto apostolico, ut est dictum, decrevisset. Enimvero hæc patriarchæ Ignatii gloriæ labem nullam aspergunt, quod non esset illi auctoritas agendi, quæ vellet: Romanis enim judicandi secundum antiquam ecclesiasticam traditionem potestatem permittebat. Quin et ipsa synodus tantopere non volebat iis, qui cum Photio, quamvis inviti et coacti, communicarant, indulgere, quantopere simplicitas, ne dicam levitas, imperatoris, victa nempe hominum precibus et laudibus inflata humanis, atque sub clementiæ colore perfecta Dei æquitate penitus destituta. Atque hæc ita gesta sunt.

[47] [porro S. Ignatius, in sede sua restitutus,] Magnus porro Ignatius, denuo gubernaculis Ecclesiæ admotus, vel sua sponte cæcutientibus ostendit, quam frustra hostis contra se gloriatus sit. Peritius enim quodammodo, sanctiusque et securius, quam antea, Ecclesiam administravit; ut qui multis et diuturnis variisque casibus et ærumnis usum regendi majorem sibi comparasset. Incorrupte enim, nullaque personarum habita ratione, jus dicebat: singularem curam in consecrationibus adhibebat: injuria oppressis ferebat auxilium, afflictos solabatur, egentes sublevabat, corumque inopiam sua ope, ut poterat, hilariter recreabat: infirmos fide aut etiam corpore confirmabat et solabatur: pusillanimes Spiritus Sancti gratia ad spem per doctrinam erigebat. Denique omnibus omnia factus [I Cor. IX, 22.], pro viribus studebat omnes in visceribus Jesu Christi lucrifacere. Geminas semper propositas habebat vias: alteram, qua recta per puras et assiduas preces tendebat ad Deum; alteram ad Ecclesiæ suæ ædificationem et profectum referebat. Verum eadem simul opera utrumque recte administrabat, non perfunctorie, vel, ut nonnulli, oscitanter, sed accurate et decenter a prima juventa ad ultimam usque senectam sacris operabatur; atque in omnibus templis et laudatissimæ Dei matri et divinis Apostolis, Martyribusque, gestienti corde, cum ea, qua par erat ac divinam decebat majestatem, pietate panegyres, diesque festos agitabat.

[48] [populum sibi commissum sedulo] Tam pie vero et religiose, Spiritu nempe Sancto illum complente, rem divinam faciebat, ut in ipso altari videre essent aperta Spiritus Sancti præsentiæ argumenta. Videbatur enim panis divinis penitus immutatus, totusque, velut cœlestis carbo, gratiæ radios spargere cœlestis flammæ. Crucis quoque signum, quod aræ desuper imminebat, sæpe placide concuti cernebatur, quum sacra hostia extollebatur, Sancti Spiritus videlicet significans obumbrationem: sed ipso die Paschæ adeo vehementer commotum est, ut presbyteri et episcopi omnes, maxime ii, qui ex aliis patriarchiis aderant, mysterio perculsi, ingenti voce diutius numen laudibus celebrarint. Ita sacerdos magnus sacrificium intemeratum perfecta plenaque fide offerebat, Deoque per illud propitiato, populi salutem, ut sacerdoti par erat, operabatur. Eos porro, qui ad illum accedebant, hujuscemodi documentis erudiebat. Attendite [Ephes. V, 15.], inquit, vobis fratres, et videte quomodo caute ambuletis, non ut insipientes, sed ut sapientes; et nolite fieri imprudentes, sed intelligentes voluntatem Dei. Et [Rom. XII, 2.], Nolite conformari huic sæculo, sed transformamini, sesundum Apostolum [Ephes. IV, 23.], renovatione mentis vestræ; ut probetis vos, et sciatis, quæ sit voluntas Dei bona et beneplacens et perfecta; et quæ vocatio fidei vestræ et spei in Christo Jesu, Domino nostro. Sit lucerna cordis vestri semper ardens Spiritu Sancto, pura, sincera, liquida et splendida, ut illa illuminetur tota anima vestra. Sit vobis mens semper intenta ad Dominum, simplex et recta, cujus unicus labor sit et studium, unicusque et primarius finis propositus, summi boni contemplatio. Ad illud, inquam, natura sua verum germanumque bonum mens vestra sit conversa semper, et in illo vivat, moveatur et sit [Act. XVII, 28.]; in illo illuminetur, bonaque reddatur: illi, quoad ejus fieri potest, similis efficiatur et deificetur.

[49] [a viliis avocabat] Ita enim animo, supra naturam omnem seu corpoream seu intelligentem elevato, mentem nostram in sanctissimæ Trinitatis majestate, quæsola inexplicabilis, abscondita, supraque naturam evecta omnem per se est exsistitque, stabiliemus. Sicuti vero unam Patris et Filii et Spiritus Sancti naturam divinitatis, ita potentiam, operationem, gloriam et magnificentiam profiteamur et credamus: unum autem divinissimæ Trinitatis intemporaneum, cointemporaneum Patri Verbum, ab oculorum acie remotum, a corporis concretione purum, ejusdem ac Patris essentiæ, potentiæ ejusdem: hunc ipsum scientes hominis quoque filium secundum nostram naturam ex immaculata Dei Matre natum; unum quidem persona, gemina porro natura, operatione, voluntate, prædicemus: atque his rerum divinarum et theologicarum meditationibus penitus occupati, sacrarumque literarum studiis repurgati, atque assidua oratione lustrati, contemptis humanis rebus, curas inanes negligamus, neque nos fœdis cupiditatibus submittamus, neque ad cogitationes stultas prolabamur. Omnis ferina iracundia, omne desiderium, a ratione alienum, a nobis excludatur: imo ira telum sit nobis in peccatum, peccatique auctorem: cupiditas autem, ad verum germanumque bonum translata, ad præcepta Domini custodienda nobis adjutrix fiat. Hæc documenta, dilecti, primum quidem a prophetis, dein a præstantibus Christi discipulis et evangelistis, tum vero a patribus sive sanctis doctoribus accepta, imo per unum et eumdem Spiritum dictata, variisque modis prædicata, ne contemnamus, nec segniter et ignave exsequamur, sed acriter et studiose virtutis opus persequamur: ut benignitate in egentes et fide a peccatis expiati, charitate perfecta ac submissione sincera, ab omnibus animæ et corporis inquinamentis defæcati, secundum Dei voluntatem ambulantes, regno supremi Patris in Christo Jesu digni habeamur.

[50] [et ad omnes excitabat] Omnes ergo animi vitiositates et malitiæ fibras elidamus, ut puris ad purissimum nobis pateat accessus. Perniciosam ventris ingluviem, veluti pestem virtutis et omnis fontem impietatis, procul habeamus: illius loco temperantiam, veluti diploidem, induamus; temperantiam, inquam, beatarum mentium sociam, cœlitum contubernalem, cœlestiumque deliciarum ac voluptatum conciliatricem et pignus. Fornicatio autem ne nominetur quidem in nobis, ut non solum opere et facto, sed ne cogitationum quidem impurarum monstris inquinemur. Totis proinde viribus, omnique connixu et summa animi humilitate, precibusque elementa luxuriæ eradamus, cœnosamque impuritatis scaturiginem et voluptatis focum, intemperantiæ suscitabulum idolum cordis obscœnissimum evertamus vel minuamus. Sic enim in nobis continentiæ decus efflorescet, sanctumque et spiritalem sponsum ad nos pie sancteque attrahemus. Avaritiam et studium habendi non secus ac idololatriam refugiamus: idem enim sunt, ut lex Apostoli docet [I Tim. VI, 10.], quando pecuniam appetentes, a fide aberrarunt, seipsosque inseruerunt doloribus multis. Quum ergo nobis fidem salutarem tollat, multasque vitæ calamitates pariat, quomodo non omni ope erit fugienda et exsecranda ei, qui nolit mercis instar animam vendere? Quapropter si conversatio nostra in cœlis est [Philipp. III, 20.], si cœlum cogitamus, atque ad vitam immortalem ac salutem sempiternam aspiramus, habentes victum et vestitum, his contenti simus [I Tim. VI, 8.]. Sic enim probe instructos expedite arduum virtutis clivum juvabit superare, haud ignaros, ut ales, humi retibus implicata, ad cœlum eniti non potest, ita, perinde fieri nullo modo posse, ut is qui copiis et opibus fortunarum devinctus est, expedite callem, ad cœlum ducentem, decurrat. Iram vero, ut insaniæ affinem, ignominiæ parentem, malique dæmonis scintillationem, remis velisque fugiamus, ne hoc olim incendio absorbeamur. Sed affectemus mansuetudinem, animi æquitatem, patientiam. Nam hæc sunt vera clementiæ Jesu symbola: et hæc ille supremus præcipit. Omnia enim propemodum Christi domini præcepta continent lenitatis et mansuetudinis, atque in tolerandis malis patientiæ documenta, per quæ et caput omnium virtutum rite constituitur acquiriturque charitas.

[51] [virtutes.] Mœrorem autem et acediam detestemur, ut quæ viam paliuris obsepiant claudantque. Abjiciamus mœrorem, qui fit propter rerum fluxarum non acquisitarum defectum, qui premit mentem et urit animum, adeoque divexat et affligit, ut non possit in sinceri gaudii largitorem intueri, ad ipsumque in Spiritus Sancti gaudio evolare. Abjiciamus tædium velut pravi mœroris fœtum, ignaviæ parentem et socium desperationis, solutum, remissum, atque ad omnia divina præcepta, operaque bona minus idoneum. Imo vero illam pœnitentiæ matrem, quæ Deo placet, tristitiam induamus, plenam compunctionis, cœlestique gaudio delibutam: induamus alacritatem, diligentiam omnemque cultum virtutis: simus spiritu ferventes, Domino servientes, spe gaudentes, in tribulatione patientes, in oratione perseverantes [Rom. XII, 11]; ut possimus vanam et exsecratam gloriam, atque hac multo deteriorem superbiam, caput scelerum, principales diaboli filias in Christo Jesu superare: dum per summam animi demissionem, versutum veteratorem vanæ laudis explodimus et conculcamus, vitiorumque omnium reginam, superbiam, in fide et virtute Dei prosternimus ac elidimus: atque ita totam vitiorum animi sentinam exhaurientes, positis omnibus noxiis affectibus, mentis integritatem sanctam et auctorem integritatis, Deum, pure induemus. Sicque omni virtutum ornatu excultos, dilectus Dei Unigenitus nos diliget, et ad nos cum Patre veniet, ut promisit [Joan. XIV], et mansionem apud nos faciet. Hujuscemodi monitis divinus noster Ignatius, hujuscemodi præceptis et documentis utebatur; et separatim quidem sermonibus actione firmatis, religiosos et semotos a turbis viros, ut actioni magis deditos, alliciebat, amoremque religiosæ disciplinæ in illis incendebat. Seorsim etiam divitibus præcepta vivendi dabat, ne magnifice et superbe sentirent, neque fluxis rebus et incertis fortunis fiderent: principibus, ne fastu turgerent, humilioresque contemnerent. Sigillatim etiam sacerdotes et antistites ipse maximus antistes divinarum et ecclesiasticarum institutionum cognitione erudiebat. Denique per id omne, quod agebat et docebat, cœlestem legem ac præcepta proponebat.

ANNOTATA.

a Non solum diplomata, sed quamcumque supellectilem plumbo signabant veteres, ut liquet ex textu nostro; cujus quidem rei varia affert exempla Du Cange Glossarium med. græcit. v° Μολυδβος. Secundum materiam vero, ex qua istiusmodi signacula conficiebantur, erant Χρυσοβουλλον, quando aurum; Μολυβδοβουλλον, quando plumbum; et Κηροβουλλον quando cera adhibebatur. Du Cange. Glossar. med. græcit. v° Βουλλα [Cfr Nouveau Traité de Diplomatique, tom. IV, pag. 18 et seqq.] .

b Monstravimus supra cap. V Annotato V causam fiduciæ, quam in reges Franciæ reponebatPhotius.

c Erat Magnaura palatium cæsareum, a Constantino M. exstructum, etiam Hebdomum dictum, ad muros septentrionales urbis [Du Cange. CP. Christ. Part. I, pag. 127. Spruner. Histor. Atlas, tab. LIX.] .

d In Commentario prævio num. 8 monstravimus, errorem irrepsisse in numerum annorum, quibus exsulavit S. Ignatius; et pro ἐννεα, δεκα, id est, pro novem legendum esse decem.

e Sacer Puteus, Ἁγιον Φρεαρ, locus erat in templo Sophiano bemati et amboni proximus: nomen deducunt quidam a puteo, apud quem Christus cum Samaritana sermonem habuit (Joan. IV, 5), quique CPolim translatus dicitur: sed melius alii appellationem derivant a pictura mulieris Samaritanæ, ibidem posita [Du Cange. CP. Christ. Part. II, pag. 69.] .

f Hæ voces, ut satis notum, in Missa latina habentur initio præfationis canonis: eædem, eodem loco et tempore recitantur in Missa græca, nisi quod chorus addat quædam, nempe: Dignum et justum est adorare Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, Trinitatem consubstantialem et individuam [Goar. Eucholog. pag. 75.] . Atque ex hac utriusque Ecclesiæ concordia, recte arguit Jacob. Goar, Ordinis S. Dominici, antiquissimam istiusmodi precandi formulam [Ibid. pag. 135.] .

g Joannes, hujus nominis secundus, interfuit synodo generali VIII, et subscripsit actione X: Joannes, misericordia Dei, metropolita Pergæ [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1157.] , primariæ civitatis Pamphyliæ Secundæ: idem actione I [Ibid. col. 978.] vocatur: Joannes, Deo amantissimus metropolita Silei. Nam unum eumdemque fuisse metropolitam Perges et Silei, manifestum fit ex epistola Ignatii nostri ad Nicolaum Papam, actione III [Ibid. col. 1010.] : Misimus, inquit, debite Joannem, beatissimum et sanctissimum metropolitam Silæi, verum Dei cultorem et divino intellectu repletum, qui etiam per totos novem annos pro verbo veritatis cum nobisipsis persecutionem et mala cætera passus est. Et hic ipse Joannes in Synodo Romana, quæ in Concilio CPolitano lecta est actione VII, subscripsit hisce verbis [Ibid. col. 1095.] : Joannes archiepiscopus Pergæ Pamphiliæ, apocrisiarius sanctissimi Ignatii, patriarchæ CPoleos locum et personam ejus retinens et totius sanctæ Synodi, quæ sub ipso, propositis sententiis conscripsi et subscripsi manu propria.

h Petrus, Sardensis civitatis, Lydiæ quondam capitis, metropolita fautor Photii, misere periit in mari, quando, restituto, non vero, ut habet Michael Le Quien [Or. Christ. tom. I, col. 863.] , destituto S. Ignatio, legatione pro Photio ad Nicolaum Papam functurus erat.

l Exstat in Gestis Concilii CPolitani, actione IX [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1111.] , epistola Michaelis, patriarchæ Alexandrini, ad Basilium imperatorem data, qua fatetur se hactenus non accurate cognovisse quæstionem, inter Ignatium et Photium ventilatam [Cfr Or. Christ. tom. II, col. 470.] . Hic tamen non levis occurrit difficultas. Sollerius noster in chronologica Historia patriarcharum Alexandrinorum [Act. SS. tom. V Jun., pag. 87*.] , quem sequitur Euseb. Renaudot in Historia patriarcharum Alexandrinorum Jacobitarum [Histor. patriarch, Aiex. pag. 294.] , omittit hunc Michaelem aut tempus ejus episcopatus male ordinat. Ex testimonio Nicetæ coævi et Actis Concilii œcumenici VIII certum est, anno 869, quo dicta synodus celebrata fuit,Michaelem catholicum rexisse Alexandrinam Ecclesiam. Jam vero Sollerius, qui seriem patriarcharum catholicorum texere, ut ipse in capite lucubrationis scribit, satagit, duplicem ponit Michaelem, nempe hujus nominis secundum, qui anno 851, adeoqeu diu ante Concilium CP. obiit; et ejusdem nominis tertium, qui mense Aprili 870 ordinatus dicitur [Act. SS. tom. V Jun., pag. 87*.] ; inter utrumque medius est post Cosmam II, Sanutius, qui ab anno 859 ad mensem Aprilem 870 sedem Alexandrinam occupavit [Ibid. pag. 88*.] . Sed Sanutius iste inter patriarchas Jacobitas, id est, heterodoxos numerandus est: ita ut in alterutro Michaele patriarcha error lucubrationi Sollerianæ obrepserit, et in altero episcopatus tempus producendum aut in altero retrotrahendum sit. Posterius autem malumus, quia si Michaelis III initium uno alterove anno prævertimus, habemus eumdempotuisse Josephum archidiaconum ad synodum CP. delegare et inter catholicos patriarchas locum obtinere suum.

m Thomas, uti habet Mich. Le Quien [Or. Christ. tom. II, col. 810 et 820.] , vicarius patriarchæ Antiocheni, erat episcopus Beryti in Phœnicia, sed postmodum Tyrensis episcopus est factus, quando in synodo Photiana pœnitentiæ libellum obtulit, quo veniam de actis, contra Photium in VIII synodo commissis, petiit. An hæc recte, dubitare licet: quandoquidem Nicetas noster, Photio infensus, Thomæ promotionem nec laudasset nec certe sine censura prævertisset [Cfr Allatius. de Synodo Photiana pag. 112.] . Quamquam nec prævertisse dicendus sit Nicetas noster, quoniam in Actis Concilii œcumenici VIII Thomas jam Tyri episcopus vocetur a patriarcha Hierosolymitano [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 987.] : Cum quo, inquit, (scilicet Helia suo vicario) et sanctissimum Thomam princeps Saracenorum destinavit, præsulatu fungentem urbis Tyri, qui sedis est Antiochiæ.

n Memoria labitur Nicetas biographus, quando patriarcham Antiochenum Michaelem vocat; sedem hanc tunc obtinebat Nicolaus, ut constat ex Libello Synodico [Ibid. col. 1510 et seq. Cfr Act. SS. tom. IV Jul., Hist. Chron. patriarch. Antioch. pag. 122, et Le Quien. Or. Christ. tom. II, col. 747.] .

o De Theodosio, qui etiam Theodorus, patriarcha Hierosolymitano, agunt nostri [Act. SS. tom. III Maji, Hist. Chronol. patriarch. Hieros. pag. XLI.] et Michael Le Quien [Or. Christ. tom. III, col. 370.] .

p Synodi indulgentiam erga lapsos episcopos acriter carpit Nicetas biographus infra num. 45, eidemque posteriora mala attribuit. Id tamen animadvertendum est, ipsum S. Ignatium præ cæteris auctorem indulgentiæ fuisse [Cfr Labbe, tom. VIII, Conc. col. 1119.] , imo, dissoluta synodo, idem ad Adrianum Papam recurrit, ut pleniorem indulgentiam impertiri liceret. Rogamus, inquit, [Ibid. col. 1172.] , nunc terminari et disponi perfecte ac integre scribi ad humilitatem nostram de his lectoribus, qui tonsi sunt a Photii manus impositione, qui quum sint pene innumerabilis multitudinis in universis regionibus et civitatibus, Ecclesiæ postulant ex necessitate aliorum fieri sacerdotalem provectum: ut cognoscamus etiam et super hac re vestram voluntatem atque decretum certissime et manifestissime, utrum sint digni promoveri ad majores sacerdotii gradus, an non sint: dubium enim hoc tantum dimiserunt (nempe legati pontificii, synodi VIII [Col. 198F] præsides). Et adhuc postulamus etiam de intimo filio nostro et fortissimo veritatis agonista, Paulo videlicet chartophylace, ut si est possibilis in eum dispensationis aliqua ratio, recipiat dignitatem episcopatus, quemadmodum et antea in litteris nostris efflagitavimus. Petit deinde restitutionem Theodori, metropolitæ Cariæ, a se ordinati, sed qui dein in partes Photii deflexerat. Ex hisce videmus S. Ignatium, etiamsi patriarcham, illicitum existimasse relaxare canones, quos solus Romanus Pontifex solvere poterat.

q Subscripserunt Concilio œcumenico VIII, celebrato CPoli a die V Octobris 869 ad diem XXVIII Februarii 870, episcopi centum decem [Ibid. col. 1156.] ; ita ut pro ἑκατον δυο, centum duo legendum sit ἑκατον δεκα centum decem. Hujus Synodi Acta passim exstant in Collectionibus Conciliorum; latina quidem auctore Anastasio Biblothecario, qui præsens interfuit [Labbe, tom. VIII, Conc. col. 961.] , græca autem, sed abbreviata, cum versione Matthæi Raderi [Ibid. col. 1278.] .

r Quum ad quæstiones patrum in actione quinta diutius tacuisset Photius, timeretque silentii sui periculum, tandem dixit [Ibid. col. 1039.] : Vocem meam, etiam me tacente, Deus audit. Sanctissimi vicarii senioris Romæ dixerunt: Per silentium non effugies manifestiorem damnationem. Photius dixit: Nec Jesus tacendo evasit damnationem. Sanctissimi vicarii apostolicarum sedium dixerunt: Non dignum est nos responsum tibi reddere de hujuscemodi locutione, quoniam iis, quæ Domini Nostri Jesu Christi sunt, assimilasti, quæ tua sunt. Nulla autem communicatio lucis ad tenebras, neque participatio justitiæ ad iniquitatem, nec conventio Christi ad Belial, neque consensus templo Dei cum idolis. Istiusmodi verbis Photius vafrum et superbum animum obtegebat: quum vero urgeretur, ut decreta concilii aut acciperet aut refutaret, silentium obstinatum criminationibus certis objectabat.

s Franciscus Pagi in Breviario Pontificum Romanorum sub Theodoro Papa dicit [Tom. I, pag. 324. Edit. Venet. 1730.] : Hic ritus calamo, in calice tincto Sanguine Domini, loco atramenti, peculiaris fuit græcorum, a Theodoro tamen Papa, licet hujus facti Anastasius mentionem non fecerit, in damnatione Pyrrhi usurpatus. Citat deinde quod factum est in Concilio VIII. Porro pergit laudatus Pagi: Nihil in ea, velut Dominici Sanguinis abusione, irreverentia gravius peccatum a præfatis Theodoro, patribusque CPolitanis fuit, uti nec a Basilio, quum voluit secum Dominici Corporis particulam sepeliri [d'Acheri Spicil. tom. I, pag. 139. Edit. Paris. 1723.] . Idem narrat S. Gregorius M. lib. II Dial. cap. 24 [Oper. tom. II, col. 256. Edit. Paris. 1705.] , fecisse S. Benedictum, qui adolescentem monachum posito cum reverentia super ejus pectore Corpore Domini sepeliri jussit. Observat etiam Edmundus Martene lib. I de Antiquis Ecclesiæ Ritibus cap. 5, art. 4 [Pag. 354. Edit. Venet. 1783.] in solemni ecclesiarum dedicatione tres portiones, ex Dominico Corpore detractas, cum calce et smalta inclusas fuisse. Tandem hic mos in Occidentem traductus fuit: narrat Steph. Baluzius in Notis ad Agobardum [Migne Patrol. tom. CIV, col. 310.] , pacem inter Carolum Calvum, et Bernardum, comitem Tolosanum, sancitam fuisse cum sanguine Eucharistico [Cfr Mabillon. De re Diplom. pag. 170.] . De hoc calicis usu tractat Joan. Bapt. Thiers in Tractatu de Superstitionibus [Traités des Superst. tom. II, pag. 228.] .

t Jam supra, cap. IV, annot. k diximus collectionem canonum apostolicorum tum in numero tum in ordine diversam esse in Ecclesia latina et græca. Sic quoque hoc loco, trigesimus canon in collectione latina pœnas infligit episcopo, simoniace promoto [Labbe, tom. I, Conc. col. 50.] , quod ad rem biographi non facit: e contrario canon trigesimus, vel potius vigesimus nonus, in collectione græca, et Photium et omnes ejus asseclas damnat: Si quis, inquit [Ibid. col. 31.] , episcopus, sæcularibus principibus usus, per eos Ecclesiam adeptus sit, deponatur et segregetur, et omnes qui illi communicant.

u Quam deplorat biographus noster indulgentiamPatrum Concilii CP, explicat paulo infra, dum dicit hac indulgentia viam stratam fuisse, ut Photius, mortuo S. Ignatio, denuo cathedram CP. occuparit. Cfr dicta supra Annot. p.

v Tarasius, cujus Acta exhibent nostri sub die XXV Februarii [Act. SS. tom. III Februar., pag. 572.] , auctor videtur fuisse indulgentiæ, episcopis iconomachis impensæ. Nam in synodo Nicæna II, actione I, quum hi episcopi culpam suam fidei professione publica utcumque eluissent, Tarasius dixit [Labbe, tom. VII, Conc. col. 62.] : Videtur vobis, ut recipiant sedes suas… Sancta Synodus dixit: Placet omnibus nobis. Et hac ratione episcopi, ab hæresi reversi, suas recuperarunt sedes.

* quum vero ille respondisset, se nihil habere, quod dicat

CAPUT VII.
S. Ignatii pius obitus, sepultura et miracula; Photius, dolo sedem CPolitanam iterum adeptus, novis turbis Ecclesiam involvit.

[Pie et sancte S. Ignatius] Quum jam ad extremam ultimamque senectam vergeret, cupiebat dissolvi, multorumque laborum ac morborum, atque adeo tot ærumnarum finem exspectabat, quem tandem etiam est consecutus. Nam spe certa futuræ consequendæ præsentem vitam ponit, turbarumque motus et invidiæ, odiique et insectationis infelicium ac impiorum evadit, atque in pace in idipsum dormit ac requiescit, inque manus Domini commendat spiritum. Apponitur ad Sanctos Sanctus, ad hierarchas magnus hierarcha, ad Confessores Confessor, ad magnos patres certamine fatigatus. Enimvero par est, ut, quo pacto de statione vitæ decesserit, exponamus. Jacebat Sanctus extremum ægrumque trahens spiritum, dum et ipse, ut magnus ille a, a cœlesti choro exspectaretur. Jam vocis instrumenta prope tota conciderant, vitalisque aura defecerat, omnesque artus exanimati erant, ipsa denique anima non nisi profectionem spectabat. Quum ecce tibi minister pro ritu Ecclesiæ summa nocte, ingenti voce illud solemne: Jube, domne, benedicere, intonat et proclamat: et Beatus sensim manu ora signans, modiceque veneranda labia motans, voce intermortua, quam ægre, qui proximi stabant, percipiebant; quærit, cujus ea die memoria Sancti celebretur. Jacobi, inquiunt, domine, Fratris Domini, amici tui b. Imo, respondet cum compunctione magna Beatus, domini mei. Cæterum valete. Tum ait: Benedictus Deus noster omni tempore, et nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen. Simulque cum hymno et gratiarum actione animam emisit, mortalemque vitam reliquit. Statim igitur non tam funus, quam vitam curant (postquam enim ad vitam translatus fuit, vita et fuit et mansit): illumque sacro patriarchæ ornatu ex more vestiunt domestici, et venerandum Jacobi, fratris Domini, superhumerale c illi induunt, quod ante aliquot annos Hierosolymis illi missum, tanta veneratione prosecutus est, ac si ipsum Jacobum Apostolum, et primum in eo pontificem spectaret. Hoc propterea voluit, ut in eo sepeliretur.

[53] [die XXIII Octobris obit,] Et sane illo ipso die, memoriæ S. Jacobi sacro, ipse quoque Ignatius ex hac vita die tertia supra vigesimam Octobris ad Dominum migravit, certo admodum indicio familiaritatis cum fratre Domini et migrationis ad illum accepto. Atque sic quidem sacrum illud et venerabile pignus, sancte et religiose ad funus compositum, ligneo sarcophago clauditur, atque ad ædem magnæ Sapientiæ Dei deportatum, dignis et honorificis exsequiis decoratur. Tanta vero pietas populum incesserat, ut et feretri, in quo jacebat, fragmenta, Reliquiarum instar, distraxerit et velum, quo tectus erat, in partes mille discerptum, sacri pignoris loco, inter pios sit divisum. Quum ergo corpus ægre e manibus populi esset ereptum, ad nobilem magni Martyris Menæ ædem d pervenit; ibique aliquandiu depositum, sacris quoque hymnis honorifice, ut par erat, est exceptum. In quo loco binæ fœminæ, a malis occupatæ dæmonibus, horrendumque exagitatæ, solo tumbæ contactu, spectante universo cœtu, liberatæ, certissimam sanitatem sunt consecutæ; quæ et ingentes Deo magna voce gratias persolverunt. Hinc vero quum familiares nobilem hunc Reliquiarum thesaurum navi imposuissent, mareque jam ante vehementer intumuisset, et violenti noti procella fluctus decumanos tolleret, qui navigationem impedituri viderentur, simul ac sacra arca navim attigit, mirum quid dominica virtute est factum: nam magno illo antistite procellam invisibiliter increpante, fluctibus leniter cadentibus, placida aura mare constitit.

[54] [et in templo S Michaelis sepultus,] Ergo curatores funeris serenatum mare, dominum laudantes, trajiciunt, atque in nobile templum cœlestis militiæ principis atque Archangeli e ædificatorem illius Ignatium et cultorem deportans, atque ad dexteram ædis partem magna cum veneratione, marmoreo conditum tumulo, reponunt; morborum nempe variorum medicam quasi officinam, ubi et spiritus infesti pelluntur, omnisque generis ægri, ut compendio dicam, a morbis tum corporis tum animi, quum tumulo admoventur, potenter curantur. Ita vir Dei, in terra multis ærumnis conflictatus, et tamquam aurum in fornace probatus, atque ita dignus Deo exhibitus, cœlestem beatitudinem et honorem in excelsis, quo fruuntur Sancti, consecutus est. Stulte ergo egerunt tenebræ, lumen persecutæ, quod numquam apprehenderunt: imo tanto magis profuerunt persequendo, quanto magis illud a se vexari putaverunt. Nam dum persequerentur lumen, ut captum conculcarent, et inde illi insultarent, lucem quidem a se quam longissime repulerunt, illamque vel nolentes tanto propius summo bono admoverunt, quanto se magis cum malo extremo deterrimis suis consiliis conjunxerunt.

[55] [miraculis plurimis claret;] Ergo Ignatius, iterum patriarcha, decennio præfuit; tricennio autem, pauloque amplius, universe magnus antistes solium tenuit: et octogenarius in pace ad magnum illum Pontificem Christum est profectus f. Porro quot et quantis illum Deus signis ac prodigiis celebrarit, ac celebrare semper in illo celebratus Dominus non desinat, non est hujus instituti et operis, sed historiæ et justi voluminis labor. Ego de multis pauca (nam singula persequi infinitum sit) quæ tamen Dei gratiam et ipsius fidem mediocriter declarent, compendio exponam. Puer octennis, summum novennis, morbo perculsus, ac totus repente fractus, non solum linguæ et aurium amiserat, sed membris omnibus captus, a suisque gestatus, ad communem credentium, sacramque curationum officinam, ad Sancti, inquam, patris tumulum projicitur; quartoque die Sancti auxilio dignatus, confestim suis insistens vestigiis, consurrexit; portaque, sua manu aperta, sanus integerque egressus, obviis quibusque loquebatur et audiebat, immensas Deo gratias agens et Sancti enarrans miracula. Alius invidia, reor, cacodæmonis epilepsia vehementer correptus, os fœde distorserat, et naturali vocis sonitu orbatus erat, ut miserabile juxta ac triste spectaculum oculis proponeretur. Hic firmissima fide opem Sancti implorans, per nocturnam speciem videt Ignatium, manu clavem gestandem, et ori suo admoventem, ac vertentem, quasi januam aperiret, ad se dicere: Nostin' qui sim? Quod quum negaret, postea audivisse ab illo Ignatium esse patriarcham. Et ecce jam nunc, inquit, es curatus. Postea experrectus, adeo salvum et incolumem se reperit, ut ne vestigium quidem in se morbi deprehenderet.

[56] [dysenteriam, ariditatem, sterilitatem curat,] Alius item, dysenteria laborans, jam in extremis erat, et a medicis conclamatus; qui tamen ut Sancti opem e longinquo plena fide implorabat: spectat hunc, per somnum sibi assistentem, bonoque animo esse jubentem; et illico siccata alvus constitit, cibique appetentia reversa, hominem perfectæ restituit incolumitati. Fœmina quoque, nupta viro triumque liberorum parens, aridis semper et siccis erat papillis, ita ut statim partus suos cogeretur alienis nutricibus alendos committere: donec propinquis venit in mentem, ut ad Sanctum properarent. Ubi, absterso e Sancti viri coma liquore et recens enixæ ad sorbendum propinato, subito tanta lactis copia redundare visa est, ut plus quam fuerit necesse, papillæ lactis suppeditarent. Atque id non ei soli, sed alteri quoque, eodem naturæ morbo laboranti, narratur accidisse, quæ pariter, ex eodem cæsariei illius desumpto liquore, sanitatem recuperavit. Alia nobilis item et illustris matrona, quæ nobili viro in matrimonium collocata, pluribus annis infœcunda sterilisque erat, mariti fide, ad cineres viri sancti procumbentis, oleoque sancto inde uxori allato, atque ex fide allito, illa, magno pontifice suppliciter invocato, fœcunda subito reddita, prolem edidit numerosam.

[57] [liberat Siciliam:] Enimvero non ii dumtaxat, qui sacram complexi tumbam, hæc miracula sunt experti; peregrinis etiam et ultima terrarum incolentibus Deo plenus pater adest imploratus. Cujus rei amplissimus testis est prætor Siciliæ, qui id sanctissime juratus affirmavit. In Agarenos g, Siciliam invadentes, pugnaturus, quum ingenti cura et pavore angeretur, magnum Ignatium in auxilium ardentibus votis invocat. Qui, inquit prætor, manifestus in aere, velut in albo insidens equo, me monuit, ut in dexteram partem flecterem agmen, illicoque gloriam Dei me visurum. Quod quum præfectus, Musilices nomine, fecisset, ingenti prælio devictos hostes cepit h. Quo pacto vero et istius fœminæ mirabilem casum, mirabilioremque in illam Sancti beneficentiam reticebimus? Quæ quum marem ferret utero, et jam doloribus, partus proximis urgeretur, puer in pedes editur, et hærens progredi amplius non potest, parturienti interim acutissimi intolerandique cruciatus augentur. Quumque jam res in eo esset, ut fœmina simul cum puero interiret, medici vulnerarii adsunt, ut fœtum, membratim divisum i, extrahant. Sed meliori providentia numinis, magnum nostrum miraculorum patratorem in memoriam revocant. Et forte quidam e præsentibus minimam ex Reliquiis veli illius partem, in funeris cura ante populis fidelibus distributi, profert, Ignatiique ope implorata, ad ventrem admovet; fœminaque tacta solum, infans in caput versus, indeque salvus et incolumis editus, Ignatius a parentibus, ut ab ipso nomine sibi imposito rediret in memoriam miraculi, a patriarcha perpetrati, est appellatus. Et hoc cur apostolicis illis prodigiis inferius ducatur? Quid Petri et Pauli virtuti cedit? Vis enim Spiritus Sancti in illis efficiebat, ut sudaria et semicinctia illorum ingentia signa ederent. Hæc eadem modo per apostolicum hunc virum, vere deiferum, effecit, ut velamenta feretri, quæ sacras illas Reliquias tantum contigerant, compedesque ferreæ, quibus impii homines sacros illius pedes presserant, non minora ad Dei laudem, fideliumque salutem fecisse credantur.

[58] [puniuntur, qui sepulcro insultant,] Mitto dicere, quot renum doloribus confectos toto animo rogatus curarit: quot elephantiacos seu leprosos absterserit, quot cæcos illuminarit; fractos et jacentes erexerit; et qua manibus, qua pedibus aridos restituerit. Prætereo febrientes, aut a malis spiritibus tortos, quos sanarit, hodieque sanet, ac per veneranda vincula omnes prope morbos, omnesque ægritudines pellat curetque corum omnium, qui sincera fide ad sacrum illius tumulum confugiunt. Neque sane, quamvis volens, possim omnia dicendo percensere. Unum tamen illud miraculum adjungentes, pauca ex iis, quæ post viri sancti mortem evenisse narrantur, historiæ adjiciemus. Etenim quo pacto Lydi illius sacellarii k facinus silentio prætereamus? Qui ab impudente Photio submissus, in cœnobium venit, ut ægros omnes, ad sepulcrum illius supplicantes, conviciis et flagris exigeret. Quo facto scelus addidit sceleri: terram enim proximam sacræ tumbæ alte jubet effodi, in speciem quidem, quasi ingentem auri vim patriarcha illic condiderit; reipsa tamen, ut sacris ossibus contumeliam irrogaret: adeo animum hominis furiosum invidia occuparat, ut ne post mortem quidem Ignatii ab illo cesserit. Simul ac enim hoc ille verbo impie edixerat, vindicta numinis impium prosecuta est: hic dumtaxat Dei patientia se diutius continere non potuit, sed e vestigio plagam inflixit. Ergo superbus ille, horrendum boans, et tamquam victima, infra supraque sanguine diffluens, domumque delatus, elinguis intra quatriduum, a Deo punitus, exspiravit. Hæ sunt rerum, a patre nostro gestarum, narrationes; hæ boni pastoris prærogrativæ; ita beatissimus ille, dum in terris ageret, se quam sanctissime religiosissimeque gessit, rebus omnibus ad Dei laudem et Ecclesiæ ædificationem relatis: et per mortem ad Deum profectus, nobis apud illum salutaris juxta ac utilissimus est patronus, ut qui Deo præsens citra ullum medium interpellat pro nobis l.

[59] [Photius autem, imperatoris, simplicitate] Quid autem is, qui dicitur Photius? An judicium, de se rite factum, est veritus, atque impia consilia abjecit? An sub potenti manu Dei humiliatus, divinæ se deinceps voluntati commisit? Vel an, improbis machinationibus non abdicatis, moderatior tamen et æquior est redditus? Nequaquam. Toto illo decennali exsilio infinitas technas adversus Sanctum molitus est. Et quum illum irretire aut capere nullo modo posset, imperatoris animum sibi conciliare tentat. Ergo artibus omnibus strophisque adhibitis, reperit viam, qua imperatoris simplicitatem levitatemque caperet, et vide, quam probabilem, et ipsius ingenio dignam. Observatis enim nominibus singulorum, ipsius, inquam, imperatoris Basilii et Eudociæ Augustæ conjugis, liberorumque Constantini, Leonis, Alexandri, Stephani, ex primis singulorum nominum literis compositis componendæ fraudis occasionem arripit. Historiam enim, sive genealogiam, quæ nusquam est aut fuit, contexens, Tiridatem, illum inclytum Armeniæ regem, qui Sancti Gregorii Martyris m ævo imperitavit, stirpis caput fingit. Ex illo, nominibus pro arbitratu excogitatis, gentem deducit, et alios ex aliis fabulosa narratione condit: quando demum ad parentem Basilii pervenit, scripsit, nasciturum ex eo talem plane virum, qualis erat Basilius, eique nomen esse Beclas; quem omnium retro regum felicissime et diutissime regnaturum vaticinatur. Innumera insuper mendacia, quibus auditorem delectari sciebat, in librum suum concenturiat, et literis Alexandrinis n in vetustissima charta, ad ipsam antiquitatis speciem expressis, conscribit, atque theca seu tegumento, ex antiquissimo codice detracto, vestit, atque in illa nobili bibliotheca palatii clam reponit.

[60] [abusus, sedem CPolitanam recuperat;] Fidus illi in hac scena et fabula erat administer Theophanes, palatinus ea tempestate clericus, habensque apud imperatorem eruditionis opinionem, ac postmodum ob improbæ operæ pretium, episcopus Cæsareæ Cappadociæ creatus o. Hic commentitium hunc libellum, in bibliotheca, uti dictum est, repostum, opportuno tempore extrahit, imperatorique librum, velut cæteris omnibus admirabiliorem et arcanis refertiorem, exhibet; simulatque, neque se, neque mortalium quemquam ejus mysteria, præter unum Photium, assequi posse. Ergo extemplo ad Photium mittitur: prætexit ille, nulli posse arcanum illud, nisi soli imperatori committi, de quo illud ipsum perscriptum esset. Quid igitur? capitur imperatoris facilitas hac fabula, et cum Photio in gratiam redit. Solent enim faustæ, quamvis vanissimæ, prædicationes excelsam et gloriæ appetentiorem indolem eludere et enervare, penitusque in suam potestatem redigere. Hæc inter Basilium et Photium origo familiaritatis: hinc Ecclesiæ tranquillus status, funditus eversus: hæc primæ turbæ et dissensionis redintegratio. Hinc assiduus in palatio Photius benevolentiam imperatoris furtim conciliabat, et demum suis præstigiis et morum illecebris totum sibi virum vindicavit. Exstitit mox et alia necessitudinis occasio: Theodorus ille, habitu vesteque in speciem monachus, sed omnium improborum improbissimus et versutorum versutissimus, Santabarenus, inquam, de quo, opinor, audivistis omnes. Hunc nescio quomodo repertum (nam pares, ut dicitur, cum paribus facile congregantur) ut virum, singulari sanctitate, præscientia, rerumque futurarum cognitione pollentissimum, (quibus tamen virtutibus non solum caruit omnibus, sed contra, ut ajunt, magicis præstigiis, et ariolandi, conjectandi, incantandi, animasque evocandi artibus insignis habebatur) hunc, inquam, imperatori sistit, immensisque celebratum laudibus commendat. Quumque jam imperatore intimo et familiarissimo uteretur, Photius per eum patriarchæ Ignatio insidiatur, sedemque amissam occulte recuperare conatur, sibique denuo reditum sacrilege comparat. Quod tamen ubi fore difficile sensit, aperte, ut in sacerdotium restitueretur, a viro Sancto omni ope contendit.

[61] [licet ante a S. Ignatio repulsus;] Sed patriarcha, canonum legumque ecclesiasticarum observantissimus, tametsi vehementer sollicitatus, illum tamen haud admisit, nec grassanti lupo reditum ad Christi caulam indulsit, ne secum ipse pugnaret, suisque contradiceret subscriptionibus, et ipse sua dignitate decideret. Nam a synodo, non modo provinciali sed generali, exauctoratum, imo nec ab initio legitime sedem sacram adeptum, sine majori et amplioris auctoritatis synodo non posse absolvi contendebat. At Photius, canonibus legibusque contemptis, ultroque sibi sacerdotio denuo arrogato, sedebat in regia, Magnaura dicta p, constituens exarchos et sacros ordines conferens. Nam quidquid ad Ecclesiæ contumeliam, virique sancti afflictionem, suumque ipsius exitium spectabat, sacrilege profanissimus audebat: adeo imperatoris simplicitate, imo longa Dei patientia et pœnitentiæ exspectatione abusus homo ambitiosus pessimique exempli, postquam palatinos quoque sibi conciliasset et ad partes traduxisset suas, latente intus scelere, multo quam ante magis apertiusque prodito, multoque magis quam ante vi sæcularis potestatis comparata, non toto, quam Ignatius obierat, triduo elapso, tribunal patriarchale, revocata pristina, parricidali et tyrannica mente, occupavit: et furore adversus Sanctum renovato, cunctos illius domesticos ac servos custodiis, verberibus, exsiliis, aliisque intolerandis malis et ærumnis oppressit. Provectioni vero illius, contra leges et sanctiones ecclesiasticas factæ, quicumque repugnabant, hos mille artibus expugnavit. Alios quippe muneribus et honoribus permulcendo, vel sedium episcopalium permutationibus, ad societatem et communionem attraxit. Alios primum criminationibus, inauditisque calumniis traducendo, graviterque lancinando persecutus est, quos tamen mox, si se ad ejus partes adjunxissent, causa tota ventis permissa, absolvit. Ita qui modo illi sacrilegus erat, is eidem mox symmista et comminister fiebat. Qui prius fur, adulter, et profanus ab illo juratissimo probabatur, ille mox eidem magnus et venerandus sacrorum antistes habebatur.

[62] [cathedram adeptus, malis artibus] Quos autem in sententia firmos, suam communionem penitus aversari videbat (aversabantur autem omnes, qui vere christiani erant, quique persuasum habebant, se cum eo, qui a sancta et œcumenica synodo rite sancteque damnatus esset et depositus, sine summo salutis periculo et exitio communicare non posse; neque cum illo in unum Christi corpus coalescere, qui millies venerandam Christi crucem pedibus conculcasset, aliosque omnes per chirographa, vi extorta, conculcare coegisset) hos, inquam, omnes, quotquot vinculis flagrisque frangere non poterat, affini suo, Leoni, cognomento Catacalo, biglæ q, seu vigiliarum præfecto, quam ipse ad hanc dignitatem evexerat, homini sævissimo immanissimoque tradebat. Qui, ut se de beneficio gratum exhiberet, missos ad se cunctos, (ut brevi carnificinam illam comprehendam) Liciniana quadam immanitate excruciabat. Ex quibus multos, pro veritate ad necem usque propugnantes, sustulit: plures tamen, intolerandis victos tormentis, præclari muneris loco, mittenti remittebat. Quis, per Deum immortalem, temporis hujus tempestatem et iniquitatem; imo quis tortuosi illius draconis insidias et machinationes dicendo assequatur? Multos veterator ille perjura lingua calumniatus, aut per falsas criminationes exauctorans, mox ut cum eo rursus communicabant, commendatos restituebat, et nonnumquam ad majores dignitates transferebat. Dein si quis iterum vesana illius communione offensus, ab illo deficeret, hunc rursus damnabat; et si damnatus cederet, mox admittebat. Tanta gloriæ dominationisque siti æstuabat, ut illius causa per furiosam ambitionem leges divinas, jura omnia, sacraque permisceret.

[63] [omnes ad partes suas attrahere satagebat,] In primis autem hoc agebat, ut ordinationes patriarchæ transmutaret, atque ab eo damnatos sedibus restitueret. Sed quum id imperatori non probaretur, en quid tentavit. Consecratos a sancto Ignatio resecrare conatur; quod quum æque parum succederet, omnesque indignissime ferrent, ac exsecrarentur, ne ita quidem defecit iniquitas. Humeralibus et orariis et aliis status sacerdotalis coemptis insignibus, secreto preces super ea quasdam (si tamen preces et non potius diræ exsecrationes appellandæ sunt) pronuntiabat; sicque ea singulis loco muneris largitionisque dabat. Atque ut peccatum fieret supra modum peccans [Rom. VII, 13.], ubique jurisjurandi sacramenta, ubique chirographa exigebat, sive initiaret, sive honores et dignitates ecclesiasticas conferret, sive episcopatus permutaret. Quibuscumque demum se beneficium præstare censebat, hos sibi obstringebat, et testatissimis chirographis exactis sibi cavebat, ubique suam dumtaxat gloriam affectando, novisque rebus studendo. Neque Dei nutu vel providentia sibi bene fore umquam credebat, aut sperabat; sed per multiplex ingenium suum seu artificium, imo maleficium, sese communiebat. Atque ita totum Ecclesiæ statum permiscebat, omniumque mortalium animos pessimis exemplis offendebat, et impiis artibus suis, ut nomen Christi blasphemaretur, efficiebat.

[64] [et contra jus et fas] Ergo ubi iterum patriarchatum invasit, Theodorum illum (quem ipse exsul Patrarum metropolitam creavit r, quem quidam facete Aphantopolis, hoc est, nuspiam exstantis civitatis metropolitam nuncupabant) hunc, inquam, Theodorum ad Joannem Papam s apocrisiarium destinavit. Per quem scripsit, se, per vim a tota Ecclesia totaque republica coactum, tribunal sacrum denuo perinvitum conscendisse. Atque ut mendacium, in epistola scriptum, stabiliret, per Petrum secretarium, qui postea ob figmenta Sardium pontifex præmii loco dictus est t, omnium metropolitarum signa furatur; adeoque ipsos sibi metropolitas suffuratur, ignaros se libello subscripsisse, quum arcanam fundi emptionem prætendisset. Tantus ille et tam insignis fraudum omnium et nequitiarum artifex erat! Sed qua ratione taciti causam Euphemiani illius, Euchaitarum episcopi, dissimulabimus, cujus episcopatum propter vicinitatem Santabarenus appetebat? Hunc ergo episcopatu cedere cogit, et illi Santabarenum sufficit. Neque id tantum, sed episcopatus etiam, quoscumque ille expetebat, vicinis metropolitis ereptos, huic donat; neque hisce contentus, eumdem juxta se protothronum constituit. Præterea Nicephoro, Nicææ metropolitæ, per vim abdicato, orphanotrophii curam et tutelam committit: Amphilochium vero, Cyzici præsulem, Nicæam transfert; cui mox exstincto Gregorium Syracusanum subrogat; quem et ipsum mox sublatum hujuscemodi Photius epitaphiis exornavit, ut magnis illum patribus vita et virtute æquarit: nec id aliam ob causam, quam quod infelix linguam suam sicut novaculam acuerit in Sanctum Ignatium usque in finem u.

[65] [omnia permiscebat.] Has et his multo plures ac deteriores ob causas venit ira Dei super filios diffidentiæ. Subito namque imperatori filius et charissimus et natu maximus, Constantinus, est ereptus v: quem audax Photius, in gratiam imperatoris, in Sanctorum censum sua auctoritate retulit, et templis cœnobiisque, ad aucupandum humanam gratiam, colere non est veritus. Dein etiam magna Syracusanorum civitas horrenda clade periit: insulaque omnis et cuncta oppida et agri hostili manu fœde etiamnum hodie vastantur, diripiuntur et pessumdantur w, nullo ex iis, qui rem sacram administrare videntur, Deum precibus placante: sed ut scriptum est [Matth. IX, 36.]: Facti sumus sicut oves errantes sine pastore. Etenim inveterata tempore iniquitas, multisque exemplis corroborata, in legem abiit iis, qui nolunt legem, et mores corrupti in naturam quodammodo prævaricatorum invaserunt, et tali modi iram Dei in se provocaverunt impii. Enimvero singillatim percensere omnia, quæ innovata et impie gesta sunt a Photio, architecto et magistro hypocritarum et hostium crucis, et ab omnibus successoribus et sociis ambitionis suæ, justæ est opus historiæ, non hujus loci argumentum.

[66] Nos vero infinitam Dei patientiam et clementiam memorantes, Dominum universorum deprecemur, [Epilogus.] ut nos, a sorte eorum, qui tot scandalorum, offensionum et dissensionum pessimis suis cupiditatibus auctores exstiterunt, ereptos, sortis Sanctorum, qui per fidem et charitatem Dei, humilitatem et mansuetudinem, regno et sacerdotio sancto Dei, qui Sanctorum caput est omnium, sunt dignati, nos quoque precibus intemeratæ purissimæque Dei Genitricis, selectorum cœlitum, Angelorum, gloriosissimorum Apostolorum, nobilissimorum Martyrum, Sanctorumque omnium, et cum hisce omnibus, sancti patris Ignatii, patriarchæ Constantinopolitani, novi confessoris et Sancti, consortes efficiat, in Christo Jesu Domino nostro: cui laus, honor, adoratio cum æterno Patre, pariterque æterno et vivificante ipsius Spiritu, nunc et semper, et in omnes omnium sæculorum æternitates. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc verba desumpta sunt ex S. Gregorii Nazianzeni oratione funebri in S. Basilium Magnum, num. 79 [Greg. Naz. Oper. tom. I, pag. 830. Edit. Paris 1778.] . Græce eadem sunt verba, quæ tamen Maurino-Benedictini paulo immutata latine reddunt, nempe: Jacebat ille extremos spiritus ducens, atque a cœlesti choro, ad quem jampridem oculorum aciem intendebat, expetitus. Photio machinante, S. Ignatio vitam abstulisse Basilium imperatorem scribunt Stylianus, episcopus Neocæsareæ Euphratesiæ et alii ad Stephanum Papam V his verbis [Labbe, tom. IX, Conc. col. 371. Cfr Jager. Hist. de Photius, pag. 260. Edit. Lovan. 1845.] : Basilius in palatio contubernalem Photium habebat, ut Photius magis esset patriarcha, quam Ignatius ipse, licet in patriarchali sede ipse Ignatius resideret. Quapropter, ut supra diximus, ordinationes habebat, et ita imperatorem adversus Ignatium irritavit, ut ei vitam male abstulerit. Qui quum ita male fuisset mortuus, statim Photius ejusdem sedem occupavit. Ne vel verbo Nicetas, biographus noster, violentam S. Ignatii fuisse mortem insinuat, certe non taciturus, si tantum facinus suboluisset. Imo Nicetas causammortis ponit senectam, morbos, ærumnas, adeoque causam naturalem; si proinde aliquid violenti intervenerit, fuerit venenum, quod tardius innotuit.

b Etiam hodie, ut testantur Menæa, in Ecclesia Græca celebratur festivitas S. Martyris et Apostoli Jacobi, fratris Dei, Ἀδελφοθεου. De eo egerunt nostri ad diem, quo colitur apud latinos, I Maji [Act. SS. tom. I Maji, pag. 18 et seqq.] .

c Superhumerale, græce ἐπωμις, duplicem apud græcos habet significationem, ut monstrat Glossarium mediæ græcitatis verbo ἐπωμις: significat enim tum scapulare monachale, tum stolam, quæ humeris sacerdotis imponitur. Videtur autem totum hominem circumvestiisse: quoniam in laudato Glossario legitur, Moyses abbas, indutus ἐπομιδα, totus candidus ὁλολευκος, apparuisse. Cæterum superhumerale S. Jacobi donatum acceperat S. Ignatius a Theodosio, patriarcha Hierosolymitano, ut constat ex hujus epistola, actione I concilii VIII recitata [Labbe, tom. VIII Conc. col. 987.] : Præterea, inquit Theodosius patriarcha, sperans penes sacratissimam et solertissimam affectionem tuam (scilicet S. Ignatii) impetrare, quæ cordi sunt, poderem et superhumerale cum mitra, pontificalem stolam S. Jacobi Apostoli et Fratris Domini et primi archiepiscoporum, quam antecessores mei patriarchæ circumamicti, semper in Sancta Sanctorum ingrediebantur, sacerdotio fungentes.. Quæ et ipse ego indutus sum, eadem gerens tuo desiderabili et honorando mihi capiti, ex amore et dilectionis copia transmisi. Quamvis nostri luculenter de hujus S. Jacobi Reliquiis agant, nullam de sacris vestimentis mentionem injiciunt [Act. SS. tom. I Maji, pag. 27 et seqq.] .

d S. Menæ templum situm erat ad Propontidem, in parte meridionali Urbis Geminus est autem Menas, uterque Martyr et Ægyptius: alter die XI Novembris, alter vero die X Decembris Martyrologio Romano inscribitur. Utri vero templum erectum fuit, ambigendum non videtur; quum Kalendarium Ecclesiæ CPolitanæ, a Stephano Morcelli editum [Morcelli. Kalend. CP. tom. I, pag. 222.] , unum tantumMenam proferat ad diem XI Novembris, qui Cotyæi in Phrygia, ubi militabat, sub Diocletiano martyrii lauream adeptus est. Fallitur proinde Carolus Du Cange, quando Menam, CPoli cultum, et Alexandrinum et die X Decembris cultum dicit [CP. Christ. tom. II, pag. 128.] . Minus porro felix est laudatus Morcelli, dum post Cangium, etiam Baronium erroris arguit, quasi et hic in Mena falsus esset. En verba in notis ad Martyrologium Romanum ad X Decembris: Alius hic Mennas, ab eo, de quo supra III idus (XI) Novembris: licet nonnulli hunc Mennam, illum esse dicant. Hujus corpus translatum est CPolim, in cujus honorem Justinianus basilicam excitavit, ut Procopius de ædificiis Justiniani imp. libro primo testatur. Facile perspicitur allucinationem latere in pronomine hujus, ad quem ex duobus referendum sit. Omissis subtilitatibus grammaticorum, mens Baronii fuit, indicare Menam Martyrem cultum XI Novembris, quandoquidem in Breviario Romano legitur hunc CPolim fuisse translatum. Cæterum, quum, teste Procopio [Scriptt. Byzant. Procop. tom. III, pag. 201.] , Justinianus ædificaverit ædem in Hebdomo Menæ et Menæo Martyribus, scilicet ex altera omnino Urbis parte, versus septemtrionem, oportet, ut alterum fuerit templum binis Martyribus erectum: nam templum S. Menæ, quo corpus S. Ignatii delatum fuit, in meridie, ut diximus, ad magnum palatium jacet et a Constantino M., Jovi antea aut Neptuno sacrum, S. Menæ dedicatum fuit [Morcelli. Kalend, tom. I, pag. 122.] .

e S. Michaelis monasterium, quod Orientis dicitur, et postmodum a S. Satyro nomen accepit, trans mare in littore asiatico situm erat ad Propontidem. Prius erat palatium, Theophanoni, viduæ Stauracii augusti, a Michaele, S. Ignatii patre, ædificatum, quod ipsa dein in monasterium convertit. Unde liquet ratio cur Sancto nostro fundatio tribuatur [Du Cange. CP. Christ. tom. II, pag. 189, Spruner. Hist. Atlas, tab. LXII.] .

f De ætate et tempore episcopatus S. Ignatii egimus in Commentario prævio numm. 7 et seqq.

g Agareni iidem sunt ac Saraceni; quatenus ab Agar, Ismaelis matre, id nomen aliqui derivent, non est hujus loci inquirere. Supra inAnnotatis ad caput V littera d egimus de nominis etymologia.

h Quamvis varia fortuna Siculi contra Sarracenos hac tempestate pugnaverint, hujus quidem victoriæ nullum certum vestigium reperio apud scriptores historiæ Sarracenico-Siculæ, quos consulere potui. Thomas Fazellus, decade II, lib. VI, cap. I [Grævius. Thes. Antiquit. Siciliæ. tom. IV, pag. 473.] loquitur de victoria, a Leone Apostypa relata, quæ, si tempus spectes, rei nostræ accommodari potest; sed quum idem Leo proditionis arguatur, vix credi potest victoriam prodigiose partam fuisse. En verba, quæ Fazellus ex Joanne Scylitza latine reddidit [Cfr Narbone Bibliograp. Sicula. tom. I, pag. 170.] : Basilius (Macedo) Nasarem, bello clarum, contra Saracenos, qui Græciam populabantur, magna classe instructum, destinavit. Is, quum hostes victos fugatosque Peloponeso expulisset, in Italiam contra eosdem venit. Ubi cum Procopio protovestiaro et Leone Apostypa, terrestrium copiarum ducibus, junctis viribus, classem Saracenorum, quæ tum ex Africa eo trajecerat, vicit fugavitque, et plura Calabriæ et Apuliæ oppida, multasque arces, hostium præsidiis munitas, recepit: partaque victoria, CPolim repetiit. Quo discedente, quum Procopius et Leo contra Saracenos fortiter pugnarent, et Leo, qui dextro classis cornu præerat, victor evasisset, Procopio, qui sinistrum ductabat, succumbenti, ob veteris invidiæ ac pristini odii memoriam, quum posset, non succurrit. Quocirca licet ille strenue se defenderet, tandem occubuit. At quum Leo sui sceleris immanitatem novo aliquo facinore apud Basilium abolere vellet, Tarentum, urbem a Saracenis occupatam, magna vi cepit diripuitque. Non tamen Basilius ea fortuna adduci potuit, quin tanti sceleris debitas pœnas victori irrogaret, eoque non solum eum præfectura privavit, sed et in exilium perpetuum misit. Hactenus Fazellus ex Scylitza. Difficultatem facessit non solum fœda perfidia; sed etiam quod in Niceta nostro præfectus dicatur Musilices, quamvis hic inferioris ordinis præfectus dici forsan possit.

i Fœtus viventis abortum inferre, etiam ad salvandam matrem, sicut a Niceta sine censura proponitur, omnibus theologis, qui de disciplinismoralibus scripserunt, consentientibus, est peccatum gravissimum contra V Decalogi præceptum [S. Alph. Liguori, Theol. moral. tom. IV, pag. 196. Edit. Modoet. 1827.] .

k Sacellarius, Σακελλαριος dignitas erat palatina, habebatque custodiam sacelli seu fisci imperatorii. Cfr Du Cange Glossar. mediæ græcitatis et mediæ latinitatis h. v.

l Hic explicit Vita S. Ignatii, ut satis constat ex conclusione: quæ enim sequuntur, ad Photium pertinent ejusque usurpationem. Nihilominus a Niceta biographo adjecta fuere, quum ipse paulo superius dicat, quæ post viri sancti mortem evenisse narrantur, historiæ se adjecturum.

m S. Gregorius episcopus, qui Armenos ad fidem convertit et baptizavit, Illuminator seu Φωστηρ appellatus fuit; quatenus baptizati illuminati, φωτισμενοι, dicebantur [Morcelli. Kalend. CP. tom. I, pag. 170.] . Martyr vocatur, quamvis in pace quieverit; supplicium enim subierat ex se mortiferum, ex quo ereptus fuit miraculo, ut ejus Acta habent, a nostris data sub die XXX Septembris [Act. SS. tom. VIII Septemb., pag. 295 et seqq. Cfr Le Quien. Or. Christ. tom. I, col. 1371.] .

n Hujus nominis literas non reperi apud illos, qui de re diplomatica agunt: attamen Bernardus de Montfaucon in sua Palæographia Græca variis in locis [Palæogr. pag. 113, 256, 311 et seq.] dicit, characterem græcum, quo Ægyptii uti solent, forma literarum diversum esse et peregrinitatis notam ferre: Alexandriam quoque fuisse elegantissimæ græcæ scriptionis officinam, ac sub imperio Romano, scribendi librosque conficiendi arte diu palmam tulisse Alexandriam. Hac ratione commode quidem explicantur litteræ Alexandrinæ, quæ in textu nostro occurrunt; verum non facile perspicitur, cur unus Photius, ut paulo infra dicitur, libri mysteria assequi posse dicatur: licet enim peregrinum quid redoleret character Ægyptiorum, tanta tamen non erat literarum diversitas, ut literatus quispiam librum enucleare non valeret. Quapropter suspicor, legendum esse hic loci literis Armenis pro Alexandrinis. Idem narrat ad verbum fere Simeon Magister in Annalibus de Basilio Macedone,num. 7 [Post. Theophan. continuatum. pag. 689. Edit. Bonn. 1838.] .

o Theophanes, hujus nominis Primus, a Photio sedi Cæsareensi in Cappadocia impositus, eo etiam amandato, in cathedra sua permansit, et Stephanum, Photii successorem, consecravit, quatenus esset Protothronus, et deficiente pontifice Heracleæ in Thracia, ad ipsum istiusmodi ordinatio spectaret [Le Quien. Or. Christ. tom. I, col. 381.] .

p De Magnaura palatio imperatorio late agit Carolus Du Cange [CP. Christ. tom. I. pag. 127. Spruner. Hist. Atlas, tab. LIX.] : situm erat in extrema Urbe septemtrionem versus.

q Βιγλα, Vigiliæ seu excubiæ vox est e latino detorta: litera consonanti V deficienti in græco suppletur per B.

r De Theodoro Santabareno cfr quæ habet Michael Le Quien [Or. Christ. tom. II, col. 179.] , et quæ diximus supra cap. V Annot. h.

s Ob Photii restitutionem graviter carpitur Joannes Papa VIII a Baronio in Annalibus ad annum 879 § V, quasi ab eunucho et semiviro victus, non vir, sed esset fœmina potius nuncupandus; atque hinc natam existimat fabulam Joannæ papissæ. Sed Pagius in sua Critica ad eumdem annum 879 § X Joannem Papam excusat,quatenus propter pacis et unitatis ecclesiasticæ bonum decessorum suorum et synodi œcumenicæ decreta, ut ipse dicit, relaxavit. Cæterum Theodorum aprocrisiarium, id estresponsalem seu legatum Romam misit Photius, qualemcumque professionem fidei emissurum, quia fixum erat, instrumenta Romana pro libitu deinde truncare, alterare, interpolare.

t Petrus iste, Sardium episcopus, periit in sinu Dalmatico, quum legatione pro Photio ad Nicolaum Papam fungeretur, ut dicitur supra num. 42: et adnotavimus ad hunc locum annot. i. Proinde labitur Nicetas biographus, quando narrat hunc Petrum, mortuo S. Ignatio, id est, decem post annis, metropolitarum omnium sigilla suffurari potuisse: id ab alio quodam Photii secretario actitatum fuerit. Nam sigillorum furtum ad anteriora tempora, quibus sub Michaele Photius CPolitanam sedem occupabat, referri nullatenus potest; quum intra decennium solidum multi metropolitæ verisimiliter vita functi sint.

u De Nicephoro, Amphilochio et Gregorio Asbesta seu Syracusano conferantur ea quæ habet Mich. Le Quien [Ibid. tom. I, col. 646 et 757.] .

v Constantinus, ait Cedrenus [Striptt. Byzant. Cedren. tom. II, pag. 243. Edit. Bonn.] , filiorum Basilii natu maximus, febri absumptus est, ineffabilem patri luctum relinquens. Obitumaccidisse oportuit anno 879, quum Joannes Papa epistolam datam mense Augusto, die XVI, indictione duodecima [Labbe, tom. IX, Conc. col. 134. Cfr Pagii Crit. ad an. 879 § XI.] , id est hoc eodem anno, inscribat Serenissimis, dilectis filiis nostris spiritualibus et Deo charis Basilio, Leoni et Alexandro imperatoribus et æternis augustis, omisso nempe nomine Constantini natu maximi.

w Pagius Critica in Baronium ad annum 878 § XVI dicit Syracusas a Saracenis excisas fuisse die XXI Maji anni 878: et quod ad diem spectat, recte quidem, quum eumdem indicet testis oculatus Theodosius monachus [Cajetan. Vitæ SS. Siculorum. tom. II, pag. 274.] : sed infeliciter annum excidii omisit signare. Ex Niceta porro nostro habemus, Constantinum, Basilii filium natu maximum, ante excidium Syracusanum mortuum: dicit enim Nicetas: Dein etiam Αὐτικα δε και magna Syracusa etc.; id est post mortem Constantini, quod cæterum etiam demonstrat consequentia sermonis. Quoniam igitur secundum Pagium Constantinus diem suum obiit anno 879, consequitur Syracusas direptas fuisse aut eodem anno, si primovere defunctus est, aut anno primum sequenti, 880, si tardius mori contigerit. Posteriorem opinionem seclatur Octavius Cajetanus in Animadversionibus ad Vitas Sanctorum Siculorum [Ibid. Animad. pag. 103.]

DE B. HERIFRIDO, EPISCOPO AUTISSIODORENSI,

ANNO 909.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Herifridus, episc. conf. Autissiodori (B.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Beati elogia ac Vita, a coævo conscripta; ex Armoricana familia oriundus, nascitur Carnoti; in palatio regio ad litteras informatur; partes regis in electionibus episcoporum: bona Ecclesiæ Autissiodorensi subtracta, agente episcopo, restituuntur.

[Vestigia cultus antiqui;] Quæ suaserunt rationes, ut B. Humbaldo Autissiodorensi episcopo, ad diem XX Octobris locus daretur in nostris Actis Sanctorum, eædem faciunt, ut ejus decessori B. Herifrido parem cultum deferamus. Imprimis Sanctis Ecclesiæ Gallicanæ accensum vult Autissiodorensem antistitem Herefridum, Castellanus in suo Martyrologio, gallica lingua conscripto, his verbis, quæ latina reddo: Autissiodori, Venerabilis Herifridi, episcopi, omnibus virtutibus ornati, et miraculis admirandi, ut dicit Robertus a S. Mariano [Martyrol. univ. pag. 987.] . In antiquo Martyrologio, ab Edm. Martene in Collectione Amplissima edito, ad sæculum XI pertinente [Cfr Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 329.] , et simul Necrologium continente sub die IV kal. Septembris, post recensita Sanctorum nomina, legitur [Ampliss. Collect. tom. VI, col. 718.] : Ipsa die, ordinatio domni Herefridi, qui dedit fratribus ad refectionem ipsius diei faciendam Artaldum villam et in Lindriaco mansum unum, et in Capillaco mansum alterum et molendinum subtus murum. In Nativitate vero S. Mariæ, quando sedit primum in cathedra episcopali, dedit fratribus ecclesiam Bacernæ et Lindriacum et Lupinum, necnon Lognicum. Gimiliacum autem dedit in Natali S. Clementis. Ad diem X vero kal. Novembris idem Martyrologium habet [Ibid. col. 726.] : Obiit domnus Herefridus episcopus, pater piissimus, qui dedit medietatem Malliaci ad refectionem fratribus exhibendam: ac repetit dein fundationes alias, superius relatas. Præterea Castellanus in citato jam Martyrologii loco addit, B. Herifridi imaginem cum titulo Sancti depictam esse in sacello S. Sebastiani ecclesiæ cathedralis. Pictura ista, circa annum 1545 exposita, monstrat anteriorem esse famam sanctitatis B. Herefridi, adeoque efficit, ut ejus qualiscumque cultus ad casum exceptum bullæ Urbani VIII pertineat, ut monstravit collega ad diem XX Octobris in Actis S. Humbaldi, pariter episcopi Autissiodorensis, pro quo eædem prorsus, ac pro nostro B. Herefrido, rationes militant [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 996.] .

[2] [Vita, a coævo conscripta;] Vita, quam infra edimus suis pro more nostro distinctam numeris, ab æquali aut subæquali conscripta, ex Historia episcoporum Autissiodorensium apud Phil. Labbe in Nova Bibliotheca Manuscripta T. I deprompta est. Et quidem non diu post obitum lucubratam fuisse hanc scriptionem, testis nobis est Frodo, dicens, Autissiodorensis Ecclesiæ non ignobilem consuetudinem esse, quam cito de sæculo migrat ejus episcopus, illico terminum vitæ, sedis introitum, ac præcipue bene gesta ipsius conscribere [Nov. Bibl. mss. tom. I, pag. 454.] . Atque hanc consuetudinem, quæ certe circa finem sæculi undecimi vigebat, etiam valuisse initio sæculi præcedentis, ostendit B. Herifridi vita, in qua scriptor dicit num. 2: Qualiter vixerit, et quam nobilem se normamque virtutum omnibus præbuerit, plus supersunt, qui hæc luce clarius norunt. Quum igitur scriptor adstruendo B. Herefridi virtutes ad superstites provocet, quasi plures adhuc testes adessent, dubium esse non potest, quin vel ipse eadem coram viderit, aut saltem ab idoneis testibus didicerit. Biographum autem B. Herifridi fuisse B. Hericum, Autissiodorensem S. Germani monachum [Act. SS. tom. IV Jun., pag. 239.] , conjicere aliquatenus licet ex eo, quod eadem locutio satis notabilis in epistola dedicatoria ad Carolum Calvum, quæ certi Herici est, et in Vita edenda occurrit. Etenim in epistola ad Carolum dicit [Ibid. tom. VII Jul., pag. 221.] , felicem fore rempublicam, si vel philosopharentur reges vel philosophi regnarent. Atqui biographus num. 1 de eodem Carolo agens: Felices, inquit, exstitere res mundi, quia et rex philosophabatur, et philosophus regni moderabatur habenas. Quæ conjectura etiam roboratur non solum ex Herici monachatu Autissiodorensi, sed præsertim ex ipsa Historia episcoporum Autissiodorensium, quæ cap. 39 habet [Nov. Bibl. tom. I, pag. 434.] , sedente Wala episcopo, qui annis septem B. Herifridum præcessit, duo luminaria Collegii Autissiodorensis Reinogalam et Alagum, collaborante Herico theosopho simul monacho, gesta præsulum istius sedis compendiose atque commatice elucubratis paginis indidisse. Et certe ratio temporis non obstat, quominus Hericus, qui scriptoribus Gestorum collaboravit juvenis, etiam B. Herifrido superstes, ejus Acta testis oculatus litteris consignarit.

[3] [patria Carnotum,] B. Herifridus, ut habet Vita num. 1, natione Carnotensis, patrem habuit Herefridum ex nobilissima Armoricani tractus prosapia derivatum. Nomine Tractus Armoricani veniebant sæculis etiam VI et VII non solum Britannia Gallica, seu Lugdunensis tertia, sed etiam duplex Aquitania, provinciæ Senonensis, et secunda Lugdunensis, ut monstratum fuit in Commentario historico SS. Ursulæ et Sociarum [Act. SS. tom. IX Octob., pag. 108.] . Sed istiusmodi divisio ad rem militarem spectabat: nihilominus aliquando etiam in narrationibus, si ita loqui liceat, togatis adhibebatur. Sic SS. Basolus et Eligius Lemovicini, ex partibus Armoricanis orti referuntur [D. Bouquet. Rec. tom. III, pag. 463 et 552.] . Utrum autem B. Herifridi pater Armoricanus dicitur, quatenus ad Senonensem provinciam, sub qua est Carnotum, pertineret, vehementer dubito: quoniam sæculo X, quo hæc scripta sunt, divisio militaris oblitterata erat. Dein Gauterius, postea Aurelianensis episcopus, et Beati consanguineus, dicitur S. Martini Turonensis alumnus; Britanniam itaque Gallicam proxime attingebat. Quapropter censeo, patrem B. Herifridi Armoricanum dici, quia ex Britannia Gallica ortum ducebat. Quum igitur parentum, Carnotum incolentium, origo Armoricana seu Britannica recenseatur, verisimile est, eosdem non ita diu, Britannia Minore relicta, Carnoti consedisse, quando eorum filius, B. Herifridus, lucem aspexit. Si enim multo anterior fuisset illorum immigratio, ejus memoria lapsu temporis diuturnioris oblitterata probabiliter fuisset. Quod si monumenta historica consulamus, reperiemus, Britanniam Armoricam circa annum 843 maximis calamitatibus oppressam fuisse. Tunc intestina bella exarserunt inter factiones, quæ aut proprium regemsibi volebant, aut patriam Galliæ regno obligatam contendebant: tunc quoque Normanni Galliæ universæ imminebant, sed præcipue oram maritimam vastabant [Bouquet. scriptt. rer. Gall. tom. VIII, pag. 46.] . Sic ex Fragmento historiæ coævo videmus, Lambertum, comitatum Namneticum impudenter invadentem, militibus distribuisse, scilicet Gunferio nepoti suo regionem Herbadillam (Herbauge), Reinerio Metallicam (Mauge) et Girardo Theofalgiam (Tifauges); quæ omnia illis hereditario jure concessit [Ibid. tom. VII, pag. 47.] . Luctuosam Armoricæ conditionem vivis coloribus describunt patres Concilii Tullensis, anno 859 celebrati, in epistola sua synodali ad Britones, propter scelera sua excommunicatos, qua monstrant nihil sanctum genti fuisse [Labbe, tom. VIII Conc. col. 696.] . Atque isto circiter tempore parentes B. Herefridi, ut patriæ suæ calamitates effugerent, ad interiorem Galliam emigrasse censemus: nobiles quidem genere, inquit biographus noster num. 1, sed nobiliores erant sanctitate, ac maluerunt, relicta patria infelici, sibi Deoque in tranquilliori regione vacare.

[4] [origo familiæ Armorica;] Est et alterum, quod mihi suadet, familiam B. Herefridi in interiorem Galliam isto circiter tempore immigrasse: nempe, ut habet biographus num. 2, Gauterio, episcopo Aurelianensi, ex cujus processerat progenie, procurante, ad imperatoris aulam directum fuisse Herefridum nostrum. Antequam vero Aurelianensem cathedram adipisceretur Gauterius, fuerat S. Martini Turonensis alumnus [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1426.] ; adeoque ad metropolim pertinebat, sub qua Armorica universa constituta erat. Ast eo ipso tempore desciscebant Britones a Turonensi metropolita et proprium sibi constituerant archiepiscopum Dolensem: proptereaque Tullense jam citatum concilium anni 859 canone VIII habet [Labbe, tom. VIII Conc. col. 678.] : Ad episcopos Britonum, qui se contra auctoritatem a metropoli sua moliuntur discindere, synodus litteras secundum auctoritatem sacram direxit, quatenus ad suam metropolim redeant, eique debito jure se subdant, nec a canonica et episcopali communione se segregent. In epistola autem synodali, ad episcopos Britonum directa, monentur, metropolitano suo competentem reverentiam eos debere, ita ut præter ejus præsentiam aut consensum, nullus in regione canonice possit ordinari episcopus, nec illos generale aliquid sine ejus consensu posse sancire [Ibid. col. 696.] . Existimo autem Gauterium, Turonis educatum, noluisse schismati Armorico adhærere, et in Galliam confugisse, quo secum adduxit familiam: nam non ita diu post nepotem suum Gauterium ad Senonensem [Gall. Christ. tom. VIII, pag. 1426.] , et consanguineum B. Herefridum ad Autissiodorensem cathedram promotum vidit. Est et tandem tertium, quod familiæ B. Herefridi migrationem suadere potuit: nam in eadem epistola synodali injungitur episcopis Britonum, ut Salamoni, qui Britannorum tenebat regionem, inter alia suggererent, quanto animæ suæ periculo Britannorum dominationem invaserit, quum domno nostro regi Carolo fidelitatem prius juraverit [Labbe, col. 696.] . Multiplici itaque ratione explicatur, quomodo familia Armoricana interiorem Galliam petere potuerit, hinc scilicet schismate impellente, illinc urgente fidelitate regi jurata.

[5] [in schola palatina, tunc florenti,] Porro Carnoti, ut loquitur biographus num. 2, aliquantisper liberalibus institutus studiis, ut in eum literalis scientia concurreret, domino Gauterio, sanctæ Aurelianensis Ecclesiæ episcopo, id procurante, ex cujus processerat progenie, ad supradicti imperatoris famulatum serviturus dirigitur. Gauterius anno circiter 867 Agio episcopo in sede Aurelianensi successit. Quum itaque isto episcopo procurante ad aulam regiam admissus fuerit B. Herefridus, id post annum 867 accidere debuit: quumque præterea beati viri accessus ad aulam contigerit, postquam Carnoti aliquantisper liberalibus institutus studiis fuisset, ac proin adolescentiæ annos vix egressus esset, satis verisimile est, B. Herefridum tunc vicenarium fuisse: unde eumdem natum circa annum 850 habebimus: adeoque anno ætatis trigesimo septimo, Christi 887, episcopus factus, prope sexagenarius, anno 909, obiit. Porro celebris valde erat schola palatina sub imperatore Carolo Calvo, utpote quæ primariis literarum et scientiarum magistris floreret, et liberalium disciplinarum cultum, Normannicis vastationibus vexatum, ad pristinum honorem restituere satageret [Hist. lit. de la Fr. tom. IV, pag. 224.] . Id luculenter confirmat Hericus, monachus Autissidorensis, in epistola ad Carolum Calvum, quam Vitæ metricæ S. Germani Autissiodorensis præmisit, quamque ediderunt nostri in ejusdem Actis [Act. SS. tom. VII Jul., pag. 222.] . Ita namque, ait, spretis cæteris, in eam mundi partem, quam vestra potestas complectitur, universa optimarum artium studia confluxerunt, ut verisimile habeam, jamdudum eas humanæ perosas inertiæ, terris penitus excessisse, nisi vestræ integritatis amplitudine tenerentur; in qua etiam unicum suæ professionis culmen ac fastigium (ut palam eminet) mirabiliter collocarunt. Hinc est, quod, quum sit perantiqua sententia, “Silent leges inter arma;” hæc tamen tam belli quam pacis tempore, apud vos plurimum semper obtinent dignitatis. Ita ut merito vocitetur schola palatium, cujus apex non minus scholaribus quam militaribus consuescit quotidie disciplinis.

[6] [informatus, a rege] Scholam autem palatinam episcoporum seminarium fuisse, multiplicia ostendunt exempla [Hist. lit. de la Fr. tom. IV, pag. 225.] . Quamvis enim clero et populo viduatæ Ecclesiæ in eligendo novo pastore suæ non undequaque periissent partes, maximas tamen obtinebat rex, ut satis constat ex can. VII Concilii III Valentini, anno 855 celebrati, qui habet [Labbe, tom. VIII, col. 138.] : Quia indiscussi et inexaminati, scientiæque literarum pene ignari, minusque apostolicæ præceptioni appropinquantes, peccatis nostris agentibus, per civitates episcopi ordinantur; qua occasione maxime vigor ecclesiasticus deperit; placuit, ut si quando alicujus civitatis episcopus a vocatione Domini decesserit, a gloriosissimo principe supplicando postuletur, ut canonicam electionem clero et populo ipsius civitatis permittere dignetur. Atque ita aut in clero aut in diœcesi certe ipsa, vel, si opus sit, in vicinia ipsius probata et officio digna persona quæratur, quæ inventa consensu totius cleri et populi ad honorem civitati ipsi præficiatur. Sed et si a servitio pii principis nostri aliquis clericorum venerit, ut alicui civitati præponatur episcopus, timore casto sollicite examinetur, primum cujus vitæ sit, deinde cujus scientiæ: et vigore ecclesiastico sub oculis Omnipotentis Dei agat metropolitanus in hac parte, episcopis, sicut Dei ministris, adjutorium ferentibus, ne maculatæ vitæ et pompis sæculi turbidus, et simoniaca hæresi pollutus, humilibus et mundis membris Christi, Ecclesiæque ipsius superponatur episcopus: nec præsumat illiteratum et cupiditate nimia cæcatum, redditurus facti sui rationem, populo Dei præficere. Si necessarium idem metropolitanus viderit, ne tantum malum cogatur agere, ut indebito honorem, bonis tantum debitum, tradat; instruat populum, informet clerum, potius adire clementiam imperialem, et ipse cum coepiscopis, quibus valuerit modis, adeat, ut Ecclesiam Dei gloriosus imperator digno honoret ministro. Si autem turpiter, cupiditate quacumque victus, aut aliquo munere deceptus, tantum opus negligenter et ægre fuerit exsecutus, judicia omnia cernentis Dei se incurrere non dubitet, sed et sententia fratrum se noverit esse culpandum.

[7] [episcopus Autissiodorensis Ecclesiæ destinatur,] En igitur norma, qua in Galliis sæculo nono episcoporum fiebat electio. Imprimis scilicet petebatur a rege liberæ electionis licentia, quæ videtur plerumque concessa, nisi quis clericus palatinus, rege consentiente, se offerret ad episcopatum adeundum. Tunc quidem ab metropolitano et reliquis provinciæ episcopis exploranda erant, vitæ integritas, literarum doctrina, inquirendum etiam erat, an malis artibus tanto ministerio se obtrusisset. Quod si minus idoneus aut etiam indignus repertus fuisset, adeundus erat rex ipse sive per legatos sive per ipsum metropolitanum, ut alterum rex suggereret, qui digne fungi posset officio episcopali. Ad hanc normam celebrata fere fuit B. Herifridi electio in episcopum Autissiodorensem. Interea, ait biographus num. 2, urbis Autissiodorensis in unum collocata cleri et plebis congerie, de eligendo pastore consilium quæritur, atque ad regiæ magnificentiæ aures nuntius percito dirigitur: nec mora, rex, audito antistitis obitu, omni cupiditatis ardore deposito, divina præordinante clementia, consilio aulæ regiæ procerum, acclamantibus cunctis, domino Herefrido, cum summa reverentia nominando, pastoralem confert baculum, atque ad Senonensem urbem dirigit ordinandum. Quem divinissimus archipontifex Gauterius cum summo honore excipiens, consensu cleri et plebis, illuc hujus rei gratia confluentis; festivitate Sancti Joannis … in Nigello cœnobio ordinavit, et cum summa exsultatione in hanc sedem inthronizavit. Qui tunc, scilicet anno 887, in Gallis regnabat rex, erat Carolus Crassus, Ludovici Pii ex Ludovico Germanico nepos. B. Herefridi secundum commendationem regiam electio facta est a clero et populo, Senonas ad hoc convocato, quam probarunt etiam episcopi provinciæ ad normam canonis supra citati.

[8] [et canonice eligitur ac consecratur;] Ordinatus fuit B. Herefridus in festo Decollationis S. Joannis Baptistæ, seu die XXIX Augusti, qui anno 887 in feriam III incidebat. Quæ autem causa fuerit, ut episcopalis illa consecratio facta fuerit in Nigello monasterio Trecensis diœcesis (Nesle-la-Reposte, in districtu Sparnacensi, hodie in episcopatu Catalaunensi) ignorare se dicit Joannes Lebeus in sua Historia diœcesis Autissiodorensis: conjectat vero, aut officium quoddam ecclesiasticum Nigelli peragendum fuisse, aut, Normannis circa leaunam fluvium infestis, tutiorem consecrationi locum Nigellum exhibuisse, aut tandem Trecensem episcopum, qui consecrationi cooperari debebat, morbo impeditum, istic substitisse [Mémoires concern. l'hist. d'Aux. tom. I, pag. 212. Edit. Paris. 1848.] . Quod si ita fuerit, satis est causæ, cur consecratio B. Herifridi Nigelli in diœcesi Trecensi celebrata fuerit. Addit dein biographus: Galterius cum summa exsultatione in hanc sedem inthronizavit B. Herefridum: scilicet, ut habet kalendarium vetus Autissiodorense [Martene. Ampl. Collect. tom. VI, col. 718.] , in Nativitate B. Mariæ sedit primum in cathedra episcopali. Ab hac porro die VIII Septembris computandum est tempus episcopatus B. Herifridi: vixit, ait biographus, num. I. in episcopatu annos XXII, mensem unum, dies XVI. Quod si ab VIII Septembris ad diem emortualem, XXIII Octobris, calculum instituamus, intervallum mensis unius et dierum XVI reperiemus. Sed aliam temporis rationem iniit scriptor Historiæ episcoporum Autissiodorensium, quando in B. Herefridi decessore, Vribaldo seu Wibaudo, qui obiit IV id. (XII) Maji, dicit [Labbe, Nov. Biblioth. tom. I, pag. 435.] : Mansit Ecclesia absque pontifice menses III, dies XVII: etenim a die XII Maji ad XXIX Augusti, qua episcopalem consecrationem accepit antistes noster, sunt accurate menses tres et dies septemdecim. Unde liquet tempus episcopatus quandoque ab ipsa consecratione, quandoque ab inthronizatione desumi.

[9] [bona, suæ Ecclesiæ subtracta,] Qualiter deinceps, inquit biographus num. 2, vixerit B. Herifridus, et quam nobilem se normamque virtutum omnibus præbuerit, plus supersunt, qui hæc luce clarius norunt. Quibus ex verbis deducere licet, beatum virum sanctissime episcopali officio perfunctum fuisse. Nihilominus Joannes Lebeuf, quasi mirabundus, animadvertit, beatum antistitem tempore pontificatus annorum XXII unico interfuisse concilio, scilicet Magdunensi ad Ligerim (Meun-sur-Loire, Depart du Loiret), in diœcesi Aurelianensi [Mém. tom. I, pag. 218.] . Verum inter annum 887, quo episcopus consecratus est, et annum quo obiit, 909, præter Magdunense, nullum in provincia Senonensi occurrit concilium, cui præsens adesse debuerit. Quod dein Synodo Remensi anni 893, quamvis satis vicinæ non interfuerit, ratio probabilis est, quod Fulco, Remensis archiepiscopus, in eo consessu Carolum Simplicem ad regnum promoverit et unxerit in regem: dum e contrario Gualterius Senonensis Odonem Francorum regem anno 888 diademate cinxisset [Gall. Christ. tom. XII, col. 28.] . Satis igitur verisimile est, B. Herefridum aut noluisse, aut non potuisse a suo metropolitano desciscere, adeoque a conventu Remensi abstinere debuisse. Est altera Synodus Remensis anno 900 habita, in qua anathemate perculsi fuerunt interfectores Fulconis archiepiscopi: sed præter Rotomagensem archiepiscopum soli episcopi Remensis provinciæ synodo adstiterunt [Labbe, tom. IX, Conc. col. 481.] . Reliqua autem concilia, hoc temporis intervallo per Gallias celebrata, in remotis provinciis convocata fuerunt, ad quæ proinde vexatissimo sæculo accedere vetabatur. Ex hoc igitur capite, nihil occurrit, unde quidpiam negligentiæ aut vecordiæ famæ B. Herefridi aspergatur.

[10] [obtentis regiis literis, quæ] Ad id autem præcipue B. Herefridus pontificatus sui tempore incubuit, ut vastatam Ecclesiam suam instauraret, et bona, iniquitate hominum distracta, restituta haberet. Initio, ut videtur, sui episcopatus Autissiodorensis civitas, inquit biographus num. 3, improvise flammis exusta, penitus versa est in cineres tantum et rudera. Quapropter B. Herefridus hoc animo induxit suo, numquam sibi aliquid facturum habitaculum, donec ædes Dei in pristinum redigerentur statum. Quas, parvo contentus tuguriolo, mox reædificari cœpit, et funditus eas opere mirifico exornavit. Incendii itaque calamitatem eatenus reparavit, quatenus successori suo solæ ædes episcopales reficiendæ superfuerint. Cæterum templum cathedrale, a B. Herefrido instauratum, centum viginti post annis denuo conflagravit; quod Hugo Cabilonensis, episcopus Autissiodorensis, cœpit majore ambitu ac cryptarum curvaturis quadris lapidibus certatim reædificare [Labbe, Nov. Bib. tom. I, pag. 450. Lebeuf. tom. I, pag. 255.] . Ac in tali statu matrix ecclesia permansit, donec Gulielmus II, episcopus Autissiodorensis, anno 1215 novum ædificium adorsus est. Eo scilicet tempore, habet Historia episcoporum [Labbe, pag. 490. Lebeuf. pag. 367.] , circa novas ecclesiarum structuras passim fervebat devotio populorum. Videns itaque episcopus ecclesiam suam Autissiodorensem structuræ antiquæ minusque compositæ squallore ac senio laborare, aliis circumquaque capita sua extollentibus mira specie venustatis, eam disposuit nova structura et studioso peritorum in arte cæmentaria artificio decorare, ne cæteris specie studiove penitus impar esset. Addit scriptor, Gulielmum primo anno circiter septingentas libras de proprio præter oblationes fidelium et præter jurisdictionis suæ proventus, quos ad hoc ab initio deputaverat, in sumptus ejusdem operis erogasse. Quæ pecunia, si hodierna moneta æstimatur, efficiet pro primo anno circiter 80,000 francorum, ac dein in singulas hebdomadas francos 1,137 [Mém. prés. par divers sav. à l'Acad. des Inscr. et Belles-Lettres. tom. I, pag. 273.] . Ac tantis expensis constructa est ædes cathedralis, quæ hodie visitur.

[11] [partim citantur,] Præter curam instaurandi sacras ædes, igne destructas, ad id etiam incubuit B. Herefridus, ut Autissiodorensi sedi subtracta beneficia, solerti cura, summaque vigilantia, regalibus præceptis ac apostoliciis privilegiis sancita, suo loco restitueret, ut habet biographus num. 3, additque: Ex quibus Malliaci cum suis adjacentiis medietatem ad concinnanda luminaria contulit, alteram canonicis ad refectionem die obitus sui præparandam concessit. Crevennum etiam villam et Narciacum ac Novicum cum suis appendiciis sibi suisque successoribus perpetuo servitura, diu multumque laborans, impetravit. Enimvero horum prædiorum chartæ hactenus servatæ fuerunt. De Malliaco quidem est diploma Caroli Simplicis, referens [Lebeuf. Hist. d'Auxerre, tom. IV, pag. 26.] , qualiter Herefridus, venerabilis Autissiodorensis Ecclesiæ episcopus quædam præcepta imperatorum et regum … obtulit obtutibus nostris, in quibus continebatur, quemadmodum ipsi antecessores nostri quasdam res, in pago Autissiodorensi consistentes, hoc est Malliacum cum omnibus appendenciis suis, situm super Icaunæ fluvium, olim injuste a præfata Ecclesia abstractum, juste et rationabiliter reddidissent. Quapropter sancimus, ut sicut in illo continetur præcepto, ita et deinceps per hanc nostram succedentibus temporibus auctoritatem firmum et inconvulsum permaneat, nullo umquam successorum nostrorum id irrumpente… Actum pridie idus Martii, indict. V, anno X regnante Carolo gloriosissimo rege, redintegrante V. Actum compendio palatio, in Christi nomine feliciter. Amen. Scilicet mortuo Odone, qui partem Galliæ regio titulo gubernarat, die III Januarii 898, universæ Franciæ proceres, Carolum regem salutarunt, atque hinc fit, ut annus vulgaris 902, quo diploma fuit datum, quintus esset ab redingrato regno Franciæ.

[12] [restituit.] Quoad autem Crevennum villam, eam jam biennio ante Ecclesiæ restitutam voluerat idem Carolus rex, ut constat ex ejus diplomate, in quo dicit [Martene. Ampliss. Collect. tom. I, col. 256.] : Notum esse volumus cunctis fidelibus Sanctæ Dei Ecclesiæ et nostris, præsentibus scilicet atque futuris, quoniam nos de æterna cogitantes remuneratione et gloriosi avi nostri, piæ memoriæ Caroli imperatoris ac genitoris nostri domni Hludovici regis animarum remedio, quamdam villam, quæ vocatur Crevennus, sitam in pago Autissidorensi super fluvium Icaunæ, per deprecationem dilecti carissimi nostri Richardi, venerabilis comitis, sanctæ matri ecclesiæ Autissiderensi, in honore beatissimi Christi Martyris Stephani fundatæ, atque rectori ejus Herifrido, dilecto ac venerabili nobis episcopo, reddimus et restauramus, atque perpetualiter confirmamus. Ipsa autem villa eidem matri ecclesiæ olim abstracta, propter vestituram nonas et decimas persolvere hospitali ipsius annis singulis visa est. Unde hoc nostræ celsitudinis præceptum fieri jussimus, ac præfato venerabili episcopo Herifrido dedimus; per quod præfatam villam Crevennum cum omnibus integritatibus et appendiciis suis … præfatæ Ecclesiæ memoratus pontifex ac successores ipsius jure firmissimo perpetualiter teneant atque possideant, sicut alias res ipsius Ecclesiæ, nemine inquietante. Sed et successores nostros obnixe poscimus, ut hanc nostram restaurationem congruo in futurum loco convenientes ob amorem Dei, Sanctique Stephani ratam et stabilem esse permittant, sicut sua statuta stabilia manere desiderant… Datum anno VIII regnante Domno Karolo gloriosissimo rege, redintegrante tertio. Actum Compendio palatio. Qui citantur in diplomate Carolus imperator et Ludovicus rex, avus et pater Caroli, sunt Carolus Calvus et Ludovicus Balbus, e quibus Carolus Simplex proxime descendit. Atque hæc sunt quæ in Actis B. Herifridi illustranda habuimus: reliqua in ipsa Vita annotabimus. Sedit porro annis XXII, mense I, diebus XVI, adeoque Autissiodorum ingressus die VIII Septembris 887, diem suum obiit die XXIII Octobris 909, quem annum in capite hujus Commentarii signavimus.

VITA B. HERIFRIDI, EPISCOPI AUTISSIODORENSIS,
Ex Historia episcoporum Autissiodorensium, tom. I Novæ Bibliothecæ Mss. Phil. Labbe.

Herifridus, episc. conf. Autissiodori (B.)

BHL Number: 3834

AUCTORE ANONYMO AUTISSIODORENSI.

[B. Herifridus, Carnotinatus,] Herifridus, natione Carnotensis, vixit gloriose in episcopatu annos XXII, mensem I, dies XVI a. Hic vir nobilissimus qualiter hanc suscepit dignitatem, qualis in pontificatu, qualis et ante fuerit, non allegare litteris, indecentissimum est. Eo siquidem tempore Carolus, nulli virtute secundus, totius orbis gubernabat imperium; quo hospite *, felices exstitere res mundi, quia et rex philosophabatur, et philosophus regni moderabatur habenas b; nam licet in diversa, utpote regum omnium potentissimus, extenderetur animus, liberalium artium ferulas a palatio numquam videret * deesse, sed regiæ dignitatis aulam totius sapientiæ gymnasium mirareris exsistere c. Ad hunc locum quique nobiles et regni optimates discendi gratia humani et ecclesiastici habitus soboles destinabant; certi utriusque disciplinæ dogma oppido refulgere. Inter alios denique superbi sanguinis juvenes, inibi exsultantibus animis confluentes, aderat præfatus vir, ex nobilissima Armoricani tractus prosapia derivatus d, Herifridus nomine, morum sanctitate probatissimus, vultu et conversatione angelicus, ardens in humanis tenebris divinæ contemplationis radius. Hujus pater Herifridus nominatus est, mater vero Hisemberga est nuncupata: nobiles genere, nobiliores sanctitate: qui licet forent conjugati sæculo, erat tamen in cœlestibus illorum conversatio; qui præfatam prolem tenere diligentes, Omnipotentis et Beatæ Mariæ servitio tradiderunt: in Carnotensi urbe, unde et ipsi oriundi erant, ingenti gratulatione eum tonsorantes e.

[2] [in schola palatina educatur; episcopus factus,] Ibi aliquantisper liberalibus institutus studiis, ut in eum literalis scientia concurreret, domino Gauterio, sanctæ Aurelianensis Ecclesiæ episcopo, id procurante, ex cujus processerat progenie, ad supradicti imperatoris famulatum serviturus dirigitur f. Illic plene Scripturarum perscrutans paginas, senioris hic * inhæsit servitio, ut numquam ab ejus vellet præsentia discedere, numquam ab ecclesiasticis negotiis separari. Interea urbis Autissiodorensis in unum collocata cleri et plebis congerie, de eligendo pastore consilium quæritur; atque ad regiæ magnificentiæ aures nuntius percito dirigitur: nec mora, rex, audito antistitis obitu g, omni cupiditatis ardore deposito, divina præordinante clementia, consilio aulæ regiæ procerum, acclamantibus cunctis, domino Herifrido, cum summa reverentia nominando, pastoralem confert baculum, atque ad Senonensem urbem dirigit ordinandum. Quem divinissimus archipontifex Gauterius h, cum summo honore excipiens, consensu cleri et plebis, illuc hujus rei gratia confluentis, festivitate S. Joannis, qua capite præciso cœlestibus est insinuatus sacrariis i, in Nigello cœnobio k ordinavit, et cum summa exsultatione in hanc sedem inthronizavit l. Ubi qualiter vixerit, et quam nobilem se normamque virtutum omnibus præbuerit, plus supersunt, qui hæc luce clarius norunt. Et quoniam hostis humani generis adversus justos amplius fraudis suæ pervigil tendit muscipulas, diversa huic viro apostolico ingessit tentamina, ut a veritatis tramite exorbitantem ad sua male suadens verteret consilia.

[3] [civitatem incendio vastatam, instaurat,] Nam civitas, improvise flammis exusta, penitus versa est in cineres tantum et rudera. His ita gestis, carus Domini Herifridus hoc animo induxit, suo, numquam sibi aliquod facturum in urbe habitaculum, donec ædes Dei, ecclesia scilicet Beatæ semper Virginis Mariæ ac Sancti Joannis, simulque Primi Martyris Stephani in pristinum redigerentur statum m. Quas, parvo contentus tuguriolo, mox reædificare cœpit, et funditus eas opere mirifico exornavit. In hujusmodi studio usque ad vitæ terminum permansit. Sicque, ecclesiis nobiliter restructis, antecessorum suorum domos condere mors infelix prohibuit. Multa denique præfatæ sedi subtracta erant beneficia, quæ solerti cura, summaque vigilantia, regalibus præceptis ac apostolicis privilegiis sancita, suo loco restituit. Ex quibus Malliaci n cum suis adjacentiis medietatem altari ad concinnanda luminaria contulit, alteram canonicis ac refectionem, die obitus sui præparandam, concessit. Crevennum etiam villam et Narciacum ac Novicum o, cum suis appendenciis sibi suisque successoribus perpetuo servitura, diu multumque laborans, impetravit. Artadum denique et in Capilliaco mansum unum, in Lindriaco alium p, et farinarium q, quod est secus murum urbis, ad parandum in die ordinationis suæ edulium fratribus concessit. Oratorium sane beatissimi Clementis, quod est in eadem urbe, flammis exustum, restauravit r, eique per deprecationem Herimberti, qui his jure beneficiario utebatur s, Chimiliacum villam cum ecclesia Sancti Andreæ, quæ est in Gurgiaco, attribuit, præcepto confirmans regio t. Eodem pacto, ut idem Herimbertus, ecclesiæ sibi commissæ fidelissimus filius, qui omnium ecclesiarum restaurationi post prælibatum pontificem insudavit, eisdem rebus adhuc vivens frueretur, unusque post illum, quem eligeret propinquus, sicque necessaria præfato ministrarent oratorio, et die festivitatis Sancti Clementis Martyris v congruum canonicis impertirent pastum, quatenus ipsius apud Deum Omnipotentem interventu, cui angelicis etiam manibus in mari præparata est domus, criminum fluctibus exoneratam ad æternæ quietis portum suæ virtutis anchora introduceret, et clementiæ suæ sinu jugiter confoveret. Idque domini Gauterii Archimandritæ w, suæque diœceseos pontificum auctoritate in perpetuum durabile sanxit. In Arbrico x quoque mansa quatuor altari ecclesiæ S. Stephani in archiclavi dominio condonavit, in Senonico etiam pago et comitatu apud Noerolium villam y supra fluvium Ichaunæ mansa videlicet XXXVI et tertiam partem mansi, quod quondam fuit beneficium Aganonis, cum alodio in Pomerio villa supra fluvium Orosæ z, quod Wlfagius S. Stephano dedit ad restaurandum ecclesiæ ipsius Martyris fabricam, in ministerio archiclavi aa contulit: eo tamen tenore ut et villam et alodium jam dictus Wlfagius ac filius ejus Anseisus teneant et in censu XV solidos archiclavo persolvant: illis vero mortuis, eædem res in ministerium redeant archiclavi. Innumera quippe sunt sanctitatis ejus insignia, quæ penitus narrari carnalis lingua minime sufficiet.

[4] [mirabiliter a podagra,] Nunc siquidem beatum virum, de Christo jugiter ruminantem, ægritudo podagricæ passionis subito invasit, chiragræ etiam, ac omnium in corpore artuum languor ingens, qua diu multumque gravatus est molestia: sed tamen animus a divina meditatione numquam vacabat. Beatæ semper Virginis Mariæ, ac Sancti Joannis, dominicæ Incarnationis prævii, necnon etiam domini Stephani suffragiis jugiter se efflagitans relevari. Quadam autem die validissimus tumor pedibus ejus sese ingessit, adeo ut sapiendi et mandendi facultatem ei penitus velaret *. Tum subito corvus, ales cadaverum amica, oblita propriæ naturæ, partem stanni, qua fuerat cocleare bb coopertum, ore patulo arripuit, et ante episcopi fenestram, juxta quam cubitabat, projecit; quæ stanni particula ante præsulem allata est: quam pontifex arripiens, invocato Domini nomine, fidensque se meritis S. Stephani posse sanari, stannum pedibus superposuit, moxque dolor abcessit. Nec mirum: si hæc avis Domini imperio malagma pedibus sancti viri contulit, quæ etiam Heliæ famem carnis edulio refecit. Aliquandiu præterea desiderans uti colloquio domini Rithveri, Augustæ Tricorum episcopi cc, villarem supra fluvium Ichaunæ adiit, quo præfatus pontifex alacriter obvius processit, ubi mutuis se confoventes amplexibus, longam de religione protulere sententiam. Erat autem fons, delicabiles ebulliens aquas dd, quas vir magnificus, Herifridus episcopus, intuens, lagenam fictilem, eadem lympha plenam, deferri jussit; equoque insidens, et facto desuper Crucis signo, vas accepit. Ast equus ferocissimus, lagenam super se sentiens, exsilivit, sicque vas, ut plenum fuerat, solo tenus projecit: mira res: vas enim, ut plenum fuerat, ac si manibus leniter deponeretur, super tellurem resedit, et aquas in se, ne vergerentur, retinuit. Mirati sunt omnes, qui aderant. Idem quoque lympham ad se demum reportari jussit, et nomen Domini benedicens, sufficientissime hausit, suoque coepiscopo et reliquis hoc admirantibus bibendum dedit. Hoc meritum fuisse pontificis Herifridi et domini Rithuei nemo, sanum sapiens, dubitet. Cæterum post longa inter se affamina et dulcia inter Sanctos oscula, quique redierunt ad sua.

[5] [aliisque infirmitatibus liberatur;] Quumque ad civitatis mœnia dominus Herifridus redire disponeret, deprecatus est ejus magnificentiam Hermembertus illi fidelissimus, quo in ecclesiam sancti Andreæ, quæ est in Gurgiaco, ea nocte moraturus secederet; cui id, quod petebat, concessit; ubi ea die moratus est. Quumque eas, quæ pontificem decebant, præfatus Hermembertus præpararet, repente febrium vapore sic accensus est, ut nihil nisi fervorem sentiret. Quod Herifridus gloriosus aspiciens, invocato nomine Domini, ne amplius hanc sentiret molestiam, per eumdem Dominum interdixit, moxque dolor omnis in eo conquievit: deinde cibo sumpto, nox ruit, et præscriptus præsul cubitum perrexit. Igitur Omnipotens Deus, sicut secretorum scrutator est incircumscriptus, ita etiam servos suos diversis occulte examinavit generibus. Namque, ut se habet humana fragilitas, propter tantum sibi collatum munus ne se præsul extolleret, æstus, quos sua obtestatione et merito ab alterius corpore submovit, ad proprias vires justa Dei sententia retorsit; quippe qui lætus et incolumis thoro membra intempestæ noctis silentio locaverat, a somno excitatus, ingentem febrium dolorem in toto corpore sensit: qua ægritudine percussus, ad S. Andreæ ecclesiam pernici gressu confugit, ibique, quod residuum noctis fuerat, Domino supplicans, peregit; dehinc, illucescente die, sacra Missarum solemnia celebraturus accingitur, quo, hausto a divino fonte consilio, Corporis et Sanguinis Domini libamen sumeret, ut ejus virtute cuncta infirmitatis infestatio conquiesceret. Quod divina virtus petenti non denegans *: illico enim, ut redemptionis nostræ donum inæstimabile ore sumpsit, febrium calor, ac si numquam in eo fuisset, exstinctus est.

[6] [in alios beneficus,] Illud præterea non omittendum, quod et in sede pontificali et in locis circumpositis divulgatum novimus: asserunt enim hi, qui illius tempore scholaribus studiis insistebant, quod si mane ejus benedictione, aut saltem præsentia frui mererentur, omnem, ne eo die virgis aut baculo cæderentur, exclusam esse formidinem ee. Omnibus quippe omnia factus est: senes enim ad potiora suo invitabat exemplo, juvenes placido, ne desiperent, corrigebat eloquio; adolescentes pietatis summæ sustentabat gremio; divites, ut sua Domino largirentur, seque divitiarum dispensatores, non dominos, constitutos esse, reminiscerentur, jugi studio informabat; pauperibus etiam, velut hilaris dator, sua minime negabat, nam clericos, stipe et vestibus indigentes, quamdiu aderat, secum, ut filios, reficiebat, cunctaque necessaria subministrabat: alicubi quoque proficiscens, nominatim singulos, quos necessitas urgebat, propter canonicum victum jugiter diario, donec rediret, ministris alere præcipiebat. Hujus erat studii, hujus sollicitudinis, ut de ovili dominico nullam ovem lupi, jugiter insidiantis, morsus laceraret; sed ut bonus pastor gregem, sibi creditum, jejunando, pernoctando, orando jugiter defendebat.

[7] [condito pio testamento, in pace quiescit.] Dum talia aguntur, omnipotentissima dispositrix et moderatrix æquissima Dei virtus, Deique sapientia famuli sui meritum probare non distulit: nam prolixus languor compagem corporis graviter dissolvere cœpit; ita ut nullum membrum suo valeret jungi * officio. Nec tamen sic a Dei sui cessabat obsequio: lingua enim tantum incolumis, laudes Domini personabat, ejusque mentem divinarum scripturarum meditatio confovebat; utque in futuro salutari hostia, quæ Christus est, non indigeret, ipse in præsenti hostia viva fiebat, usus egregii prædicatoris Pauli exemplo dicentis: “Ego jam immolor et tempus meæ resolutionis instat” [2 Tim. IV, 6]. Fidenter dici potest, quia ad suum Omnipotens Deus invitabat collegium, cujus in terris positus sectabatur exemplum. Tristabatur clerus, lugubri mœroris pallio obsitus, ac pastoris benedictione indigens, eumque diutino languore fatigari suspirans, lamentabatur. Præsul autem, ut vicinum sensit appropinquare exitum, sciens, non posse, quod deliberaverat, proficere *, summam denariorum, quam ad hoc collegerat, dispertivit. Triginta scilicet libras ad faciendam ante altare S. Stephani tabulam: viginti quoque ad ornanda Beatæ Mariæ, beatique Joannis altaria. Reminiscens, ecclesiam S. Eusebii penitus esse destructam dedit in Loconvaco villa mansa duo et dimidium, in Ceriaco similiter, in Aqua Niolo tertiam partem mansi ff, medietatem altari conferens, alteram canonicis ejusdem loci largiens; idque longe ante mortem coepiscoporum suorum manibus perpetuo duraturum firmavit: reliqua omnia canonicis, suisque erogavit fidelibus. “Nudus, inquiens, more Sancti Job, egressus sum ex utero matris meæ, nudus et revertar illuc.” [Job. I, 21] Omnibus enim membris emortuis, sola in ore lingua palpitans Domino confitebatur. Quid plura? Tandem ægritudo, per artus diffusa, ad vitalia rediit. Convenit illic copiosa civitatis multitudo: occurrunt omnes benedictionis munera implorantes; aderat clerus ejulans, et pro exitu animæ psalmos decantans; moxque, præparatis cineribus et superjecto cilicio, ut virum decet christicolam, se desuper extendi jussit; sicque cum aliis grates Domino persolvens, et sanctæ Crucis signo se cunctosque, qui aderant, muniens, felici transitu migravit ad Dominum, sepultusque est honorifice ante altare semper Virginis Mariæ intra urbis mœnia gg cui vivens perpetuo se devoverat serviturum.

ANNOTATA.

a Tempus pontificatus B. Herefridi, ut jam animadvertimus Commentarii prævii num. 8, currit a festo Nativitatis B. Mariæ seu die VIII Septembris anni 887 et desinit in diem XXIII Octobris 909, qua ratione accurate habemus episcopatus annos XXII, mensem I et dies XVI. Licet enim die XXIX Augusti, in festo Decollationis S. Joannis Baptistæ, ordinatus fuerit, sedis tamen Autissiodorensis possessionem primum die VIII Septembris sequenti adiit.

b Carolus, de quo hic agitur, quasi totius orbis gubernaret imperium, cognomen habet,Calvus, prius partem Franciæ ab anno 840, dein totam ab anno 870, ac tandem Romanum imperium ab anno 875 varia fortuna administravit, defunctus anno 877, die VI Octobris. Ad tempora igitur Caroli Calvi revocanda est B. Herifridi admissio ad scholam palatinam.

c Utrum scholæ palatinæ initia dederint academiæ Parisiensi, medio ævo celeberrimæ, disputant eruditi [Hist. de la Fr. Litt. tom. III, pag. 424, tom. IV, pag. 10.] . Et quidem, quoniam sub prima et secunda stirpe regum Francorum ambulatoria erat aula regia, schola palatina ipsam aulam sequebatur: unde verisimile non videtur, ex palatio prodisse Parisiensem academiam; sed potius ad exemplum palatii, scholas publicas Parisiis erectas fuisse, quæ dein ad tantam celebritatem excreverunt [Cfr Labineau. Hist. de la ville de Paris, tom. I, pag. 71.] . Cæterum scholas publicas Parisiis sub Carolo Calvo floruisse monstrat epistola Nicolai Pp. I, qua regem laudat, quod in regno suo, et specialiter Parisiis bonarum artium studia, prædecessorum suorum cura stabilita, repullulent [Mém. de l'acad. des Inscript. tom. XV, pag. 659.]

d Qua ratione familia Armoricana ad interiorem Franciam confugere illa tempestatepotuerit, utcumque indicavimus Commentarii prævii num. 3 et 4.

e Licet ex se tonsura ecclesiastica necessitatem permanendi in statu clericali non imponeret, erat tamen initiatio quædam, qua quis Ecclesiæ mancipabatur, dicente S. Isidoro Hispalensi lib. II de Offic. cap. 4 [Migne, Patrol. tom. LXXXIII, col. 779.] : Tonsuræ ecclesiasticæ usus a Nazaræis, ni fallor, exortus est (Num. VI, 18). Prius crine servato, denuo post vitæ magnæ continentiam devotione completam, caput radebant, et capillos in igne sacrificii ponere jubebantur, scilicet, ut perfectionem devotionis suæ Domino consecrarent. Horum ergo exemplo usus ab Apostolis introductus est, ut hi qui divinis cultibus mancipati, Domino consecrantur, quasi Nazaræi, id est, sancti Dei, crine præciso, innoventur.

f Gauterius, seu Galterius aut Walterius ab anno 867 aut 868 saltem ad annum 891 sedem Aurelianensem occupavit. B. Herefridi consanguineus, Walterii Senonensis archiepiscopi patruus, videtur plurimum contulisse ad illustrandam familiam suam [Gall. Christ. tom VIII, col. 1426.] .

g Vribaldus seu Wibaudus, B. Herefridi prædecessor, obiit, post annos VII, mensem unum et dies VIII pontificatus, IV id. (XII) Maji 909: ita ut vacaverit cathedra Autissiodorensis menses tres, dies XVII usque ad diem XXIX Augusti, qua consecratus fuit B. Herefridus.

h Gauterius seu Walterius I sedem archiepiscopalem Senonensem a die IV non. (II) Aprilis 887 ad III id. (XIII) Julii 923 tenuit [Ibid. tom. XII, col. 28.] .

i Festum Decollationis S. Joannis Baptistæ in diem XXIX Augusti incidit: anno ordinationis B. Herefridi 887 dies ista erat feria III.

k Nigellum monasterium, aliter Nigella Abscondita (Nesle-la-Reposte, departement de la Marne, arrondissement d'Epernay) olim ad Trecensem, hodie ad Catalaunensem diœcesim spectat: monasterium erat Ordinis S. Benedicti, Congregationis S. Vitoni [Ibid. col. 535.] . Cur autem in aliena diœcesi celebrata fuerit B. Herefridi ordinatio, conjecturis quibusdam utcumque explicuimus, secuti Autissiodorensem historiographum Lebeuf. Cfr Commentarii præv. num. 8.

l Inthronizationem istam die VIII Septembris, seu die undecimo ab ordinatione factam fuisse monstravimus Commentarii præv. num. 8.

m Ædes Dei, ut loquitur biographus, non simplici, sed triplici constabat Autissiodori ecclesia, scilicet S. Mariæ, S. Joannis Baptistæ et S. Stephani: ut liquet ex tabula topographica, Historiæ Autissiodorensi adjecta [Hist. d'Auxerre, tom. III, pag. 14.] . Atque consuetudinis olim fuisse, ut ædes cathedrales tres constituerint ecclesiæ affirmat D. Quantin in sua recentiori editione Historiæ Autissiodorensis, a Joanne Lebeuf conscriptæ [Ibid. tom. I, pag. 185. n.] . Quid habeat veritatis istiusmodi consuetudo, non ausim pronuntiare. Id quidem verum pro aliquibus ecclesiis cathedralibus, v. g. pro Parisiensi, quæ olim tres habebat ecclesias, nempe B. Mariæ, S. Stephani et S. Joannis, quæ postrema erat baptismalis [Lebeuf. Hist. de la ville et dioc. de Paris, tom. I, pag. 6 et 19. Guerard. Paris sous Philippe-le-Bel. pag. 397.] . Frequentius occurrit duplex ecclesia, scilicet ipsa cathedralis et baptisterium juxta eamdem positum: id etiamnum videtur Romæ ad ædem Lateranensem, Florentiæ ad metropolitanam etc. Verum tertiam ecclesiam invenire, facile non est: adeoque quod plerumque non invenitur, licet quandoque occurrat,ad consuetudinem revocari non potest.

n Duplex est circa Autissiodorum Malliacum (Mailly-le-Chateau et Mailly-la-Ville): utrumque ad sinistram ripam Icaunæ fluvii (Yonne), tribusque chiliometris invicem distant: sæculo IX unus erat verisimiliter locus, qui, multiplicato populo, duplicatus fuit.

o Crevennum, oppidulum non indecorum (gallice Cravant aut Crevant) quindecim chiliometris Autissiodoro distans: Narciacum (Narcy) in polyptycho Autissioderensi anni 1535 censetur in archipresbyteratu Varziacensi (Varzy) [Lebeuf. Hist. d'Aux. tom. IV, pag. 310.] . Novicum (probabiliter Neuvy). Sed hujus nominis villæ duæ sunt: altera in hodierna diœcesi Nivernensi, ad quam etiam spectat Narciacum; et altera in districtu Tornodorensi (arrondissement de Tonnerre) dicta Neuvy-le-Sautour: utra vero a biographo indicetur, non est, quod definiam.

p Artadum gallice reddit Joan. Lebeuf Arte, quem locum Polyptychum citatum aut lexica topographica non indicant [Ibid. tom. I, pag. 215.] : Capilliacum interpretatur laudatus Lebeuf Chouilly, hodie in diœcesi Catalaunensi, donec, ait, inveniatur locus aptior [Ibid. l. c.] : Lindriacum (Lindry) in hodierna diœcesi Senonensi, archidiaconatu Autissiodorensi.

q Farinarium, secundum Cangii Glossarium, est molendinum, quo, frumento molito, farina conficitur.

r Oratorium S. Clementis in duplici Polyptycho anni 1535 et 1648 designatur, quasi situm juxta capitulum ecclesiæ Autissiodorensis [Ibid. tom. IV, pag. 305. Pouillé d'Auxerre, pag. 16.] .

s Herimbertum presbyterum dixit Joan. Lebeuf, quem laicum censent editores ejus Historiæ [Hist. d'Aux. tom. I, pag. 214.] . Prior sententia mihi magis arridet: quamvis enim non dicatur aperte clericali militiæ adscriptus, id omnino constat ex biographo nostro et fidelissimum fuisse sui episcopi et omnem operam suam impendisse ecclesiis instaurandis, quatenus omnium ecclesiarum restaurationi insudaverit: quæ meo judicio clericum magis quam laicum indicant.

t Chimiliacum est (Chemilly, dep. Yonne, arrondissement de Tonnerre), in hodierna diœcesi Senonensi. Gurgiacum vero est hodie Gurgy, villa septem chiliometris Autissiodoro distans.

v Festum S. Clementis Papæ et Martyris die XXIII Novembris celebratur.

w Plerumque vox Archimandrita supremum præfectum monachorum significat: aliquoties tamen etiam pro archiepiscopo sumitur, ut variis exemplis docet Cangius in suo Glossario ad h. v.

x Arbricum interpretatur Joan. Lebeuf Esbri, juxta Aponiacum [Ibid. l. c.] .

y Noerolium laudatus Joan. Lebeuf conjectando quoque interpretatur Nolon [Ibid. l. c.] .

z Villam Pomerium Pommeraye et fluvium Orosam Oreuse gallice reddit Joan. Lebeuf, quin propius locum, nisi quod ultra Senonas situm assignet [Ibid. l. c.] .

aa Archiclavus est dignitas ecclesiæ, quæ postmodum thesaurarii nomen assumpsit. Cfr Du Cange h. v.

bb Cochlear aut Cochlea turrim altam significat, quatenus ad ejus fastigium per circulum orbemque conscendatur. Cfr Du Cange h. v. Summitas autem istiusmodi turris plumbo aut stanno ad pluvias arcendas cooperiebatur.

cc Rithverus, in Gallia Christiana Rieveus [Tom. XII, col. 493.] , Trecensem sedem circa finem sæculi noni occupavit: pro qua controversiam videtur habuisse cum metropolitano suo Gauterio Senonensi; quippe qui alium in cathedram Trecensem intrudere moliebatur: sed Formosus Papa jus Rithveri sartum tectum servavit.

dd Suspicatur Joan. Lebeuf indicari Appogniacum (Appoigny) villam, octo chiliometris ab Autissiodoro septemtrionem versus distantem. Est enim ibidem fons aquæ ferruginosæ, adeoque salutaris.

ee Simile quid refertur de S. Aniano, Aurelianensi episcopo, cujus Acta ad diem XVII Novembris illustrabuntur; qui enim scholares hujus Sancti antistitis Reliquias visitassent, ista die pœnas debitas effugiebant [D. Bouquet. Rec. des Hist. de Fr. tom. X, pag. 110.] .

ff Ecclesia S. Eusebii, prius extra, postmodum intra Autissiodorum sita, erat et est hactenus parochialis. Loconvacum (Joan. Lebeuf scribit Loconnacum) est hodierna villa Leugny, XIX chiliometris ab Autissiodoro distans: Ceriacum vero (Joan. Lebeuf Terincum) est villa Cerin sub parochia Chevannes, VII chiliometris Autissiodoro distante: tandem Aqua Niolo (laudato Lebeuf Aquinolium) Avigneau seu Avignol villa IX chiliometris ab Autissiodoro distat.

gg Joan. Lebeuf dicit, B. Herefridum secundum esse Autissiodorensem episcopum, qui intra civitatem sepulturam nactus fuerit. Ast dubito, an accurate id dicatur: etenim si tabulam topographicam, quam in ejus Historia exhibet [Hist. d'Aux, tom. III, pag. 14.] , adeamus, videmus ad undecimum usque sæculum, adeoque centum ab obitu beati antistitis annis, ecclesiam B. Mariæ extra mœnia civitatis fuisse: unde et ei nomen Notre-Dame-la-dehors adhæsit.

* sospite?

* voluit?

* sic?

* vetaret?

* denegavit?

* fungi?

* perficere?

DE S. ELFLEDA SEU ETHELFLEDA VIDUA, GLASTONIÆ IN ANGLIA,

CIRC. MED. SÆC. X.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Elfleda, vidua Glastoniæ (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Distinctio ab homonymis; ejus memoria apud hagiologos; regia prosapia; ætas; S. Dunstanus a calumnia vindicatur.

[S. Elfleda, ab homonymis distincta,] Tres hujus nominis coluntur in Anglia Sanctæ [Cfr Ind. SS. Angl. ad calcem, tom. III, Annal. Eccles. Anglic. Alfordi.] : Elfleda Virgo, abbatissa monasterii Streneshalæ, cujus Acta ediderunt nostri ad diem VIII Februarii [Act. SS. tom. II Febr., pag. 178.] : Elfleda Virgo, filia Eduardi Senioris, de qua agetur die, quo colitur, XXIX Octobris; tertia vero Elfleda Vidua recensetur ab Alfordo in Indice Sanctorum Angliæ sub die XIII Aprilis [Alford. Ind. SS. V°. Elfleda.] ; ast secundum alterum Martyrologium Anglicanum, ejus festivitas ad sequentem diem XIV Aprilis memoratur [British Martyrol. pag. 65.] . Verum licet hæc ita se habeant, omittenda tamen ad diem XIII Aprilis censuerunt majores nostri Acta sanctæ matronæ, aut saltem rejicienda ad diem XIX Maji, quo de S. Dunstano agendum erat [Act. SS. tom. II Apr., pag. 103.] : quo denuo die tacendum sibi arbitrati sunt, quia eam in antiquioribus Fastis necdum inscriptam legerant [Ibid. tom. IV Maj., pag. 350.] . Aderant tamen fasti Ecclesiæ Wintoniensis. Nam Auctarium Usuardi Altempsianum, ad Ecclesiam Wintoniensem olim pertinuisse, ostendit Sollerius noster in sua Præfatione, Usuardo præfixa num. 253: quum ad diem XXX Octobris recenseatur ordinatio sanctissimi antistitis atque patroni NOSTRI Swithini, episcopi Wintoniensis [Mart. Usuardi Præf. pag. LXIII. Cfr Act. SS. tom. I Julii, pag. 321.] . Porro Auctarium habet ad XXIII Octobris: Eodem die Sanctæ Ethelfledæ reginæ. Et certe Alfordus et Martyrologus Anglus eo vecordiæ non processerunt, ut pro libitu inter Sanctos Angliæ recensuerint personas, quæ in antiquioribus Fastis consignatas non repererint. Cæterum illa, quæ de sanctæ matronæ rebus gestis narrant biographi S. Dunstani, ejusmodi sunt, ut magnam ingerant opinionem sanctimoniæ. Deinde sæculo XVI abolita avita per maximam Angliæ partem religione, multa perierint necessario documenta, præsertim ad Sanctorum cultum spectantia. Tandem quod in capite singulorum tomorum protestamur, valeat hic: nec quisquam plus fidei tribuat scriptis nostris quam quæ debetur historiæ, ab hominibus errori obnoxiis conscriptæ. Quapropter opportunum censemus, hunc qualemcumque hiatum claudere hodierna die, qua S. Elfledæ memoria in quibusdam Auctariis Usuardi renovatur.

[2] [vidua fuit regii sanguinis,] Etenim S. Elfledam sub hac die XXIII Octobris memorant Usuardi Auctaria Grevenianum et Altempsianum et Castellanus. Vario modo Sanctæ nomen scribitur: Grevenus quidem minus recte, illam Ethelfredam dicit; Altempsianus Codex et Martyrologium Anglicanum Ethelfledam; Castellanus Edeldredem; Alfordus autem Elfledam, contracto scilicet Ethel in El; quod linguis teutonicis nativum est. Sic in flandrico nostro idiomate Edel in Eel, Neder in Neer etc. contrahimus. Adeo ut Ethelfleda et Elfleda unum idemque, alterum altero contractius, sit nomen. Ab hisce autem nominis formis omnino deflectit Osbernus, S. Dunstani biographus, dum Sanctam nostram Elgivam appellat [Ibid. pag. 363.] : nam de una eademque persona agere utrumque S. Dunstani biographum, ipsa series narrationis et quæ specialiter narrantur, demonstrant. Arturus a Monasterio in suo Gynecæo his verbis Sanctam annuntiat ad diem XIII Aprilis: In Anglia, Sanctæ Elflidæ, Virginis, quæ et illustrata divinæ virtutis signis, vitam sanctissimam morte felicissima consummavit. Quo in elogio mendosa est qualitas Virginis, S. Elfledæ attributa; quum in Vita S. Dunstani coæva clare indicetur fuisse Vidua, quippe quæ post amissum virum vitam ducere vidualem pro virium qualitate desiderabat. Quamquam id aliquatenus excusari posse videatur, quum in quibusdam liturgiis peculiaribus omnes Sanctæ sub Virginibus, tamquam a dignioribus sumpto nomine, recenseantur. Sic in Litaniis quadragesimalibus Breviarii Abendonensis inter Virgines computantur [Fol. V°. lxx. VIII.] : SS. Maria Magdalena, Maria Ægyptiaca, Margareta, Regina Scotorum. Quod pariter in aliis Litaniis ejusdem liturgiæ occurrit.

[3] [non tamen regina,] Præterea citata Auctaria Usuardi S. Elfledæ nomini qualitatem Reginæ addunt. Et quidem illam regio ortam fuisse sanguine, habemus ex biographis: ast reginam veri nominis, seu proprio aut conjugis titulo fuisse, nulla nos monumenta docent. Ratio chronologica satis suaderet, Ethelfledam, conjugem Ethelredi, Merciorum comitis, quæ defuncto marito, Merciis imperavit, huc venire posse, imo quum in ejus aula, teste Willielmo Malmesburiensi [Savil. script. fol. 27.] , educatus fuerit Athelstanus, quem S. Elfleda nostra lauto convivio excepit Glastoniæ, pondus aliquod huic opinationi accedere videtur. Verum Ethelfleda, Ethelredi conjux, curis regni immortua, sepelitur Glocestriæ anno, ut habent Chronologi Benedictini [L'art. de vérif. les dates.] , 918, ut vero Joan. Lingard [History of England, tom. I, pag 128. Edit. Paris. 1840.] , 920: adeoque solido quinquennio antequam S. Dunstanus nasceretur. Ex quo liquido consequitur, Ethelfledam Merciam nullatenus cum nostra S. Elfleda confundi posse. Quamvis autem S. Elfledæ nullum maritum, regio diademate redimitum assignare possimus, non est tamen, cur reginæ titulum eidem abjudicemus. Etenim antiquorum tempore reginæ appellabantur, omnes fœminæ, regio sanguine procreatæ: exempla multiplicia istiusmodi consuetudinis profert Cangius in suo Glossario v° Regina; ac inter alia, Matildis genere regina conjux Gigonis comitis de Albone, sæculo XI florentis, quæ ex Anglia oriunda erat [Bourchenu. Hist. du Dauphiné, tom. II, pag. 375. Editio secund.] , recensetur. Merito itaque pro more istius ætatis reginæ titulus S. Elfledæ, quam scriptor coævus regali ex progenie ortam scribit, attribuitur.

[4] [cujus gesta referunt biographi S. Dunstani:] Quæ de S. Elfleda scimus, derivanda sunt ex Actis S. Dunstani, primum abbatis Glastoniensis, dein Wigorniensis episcopi, ac tandem primatis Cantuariensis, datis ad diem XIX Maji [Act. SS. tom. IV Maji, pag. 344.] . Duplicem autem Vitam ediderunt ac illustrarunt nostri: alteram coævam, a teste oculato conscriptam [Ibid. l. c.] , alteram ab Osberno Cantuariensi, sæculi XI scriptore, concinnatam [Ibid. l. c.] . Ex utraque vero Vita constat, S. Elfledam, utpote quæ S. Dunstano, adhuc Glastoniensi abbate, conscientiæ suæ arbitro ad mortem usque uteretur, ante annum 957, quo hic Wigorniensis episcopus consecratus est, diem suam supremam clausisse. Ex altera porro parte, scimus a sancta matrona convivio exceptum fuisse Athelstanum, Glastonienses Reliquias visitantem, qui anno 940 vita functus est. Imo, ut infra ostendetur, sancta matrona regem anno 929, Dunstano vix quinquenni, Glastoniæ excepit. Nam S. Dunstanus, imperante Athelstano, qui regnare cœpit anno 925, natus [Ibid. pag. 347.] , vix quinquennis fuit, quando rex iste Glastoniam visitavit. Quapropter minus accurate locutus est Osbernus biographus, quando num. 1 dicit, fama S. Dunstani, tum, ut maxime, annos V nati, excitam fuisse S. Elfledam, ut illum conveniret. Quæ cum ex ore illius verbum audisset, adeo delectata est vitæ æternæ dulcedine, ut ulterius neque domum repetere neque loco discedere, sed cum beato Dunstano manere, vivere, mori deligeret. Proinde habitationem sibi in affinitate sacri templi constituens etc. Itaque causa immigrationis Glastoniensis, judice Osberno, S. Elfledæ fuerit sanctimonia B. Dunstani, annos, ut diximus, V nati: quod quidem nemo sine idoneo teste admittet. Et quidem prior vita, a teste oculato conscripta, nihil simile habet: quin potius insinuat, ante ipsum monachatum S. Dunstani, S. Elfledam jam Glastoniam incoluisse; qui locus tempore adolescentiæ S. Dunstani desertus nullatenus erat. Nam sermo fit in ejus Vita priori de quodam Glastoniensis ecclesiæ diacono Wulfredo, quondam S. Dunstani, adhuc inter Deum et sæculum claudicantis, prælato et familiari amatore [Ibid. pag. 349.] .

[5] [S. Elfledæ ætas] Sed enim moriens iste diaconus Dunstano adhuc sæculari apparuit, deditque signum suæ apparitionis, sepulturam Glastoniæ eligendam a magistro et sacerdote S. Elfledæ, tunc, ut series sermonis indicat, eumdem locum incolentis. En verba [Ibid. l. c.] : Contigit, autem iisdem temporibus (deliberante scilicet S. Dunstano de alterutro statu accipiendo) quemdam Glastoniensis ecclesiæ diaconem, nomine Wulfredum, mortem subiisse temporalem: qui B. Dunstano, tempore dum viveret, prælatus pariter extitit et familiaris amator. Hic ergo non admodum longo tempore post discessum apparuit ei gaudens, multa de cœlestibus incognita, insuper etiam omnem seriem vitæ suæ, suæque futuræ ætatis, et eventuum bonorum malorumve fata definiens. Auditis vero beatus vir tantis mysteriorum luminibus, talibusque inevitabilibus vitæ suæ casibus, ait in excessu mentis positus: Si quæ certo relatu affirmas, vera sunt, et credenda, unde cognoscam? Quibus signis patulæ demonstrationis illa mihi patebunt? At ille duxit eum in atrium templi, quo corpora defunctorum humata quiescunt; digitoque demonstravit australi ecclesiæ parte locum inconvulsum, et dixit: Quia hæc, quæ tibi retuli, vera sunt, evidenter scito, quia hoc in loco ante triduum presbyter quidam sepelietur, et nondum infirmatur: corpusculum vero ejus ab occidentali parte templi præsentis tumulandum deferetur. Ad hanc visionis vocem Beatus expergefactus Dunstanus, postque horam primam diei, memor miræ revelationis, cum quibusdam in prænotatum sibi spiritualiter cœmeterii locum venit; necnon accipiens lapidem unum jactabilem, in eum projecit, hocque addidit: Si vera sunt, quæ in somnis vidi, quidam presbyter hic ante triduum debet humari. Porro recedentibus illis, venit cujusdam Æthelfledæ, nobilissimæ ac religiosissimæ matronæ, magister et sacerdos cum alio sociorum contubernio, et obtinuit sibi inter aliqua eloquiorum famina eumdem locum in sepulturam, dicens: Cum mortuus fuero, hic, precor, sepelite me. Erat siquidem ipse multorum testimonio adhuc in corpore sanus. Sed cum inde post paucum abiissent, gravi morbo finitimæ vitæ sarcinatus est; deinde in nocte futura extremum spiritum Christo Domino commendavit, et ante triduum in ipso suæ electionis loco, qui B. Dunstano prius assignatus fuerat, sepultus est.

[6] [ex biographorum verbis] Præterea quamvis S. Dunstanus pristinum splendorem, calamitate temporum obscuratum, restituerit monasterio Glastoniensi; remanserat tamen loci memoria celebris. Cujus rei testem habemus Athelstanum regem ab anno 925 ad 940 [Chron. Anglo-Saxon. Post Bedæ Hist. Anglic. pag. 374 et 377. Edit. Londin. 1849.] : hic enim, ut loquitur prior Vita num. 2, causa precaminum Glastoniam venit, et post precum Missarumque celebrationes, a S. Elfleda lauto convivio excipitur. Supponamus, si lubet, Athelstanum Glastoniam visitasse ultimo regni sui anno seu 940: adhuc attigerit S. Dunstanus ætatem quindecim annorum, adeoque is tunc non erat, qui matronam religiosissimam ad suum colloquium alliceret. Cæterum certiora habemus ex Matthæo Westmonasteriensi, quem ex Alfordo ad annum 929 § 2 cito: Anno, inquit, gratiæ nongentesimo vigesimo nono Æthelstanus Reliquias Sanctorum regni sui orationis gratia, petere decernens, Glastoniæ cœnobium imprimis petivit devotus. Enimvero tunc vix quinquennis erat S. Dunstanus. Opportune itaque Alfordus l. c., statum monasterii Glastoniensis describens: Erat, inquit, locus ille a monachis, qui plura sæcula ibi vixerant, fere derelictus: Hiberni aliquot, puerorum eruditioni operam dantes, monasterii rudera incolebant. Antiqua tamen cœnobii sanctitas obliterari non poterat. Unde qui secretius vivere et cœlo se parari studebant, locum illum silentio et quieti suæ elegerant [Cfr Lanigan. Eccles. Hist. of Irel. tom. I, pag. 329.] . Inter eos autem, qui solitudinis quietem Glastoniæ sibi procurabant, recolenda venit S. Elfleda: quin ullo indicio definire valeamus, quo tempore sanctius id vitæ genus occeperit. Certi si aliquo monumento indigitaretur sanctæ maritus, ejusque obitus; esset argumentum, quo accuratius S. Elfledæ chronotaxis ordinari posset. Id tamen maneat inconcussum, Sanctam matronam diu ante S. Dunstani monachatum Glastoniam incoluisse.

[7] [utcumque definitur:] Senectute bona defunctam fuisse S. Elfledam, satis indicant verba Osberni biographi dicentis num. 1 Innixa manibus suorum ad hominem Dei (Dunstanum) accessit, sanctissimo illius colloquio perfrui desiderans. Sed vix e propinquo definiri potest annus Sanctæ emortualis. Id scimus, S. Dunstanum Glastoniæ constitutum fuisse abbatem anno 944, ut patet ex diplomate S. Edmundi I regis et Martyris, edito ab Alfordo ad an. 944 § IV, et ad annum usque 955 monasterio præfuisse, teste Alfordo ad dictum annum § XI: adeo ut inter hos terminos annus emortualis S. Elfledæ constituendus sit. Proinde rejicienda omnino est opinatio Martyrologii Anglicani statuentis, anno 936 obiisse Sanctam (Alford ad h. a. § V): tunc enim vix undecim annorum ætatem S. Dunstanus attigisset, quod cum rebus gestis Sanctæ matronæ nullatenus componi potest. Quapropter Alfordus in annum 947, ut ibidem habetur § XVI, vitam Sanctæ prorogat. Si suam sententiam aliquo documento confirmasset scriptor eruditus, eam libentes amplecteremur: sed prodigii instar habendum est, mulierem religiosam, ætate provectam, quæ hactenus conscientiæ suæ arbitris non caruerat, tantum statim fiduciæ tribuisse juveni licet sanctissimo, ast XXII annorum nato, ut omnia sua seque ipsa in ejus arbitrium posuerit. Propterea crederem, mortem S. Elfledæ verius post, quam ante annum quinquagesimum sæculi X contigisse. Proinde quum liber sit opinandi terminus, in capite hujus Commentarii malui Sanctæ obitum circa medium sæculum X adscribere.

[8] [ejusque posterioris magistri,] Atque hæc fere sunt, quæ de S. Elfleda dicenda habemus. Opportunum tamen judicamus, quoniam tam frequens nobis de S. Dunstano sermo fuit, diluere criminationem a nostris in Actis ad XIX Maji non excusatam et a quibusdam acatholicis S. Dunstano objectam, quasi perfido machinamento adversarios suos in ruinam præcipitasset. Rem narrat Willielmus Malmesburiensis, de Gestis regum Anglorum lib. II, cap. 9 [Ap. Savil. Rer. Anglic. Scriptt. fol. v°. 33.] , ex quo judicari poterit, quantæ fidei sit accusatio: Defuncto Eadgaro, clerici, quondam ab ecclesiis expulsi, rediviva prælia suscitarunt dicentes, ingens esse et miserabile dedecus, ut novus advena veteres colonos migrare compelleret; hoc nec Deo gratum putari, qui veterem habitationem concessisset, nec alicui probo homini, qui sibi timere posset, quod aliis pro judicio accidisse cerneret. Ea de re in clamores et iras surrectum, et ad Dunstanum perrectum est, præcipue proceribus, ut laicorum est, succlamantibus præjudicium, quod clerici passi fuerant injuste, leniori concilio succidi debere. Nam et unus eorum Elferius omnia pene monasteria, quæ reverendissimus Æthelwoldus monachus et Wentanus episcopus construxerat in provincia Merciorum, magna usus insolentia, evertit. Itaque frequenti synodo coacta, primum Wentoniam ventum. Quis ibi fuerit finis certaminis, aliæ literæ docent dominicam imaginem expresse locutam clericos eorumque fautores confudisse: sed adhuc non sedatis animis, Calnæ consilium indictum: ubi cum in cœnaculo, absente propter ætatem rege, considentibus totius Angliæ senatoribus, magno conflictu et controversia res ageretur, et validissimum illum murum Ecclesiæ, Dunstanum dico, multorum convitiorum jacula impeterent, nec quaterent, suas partes cujuscumque ordinis viris summo studio tuentibus, solarium totum repente cum axibus et trabibus dissiluit et concidit, omnibus ad terram elisis, solus Dunstanus, stans super unam trabem, quæ superstes erat, evasit probe. Reliqui vel exanimati vel perpetui languoris compede detenti. Hoc miraculum archiepiscopo exhibuit pacem de clericis, omnibus Anglis tunc et deinceps in ejus sententiam concedentibus.

[9] [S. Dunstani quasi fraude doloque] En historia: nunc interpretationes acatholicorum consideremus. Gulielmus Parker, pater hodiernæ Ecclesiæ Anglicanæ, primus ut videtur, dixit ruinam Calnensem humana fraude et ope diabolica carere non potuisse [Ap. Lingard. Antiq. de l'Egl. Anglo-Saxonne, pag. 517. Edit. Paris. 1828,] . David Hume in sua Historia Angliæ cap. II rem sequenti modo interpretatur: Terribilius fuit miraculum, in tertia synodo factum. Nam tabulatam loci, in quem conventum fuerat, subito præceps ruit, et plerique præsentium aut vulnerati aut occisi fuerunt. Observatum fuit, quod Dunstanus curaverat regem ista die a conventu abesse, et sedes archiepiscopalis posita fuerat in unica trabe, quæ immota permansit. Sed quin ulla exsurgeret fraudis suspicio, interpretati sunt facti circumstantias, quasi manifestam divinæ potestatis intercessionem, suis amicis favere volentis. Hæc scriptor, qui dein ad calcem paginæ animadversionem subnectit: Quoties, inquit, similes narrationes apud antiquos scriptores occurrunt, alterutrum judicandum est: vel posteriores monachos talia portenta effinxisse, vel si coævi sunt, eadem dolose præparasse, ut vili plebi fucum facerent. Hisce criminationibus calculum suum adjicit Sharon Turner in sua Historia Anglosaxonum, atque ad accusationem firmandam ex Osberno biographo sequentia allegat [Act. SS. tom. IV Maj., pag. 372.] : Et his quidem adversariis viventibus, cessatum est a contentionibus, quousque per successionem filiorum prior discordia renovata est. Qui abeuntes, et iniquitatis suæ defensorem, Heornelmum, Scotorum pontificem, assumentes, hominem videlicet tam ingenio quam loquacitate insuperabilem, ad hominem Dei in villam, quæ vocatur Kalne, tendunt; turgenti spiritu scandalum proponunt. Dunstanus autem, longo quidem senio et magnis Ecclesiæ laboribus effractus, jam præter orationem omnia post tergum posuerat. Attamen pars iniqua, divino quondam miraculo victa, ne nunc de adipiscenda gloriaretur victoria, hoc in hostes responsionis jaculum vibrat: Quoniam, inquit, tanto tempore elapso, calumniæ ansam non prætendistis, nunc autem senescentem me ac taciturnitati operam dantem antiquis querelis deservire contenditis: fateor, vincere vos nolo: Ecclesiæ suæ causam Christo judici committo. Dixit, et quod dixit, irati Dei censura firmavit. Mox etenim concussa domus, cœnaculum sub pedibus solutum, hostes solo præcipitati, ac ruentium trabium pondere oppressi. Ubi vero cum suis Sanctus accubitabat, ibi nulla ruinæ suffusio fiebat.

[10] [adversarios perdidisset,] Hactenus Osbernus: cui, referenti S. Dunstani sermonem, omnem fidem, collata etiam aliorum biographorum auctoritate, adhibendam esse contendit citatus Turner [Hist. of the Anglo-Sax. tom. II, pag. 175. Edit. Paris 1840.] Porro ex Osberni narratione sequens construit argumentum ad calcem lib. VI, cap. 7 [Ibid. pag. 176.] . Sermo Dunstani insinuat, illum in exspectatione fuisse alicujus eventus extraordinarii, qui opinioni suæ faveret: ipsa dein sua suorumque conservatio ejusmodi est, ut Dunstanus præscire debuerit, quod futurum erat; adeoque calamitas repentina fortuito casui adscribi non possit. Talis autem præscientia aut miraculo aut fraudi adscribi debet: nam ruina solarii, in quo adversarii consistebant, immota remanente ea parte occupata a Dunstano suisque, impedit, quominus naturali accidenti ruina tribuatur: sed ipse ejus sermo tribuit præscientiam, quæ scriptori auctoritatem præbet, ut Dunstanum præparati et perpetrati sceleris reum traducat. Personal foresight, which warrants an historian for connecting him with the planning and with the perpetration of the crime. Cur vero, judice Turnero, seposito casu fortuito, crimen S. Dunstano impingendum sit, hæc est: quia nulla fides danda est monachis narrantibus miracula: quod dein allatis exemplis catholicorum hagiographorum, imo S. Gregorii Magni confirmat. Remanet itaque, ut Calnensis ruina, quæ Angliæ optimates fere omnes oppressit, unius Dunstani sceleri imputanda sit. Atque hinc consequens fit, ut acatholici magis magisque exosam habeant catholicam Ecclesiam, jubentem venerari viros scelestissimos.

[11] [a criminationibus] Sed imprimis Turnerus manu nimis levi discutit casum fortuitum, quasi contrarium insinuaret S. Dunstani allocutio, nempe illum prævidisse ruinam solarii et calamitatem adversariorum. Verum sermonem S. Dunstani perscrutanti nulla occurrit prævisio futuri. Senex, laboribus fractus, solitudinis quietem sectans, recusat verborum pugnas redintegrare; fateor, inquit, vincere vos nolo: Ecclesiæ suæ causam Christo judici committo. Hisce verbis nullatenus indicatur, S. Dunstanus præscius futuræ ruinæ, ut hæc casui fortuito adscribi non possit. Potuit etiam ad Christum judicem provocare, ut sæpe fit ab ignaris futuri, S. Dunstanus: adeoque quum incertum maneat, utrum præscius an inscius hæc verba protulerit, Turneri argumentatio, seponentis casum fortuitum, nullatenus stringit. Quod vero præsens non fuerit rex, quasi consulto eum abesse curasset S. Dunstanus, id denuo gratis affirmatur, nullo adducto idoneo teste. Certe Malmesburiensis, num. 8 citatus, dicit regem absentem fuisse propter ætatem. Dein data etiam fraude, a Dunstano parata, nulla causa erat, ut rex cum magnatibus comitiis non interesset: siquidem Dunstanus cum suis sese paratis insidiis exemerit, potuisset et regem præsentem salvum servare; imo siquidem auctore Dunstano omnia sceleri essent parata adversariis, sibi autem certa salus, rex calamitatem necessario effugere debuisset: nihil certe impediebat, imo omnia suadebant ut rex juxta Dunstanum, certo salvum, constitueretur. Nihil itaque suspicionis esse potest in absentia regis, quam tamen Turnerus ut invidiosam traducere conatur.

[12] [acatholicorum,] Tandem inter se non conveniunt Malmesburiensis et Osbernus. Ille enim solum Dunstanum, stantem super unam trabem, quæ superstes erat, evasisse probe: ast Osbernus affirmat, Dustanum cum suis calamitatem effugisse, adeoque non una, sed plures trabes immotas perstitisse. Utra lectio præferenda sit, inquiri posset. Turnerus Osbernianam præfert; neque inficias ibo. Querelæ prolatæ fuerunt in publicis regni comitiis, quæ, teste Turnero lib. VIII cap. 6 [Hist. of the Anglo-Sax. tom. III, pag. 130.] ex clero et liberis viris constabant, inter quos certe erant amici aliquot Dunstani. Si igitur Dunstanus, non solus, sed cum suis periculum evasit; hi necessario præmonendi fuerunt, ne partem solarii ruinosam occuparent, adeoque machinati facinoris conscii et complices fuerunt. Videat porro Turnerus, quomodo hæc conspiratio cum vera, non dicam religione, sed naturali probitate consistant, et quam atram inurat infamiæ notam Anglosaxonibus majoribus suis, quorum pars non modica ad tantum scelus tantamque ruinam manus admovit. Quod si ad discutiendas istiusmodi difficultates, accipiatur lectio Malmesburiensis, docentis, solum Dunstanum, stantem super unam trabem, salvum fuisse, in difficultates, nullatenus minores, impingimus; scilicet Dunstanum simul cum inimicis etiam amicos perdidisse; ac propriam salutem in ancipiti posuisse, utpote quæ ab unica trabe, reliquis omnibus ruentibus, penderet. Certe hujusmodi argutiis hominem vulgarem criminari auderet nemo. Quo igitur jure licet infamiæ notam inurere viro, quem per sex continua sæcula venerati sunt quotquot de illo egerunt? An, quia episcopus institutum monasticum per Angliam propagavit, ruina Calnensis nec casui fortuito nec miraculo attribui potest? Certe dolum aut facinorosas machinas ignorarunt Centuriatores Magdeburgenses, qui dicunt magicis præstigiis et diabolica clementia Dunstanum id effecisse [Tom. X, col. 455. Edit. Basil. 1567.] : absurda videbatur humana ope præparata strages; et ut Deum vitarent, dæmonem adhibuerunt. Cæterum idem argumentum tractarunt Joannes Lingard in antiquitatibus Ecclesiæ Anglo-saxonicæ [Antiq. de l'Egl. Anglo-Sax. pag. 515. Edit. Paris. 1828.] et Carolus Butler in epistolis apologeticis [Migne, Démonstrations évang. tom. XII, col. 230.] , qui, si lubet, adiri possunt.

[13] [statum quæstionis mutantium.] Causa porro simultatis ac discordiæ, quæ inter S. Dunstanum ac adversarios exardescebat, fuit, quod clerus sæcularis, suis sedibus expulsus, quas monachi occuparunt, corruptissimis esset moribus, et in destructionem perniciemque fideles ageret. Ut tanto malo occurreretur, Dunstanus aliique episcopi, muniti pontificia et regia auctoritate, rejectis clericis malis, monachos in ecclesias introduxerunt. Ast aliam controversiæ indunt faciem acatholici scriptores. Dicunt scilicet, quæstionem fuisse, utrum clerici, in sacris ordinibus constituti, legitimo frui possent conjugio; an vero cælibem vitam perpetuo agere deberent. Verum nullo antiquo, idoneo testimonio docemur, hujusmodi quæstionem fuisse propositam et ad trutinam revocatam, adeoque in alterutram partem decisam fuisse. E contrario multa apud antiquos sunt documenta, quæ ostendunt, in clero sæculari maximam tunc fuisse et morum corruptelam et disciplinæ ignorantiam [Lingard. Antiq. pag. 464.] Cujus rei testem habemus omni exceptione Majorem, Joannem Pp. XIII qui scribit ad Edgarum regem [Migne, Patrol. tom. CXXXV, col. 985.] : Quare, rex inclyte ac fili carissime, quod vestra excellentia per fratrem et coepiscopum nostrum Dunstanum ab hac apostolica sede, cui licet immeriti præsidemus, exposcit, omnibus modis concedimus: auctoritate apostolica sancientes, ut de monasterio in Wintonia civitate, in honorem Sanctæ Trinitatis et beatissimorum Apostolorum Petri et Pauli constructo, quod vetus, differentia illius, quod juxta est, cœnobii, cognominatur, canonici, domino episcopo et omnibus fidei catholicæ cultoribus ex patentibus culparum suarum turpitudinibus odibiles, et in eisdem secundum impœnitens cor eorum inverecunde perdurantes, cum suo præposito, utpote vasa diaboli, ejiciantur. Et sicut vestra sublimitas desiderat, dilectissimus frater et coepiscopus noster Ethelwaldus, regularibus disciplinis apprime imbutus, monachorum, secundum præcepta regulæ viventium, gregem enutriat, eisque inibi perpetuam mansionem statuat. Illeque eorum vitam ita sanctitatis moribus exornet, ut, pastore ad laboris præmium vocato, non aliunde quam ex illa congregatione alter in locum regiminis succedat. Circa idem tempus, seu sæculo IX desinente, Fulco, Remensis archiepiscopus, ut habet Flodoardus Historiæ Ecclesiæ Remensis lib. IV cap. 5 [Ibid. col. 278.] , congratulatur Alfredi, regi Anglorum, quem Albradum appellat, quod perversissimam sectam, paganicis erroribus exortam, et in illa gente tunc usque relictam verbi mucrone satageret amputare. Quæ secta suggerere videbatur, episcopis et presbyteris subintroductas habere mulieres; ad propinquas quoque generis sui, quisque vellet, accedere; insuper et sacratas Deo fœminas incestare; et uxorem habens, concubinam simul habere. Hæ nempe doctrinæ et morum corruptelæ diuturno tempore Danicæ vastationis inoleverant, nec ullam spem emendationis reliquerant, nisi sæculari clero regularis succederet. Quod S. Dunstanus magno totius Angliæ emolumento perfecit: inde iræ: quia sacrum cœlibatum servavit sartum tectumque, et adulterinas clericorum nuptias exstirpavit.

[14] [acta vindicantur.] Hactenus de S. Dunstano. Ex cujus Actis extrahimus ea, quæ de S. Elfleda referuntur. Porro S. Dunstani binas habemus Vitas: unam ab anonymo, presbytero monacho, teste non solum coævo, sed oculato; alterum ab Osberno, Cantuariensi monacho, sæculi XI scriptore. Sed quem anonymum dixerunt nostri testem oculatum [Act. SS. tom. IV Maj., pag. 544.] , hunc Bridferthum appellat Mabillonius in suis Annalibus, lib. L num. 1 et quidem Ramesiensem fuisse monachum asserit, cui assensit Remigius Ceillier [Hist. Gen. des Aut. Eccles. tom. XX, pag. 94.] . Verum quidem est, hujus biographi nomen habere initialem literam B: sed quod ultra est, conjectura est, ut notat Henr. Wharton in Anglia Sacra [Tom. II, Præf. pag. IX.] : Vitæ, inquit, S. Dunstani auctorem fuisse Bridferthum, monachum Ramesiensem, Abbonis discipulum, Mabillonius conjicit. Bridferthum quidem Baleus laudat, et Dunstano coævum fuisse refert: Vitam autem Dunstani ab illo scriptam nequaquam memorat. Enimvero sola conjectura nixum Mabillonium fuisse, existimo, quia nullo argumento sententiam suam firmat, non omissurus, si aliquod habuisset. Cæterum pro re nostra non magni momenti est quæstio, quum sufficiat scivisse biographum rerum narratarum testem, utpote qui, quæ vel ipsemet vidit, vel audivit, enodet [Act. SS. tom. IV Maj., pag. 344.] . Par est Osberni fides, qui testem oculatum, in iis, quæ de S. Elfleda refert, presse sequitur.

VITA PRIOR S. ELFLEDÆ VIDUÆ, AUCTORE MONACHO ANONYMO,
Extracta ex Vita S. Dunstani in Actis Sanctorum tom. IV Maji.

Elfleda, vidua Glastoniæ (S.)

AUCTORE MONACHO COÆVO.

[S. Elfleda matrona regia.] Erat quædam prædives matrona, regali ex progenie orta, sed strictis nodis divinæ religionis innexa a, cujus nomen brevi mentionis attactu nuper contigimus b. Hæc post amissum sum virum, vitam ducere vidualem pro virium qualitate desiderans, casulas sibi commanendi in affinitate sacri templi ad plagam occidentalem constituit, ut pro regni cœlestis desiderio ibidem Domino Jesu Christo die noctuque non desisteret famulari. Huic vero semper beatus adhærebat Dunstanus, qui hanc præ cæteris modis mirabilibus adamavit, ejusque, causa religionis simul etiam propinquitatis, egestatem sublevavit c. Non est autem nostræ possibilitatis enarrare per singula verborum eloquia, qualem vel quantam se in divinis præpararet obsequiis. Dominus tamen, omnium inspector secretorum, tam in ultimis metæ suæ temporibus, quam etiam dum in hoc mundo deguit, cujus esset meriti declaravit.

[2] [Athelstanum regem convivio excipit;] Hæc igitur omne semen regium, de quo ipsa nobilitatis originem duxit, intimo caritatis ardore dilexit: ideoque, gratia dulcedinis, de suis sæpe rebus regibus ministravit. Ex hac ergo pia consuetudine glorioso regi Æthelstano d, prandium, quod potuit, obvia præparavit; quia hunc, causa precaminum, Glastoniam e venisse præscivit f. Scientes vero ministrationis regiæ provisores, quod dedisset rex nepti suæ g divertendi ad se promissam, venerunt die præcedenti ad videndum, si omnia paratuum ministeria habilia fuissent, vel apta. Et conspectis omnibus dixerunt ad illam: Universam ministrationis sufficientiam habes, si tibi medonis liquor h non defuerit. At illa: Non patiatur Domina mea Sancta Mater Domini mei Jesu Christi Maria, ut ille mihi vel quid in regia dignitate deficiat. Et hæc dicens, antiquam Dei Genitricis ecclesiam quantocius intravit i, seseque rogatura prostravit, diu deposcens superni Regis opulentissimum sibi adesse supplementum, ad augendam regis ministrationem. Quid ergo? Venit rex, stipatus multo comitatu, ad tempus præfinitum; et post precum Missarumque celebrationes, lætus invitatum introivit ad prandium. Et tunc quidem in primo propinatu exhausere illud vas medonis ad unius palmulæ mensuram: et sic postea, Deo augente et Beata promerente matrona, nil minuens substitit, pincernis, ut assolet in regalibus conviviis, cornibus scissis k aliisque indiscretæ quantitatis vasibus totum diem propinantibus. Quod dum mirabile factum rex ipse relatu ministrantium audisset, ait mente immutatus ad suos: Peccavimus, nimis hanc famulam Dei superfluitate multitudinis nostræ aggravantes. Et surgens, salutata nepte, subit viam suam.

[4] [sub Dunstano in virtutibus proficit,] Cœpit autem hæc famula Dei, transacto beati certaminis cursu, proximante jam fine ex humano jure graviter infirmari: cui B. Dunstanus causam providendi solers exhibuit, et quasi propriam matrem unice custodivit. Contigit autem, his impedientibus curis, ipsum horis vespertinalibus abesse, et cum psallentibus more solito non fuisse catervis: ipso tamen finiti diei crepusculo, cum se sequentibus scholasticis, ibat ad jam obseratam ecclesiam, ut tardatum compleret Officium. Et dum foris ante ostium ecclesiæ psallendi gratia staret, vidit eminus ex orientis cœli climatibus prorumpentem niveam columbam, mira pulchritudine et nova specie renitentem. Erant vero extremitates alarum suarum igni scintillanti consimiles, ex quibus volatus fulminei, ictuantibus pennis, sparsim fundebantur per aera; quæ ad beatæ matronæ atria celeri meatu convolavit. Beatus autem Dunstanus, infirmæ amicæ non immemor, continuo, perpletis psalmodiis, regressus est; et veniens audivit illam intra suorum septa velaminum l, seriis sermonibus, quasi cum quodam familiari amico, per vices verborum sermocinantem. Accessit ergo humane ad considentes ancillulas, observatrices dominæ suæ; et mirans, cum quo loqueretur, interrogat. At illæ se nescire dixerunt. Sed antequam tu, inquiunt, venires, immensi splendoris jubar totum hoc cubiculum rutilando replevit: et postea cessante lumine, ipsa, ut ipse nunc audis, loqui erga loquentem non cessavit.

[5] [et sancte obit.] Tunc quidem paulatim et ipse spectando resedit, donec illa quodammodo a loquela quiesceret. Et dum ea etiam ab eloquio quievisset, mox ad illam, rejectis velaminum anfractibus, intravit, et cum quo loqueretur, ipsam familiariter interrogavit. At illa dixit ad eum: Tu quoque illum, antequam huc venires, venientem vidisti, et nunc cum quo sim locuta, interrogas? Ipse enim mecum loquebatur, qui tibi psallenti, dum stabas ante ostium ecclesiæ, apparuit, qui et mihi modo omnem exitus mei rationem per ordinem nuntiavit. Vobis tamen amicis meis non est admodum necesse contristari de me, quoniam mihi morienti Dei mei misericordia obviavit, et paradisi gaudia misericorditer intrare concedet. Tibi autem quasi singularis amicæ ministro, id operis impono, ut tu quoque mane mature mihi facias balneas m accelerare, et funerea vestimenta, quæ mecum sum habitura, præparare, postque corporis lavationem Missas celebrare, et mox tempore participationis sacri Sanguinis Corporisque Domini Nostri Jesu Christi communionem accipere, ut sic eodem momento viam universæ nationis, Domino ducente, incedam. Quod ille instantissime, parens in omnibus beatæ matronæ præceptis, ne ultimam prævisionis suæ custodiam, tædio quoque tarditatis submissam, torpenti curæ committeret, adimplevit. Sed et illa quod sibi de se in nocte, hoc in die futurum erat ostensum, ordine, quo prædixerat certissime, complevit: ita, inquam, ut post Missæ mysterium, post saluberrimum Eucharistiæ gustum, ipsa pariter cum finita Missa vitam felicem in Domino Jesu Christo finiret.

Tunc prævisor ovans animam cum sorte propinqua
Commisit Domino, tumulans sub honore cadaver,
Et sua dat Sanctis, sicut antea ipsa volebat,
Corpore dum vixit. Sed et assecla liber abibat,
Optans hoc, Domini requiescat ut in suavitate.

ANNOTATA.

a S. Elfledam voto solemni perpetuæ castitatis sese obstrinxisse, quamvis extra monasterium degeret, hæc verba indicant. Certe velamen perpetuæ castitatis etiam viduis imponebatur, ut liquet exemplo Richildis, viduæ Caroli Calvi regis, quam Fulco, Remensis archiepiscopus, hortatur, ut velamen quod assumpserat viduitatis incorruptum servare studeret [Migne, Patrol. tom. CXXXV, col. 278.] .

b Scilicet numero præcedenti narraverat biographus, S. Dunstano, adhuc inter religionem et sæculum claudicanti, apparuisse suum olim magistrum, nuper defunctum, qui futura ei revelavit. Ut porro supernæ apparitionis certus esset, S. Dunstanus, signum petiit, datumque fuit; scilicet, in loco, sepulturis hactenus non destinato, ante triduum tumulandum fore presbyterum, qui nondum infirmaretur: uti retulimus in Commentario prævio num. 5. Hanc vero Æthelfledam eamdem esse ac S. Elfledam nostram monstravimus num. 2 Commentarii prævii.

c Si sensum, ut vulgo dicimus, grammaticalem sectemur, dicendum esset, S. Dunstanum S. Elfledæ egestatem sublevasse. Ast quæ sequuntur contrarium indicant; nempe Dunstani pauperiem a S. Elfleda mitigatam fuisse. Erat enim, ut dicitur, prædives matrona, quæ de suo regales epulas instruebat: cujus adeo egestas sublevanda non erat.

d Æthelstanus regnum totius Angliæ occupavitab anno 924 ad 940.

e Glastonia, celeberrimum olim Ordinis S. Benedicti in hodierno comitatu Somersettensi monasterium, cujus hodie reliquiæ adhuc magnificæ exstant [Cfr Monast. Anglic. tom. I, pag. 1.] . Celebrem fuisse pietatis locum ab antiquissimis temporibus, monstrat Athelstani, causa precaminum Glastoniam adventus. Nam, moriente rege isto, sextum decimum ætatis annum agebat S. Dunstanus, adeoque loci sanctitas, quam a Josepho ab Arimathea derivant, Dunstano longe antiquior est. Enimvero medias inter bellorum vastationes perseverarunt viri aliqui; a quibus ipse S. Dunstanus litterarum elementa didicit [Cfr Ibid. pag. 2 et seq.] .

f Quod præsciverit S. Elfleda adventum regis Athelstani, prodigio non est adscribendum; quum paulo infra legamus, regem cognatæ suæ dedisse divertendi ad se promissam: ac pridie adventus regii, inspexisse aulicos, an omnia essent rite composita.

g Vox neptis cognatam interpretamur, seu consobrinam aut patruelem. Cfr Du Cange Glossarium v° Nepos. Etenim S. Elfleda, matronagrandæva Athelstanum, vita functum anno ætatis quadragesimo sexto, neque avum neque patruum habuit.

h Medo (Cfr Du Cange h. v.) est potio, melle condita, gallice hydromel.

i Hunc locum correctum vult Henschenius noster, quem S. Petro dedicatum dicit [Tom. IV Maj., pag. 352.] : posterioribus quidem temporibus ecclesia Glastoniensis patronum nacta est principem Apostolorum; verum ab initio nomine Sanctæ Mariæ censebatur, ut constat ex carta Inæ regis, anni 725, qua vult, ut omnes terræ et loca et possessiones Beatæ Mariæ Glasteyæ sint quietæ [Reyner. Apostol. Bened, n Angl. pag. 43.] . Certe in sigillo monasterii Glastoniensis, edito ad calcem voluminis primi Monastici Anglicani, media stat B. Maria inter SS. Catharinam et Margaritam: ac in scuto ejusdem area sinistra refert imaginem ejusdem Deiparæ [Mon. Angl. tom. I, pag. 1.] .

k Veteres cornibus, non raro magnificentissime ornatis, usos fuisse compotationis causa,satis notum est [Archeol. Brit. tom. III, pag. 1 et seqq.] . Sed non facile explicatu est, quid velit biographus, quando dicit cornua potatoria fuisse scissa: nisi forsan intelligatur cornu, in parte tenuiori apertum, in crassiori clausum, ex quo proinde facile liquor in minora vasa infundi potest. Secabantur quidem istiusmodi cornua, sed nullatenus potationis causa. Sic, ut exemplum domesticum afferamus de monasterio Glastoniensi, refert Wilhelmus Malmesburiensis, de Edgaro rege [Savil. Scriptt. fol. V°. 31.] : Ubi ergo generali assensu pontificum, abbatum, optimatumque suorum hæc privilegia ipsi loco conferre disposuit, lituum proprium, ebore decentissime formatum auroque decoratum, super altare Sanctæ Dei Genitricis posuit; ipsiusque donatione eidem Sanctæ Dei Genitrici ac suis monachis ea perpetualiter possidenda attribuit. Eumdemque lituum mox in sui præsentia fecit secari in medium, ne eum cuiquam dare vel vendere posset quilibet abbatum sequentium: præcipiens partem illius servari in loca ad jam dictæ donationis testimonium. In Archeologia Britannica quæritur [Tom. III, pag. 3.] , an vox loca significet aream, sera clausam, anglice a lock, an verolegendum sit in loco, scilicet in ipso monasterio servandam esse partem litui secti. Nihil nostra interest. Unum hic habemus, quandoque cornua fuisse dissecta, quorum pars aliqua utrinque servabatur in testimonium pacti conventi. Sic quoque apud Wormium in Monumentis Danicis [Pag. 381.] legitur: Fissum cornu arripit Galeatus heros: sed cornu istud est instrumentum musicum, ut monstrant sequentia, scilicet ex inflatione dissiluisse frontem.

l Velamina ista interpretandum censeo illa vela, quæ interiores cubilium fores occludebant, quemadmodum in magnatum domibus adhuc videmus.

m Balneæ, quas petit S. Elfleda, lavando suo corpori erant parandæ. Ipse S. Dunstanus in sua Concordia Regulari [Migne, Patrol. tom. CXXXVII, col. 500.] vult, ut exempto homine, lavetur corpus a quibus jussum fuerit: lotum induatur mundis vestimentis. Id ipsum fieri sibi petiit sancta matrona.

ALTERA VITA S. ELFLEDÆ VIDUÆ, AUCTORE OSBERNO, MONACHO CANTUARIENSI,
Extracta ex Vita S. Dunstani in Actis Sanctorum tom. IV Maji, collata cum editionibus Mabillonii et Whartoni.

Elfleda, vidua Glastoniæ (S.)
a

AUCTORE OSBERNO.

[S. Elfleda S. Dunstanum magistrum habet;] Fama nominis ejus (Dunstani) universam percurrit regionem, quæ ad visendum hominem Dei omnium corda accendit. Omnis ætas, uterque sexus, clarus et ignobilis, tenuis et pecuniosus, privatus et cum potestate, omnes omnino Dunstanum loquuntur, sapientiam prædicant, virtutem magnificant. Mulier quædam, nomine Elgive b *, regali exorta progenie, magnarum divitiarum, quæ omne semen regium materno semper affectu dilexerat, foverat, nutriverat, innixa manibus suorum ad hominem Dei accessit, sanctissimo illius colloquio perfrui desiderans c. Quæ cum ex ore illius verbum audierat, adeo delectata est vitæ æternæ dulcedine, ut ulterius neque domum repetere, neque loco discedere, sed cum Beato Dunstano manere, vivere, mori deligeret. Proinde habitationem sibi in affinitate sacri templi constituens, audiendo verbo Dei sedulo adesse, famelicis stipem dare, vestem algentibus, ipsa multæ continentiæ operam dare, prorsus ad omne opus justitiæ promptissima existere. Circa venerationem Beatæ Virginis Mariæ ita fervens erat, ut in templo illius quam plures sacri Ordinis viros locaret, quibus ipsa quæcumque necessaria forent, sua liberalitate exhiberet. Qua in re in tantum apud eamdem Virginem ejus merita valuere, ut si quando, necessitate coacta, quidpiam postularet, vix aliqua intercedente morula, ab eadem susciperet.

[2] [Athelstanum excipit;] Ut enim sine tædio legentium aliquantulam ab incepto digressionem faciam (neque enim a re, quam tenemus, multum deviat) dum quodam tempore præfatus rex (Athelstanus), propter loci religionem Glastoniam venisset, illa veterem servare volens consuetudinem, qua regibus ministrare solebat, orat eumdem, ut ad se divertat, prandium, quod sibi paraverat, dignanter suscipiat. Quod rex non sine verecundia annuens (non enim ignorabat, quid in pauperes Christi ipsa expenderet) præcepit regiæ ministrationis provisoribus, ut scirent, si omnia commode ac moderate parata fuissent. Illi autem, circumspectis omnibus, abunde omnia esse renuntiant, si ejus tantummodo potus, qui mellis et myrti aspergine conficitur, sufficientiam haberent. Quibus illa: Non patiatur, inquit, Domina mea, Mater Domini mei Jesu Christi, Maria, ut in omnibus rebus, quæ regiam decent magnificentiam, deesse quidpiam valeat. Et accurrens in templum beatissimæ Virginis, rogat per ejus largifluam bonitatem augeri, quod in regali ministerio minus videbatur haberi. Sedit itaque rex, multo stipatus satellite; hauriunt ministri modicum illud confecti liquoris; ita vasculum permansit imminutum, ut mulieris Sareptanæ vel hydriam farinæ vel lecythum olei putares. Denique tota die de vasculo hauriunt, tota nihilominus die inexhaustum reperiunt d. Ad quod factum rex, mente immutatus: Peccavimus, ait, nimis in famulam Dei, multitudinis nostræ superfluitate eam aggravantes. Ita dixit: post dictum faciem avertit: via qua cœpit, profectus est.

[3] [morti proxima, bona sua] Sed jam, ut id quod instituimus, attingamus, transacto laborum suorum glorioso certamine, gravi corporis infirmitate cœpit hæc eadem laborare. Ad quam dum mœrens pater Dunstanus intraret, post uberrimas alterutrarum lacrymarum inundationes, post humillimam piæ confessionis devotionem, post dulcissimam de beata spe et adventu Domini Salvatoris consolationem, hortatur illam, ut nudam se ab omni mundana specie faciat, ne in transeunte quidquam suum princeps mundi inveniat. Cui illa, Neminem, inquit, in mundo, sicut te, carissimum habeo; propterea quod te præcipuum salutis meæ auctorem scio, salvo eo, quod Deum omnipotentem totius bonitatis principatum tenere credo. Illum ergo rerum mearum heredem facio, te vero hereditatis tutorem constituo, ut quidquid illum cognoveris velle, tui arbitrii sit effectui mancipare. Quod B. Dunstanus audiens et, quamvis invitus, ejus voluntati morem gerere volens, universas gazas ejus, quæ in rebus mobilibus superesse poterant, extemplo pauperibus erogabat; cætera autem ad ecclesiarum sublevationem reservabat.

[4] [piis causis legat, et sancte moritur.] Tum sol vergebat ad occasum, et Dunstanus, nocturnas fugiens tenebras, ad suum remeat ergastulum. Et ecce dum ostium ecclesiæ psallendo præteriret, erectis ad cœlum oculis, omnipotentis Dei Patris et Filii coæternum Spiritum, in columbæ specie videt descendentem, cujus corpus omni candore nitidius, alarum vero remigia scintillantis ignis splendorem per aera spargebant. Quam ille tunc vere beatus, pia mentis aviditate contemplatus, penetrale illud morientis matronæ subintrantem conspicit. Concite igitur, unde venerat, regressus, videt domum divini splendoris fulgore splendescere, audit fœminam, intra septa oppansi veli gratias agentem; miratur colloquium, ac dicendi finem patiens auditor exspectat. Deinde, levato (velo) *, penetrale subintrat; stelliferi illius nomen requirit, nuntium interrogat. Illa excellenti quadam gratia vultus perfusa, modeste arridens, ait: Tu stelliferum, antequam huc venires, vidisti, et nunc, cui sum locuta, interrogas? Ipse est, qui tibi, ad ostium ecclesiæ psallenti apparuit, qui et me, de pavore imminentis mortis conterritam, visitationis suæ gratia consolari dignatus est: annuntio itaque omnibus amicis meis, tristandum de morte mea non esse, quoniam morientem me æternæ vitæ claritas suscipiet. Tibi autem carissimo ac singulari amico uberes gratias refero, propterea quod tuis semper instructa admonitionibus et adjuta orationibus, ecce ad Deum vado. Unum tibi et ultimum, si ausim dicere, facio præceptum, ut summo diluculo sacri Sanguinis * ac Dominici Corporis participem me facias, quatenus vivificis munita mysteriis e, non confundar in porta, dum ibi fuero inimicis meis locuta. Cujus imperio venerabilis pater Dunstanus annuens, abiit: mane juxta condictum rediit, itaque omnia peregit, ut finita fere Missa, cum ipsa Corpus et Sanguinem Christi suscepisset, animam pariter Christo tradidisset. Quæ honorifice in ecclesia B. Mariæ sepulta, Dunstanus, cum de illius tum etiam de sui ipsius patrimonio sollicitus (nam uterque parens obierat, nec præter eum alium heredem reliquerat) primo quidem eamdem ecclesiam vicinioribus terris, quæ in omni patrimonio erant, muneravit; cæteros vero fundandis quinque monasteriis, pro situ terrarum ab invicem sejunctis, reservavit. Quæ monasteria sequentium regum temporibus in tantum per ejus industriam aucta sunt, ut singulis complurium monachorum turbæ inessent, qui omnes secundum Regulam, ab eodem patre institutam, viverent.

ANNOTATA.

a Vitam ab Osberno conscriptam, qualem exhibent nostra Acta Sanctorum ad diem XIX Maji, hic edimus; collatam tamen cum editionibus Mabilloniana et Whartoniana, quæ posterior, annotatis quibusdam, in Ecclesiam catholicam invidiosis, inspergitur, quæque, prout occurrent emendabimus. Variantes lectiones, Mabillonii quidem littera M, Whartoni littera W signabimus.

b Hanc Elgivam, seu quocumque alio nomine veniat, eamdem esse ac S. Elfledam, non est, quod dubitemus inspicientes reliquam narrationem, quæ omnimode cum circumstantiis, a biographo coævo relatis, convenit. Sed B. Elfledæ cum B. Dunstano occursus Whartono ansam præbet criminandi utriusque Sancti conversationem. Nondum, inquit [Angl. Sacr. tom. II, pag. 97.] , in Ecclesia exoleverat turpissima fœminarum συνεισακτων consuetudo. Sed insulse Osberni textui appingit Whartonus notam. Nam certe diu antequam claresceret S. Dunstanus, Glastoniam, pietatis causa, incolebat S. Elfleda, et istuc eamdem anno 929, quando quadriennis erat S. Dunstanus,convenit Athelstanus rex, ut num. 6 Commentarii monstravimus. Dein ipsa Osberni relatio ostendit S. Dunstanum, cum hac matrona nullatenus habitasse: vel morti proximam S. Dunstanus, ut infra dicitur num. 4, nocturnas fugiens tenebras reliquit, ut ad suum remearet ergastulum, idque satis dissitum; quandoquidem in reditu ostium ecclesiæ præterire debuit. Quid ergo? S. Dunstanus B. Elfledæ morituræ præstitit, quod præstare debent presbyteri catholici, ni officio suo desint, nempe Ecclesiæ Sacramenta ministravit: quin propterea ulla συνεισακτων seu subintroductarum mulier suspicio inter fideles oriatur. Addit dein Whartonus: Præclarum illius (consuetudinis) exemplum in Aldhelmo, episcopo Shireburnensi supra habuimus. Scilicet Wilhelmus Malmesburiensis in Vita hujus Sancti refert [Ibid. pag. 13. Act. SS. tom. VI Maji, pag. 81.] , illum carnales expertum illecebras consortium fœminarum non repudiasse, ut cæteri qui ex opportunitate timent prolabi: addit tamen biographus: neque fas est credi, sanctum virum aliter fecisse, quam docuit, aliter vixisse, quam dixit, scilicet in binis libris, quos de Virginitate scripsit. Cæterum si vera scripsit Malmesburiensis, dicimus: istiusmodi victorias admirationem, nullatenus imitationem provocare debent. Similia habet Bollandus noster in Actis S. Roberti de Arbrissello ad diem XXV Februarii [Act. SS. tom. III Febr., pag. 601. Cfr Mabillon. Act. SS. Ord. S. Bened. Sæc. IV, tom. I, pag. 730.] .

c Jam sæpius diximus, S. Elfledam diu ante S. Dunstani monachatum Glastoniam incoluisse. Cfr Commentarii num. 6. In fine tamen vitæ suæ arbitrum conscientiæ rerumque suarum habuisse, non est dubium.

d Et in hunc locum jaculum suum vibrat Whartonus: Idem, ait [Angl. Sac. tom. II, pag. 98.] , miraculum Historia Abendoniensis ab Ethelwoldo abbate confectum refert. Sic solent mendaces monachi in confingendis miraculis alter alterum exscribere. Quia igitur miraculum plus vice simplici occurrit, ideo confictum dicendum erit: ergo quoniam secundum Euangelium Christus verisimiliter bis panem et pisces, prodigiose multiplicavit, plures a morte suscitavit, ista miracula conficta erunt! Quod Deus ad orationem servorum suorum semel operatus est, id denuo operari potest: quin fraudis dolique crimen impingatur.

e Pro voce Sanguinis habent Mabillonius et Whartonus Unguinis, id est, sacramentum Extremæ Unctionis. Denuo in hunc textum infarcit Whartonus sequentem notam [Ibid. pag. 99.] : Nil de Extrema Unctione, ægrotæ data, Bridferthus (seu monachus coævus): solam Corporis et Sanguinis Christi communionem, ab ea perceptam, commemorat. Quid sibi velit sugillator, non clare perspicitur. Etenim quicumque non plane peregrinus est in rebus historicis, optime novit, saltem sæculo, quo hæc scriptasunt, X, in usu fuisse Extremam Unctionem infirmis ministrare. Adsunt monumenta quamplurima, quæ in libris theologicis passim occurrunt. Sufficiat hic aliqua indicasse, ex ipsis scriptoribus Anglis deprompta. Ven. Beda, commentans verba epistolæ S. Jacobi V, 14 Infirmatur quis in vobis etc. docet [Migne, Patrol. tom. XCIII, col, 39.] : Hoc et Apostolos fecisse, in Euangelio legimus, et nunc Ecclesiæ consuetudo tenet, ut infirmi oleo consecrato ungantur a presbyteris et oratione comitante sanentur. S. Egbertus, Eboracensis archiepiscopus. Ven. Bedæ æqualis, in suis Excerptionibus num. XXI [Ibid. tom. LXXXIX, col. 382.] , injungit, ut secundum definitionem sanctorum Patrum, si quis infirmatur, a sacerdotibus olco sanctificato cum orationibus diligenter ungatur. Et ne dicatur in desuetudinem abiisse apud Anglos Extrema Unctio, Ælfricus, qui initio sæculi XI, seu aliquot annispost S. Dunstanum, sedem Cantuariensem occupavit, canone XXXII jubet [Ibid. tom. CXXXIX, col. 1475.] : Habebit etiam presbyter consecratum oleum duplex: hoc infantibus, id ægrotis paratum; et ægrotos semper unget jacentes. Quæ quum itasint, quid argumenti negantibus sacramentum Extremæ Unctionis accrescit, quod Bridferthus seu monachus coævus in Vita supra allata tacuerit de hoc sacramento administrato? Quid si vel omisisset S. Dunstanus istud administrare? Salva immotaque staret Ecclesiæ catholicæ doctrina. Sed nihil nobis suadet omisisse erga S. Elfledam ea, quæ ipse in sua Concordia Regulari cap. XII præscribit, ut scilicet infirmus, ingravescente morbo, sacra unctione muniatur [Ibid. tom. CXXXVII, col. 500.] .

* Elgifa M Ettellgifu W

* W

* unguinis M. W.

DE S. RUMONO, EPISC. ET CONF., CULTO TAVESTOCKII IN DEVONIA,

ANTE ANNUM CMLXI.

SYLLOGE HISTORICA.

Rumonus, episc. conf. Tavestockii in Anglia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. Tavestochiensis abbatiæ origo et fata. Translatio S. Rumoni, episcopi Hiberni; ejus cultus.

Alfordus, qui et Griffith [Annales ecclesiæ Anglicanæ, ad an. 961, num. 2.] , agens de exordiis monasterii Tavestochiensis, monet S. Rumonum episcopum, [S. Rumonus, olim cultus die 4 Januarii et in fastis Anglicanis ad diem 23 Octobris memoratus,] hujus loci patronum, memorari in suo Martyrologio ad diem quartam Januarii; idemque post eum repetiit Cressius [The Church-history of England, pag. 861.] . Quod quum ignorarint decessores nostri, (nam anno tantum 1663 tertius Alfordi tomus, quo illa continentur, in lucem prodiit) omiserunt de eo dicere ad dictam diem. Ast nunc occasio est implendæ illius lacunæ, quandoquidem scriptor anonymus Memorabilium pietatis Britannicæ [A memorial of ancient british piety, pag. 148, London, 1761.] præsenti die anglice perhibeat Tavestochii in Devonia factam esse commemorationem S. Rumoni episcopi, cujus corpus olim in illius abbatiæ templo servabatur et qui illius loci patronus erat. Nemo tamen sibi in animum inducat hanc diem olim in S. Rumoni honorem festive celebratam fuisse; sed quod dies hæc vacua futura esset, eo contulit martyrologus anonymus commemorationes tum illius sancti viri, tum S. Columbæ et S. Ywii; qui omnes aliis diebus ante invectam religionis immutationem colebantur. Utut id est, captanda est occasio illustrandi beati illius episcopi quantum per documentorum penuriam licebit.

[2] [olim servatus fuit in monasterio Tavestochiensi.] Gulielmus Malmesburiensis, qui sub annum 1142 obiit et innumera de historia Anglicana documenta posteris reliquit, ubi de episcopis Cridiensibus dixit et Exoniensibus, quorum sedes in Domnonia erant, his pergit verbis [De gestis pontif. Angl. lib. II, ap. Migne, Patrologia latina, tom. CLXXIX, col. 1548.] : Est in Domnonia cœnobium monachorum juxta Tau fluvium, quod Tavistoh vocatur; quod per Ordgarum, comitem Domnoniensem, patrem Elfridæ, quæ fuit uxor regis Edgari, surgendi exordium, per Livingum episcopum crescendi accepit auspicium; locus amœnus opportunitate nemorum, captura piscium, ecclesiæ congruente fabrica, fluvialibus rivis per officinas monachorum decurrentibus; qui, suo impetu effusi, quidquid invenerint superfluum, portant in exitum. Rumonus sanctus ibi prædicatur et jacet episcopus, pulchritudine decoratus scrinii; ubi nulla scriptorum fides assistit opinioni. Quod non solum ibi, sed in multis locis Angliæ invenies violentia hostilitatis abolitam omnem gestorum notitiam, nuda sanctorum nomina, et si quæ modo prætendunt miracula sciri. Cernitur in eodem monasterio sepulcrum Ordgari; spectaculoque ducitur enormitas mausolei filii ejus. Edulfus hic vocatus est, giganteæ molis et immanis roboris: plura dein Gulielmus hujus roboris et molis profert testimonia, quæ tam mirabilia sunt ut vix fidem non superent. Sed pleraque illa paulo enucleatius in præsenti sylloge exponenda sunt.

[3] [Id monasterium fundatum fuit, non anno 981. sed 961, ab Odulfo, non autem ab Ordgaro, duce Devoniæ aut Cornubiæ;] Consentiunt scriptores Angli [Alfordus, Annal. eccl. Angl. ad an. 961, num. 1; Cressy, The church-history of England, pag. 861; Cfr Monasticum Angl. Nov., tom. II, pag. 489.] id cœnobium ab Ordgaro, Devoniæ comite, anno 961 conditum fuisse; præivit Matthæus Westmonasteriensis his verbis [Cfr Monast. Angl. Nov., tom. II, pag. 493.] : Anno gratiæ DCCCCLXI Ordgarus comes cœnobium apud Thavistoke in Devonia construxit et illud religiosis monachis replevit. Erat autem comes Ordgarus pater Ælfdrithæ, reginæ regis Eadgari, ex qua genuit Æthelredum, postea regem Anglorum; scilicet post crudelem S. Eduardi martyris necem, quem Edgarus rex ex priori uxore Ethelfleda susceperat et quem noverca ejus, illa ipsa Ælfdritha, de medio sustulit, ad filium suum regium diadema translatura. Ab anno 961 recedere non ausim, licet Annales Tavischochienses [Ibid. pag. 489.] cœnobii initium referant ad annum 981; etenim ex Historia fundationis [Ibid. pag. 494.] , quod antiquius documentum est, constat temporibus bonæ memoriæ nobilissimi ac strenuissimi regis Edgari monasterium virile illic factum esse in honore sanctæ Dei genitricis Mariæ; præterea anno 981 tamdiu jam stabat abbatia, ut tum mater et frater fundatoris (quemadmodum continuo videbitur) ibidem jam sepulti essent. Errarunt autem Malmesburiensis et Westmonasteriensis, quum Ordgaro tribuerunt ædificati Tavestochiensis monasterii laudem. Hæc enim debetur ejus fratri (non filio) Edulfo seu Odulpho, ut constat non solum ex fundationis historia, quæ post Ethelredi II, anno 1016 vita functi, obitum conscripta est [Ibid. pag. cit.] , verum etiam ex diplomate, quod ille idem Ethelredus anno 981 pro libertate illius asceterii dedit [Ibid. pag. 495.] . Sic enim in eo loquitur: Ego Æthelred … a quodam milite avunculo videlicet meo, qui … nobili Ordulf pollens floret onomate, humili devotione compunctus, … benevolus cœperat ut arcisterium, cui notabile et Tavistoce fulget vocabulum, ubi mater ejus fraterque, ava videlicet mea et avunculus, cæterique nostræ posteritatis prosapies mausoleis somate tumulati, … ut ibi loco celebri Domino nostro Jesu Christo ejusque genetrici semperque virgini Mariæ dedicato, monachos non seculares, sed regulares, in omnibus sanctæ regulæ obtemperantes præceptis, licenter constitueret, fiscisque naturalibus devotus locupletaret. Sed vix aut ne vix quidem absoluta erat Tavestochiensis fabrica, quum Dani, qui jam ab anno 975, quo B. Edgarus rex obierat, liberius deprædationem exercebant, Tavestochiense cœnobium delerunt. Simeon Dunelmensis videlicet ad annum 997, ubi Cornubiam et Domnoniam a Danis vastatam pluribus docet, addit in fine [Twysden. Scriptores Decem, col. 163.] : Ad hæc etiam Ordulfi, Domnoniæ primatis, monasterium, quod Tavistoce nominatur, combussit exercitus Danorum; ingenti præda onustus ad naves repedavit; eodemque in loco hiemavit. Sed mirum nil ea de re in historia fundationis legi, quamquam multa ibi occurrant de Danorum ausis atque ipsa pecuniæ ratio signetur, quam quotannis pro danegeldo solvere debebant Tavestochienses.

[4] [incrementum accepit, non a Leofwino Dorcestriensi, sed a Livingo Cridiensi episcopo.] Utut id est, incrementum accepit monasterium per Livingum episcopum, quem Cressius [The church-history of England, pag. 861.] arbitratus est eumdem fuisse ac Leofwinum, Dorcestriensem episcopum, quem scripsit Godwinus [De præsulibus Angliæ, pag. 337.] anno 959 seu biennio ante Tavestochiensem fundationem vita esse functum; sed erravit Godwinus, quum nunc jam constet Leofwinum illum usque ad annum 974 vixisse [Monast. Angl. Nov., tom. VIII, pag. 1266.] ; ita ut omnino absurda non videatur Cressii sententia. Temporibus illis in vivis quoque erat Livingus, qui et Ethelstanus, Wellensis episcopus, et anno 1002 ad sedem Cantuariensem translatus [Cfr Godwin, pag. 415, et Wharton, Anglia sacra, tom. II, pag. 683.] . Adeoque quum Wellensis diœcesis non ita longe ab Exoniensi distaret, fieri potuit ut hic Livingus insignis benefactor fuerit Tavestochii. Verumtamen, licet hæc ita se habeant, neque Wellensem, neque Dorcestriensem episcopum cogitavit Malmesburiensis, sed alium omnino. Nam paulo ante de Livingo agens, qui ex monacho Wintoniensi abbas Tavestochiensis factus erat, atque inde episcopalem sedem Cridiensem, et simul postea Cornubiensem et Wigorniensem occuparat [Godwin, pag. 455.] , in hæc verba desinit [Ap. Migne, Patrologia, tom. CLXXIX, col. 1547.] : Humatus est Tavestokiæ, quo loci multa spectabilia contulerat, tantamque sui gratiam apud monachos locaverat, ut hodieque XV graduum psalmos continuata per successores consuetudine pro ejus decantent quiete. Melius itaque dixit Dugdalius [Monast. Angl. Nov. tom. II, pag. 493.] Livingum Exoniensem præsulem insignem illum fuisse Tavestochii benefactorem, nisi quod Cridiensis sedes a successore solum, scilicet Leofrico, Exoniam translata fuerit [Godwin, pag. 455.] .

[5] [Eo delatum fuisse videtur sancti Rumoni corpus post annum 1061. Eremita vixerat sanctus episcopus,] Quum neque rex Ethelredus in suo libertatis diplomate, neque vetustus auctor fundationis monasterii, quem sub annum 1016 scripsisse jam monuimus, ullam faciant S. Rumoni corporis mentionem, pronum est credere non statim ab initio illuc advectum fuisse. Cavendum tamen ne hæc translatio nimis sero facta habeatur, quum Lelandus, qui incredibili diligentia monasteriorum ms. codices lustravit et præcipua ex illis excerpsit loca, doceat Ordulphum, ducem Cornubiæ, transtulisse ossa Rumoni Tavestochiam [Collectanea, tom. IV, pag. 152.] ; eaque illic jam quievisse in scrinio ante finem sæculi XI ex certo, quod postea dabimus, testimonio liquet. Ex eodem Lelando novimus ea pauca, quæ de S. Rumoni gestis supersunt; nam jam pridem Vitam periisse, si umquam exstitit, supra ex Guilielmi Malmesburiensis ore accepimus. Habet itaque Lelandus [Ibid. loc. cit.] : Rumonus genere fuit Scotus Hiberniensis. Nemea sylva in Cornubia plenissima olim ferarum. S. Rumonus faciebat sibi oratorium in sylva Nemæa. Falemutha. Quibus apparet, nisi mea me fallat interpretatio, S. Rumonum patriam habuisse Hiberniam; ex ea post susceptum episcopatum venisse in Cornubiam, atque ibi in silva Nemæa, quæ prope Falemutham erat, oratorium sibi fecisse; in quo eum sanctissime suos degisse dies, et post mortem (prout moris fere erat eremitarum) sepultum fuisse, donec Odulphus, qui et Edulphus et Ordulphus, Cornubiæ dux, curarit Tavestochiense suum cœnobium ejus ossibus honestandum.

[6] [qui diversus censendus est a S. Rumondo, Clonardensi præsule, in silva Nemæa prope Falmouth in Cornubia australi.] Hinc imprimis colligi potest a vero aberrasse Danielem Lysons [Magna Britannia, vol. III, Cornwall, pag. XXXII.] , quum S. Rumonum genere Wallensem fuisse scripsit, nedum eum recensuerit inter sanctos qui, Hiberni natione, dein in Cornubia culti fuere [Ibid. pag. seq.] . Verum, quamquam in dubium revocandum non sit quin Scotus Hibernus fuerit S. Rumonus, is tamen parum aut nihil notus fuisse videtur popularibus. Re quidem vera in Catalogo insignium virorum, qui sæculo X Hiberniam virtutibus suis ornarunt, venit primo loco [Ap. Colgan, Acta SS. pag. 107.] B. Rumondus seu Rumoldus, Cathasacii filius, episcopus de Cluain-Eraird *, dives et egregia sapientiæ area, qui diem clausit extremum anno salutis 919 (immo 920) et cujus etiam meminit Lanigan [An ecclesiastical history of Ireland, tom. III, pag. 368.] . Verum hic nec Hibernia exiisse, neque ecclesiasticos honores adeptus fuisse videtur. Multo itaque verisimilius est S. Rumonum ex eo fuisse episcoporum Scotorum genere, qui, nullam certam habentes sedem, hac illac discurrebant juxta primævum fere apostolorum morem; multo tempore inter Hibernos, ab abbate Hiensi dependentes, usitatum [Cfr Reeves, The life of St Columba, pag. 341.] , postquam alibi in desuetudinem abierat et ecclesiasticis præceptis fuerat vetitus. Quod vero Falemuthæ vicinia illo ævo silva fuit, in qua solitarius vixit S. Rumonus, nil mirandum est; quum olim universa Cornubia (valles potissimum) nemoribus contecta fuerit [Lysons, Magna Britannia, Cornwall, pag. CLXXXIII.] ; et quidem Falemutha, quæ nunc insigne oppidum est * et optima navium statio, ineunte sæculo XVII vix ullas habebat domos et viculus erat paræciæ S. Budoci, a qua sæculo tantum XVII exeunte separata fuit [Ibid. pag. 99 et seqq.; Cfr pag. 47.] ; quin etiam in mappa chorographica quæ, Henrico VIII rege, confecta est et a Daniele Lysons edita [Ibid. loc. cit.] , oppidi Falemuthæ nulla adhuc cernuntur indicia, sed plures in vicinia sylvæ aut silvarum reliquiæ.

[7] [Scrinium ejus seu feretrum adhibitum ad confirmanda pacta conventa;] Tavestochium translato S. Rumono multus honor haberi cœptus est. Pulchritudine scrinii eum decoratum fuisse supra nos docuit Malmesburiensis. Porro quum olim moris esset sanctorum reliquias adhibere in firmamentum pactorum aliarumque id genus rerum, S. Rumoni quoque scrinium aliquando in hunc finem usurpatum fuisse invenimus. Quum enim nonnulli contenderent manerium de Wlurintuna regium dominium esse et nequaquam Tavestochiense, voluit Gulielmus II seu Rufus, Angliæ rex, anno 1092 de hac calumnia placitum celebrare; in quo, ubi partes audierat, Tavestochio manerium adjudicavit idque iterum Guimundo abbati tradidit, addens in confecto diplomate [Mon. Angl. Nov. tom. II, pag. 497.] : Hoc sciant omnes quod rex per cultellum eburneum, quod in manu tenuit et abbati porrexit, hoc donum peregit apud curiam… Qui quidem cultellus jacet in feretro sancti Rumoni; in cujus manubrio inseritur talis scriptura: ✠ EGO WILLIELMVS REX DEDI DEO ET SANCTÆ MARIÆ DE TAVISTOC TERRAM WLERINTVN. Non intra fines unius Cornubiæ seu Devoniæ continuit se S. Rumoni corporis fama; sed universam Angliam pervagata esse videtur. Certe in ms. Saxonico, quo catalogus continetur sanctorum, in Anglia quiescentium, et qui post annum 1058 conscriptus est, recensetur S. Rumon, episcopus, Tavestochii [A memorial of ancient british piety, pag. 287.] .

[8] [item ejus altare; exeunte sæculo XII habetur patronus secundarius monasterii, et aliquando fere solus.] Altare quoque erat Tavestochii, quod nomen S. Rumoni habebat, quia forte ei apponebatur sanctissimi episcopi scrinium. Hoc quoque usurpabatur ad confirmanda pacta conventa, ut Bartholomæus Iscanus, qui anno 1161 Exoniensem episcopatum accepit et annos dein viginti tres tenuit [Mon. Angl. tom. II, pag. 515.] , testis est. In charta enim publica, quam de decimis de Sully * dedit, declarat Richardum de Wicha donationem illarum decimarum super altare beati Rumoni Tavistochiæ per librum evangeliorum manu propria obtulisse in præsentia B[alduini, ab anno fere 1174 ad 1183] abbatis, et conventus ejusdem loci et multorum aliorum. Ad hoc usque ævum in nullis antiquis documentis occurrit S. Rumoni nomen, tamquam monasterii patroni, sed unius B. Mariæ Virginis, cui locum ab initio dicatum fuisse perhibet rex Æthelredus in diplomate anni 981. Verum in bulla, qua Cælestinus Papa III anno 1193 Tavestochiense cænobium a jurisdictione episcoporum Exoniensium exemit, patronus secundarius jam habetur S. Rumonus. Legitur quippe ibidem [Ibid. pag. 498.] : Monasterium de Tavistoch, quod in honore beatæ Mariæ et sancti Rumoni confessoris ædificatum esse dinoscitur, sub ejusdem beatæ Mariæ et Sancti Rumoni confessoris, et sanctæ Romanæ ecclesiæ, cujus juris existit, tutela et proprietate tantum manere censemus; et inferius [Ibid. pag. 499.] : Ad indicium autem hujus a sede apostolica perceptæ libertatis tres aureos pro monasterio beatæ Mariæ et sancti Rumoni, confessoris prælibati, nobis nostrisque successoribus annis singulis exsolvetis. Postea, si recte observavi, numquam amplius in diplomatibus Tavestochiensibus, in Monastico Anglicano novo editis, legitur B. Mariæ Virginis nomen, quin S. Rumoni additum sit; quin etiam in charta donationis, qua Joannes d'Abernon de Bradeford 28 die Maji, anno regni Edwardi tertii, a conquestu Angliæ vigesimo sexto et Franciæ tertio decimo, seu Christi 1352, contulit Tavestochiensibus manerium de Wyke, Ricardus vocatur abbas monasterii S. Rumoni de Tavystok [Ibid. pag. 501.] ; ita ut aliquando in communi usu prævaluisse videatur solum sancti illius viri nomen: egregium utique testimonium quantum illic floreret S. Rumoni cultus. Verumtamen ad finem usque in conventus sigillo impressa mansit B. Mariæ Virginis imago [Ibid. pag. 493.] , neque umquam admissa fuit S. Rumoni effigies.

[9] [Ineunte sæculo XII instituuntur ad ejus festum nundinæ triduanæ.] Jam ineunte sæculo XII valde celebre fuerit oportet S. Rumoni festum, quippe quod nundinas adjunctas haberet. Eas concesserat Henricus I; ex cujus diplomate sequentia excerpsimus [Ibid. pag. 496.] : Et concedo, sicut per aliam cartam concessi, mercatum esse omni die Veneris in villa de Tavistoch, et nundinas ad festum sancti Rumoni per tres dies; et prohibeo ne aliquis emptor sive venditor thelonium suum ibi retineat, qui illud in vicinis burgis vel civitatibus meis juste dare debeat. Tempore Eduardi I regis hæc jura et alia multa in controversiam venerunt [Ibid. pag. 502.] . Abbas itaque de Tavistok summonitus fuit ad respondendum domino regi … quo waranto clamat habere … mercatum et nundinas in Tavistok sine licentia domini regis vel prædecessorum suorum regum Angliæ … Quoad mercatum et nundinas dicit quod ipse et omnes prædecessores sui abbates ejusdem loci habuerunt prædictum mercatum et nundinas in manerio de Tavistok a tempore quo non extat memoria. Et hoc petit quod inquiratur per patriam… Et juratores dicunt super sacramentum suum quod prædictus abbas et omnes prædecessores sui a tempore, a quo non extat memoria, semper usi sunt prædictis mercato et nundinis apud Tavistok. Tunc itaque abolita illa non fuerunt; quin etiam Eduardus III inspexit Henrici I diploma, quo mercatus et nundinarum jus Tavestochiensibus concesserat, idque denuo confirmavit [Ibid. pag. 496.] . Verum, quum veneratio sanctorum ab Anglis inter abominandas superstitiones relata est, non potuere hæ nundinæ non dijungi a festo S. Rumoni; adeoque nunc celebrantur diebus 17 Januarii, 6 Maji, 9 Septembris, 10 Octobris et 11 Decembris; ipse hebdomadarius mercatus in sabbatum translatus est [Cfr Carlisle, An topogr. dict. of England and Cornwall, V°. Tavistock.] .

[10] [Fata maxime varia Tavestochiensis abbatiæ.] Quoniam autem S. Rumoni cultus eadem fere habuit fata ac Tavestochiense monasterium, hanc demum concludemus syllogen, paucis indicantes quæ abbatiæ fortuna fuerit. Licet itaque Cælestinus Papa III, declarans Tavestochium juris sanctæ Romanæ ecclesiæ esse, et, censu assignato annuo, id sub tutelam et protectionem sanctæ sedis suscipiens, absque ulla controversia exemisset a jurisdictione Exoniensis præsulis [Cfr Decretalis Bonifacii VIII si papa, de privilegiis, in sexto, cap. 10, (lib. V, tit. 7.)] , continuæ fere fuere de hac exemptione lites et jurgia; ita ut sæpius coacti fuerint Tavestochienses abbates ejus auctoritatem agnoscere [Monast. Angl. Nov., tom. II, pag. 491 et 492.] . Sed anno 1517, die 18 Septembris, novam bullam hac super re dedit Leo Papa X Ricardo, abbati Tavistoc, eximens abbatiam Tavistoc a jurisdictione quorumcumque archiepiscoporum, episcoporum etc. ipsamque sedi Romanæ immediate subjiciens [Ibid. pag. 492.] ; sed neque hanc constitutionem inviolatam servare voluit Exoniensis episcopus [Ibid. pag. cit.] . Jam ante Henricus VI anno regni sui 36, Christi 1457, licentiam concesserat [Ibid. pag. 502.] Johanni Denyngton, abbati domus et ecclesiæ beatæ Mariæ sanctique Rumoni de Tavystoke, quod ipse penes dominum summum pontificem modernum papam prosequi possit et habere licentiam utendi mitra, sandaliis et aliis insignibus pontificalibus et benedicendi in missarum solempniis et gratiis dicendis eisdem auctoritate et modis, quibus aliquis episcopus utitur; atque ita inter mitratas abbatias locum obtinuit Tavestochium. Neque hic stetit hujus asceterii gloria. Contulit Henricus anno regni sui quinto, Christi 1513, Ricardo Banham abbati ejusque successoribus insignem gratiam ut deinceps essent de spiritualibus et religiosis dominis parliamenti regii; atque id a se fieri testatur ob specialem devotionem, quam ad beatam Virginem Mariam, Matrem Christi, sanctumque Rumonem, in quorum honore abbatia de Tavystoke, quæ de fundatione nobilium progenitorum suorum, quondam regum Angliæ, et suo ipsiusmet patronatu, dedicata existit, gerit et habet [Monast. Angl. Nov. tom. II, pag. 503.] . Sed viginti quinque annis post ita in devotione sua refrixerat idem rex ut coegerit Joannem Peryn, ultimum abbatem, duodecim monachos et octo fratres conversos abbatiam in suas manus resignare, in singula capita constituens annuum censum [Ibid. pag. cit.] . Reditus tum erant 902 libræ et aliquot solidi. Anno ejusdem regis 31 accepit Joannes Russel monasterii ædes, burgum et oppidum Tavestochiensia [Ibid. pag. 492.] . Oppidum satis floret; de abbatia supersunt ædificia aliquot, pleraque ruinam trahentia; templum vero deletum est [Ibid. pag. cit. et Carlisle, V° Tavistock.] .

[Annotata]

* Clonard.

* Falmouth

* iles de Scilly.

DE S. ALLUCIO, CONFESSORE, IN DIOECESI PISCIENSI, IN ETRURIA,

ANNO 1134.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Allucius, conf. Pisciæ in Tuscia (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Sancti cultus antiquus; descriptio territorii Pisciensis; canones, qui de hospitali S. Allucii agunt; equites S. Joannis Hierosolymitani hospitalem domum occupant.

Quamvis nullum, quod sciam, Martyrologium, sive universale sive locale, [Ostenditur antiquitas cultus S. Allucio exhibiti] de S. Allucio mentionem faciat, non est tamen, quod de ejus cultu aut sanctitate dubitemus; quum ejus antiquissimus cultus, ut infra ostendemus, extra omnem controversiam positus sit. Cæsar Franciotti, qui copiose scripsit de Sanctis Lucensibus, altum quoque de B. Allucio tenet silentium. Sed licet arctos inter limites circumscripta sit Sancti nostri veneratio, tamen nemo, qui de eo sermonem habet, hæret in tribuendo eidem Sancti titulo, qui cæterum ei adhæsit statim post mortem, ut clare ostendunt monumenta infra edenda. Hæc autem Daniel Papebrochius noster olim a Francisco Maria Florentinio, Lucensi medico, acceperat, qui inter hagiographos non infimi subsellii locum occupat ob Martyrologium, vulgo Hieronymianum dictum, melius tamen, ipso judice, Gregorianum appellatum, quod non solum accurate edidit, sed notis copiosissime illustravit. Acta S. Allucii, a nobis exhibenda, continentur in instrumento publico, confecto jussu Gulielmi Lucensis episcopi, anno 1344; sed inter eadem reperitur documentum, quo constat corpus S. Allucii triginta octo annis post obitum elevatum et honoratiori loco repositum fuisse. Quum autem præter dictum instrumentum, vix quidpiam occurrat, quo Acta illustrari queant, longiori commentario supersedere possemus, contenti, ut feret textus, notas quasdam pro opportunitate addere; nisi ipse locus, qui Sancto nostro et natalis et emortualis fuit, commentatione quadam indigeret, et accrescens per annorum cursum Sancti cultus esset explicandus.

[2] [in Pisciensi territorio,] Domus hospitalis, in qua S. Allucius sepultus fuit et cujus nomen refert, jacet in territorio Pisciensi, plerisque lectoribus ignoto. Dictum territorium, medium inter civitates Pistoriensem et Lucensem, ad hanc diœcesim, ut documenia infra ostendent, pertinebat. Franciscus Orlendinus, in suo Orbe sacro et profano, ex Ughello [Ital. Sacr. tom. III, col. 763 et seqq.] aliisque, regionem optime describit his verbis [Orbis sac. et prof. tom. III, pag. 1322 et seqq.] : Piscia inter primaria Etruriæ Annonariæ (id est, quæ olim alendo imperatori et exercitui destinata erat [Cfr Gothofred. Cod. Theodos. tom. IV, pag. 13.] ,) oppida locum obtinet. Sita est in Via Claudia, ad Apennini montis radices ad occidentalem plagam, collibus, montibusque amœnissimis cincta, theatri gratam exhibens speciem. Media sedet Lucam inter et Pistorium XII, a Florentia vero metropoli XXX millia passuum distans. Piscia amnis eam alluit secatque per medium decurrens, a quo recens nomen accepisse fertur. Quamquam autem id nominis recens impositum sit, oppidum tamen ipsum ex reliquiis antiqui Fani Martis, cujus vestigia haud procul inde monstrantur, emersisse, ex majorum traditione velut per manus accepta, incolæ existimant. Quam deinde traditionem variis argumentis confirmare nititur Orlendinus, qui porro pergens: Ager, inquit, Pisciensis, triginta milliaribus circumscribitur, in valles duas dissectus, quarum una ad Occidentem (imo magis ad septentrionem) Ariana seu Riana dicitur, ab aquarum rivulis frequentissimis, quibus alluitur: altera vero ad meridiem, a flumine, quod per illam interlabitur, Nebulæ nuncupatur.

[3] [quod simul cum domo] Pisciensis ecclesia, initio plebaniæ titulo decorata, et S. Mariæ Majori dicata ad diœcesim Lucensem, ut diximus, spectabat usque ad annum 1519, quo die XV Aprilis, ut gratias referret suo datario Balthasari Turini Pisciensi, Leo X plebaniam S. Mariæ Majoris in collegiatam insignem erexit, ejusque præpositum ac capitulum immediate sedi apostolicæ subjecit. Quapropter altera bulla, data XXIII Septembris ejusdem anni, mandavit episcopo Pistoriensi, ut plebanum Laurentium Cecchi mitteret in possessionem præposituræ recens creatæ, Pisciensem plebaniam in collegiatam insignem erexit, aut fortassis collapsam instauravit. Vi prioris bullæ istius, quam Ughellus publici juris fecit [Ital. Sacr. tom. III, col. 765.] conceditur præposito ecclesiæ Pisciensis 1° usus mitræ, etiam gemmis et laminis aureis ornata, dalmaticæ, chirothecarum, etiam gemmis ornatarum, sandaliorum, et annuli et baculi et aliorum pontificalium insignium: 2° facultas elargiendi indulgentiam centum dierum et decem quadragenarum utriusque sexus fidelibus, quoties vere pœnitentes celebrationi missarum et divinorum officiorum interfuerint: 3° facultas benedicendi vestes sacras et consecrandi virgines: 4° collatio tonsuræ et ordinum minorum scholaribus territorii: 5° absolutio per se vel per vicarios omnium peccatorum, etiam sedi apostolicæ reservatorum, et reconciliato ecclesiarum et cœmeteriorum pollutorum, aqua tamen ab aliquo antistite benedicta adhibenda: 6° potestas condendi statuta, quæ omnes fideles observare debebant; attamen ad id requirebatur consensus capituli; quod si, bis requisitum, dissentiret, solus præpositus condere et promulgare ea poterat. Ex hisce videmus territorium Pisciense sua sibi propria jurisdictione sub immediata protectione sedis apostolicæ usum fuisse, omniaque necessaria ad regimen ecclesiasticum habuisse præpositum Pisciensem, una excepta majorum ordinum collatione, quæ, teste Ughello [Ibid. col. 289.] , requirenda erat ab episcopo Pistoriensi, aut ab ejus capitulo, si sedes vacaret. Tandem Benedictus XIII, die XVII Martii 1727 ecclesiam Pisciensem erexit in cathedralem et diœcesim assignavit ejus territorium: quæ ecclesia hactenus perseverat episcopalis. Nam Pius VII variis temporibus ejusdem ecclesiæ canonicos, vestibus violaceis, privigelio candelæ accensæ et cruce aurea decoravit [Novaes. Sommi Pontif. tom. XIII, pag. 118. Moroni. Diz. d'Erud. V° Piscia.] .

[4] [hospitali S. Allucii] Porro territorium Pisciense satis amplum est, utpote quod ecclesias septuaginta tres complectatur, variaque habeat utriusque sexus monasteria, nosocomia et xenodochia [Lami. Eccles. Flor. monum. tom. I, pag. 519.] : inter quæ illustre est hospitalis domus S. Allucii, quæ posita est in Valle Nebulæ, infra districtum Uzzani, ut constat ex documento, servato in archivo Florentino, in quo legitur instrumentum, cujus clausula est: Actum in ecclesia S. Allucii, posita in territorio Uzzani, provinciæ Vallis Nebulæ… Anno nativitatis Domini 1329, die XVII Junii [Ibid. pag. 367.] . Dicitur præterea in Vita infra edenda num. 6 Sanctum ad honorem Christi, omniumque Sanctorum et pauperum refectionem hospitale de Campo Loano, quod in suo tempore destructum erat, reædificasse. Campus Loanus, quem Vincentius Fregianelli in Historia S. Allucii italice vocat Campo aut Campugliano, ubi hospitalem suam domum reædificavit, hodie dicitur gli Alberghi, seu S. Pietro in Campo propter vicinam hujus S. Apostoli ecclesiam, meridiem versus tribus circiter chiliometris, ut ex mappa Attilii Zuceagni-Orlandini in Chorographia Italiæ constat, Piscia distat [Repetti. Dizion. geogr. della Toscana V° S. Allucio.] . Verum non ita multis post obitum S. Allucii annis, ab hoc Sancto nomen S. Allucii domui adhæsit. In ista autem hospitali domo videtur Sanctus collegisse personas utriusque sexus, quæ obsequium voluntarium pauperibus et peregrinis exhibebant, et in unum compegisse corpus, unde, ut mox ostendemus, fratres S. Allucii dicti sunt.

[5] [ex variis instrumentis, præsertim] Quæ vero rationes fratres S. Allucii moverint, ut, nemini hactenus obnoxii, militibus S. Sepulcri sese submitterent, ignoramus. Vincentius Fregianelli in Vita Italica S. Allucii [Istor. di Sant'Alluc. pag. 61.] suspicatur amorem omnimodæ libertatis in causa fuisse. Erant nempe illis controversiæ cum plebano Pisciensi, quas ut amputarent potius quam solverent, jugum militum S. Sepulcri subiere. Paulo tamen post et hujus militiæ pertæsi, donationem suam irritari petierunt. Ast petitionem eorum rejecit Innocentius Pp. III, quoniam contra se propriam turpitudinem perjurii, excommunicationis et doli allegantes, admittendi non erant. Vult tamen Pontifex ut per istiusmodi donationem nullum præjudicium generetur diœcesano episcopo aut plebano de Piscia. Decursu temporis equites S. Sepulcri in unum corpus cum equitibus S. Joannis Baptistæ seu Melitensibus coaluerunt. En vero quæ, ad fratres S. Allucii spectantia, reperimus in corpore juris canonici: nam c. 8 de Donat. (III, 24.) hæc legimus responsa ab Innocentio III, anno 1213: Inter dilectos filios hospitalarios Sancti Sepulchri ac fratres hospitalis S. Allucii super eodem hospitali quæstione suborta, quum iidem hospitalarii super possessorio, quod semel et iterum, ex causis tamen dissimilibus, intentarunt, contrariam sententiam reportassent; deinde ad petitorium recurrentes, proponere curarunt. Quod quum G. quondam Rector et fratres ac patroni ejusdem hospitalis, habito communi consilio deliberassent, hospitale ipsum hospitalariis supponere supradictis, commiserunt in hoc tribus procuratoribus vices suas, communiter statuentes, ut quod per ipsos fieret, acceptarent: qui cum eisdem taliter statuerunt, ut ad ipsum hospitale aliqui mitterentur, qui eorum nomine acciperent assignationem ipsius. Quum autem duos illuc de suis fratribus transmisissent, ipsi donationem et assignationem hospitalis tam a magistro, quam a supradictis procuratoribus et aliis ejusdem domus fratribus receperunt. Procurator autem partis alterius ex adverso respondit, quod prædicta donatio debebat non immerito retractari; quoniam, multis ex fratribus inconsultis, a prædicto rectore ac paucioribus fratribus excommunicatis et perjuris, de re litigiosa in fraudem plebani de Piscia, qui super eodem hospitali moverat quæstionem, fuerat celebrata.

[6] [ex duobus capitibus] Et hæc omnia proponebat sufficienter per dispositiones testium productorum. Ad hæc parte altera multipliciter respondente, hinc inde fuit aliquandiu disputatum. Attendentes igitur, quod fratres et patroni S. Allucii pro se, imo potius contra se, turpitudinem allegabant, videlicet perjurium, excommunicationem et fraudem, non utique contra ipsos, sed ab ipsis commissam, et intelligentes donationem, ab eis hospitalariis factam, puram ac simplicem exstitisse; quia non deceptoribus, sed deceptis jura subveniunt; unde per ea quæ superius proposita sunt, se contra factum proprium legitime defendere non valebant, hospitale prædictum cum pertinentiis suis hospitalariis Sancti Sepulchri adjudicare curavimus. Ita quod per hanc sententiam diœcesano episcopo et plebano de Piscia nullum præjudicium generatur: quum res, inter alios acta, non debeat aliis præjudicium generare. Quandoquidem in ipsa decretali Innocentii III jus suum tum episcopo Lucensi, tum plebano de Piscia reservatum fuerit, recruduit controversia inter hospitalarios Sancti Sepulchri et supra dictum plebanum, ut nos docet ejusdem Pontificis decretalis anni 1214, quæ habetur c. 9 de arbitris (I, 43.). Id autem animadvertendum est, hospitalarios, quibus domus S. Allucii addicebatur, in præsenti decretali vocari hospitalarios S. Joannis, dum in altera de S. Sepulchro nuncupabantur. Certe sæculo XIII distinctæ erant militiæ S. Joannis et S. Sepulchri, quæ ab Innocentio VIII, anno 1489 in unum corpus redactæ fuerunt [Lunig. Codex Ital. diplomat. tom. IV, col. 1485. Cfr Paoli. Dell'Orig. del sac. Ordine di S. Giovanni. pag. 42 et Diction. des Ordres Relig. V° Sepulcre, tom. III, col. 525.] ; proinde supponendum non est, errorem aliquem in posteriorem decretalem irrepsisse; utpote quæ, Innocentio VIII recentior, in omnibus codicibus non reperiretur. Quapropter, quoniam aliud mihi non occurrit, censeo patronos hospitalis S. Allucii, relictis fratribus S. Sepulchri, cum equitibus S. Joannis seu Hierosolymitanis rem transegisse. En verba Decretalis.

[7] [e corpore juris Canonici] Per tuas (nempe archiepiscopi Pisani, Lotharii Rosarii, ab 1209 ad 1216 sedentis [Ughell. Ital. Sacr. tom. III, col. 421.] ) litteras intimasti, quod quum super exsecutione arbitrii, quod inter hospitalarios S. Joannis et plebanum de Piscia super hospitali S. Allucii latum erat, a nobis litteras accepisses, partibus in tua præsentia constitutis, hospitalarii a te exsecutionem arbitrii postulabant, asserentes, illud debere observari, pro eo, quod procurator plebani sponte in arbitros, juramento interposito, compromisit: quoniam dicebant, compromittendi et transigendi super eodem negotio (arbitrium) recepisse. Plebanus proposuit, ad causam tractandam procuratori dedit generale mandatum, non tamen ei mandavit, ut sine speciali mandato compromittere posset vel transigere super eo. Et præterea procurator jam dictus de assensu canonicorum suorum non fuerat institutus; et ideo dicebat, arbitrium non valere: præsertim quum procurator fines mandati excesserit; et arbitrium fuerit per unum clericum et duos laicos promulgatum, licet ipsi de assensu Genuensis archiepiscopi, cui causa commissa fuerat, arbitrium protulissent. Unde quum super his dubietas fuisset orta, per apostolicæ sedis oraculum doceri petiisti, qualiter super negotio isto tibi sit procedendum. Super quo fraternitati tuæ respondemus, quod si ex parte plebani arbitrium receptum fuerit, indistincte ratum haberi debet, ac per hoc juxta tenorem mandati apostolici exsecutioni mandari. Si vero receptum non fuerit, refert, utrum fuerit vel non, de observando ipsum pœna statuta.

[8] [desumptis, illustratur.] Et quidem si pœna apposita fuit, agi potest ad pœnam; at si nulla statuta fuerit, sed simpliciter fuit, quod staretur sententiæ compromissum, procurator ad interesse poterit conveniri, quia juramento suo seipsum personaliter, non ecclesiam poterat obligare. Quod autem a duobus laicis et uno clerico dicitur esse prolatum, nequaquam obviare videtur, quum auctoritate dicti archiepiscopi factum sit, cui causa, de qua dicitur compromissum, fuerat delegata. Ab instituto nostro alienum est, operose omnes juris anfractus investigare, qui citatum canonem exasperant. Unum dixisse sufficiat, ab illo tempore equites Hierosolymitanos S. Joannis Hospitale S. Allucii occupasse, ejusque administrationem capessivisse. Et vero eques Franciscus Antellensis anno 1616, ut habent notæ Danielis Papebrochii nostri, corpus S. Allucii altari majori ecclesiæ imposuit cum hac inscriptione. OSSA BEATI ALLUCII EX ANTIQUO MONUMENTO IN NOVUM TRANSLATA ANNO SALUTIS MDCXVI. FRANCISCUS ANTELLENSES, EQUES HIEROSOLYMITANUS ET D. JACOBI IN CAMPO CORBOLINI COMMENDATARIUS, EX ANTIQUO MONUMENTO IN NOVUM B. ALLUTII TRANSLATIS OSSIBUS, ALTARE INSTAURAVIT ANNO SALUTIS MDCXVI.

[9] [Annis XLVIII ab obitu Sancti corpus,] Hæc scripseramus, quum intermedio amicissimo et actuosissimo fautore nostro. Doctore Petro Cernazai Utinensi, illmus et revmus episcopus Pisciensis D. Joannes Benini communicata nobiscum voluit documenta, ad S. Allucium pertinentia; in quibus reperire fuit schedulis Papebrochianis et correctiora et abundantiora: utrique proin, quemadmodum et aliis operam conferentibus suam, et præsertim R. D. Professori Felici Gialdini maximas, quas debemus, habemus gratias. Porro quum constet, S. Allucium, ut paulo infra monstrabimus anno 1134 defunctum, non ante annum 1182 in decentiorem locum translatum fuisse, concludit Vincentius Fregianelli [Stor. di S. Alluc. pag. 65.] , eumdem in communi cœmeterio indistincte cum aliis sepultum fuisse. Quod eatenus quidem verum puto, quatenus, in communi cœmeterio compositus, locum tamen obtinuerit insignem, ex quo erui potuerit quadraginta post annis: nam ut post quinquaginta circiter annos cadaver aliquod inveniri potuerit, omnino necessarium est, ut locus sepulturæ quam accuratissime notatus fuerit. Id autem inscriptio, in ipso sancti tumulo reperta, habet: ✠ ANNO DOMINI MCXXXIV, DECIMO CALENDAS NOVEMBRIS BEATUS ALLUCIUS MIGRAVIT AD CHRISTUM; ET MILLESIMO CENTESIMO OCTUAGESIMO SECUNDO, IN DIE B. QUIRICI REVELATUM EST CORPUS EJUS, SEPTIMOQUE CALENDAS AUGUSTI HOC LOCO RECONDITUM. Laudatus Fregianelli dicit [Muratori. Scriptt. tom. XI, col. 1293. Cfr Annali d'Ital. tom. VII, pag. 436.] , æquivocum esse vocem revelatum, quia apud scriptores ecclesiasticos passim significat manifestationem rei absconditæ ope cujusdam miraculi: dum apud scriptores profanos aliud non est, quam detectio rei occultæ, per remotionem veli, quo operiebatur. Non videtur autem vox revelatum accipienda in priori sensu, quum intra spatium quadraginta octo annorum verisimile non sit omnino expunctam fuisse S. Allucii memoriam: quod si prodigium aliquod intercessisset, rem mirabilem non tacuissent scriptores. Altero igitur sensu interpretari nos oportet revelationem, nempe S. Allucii corpus, e tumulo extractum, elevatum, et omnium oculis exhibitum fuisse.

[10] [decentiori loco compositum,] Nam spatio undecim dierum, nempe ad diem S. Quirici, seu secundum Kalendaria Etrusca a die XVI Julii ad septimam kal. Augusti seu XXVI Julii ossa S. Allucii ex obscuri tumuli quasi carcere liberata cunctis apparuerunt, debito deinceps honore habenda. Nihilominus quamvis tunc inceptus cultus, deinceps continuatus fuerit, tamen quum bellis et vastationibus Etruria conquassaretur, etiam memoria Sancti nostri denuo obscurata fuit: præsertim quando anno 1281 Piscia destructa fuit, ut testantur Annales Lucenses Ptolomæi, episcopi Torcellensis, his verbis [Repetti, Dizion. geogr. della Toscana. V° Borgo a Bugiano.] : Eo tempore (scilicet anno 1281) Lucenses congregaverunt exercitum contra Pisciam et ipsam expugnaverunt, ac vi prælii intraverunt terram, ipsamque combusserunt ad impetum Lucensis populi, qui refrænari non poterat. Causam autem combustionis ferunt fuisse, quia se subjecerunt cancellario imperatoris Rodulfi, cui subjici non debebant, nisi appareret confirmatio ejusdem per summum pontificem. Eodem anno totonderunt Bugianum in muris, quia Pisciatinis videbantur favere in rebellione. Est autem Bugianum oppidulum juxta Pisciam fluvium; hodie vocatur Borgo a Bugiano in Valle Nebulæ [Muratori. Scriptt. col., 685.] . Unusquisque intelligit, quoniam incendia impetu populari excitata fuerunt, neque domibus neque templis, ut habent monumenta Pisciensia, parcitum fuisse; et corpus S. Allucii sub ruinis aliquamdiu delituisse; unde ejus memoria, paulatim evanuit.

[11] [aliquamdiu, vigente licet ejus memoria, delituit:] Verum quamvis sepulcrum S. Allucii aliquo annorum spatio occultum jacuerit, ipsius tamen Sancti memoria non periit. Nam videmus legatos Pisciæ et aliorum oppidorum anno 1329 convenisse ad S. Allucii ecclesiam, ut de pace cum Florentina republica tractarent, sive istam ecclesiam non attigerit incendium Lucensium anni 1281, sive eamdem denuo instaurarit pia populi liberalitas. De ista conciliata pace agit Joannes Villani in sua Historia Florentina lib. X, cap. 135 [Pag. 69.] . Piscienses, inquit, ut tandem post diuturna bella et multa damna, quietem nanciscerentur, convenerunt cum Florentinis, ut oblivione delerentur offensiones, utrinque commissæ; ut Florentinorum amicos aut inimicos Piscienses etiam suos amicos aut inimicos haberent; ut a Florentinis peteretur belli dux, qui Pisciensem militiam regeret. Hisce legibus pax sancita fuit, et quidem, ut diximus in ecclesia S. Allucii, quo legati convenerant, ut nos docet Vincent. Fregianelli in Sancti Vita [Pag. 81.] . Quamvis igitur ignoraretur Sancti sepulcrum, tamen ut communem populi totius domum habebant ejus ecclesiam, in qua acta publica, solemnitatem quamdam habentia, celebrari oportebat.

[12] [donec anno 1344 denuo inventum,] Ast non ita diu post pacem cum Florentinis conciliatam, seu anno 1344, denuo inventum fuit S. Allucii corpus; et hujus quidem inventionis habemus instrumentum, quod, quoniam Vitam Sancti continet, infra edemus, notisque, ubi opus erit, illustrare conabimur. In eo instrumento formulam habemus processus instituendi circa Reliquias Sanctorum, nuper inventas. Imo quis accusare forsan posset Gulielmum, Lucensem episcopum, quasi sibi usurpasset jus, sedi apostolicæ reservatum. Etenim Alexander Pp. III cap. I de Reliq. et venerat. Sanctor. (III, 45) quibusdam exprobrat, quod hominem quemdam, in potatione et ebrietate occisum, quasi Sanctum (more infidelium) venerantur: cum vix pro talibus, ebrietatibus peremptis, Ecclesia orare permittat: dicit enim Apostolus: “Ebriosi regnum Dei non possidebunt.” Illum ergo non præsumatis de cætero colere; cum etiamsi per eum miracula fierent, non liceret vobis ipsum pro Sancto absque auctoritate Romanæ Ecclesiæ venerari. Innocentius III in Concilio Lateranensi IV, qui canon in corpore juris sequitur canonem Alexandri III mox citatum, dicit expresse: Reliquias inventas de novo nemo publice venerari præsumat, nisi prius auctoritate Romani Pontificis fuerint approbatæ. Difficultati respondet Vinc. Fregianelli, acta episcopi Lucensis non excessisse limites juris, quod habebant episcopi istius ætatis, quia Reliquias quidem recognovit, sed Officii et Missæ celebrationem, quæ indicia erant canonizationis æquipollentis, non præscripsit.

[13] [et ab episcopo Lucensi recognitum,] Addit dein testem Papebrochium nostrum, citatum a Prosp. Lambertinio, de Serv. Dei canoniz. et beatif. lib. I, cap. 10, num 8, docentem decretum Alexandri non adeo rigide servasse episcopos, nec putasse sublatam sibi facultatem circa inferioris ordinis cultum. Verum non censeo ad istiusmodi regulam æstimandum esse processum, ab episcopo Lucensi institutum. Extra controversiam posita erat sanctitatis fama, qua S. Allucius publice gaudebat, quam etiam Innocentius III aliquatenus sanciverat suis decretalibus epistolis numm. 5 et seqq. citatis. Unde episcopus Lucensis non aliud fecisse videtur, quam inquirere in veritatem Reliquiarum S. Allucii, in hospitali domo repertarum: quod quidem jus ad ordinariam potestatem episcoporum etiam hodie pertinet. Id fecit accurate Gulielmus episcopus, quod faciendum præscripsit Concilium Tridentinum sess. XXV de invocatione Sanctorum. Scilicet statuit sancta Synodus … nulla admittenda esse nova miracula, nec novas Reliquias recipiendas, nisi eodem recognoscente et approbante episcopo, qui simul atque de iis aliquid compertum habuerit, adhibitis in consilium theologis et aliis piis viris, ea faciat, quæ veritati et pietati consentanea judicaverit. Tali ratione processit in causa inventionis corporis S. Eutropii primi episcopi Xantonensis (Saintes) Reverendissimus episcopus Rupellensis (La Rochelle) D. Clemens Villecourt, nunc Eminentissimus S. R. E. Cardinalis, qui decreto suo diei VI Septembris 1845 veras declaravit Reliquias S. Eutropii, inventas in crypta ecclesiæ olim cathedralis Xantonensis, postquam omnia præstitisset, quæ a Concilio Tridentino præscripta sunt [Cfr Recueil des procedures, part. II, pag. 73.] . Hæc eadem eodem jure fecit Gulielmus, episcopus Lucensis: in utroque casu, agebatur de Sancto cujus memoria a sæculis in veneratione erat: adeoque nulla exsurgebat dubitatio de alterutrius cultu, quæ auctoritatem Romani Pontificis requireret, ut, quantum ad S. Allucium spectat, monstrabunt instrumenta infra edenda.

[14] [magno deinceps in honore habitum fuit.] Non immoramur itaque hisce instrumentis, quibus constat corpus S. Allucii anno 1344 elevatum, in magno deinceps honore habitum fuisse. Anno 1616 eques Melitensis, Franciscus Antellensis novum monumentum S. Allucio erexit, ejusque altare instauravit, ut docet inscriptio num. 8 allata. Quamvis autem talis Sancto exhiberetur veneratio, isto tamen cultu liturgico carebat, quo præcipue Sanctos honorare consuevimus, scilicet Officio et Missa. Utrumque tandem concessit Clemens Pp. XIII anno 1764 die XXIV Septembris, ad enixas, ut dicitur, preces revmi episcopi, ejusque capituli, necnon magistratus civitatis Pisciensis, ut possit quotannis die XXIII Octobris ab utroque clero ejusdem civitatis et diœcesis celebrari festum B. Allucii cum Officio et Missa de communi Confessorum non Pontificum cum oratione et lectionibus propriis, a sua sanctitate approbatis sub duplici minori. Anno dein 1818 die XXVIII Februarii S. Rituum Congregatio approbavit et in Officio canonico recitari permisit Hymnum proprium in honorem S. Allucii, qui ad Vesperas recitatur: Huc e sidereis: a doctore Grossi Pisciensi, ut scribit ad nos R. D. Felix Gialdini, compositus. Tandem anno 1851 die VI Junii Pius IX, feliciter regnans, concessit, ut sub ritu duplicis majoris totum proprium Officium et Missa celebraretur, ut constat ex decreto, quod recitamus.

[15] [S. Allucii cultum, Clemente XIII, jam probatum,] Piscien. Quum revmus Piscien. episcopus propriis, ac communibus sibi commissi cleri votis satisfacturus, constituerit ampliori semper cultu prosequi S. Dorotheam V. M. Patr. Præcip. B. Allucium C. Pisciensem, ac S. Polychronium Ep. M. Patr. min. princip., sanctissimo Domino Nostro Pio IX Pontifice maximo nonnulla propria exhibuit enunciatorum cælitum Officiis et Missis addenda, ut de apostolica benignitate singula approbare dignaretur, memoratoque clero suo concedere. Sanctitas sua, attentis expositis, aliisque rationum momentis animum suum moventibus, referente me subscripto Sacrorum Rituum Congregationis secretario, benigne annuit juxta preces episcopi oratoris, adeo ut in natalitiis eorumdem Sanctorum Officia cum Missis esse valeant, uti superiori in exemplari correcta et emendata adnotantur; servatis tamen in omnibus Rubricis. Contrariis non obstantibus quibuscumque. Die 6 Junii 1851. A. Card. Lambruschini S. R. C. P., J. G. Fatati S. R. C. Secretarius.

[16] [Pius IX Missa propria,] Missa propria præcipue in eo est, ut laudet S. Allucii caritatem erga proximum: atque hinc Epistola ex S. Paulo ad Hebræos cap. XIII in qua laudatur hospitalitas, cura vinctorum et laborantium; Evangelium autem ex Joannis cap. XV, in quo Christus dilectionem commendat desumpta sunt. Orationes porro sunt sequentes: Collecta: Omnipotens Deus, qui Beatum Allucium eximia erga infirmos charitate gloriosum effecisti, concede, quæsumus, ut ejus meritis et intercessione ab omni mentis et corporis infirmitate liberati, cælestis gloriæ consortes fieri mereamur. Per Dominum. Secreta: Hostias, Domine, quas excelsæ majestati tuæ dicamus, benignus assume, ut Beati Allucii Confessoris tui charitatem sectantes in terris, ad te, qui charitas es, pervenire mereamur in cælis. Per Dominum. Postcommunio: Quæsumus, Domine Deus noster, ut æterna nobis præmia conferat, qua pasti sumus, mensa cælestis, quæ Beati Allucii Confessoris tui vitam etiam aluit temporalem. Per Dominum.

[17] [et hymnis ad vesperas] En porro Hymnus qui ad Vesperas in honorem S. Allucii recitatur, quique a doctore Grossi Pisciensi compositus fuit:

Huc e sidereis, inclyte, sedibus
Alluci, o placidum, nunc age, verticem
Deflectas, merito dum Tibi concinit
      Sacrum plebs pia canticum.
Præsens excipias vota precantium
Ante aram posito poplite civium,
Communis stabili quos Tibi patria
      Jungit fœdere, poscimus.
Tu lapsis columen, tu pater orphanis
Pro Christo fereris, certaque pauperum
Spes, et præsidium quos dape recreas,
      Et quos comiter allicis.
Noctes interea pervigil exigis
Intentus precibus, viscera debitis
Et fraudas epulis, pane beatius
      Vivens angelico satur.
Per te vel triplici novimus advenas
Usos hospitio, pluraque temporis
Jamdudum vitio lapsa volubilis
      Passim templa resurgere.
Per te nec studiis, neve laboribus
Parcentem, solidæ pacis ut arbitrum
Quæcumque irruerunt urbibus Italis
      Tolli jurgia sensimus.
At quis multiplices carmine perbrevi
Virtutes memoret? Quisve recenseat
Quæ sint pro meritis addita singulis
      Jam nunc præmia cælitus?
Tu solus potis es, qui frueris datis,
Et septus rutilis ignibus emicas;
Hinc semper valido fac, bone, supplices
      Cives præsidio juves.
Sit Patri ac Genito gloria, Flamini
Sit Sancto parilis laus, honor et decus,
Qui regnat pariter cum Patre, et unico
      Gnato perpetuum Deus. Amen.

[19] [et ad Laudes adauxit.] Ad Laudes: hymnus iste repertus fuit inter poemata P. Reghensani Barnabitæ:

Gestiat quisquis celebrare cantu
Pauperum patrem, columenque rerum,
Patriæ magnum decus, orphanorum
      Dulce levamen.
Te duce, Alluci, domus ampla egenis
Languidis morbo patuit per agros,
Te duce effulsit pietas, et almæ
      Fœdera pacis.
Æsuris sedem tibi sæpe cessit,
Piscia et parvis tenuatus undis,
Sæpe te expavit tremefactus Arnus
      Mira patrantem.
Fulgida augustam subiere formam
Templa te propter, scelera exularunt,
Nulla et Hetruscas agitavit urbes
      Ira furorque.
Dura captivis cecidere vincla,
Otium fessi, miseri salutem,
Per te et optatam veniam impetrarunt
      Crimine sontes.
Semper infirmis famulatus ægris
Lætus, et nullos renuens labores
Nocte consurgens operam dedisti
      Omnibus aptam.
Sæpe te propter celebrata fulsit
Charitas; angor, metus atque egestas
Cessit a nobis, rediitque dulcis
      Copia rerum.
Laus sit æternæ Triadi perennis,
Quæ Virum magnis meritis onustum
Inter excelsas Superum cohortes
      Arce locavit. Amen.

[20] [Anno 1793] Tandem quum Leopoldus I Austriacus, fratrem suum Josephum II imperatorem imitatus, multas innovationes, in Etruriam induxisset, ac inter alia etiam ecclesias, ut rebatur, non necessarias suppressisset, etiam domum hospitalem S. Allucii, licet ad Ordinem Melitensem pertineret, sors mala attigit. Oportuit igitur Sancti nostri venerabiles exuvias alio transferri, ut docet nos sequens instrumentum, quod ex italico in latinum versum lectori coram exhibemus. In nomine Domini. Amen. Anno Domini Nostri Jesu Christi 1793, indictione XI, hac die XXIV Augusti Pio VI Pontifice Romano et Ferdinando III, regio principe Hungariæ et Bohemiæ, archiduce Austriæ, magno duce Etruriæ feliciter regnantibus, factum et publicatum est præsens instrumentum in civitate Piscia et in ejusdem palatio episcopali: præsentibus ibidem nobilibus viris, Vincentio, filio quondam equitis Caroli Serponti, Ludovico Andrea, filio quondam equitis Stephani Cecchi, Nicolao, filio quondam domini Angeli Simoni et Michaele Angelo, filio quondam domini Joannis Dominici Cheti, Pisciensibus et testibus rogatis. Quoniam in antiquissima ecclesiæ tituli SS. Lucæ Euangelistæ et Herculani Martyris, juxta quam erecta fuit hospitalis domus, nominata S. Allucii, posita in plebania, nunc cathedrali Pisciensi, ut constat ex c. 9 Per tuas de Arbitris etc. Inter dilectos filios 8 de Donationibus, sita in communitate Uzzanensi, et hodie pertinens ad commendam Campi Corbolini sacræ Religionis Ierosolymitanæ, supra altari ejusdem domus hospitalis exsistit urna in qua reconditæ sunt insignes Reliquiæ B. Allucii Confessoris, qui clarus virtutibus et miraculis migravit ad Dominum die XXIII Octobris 1134.

[21] [abolita ecclesia S. Allucii,] Hæ porro Reliquiæ statim post mortem venerationi populi expositæ, aliquandiu injuria temporum dein ignoratæ, mandato D. Gulielmi Dulcini, tunc episcopi Lucensis, sub cujus diœcesi tunc erat dicta ecclesia, fuerunt conquisitæ et inventæ in eadem ecclesia, et a dicto antistite recognitæ, solemniter approbatæ et pristinæ venerationi fidelium expositæ, instituta festivitate speciali in die obitus et in translatione dictarum Reliquiarum, cum indulgentia episcopali quadraginta dierum, concessa visitantibus dictam ecclesiam, tam in die obitus quam translationis, prout constat ex legitimo instrumento inventionis corporis dicti Beati diei XIV Junii 1344, quod asservatur in Cancellaria Curiæ archiepiscopalis Lucensis in libro vel involucro actorum, signato num. XV. Cultum autem hunc antiquissimum reddidit celebriorem summus Pontifex Clemens XIII, qui decreto apostolico, a S. Rituum Congregatione die XXIV Septembris 1764 expedito, approbavit lectiones proprias, ab utroque clero hujus Pisciensis diœcesis recitandas. Et quum XI Septembris 1710 instaret illustrissimus D. Carolus Ricci, commendator dictæ Commendæ Campi Corbolini, ut sacræ exuviæ in decentiorem urnam reponerentur, et in acta referrentur, secundum indicem a prælaudato D. commendatore Ricci exhibitum, sequentia: duo scapuli, duo humeri seu ossa superiora brachii, duo ulnæ seu radii et ossa inferiora brachii, varia ossicula componentia manum, duo ilii seu ossa lateris, duo femora seu ossa coxæ, duo rotuli genu, varia ossicula componentia pedem, caput Sancti, prout in indice describitur: ut dictæ exuviæ recognoscerentur, approbarentur et debite communirentur ab illustrissimo ac reverendissimo D. Paulo Antonio Pesenti, tunc præposito Pisciensi, ac dicta urna vitta alba circumligata tribus sigillis clauderetur: prout revera factum est, ut constat ex Fasciculo recognitionum SS. Reliquiarum, qui asservatur in archivo episcopali Pisciensi.

[22] [Sancti exuviæ ad ecclesiam cathedralem Pisciensem] Quum vero occasione suppressionis dictæ ecclesiæ S. Allucii, instaret D. eques commendatarius et receptor dictæ commendæ, secundum mandatum supremum, contentum in epistola encyclica Secretariæ regiæ, data VIII Novembris 1785, ut, dicta ecclesia spectante ad commendam Corbolinam, de suo quatenus receptoris, et procuratorum illustrissimi equitis de Requesens consensu, possessoris dictæ commendæ, dicta urna cum sacris ossibus S. Allucii, in ea contentis, committerentur illustrissimo ac reverendissimo D. Francisco Vincenti, episcopo Pisciensi; quæ tamquam depositum a dicto antistite admissa fuit. Institerunt dein reverendissimum capitulum ecclesiæ cathedralis Pisciensis et magistratus urbanus ejusdem civitatis, ut dictæ sacræ exuviæ ponerentur in dicta ecclesia cathedrali; quæ instantia relata ad Regiam celsitudinem, ipsa per secretariæ regiæ litteras, datas XII Februarii 1786 consensit, ut insignes istæ Reliquiæ secundum desiderium dictorum capituli et magistratus collocarentur in dicta æde cathedrali. Quoniam porro eædem Reliquiæ componendæ erant supra altari SS. Rosarii dictæ cathedralis, decretum fuit, ut nova urna, quam decentissima conficeretur, in qua omnia sacra ossa, indicata, ut supra, et extracta ex urna antiqua et composita et recognita, secundum eum modum, quem III. et Revmus D. episcopus præscripserat, nempe ut nova urna, ligamine ex serico rubro circumcincta sedecim locis Sigillo Revmi episcopi muniatur ac in ea legitimum sacrarum Reliquiarum omniumque hactenus factorum instrumentum reponatur. Et quoniam nunc deveniendum est ad actualem traditionem præfatarum Reliquiarum, Revmo capitulo faciendam; hinc est, quod constitutus coram me et supradictis DD. testibus (præsentibus quoque Revmis canonicis et clericis sæpe dictæ ecclesiæ cathedralis in aula episcopali, ubi decenter exposita erat dicta urna) Revmus D. archidiaconus Ferruccius Ferucci, Vicarius generalis Pisciensis, tamquam delegatus Illmi et Revmi D. episcopi ejusdem civitatis, idem Revmus D. Vicarius generalis nomine supradicto tradidit et tradit Revmo capitulo Cathedrali Pisciensis et pro eo Revmis DD. archipresbytero Joachimo Parigini et Decano Joanni Bianucci, deputatis dicti Revmi capituli per capitularem deliberationem de die IX Aprilis currentis anni, acceptantibus dictam urnam, sigillatam, prout supra, in qua repositæ sunt sacræ Reliquiæ S. Allucii, ut, prævia processione solemni a palatio episcopali ad ecclesiam cathedralem et expositione per integrum diem in altari majori dictæ cathedralis, una cum Officio festivo istius translationis secundum ritus Sanctæ matris Ecclesiæ, reponatur in altari SS. Rosarii sub imagine dicti altaris, loco ad id præparato, quatenus dictæ sacræ Reliquiæ a populo fideli possint coli ad gloriam Dei et honorem dicti Sancti. In quorum fidem etc. Franciscus Antonius Sorini Notarius.

[23] [solemni pompa translatæ fuerunt.] Translatio corporis S. Allucii hic relata, quemadmodum ea, quam infra edemus anno 1344 factam, fuere celebratæ mense Augusto: nihilominus annua memoria feria II post dominicam Quinquagesimæ recolitur: qua die eadem Missa dicitur, quæ in ipso festo XXIII Octobris, una excepta Collecta, quæ est sequens: Deus, cujus providentia Sanctorum tuorum ossa custodit, ut unum ex his non conteratur; concede propitius, ut qui Beati Allucii Confessoris tui translationem agimus, ipsius precibus et exemplis ad cælestem patriam transferri mereamur. Per Dominum. Ast antequam anno 1851 Pius IX cultum S. Allucii amplificasset, alia ejusdem translationis erat Collecta, quam nobis exhibent Officia propria Sanctorum Magni ducatus Etruriæ, anno 1837 Florentiæ typis excusa, scilicet: Adesto, Domine, supplicationibus nostris, quas in Beati Allucii Confessoris tui annua translatione lætificas; et concede propitius, ut cujus translationem colimus, etiam actiones imitemur. Per Dominum. Antiquæ imagines S. Allucii non exstant; quæ anno 1344, ut ex num. 5 Commentarii prævii patet, erant, hospitali domo ad usus profanos redacta, perierunt. Nihilominus ad fovendam fidelium pietatem, qui miro modo istiusmodi adminiculis juvantur, æri incisa fuit qualiscumque Sancti effigies, qua exhibetur ut vir mediæ ætatis, barbatus, veste laica, fere ut passim pingitur Ven. Benedictus Labre, minus tamen pannosa, indutus. Quod tandem ad Acta edenda spectat, non est quod eorum auctoritatem aut sinceritatem demonstremus, quum ipsa, ut lectori patet, ex suapte indole fidem sibi adstruant.

VITA ET TRANSLATIO S. ALLUCII CONFESSORIS,
Ex ms. Francisci Mariæ Florentini medici Lucensis, collato cum apographo Pisciensi.

Allucius, conf. Pisciæ in Tuscia (S.)

BHL Number: 0303, 0304

EX INSTRUMENTO PUBLICO.

CAPUT PRIMUM.
Corporis inventio; delegatio episcopi Lucensis ad inquirendam veritatem.

[De inventis S. Allucii Reliquiis,] In nomine Domini. Amen. Continetur in quodam libro antiquo, pluribus in locis vetustate consumpto, in quo non adest superscriptio, sed solum adest signum hoc modo, videlicet T 1344, cooperto charta hædina descripta, exsistente in archivio curiæ episcopalis Lucensis, inter cætera ad folium 4.

Anno nativitatis dominicæ 1344, indict. XII, die IV Junii. Coram venerabili in Christo patre et domino fratre Gulielmo a, Dei et Apostolicæ sedis gratia episcopo Lucensi, in castro montis Topai * constitutus providus vir fr. Petrus, rector hospitalis S. Allucii b plebis Pisciæ hujus diœcesis c, exposuit, quod dum ipse nuper una cum quibusdam honestis * exsisteret in ecclesia hospitalis prædicti, deliberaverunt inter se de Reliquiis S. Allucii prædicti perquirere: quum audivissent alias a fide dignis, quod ibi erant et fuerant dudum a fidelibus in illis partibus veneratæ. Unde volentes * se ad altare dictæ ecclesiæ, ibi juxta viderunt loculum, in quo S. Allucii Reliquias esse firmiter arbitrati fuerunt. Quem loculum * discooperientes, qui erat arca lapidea, viderunt dictas sacras Reliquias, quas non fuerunt ausi tangere sine consilio D. episcopi præfati; et ideo supplices occurrerunt * eidem R. P. et D. episcopo supradicto, quod sibi consulere et mandare dignaretur, quid in præmissis observare haberent. Qui Reverendus in Christo pater et dominus hujus Lucensis Dei et apostolicæ gratia Ecclesiæ episcopus, volens libenter, ut decet, laudes curiæ sanctæ * exaltare; sed propter hoc non discedens a semita juris d, commisit vener. Viro Fr. Paulo Lapo *, Ordinis Prædicatorum, lectori in philosophia, quod ipse iret ad dictum locum et de præmissis ab expertis perquireret veritatem per litteras infrascriptæ continentiæ e et tenoris videlicet:

[2] [fit relatio ad episcopum Lucensem,] Fr Guilielmus, Dei et Apostolicæ sedis gratia Lucanus episcopus, dilecto nobis in Christo Fratri Paulo Lapo, ord. Prædicatorum, lectori in Filosophia, salutem in Dominum Jesum Christum. His diebus nova gaudiosa, aures mentis nostræ excitantia, ad nos pervenerunt, qualiter Deus, qui in Sanctis suis mirabilis semper exsistit, nec sinit sub modio lucem, diu absconditam, sed de tenebris lumen splendescere jubet, in plebanatu Piscia, loco qui dicitur hospitale S. Allucii, abscondita produxit in lucem. Nam corpus Sancti, cujus titulo idem hospitale insignitum noscitur, modo mirabiliter propalavit, ut venerantibus merita ejusdem Sancti increscat spirituale gaudium mentibus fidelium, temporalia, vilia succedant, et æterni meriti præmia consequantur. Verum quia de Reliquiis et veneratione Sanctorum sacræ sanctiones Patrum formam nobis præbent, et qualiter, ubi dubium ventilatur, pastores et prælati formam datam sequi coguntur: hinc est, quod de tua prudentia et experientia confidentes, tibi committimus et mandamus, quod ad dictum hospitale accedens, convocatis tecum discretis fidelibus, de quibus tibi videbitur, ad dictum locum diligenter de veritate sanctarum Reliquiarum (ut pie creditur) inventarum, et quidquid inveniri sive per memoriam antiquorum, sive per scripturam et alia quæque signa nobis repræsentes, ut juxta formam debitam, nobisque a sanctis patribus assignatam, tanti patroni merita exaltantes, mereamur ipsum patronum et intercessorem nobis et toti illi patriæ vindicare, quod totis visceribus desideramus ad laudem dicti Sancti, patrocinium nostrum et laudem Dei ad perfectionem deducere. Datum in Castro nostro Topari f anno nativitatis Domini 1344, indictione XII, die 25 Junii.

[3] [qui committit inquisitionem fr. Paulo, Ord. Præd] Postquam commissionem fr. Paulus, commissarius prædictus *, reversus ab exsequendo contenta in commissione prædicta supradicto R. P. ac D. Episcopo Lucensi retulit, se vigore supradictæ * commissionis, in se factæ, ivisse ad terram de Piscia et hospitale S. Allucii supradictum, et ibi quæsivisse * de prædictis et se invenisse prout et sicut in instrumento, quod exinde confici se fecisse asseruit manu ser Nicolai ser Bondi publicum et authenticum: quod instrumentum ipsi D. episcopo dedit et consignavit, cujus quidem tenor talis est, videlicet: In nomine Domini. Amen. Religiosus vir Fr. Paulus Lapi, de Ordine FF. Prædicatorum, lector in philosophia, ex commissione in se * facta per R. D. Fr. Guglielmum, Dei gratia episcopum Lucanum, super inquisitione Reliquiarum, ut dicebatur, S. Allucii, cujus nomine intitulatum noscitur hospitale de Campo, Lucanæ diœcesis, plebatus * de Piscia, ut de ipsius commissione et mandato contineri vidi ego notarius infrascriptus in litteris, per dictum D. episcopum transmissis, et ejus sigilli impressione munitis: tenor quarum talis est, videlicet: Fr Gulielmus etc., ut supra.

[4] [reperitur integrum] Qui fr. Paulus veniens Pisciam vigore dictæ commissionis, volens plenius de prædictis informari, et contentis in litteris suæ commissionis, habita informatione solemni cum pluribus fide dignis personis et maxime antiquis dictæ terræ, de veritate sanctarum Reliquiarum, ut dicebatur, inventarum dicti S. Allucii, fuit ad locum et ecclesiam dicti hospitalis, convocato discretorum numero fidelium aliquali, ibique S. Spiritus gratia invocata, a quo corda fidelium diriguntur, invenit infrascripta scripta *, testificantia Reliquias venerabilis vitæ viri S. Allucii in prædicta ecclesia dicti hospitalis integraliter contineri: imprimis vidit unam arcam lapideam ex parte sinistra dictæ ecclesiæ, qua aperta, invenit duas capsulas ligneas, quasi novas, ejusdem quantitatis, et quamlibet cum sua clavi desuper posita, firmatas * cum tuppis g, quæ claves et tuppæ rubiginosæ erant et antiquæ et inusitatæ formæ. Item invenit duas ampullas vitreas inusitatæ formæ, plenas plus quam ad dimidium aqua clara et limpida; et invenit lapidem marmoreum seu tabulam, scripturam sequentem de verbo ad verbum clare, plane et apertissime continentem:

[5] [Sancti corpus.] ✠ ANNO DOMINI MILLESIMO CENTESIMO TRIGESIMO QUARTO h, DECIMO KALENDAS NOVEMBRIS B. ALLUCIUS MIGRAVIT AD CHRISTUM; ET MILLESIMO CENTESIMO OCTUAGESIMO SECUNDO, IN DIE S. QUIRICI i REVELATUM EST CORPUS EJUS, SEPTIMOQUE KALENDAS AUGUSTI HOC IN LOCO RECONDITUM. Apertisque dictis capsulis, qualibet cum sua clavi, invenit in prima in quodam panno lineo, seu toballiola * alba k et penitus incorrupta ossa: videlicet caput cum maxilla inferiori, uno osse crurium, duobus aliis ossis * de spatula et pectore et duobus grossioribus brachiorum et uno graciliori unius brachiorum dictorum. In alia vero capsa invenit reliqua ossa a prædictis, quæ ad formationem corporis unius hominis perfecte et integre requiruntur, involuta in quadam toballiola, multum antiquitate corrupta * et quodam panno parvo serico cum quadam cruce parvula de panno albo, desuper consuta l. Item invenit supra prædictam aream directe in pariete dictæ ecclesiæ picturam * ex antiquissimis figuris imaginem dicti S. Allucii, cum aliquali historia vitæ suæ. Item invenit dictum hospitale ab eo tempore, cujus memoria non exsistit, nominatum * vocabulo S. Allucii. Item invenit in annali m dictæ ecclesiæ de Piscia, quod decima kal. Novembris S. Alluccius, rector hospitalis de Campo *, tempore cujus Deus exaltavit locum illum. Hæc autem omnia inventa fuerunt per dictum fr. Paulum in ecclesia dicti hospitalis et etiam in plebe Pisciæ, coram me notario et testibus infrascriptis, videlicet, D. Francisco plebano plebis S. Mariæ de Piscia, fr. Petro, rectore dicti hospitalis, Nuceio Bui *, Cantuccio Bonti, Junctino Vannis, Facino Vannis, Nardino Nacchi, Vannino Nicolucci, Bindo Marchi, Guido Cei, Beato Cantucci *, Joanne Purrinelli *, Dei n Catucci, et Ceccho Mei de Piscia, testibus ad hoc vocatis atque rogatis, sub anno nativitatis Domini 1344, indict. XII, die XXVII Junii.

ANNOTATA.

a Gulielmus, cognomento Dulcinus de Monte Albano, Ordinis Prædicatorum, sedem Lucensem tenuit ab anno 1330 ad 1349, in optimis præsulibus numeratus [Ughelli. Ital. Sacr. tom. I, col. 823.] .

b Licet vulgo Sanctus noster scribatur Allucius, tamen sæpius in eo, quod exhibemus, instrumento etiam Alluccius dicitur: retinuimus, quoties occurrit, hunc scribendi modum.

c In Commentario prævio num. 3 diximus, quomodo Pisciense territorium, initio Lucensis diœcesis, dein Nullius, tandem episcopale factum est, erecta ecclesia collegiata S. Mariæ Majoris in cathedralem. Ejus territorium describit Joannes Lami [Eccles. Florent. monum. tom. I, pag. 519.] .

d Innocentius III in concilio Lateranensi IV cap. 62, quod in corpore juris clauditur sub c. 2 de Reliquiis et Venerat. Sanct. (III, 45) legitur, sequentem canonem promulgavit: Quum ex eo quod quidam Sanctorum Reliquias exponunt venales et eas passim ostendunt, christianæ religioni detractum sit sæpius: ne in posterum detrahatur, præsenti decreto statuimus, ut antiquæ Reliquiæ amodo extra capsam nullatenus ostendantur, nec exponantur venales. Inventas autem de novo, nemo publice venerari præsumat, nisi prius auctoritate Romani Pontificis fuerint approbatæ. Prælati vero non permittant eos, qui ad eorum ecclesias causa venerationis accedunt; variis figmentis aut falsis documentis decipi, sicut in plerisque locis occasione quæstus fieri consuevit. In casu nostro non agebatur de inventis de novo Reliquiis, quandoquidemsciebatur corpus S. Allucii in ecclesia domus hospitalis quiescere; adeoque recursus ad Romanum Pontificem non erat necessarius. Sed quoniam aperienda erat capsa et revelandum corpus sanctum, prælati Lucensis officium erat, inquirere ne figmento aliquo aut falso documento deciperentur fideles: quapropter vices suas delegat fr. Paulo Lapi, Ordinis Prædicatorum. Cfr quæ diximus num. 12 Commentarii prævii.

e In discurrendo per Acta nostra quandoque occurrent membra, quæ medica manu indigent. Sufficiet plerumque probabile remedium in margine indicasse.

f Mons Toparius seu Tauparius, in quo erat parochia præcipua SS. Stephani et Joannis Euang., varias sub se habens ecclesias minores, ad episcopatum Lucensem pertinuisse docet nos Joan. Lami [Ibid. pag. 515.] . Hodie tamen Samminiatensis est diœcesis: hujus loci frequens fit mentio, quando de definiendis limitibus inter episcopatum Pisanum et Lucensem sermo est [Ibid. pag. 352, 383 et Cfr Deliciæ Erudit. tom. VI. Part. I, pag. 247.] . Vulgo dicitur Montopoli [Ripetti. Dizion. Geograf. della Toscana, h. v.] .

g Tuppæ vox italica eadem ac sera, qua arcæ et capsæ claudi solent. Operæ pretium fuerit animadvertisse hac seras et claves non solum rubiginosas fuisse, sed etiam anno 1344 antiquæ et inusitatæ formæ, quæ monstrant antiquitatem cultus.

h In apographo, quod inter schedas Bollandianas reliquit Papebrochius noster, scribitur iterato S. Allucius obiisse anno 1164, hoc numeris arabicis, hoc totidem verbis expressit. Sed obstant monumenta Pisciensia, et Joannes Lami in suis S. Ecclesiæ Florentinæ monumentis [Tom. I, pag. 506.] : quæ sine ambagibus obitum Sancti nostri anno 1134 illigant: ut dubium omne merito excludant.

i S. Quiricus, de quo sermo est, videtur ille, qui adhuc puer, cum matre sua Julitta Tarsi in Cilicia passus est, cujus meminit Martyrologium Romanum hodiernum, die XVI Junii, sub qua de utroque commentati sunt nostri majores [Act. SS. tom. III Junii, pag. 17 et seqq.] , eorumque cultum in Græcia, Gallia et Hispania explicarunt. Sed siluerunt de Italia, quæ tamen regio dictorum Sanctorum cultui devotissima fuit, ut patet ex multis, sub eorum invocatione erectis templis. Certe in brevi tractu Pisciensi Joannes Lami in Indice ecclesiarum, tres numerat ecclesias S. Quirici, quum in reliqua diœcesi Lucensi sex aliæ numerentur [Cfr Lami. Eccl. Florent. monum. tom. III, Index Eccles V°, Quiricus.] . Quod vero ad diem spectat, qua S. Quiricus colitur in Italia, illa incidit in idus (XV) Julii, ut habent calendaria tum apud Joannem Lami [Ibid. tom. IV, pag. 66.] , tum apud Franc. Ant. Zaccariam [Excurs. lit. pag. 299, 356 et 376.] . Ex quibus conficitur, quod corpus S. Allucii idibus, id est die XV Julii revelatum seu detectum, septimo kal. Augusti seu XXVI Julii denuo reconditum fuerit.

k Toballiola, idem quod Mappula, vox adhibetur apud Mabillonium in Ordine Romano [Mus. Ital. tom. II, pag. 532.] .

l Parvula crux ex panno albo super toballiola consuta, videtur Vincentio Fregianelli [Istor. de S. Alluc. pag. 75.] insigne fuisse Fratrum, hospitali domui inservientium. Nam ab obitu Sancti seu ab anno 1134 ad 1182 nullum exstat indicium, quod corpus S. Allucii motum fuerit, adeoque, quum illa ætate necdum xenodochium S. Allucii fratribus Pisanis S. Sepulchri donatum fuisset, videtur illa crux pro habitu istius communitatis habenda. Sic eodem tempore milites seu hospitalarii S. Joannis Baptistæ, postmodum Melitenses dicti, Teutonici et Templarii cruces, suis vestibus assutas, gestabant: Melitenses quidem albas [Migne, Dict. des Ordres relig. tom. II, col. 854.] , nigras Teutonici [Ibid. tom. III, col. 647.] , Templarii rubras [Ibid. col. 614.] .

m Annale apud Cangium, Glossarium med. et inf. latinitatis, h. v., varias habet significationes; in textu nostro significat Acta publica alicujus ecclesiæ seu monasterii per ordinem temporum digesta.

n Medio ævo, imo et hodie in aliquibus partibus Italiæ, singula singulis erant absque cognomine gentilitio nomina, ut videre est in nominibus hic recitatis, quorum alterum patrem ejus, de quo sermo est, indicat. Unde non raro enascebatur gravis difficultas in definiendis consanguinitatis et affinitatis gradibus, quando dubium aliquod circa validitatem matrimonii emergebat. In sacro baptismate nomina imponi consuevisse,antiquissima docet historia [Cfr Martene. De Antiq. Eccl. Rit. Lib. I. cap. I, art. 10.] . Sed id animadversione dignum, quod incommunicabile nomen Dei hominibus imponeretur: cujus quidem usus testimonia profert sæpe laudatus Joan. Lami in Deo Neri [Eccl. Flor. monum. tom. II, pag. 1082.] et in Deo Ajuti [Ibid. pag. 1207.] .

* P. Topori Tauparii

* P. add. clericis

* an voltantes id est vertentes?

* P. locum

* P. supplicaverunt

* P. viri sancti

* P. Lapi

* P. add. die XXX Junii

* P. suprascriptæ

* P. perquisivisse

* P. eo

* P. plebanatus

* P. signia

* P. firmanter

* P. tabellicia

* P. ossibus

* P. omit. corrupta

* an. picturatam?

* P. add. sæpius

* Add. obierit

* P. Turi

* P. Catucci

* P. Puccinelli

CAPUT II.
Vita S. Allucii; approbatio ejus Reliquiarum.

[Vita antiqua] Item retulit se invenisse Legendam de Vita et quibusdam miraculis dicti S. Alluccii, quam, in chartula pecuria a scriptam, eidem D. episcopo præsentavit, cujus tenor talis est, videlicet: Incipit Vita B. Alluccii Confessoris. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Alluccius, servus Dei, pauperum Christi sollicitus procurator, ad honorem Christi, omniumque Sanctorum, et pauperum refectionem hospitale de Campo Loano *, quod in suo tempore destructum erat, reædificavit; ibique ecclesiam in honorem S. Lucæ Euangelistæ b, Sanctique Herculani Martyris c constituit, multosque fratres, qui pro Dei amore prædia vel uxores atque filios cæteraque sua bona cunctaque dimittentes, in eodem hospitio recepit d. In monte Albano e, magna in eremo sito, ecclesiam aliam in honorem S. Bartholomæi et S. Clementis et S. Columbani et aliorum Sanctorum, cum summo * desiderio magnoque labore ordinare curavit ad honorem hospitalis et pauperum sustentationem, quod in supradicto monte perfecerat. Juxta Arnum etiam in strata publica, aliud hospitale constituit, in quo multi pauperes quotidie reficiuntur; juxta quod hospitale fluvius erat magnus, ubi multi peregrini periclitabantur: ipse vero ad episcopum Florentinum ferens * litteras, ut pontem ibi ædificaret, invenit nobilem cum … f in partibus illis exsistentes, qui de navigio et hominum transitu plura lucrabantur, pontem ibi ædificari non permittebant. Ipse vero Alluccius homines illos suis dulcibus et blandis verbis mollificans, sedavit; et pontem ibi ædificari permiserunt. Unde ipse institutor et principium pontis Arni fuit g: et revera Alluccius vocatus fuit, quia ejus vita et conversatione plures homines sibi advexit vel allexit *. Et ejus vita et conversatio per totam Tusciam et per maximam Lombardiæ partem, necnon per Marchiam, et etiam usque ad Ravennam atque Venetiam, et usque ad Anconam mirabiliter est divulgata.

[7] [miraculis plurimis] Ab ipso enim suæ pueritiæ ortu pro pascendis vaccis et bobus in locum, ubi dicitur Turettum h iverat: ipse vero herbas virentes, ubi vaccas et boves pasceret petens, inundatio aquarum maxima cum turbinibus et tonitruis est secuta. Unde omnes rivuli ita sunt pleni, ut ad propriam domum nec ad aliam minime valuit revertere: quare latibulum petens *, ad quamdam arborem confugiens, omnes vaccæ et boves eumdem, ut patrem, sunt secuti; et ibi juxta arborem Alluccius jacens, omnes circulum juxta eum fecere: et per totam noctem juxta eum usque ad diem jacuere. Pater vero suus, Homo-Dei nomine, et alii familiares eum et bestias mane quærentes, juxta quamdam arborem eum et bestias in modum circuli post eum morantes, et nullam læsionem præ * aqua habentes et siccam terram, ac si nil pluviæ advenisset, invenerunt, et cum magno gaudio ad hospitale reversi sunt; quia filius perierat et inventus est; et ab hac die in antea totam hospitalis administrationem ei tradiderunt i. Ubi multa per eum Deus miracula ostendere dignatus est. Erat enim pater pauperum, consolator orphanorum et viduarum; quidquid enim invenire poterat, pauperibus diligentissime et cum magna reverentia tribuebat.

[8] [ac multiplici beneficio] Quodam tempore pacem inter Ravennam et Faventiam composuit k; Venetiæ ultra quadraginta homines, vinctos in carceribus, liberavit. Quodam vero tempore, fame imminente, mulier cum duobus filiis suis ad B. Alluccium venit, cui et dixit: Domine pater, consolator orphanorum, ego cum filiis meis fame crucior, et quid cum filiis meis comedam, habere vel invenire nequaquam possum. Unde tuam pietatem suppliciter deprecor, quatenus super tantam * indigentiam benignus respicias, et manum misericordiæ tuæ in nobis ostendas. Quo audito, ejus miseriæ et filiorum suorum compatiens, administratorem columbina voce vocans, ut ipsis subveniret, dixit. Ipse vero quam aspere respondens, nihil panis, nisi Starium l milii dixit se habere. Cui Alluccius dixit: Frater mi, Deus est retributor omnium bonorum: da secundum quod habes, et Deus miserebitur nostri: potens est enim Deus multiplicare nobis victum, qui pavit Israelis filios in deserto, et qui quinque panibus et duobus piscibus quinque millia homines * satiavit. Ipse vero ministrans quam violenter *, ad arcam pergens, ut eis panem daret, arcam usque ad summum, ubi panis non erat nisi sextarium, plenam invenit. Quare * magno tripudio ad Allucium revertens, hæc ei nuntiavit; qui gratias ingentes Deo retulit, fidem et suam auxit, ei præcepit secundum quod Deus nimium * multiplicaverat, pauperibus largius impenderet.

[9] [in omnes illustris:] Oculos cuidam, novitus * m deorbato suis sceleribus, misericordiam B. Allucio petiit, qui oculos erutos recepit, et unde abstracti fuerant, reposuit, et lumen, ut prius, recepit. Quamdam etiam de Fregnano n, ubi dicitur fœnariam *, a dæmonibus vexatam, in Christi nomine liberavit; quæ postea, quousque vixit, Deo et hospitali B. Alluccii servivit. Quadam die Faventiam ire disponens, quum Alpes transitaret, latrones ibi invenit, qui multos jam expoliaverant et vulneraverant, qui B. Alluccium cum duobus suis videntes, insultum fecerunt in eum *: qui latrones, statim compuncti arma deposuerunt et in terram se projecerunt et misericordiam de malefactis suis ei petierunt. Qui consolationis * verba eis contulit, et eos ad Dominum convertit: et illi munuscula sua ei tradiderunt, et nihil mali alicui inferre promiserunt. Secunda et quarta et sexta feria semper jejunabat, carnem et sanguinem, caseum et ovum non comedebat. Septem quadragesimas, quibus numquam comedit, jejunavit; et omni die corpus Christi et sanguinem accipiebat o; et episcopus Lucensis, Benedictus nomine p, et ulterius priores quidam Lucenses per totam unam quadragesimam eum habuerunt, et eum non comedisse testati sunt. Quamdam vero Fraxillam nomine, de monte Calvioli q, contractam sanavit; et Finintende * de Castro Monte Murli r, similiter contractum sanavit: et alium Lucensem, Ugolinum, filium Pauli, de porta S. Gervasii sanavit: Costæ lumen unius oculi, quem amiserat, restituit; et sic semper postea in hospitali fuit. Ciuzus * etiam post transitum B. Allucii in somnis eum vidit, qui tanto desiderio, ut eum videret, accensus est, quod ad ejus sepulchrum ipse perrexit, et ut eum videret, ibi foveam fecit; sed ad ejus visionem minime pertingere potuit. Sed malitia hoc et non pro bono animo illud facere voluit: omnibus membris contractis, officium linguæ perdidit, et sic mortuus est. Rusticus etiam, post obitum suum, uno latere contractus est, et sic ad hospitale pervenit, ubi servire promisit; et sic per misericordiam Dei et meritis B. Alluccii liberatus est. Duo viri Senenses ad ejus sepulchrum non videntes ducti fuerunt, et sic meritis B. Alluccii liberati * sunt.

[10] [episcopus, auditis viris peritis,] Quæ omnia et singula suprascriptus in Christo pater ac D. Guilielmus, Dei et apostolicæ Sedis gratia Lucæ episcopus, vidit, legit et diligenter intellexit; et quia tempore prædictæ relationis, sibi factæ per dictum Fr. Paulum, moram et residentiam contrahebat in castro suo ipsius * de Montopere s, ubi * non poterat sine difficultate habere copiam peritorum, cum quibus deliberare posset, quid super præmissis esset agendum, vidit * super his supersedendum esse, donec Lucam accederet. Qui dum fuisset Lucæ, quam primum potuit, convocata copia * juris canonici, divini videlicet et humani, quorum nomina et etiam dignitates sunt hæc, videlicet: D. Nicolaus, presbyter * Lucensis, juris canonici peritus; D. Ciatus de Antelmonellis *, archidiaconus Lucensis et plebanus S. Macarii; D. Geus de Podio canonicus, rector ecclesiæ de Matracia *; D. Joannes de Serbano *, canonicus Lucensis et plebanus de Sexto; D. Joannes Motronus, canonicus Lucensis et rector ecclesiæ de Aquilea; D. Bonajuncta Baldinelli, canonicus Lucensis et rector ecclesiæ S. Petri Samaldi; D. Andreas de Tuderto, decretorum doctor, prior ecclesiæ S. Joannis et Reparatæ, et vicarius ejusdem D. episcopi t, D. Guido Corbi, doctor, canonicus dictæ ecclesiæ; D. Bonamore de Corelia; D. Donatus, prior ecclesiæ S. Paulini; D. Joannes de Pisis, prior ecclesiæ S. Mariæ Ferio portam *; D. Joannes de Fridiano *, canonicus dictæ ecclesiæ, juris peritus *; Fr. Gratianus, conventus fratrum Prædicatorum de Luca; Fr. Opiso, guardianus * Frum Minorum de Luca; D. Andreas, abbas de Cantignano; Fr. Robertus, prior * FF. Eremitarum, D. Lapus, prior ecclesiæ S. Petri majoris; prior et socius conventus Frum Carmelitarum, rectores ecclesiæ S. Sensii *; D. Geraldus, prior ecclesiæ de Tosignano *; presbyter Benedictus, rector ecclesiæ S. Mariæ in Via; presb. Magidlus ecclesiæ S. Bartholomæi de Gallo; et plures alii rectores ecclesiarum Lucensis civitatis et diœcesis: in sala palatii episcopalis Lucæ coram se eis publice et patenter exposuit narrata et petita per prædictum Fr. Petrum Rectorem hospitalis S. Alluccii supradicti: petens ab eis, quod deliberatione præhabita, infra se sibi consulerent, quid per eum super præmissis esset agendum.

[11] [Reliquias veras pronuntiat,] Infra quos primus surrexit venerabilis vir D. archipresbyter supradictus u *, et petiit, relationes, factas per dictum Fr. Paulum publice recitari, ut omnes instructi deliberatius * responderent. Et tunc ego notarius infrascriptus, de mandato dicti R. P. Domini mei, prædictas relationes, factas per dictum Fr. Paulum ipsi D. episcopo, publice, cunctis audientibus, legi clare et aperte: unde omnes intellexerunt plenissime. Propter quod D. archipresbyter, canonici juris peritus, iterato surrexit, et probando per jura canonica, humana videlicet et divina, quæ patenter allegavit, eidem D. episcopo aperte consuluit, sanctas Reliquias prædictas * S. Alluccii a fidelibus venerari debere, eisque honorem impendere: et denuo surrexit R. vir D. Andreas, decretorum doctor præfatus, ejusdem D. episcopi vicarius, et confirmando dicta per dictum D. archipresbyterum, et alia sua * ad probandum præmissa induxit, per quæ manifeste patuit, prædictum D. episcopum debere, imo teneri ad venerandum dictas sanctas Reliquias. Et sic per ordinem omnibus præfatis interrogatis, omnes unanimiter consenserunt in dicto prædictorum; excepto venerabili viro, D. Joanne canonico ecclesiæ S. Fridiani Luc.; qui super prædictis differendum esse usque ad crastinum, ut plenaria deliberatio sumeretur, consuluit. Ex quo ejus dicto idem R. P. Dominus episcopus in sequentem diem consilium prædictum habendum distulit, et rogans mandavit eis, quod summo mane adessent in eodem loco, in prædictis sibi consilium daturi, si forte Deus, qui illuminat corda … aliud quid sibi * videre contingat.

[12] [et cultui publico exponendas:] Die vero sequenti, quæ fuit … Augusti in eodem loco omnes prædicti fuerunt, et etiam vener. vir D. … prior ecclesiæ S. Michaelis Lucensis, canonici juris peritus; D. Fr. … plebanus … de Piscia et prudentissimus vir D. Hopici * de Camaioze, juris peritus, coram prædicto P. D. Lucano episcopo. Coram quibus ego notarius supradictus prædicta omnia etiam de mandato Domini mei legi publice et aperte, cunctis intelligentibus. Qui juris periti prædicti omnes unanimi concordia consuluerunt D. episcopo, quod quum præfatæ Reliquiæ S. Alluccii essent antiquæ, et antiquitus veneratæ pro sanctis, licet ad præsens inventæ fuerint, quia latuerunt malitia temporis, faciendo ipsis Reliquiis sanctis honorem impendere, a fidelibus christianis venerandæ mandentur, et dies transitus B. Alluccii, qui fuit X kal. Novembris solemnizetur et solemniter celebretur: et quod idem D. episcopus suas indulgentias, quas jus ei * concedit, exhibeat hujusmodi Reliquias venerantibus. In qua quidem sententia omnes prædicti, nemine discordante, fuerunt. Et ideo præfatus D. episcopus de consensu et consilio sui capituli supradicti * et supradictorum prælatorum et rectorum ecclesiarum Lucensis civitatis et diœcesis, sedens pro tribunali, invocato prius fideliter nomine Dei omnipotentis, et facto venerabili signo * crucis D. F. Petro, rectori hospitalis S. Alluccii prædicti, in sua præsentia constituto, consuluit, quod dictæ Reliquiæ S. Alluccii præfati per eum et alios fideles christianos possint et debeant venerari pro Sanctis.

[13] [indulgentias XL dierum impertit.] Quæ Reliquiæ positæ sunt in ecclesia hospitalis prædicti S. Alluccii, sicut * et quomodo in relatione supradicta per dictum Fr. Paulum, de quaque Fr. Paulus fieri fecit supradictum publicum instrumentum, plenius continetur: et concedens licentiam dicto D. Fr. Petro, rectori hospitalis prædicti, ad hæc præsenti et audienti, quod dictas SS, Reliquias possit et sibi liceat de dicto loco, ubi inventæ sunt, si maluerit et sibi visum fuerit, transmutare, et ad alium locum, dum tamen non extra suam diœcesim, magis honorabilem pro honore Sancti prædicti *. Indulsit et nunc, prout ex tunc, omnibus et singulis, qui ad ipsam ecclesiam accesserint, singulis deinceps in perpetuum, in die translationis fiendæ de dictis Reliquiis, et in die migrationis ejus ad Christum, qui fuit decimo kalend. Novembris, et per octava, dictarum dierum dumtaxat, vere pœnitentibus et confessis et ex causa devotionis, qui ob reverentiam Dei et dicti Sancti de suis bonis aliquid dicto hospitali contulerint, de Dei omnipotentis et gloriosæ et beatæ Mariæ Virginis Matris ejus auxilio, ac BB. Petri et Pauli Apostolorum ejus et B. Martini, patroni sui v, meritis confidens, XL dies de injunctis pœnitentiis in Domino relaxavit. Acta sunt hæc omnia, videlicet consilium petitum per dictum D. episcopum, et datum per supradictum clerum dicto D. episcopo, et per ipsum D. episcopum dicto Fr. Paulo et supradicta indulgentia per eumdem D. episcopum concessa, Lucæ, in palatio Lucensi episcopali, coram Raymundo Bunii de Monte Albano et Ser * Joanne Michaelis de Pampilonia et Fr. Petro Boterti * et Ser Rossecio, canonico Pisciæ, testibus ad hoc vocatis, anno Nativitatis Domini 1344, indictione XII, die XXVI Augusti, pontificatus D. Clementis Papæ III, anno III.

ANNOTATA.

a Membranam seu chartam pergamenam carta pecora dicunt Itali: atque hinc venit chartula pecuria, quatenus Vita S. Allucii in membrana exarata fuerit.

b S. Lucæ euangelistæ Acta, sub die XVIII Octobris, dedimus [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 282.] .

c Plures sunt hujus nominis Martyres in Italia: crediderim tamen, S. Herculanum, cui sacra est ecclesia, a S. Allucio instaurata, esse episcopum et Martyrem Perusinum, S. Herculanum, cujus Acta dederunt nostri sub die I Martii [Ibid. tom. I Mart., pag. 47.] ; quia et vicinior est locus martyrii et celebrior est cultus.

d Hæc verba monstrant, fratres, a S. Allucio coadunatos, in justum coaluisse monasterium: quandoquidem, quos in suum recipiebat hospitium, debebant prædia vel uxores atque filios, cæteraque sua bona cunctaque dimittere. Quæabsolutissima terrenarum rerum demissio verissimam religiosæ paupertatis imaginem refert. Cfr Annot. l capitis præcedentis.

e Mons Albanus, cujus nominis plura sunt per Etruriam loca, hic est ramus Apennini per Pistoriensem tractum extensus, ejus cacumina altissima Petra Marina et S. Allucii dicuntur. Tribus fere milliaribus a summitate montis S. Allucii (Torre de S. Allucio) in parte orientalis Montis Albani est castellum, nomine Tizzana, cujus ecclesia titulum gerit S. Bartholomæi, sed hisce in partibus nulla mihi occurrit ecclesia, quæ simul cum S. Bartholomæo patronos haberet SS. Clementem et Columbanum: forsan patroni secundarii non nominantur in titulo ecclesiæ [Ripetti. Dizion. della Tosc. V°. Albano (Monte) et Tizzana.] Mihi tamen satis placet opinio, quæ facit S. Allucium fundatorem ecclesiæ Tizzanensis. Agerquidam situs in Monte Albano debebat olim episcopo Florentino XV annuos parvos florenos [Lami. Eccl. Flor. monum. tom. II, pag. 862.] . Quoniam Mons Albanus ad diœcesim Pistoriensem pertinet, et nomen istud aliis etiamlocis commune sit, non ausim affirmare unum eumdemque locum esse et qui ecclesiam a Sancto nostro fundatam haberet, et qui pensionem annuam Florentino episcopo deberet solvere.

f Desiderantur aliqua verba, forsan cum sociis aut fratribus: quamquam et tunc manca est locutio, quum pro exsistentes legendum esset exsistens, et quæ sequuntur in numero singulari ponenda essent.

g Pontem, a S. Allucio ædificatum, dicit Placidus Puccinelli nomen Sancti constructoris retinuisse. Ast Vincentius Fregianelli negat ullum documentum hactenus repertum fuisse, quod istiusmodi assertionem confirmet. Existimat autem, hunc pontem eodem exstitisse loco, quo nunc Pons Signianus (Ponte a Signa) constitutus est: quia scilicet non alius pons in decursu Arni per diœcesim Florentinam Florentiam usque umquam fuit [Istor. de S. All. pag. 31.] . Emmanuel Ripetti in suo Lexico geographico pontem aliquem medio sæculo XIII ibidem exstitisse docet [Dizion. geogr. V°. Ponte a Signa.] : nisi vitium sit typothetæ, ponentis XIII pro XII, patet ex Actis nostris pontem Signianum toto sæculoantiquiorem esse. Sæpius destructus, sæpius instauratus, etiam anno 1836 novo opere constructus fuit [Ibid. l. c.] . Apud Dominicum Manni exhibetur communitatis Signianæ Sigillum, representans pontem septem arcuum, cum inscriptione: Sigillum communis de Signia [Sigilli antich. tom. II, pag. 113.] .

h Hunc locum italice Torretto vocat Vinc. Fregianelli, ubi erat suo tempore seu anno 1797, conventus FF. Minorum Capuccinorum [Istor. de S. All. pag. 16.] : hodie Turricchio appellatur, adjacetque Campuliano, loco natali Sancti nostri [Ripetti. V°. Turrichio.] . Quod quidem optime cohæret cum reliquis circumstantiis, secundum quas S. Allucius narratur fuisse in pueritiæ ortu, quando extra solum natale pro pascendis vaccis et bobus missus non fuerit.

i Si verba, prout sonant, accipiantur, dicendum est, domum natalem S. Allucii esse ipsum hospitale, quod, ut numero superiori dicitur, destructum reædificavit: imo a patre, Homine-Dei, initium aliquod instaurationi datum fuerit. Alioquin, prout fluit oratio, reducendus erat filius cum armento suo ad domum paternam: aut igitur mutila est phrasis, aut admittendum est, jam tum aliquod hospitali domui, cujusadministratio deinceps Sancto nostro commissa est, initium fuisse. Hic loci addamus, S. Allucium damos suas hospitales non tam pro infirmis aut senibus, in eadem domo permanentibus, quam pro peregrinis et pauperibus fundasse. Muratori in suis Antiquitatibus Italiæ Dissert. XXXVII monstrat, id moris medio ævo fuisse, hospitales hasce ædes in peregrinorum commodum atque subsidium condere, ubi fluvii sine ponte, et juga montium a viatoribus superanda erant… Quum ferreis illis temporibus rariores, quam nunc, in altis montibus numerarentur domus, et contra ibi inhospiti saltus et sylvæ abundarent, infelices peregrini nullum hospitium illic nacti in via, coacti fuissent sub dio, ferisque expositi noctem ducere, ac non leve discrimen vitæ subire. Rursus ad flumina pontibus destituta, si quando ex pluvia nivibusque solutis intumesceret fluvius, consistendum erat viatoribus, atque idcirco christiana misericordia suadebat, ut in loco difficili præsidium pararetur [Antichita. d'Ital. tom. III, col. 576. Edit. Mediol. 1740.] . Hinc etiam fiebat, ut istiusmodi hospitalarii militiam sæcularem sectarentur, quatenus armis suis grassantes latrones cohiberent: unde decursu temporis potius milites aut equites, quam hospitalarii vulgo appellati sunt.

k Frequentissima erant in priori medietate sæculi XII, quo S. Allucius floruit, bella inter Faventinos et Ravennates, quin tamen sciatur pax aliquando composita fuisse. Tolosanus, canonicus Faventinus, qui bene longum Chronicon civitatis suæ texuit, nullo verbo attingit, pacem aliquam inter bellantes conciliatam fuisse; dum e contrario continuata inter utramque civitatem bella recenset. Hoc unum habet cap. XXIX sui chronici [Mittarelli. Rer. Favent. Scriptt. col. 33.] : Anno a Nativitate Domini MCXXXVII videntes Faventini et Imolenses quod in antea se a prædictis civitatibus (scilicet Bononia et Ravenna) se non possent tueri commode, exclusis Ravennatibus, cum Bononiensibus pacem fecerunt; ita scilicet, quod Faventini et Bononienses civitatem et comitatum Imolæ deberent communiter tenere, et ecclesiæ Bononiensi darentur duo pallia, sicut et Faventinæ. Hæc pallia, ut animadvertit Mittarelli [Ibid. col. 199.] , annis singulis offerenda erant vel ex lino vel ex holoserico, variisque usibus inserviebant [Ibid. col. 600.] : ut videre est apud Car. Du Cange v° Pallium et Palla. Quamvis autem nos lateat hujus pacis conciliatio, fieri potest, ut pro Ravennatibus Bononienses substituendi sint, aut etiam agatur de gratia, circa annum 1140 impertita a Gualterio, Ravennate archiepiscopo, canonicis Faventibus, qua eosdem restituit pristinis officiis et dignitatibus [Ibid. col. 427.] .

l Starium, sextarium aut sistarium, gallice setier, flandrice sister vel sester est mensura granorum. Apud Florentinos starium æneum habebat pondus XL librarum, ut constat ex transactione quadam anni 1236 inter canonicos S. Mariæ (quæ ecclesia dein Carmelitis Florentinis data fuit [Eccl. Flor. monum. tom. II, pag. 1016.] ) et Raynaldum, S. Mariæ de Paterno rectorem [Ibid. pag. 1019.] .

m Censeo legendum noviter, quatenus aliquis in pœnam scelerum recenter orbatus oculis, ad Sanctum recurrens lumen amissum recuperaverit.

n Fregnanum, quod etiam Frignianum et Frinianum dicitur, locus est in plebatu (nobis quasi decanatu) S. Joannis Baptistæ Montis Rapuli, diœcesis Florentinæ: qui locus Monte Rappuli aut etiam Monte Trappoli nuncupatur [Ibid. pag. 843. Cfr Ripetti. Dizion. v°. Monte Rappoli.] : ast patronus Ecclesiæ indicatur S. Joannes Evangelista.

o Ex hisce verbis manifestum est, S. Allucium sacerdotem non fuisse, sed laicum; quandoquidem pro quotidiana communione, celebrationem Missæ quotidianam retulisset biographus. Quamvis perceptio Corporis et Sanguinis Christi pro communione sub una tantum specie apud auctores accipiatur; non est tamen quod de una specie communionem Sancti interpretamur, nam sæculo XII quo vixit erant ecclesiæ, in quibus binæ species fidelibus præbebantur. Certe S. Thomas, annis 140 S. Allucio junior III Part. quæst. 80 art. 12 monstrat legem communionissub una tantum specie in multis ecclesiis necdum viguisse. Quia crevit, ait, multitudo populi Christiani, in qua continentur senes et juvenes et parvuli, quorum quidam non sunt tantæ discretionis, ut cautelam debitam circa usum hujus sacramenti adhibent, ideo provide in quibusdam Ecclesiis observatur, ut populo sanguis sumendus non detur, sed solum a sacerdote sumatur. Animadvertamus, S. Thomam solum agere de quibusdam Ecclesiis, in quibus usus communionis sub utraque specie abolitus fuit. Enimvero primum sæculo XIII, et quidem ad finem vergente, lex communionis sub una specie panis per totam Ecclesiam latinam prævaluit [Cfr Moroni. Diz. di Erudiz. eccles. v°. Communione.] . Satis sit hic indicasse canonem III de communione sub utraque specie Conc. Trid. Sess. XXI, quo Ecclesia docet, totum et integrum Christum, omnium gratiarum fontem et auctorem sub una specie panis contineri. Quod vero spectat ad quotidianam ejus communionem, ea signat summam ejus sanctimoniam: nam ut dicit S. Bonaventura lib. II de Profectu religiosorum cap. 77 [Oper. tom. VII, pag. 631. Edit. Rom. 1596.] : Sicut ægrotantibus non potest una forma servari in dandis medecinis corporis, propter diversitatem complexionum, aut loci, aut temporis aut diætæ, vel aliarum considerationum, pro quibus aut rarius aut sæpius, aut majori aut minori quantitate, eadem medecina datur, ita et de medecina spirituali, quæ est corpus Christi, intelligendum. Mundanis enim curis occupati rarius possunt se ad illud recipiendum expedire, quam illi qui tantum spiritualibus studiis sunt intenti: et alii magis, alii minus sunt circumspecti in custodia vitæ suæ et morum, et conscientiæ suæ puritate. Alii etiam ardentiori desiderio trahuntur ad illius salutaris cibi perceptionem: alii vero quodammodo terrentur, quum deberent accedere; et nisi conscientia urgeret, et consuetudo religionis induceret, vel timor majoris elongationis a Deo impelleret, valde raro accederent ad illud mirificum sacramentum. Vix tamen aliquis ita religiosus esse videtur et sanctus, exceptis sacerdotibus, quin semel in septimana sufficiat ei ex consuetudine communicare, nisi specialis causa quandoque, vel ratio plus suadeat, infirmitas superveniens, vel singulariter festivitas solemnis, vel inusitatus devotionis fervor et intemperata desiderii sitis sit pro illius susceptione, qui solus sufficit amantis animæ ardorem refrigerare. Qui plura, eaque ex theologica ratione deducta scire cupit de quotidiana laicorum communione, consulat Tractatum de Eucharistia Card. Joan. de Lugo. Disput. XVII.

p Benedictus, Lucensis episcopus, ab anno 1118 ad 1127 sedem obtinuit [Ughelli. Ital. sac. tom. I, col. 818.] .

q Montem Calvioli, interpretor Montem Calvuli, in Valle Arni inferiore ad ripam ejus dexteram [Lami. Eccl. Florent. monum. tom. III, Index geograph. Cfr Ripetti. v°. Monte Calvoli.] : Italis dicitur Monte Calvoli, Monte Calvi, hodie in diœcesi Samminiatensi.

r Mons Murlus, Montemurlo habet ecclesiam baptismalem in diœcesi Pistoriensi [Lami. Ibid. l. c. Ripetti v°. Monte Murlo.] .

s Montopere eumdem locum arbitror, qui supra cap. I Annot. f Mons Taupiarius dictus fuit.

t Videmus plures canonicos Ecclesiæ Lucensis, simul esse rectores plebium, etiam extra urbem positarum: hic mos usque ad tempus Concilii Tridentini viguisse, patet ex eo, quod Congregatio Romana Interpretum dicti Concilii sæpius interrogata, utro in loco residere deberet, qui præbendam canonicalem et beneficium parochiale simul possideret, responderit, residendi obligationem urgere magis parochum, quam canonicum. Unum responsum proferam ex epistolis Julii Poggiani, Congregationi ab epistolis. Poggiani epistolas, olim ab Antonio Maria Gratiano collectas, novis curis edidit Hieronymus Longomarsinus, Societatis Jesu. Inter varias harum epistolarum utilitates, illa spernenda non est, quod Poggianus primus fuerit secretarius Congregationis Concilii, apud quem proin solutio variarum difficultatum quærenda est. Epistola porro Congregationis directa est ad Cardinalem Lotharingiæ, archiepiscopum Rhemensem et data V kal. Novembris 1564, adeoque tunc, quando a conclusa synodo Tridentina nondum integer annus elapsus erat. Sic vero sonat [Tom. I, pag. 339.] : Canonici Virdunenses, expositis per supplicem libellum difficultatibus ac periculis, in quibus assidue versantur ob imminentem in bona fortunasque suas effrenatam hæreticorum cupiditatem, si decreto Concilii Tridentini de parochialibus sibi parendum sit, præsertim imminutis propter bella superiorum temporum præbendarum fructibus, se necessariis sumptibus sufficere non posse, affirmant. Quare a sanctissimo Domino nostro auxilium tali suo tempore petierunt. Petitio autem hæc est, ne Canonici Virdunenses, qui parochialem in ista diœcesi vel ejus finibus habeant, in canonicatu residentes, ac præposito suæ parochiali idoneo ac illi populo accepto sacerdote, modo ipsi tertio quoque mense visitent, quam obtinent, parochiam, in parochia cogantur residere: neve ea propterea privari possint, aut ejus fructibus. Itaque, iis cognitis, ejus sanctitas jussit, me ad amplitudinem vestram illustrissimam literas dare, quibus pro amplissimo isto, cui præest, officii munere, tota de re sententiam et voluntatem ejus exquirerem. De quo etiam scripsi ad episcopum Virdunensem, simulque ab eo petii, me ut doceret de his omnibus, an illa sic se habeant, ut canonici exposuerunt; et an ita longe absint a cathedralibus parochiales, ut utriusque officii munere fungi non possint, et an ita multi sint, qui parochialibus præsunt, ut, si in illis potius resideant, quod ratio videtur postulare, in cathedrali divinus cultus magnum detrimentum accipiat; et quanti omnino sint annui præbendarum et parochialium fructus. Quamobrem rogo amplitudinem vestram illustrissimam, me ut tota de hac ratione velit admonere. Deinceps Poggianus constanter ad similes quæstiones respondit, canonicos, etiam Cathedralis ecclesiæ, debere, omissa cathedrali, in parochiis residere. Sed tandem hæ miseriæ cessarunt, quando exsecutioni mandata fuerunt Concilii Tridentini decreta, prohibentia pluralitatem beneficiorum incompatibilium.

u Nulla in prædictis mentio fit alicujus archipresbyteri: quapropter credo hunc archipresbyterum prædictum eumdem esse ac Ciatum de Antelmonellis, qui dicitur num. sup. archidiaconus Lucensis et plebanus S. Macarii. Itaque in alterutro titulo scribendo lapsus calami accidit.

v Ecclesia cathedralis Lucensis olim S. Martino Confessori sacra fuit; atque hinc patronus dicitur; quamvis jam Alexander II, olim Anselmus Badagius anno 1060 quum episcopatum Lucensem administraret, eamdem ecclesiam, a fundamentis refectam, sanctissimo Crucifixo, quem Vultum Sanctum appellant, dedicasset; videtur tamen titulum S. Martini simul retinuisse. Hic Pontifex multis privilegiis Lucensem Ecclesiam, quam etiam Papa retinuit, illustravit: episcopo sacrum pallium et crucem archiepiscopalem, canonicis mitras concessit [Ughelli. Ital. sac. tom. I, col. 791, 808 et 820.] . Tandem Benedictus XIII anno 1726 cathedralem ecclesiam archiepiscopalem, nulla tamen ei attributa suffraganea, fecit [Orlendin. Orb. sac. et prof. tom. III, pag. 1031.] .

* P. Campoliano

* P. suo

* P. pergens

* adduxit

* P. add. et

* P. pro

* P. suprascriptam

* P. hominum

* P. quam molestus

* P. quam

* P. An milium?

* P. noviter?

* P. Fenarium

* P. eos

* P. consolatoria

* P. Semintende

* P. Cirolus

* P. illuminati

* P. add. episcopi

* P. unde

* P. providit

* P. add. peritorum

* P. archipresbyter

* P. Antelminellis

* P. Matraia

* P. Sorbano

* P. Foris portam

* P. de S. Frediano

* P. addit prior et

* P. Guardianus et fr. Opito

* P. prior et fr. Robertus.

* P. add. fr. Vita praceptor hospitalis de Malonotte; Rectores ecclesiæ S. Petri Cigoli

* P. Fassignano

* P. supradictus

* P. deliberate

* P. add. dicti

* P. jura

* P. sit

* P. Hospito

* P. sibi

* P. suprascripti

* P. add. sanctæ

* P. omitt. sicut

* P. add. transferre

* P. fr.

* P. Roberti

DE B. BERTRANDO, ABBATE GRANDIS SILVÆ IN OCCITANIA,

ANNO 1149.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bertrandus, conf. abbas Grandis Silvæ in Occitania (S.)

AUCTORE J. V. H.

§ Unicus. Cultus certus; Vita monastica in Grandi-Silva; ejusdem monasterii associatio Ordini Cisterciensi.

[In variis Ephemeridibus variis diebus B. Bertrandus, inscriptus,] Ad hanc diem XXIII Octobris Menologium Cisterciense Chrysostomi Henriquez de S. Bertrando, quem Bernardum appellat, sequens texit elogium: In Grandi-Silva depositio Beati Bernardi monachi, magnarum virtutum viri: qui postquam miro humilitatis et sanctitatis exemplo omnibus præluxisset, gloriosissimasque visiones, extra sensus factus, contemplatus fuisset, plenus meritis ad cœlos evolavit. Gabriel Bucelinus in suo Menologio Benedictino sub die XX Novembris refert: In Grandi-Silva Sancti Bertrandi abbatis. Fuit Bertrandus admirandæ prorsus sanctitatis fulgore conspicuus, eoque Galliæ universæ, dum viveret, notus. “Erat enim,” inquit Vitæ scriptor, “velut sidus quoddam splendissimum inter Cistercienses stellas, quarum numero et pulchritudine Ecclesia decorabatur micans et lucens.” Profuit non suis solum, sed et circumjacenti undique provinciæ, quam exemplo suo Christo lucratus, plurimos e cœno vitiorum vindicavit. Tanta autem in vita virtutum et miraculorum gloria effulsit, ut a morte Sanctorum Albo adscribi meruerit. Antonius de Heredia in suo Hagiologio Sanctorum Ordinis S. Benedicti, hispanice conscripto, sub die XXIII Octobris eadem habet, additque S. Bertrandum infirmorum curam diligentissimam gessisse, eorumque sordes etiam fastidiosissimas magno cum amore tersisse [Vidas de santos de la Relig. de San Benito. tom. IV, pag. 140.] . Hagiologium quoque, germanice a monacho Donabergensi (Donawerth) concinnatum, sub die XX Novembris elogium Sancti conscribit, in quo id habet speciale, quod ad finitimos populos excurreret, ut verbum Dei prædicaret [Kirchen-Kalender aller HH. Ord. S. Bened. tom. II, pag. 265.] . Ex his satis liquet, incertam fuisse hisce martyrologis diem sive cultus sive obitus: quamvis ex Vita a monacho coævo conscripta, habeamus S. Bertrandum decessisse die V id. (XI) Julii, feria secunda, anno 1149, littera dominicali B signato; adeoque feria II cum die XI Julii anno isto accurate convenit. Hæc tamen minime officiunt cultui B. Bertrandi, cujus nomen inter præcipuos Sanctos Ordinis Cisterciensis recensetur in codice ms. Seminarii Brugensis sub num. 131.

[2] [die XI Julii defunctus,] Quam infra edimus, S. Bertrandi Vita a monacho Grandi-Silvensi, ut paulo supra diximus, coævo, composita est; et in Annalibus Ordinis S. Benedicti a Mabillonio conservata [Annal. Ben. tom. IV, pag. 701.] . Hanc scriptionem ineditam dicunt continuatores Historiæ litterariæ Franciæ [Tom. XIV, pag. 630.] ; contrarium dixerant Benedictini decessores; nempe Vitam editam fuisse a Mabillonio in suis Annalibus, et a Bollandianis sociis in tomo primo Julii [Tom. XII, pag. 439.] : sed in hoc errant; nam nuspiam aliqua de B. Bertrando Grandi-Silvensi mentio occurrit. Errant quoque dum diem emortualem III Julii 1149 assignant, quasi legissent V nonas pro V idus Julii. Tandem in visionibus, a biographo relatis, nihil fidem humanam superat; quum videantur magis ægri, sed pii, somnia, ut legenti manifestum fit. Et quidem scriptorem monachum in Grandi-Silva fuisse, monstrant repetitæ formulæ, quibus Sanctum appellat patrem suum: sic in ipso initio dicit: Ad Dei omnipotentis honorem tradatur memoriæ id, quod de reverentissimo et de venerabili patre nostro Bertrando tempore mortis ejus paucis est ab ipso reseratum. Quam dein patris qualitatem in decursu scriptionis sæpe repetit, ut dubium non sit, monachum Grandi-Silvensem esse lucubrationis auctorem. Quod autem scriptor sit coævus rebus, quas narrat, manifestum ex verbis, num. 4 relatis; scilicet: Appropinquante autem hora mortis ejus, congregati fratres circa eum (erat autem nox, puto, plus quam media) jamque ut nobis pro certo videbatur, certis indiciis exanime facto, psallentibus fratribus, oculos suos aperuit, etc. Aderat igitur moribundo scriptor: merito proin num. I dicit; quod narrandum suscepit, esse mendacio vacuum, veritatis plenum, cunctis sine dubitatione credendum. Fidem etiam suam adstruit auctor, quando vix ullum refert miraculum, omnemque narrationem suam intra visiones aliquas, quales Sancti frequenter habent, concludit: imo dolendum sane est, res gestas S. Bertrandi vix attingi, ac potius supremam Sancti viri infirmitatem enarrari.

[3] [abbas Grandis-Silvæ,] Grandis-Silva monasterium, sub primo abbate Stephano Ordini et Regulæ S. Benedicti adscriptum, dein sub B. Bertrando, hujus successore, institutum Cisterciense accepit, fundatum fuit a B. Gerardo de Salis circa initium sæculi XII. Quia vero de B. Gerardo nulla apud nostros, quamvis cultum publicum obtinuerit, mentio facta fuit ad diem obitus, XII kal. Aprilis, quæ scimus, Appendicis loco Actis S. Bertrandi subnectemus. Decem, ait Gallia Christiana [Tom. XIII, col. 127.] , a Tolosa et Monte-Albano (Montauban) et ab ora Garumnæ sinistra una tantum distans, Grandis-Silva conditur ineunte duodecimo sæculo, puta anno 1114, a B. Gerardo de Salis. Olim diœcesis Tolosanæ, nunc intra fines episcopatus Montis-Albani, quatenus ad partitionem Tarni et Garumnæ (Departement de Tarn-et-Garonne) pertineat, clauditur. Et quidem Grandis-Silva monasterium ante annum 1117 fundatum fuisse, antiqua documenta monstrant. Nam anno 1118 erant jam ibidem fratres, quibus fundus donatur, ut docet nos instrumentum, quo mense Januario anni 1116, (secundum nostram temporis rationem, annum a kalendis Januarii inchoantium anni 1117) Oliverius de Bessens ejusque uxor Algardis, concedunt in perpetuum sine omni retinemento, Domino Deo et Beatæ Mariæ Grandis-Silvæ et Gerardo de Salis et fratribus ejusdem loci, tam futuris quam præsentibus, quamdam partem de Grandi-Silva [Ibid. Instrum. col. 15.] . Donationem paulo post, Amelius, episcopus Tolosanus ab anno 1106 ad 1139 [Ibid. col. 14.] , consilio clericorum suorum religiosissimo magistro Geraldo de Salis ejusque discipulis concedit et episcopali auctoritate firmat quidquid ipsi a fidelibus Dei acquisierunt, et deinceps acquirere poterunt … ad hoc quidem, ut ad honorem Dei et Virginis Mariæ et Sanctæ Mariæ Magdalenæ ecclesiam et mansiones ibi ædificent… Quam concessionem hac conditione facit Amelius, ut ad honorem Dei Regulam B. Benedicti teneant more Cisterciensium.

[4] [quod monasterium, prius Benedictinum,] A primæva igitur fundatione sua, id est saltem ab anno 1117, Grandis-Silva, Regulam S. Benedicti more Cisterciensium observare debuit: quin tamen propterea Ordini Cisterciensi a dicto anno jam accensenda sit. Id enim serius, seu circa annum 1147 factum fuisse, infra monstrabimus. Nempe quum circa initium sæculi duodecimi Cisterciensis institutio bonum Christi odorem late sparsisset, plurima monasteia pure Benedictina Regulam ita reformarunt secundum usum et consuetudinem Cisterciensem, ut tamen sui juris remanerent, neque ullo obedientiæ aut subjectionis vinculo erga abbatem aliquem Cisterciensem tenerentur. Id plurimis exemplis monstrant editores amplissimæ Collectionis ab Edmundo Martene et Ursino Durand editæ, in sua Præfatione ad tomum sextum. Sic anno 1120 fundatum est cœnobium S. Mariæ Absiæ in diœcesi Pictaviensi, secundum Regulam S. Benedicti et institutum patrum probatissimorum. Cisterciensium monachorum a magistro venerabili Giraudo [Ampliss. Coll. tom. VI, pag. XXVII.] : ad finem tamen usque monasterium istud sub Regula et Ordine S. Benedicti perseveravit. Idem colligere licet ex Bulla Lucii II pro monasterio Fontis-Dulcis diœcesis olim Santonensis in Gallia, Cisterciensi Ordini numquam unito, in qua observanda Pontificis verba [Ibid. pag. XXVIII.] : Consuetudines, ad religionis atque humilitatis observantiam ab eo, qui præest et fratribus, similiter secundum S. Benedicti Regulam et Cisterciensium fratrum ordinem in monasterio vestro et aliis subjectis Ecclesiis institutas, nullus archiepiscopus sua auctoritate infringere aut immutare præsumat. Sic quoque Radulfus de Coageshale et ipse Cisterciensis, in Chronico Anglicano apud Martene [Ibid. tom. V, col. 838.] : Ea tempestate, inquit, exstitit quidam abbas non longe ab Urbe Roma, Ordinis Cisterciensis, sed Cisterciensibus minime subjectus. Manifestum igitur est, more Cisterciensium vivere, aut ad eorum consuetudines reformari, omnino diversum esse ab obedientia, subjectione ac societate Ordinis Cisterciensis: adeoque, licet Grandis-Silva in ipso fundationis limine Regulam S. Benedicti tenuerit more Cisterciensium, propterea tamen ab isto tempore, seu ab anno 1118 Ordini Cisterciensi minime associata fuit [Ibid. tom. VI Præf. pag. XXVII.] . Inquirendum itaque remanet, quo anno monasterium istud Cisterciensibus unitum fuerit.

[5] [dein Ordini Cisterciensi] Satis constat, triginta circiter post annis id accidisse; sed quo accurate anno, variant eruditi. Edm. Martene Grandem-Silvam Cisterciensi Ordini adscriptam existimat anno 1143 sub finem pontificatus Innocentii II, VIII kal. Octobris ejusdem anni defuncti. Quod quidem ait [Ibid. pag. XXVIII.] , collegisse se ex ejusdem pontificis rescripto, ad episcopum Tolosanum dato occasione abbatis monasterii Caduini, qui abbas, Ordinis a Geraldo de Salis instituti pater, querelam ad sedem apostolicam detulerat de recusata sibi obedientia ab abbate Grandis-Silvæ, id est B. Bertrando nostro. Tolosano igitur episcopo his verbis respondet Innocentius: Adversus abbatem et fratres Grandis-Silvæ gravem querelam accepimus, quod Caduinensi Ecclesiæ subjectionem et debitam subtrahunt obedientiam. Quod si verum est, per apostolica tibi scripta mandamus atque præcipimus, quatenus ipsos ad obedientiam præfatæ Ecclesiæ redire districte commoneas. Si vero te audire noluerint, de ipsis tamquam de inobedientibus plenam justitiam facias. Ut igitur Caduini jugum certius excuterent, arbitratur laudatus Edm. Martene, Grandi-Silvenses sub Cistercii jurisdictionem confugisse. Ut porro hæc conjectura valeat, certo constare debet, Innocentii II rescriptum apostolicum ad annum 1143 pertinere. Conjecturæ autem videtur obstare auctoritas Galliæ Christianæ, litteras pontificias consignantis ad annum 1133 [Tom. XIII, Instr. col. 17.] ; quoniam instrumenta secundum eorum chronotaxin ordinans, Innocentii rescriptum sub anno 1133 refert, medium scilicet inter annos 1130 et 1138, ut inspicienti librum manifestum est [Ibid. l. c.] . Utri itaque anno 1133 aut 1143 tribuenda sit Pontificis epistola, inquirendum est.

[6] [associatum fuit,] Imprimis certum est utroque anno Innocentium Papam, sæpe profugum, Romæ præsentem fuisse. Etenim anno 1133, pridie nonas Junii in basilica Lateranensi imperatorem coronavit Lotharium [Ciaccon. Vitæ Rom. Pontt. et Cardd. tom. I, col. 974.] : anno autem 1143 Romæ toto tempore versatus diem suum obiit VIII kal. Octobris [Ibid. col. 976.] . Quamvis hactenus æqua sit lanx inter annum utrumque; sententia tamen laudati Edmundi Martene præferenda ex eo videtur capite, quod bulla solemnis, a novem etiam Cardinalibus subscripta et data kal. Aprilis 1142, nullam subjectionis Grandisilvensium erga Caduinum monasterium faciat mentionem. In ea quidem statuitur, ut ordo monasticus secundum B. Benedicti Regulam et institutionem fratrum Cisterciensium perpetuis in Grandi Silva temporibus inviolabiliter observetur: simul tamen decernit Pontifex, ut obeunte ejusdem loci abbate, nullus in Grandi-Silva qualibet surreptionis astutia seu violentia præponatur: sed, inquit, liceat vobis communi concilio vel parti concilii sanioris secundum Dei timorem et B. Benedicti Regulam absque ullius contradictione abbatem eligere [Gall. Christ. tom. XIII, Instr. col. 18 et seq.] . Si igitur jam ab anno 1133 pontificio rescripto Caduinensi monasterio subjectionem et debitam obedientiam præstare debuissent Grandisilvenses, Innocentiana bulla eisdem liberam abbatum suorum electionem non tribuisset. Quod si bulla solemnis præcessit rescriptum, facile intelligitur, quomodo a Caduinensibus obreptionis vitio notata et pontificiæ trutinæ denuo subjecta fuerit; ac tandem Grandisilvenses ad obedientiam, Caduinensibus debitam compulsi fuerint. Quæ omnia rite procedunt, quando rescriptum sub anno 1143 ordinatur: simulque Grandi-Silvensibus via sternitur, ut excusso jugo Caduinensi, sese Cistercio associarent.

[7] [agente S. Bernardo,] Licet autem hæc ita se habeant, non consentimus tamen cum laudato Edm. Martene, statuente, anno 1143 Grandem-Silvam Clarævalli associatam fuisse: quin magis censemus, id accidisse anno 1146 aut sequenti [Migne, Patrol. tom. CLXXII, col. 437.] . Imprimis S. Bernardus Claravallensis ad Tolosates anno 1147 scribens: Sit vobis, inquit, commendatus lator epistolæ venerabilis abbas Grandis-Silvæ et domus ejus, quæ et nostra est, nuper nobis et nostro Ordini ab ipso tradita, et Ecclesiæ Claræ-Vallis specialiter associata. Ostendite nobis in ipso et in sanctis, qui cum eo sunt, quantum profeceritis ex nostra admonitione in operibus misericordiæ; et date in eis experimentum vestræ caritatis et devotionis, quam habetis erga nos. Quidquid illis feceritis, mihi factum reputate. Quum itaque dicat S. Bernardus, Grandem-Silvam nuper, id est aut ipso anno scriptæ epistolæ 1147 aut paulo ante, associatam fuisse Claravalli, nullatenus admittenda est sententia Edmundi Martene, associationem ad annum 1143 referentis. Etenim solido quadriennio Bernardinam epistolam associatio præcessisset: neque hanc ignorare potuissent Tolosani, præsertim post prædicationem, a S. Bernardo in ipsa eorum civitate factam. Verum quidem est, Grandem-Silvam Ordini Cisterciensi unitam dici anno 1144, ut ad hunc annum notat Ang. Manrique num. 1 ex Chronographia Ordinis: nihilominus, quamvis gravissima sit hujus documenti auctoritas, ut notavit in Actis BB. Gaufridi et Sociorum ad diem XX Octobris collega noster [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 1021.] , tanta non est, ut eam nemo prætergredi audeat: nam ipse laudatus Manrique associationem Grandis-Silvæ ad annum 1147, ut ibidem cap. 14 num. 2 adnotat, reponit. Non tamen probanda mihi videntur, quæ refert istiusmodi mutationis rationum momenta; scilicet relaxationem disciplinæ regularis; etenim non a longo tempore fundatum monasterium fœdam vitiorum imaginem exhibuisse, verisimile non est. Causam mutationis Grandis-Silvensis libenter admitto fuisse S. Bernardi prædicationem et vitæ sanctissimæ exempla, quæ monachos probos impulerit, ut ad majorem sanctitatem eniterentur.

[8] [circa an. 1147] Ad annum igitur 1148 aut præcedentem referre malo, quæ Manrique etiam sub eodem anno narrat, cap. 14 num. 4: Unicum, inquit, omnium fratrum Grandi-Silvensium consilium fuit, abbatem suum ad Claram-Vallem mittere, qui se, qui domum, qui cunctos ejus monachos Cistercio traderet, sub Bernardi et successorum illius visitatione. Bernardus itaque (nam id abbati nomen) ad Bernardum transmissus, comiterque atque pro gravitate viri reverenter susceptus a Sancto Patre: in Claræ-Vallis capitulo prostratus, mutato habitu, promisit obedientiam, seque et illustrem Grandis-Silvæ domum, ex tunc jam illustriorem, Cistercio tradidit, insignes dein viros producturam. Propter hanc cum Clara-Vallensi monasterio associationem, in laudata jam epistola S. Bernardus scribit ad Tolosatas: Ostendite nobis in ipso (abbate Bertrando) et Sanctis, qui cum eo sunt, quantum profeceritis ex nostra admonitione in operibus misericordiæ, et date in eis experimentum vestræ caritatis et devotionis, quam habetis erga nos. Quidquid illis feceritis, mihi factum reputate. Gratia Dei et pax sit vobiscum. Amen. Exinde multis latifundiis auctum est monasterium Grandi-Silvense, et brevi tempore quatuor ad nova monasteria fundanda deduxit colonias.

[9] [dein mater monasterii Fontis Frigidi,] Prima igitur filia Grandis-Silvæ fuit monasterium Fontis Frigidi (Fontfroide), olim diœcesis Narbonensis, hodie Carcassonensis (Dept. de l'Aude). Plerique eruditi dicunt anno 1097 incepisse, adeoque ætate Grandem-Silvam, anno 1114, ut diximus supra num. 3 inchoatam, superasse [Gall. Christ. tom. V, col. 198. Vaissette. Hist. du Languedoc. tom. II, pag. 448.] . Istius quidem assertionis suæ nullum adducunt testimonium idoneum; quin et Gallia Christiana contrarium potius innuit, referens bullam Innocentii II, quæ cœnobio Grandi-Silvensi confirmat in pago Narbonensi locum fontis Frigidi cum decimis et primitiis et omnibus pertinentiis suis, quem Aimericus [Gall. Christ. l. c.] , vicecomes Narbonensis ad ædificandam ibi abbatiam pro redemptione animæ suæ prædicto abbati (Bertrando) et fratribus in perpetuum contulit. Porro in Vita infra edenda num. I S. Bertrandum Grandem-Silvam per viginti et eo amplius annos rexisse legimus, quum et mortuus sit anno Christi 1149; constat igitur eum vix ante annum 1128 aut 1129 pedum abbatiale accepisse: proin quoque constat Fontem Frigidum ante alterutrum annum B. Bertrando, tamquam abbati Grandis-Silvæ, ab Aimerico Narbonensi conferri non potuisse. Verum quidem est, in Catalogo abbatum Fontis Frigidi recenseri primum, Bernardum nomine, qui anno 1118 innotescit ex instrumento emptionis una cum monachis suis factæ [Ibid. l. c.] : sed dicendum mihi videtur, aut cogitatum suum Bernardum istum, fundos ementem, non perfecisse, aut perfectum deseruisse. Nam post solidum tandem decennium, fundus Fontis Frigidi conceditur B. Bertrando ad ædificandam ibi abbatiam, quam, si tentamen Bernardi successisset, reddidisset inutilem; quoniam monasterium jam constructum fuisset.

[10] [cujus mentio habetur in corpore Decretalium] Quapropter Aug. Manrique in suis Annalibus ad annum 1145 cap. 10 num. 9 dubitando dicit, Fontem Frigidum Grandi-Silva antiquiorem esse: forte, inquit, antiquior sub nigro habitu, id est, Benedictino. Paulo infra sub anno 1147 cap. 19 num. II Fontem Frigidum Cisterciensibus associatum fuisse sub hoc ipso anno simul cum Grandi-Silva sive paulo post. Jongelinus in Notitia abbatiarum Ordinis Cisterciensis sub num. 110 ad annum 1145 refert associationem Fontis Frigidi cum Ordine Cisterciensi; dum anno præcedenti Grandem-Silvam album Cistertii habitum assumpsisse num. 105 asserat [Notit. abbat. pag. 61 et 62.] . Ex hoc Fontis Frigidi monasterio prodiit Jacobus Furnus seu Furnerius, qui primum abbas, dein Cardinalis tituli S. Priscæ, ac tandem summus Pontifex, nomine Benedictus XII, Ecclesiam Dei sancte gubernavit. Neque omittendum videtur, monasterium Fontis Frigidi tribus vicibus in jure canonico citari. Primum quidem abbati Cisterciensi R. et P. monachis Fontis Frigidi cap. 26 de Elect. (I, 6) mandat Innocentius Pp. III ut cancellarium Mascuron, qui scienter indignum ad episcopatum elegerat, ab officio præposituræ Ecclesiæ Tolosanæ amoveant, quia nempe tali actione beneficiis ecclesiasticis indignum se fecerat. Alter locus est cap. 4 de suppl. neglig. prælat. (I, 10), in quo idem Innocentius mandat R. monacho et Sedis Apostolicæ legato, ut beneficia ecclesiastica indebite collata, si quidem idoneis personis assignata fuerint, de patientia Sedis apostolicæ permittantur possideri. Tertius tandem textus est cap. XVIII de accusat. (V, I), in quo P. et R. monachis Fontis Frigidi committit, ut sedulo inquirant, tamquam Sedis apostolicæ legati, in accusationem adversus episcopum Agathensem publice prolatam, et si eum graviter culpabilem repererint, ab administratione Ecclesiæ Agathensis removeri curent.

[11] [similiter et Calertii,] Incertus hæret Manrique de altera filia Grandis-Silvæ Calertio, cujus situm et filiationem ignorare videtur ad annum 1148 cap. XVI, num. 11: Calers, inquit, sive Calerium aut Calersium, dubia domus, de qua nihil certum possim dicere, nisi quod tamen in genesi Ecclesiarum Claravallensium Calers sive Calerium scriptum lego. Hujus domus initia felicius explicavit Gallia Christiana, proferens chartam, qua constat [Tom. XIII, Instr. col. 156.] anno MCLVII Incarnationis dominicæ Willelmum Petri et Aymericum et Ademarum fratres donasse Deo et S. Mariæ et Bertrando, abbati Grandis-Silvæ et monachis, ibidem Deo servientibus, tam præsentibus quam futuris, pro redemptione peccaminum suorum, totam terram, quæ est inter Combam de Goyre et condominam Rossanellam et usque ad rivum Calertii cultam et incultam. Paulo infra additur, abbatem Bertrandum et monachos Grandis-Silvæ hoc ipso anno eodem loco cœnobium construxisse. Nullum itaque dubium superest circa locum, tempus et filiationem monasterii Calertii, quod olim ad diœcesim Rivensem (Rieux), spectabat, nunc Tolosana continetur. Tertia filia Grandis-Silvæ, nata tamen post B. Bertrandi obitum, est Candelium, nunc et olim in diœcesi Albiensi. Ejus fundatio ad annum 1150 referenda est ex charta donationis, qua Raimundus de Monteacuto de consensu uxoris suæ, Guirandus Bec et Gulielmus de Grava donant pro remedio animæ suæ Alexandro, abbati Grandis-Silvæ, qui B. Bertrando successit, et ejusdem loci monachis quidquid habent in loco de Candelio; ex qua donatione monasterium excrevit [Hist. du Lang. tom. II Pr. col. 528.] .

[12] [atque Vallis-Laureæ in Hispania,] Ex monasterio Grandis-Silvæ prodiit quoque post mortem, ut videtur, B. Bertrandi cœnobium Hispanicum Vallis-laureæ seu Valdauræ, quod aliquanto serius nomen Sanctarum Crucium assumpsit. Ang. Manrique ad annum 1151 cap. VI, num. 1 causam fundationis refert occisionem archiepiscopi Tarraconensis, a Gulielmo Raymundo de Moncada patratam; ad quam expiandam jussit Eugenius Pp. III inter alia, ut cœnobium Ordinis Cisterciensis, in quo pro sacrilegio perpetrato, floreret religio, et juge Deo obsequium pro injuria sacerdotio illata, exhiberetur. Ast istiusmodi assertio omnino videtur erronea. Etenim Hispani scriptores passim rejiciunt talem fundationis causam. Certe aliquis Gulielmus Raymundus de Moncada proditorie occidit archiepiscopum Tarraconensem, Berengarium Vilademuls; sed id ad annum 1194 refert Mariana noster in sua Historia Hispaniæ lib. XI, cap. 18, ante quem annum certe fundatum fuit cœnobium Valdaurense. Seriem archiepiscoporum Tarraconensium orditur Jacobus Finestres Benedictinus: ab anno 1149 ad 1163 cathedram occupavit Bernardus Tort, quem subsecuti sunt Hugo de Cervellone et Gulielmus Torrosa, quos tandem excepit Berengarius Vilademuls, a Moncada interfectus [Hist. Poblet. tom. I, pag. 234. Cfr Marca Hisp. col. 758, ubi Conc. Tarrac, anni 1180 citatur.] . Quapropter Franciscus Diego Ordinis Prædicatorum in sua Historia comitum Barcinonensium dicit, inter duos ejusdem nominis Moncadas confusionem esse ortam, natumque errorem [Hist. de los Conde de Barcel. pag. 218. Cfr De la Paña Cataluñ. illustr. tom. I, pag. 357.] . Sed quid dicendum de bulla Eugenii III, de qua mentionem facit Manrique? Etenim si exstet pœna, exstiterit delictum. Equidem amplissimam collectionem epistolarum Eugenii percurri; sed istiusmodi bullæ, quam nemo citat, nullum reperi vestigium: donec igitur afferatur, sequimur posteriorem opinionem.

[13] [quæ etiam Sanctarum Crucium dicitur:] Quam opinionem amplectitur etiam Petrus de Marca in sua Marca Hispanica [Col. 502.] : Eodem anno, inquit, scilicet 1151, mense Decembri, initium hoc modo accepit monasterium Sanctarum Crucium, situm in confinio Tarraconensis et Barcinonensis diœcesium. Gulielmus Raymundi dapifer et filii ejus Gulielmus, Raymundus et Berengarius dederunt abbati Grandis-Silvæ (Alexandro, B. Bertrandi successori) Ordinis Cisterciensis, quod in diœcesi Tolosana situm est, quasdam terras in monte Cerdaniolensi ad construendum monasterium in honore Beatæ Mariæ Virginis. Erat tum in monasterio Grandis-Silvæ Guillelmus de Montepessulano, qui paucis ante annis possessiones suas abdicaverat et in filios transtulerat [D'Aigrefeuille Hist. de Montpel. tom. I, pag. 28. tom. II, pag. 38.] , ut monachorum Cisterciensium institutum in eo monasterio arriperet. Hunc ergo futurum abbatem cum duodecim monachis et tribus fratribus conversis in locum, a dapifero datum, misit abbas Grandis-Silvæ: isque locus tum vocatus est monasterium Beatæ Mariæ Vallis-laureæ… Mutatus est deinde locus monasterii sub initio pontificatus Alexandri III (ergo circa annum 1660) in locum vocitatum ad Sanctas Cruces in agro Montisacuti, quem monachis propterea VI id. Augusti anni 1160 dederunt Giraldus Alemandi, Geraldus de Jorba, et Gulielmus de Monteacuto… Falsa ergo, quæ vulgo traduntur de exordiis istius monasterii, nimirum illud exstructum fuisse in expiationem gravis delicti. Filiationi Grandis-Silvæ renuntiavit monasterium Sanctarum Crucium, quando congregationi Hispano-Cisterciensi associatum fuit. Atque hæ sunt filiæ Ecclesiæ Grandis-Silvæ.

[14] [sed tandem in commendam,] Magnam igitur Cisterciensi Ordini gloriam, magnum Ecclesiæ emolumentum contulit Grandis-Silvæ fundatio et faustum initium. Sed, ut in rebus humanis plerumque accidit, paulatim primitivus Religionis fervor intepuit, præsertim ex frequentibus in Aquitania bellis Gallos inter et Anglos, ac omnium maxime ex abbatibus, ut vulgo dicitur, commendatariis, ex quorum, ait Concil. Trid. Sess. XXV, cap. 21 de Reg., administratione, monasteria non levia passa fuerunt tam in spiritualibus quam in temporalibus detrimenta. Etenim a sæculo XV ultra trientem progresso, istiusmodi abbates habere cœpit Grandis-Silva et per integrum fere sæculum una familia hereditario quasi jure possedit monasterium, ut videre est in Galliæ Christianæ Catalogo abbatum Grandi-Silvensium [Tom. XIII, col. 129 et seqq.] . Post Fredericum Lante della Rovere S. R. E. Cardinalem a Benedicto XIV creatum die IX Septembris 1743 [Moroni. Dizion. de sac. Erud. V°. Lante.] , vi resignationis successit ejus cognatus de Veris, auditor Rotæ Romanæ, qui et ipse cessit Ludovico de Crillon, inter cujus manus pedum abbatiale Grandi-Silvense temporum calamitate confractum est [Jouglar. monogr. de Grand-Selve. Mém. de la Soc. d'Archéol. du midi de la France, tom. VII, pag. 192.] .

[15] [monasterio funestam abit Grandis-Silva:] Id tamen fatendum est, sæculo præsertim decimo octavo satis pacifice convenisse inter abbates commendatarios et Cistercienses monachos Grandis-Silvæ. Erant olim gravia dissidia, quoniam istiusmodi abbates parcissime præbebant monachis victui necessaria. Sed anno 1761 omnes monasterii reditus cessit cardinalis Lante monachis, eo pacto, ut quotannis vicena millena librarum gallicarum, undequaque integra et libera, abbati solverentur. Conventioni stare noluit abbas Lud. de Crillon [Jouglar. monogr. de Grand-Silve. Mém. de la Soc. d'Archéol. du midi de la France, tom. VII, pag. 194.] : quod facile intelligitur; ista enim tempestate, seu inter annos 1760 et 1780, cultiores, adeoque feraciores erant agri, pedetentim vero decrescebat auri argentique ac proin pecuniæ valor: unde fieri potuit, ut monasterii facultates æqua lance olim divisæ, temporis lapsu accrescerent monachis, commendatario dilaberentur. Continuatæ discordiæ et perpetuarum litium seminarium erant hujusmodi divisiones: neque magnopere curandum sibi existimabant monachi agrorum culturam, quum probe scirent non sibi, sed alienis labores profuturos. Id etiam habebat incommodi commendatoriorum abusus, quod abbates regulares, quando mensam locupletem separatam habent, in suis monasteriis assidue residentes, reditus suos in ipsis locis expendunt; unde et benefici plerumque habentur: dum commendatarii fructus perceptos semper fere alibi, quandoque scandalose dispertiunt. Sed commendarum consuetudo tam altas jam sæculo XVI egerat radices, ut Concilium Tridentinum Sess. XXV, cap. 21 de Reg. optasse magis quam mandasse videatur earum abolitionem; quamvis non defuerint patres, qui decretum de commendis, ut ajebat Nicol. Psalmæus, Virdunensis episcopus [Hugo.Sacr. Antiq. monum. tom. I, pag. 408.] , tamquam indignum tanto consessu, prorsus rejiciendum arbitrabantur, et innovandum potius, quod alias statutum fuit in Concilio Lateranensi quinto, secundum bullam Leonis X [Labbe, tom. XIV Conc. col. 221.] . Sed prævaluit usus, donec communi calamitate pleraque absorpta fuerunt.

[16] [donec anno 1790,] Hæc eadem calamitas monasterium Grandem-Silvam penitus abolevit [Mém. d'Archéol. du midi de la France. tom. VII, pag. 222 et seqq.] . Etenim mense Maji anni 1790 magistratus Bulliacensis (Bouillac) confecit inventarium omnium rerum mobilium monasterii. Ast malevoli, plerumque olim famuli, in vulgus sparserunt, monachos pretiosiora quæque abscondisse, et sic spoliatam esse rempublicam. Re ad superiorem magistratum districtus Granatensis delata, die XIII Novembris ejusdem anni nova inquisitio facta, et primo quidem mobilia, in inventario consignata, intacta repererunt; dein per plures etiam dies omnes domus angulos scrutatis nihil occurrit, quod calumniam contestaretur. Itaque monachis reliquerunt supellectilem domesticam et sacram: cætera vero omnia, aurum, argentum, lapides pretiosos nationi, ut tunc dicebatur, reservata voluerunt. Interea Grandisilvenses consuetis officiis quiete vacabant, quando certiores facti sunt, omnia bona mobilia et immobilia fisco reipublicæ addicta, venum exponenda. Quum igitur die XIII Februarii 1791, commissarius, militibus stipatus, omnem supellectilem ablaturus, adventasset, Grandisilvenses, ne jure suo cedere viderentur, omnes domus aditus occluserunt. Quum tandem portæ jamjam perfringendæ essent, quini vel seni monachi e porta laterali prodierunt, contestati nomine communitatis suæ, se paratos extrema quæque pati potius, quam consensum quemcumque præbere alienationi aut profanationi supellectilis sacræ: quod si vi agere vellet commissarius, ære campano convocaturos vicinos, ut suum sibi jus sartum tectumque conservaretur. Hisce quidem minis cessit tunc commissarius: sed tamen non diuturna fuit Grandisilvensium quies.

[17] [subhastatis ejus bonis,] Etenim sequenti mense Martio subhastatione omnium bonorum monasterii indicta, monachi dispersi fuerunt, alii ministerio sacro, alii publicæ instructioni operam suam impensuri. Ipsa autem supellex sacra et profana Grandi-Silvæ publice distracta fuit [Ibid. pag. 233.] . Spolia opima retulerunt vicinæ ecclesiæ; nam ara major ornat templum de Savenez, ara S. Bernardi Bulliacense, B. Mariæ Virginis cum pictura Annuntiationis Marianæ S. Crucis, exedræ Bellomontense [Ibid. pag. 234.] . Prædia vero et immobilia quæcumque pretio centum millium librarum gallicarum, moneta cartacea (Assignats) probabiliter solvendorum, empta fuerunt a judice quodam Tolosano, qui dein tribunali Parisiensi, horribili et cruento præsedit [Ibid. pag. 233.] . Hic porro cum sociis ejusdem furfuris altaria, clathros, exedras chori sub hasta vendidit: sed illæsæ servabantur ædes fere universæ; donec anno VII æræ gallicæ (anno vulgari 1799) monasterium, claustrum et capitulum suffossa fuerunt: dein ipsa ecclesia, postquam impio ritu Deæ Rationi bacchanalium istorum tempore litatum fuisset, anno XI (vulgari 1802) destructa fuit. Ita demum omnia devastata fuerunt, ut nullum sui vestigium reliquerit celebre Grandisilvæ monasterium, et cum poeta dicere liceat: Ipsæ periere ruinæ [Ibid. pag. 334.] . Fortunam cœnobii Grandisilvensis prolixius solito exposuimus, tum quia gloriam B. Bertrandi attingit, tum ut aliqua memoria extremæ calamitatis celeberrimi asceterii superstes maneat. Paulatim istiusmodi monumentorum memoria obliteratur: quæ hactenus retulimus, debemus cl. viro Jouglar, academico Tolosano, qui petente pro nobis R. D. Lamousque, Virdunensi parocho, hæc nobiscum benigne communicavit: utrique gratias habemus maximas. Utinam similibus adjumentis labores nostri hagiographi frequenter sublevari possint! Facili, sed utili, opera universalis Monastici lineamenta saltem traderemus.

[18] [ipsa ejus vestigia delcta fuerunt.] De B. Bertrando nihil magnopere dicendum habemus. Unum addendum videtur; scilicet, verba sunt Menologii Cisterciensis ad diem XX Novembris, monachos suos ad omnem pietatis et virtutis rationem informasse et divini verbi semina per circumjacentem regionem uberrimo cum fructu passim sparsisse. Quamvis autem sacri ad externos exerciti ministerii nullam mentionem faciat Vita, non dubitamus tamen, quin verum sit Menologii supra laudati elogium: nam alumnus B. Gerardi de Salis, magistrum imitatus fuerit in zelo animarum, qui maximus fuit, ut liquebit ex Vita Gerardi, instar Appendicis hisce Actis subnectenda. Eadem habent auctores Galliæ Christianæ, quum dicunt [Tom. XIII, col. 130.] , divini verbi eximium præconem Bertrandum totam hanc regionem suis prædicationibus illustravisse. Errant autem, quando beati viri obitum in annum 1148 consignandum opinantur: quoniam ex Vita coæva certum est, illum die XI Julii 1149 vitam clausisse suam. Mirum videbitur, Benedictinos scriptores ignorasse, quæ eorum præcipuus auctor, Joannes Mabillon, tradiderat: an forsan postrema grandis operis volumina oscitantiori calamo compilata fuerunt? Cultum liturgicum testantur iidem scriptores: additque Menologium Cisterciense ad diem XX Novembris speciales Antiphonas et Collectam in Grandi-Silva exstare, quas libenter, si coram haberemus, hic exhiberemus. Pereuntibus enim locis, in quibus beati viri colebantur, perit paulatim eorum memoria. Hodie si paucula monasteria in citeriori Europa excipiantur, vix alia exsistit liturgia localis, quam ecclesiarum cathedralium, quæ multis Sanctorum officiis oneranda esset, ut suus esset Sanctis, qui diœcesim illustrarunt, honor: atque hinc temperandæ videntur illorum querelæ, qui dolent obliterari quodammodo Officium feriale: nihil enim religioni et pietati decrescit cultu publico eorum virorum, qui non solum magnam patriæ affuderunt gloriam, sed eamdem etiam beneficiis cumularunt.

De felici obitu Bertrandi, abbatis Grandis-Silvæ et de visis cœlestibus, post ejus mortem in ipsius monasterio factis,
AUCTORE ANONYMO COÆVO.
Ex ms. Aureæ Vallis apud Mabillon. Annal. tom. VI.

Bertrandus, conf. abbas Grandis Silvæ in Occitania (S.)

BHL Number: 1305

AUCTORE ANONYMO COÆVO.

[Sincere narrat scriptor quædam] Ad Dei omnipotentis honorem tradatur memoriæ id, quod de reverendissimo et de venerabili patre nostro Bertrando tempore mortis ejus paucis est ab ipso reseratum. Erit enim, ut confidimus, per gratiam Christi dignum præsentibus, posteris profuturum, utile multis, mendacio vacuum, veritatis plenum, cunctis sine dubitatione credendum. Qui prædictus et venerabilis Pater quum per viginti et eo amplius annos Grandis-Salvæ rexisset Ecclesiam a, gloriosum perficiens cursum, multis filiorum suorum Domino jam præmissis, feliciter pervenit ad palmam, et bravium supernæ vocationis, diu multumque desideratum, Christo largiente, percepit. Quique etiam, qualis conversationis et sanctitatis fuerit, intimatur.

[2] [de virtutibus,] Fuit enim animi simplicitate incomparabilis, cordis munditia præclarus, abstinentia præditus, mansuetudine et lenitate cunctis amabilis, patientia fortis, caritate præcipuus, humilitati deditus, et, ut sic concludam, in his omnibus aliisque virtutibus Dei amicus inventus est. Igitur ante unum diem mortis suæ quibusdam inquirentibus se fratribus, quatenus, si aliquando aliquam familiaritatis gratiam coram Deo meruisset, pie ipsis reseraret; humiliter interrogantibus tale dedit responsum: Non sum illius meriti, ut finem meum aliquando rescire potuissem. Sed quum prædicti fratres petitioni suæ humiliter insisterent, tandem instantia eorum compulsus, hoc modo respondit, dicens, fuisse sibi non minimum studium in initio conversionis suæ, quatenus Euangelia per singulos dies sancta meditatione percurreret, omnique puritate vitam suam custodiret in tantum, ut nullus coram ipso verba sæcularium, salutationes parentum, narrationes somniorum referre præsumeret. Qua sancta observatione ad hoc usque profecit, ut ad invocationem nominis Domini Jesu facile imbres profluerent lacrymarum. Quo in tempore apparuit ei beata et gloriosa Virgo Maria, sed quo ordine et quomodo ignotum habemus. Ipsoque tempore tantam gratiam in conspectu Domini meruit invenire, ut adhuc mortali corpore degens, Dominum Jesum videre meruerit. Referebat enim, quia quum in loco moraretur, vocabulo Tuscio b, ubi prædictæ visionis meruit gratiam, essetque in conventu fratrum, et vespertina solemnia ageret, vidisse se Dominum adstantem sibi ante faciem suam. Quumque nimium miraretur, vidit ipsum Dominum Jesum coram unumquemque transire: æstimabat autem Vir sanctus, quod transeuntem Dominum unusquisque videret. Psalmus autem, quem cantabant, erat “In exitu.” [Ps. CXIII]

[3] [rebus gestis B. Bertrandi] Postquam pastoralis curæ onus suscepit, et Ecclesiam Grandis-Silvæ suscepit regendam, prioris studii amicam sibi quietem omnino ex toto retinere nequivit. Multis itaque necessitatibus, angustiis, tribulationibus, in eodem loco insurgentibus, locum mutare loco optimum duxit, suspicatus, in eodem loco fieri et esse semper religionis detrimentum propter impietatem et stultitiam hominum, circa se habitantium. Quapropter de eodem loco discedens, Siciliam usque maximo cum labore devenit: ubi divinam clementiam implorans, quatenus eum in omne beneplacitum voluntatis suæ dirigeret, ostendit ei Dominus locum et loci qualitatem, in quo venturus erat. Quo quum pervenisset, eo modo locum esse invenit, sicut sibi ostensum fuerat. Conversusque ad Dominum, ut ei ostendere dignaretur beneplacitum voluntatis suæ, ostendit ei Dominus, eum in illo loco minime posse permanere; sed ad alium locum inesse migraturum, locumque et loci qualitatem, sicut prius, ostendit illi. Ubi quum pervenisset, sicut sibi ostensum fuerat, invenit. Evolutis autem duobus annis, ex quo abbatiam egressus fuerat, astiterunt ei per somnium duo monachi sui, quos in abbatia cum aliis reliquerat, et librum Job tenebant coram eo dicentes, eum multas tentationes et turbationes esse passurum. Quumque hæc Vir sanctus fratribus retulisset, ait: Ago gratias Deo, quod sicut prædixit mihi, ita passus sum. Post hæc ad propriam ecclesiam regressus quum tribulationibus, angustiis ac necessitatibus undique angustiaretur, et ob hoc auxilium Dei imploraret, ostendebat ei Dominus, a se semper auxilium adfuturum, et quod de omni tribulatione eum liberaret.

[4] [et præsertim de sancto] Præterea dicebat, se multoties corde arenti et frigido ad sanctum altare accessisse ad sacra mysteria peragenda, et inter ipsa sacrosancta mysteria sibi Dominum Jesum apparuisse aliquando, ubi dicitur in Canone: “Hoc est Corpus meum;” aliquando vero in fractione corporis Christi videbatur illi, Dominum proximum sibi fieri, ut ipsi videretur ab illo osculum sibi dari. Interrogatus vero, quomodo et in quali corpore Dominus Jesus ab ipso videretur, respondit, “in corpore glorificato.” Asserebat quoque se frequenter, dum per viam ambularet, et Christi misericordiam deprecaretur, dum oculos ad cœlum attolleret, vidisse cœlestia, et quod maxima claritas de cœlestibus ad se usque veniebat. Ista omnia, quæ dicta sunt, sanctus Pater noster non ante sciscitantibus reseravit, quousque fidem dederunt se super hoc nulli hominum, quamdiu ipse viveret, locuturos. Appropinquante autem hora mortis ejus, congregati fratres circa eum (erat autem nox, puto, plus quam media c) jamque, ut nobis pro certo videbatur, certis indiciis eo exanime facto, psallentibus fratribus oculos suos aperuit: o quam gratis oculis, vultu lætissimo et serenissimo astantes respexit!

[5] [ejus obitu] Ante duos menses dormitionis suæ, quum gravi molestia febrium urgeretur, retulit, quod nocte per somnium apparuit ei gloriosa et perpetuo Virgo Maria cum glorioso sanctissimoque conventu ad mensam residens: quumque ingressus fuisset coram ea, B. Dei Genitrix et piissima Virgo Maria invitare cœpit eum ad mensam, ille vero se indignum tali invitatione testabatur. Sequenti nocte quum nec plene dormiret, nec penitus vigilaret, retulit, hujusmodi se vidisse visionem, dicens: Vidi, inquit, tali in loco Dominum Jesum talem, sicut ipse est pius, dulcis atque misericors, erantque quam plurimæ mansiunculæ ibi, sed vacuæ: admirans itaque, sicut ipse postmodum retulit, audivit Dominum dicentem atque præcipientem sibi: Loquere. At ille, Domine, ait, quid loquar aut unde, quum sim nescius et ignorans, quid dicam? Cui Dominus: Tantummodo loquere, ego te instruam, quid dicas. Hinc autem loqueris, absinthium nomen ejus. Post hæc, sicut ipse referebat, mansiunculæ illæ multimode hominibus replebantur, quæ mansiunculæ circa claustrum et ecclesiam videbantur.

[6] [ac sepultura:] Anno igitur dominicæ Incarnationis MCXLIX corporali molestia prægravatus, ad diem vocationis pervenit extremum: et quia veraciter scriptum est, dicente Domino: “Glorificantes me glorificabo;” ideo Vir sanctus tempore mortis suæ meruit honorari a Domino. Nam abbatem longinquum et alterius provinciæ, sed ejusdem religionis, tunc ei Dominus misit ad ejus obsequium sepulturæ, quum propinqui et vicini abbates omnes deessent. Ingressum itaque ad se prædictum et venerabilem virum sic affatus est: Ideo te misit Dominus, ut obsequium mihi exhibeas sepulturæ. Quam verum in hoc dixeris, venerabilis Pater, rei exitus approbavit: nam in morte tua et obsequium ministri et officium tibi exhibuit sacerdotis. Te enim defunctum exspoliavit, lavit, extersit et induit; et Domino animam, terræ corpus ore proprio commendavit. Obiit autem sanctus Pater V idus Julii, feria II d. Prædictus itaque et venerabilis abbas post obitum sanctissimi Viri quum se sopori didisset, vidit hujusmodi visionem. Quinto idus enim, ut ipse postmodum referebat, greges ovium venientes ingrediebantur per viridarii loca, et admirans hæsitabat, quid sibi vellent ovium greges; et audivit vocem dicentem sibi: Oves istæ, quas vides, homines sunt, et Abbas ipsorum duxit eas. Vere quorum curam vivus gesserat, non minus post mortem suam eorum se curam gerere Homo, Christo amabilis multis modis evidenter ostendit.

[7] [post mortem suis filiis,] Denique postquam sanctissimus Pater et Pastor migravit ad Dominum, antiquus hostis quorumdam fratrum corda corrupit et subvertit: sed ad hoc, quod volebat et sicut volebat perducere statim, omnino nequivit. Et alios quidem ordinem deserere, et alios ad ordinem remissiorem declinare suasit: sed calliditas hujusmodi latere non potuit; tamen præventa posse suum omnino non perdidit. Nam unus ex his, quos in cordis pravitate seduxerat, habitu monachum, inter manus et de manu seniorum, causam conquirentium, callida seductione subtraxit et fugere persuasit. Sed angustia circumclusus, longius abire nequivit: nam post biduum veniam petivit, ad monasterium rediit. Interea misericors Deus, calliditatibus obvians inimici, ei pietatem suam opposuit, et vas gloriæ nominis sui de vasis captivitatis misericorditer præparavit. Die itaque undecimo post excessum sanctissimi Patris, unus ex his, quos calliditas inimici circumvenerat, adhuc in cella probationis degens, quum post horam nonam labori se, sicut est consuetudinis, cum aliis præparasset, ante lectum suum resedit; et cunctis exeuntibus, ipse solus manens et remanens, omnibus stuporem incussit; sed neque se vocantibus ullum responsum reddere voluit. Perturbati et contriti, propius accedentes, et nomine proprio sæpius inclamantes, quum nullum ab eo responsum acciperent, nec in eo aliquem motum nisi vix aspicere possent, priori e fratribus indicaverunt, et eum morti propinquum nuntiaverunt. Quo quum pervenissent, mirabiliter nimis in quodam inæstimabili mentis excessu corporalia cuncta transscendens, paulatim excessit in tantum, ut cunctis aperte claresceret, tactum et visum corporalem cum omnino procul dubio amisisse: nam quamdiu in excessu fuit, manus inflexibiles et ad cœlum erectas tenuit, faciem et oculos ad Deum sæpe elevans.

[8] [in vocatione sancta nutantibus, adest:] Quumque, præsentibus cunctis sic cum gemitu loqueretur, “Domine,” inquit, “Domine,” et diutius hæc diceret, interrogatus ab eis, utrum domnum Abbatem videret; “Audio,” inquit, vel sicut quibusdam visum fuit, sic respondit: “Audio illum.” Post hæc per spatia et moras vix aliquid loquebatur. Hæc tamen post primam interrogationem sic locutus est: “Domine, inquit, Bertranne, Domine Bertranne; et post paululum: Domine, inquit, sancte Bertranne. Quæ postquam diutius dixit, tacuit. Post hæc nunc, Dominum Jesum, nunc ejus gloriosam Genitricem cum fletu et lacrymis sæpius invocabat, et sic loquebatur:” “Domine Jesu, non sum dignus ego peccator, non sum dignus: non sum, inquit, Domine Jesu, non sum dignus.” Deinde post aliquantulum spatium sic locutus est: “Non dixi, Domine Jesu, non dixi.” Ad ultimum vero, cunctis audientibus atque videntibus, dulci et clara voce respondit: “Deo gratias.” Et quasi de gravi somno evigilans, apertis oculis supplicans, circumstantes respexit. Interrogantibus itaque ubi fuisset, respondit: “In gloria.” Vidisti, inquiunt, domnum Abbatem? “Vidi, inquit, et cohortatur vos multum!” Iterum interrogantes: “Vidisti, inquiunt, Dominum Jesum? Vidi,” inquit. Iterum, sicut prius interrogantes eum, si dominum Abbatem vidisset? hujusmodi recipiunt: “Vidi, inquit, et cohortatur vos multum, et roncinatur vos apud Deum multum. Mandavit itaque vobis de Ordine et Religione, ut curetis et teneatis, et ipse erit ductor vester ante Deum. Quod si feceritis, mandat vobis et hoc, quia ubi ipse est, et vos pervenietis.” Dicunt ei iterum: “Vidisti Dei Genitricem?” Vidi, inquit, et roncinatur vos multum coram Domino. Quomodo, inquiunt, aut qualiter vidisti domnum Abbatem? Splendidum, inquit, ipsum indutum sicut ad Missam, et multitudo, quæ cum ipso erat, albis erat induta et dulciter psallentes pergebant. Cognovisti, inquiunt, aliquem in ipsis? Nullum, inquit, cognovi præter ipsum. Dicunt ei: Nihil aliud mandat nobis, domnus Abbas? Nihil, inquit, nisi tantum de Ordine. Ad quid, inquiunt, respondisti, Deo Gratias? Qui respondit: Præcepto. Dicunt ei: “Quali præcepto? ”Sed jam plenissime ad se reversus, qui hæc viderat; nihil amplius de his, quæ viderat, ulli hominum voluit indicare. Quumque prior præcepto obedientiæ putaret, se posse eum constringere, quatenus cuncta, quæ viderat, reseraret, ille timorem Domini opposuit. “Timeo, inquit, offensam Domini mei, si amplius dixero.” Iterum, iterumque interrogantes, si aliquid amplius ipsis domnus Abbas mandaret; respondit: “Tantum, inquit, de Ordine, ut custodiatis.” Post hæc is, qui viderat, viribus corporis destitutus satis admodum ægrotavit. De hinc vero die octavo, quum in ecclesia advenisset, cum cæteris laudes Domino redditurus, et jam psalmus ille caneretur, “Attendite, popule meus, legem [Ps. LXXVII, 1] e,” post inæstimabilem odoris fragrantiam nimium admirans, subito et immobilis vidit domnum Abbatem, transeuntem per medium chorum et hoc in prima visione dixit, quia multi de Ordine et monasterio recessissent, nisi domnus abbas retinuisset. “Nam ipse domnus abbas retinet vos, et hunc, qui fugerat, ipse reduxit. Nam et ego discedere volui, sed domnus Abbas retinuit me.” Hæc miranda quidem sunt, sed mirandis amplius miranda succedunt, mendacio quidem vacua; sed tamen veritate plena.

[9] [tyroni cuidam] Beatæ memoriæ Bertrandus, abbas Grandis-Silvæ, quorum vivus, ut supra dictum est, curam gesserat, eorum post mortem suam cuidam novitio apparuit. Eodem quoque anno similiter alii novitio non minus gloriosus se manifestavit. Quum idem novitius, matutinis in infirmitorio cantatis cum duobus sociis suis fratribus, in eodem vigilias celebrantibus, ad stratum proprium rediisset, subito audivit ostium domus necessariæ vehementer concuti, ac si ingredientium turba premeretur: latrones esse credidit, loqui voluit, sed tamen distulit, et silere apud se omnino statuit. Qui vero ingrediebantur, domum interiorem replentes, ad exteriorem, ubi idem jacebat, exire cœperunt: sed antequam in exteriori domo exirent, idem novitius, ut eorum præsumpsit adventum, et quos latrones esse credidit, malignos spiritus esse cognovit; cœpit anxiari, tremere, pallescere, nimio frigore adstringi. Socios sonitu vocavit et candelam porrexit, lumen petiit, et, quantum potuit, in lecto surrexit. Quare socii sui ita conturbati, pallescere, anxiari videntes, ecclesiam accurrerunt, et abbati et fratribus quibusdam, qui cum eo ecclesiam tunc ingressi sunt, quod socius eorum moreretur, nuntiaverunt. Currunt festini, et eum non mortuum, sed pene mortuum invenerunt, nimioque frigore et pallore constrictum. Vocant nomen ejus ingeminando, non tamen ab ipso ullum potuerunt habere responsum: si dominicum corpus suscipere vellet, requirunt, eisque annuit, se suscipere velle. Quod quum fuisset allatum, voce tunc recepta, locutus est. Interrogatus, Redemptorem et Salvatorem ipsum confessus est, crucem adoravit, Christi corpus suscepit, et a timore suo recreatus est. Tamen adhuc domum esse plenam dæmonibus clamabat, et a præsentia ipsorum formidabat. Interrogatus, quid sibi vellent dæmones, “Unum, inquit, hominem hinc abstrahere volunt. Et dicebat: O miser, o miser! qui ad Deum venerat, nunc a Deo vult separari.” Hæc et hujusmodi dicens, cœpit magis magisque pavere, præsentiam dæmonum ferre non sustinens.

[10] [apparet habitu] Sed ad aspersionem aquæ benedictæ eos fugisse testatus est, et per domum necessariam f, per quam intraverant, egressi sunt domum. Circumstantes autem ostium domus, magnum strepitum concitaverunt, quem etiam alius novitius audiens, satis exterritus est. Sed qui hæc videbat, magis timebat; ut ostium clauderetur, clamare cœpit. Aspersione vero aquæ benedictæ et divina virtute fugatis dæmonibus, siluit et quievit. Post paululum vero locutus est, admirans quoque, “quomodo, ait, nunc ascendunt duo Angeli in cœlum.” Inter hæc cœperunt oculi ejus deficere, vultus quoque cœpit in pallore mutari. Pallore enim vultus et tactu venæ, aspectuque oculorum se mori signabat. Abbas cum monachis aderat, omnes novitium circumstabant, eumque mori existimabant. Nec mora, oculi ejus venustiores sunt redditi, faciesque hilarior, et omnium circumstantium oculis facta est gratiosa, corporalem visum atque auditum omnino amittens. Sublimiter namque et mirabiliter in exstasi raptus, oculisque sursum intentis, dulcisonum carmen audire se dixit g. Læta quidem atque jucunda, nec minus miranda sunt, quæ sequuntur. Et satis admirans: “Quam præclaram Dominam video, inquit, o quam ornate cantat.” Paululum siluit: deinde dixit: “Ave, gratia plena.” Quo dicto, siluit: et post cum admiratione dixit: “Nunc video Dominam nostram, deinde Mariam et ubi? illam video in cœlis, et, quam ornate cantat quemdam hymnum Beata Dei Genitrix!” Ista videlicet hoc modo narrabat, non tamen continue, sed aliquantulum silentii moram interponebat; tamen uno modo, quia nunc parum, nunc amplius silendo tacebat. Modicum siluit, et quem hymnum cantaret Beata Dei Genitrix, aperuit, dicens: “Ave maris stella.” Siluit parumper, postque admirans, ait: “Bene ornate cantat, et, o quam dulcis est hymnus iste.” Aliquandiu quievit; et deinde dixit: “Modo est in tertio versu”. Quievit paululum, et ait: “Monstrate eam mihi, et, o quam ornate cantat!” Quo dicto tacuit. Postea dixit: “Modo consummavit hymnum Beata Virgo Maria.” Quando ista dicebat, quis dicat gaudium, quod faciebat, et vultus ipsius gratitudinem, oculorum venustatem? Nam et præ gaudio flebat, et circumstantes præ gaudio flere cogebat.

[11] [et ritu] Quando autem loquebatur, inscius hoc faciebat, nec præsentes attendens, nec ad interrogata respondens; nam omnino erat in exstasi raptus. Ut autem præsentes ex parte agnoscere possent ea, quæ in spiritu ipse videbat, nonnulla more suo ipse inscius dicebat. Sunt autem talia, quæ ipse dixit, qualia quæ subsequens sermo narrabit. “Video, inquit, cruciculam parvulam valde perpulchram, et quidam bonus homo tenet ipsam.” Modicum siluit, deinde dixit: “Sanctus abbas Bertrandus, o quantum gaudet atque lætatur.” Quanta jucunditas et exsultatio tunc præsentibus fuit! Abbas quoque in prædecessoris sui laudem versus dixit: “Eja, novitii, eja precamini exorate S. Bertrandum.” Et o cum quanta devotione cœpit exhortari omnes, qui aderant, in gloriam prædecessoris sui! Qui autem ista videbat, ait: “O quam pulchrum collegium! o quam pulchra societas!” Paulisper tacens, hoc quoque dixit: “Sui fratres de Grandi-Silva sunt cum illo.” Modicum siluit, deinde ait: “Sui fratres, inquiens, de Grandi-Silva sunt cum nostro abbate et collegium Clarævallis.” Admirans quoque, “quam magnum gaudium, inquit, potest habere Claravallis!” Ad modicum tacuit, postque ait: “Modo induitur, et, o quam pulchra sunt vestimenta ista!” Quo dicto, siluit. Deinde “quam ordinate, ait, incipit iste bonus homo, Gloria in excelsis Deo! Quievit tacens, subsecutusque adjunxit,” et in terra, “ingeminans,” pax, inquit, hominibus. Quo dicto siluit. Sed utinam sicut verba, sic et gaudium posset referre, grataque suspiria. Nam vere gaudebat, vere gaudebat, et præ gaudio flebat. Diu tacuit, totus in exstasi raptus, beatorum spirituum laudibus intentus, per moras et spatia laudum, quas audiebat, quædam et parva nonnulla in ore suo dicebat, et ait: “Cum Spiritu Sancto;” quod quum adstantes audissent, angelici hymni ultima esse dixerunt. Modico spatio quievit, et postea dixit: “Quam ornate, inquit, puer quidam incipit Epistolam.” Ad hæc circumstantes nimium admirati, Missam esse dixerunt; sed, ut verum fatear, Christo teste, tantæ dignitatis sunt ista, ut numquam aut vix humano sermone digne eloqui possint.

[12] [solemniter] Verumtamen, ne forte nebula oblivionis utilitati multorum ista abscondantur, Deo donante, pauperculus sermo exhortationis percurrat cætera. Itaque quum dixisset, quam ornate incipit quidam puer Epistolam, subjunxit: “Ab initio;” quo dicto tacuit usque circa Epistolæ finem: et ait: “Et in plenitudine” et cum admiratione hæc repetens: “Et in plenitudine, inquit, Sanctorum.” Temperato usus silentio, dixit: “Adorate Dominum.” Quod quum adstantes audissent, et ultima Responsi istud esse dixissent, in voce exsultationis et admirationis iterum dixit: “Quam ornate incipiunt duo boni homines, Alleluia.” Modicum siluit, deinde ait: “Nunc dicunt versum”: et ait: “Vidimus Dominum” et cum ingenti exsultatione istud repetens, “Vidimus,” inquit, Dominum mo … cujus finem, tacuit. Hoc modo retulit, “adorate Dominum:” deinde dixit: “Alleluia.” Admiransque, “Quam ornate, inquit, incipit quidam bonus homo Euangelium.” Quo dicto, tacuit, et cum lætitia iterum dixit: “Liber;” quod præ gaudio repetens: “Liber, inquit, generationis.” Temperate siluit, dein dixit: “Qui fuit Deus.” Quo dicto tacuit: et post Euangelii finem sic locutus ait: “Modo osculatur bonus homo librum.” Paulisper tacuit, deinde dixit: “O quam speciosum thuribulum!” Post modicum iterum dixit: “O quam ornatum thuribulum!” Ista quum diceret, quis referat gaudium, quo ipse gaudebat? Et vero supra humanum modum facies ejus erat jucunda, grati oculi sursum erecti, et lacrymis faciem rigans, grata suspiria emittebat. Qui vero adstabant, gaudenti congaudentes, simul præ gaudio flebant.

[13] [celebrantis.] Facta sunt, non ficta; vera, non falsa; credi possunt, ratione comprehendi non possunt: et, Christo teste, mendacio carent, veritate plena. Et, o Christi ineffabilis bonitas et immensa pietas, quæ quum unum ad ineffabilia contemplanda sustulit, ipso mediante, ut ita dicam, mentes eorum, qui ad ædes cœlestes sublevantur. Nam mediante eo, qui hæc videret, ipsius ineffabilis Missæ beatorum spirituum participes se esse factos, ac si superis animabus sanctis interessent, gavisi sunt. Sed ad narrationem suam sermo recurrat. Postquam enim dixit, qui hæc videbat, “quam ornatum thuribulum!” Temperato usus silentio, secutus adjunxit: “Per omnia:” et moderate tacens, dixit: “Sanctus, Sanctus, Sanctus.” Quievit et tacuit: deinde cum gaudio ait: “Benedictus, qui venit” et in voce exsultationis id ipsum ingeminans, dixit: “Benedictus, qui venit in nomine Domini.” Quo dicto, quievit et tacuit usque ad “Pater noster.” Temperatoque usus silentio, ait: “Agnus Dei.” Quod iterum tertio repetens, secutus adjunxit: “Dona nobis pacem.” Quod quum dixisset, modico facto silentio, admirans ait: “Nunc serviunt duo Angeli, duas tenentes ampullas.” Post hæc quum dixisset, “Dominus vobiscum” et in voce exsultationis adjunxit: “Ite, missa est.” Magnifice gavisi sunt, qui adstabant, beatis spiritibus vocem jungentes, lætati sunt, et lætantes respondendo dixerunt: “Deo gratias.” Post quæ omnia, qui hæc videbat, dixit: “Benedictus Dei Filius:” temperatoque usus silentio, ait: “Modo exutus est.” etc.

ANNOTATA.

a Quum, ut biographus habet infra num. 6, B. Bertrandus diem suum anno 1149 clauserit, consequitur ex regimine viginti et eo amplius annorum, non diu ante annum 1129 gubernacula Grandi-Silvensia capessivisse.

b Tuscio videtur initio fuisse monasterium duplex, virorum scilicet et fœminarum. Et virorum quidem fuisse, monastica monstrat professio in eo suscepta a Grimoardo, B. Giraldi fratre, ut habet hujus Vita num. 15: ibidem quoque num. 12 dicitur fundatum Tutionem ad monialium religionem, ita ut Tutio esset mater ct caput Ordinis Fontis-Ebraldi. Brevi tamen post tempore solis Virginibus cessit monasterium; cujus mentionem nullam facit Gallia Christiana, agens de provincia Burdigalensi.

c Hæc verba, quæ rei gestæ etiam horam assignant, ostendunt testem oculatum, qui certus de substantialibus, aliquantulum dubius hæret in accidentalibus.

d Anno 1149, signato littera dominicali B, feria II incidebat in V id., diem XI Julii.

e Hæc ad amussim conveniunt inter se. Nam dies undecimus post excessum Beati viri, incidit in feriam quintam, similiter et octavus post hunc diem: quo ad Matutinum canitur hic citatus psalmus: “Attendite, popule meus, legem.”

f Domus necessaria, id est, latrina.

g Quæ deinceps ad finem usque narrantur, nihil mihi videntur habere prodigii. Etenimallucinationes magis sunt mentis perturbatæ. Animus, occupatus plerumque exercitiis monasticis, hæc coram exhiberi sibi imaginatur: nam quæ animo plerumque observantur sano, hæc sæpe ægroto obtruduntur. Juveni, nam novitius dicitur, ritus sacri novum quid, adeoque extraordinarium, objiciebant; quo factum fuit, ut mente alta reposta haberet: nec mirum proin eadem febricitanti occurrisse, et quasi ex ordine enarrata fuisse.

DE B. GIRALDO DE SALIS, CONFESSORE, CASTELLARIIS IN DIOECESI PICTAVIENSI,

ANNO MCXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Geraldus de Salis, Confessor, Castellariis in Diœcesi Pictavensi (B.)

J. V. H.

§ Unicus. Beati cultus antiquus; Vita conscripta a monacho Castellariensi; ætas; fundatio novem monasteriorum.

[B. Giraldi cultus certus:] De B. Giraldo de Salis nullus, quem sciam, martyrologus mentionem fecit: atque hinc factum censeo, ejusdem, die XX Aprilis 1120 defuncti, memoriam a majoribus nostris omissam fuisse, quoniam nec inter Prætermissos aut in alium diem Rejectos nomen ejus occurrit. Non credimus tamen ei locum in Actis Sanctorum esse denegandum, quia signa cultus evidentissima adsunt; scilicet solemnis corporis translatio, num. 33 Vitæ infra edendæ relata, et elevatio supra terram, repositio capitis in vasculo deaurato, ac tandem costa sacri corporis, seorsim servata, quæ, ut habetur num. 42 diebus dominicis ad capellam sancti Geraldi fidelibus populis, illic vigilantibus, deportabatur. Ad hanc porro diem ponimus B. Giraldi Acta, quatenus magister fuerit B. Bertrandi, cujus memoria etiam, ut supra ostendimus, hac die a quibusdam hagiologis, quamvis minus recte, celebratur. Neque istiusmodi prætermissiones vitio verti debent decessoribus nostris: agitur enim semper de Beatis, quorum cultus inter angustissimos fines circumscriptus fuerit: ad quorum proinde notitiam devenire non poterant, nisi specialiter admonerentur: quod frequentissime negligi, nostra nos quotidiana experientia docet. Et nos quidem præteriisset B. Giraldi memoria, nisi felici nexu nobis discipulus magistrum indicasset.

[2] [Vita, ab anonymo Cisterciensi conscripta;] Vitam S. Giraldi, infra edendam, habemus satis prolixam et accurate scriptam; si tamen expungis nævos aliquos chronologicos et quæ narrat de Caduinensi monasterio num. 22, quasi sex post fundationem annis jam a norma regulari exorbitasset. Hæc tamen σφαλματα faciunt, ut scriptor duobus fere sæculis a Giraldo nostro distare videatur: etenim octoginta circiter a fundatione annis Caduinum a recto tramite deflexit, nempe tempore Innocentii III, ut constat ex hujus Regestis lib. I, epist. 146, quæ data fuit VI id. Maji 1198 [Migne, Patrol. tom. CCXIV, col. 128.] . Quum itaque tantum erraverit biographus in causa Caduinensi; omnino verisimile evadit, scripsisse circa finem sæculi XIII, ut notat Edm. Martene in capite Vitæ [Ampliss. coll. tom. VI, col. 990.] . Ex altera tamen parte adeo accurate describit, quæ pertinent ad Castellariense asceterium, ut monumenta coæva coram habuisse et studiose fuisse scrutatum ambigendum non sit: unde sponte quasi sua nascitur conjectura, biographum Castellariensem monachum fuisse: quam suo etiam calculo probat Edmundus Martene [Ibid. l. c.] , atque etiam admittimus. Si itaque nævos, ex male ordinata chronotaxi natos, corrigas, tota narratio recte procedit, et res gestæ veritate nituntur. Cæterum affectat biographus stylum suum verbis similiter desinentibus, quod legenti facile occurret; atque hinc frequenter fit, ut phrases suos adscitis verbis vestiat: unum tamen non selectum, sed arreptum in turba huc adducam ex num. 7:

Pallidus erat et macilentus, carnem spiritui subjiciebat,
Parcius, quam necesse esset, seminecis artubus indulgebat;
Corporis et mentis perpetua rutilavit virginitate,
Et mira se armavit asperitate;
Omnes sensus corporis sic erant mortificati
Ut in mortem vitiorum viderentur conjurati.

[3] [Beatus in Petragoricis nascitur] Giraldus, quem biographus passim Giraudum aut Gyrandum appellat, ortus est, ait, de Petragoricensi territorio, in vico, cui vocabulum est Salis. Duplex est autem hujus nominis vicus in Petragoricis; uter est locus natalis beati viri non facile quis definierit. Unus ab altero, si mappas Cassinianas consulis, XXVII fere chiliometris distat; alter in Bergeracensi districtu (arrondissement Bergerac), alter in Sarlatensi (arrond. de Sarlat) situs. Quoniam tamen vicus Bergeracensis, multo propius monasterio S. Aviti adjacet, hunc beato nostro natalem existimamus. Dicit enim biographus num. 4 puerum Giraudum Domino oblatum, suscepisse habitum regularis canonici in monasterio S. Aviti. Non longe erat monasterium illud a villa Salis et a domo parentum. Ast S. Aviti loca quinque in Petragoricis inspicienti vel obiter Atlantem Cassinianum occurrunt, nempe S. Avitus Dominorum, S. Avit le Senieur, S. Avitus de Riperia, S. Avit Riviere, S. Avitus Leydensis, S. Avit de Leyde, S. Avitus Villariensis, S. Avit Villars et S. Avitus de Gravemeyrus: quin autem hic agatur de S. Avito Dominorum dubium esse non potest; nam istic aliquando exstitit collegium canonicorum, ut constat ex Actis S. Aviti Eremitæ ad diem XVII Septembris [Act. SS. tom. III Sept., pag. 360.] et diuturna fuit controversia, utrum sæcularium an regularium esset. Tandem anno 1292 decisum fuit, esse collegium sæculare [Ibid. pag. 361.] . Constat tamen ex hac Vita S. Giraldi, collegium fuisse canonicorum regularium, quum aperte dicat biographus noster, Sanctum induisse habitum canonici regularis in monasterio S. Aviti, quod post medium sæculum undecimum accidisse existimo. Porro Villa S. Aviti Dominorum quatuor chiliometris a villa Salis Bergeracensi distat: unde verisimillimum evadit, hanc villam fuisse S. Giraldo natalem.

[4] [circa annum 1070;] Tempus mortis, scilicet annum 1120 cognoscimus, sed ignoramus quo tempore in lucem prodierit B. Giraldus: adeoque quot annis vixerit. Conjectare tamen licet ad senium usque non produxisse vitam: nam discipulus fuit S. Roberti de Arbrissello, anno 1117 defuncti [Ibid. tom. III Feb., pag. 593.] , qui ipse ad decrepitam ætatem pervenisse non videtur: quoniam supremo morbo imminente, ut habet ejus biographus coævus [Ibid. pag. 612.] , ad populos, qui ejus prædicationem avide desiderabant, et desiderantes multis precibus postulabant, pergebat: quod laboris genus virum indicat robustæ adhuc valetudinis, adeoque nec senio fractum. Ex altera parte B. Giraldus, qui magistro suo tribus solum annis supervixit, dicitur in Vita sua num. 3 et 4, adhuc puerum fuisse, quando B. Roberto discipulum se dedit. Excitatus, inquit biographus noster, Giraudus puer præconio tanti viri, festinavit apud eum inveniri, ut sub tanta ferula posset maturius erudiri… Suscipiens autem senex puerum, cum devotione et alacritate animi per dies aliquot notas faciebat parvulo vias Domini: tandem eodem Roberto hortatore, habitum canonici regularis B. Giraldus in monasterio S. Aviti suscepit. Ex hisce conjecto, B. Robertum, septuagenarium fere, B. Giraldum quinquagenarium obiisse: qua conjectura admissa chronotaxis commode procedit. Robertus quidem inter annos Christi 1040 et 1050 natus (Historia liter. Franciæ habet annum 1047 [Tom. X, pag. 153.] ), anno 1117 sat virium habebat, ut ministerio apostolico operam suam impendere posset: B. vero Giraldus, circa annum 1070 in lucem editus, aliquandiu sub magisterio B. Roberti versari potuit. Simodeste accipiantur supra citata verba pueri et senis, quæ magis indicant utriusque annorum differentiam, quam alterutrius ætatem senilem et puerilem, omnia bene fluunt.

[5] [juvenis canonicis regularibus adscriptus;] B. Robertus, non contentus vitam suam apostolico ministerio, impendere, etiam socios in partem laboris associavit. Visum est, inquit ejus biographus, Baldricus, Dolensis episcopus [Act. SS. tom. III Febr., pag. 605.] , illi, multos debere colligere, ipsisque dare manducare, ne forte deficerent in via; quidam enim ex iis de longinquo venerant. Vocati autem sunt collecti illi, Regulares, qui more primitivæ Ecclesiæ vivere satagebant regulariter. Factum est igitur examen illud, advolans de mundi lenocinio, canonicorum congregatio. Hujus consilii primus effectus fuit fundatio S. Mariæ de Rota in Bosco prope Credonium (Craon dep. Mayenne), quæ ad finem usque permansit canonicorum S. Augustini. Postmodum tamen Fontem Ebraldi (Fontevraud), quatenus saltem ad fœminas spectat, sub Regula S. Benedicti instituit [H. Nicquet. Hist. de Fontevraud, pag. 242.] . Pari modo B. Giraldus et ipse canonicus regularis, monasteria, quæ instituit, sub Regula S. Benedicti fundavit, quæ dein ad Observantiam Cisterciensem transierunt. Presse quoque magistrum suum Robertum secutus est B. Giraldus: etenim si ea quæ in Vita infra danda numm. 7 et 8 cum Roberti austeritate, quam Baldricus Dolensis exposuit, conferantur, facile cernitur, discipulus magistri sui imaginem accuratissime exhibuisse. Baldricus quidem B. Robertum depingit [Act. SS. tom. III Febr., pag. 605.] , cilicio indutum, lectisternium præter humum vix noscentem, vinum omnino, cibosque lautos et saginatos nescientem. Quæ omnia ad amussim B. Giraldo communia erant; his adde prædicationis instantia, et in B. Giraldo nostro B. Robertum expressum invenies.

[6] [novem monasteria,] Ut magister suus, B. Robertus, sic B. Giraldus plurima fundavit cœnobia, ad quæ confugiebant ab eo conversi. B. Giraldi biographus num. 12 multi, inquit, conversi ad Dominum per ejus ministerium, cœperunt ei offerre possessiones et prædia ad construenda cœnobia, fundavitque septem monasteria pro viris, duo pro fœminis. Nominavit autem Caduinum primum, Grandis-Silvam secundum, Dalonem tertium, Bornetum, quartum, Alodia quintum; Absiam Gatiniæ sextum, Castellaria septimum… Alia duo nominavit Tutionem et Bibionem ad monialium regionem *. Chronicum S. Maxentii, vulgo Malleacense dictum, et in annum Christi 1134 desinens, adeoque coævum, plures fundationes B. Giraldo adscribit: Sic enim habet [Labbe, Nov. Biblioth. mss. tom. II. pag. 219.] : Anno millesimo centesimo vigesimo Giraudus de Sala obiit… Eodem tempore inchoata sunt plurima cœnobia de institutione Giraudi de Sala. In territorio Tolosæ est unum cœnobium in honore S. Mariæ, quod vocatur Major Silva, ubi primus abbas fuit Stephanus. In pago Agennensi est aliud cœnobium, vocatum Gundum *, in honore S. Mariæ, ubi primus abbas fuit Bernardus. In territorio Petracoricæ civitatis est alterum, quod vocatur Cadunense * in honore B. Mariæ, ubi primus abbas fuit Helias. In pago Engolismensi et aliud, quod vocatur Bornet, similiter dedicatum, ubi primus abbas fuit Willelmus. Est aliud in territorio civitatis Pictavæ, quod vocatur Alodus *, ubi primus abbas fuit Petrus, et post Giraudus. In territorio Santonensi Fons Dulcis et aliud est, quod vocatur Tenale *, ambo abbates Willelmi vocati: Item aliud, quod Absida * vocatur, ubi Petrus primus abbas fuit. Est et aliud quoque, quod Castellarium nuncupatur, ubi primus abbas Aimericus. In nemore Gastinensi est aliud ad S. Benedictum de Pino * vocatum, ubi primus abbas Guillelmus fuit. Aliud est in nemore, Bonæ Vallis * nomine. In pago Lemovicino est aliud, Dalum * vocatum, ubi primus Rogerius abbas fuit. Est aliud cœnobium Castrensis *, ubi primus abbas fuit Guillelmus. Est alia domus Dei in Lemovicensi pago, quæ vocatur Castalensis, ubi prior Goffredus primus fuit. Alia quoque domus Dei, Corbasim vocata, S. Mariæ et S. Nicolao sacrata, ubi prior Bernardus primus fuit. Hactenus Chronicum Malleacense.

[7] [quamvis plura indicet chronicum Malleacense,] Quamvis scriptoris testimonium, quatenus coævi, præferendum biographo S. Geraldi, ducentis fere post annis scribenti, videatur: hujus tamen potiorem rationem habendam censemus, qui indubie coram habuit documenta antiqua, nulli errori obnoxia. Malleacensis quidem duo monasteria puellaria, Tutionem et Bibionem omisit, et Beato nostro tribuit fundationem cœnobiorum, aliis adscribendam. Etenim catalogo biographi sequentes Malleacensis fundationes addidit: Fontis-Dulcis, Gondonii, Tenaliæ, S. Benedicti de Pinu, Bonæ-Vallis, Castrensis, prioratuum Castaliensis et Corbasini. Porro nullo certo argumento constat, ullum ex istis monasteriis auctorem habuisse B. Giraldum de Salis. Quod imprimis spectat ad Fontem-Dulcem, Mabillonius in suis Annalibus lib. LXXII num. 17 dicit: Monasterii originem Chronicon Malleacense S. Gerardo de Salis, domestica vero loci monumenta Willelmo de Concampo tribuunt. Quam in rem in sua Appendice sub § LXXXI adducit diplomata fundationis [Annal. tom. V, pag. 532 et 651.] . Recte igitur monasterium istud biographus e suo Catalogo expunxit. De Gondonio non est, quod dicam, quum, ut scribit Gallia Christiana [Tom. II, col. 951.] , omnia illius monumenta perierint. Attamen Angelus Manriquez in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1123 cap. 4 num. 8 sine ambage dicit Gundum seu Gondonium fuisse filiam Caduini, et ad lineam Pontiniacensem pertinere. Pari modo originem Caduino debet Bona Vallis et cum eo lineæ Pontiniacensi adscripta fuit [Ibid. col. 1360.] , quod idem testatur Ang. Manriquez ad annum 1120 cap. I num. I.

[8] [in variis diœcesibus fundat:] Porro Tenalia, quæ numquam transiit ad Cistercienses, sed semper Ordinis S. Benedicti permansit, originem suam Fonti-Dulci debet, ut nos docent monumenta Galliæ Christianæ [Ibid. col. 1121 et Instrum. col. 484.] . Idem dicere licet de Monasterio S. Benedicti de Pinu, quod Gallia Christiana S. Mariæ de Pinu appellat [Ibid. col. 1350.] : nam auctor et primus abbas hujus cœnobii fuit Gulielmus, qui, ut loquitur charta concordiæ [Ibid. Instrum. col. 378.] , religiosiorem vitam ducere volens, a canonicis S. Hilarii Pictaviensis ipse canonicus obtinuit locum quemdam, qui dicitur Ferraria ea lege, ut singulis annis libram unam thuris B. Hilario persolvendam ferrent ac preces pro defunctis canonicis funderent monachi. Ex his satis liquide constat initium cœnobii deberi Gulielmo, olim canonico, post monacho, quin aliqua B. Giraldi mentio fiat. Castrensis autem abbatia in Petragoricis, si fidem tribuimus Joanni Dupuy minoritæ, jam ante annum 1081 fundata fuit, quando scilicet B. Giraldus factus erat annorum undecim. Remanent duo prioratus: Corbasim, domus S. Mariæ et S. Nicolao sacrata, cujus mentionem nuspiam reperi. Castalensis contra in diœcesi Lemovicina, vulgo Le Chalar [Le Long. Bibl. hist. de Fr. tom. IV, num. 13422.] , prioratus origo mihi similiter ignota est. Sed esto, utrumque locum fundarit B. Giraldus, biographi fidem non inficeret, quoniam de iis cœnobiis egisse credendus est, quæ in justa monasteria excreverunt: prioratus autem sunt potius monasteriorum rudimenta, quæ facile a scriptore omitti potuerunt.

[9] [scilicet, parthenones Tutionem et Bibionem;] Manet igitur, a B. Giraldo septem virorum et duo fœminarum monasteria fundata fuisse, prout ab ejus biographo enumerata sunt: scilicet, ut habet num. 12 Vitæ, Caduinum primum, Grandis-Silva secundum, Dalo tertium, Bornetum quartum, Alodia quintum, Absia Gatiniæ sextum, Castellaria septimum. Quibus addenda sunt duo monasteria puellaria, Tutio et Bibio. Ex hisce verbis oritur imprimis quæstio, an enumerata monasteria virorum ordine chronologico hic describantur. Certum quidem est Castellaria fuisse ultimam fundationem B. Geraldi, anno, inquit biographus num. 23, millesimo centesimo decimo nono factam: nam quod constituta jam Castellaria, ut ibidem dicitur, locum Absiæ de eremitario abbatiam constituerit B. Giraldus, non indicat posteriorem esse Absiensem fundationem Castellariensi, ipse etiam vir sanctus eremiticam coluit vitam, adeoque et eremitoria in decursu erigere potuit, in monastica dein instituta mutata. Dein quam attigimus in B. Bertrandi actis controversia num. 6 monstrat, Caduino primatum quemdam super Grandi-Silva obtigisse. Ex quo mihi satis verisimile est, si Castellaria excipias ordine chronologico monasteria a biographo recenseri. Existimo tamen prius fœminarum quam virorum monasteria instituta fuisse: idque satis certum videtur pro Tutione. Nam ejus fratres Grimoardus et Fulco adhuc juvenes erant, quippe qui, ut loquitur biographus num. 13, de scholis ad propria facerent reditum, quando eorum frater Giraldus jam Tutionensis, ut ibidem dicitur, vulgo appellabatur. Dein paulo supra, num. 12, Tutio mater et magistra Ordinis, Fons-Ebraldi vero filia Tutionis, quod observatum est aliquantum temporis, donec propter aquæ penuriam Tutionenses compulsæ sunt mutare domicilium et intrare Fontis-Ebraldi monasterium. Ex tunc irritatum est, quod statuerat pater; et mater filia, filia vero facta est mater. Scimus autem fundatum Fontem-Ebraldi anno 1100 aut 1101, id affirmat chronicum Malleacense seu S. Maxentii scribens [D. Bouquet. Rec. des Hist. de Fr. tom. XII, pag. 404.] : Eodem anno (1000), Rotbertus magister cœpit dignosci apud nos et incepit locum Fontis-Evrardi * ædificare, et fratres et monachos adunare in pluribus locis, qui sub disciplina sua religiose vivunt, et tenent Ordinem, eo vivente et mortuo apud Tucum etc. Num Tucum idem sit cum Tutione, non ausim dicere: sed id elucet Tutionis fundationem præcessisse Fontebraldensem, nec primatum amisisse nisi propter aquæ penuriam: unde initia Tutionis ad sæculum XI referenda sunt. Tutio (le Tusson, Dep. de la Charente) in diœcesi Engolismensi, perstitit sub Ordine Fontis-Ebraldensis, in archipresbyteratu, inquit Mabillonius lib. LXXII Annal. § 42, Ruffiacensi. Unde errant quidam, dubitantes, utri diœcesi Santonensi aut Engolismensi adscribant [Cfr Annuaire histor. de Fr. année 1838, pag. 83 et 215.] . Quod ad Bibionem spectat nullam ejus mentionem uspiam inveni, atque adeo parthenonem interiisse existimo.

[10] [virorum Caduinum,] Atque hæ sunt fundationes S. Giraldi: ex quibus etiam argui potest, quæ fuerit apostolicorum laborum circumscriptio: omnia enim monasteria, si Grandem-Silvam ad Tolosanam pertinentem excipias, intra provincias Bituricensem et Burdigalensem continentur. Nunc ad singula cœnobia deveniamus. Caduinum monasterium hodie Petrocorensis diœcesis, præ omnibus reliquis primum ponit biographus noster supra citatus, nec immerito: quippe quod anno 1113, secundum Chronicum Malleacense [D'Achery. Spicil. tom. III, pag. 475.] , inchoatum, anno 1115 jam a Giraldo nostro ad monasterii formam redactum erat, ut docet nos instrumentum datum B. Benedicti die festiva, quinto idus (XI) Julii, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo decimo quinto [D. Bouquet. Rec. des Hist. de Fr. tom. XII, pag. 405.] ; in eo enim Robertus de Arbecello concedit et irrevocabiliter tribuit nullo pacto, nisi solo caritativæ germanitatis amore retento, domino Gerardo de Salis, venerabili magistro, socio suo, inter necessarios amicissimo, ejusque filiis, imo conservis, tam extemporaneis quam successuris utrumque locum, in Silva Cadunensi situm, … quem ipse Gerardus cum suis commilitonibus acquisierat et acquisitam ædificaverat. Non ita diu post Caduinum Cisterciensi Ordini adjunctum fuit; filia scilicet Pontiniaci, cujus abbas Hugo illuc misit Henricum monachum suum, anno, inquit Gallia Christiana [Tom. II, col. 1538.] , 1116: ast Angelus Manrique in suis Annalibus Cisterciensibus sub anno 1120 cap. I num. I, Cisterciensem associationem ad annum 1120 refert. Arbitramur, Galliæ Christianæ, fontibus historicis viciniori credendum esse quam Annalibus Cisterciensibus; præsertim quum Ang. Manrique fateatur ibidem, sibi adhuc fundatores ignotos esse, quos certo recenset Gallia Christiana. Cæterum in computandis annis alicujus fundationis monasticæ, ejusque exordio signando, multiplices sunt variantium opinionum causæ, indicatæ ad diem XX Octobris in Actis BB. Gaufridi et Serlonis, quas lector, si lubuerit, adibit [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 1020.] . Caduini religiose asservabatur Sacrum Christi Sudarium. Monasterium abbati suo commendatario annue quinque millia librarum Gallicarum referebat.

[11] [Grandem-Silvam et Dalonem,] De secundo monasterio, a B. Giraldo fundato, Grandi-Silva, non est quod pluribus agamus; quum quæ scimus, in Actis S. Bertrandi exposuerimus. Tertium itaque monasterium est Dalonum seu Dalona, in diœcesi Lemovicensi: et quidem agi cœptum est de ejus fundatione anno 1114, quando Giraldus noster locum agrestem in donum accepit, ut docet liber fundationis Dalonensis [Gall. Christ. tom. II, Instrum. col. 201.] : verum licet donatio celebrata fuerit dicto anno, non videtur continuo erectum cœnobium; nam donationi, ut ibidem dicitur, intercessit monachus quidam Turturiacensis, Constantinus nomine, locum Dalonis in sua pertinentia constitutum calumnians: episcopus autem Lemovicensis querimoniam ejus indiscussam præteriri non ferens, jussit, ut vicini senes in medium deducerentur, et si vidissent vel audissent, utrum eorum eremum istam aliquando quis hominum incoluisset, ab eo coram omnibus requirerentur. Requisiti senes, responderunt, eremum istam retroactis temporibus solitudinem hactenus permansisse… Verumtamen quamdam eremi particulam retulerunt quemdam rusticum, Robertum de Lage nomine, jam pridem coluisse, et decimam prædicto monacho tradidisse. Atque hinc querela decimatorum, quam Robertus rusticus redimere debuit pretio triginta solidorum et sex nummorum. Hisce demum omnibus absolutis, donatio perfecta fuit. Satis igitur manifestum fit, inter donationem fundi et monasterii erectionem tempus aliquod fluxisse: quapropter etiamsi Dalonensis donatio omnes alias fundationes B. Giraldi præcessisset, nullatenus sequeretur, Dalonum ante Caduini et Grandis-Silvæ constitutionem ad justi monasterii formam redactum fuisse. Dalonum Ordini Cisterciensi anno 1120 adscriptum dicit Ang. Manrique ad hunc annum cap. 3, num. 7; multis opibus accrevisse intra breve tempus videtur: nam quum Dalonenses conquesti fuissent apud Alexandrum Pp. III, ut habetur in Decretalibus c. 9 de decimis (III, 30), quod monachi Ursitenses decimas auferre conarentur, respondet Pontifex, ut inter se pacifice super decimis componant. Nam, inquit, quando Romana Ecclesia Ordini vestro privilegia de decimis dederat, ita erant raræ abbatiæ vestri Ordinis, quod exinde nulli poterat de jure scandalum suboriri: sed nunc in tantum augmentatæ sunt, ac possessionibus auctæ, quod multi viri ecclesiastici de vobis apud nos querelam sæpe proponunt. Hoc monasterium, sicut pleraque alia, commendatariis traditum, multum decrevit, et abbati suo libros annuos 1500 referebat.

[12] [Bornetum,] Quarta S. Giraldi fundatio fuit Bornetum, olim et nunc diœcesis Engolismensis: ejus initium chronicum Malleacense ad annum 1113 reponit: Anno, inquit [D. Bouquet. Rec. des Hist. de Fr. tom. XII, pag. 405.] , MCXIII Giraudus de Sala monasteria duo Cadonio et Bornet incepit. Ex his autem verbis neutiquam deducere licet, jam ab anno 1113 constitutum fuisse Bornetense monasterium. Nam, ut supra monstravimus de Caduino agentes, non continuo incepta fundatio ad justi monasterii constitutionem attingit, quum pro Caduino biennium ab ejus initiis ad perfectionem operis intercurrerit. Imo si instrumento, in Gallia Christiana edito [Tom. II, col. 1051.] , fidem adhibemus, anno primum 1125 ultima manus Borneto imposita fuit. Anno Domini MCCCCII in mense Decembris, nos Guillelmus, episcopus Engolismensis, vidimus, tenuimus, palpavimus et perlegimus fundationem monasterii de Borneto, quod fundavit anno Domini MCXXV, Honorio secundo in Urbe præsidente, dominus Geraldus episcopus Engolismensis, S. R. E. legatus et in quodam Chartario fundationis supradicti monasterii habebatur. Et ut diligentiori cura monasterium ipsum ab Engolismensi episcopo foveatur et tueatur, dilectus filius noster Helias, primus ejusdem monasterii abbas, cum consilio fratrum suorum, mihi Gerardo Engolismensi episcopo meisque successoribus episcopis cessit quartam partem libræ incensi, singulis annis reddendam. Qui chartam inspexit ratam habuit Guillelmus, hujus nominis sextus, sedem Engolismensem tenuit ab anno 1391 ad 1415 [Gall. Christ. Tom. II, col. 1016.] : et qui fundasse dicitur episcopus Gerardus seu Giraldus de Blavia, hujus nominis secundus, ab anno 1101 ad 1136 [Ibid. col. 995.] . Ut porro instrumentum istud cum chronico Malleacensi conveniat, dicendum est, Bornetum, a B. Giraldo anno 1113 inchoatum, et eodem duce, ab aliquot fratribus jam excultum, demum anno 1125 perfectam formam accepisse: adeoque qui primus dicitur abbas Guillelmus, ut habet chronicum Malleacense, supra num. 6, esse inferioris subsellii præpositum. Cæterum Manrique et Jongelinus nuspiam agunt de Borneto, quatenus ad Cisterciensem Ordinem pertineat, quod tamen affirmat Gallia Christiana [Cfr Mabillon. Annal. lib. LXXII, § 63.] . Communem calamitatem subiit Bornetum, commendatariis traditum, quibus annuatim quatuor millia librarum reddebat.

[13] [Alodia,] Sequitur quintum monasterium, a B. Giraldo fundatum, quod biographus noster vocat Alodia: cujus quidem nominis duplex est cœnobium: scilicet Virginum in diœcesi Lemovicensi; virorum, de quo nobis sermo, in Pictaviensi: utrumque in Ordine Benedictino ad finem usque perseveravit. Pictaviense asceterium B. Mariæ de Allodiis (Lez Alleux, Dep. des Deux-Sevres) a B. Giraldo, sed incerto tempore, fundatum fuit: nuspiam de ejus fundationis tempore quidquam inveni, præter ea, quæ ex Chronico Malleacensi supra retulimus. Abbatem autem post Petrum et Giraudum habuit Grimoardum, B. Giraldi nostri fratrem, qui ex priore Castellariorum hanc abbatiam deinde rexit, donec 1140 Pictaviensis episcopus electus fuit. Quam electionem aliquandiu suspensam habuit Ludovicus VII: quamobrem S. Bernardus epistolam 342 dedit ad Joslenum, Suessionensem episcopum, regio lateri adhærentem, ut Burdegalensem archiepiscopum, qui electam pari Pictaviensium pace et voto et voce personam canonica libertate consecraverat, apud regem excuset [Migne, Patrol. tom. CLXXXII, col. 546.] . Electionem Grimoardi laudavit Innocentius II, datis duabus epistolis, altera ad clerum et populum, altera ad ipsum Grimoardum, qua eumdem hortatur, ut in his quæ ad episcopale officium pertinent, semetipsum satagat laudabiliter exercere, opus faciat euangelistæ, ministerium suum impleat: subditos vero suos paternis affectibus diligat; et ut commissa sibi a Deo Ecclesia sub sua providentia tam spiritualiter quam temporaliter augeatur, intenta animi vigilantia studeat providere: possessiones quoque et bona ipsius episcopatus, quæ distracta vel illicite alienata esse noscuntur, cum omni diligentia recuperare laboret [Gall. Christ. tom. II, col. 1175.] . Hoc quoque monasterium absorbuit commenda: cujus vix rudera reliqua erant anno 1726, quo Benedictinus Beaunier librum suum monasticum edidit [Recueil des archevêchés, tom. I, pag. 169.] . Interea commendatario remanebat census annuus secundum mox laudatum scriptorem librarum 1200, secundum alios 4000 [Ibid. l. c. Migne, Dict. de géogr. eccles. tom. I, col. 701.] .

[14] Sexta fundatio Beati nostri est monasterium Absia, quod biographus num. 6 dicit Gatiniæ, [Absia,] chronicum Malleacense in nemore Gastinensi ponit. Duplex est autem pagus Gastinensis seu Wastinensis: alter notior sub civitate Senonensi (vulgo Le Gatinois) [Guérard. Essai sur les divisions des Gaules, pag. 146.] , qui inter civitates Aurelianensem Parisiensem interjacet: alter vero in Pictonibus, a Cl. Guerard omissus [Ibid. pag. 153.] , quem recenset Hadrian. Valesius in Notitia Galliarum sub verbo Pictones [Pag. 449.] . In hoc minori pago sub paga majori Pictonico, est Absia: olim Rupellensis, hodie Pictaviensis diœcesis. Initium monasterii refert ejus chartarium his verbis [Gall. Christ. tom. II, col. 1380.] : Anno ab Incarnatione Domini MCXX, epacta XVIII, concurrente IV, indictione XIII, fundatum est cœnobium S. Mariæ Absiæ in primam abbatiam pagi Pictaviensis secundum Regulam S. Benedicti et institutum patrum, probatissimorum monachorum Cisterciensium, a magistro venerabili Giraudeo *, cooperante gratia Spiritus Sancti in magna gloria, et auctoritate virorum religiosorum, scilicet, venerabilis Guillelmi Gisleberti et abbatis Cadunii et abbatis Borneti et aliorum multorum, tam religiosorum quam clericorum, nobilium personarum. Et sub una die, scilicet VIII idus Aprilis, feria tertia ante Palmas, primus abbas et clerici insimul sexdecim, in monastico habitu consecrati sunt: qui videlicet magister Giraudus, postquam discipulum suum, præfatum religiosum valde virum et per omnia bonis moribus instructum, fratribus sibi commissis abbatem ordinasset; ut ei mos erat libere abbatias instruere, locum hunc liberum illis tradens, domibus et necessariis rebus optime ad serviendum Deo magna jam ex parte exstructum, ut verum regem Christum super se semper caput haberent, monuit; ut in virtute Sancti Spiritus secundum propositum supra dictum viverent, præcipiendo rogavit. Abbatia Ordinis S. Benedicti commendatario suo libras 2000 reddebat.

[15] [Castellaria.] Septima tandem beati viri Giraldi fundatio fuit cœnobium Castellaria: quod quidem ante Absiam fundatum videtur, licet ultimo loco positum, quatenus ibidem diem suum clausit. Nam, ut num. præcedenti monstravimus ex chartario Absia initium sumpsit anno 1120: ast Castellariense monasterium, secundum biographum num. 23, circa festum S. Bartholomæi seu XXIV Augusti anno Domini millesimo centesimo decimo nono. Idem quoque monstrat reliqua narratio: quum enim Absiam peteret B. Giraldus, ut de eremitario abbatiam constitueret, id est, ut initium daret justo cœnobio, jam suam regularem formam habebant Castellaria; quandoquidem fratribus promisit, se, expleto Absiæ opere, venturum ad eorum monasterium. Quod quidem præstitit, quando Absiæ in infirmitate constitutus, Castellariaque delatus, ibidem semper ægrotus, vitam finivit suam. Non videtur autem verisimile, supremo morbo laborantem novæ fundationi insudasse beatum virum. Quamvis autem Absiam anno 1120, Castellaria anno præcedenti, 1119, fundata habeamus, adeoque de alterutrius prioritate dubium nullum superesse videatur; nihilominus biographus num. 27 Castellaria dicit locorum suorum novissimum, pauperrimum et, quantum ad tectum, vilissimum. Quæ verba biographi, rerum Castellariensium scientissimi, ita interpretor, ut licet fundatio Castellariorum anterior sit in mutatione vitæ eremiticæ cum monastica, tamen ipsa loca regularia imperfecta reliquerit moriens B. Giraldus, perficienda post obitum: quod etiam indicat vox omnium pauperrimum monasterium. Confirmatur etiam ex num. 29, quo dicitur in diebus Emerici seu Aimerici fratres factos monachos et ipsum primum abbatem loci. Ad annum usque 1121, quo Aimericus cœpit, necdum perfectionem acceperant Castellaria, quamvis rudimenta justi monasterii a B. Giraldo jacta fuissent. Castellaria (Les Chatelliers, dep. des Deux-Sevres, arrond. de Niort) etiamnum ad diœcesim Pictaviensem pertinet, fuitque Ordinis Cisterciensis, et lineæ Claravallensis, ab anno 1128, ut monstrat Ang. Manrique ad eumdem annum cap. VI, num. 6. Commendatario obveniebant duodecim millia librarum Gallicarum. Coronidis loco apponere liceat, quam late sese extenderet commendarum usus: universim in Gallia præter Ordines mendicantes, erant monasteria dotata 1644, ex quibus commendata, adeoque sæcularibus distribuenda, erant numero 1214: contra virorum monasteria sub abbatibus regularibus erant 114: prioratuum similiter regularium ignoratur numerus [Migne, Dict. de géogr. eccles. tom. I, col. 743.] .

[Annotata]

* religionem?

* Gondon

* Cadouin

* Les Alleuds

* La Tenaille

* L'Asie

* S. Benoit du Pin

* Bonnevaux

* Dalon

* Chatres

* Ebraldi

* Giraudo

VITA B. GIRALDI DE SALIS,
scripta ab auctore anonymo, Castellariensi, ut videtur, monacho circa finem sæculi XIII,
EX MS. CASTELLARIENSI,
Apud Edm. Martene Amplissim. Collect. tom. VI.

Geraldus de Salis, Confessor, Castellariis in Diœcesi Pictavensi (B.)

BHL Number: 3547

AUCTORE CISTERCIENSI ANONYMO.

CAPUT PRIMUM.
Beati natales; litterarum studium; canonicatus regularis; vita eremitica; prædicationes in diœcesi Pictaviensi.

[B. Giraldus, in agro Petrocoriensi nobilibus parentibus natus,] Giraudus igitur noster ortus est de Petragoricensi territorio, in vico, cui vocabulum est Salis, et hæc fuit tanto viro terra natalis a: ibi natus et alitus est per multum temporis, in medio perversæ nationis, bellicosæ ac ferocis. Cæterum de natali cervicositate non plus traxit aliquid tale, quam pisces maris de materno sale. Fulco dicebatur ejus pater, Adeardis mater: ambo inclyti ac locupletati, generosi et famosi juxta nomen magnorum, qui sunt in medio hujus maris magni et spatiosi; ambo milites ex conditione, christiani professione, religiosi devotione, de quibus sermo grandis restat ad interpretandum: sed usque ad ordinem prosecutoris duximus reservandum. Præclari igitur parentes præclaras tres soboles, quia præclara tria luminaria, præclare genuerunt, omnes futuros ad eremum, Giraudum vocantes primum, Grimoardum secundum, Fulconem novissimum. Sed usque ad tempus sustinendo de duobus ultimis fratribus, Giraudus sic a quodam commendatus est in versibus:

Giraudus gente generosus, corpore, mente,
Petragoræ pago fulsit, quia lucis imago.

Ingeniosus itaque puer Giraudus magnæ spei et laudabilis indolis, litterarum studiis traditus est a parentibus erudiendus in scholis. Erat enim primogenitus in multis fratribus b, et ante eos traditus est artibus liberalibus; quibus non multo post fratrem sequi ad scholas fuit maximæ curæ; unicuique secundum tempus suæ genituræ. Domi timere Deum et abstinere ab omni peccato docebat eos devotissima mater: in scholis disciplinam et scientiam monebat eos sedulus magister, in quibus omnibus supra cunctos coætaneos suos enituerunt in brevi, non tantum eruditione linguæ magistræ, quantum unctione Spiritus Sancti.

[2] [hortante B. Roberto de Arbrisello,] Religiosus itaque puer Giraudus, comperiens in animo mundum positum in maligno, utpote quia domus ardet et ignis instat a tergo, cœpit secundum sapientiam, congruentem ætati tam teneræ, revolvere in corde de logica illa singulari et unica, quæ mortis non timet ergo: et post multos cogitationum accusantium aut defendentium circuitus, sacra illustris pueri deliberavit infantia, demum petere deserta vel eremum: fecissetque desiderio satis, si teneritudo non obstitisset ætatis. Animus tamen cum Martino aut circa ecclesias aut circa abbatias semper intentus, adhuc in ætate tenella meditabatur, mire in benedictionibus dulcedinis præventus: quod postmodum exsolvit devotus, tunc rei probavit eventus. Et vidit, quod esset bonum et coram Deo acceptum: apposuitque mittere manum ad aratrum, quatenus aptus regno Dei declinaret finaliter baratrum damnationis.

[3] [canonicorum regularium] Erat in diebus illis Robertus d'Arbrissel quidam, vir spectabilis conversatione, et omni venerabilis acceptatione c: hujus religio munda et immaculata erat coram Deo et omni populo, sollicitum se custodire ab hoc sæculo nequam. Is ergo de caducis et transitoriis curans parum, ex zelo cordis sui solum salutem sitiebat animarum, et circuiens per villas et castella de domibus paternis abstrahebat Christo virgines, alliciens ad spiritualia connubia, sicut fecisse legerat Beatum Hilarium de propria filia. Inter multas vero operationes spirituales instituerat ferventer Fontis-Ebraldi locum et moniales. Erat fervens spiritu, et edoctus viam Domini, loquebatur ea, quæ sunt Christi Jesu. Stupebant autem omnes audientes, et mirabantur in verbis gratiæ, quæ de saliva ejus egrediebantur. Excitatus Giraudus puer præconio tanti viri, festinavit apud eum inveniri, ut sub tanta ferula posset maturius erudiri. In quo facto consilium videtur habuisse Spiritus almifici, dicentis per os Ecclesiastici [Eccli. XXXVII, 15] “Cum viro sancto assiduus esto, quemcumque cognoveris habere timorem Domini.”

[4] [habitum suscipit;] Suscipiens autem senex puerum cum devotione et alacritate animi, per dies aliquot notas faciebat parvulo vias Domini: qui dum adolesceret, et eremum tenderet ulteriorem, videns pater in juvene tam intensum fervorem, persuadere cœpit ei religionem laxiorem, et coegit renitentem. Suscepit ergo de consilio Roberti puer Giraudus, Domino oblatus, habitum regularis canonici in monasterio Sancti Aviti d. Non longe erat monasterium illud a villa de Salis et a domo parentum, placuitque ambobus commodari Domino prædilectum talentum. Quo tenerius tantæ opinionis sobolem diligebant, eo amplius de ejus conversione gaudebant. Ubi sunt, qui carnaliter amantes filios suos, plorant inexorabiliter mortuos mundo, ut vivant Christo? “Nolite flere super mortuum, ait Jeremias [Jerem. XXII, 10.], neque lugeatis super eum fletu, plangite eum, qui egreditur a Deo, scilicet per peccatum, quia non revertitur ultra, non videbit terram nativitatis suæ.” Parentes Giraudi, divino mancipati servitio, gaudebant, non fletibus tabescebant, sicut et cæteri qui spem non habent.

[5] [sancteque vivit,] Ingressus est Giraudus cœnobium cum virginitatis odore, referto sincero pectore spiritu mansuetudinis, virtutum multiplici flore. Mira illi erga canonicos reverentia et patientia, subjectio et humilitas: ultra humanum modum et infantiæ metas vivebat in congregatione justorum, ordinabiliter sibi, sociabiliter proximo, humiliter Deo; velox ad audiendum et ad bona, tardus ad irascendum, et ad mala, summe verecundus ac circumspiciendus et ad verba; non circumquaque prospicere, non curiose per visibile quodlibet evagari: non oculos effrontes super singulos collocare; non sanctæ Regulæ Augustini iota aut apicem præterire, non mandatis divinis vel seniorum contraire, non in elusionem disciplinæ subterfugium, ut assolet, aliquando reperire: non evanescere in cogitationes, non velle haberi in ostentatione, non in admiratione. Erat in puero justitia gratuita, per quam reddebat omnibus debita, Deo timorem, superioribus honorem, coæqualibus amorem, spiritui proprio fervorem, pudorem et decorem, corpori candorem et mœrorem. Quis umquam vidit vel audivit columbam simplicissimam, virtutem verecundissimam aut respicere attonite, aut ridere excusse, aut cachinnare convitiose, aut loqui otiose? Talibus virtutum fulgoribus coram Deo et Angelis radiosus erat, et apud socios flagranter gratiosus. Et coegerunt gradatim eum ad Ordines ascendere usque ad diaconatum: nam ex trepidatione et humilitate cordis semper abhorruit presbyteratum, dicens se nolle augere reatum.

[6] [diaconus factus, in eremo] Giraudus sic habitans per longum tempus extra formam sæculi, in medio regularis populi, ut ad virilem pervenit ætatem, cogitavit addere fortiora ad ea, quæ fuerant parvuli. Visitaverat pluries in illo temporis intervallo Robertum, religiosum et famosum magistrum suum, et biberat de purissimo ejus pectore nobile Spiritus Sancti templum, et vixerat, ut ab eo didicerat, sacri præceptoris ad exemplum. Ad ipsum ergo rediit Spiritus Sancti consilio, a quo exierat, tum quia eum sitiebat audire licentius, tum quia prædicando populis mereri volebat cumulatius, tum quia eremi cultor optabat, latiora declinans, degere angustius: sancta quippe rusticitas prodest sibi soli, sed docta caritas proximo et sibi. Ardebat in claustro, sed non lucebat mundo periclitanti, quia non erat in loco lucendi: videbat messem multam, sed operariorum paucitatem et mercedis ubertatem. Egressus est igitur, ut copiosiora sibi vindicaret merita: de paupere canonico factus pauperior eremita, et secundum Dei manum bonam secum ampliare cœpit Dei cultum et religionis gentem et locum. Ex tunc mutati sunt vestes et cibi, ex tunc sollicitius et arctius vacare Deo et sibi cœpit e.

[7] [mire austerus victu] Imprimis totus erat in cilicio, totus in cruce et martyrio; restrictus fuit in cibo et in potu, et victu et vestitu, paucis minimisque contentus. Pallidus erat et macilentus, carnem spiritui subjiciebat, parcius, quam necesse esset, seminecis artubus indulgebat, corporis et mentis perpetua rutilavit virginitate et mira se armavit asperitate: omnes sensus corporis sic erant mortificati, ut in mortem vitiorum viderentur conjurati. Omnibus diebus vitæ suæ, æstate et hyeme, sanus et æger, semel et non plus comedebat: languens et incolumis cilicium ad carnem gerebat, semper ad occasum solis solvebat jejunium: pane arcto et aqua brevi cum modico legumine perficiebat prandium; panis hordeaceus quanto nigrior, tanto sibi carior, et quanto albior, tanto sordidior. Vix sal et ovum tangebat aut caseolum, vix quandoque pisciculum. Delicata gulæ, quia improperando negabat, et inter cœnandum sua fletibus ora rigabat: in pulmentis legumineis admiscebat aquæ frigidæ vel vini liquorem, ut omnem adnullaret saporem. Sæpius intactas epulas misit egenis, sæpe esuriens ministravit plenis vino, quod erat bibiturus ad horam, per infusionem aquæ tollebat colorem, dulcorem et saporem. Semper vini virtutem sic enervabat, quia purum bibere crimen reputabat immane. Suadebatur ei aliquando contrarium, sed non persuadebatur; dicebat enim: Adam ejectus est de paradiso comedendo, et redire nos oportet abstinendo.

[8] [et vestitu] In discretis temporibus cilicium et cappa fuerunt illi indumenta, cappa grossa, rudis et vilis, in sui novitate asperis et hirsutis insita pilis. Habens alimenta et quibus tegeretur, his contentus erat. Nullam corpori laxans, sæpe novam pauperibus tribuit, quum a quoquam sibi collata fuisset, quia veste nova vestiri erubuisset. Munditia, vilitas ei placuit; paupertas sibi semper, sordes numquam; superfluitatem vel gloriæ ostentationem fugiens, solam recipiebat necessitatem vel exilem naturæ sustentationem. Quid dicam sustentationem an detestationem? Utrumque si dixero, non me pœnitebit; veritatem enim dicam. De Johanne Baptista dicitur, quod venit nec manducans, nec bibens, plane nec vestiens. Hic autem frigidus et madidus, jejuna et nuda membra deferens ultra humanam consuetudinem, dapes supernas et æternas concupiscentias sitiebat, Angelorumque dulcedinem. Vivat, qui voluerit, ut manducet: Giraudus manducabat, ut viveret. Solum tempus perditum reputabat, quod in sumendis cibis et potibus expendebat: pellibus vervecis contra frigoris instantiam corpus algidum tegebat nonnumquam, pelliceis numquam.

[9] [contemplationi vacat;] Et quoniam mundo erat penitus crucifixus, totus rapiebatur supra sidera fixus, pectore suspirans ab imo, divina revolvebat in animo. Ex compassione mortis Domini et peccatoris populi, necnon ob prolongationem miseriæ, dilationem cœlestis patriæ cum Maria Magdalena ad pedes Jesu lacrymabatur quotidie. O quoties totas noctes ducens pervigiles in oratione coram te, Domine Jesu bone, totus a se alienatus et in sagena tua tractus, sæpe Angelorum penetrabat concentus, incerta et occulta tuæ sapientiæ multoties manifestasti contemplanti, visiones et conceptiones inspirasti meditanti, aperuisti ei sensum copiosiorem in intelligentia Scripturarum, reseratione figurarum, scala et manuductione creaturarum? Quidquid enim aliis tribuere solet studiorum exercitatio et meditatio in lege Domini, hoc Spiritus tuus suggerebat ei, et erat, juxta quod scriptum est, docibilis Dei, quercuum et fagorum magisterio didicit, quia omnis creatura clamat: Deus me fecit.

[10] [et dein prædicationi sub Petro episcopo Pictaviensi.] Giraudo itaque scientiæ innatæ, acquisitæ et infusæ, triplici acumine vigente, irruit in cum Spiritus Domini repente, ut prædicando portaret nomen Jesu coram omni natione et gente. Lucebat ut carbonculus, ardebat ut caminus, fulgebat ut sidus, redolebat ut nardus, ex zelo caritatis calido, acuto, mobili, fervido et superebulliente; coaretabat cum spiritus uteri sui, nec conceptum sermonem poterat continere. Disseminabat ergo luculenter et eleganter verbum Dei per universam regionem, et laxabat prudenter retia in capturam per varios actus. Erat ob lucrum animarum omnibus omnia factus, replens eundo patriam, euangelistæ faciebat opus, nec erat, qui se absconderet a calore ejus. Benevolos instruebat, discolos arguebat, nulli palpans et adulans parcebat, pro omnibus orabat, omnibus debita reddebat, non ætatem discernebat, non sexum, non fortunam; non conditionem, non personam: summopere et tota diligentia operam impendebat, quomodo et qui non sapiebant, saperent; et qui non sapiebant, desiperent; et qui desipuerant, resipiscerent; gaudebat cum gaudentibus etc.

[11] [operam dat utilissimam.] Audita sunt Giraudi præconia longe lateque, et celebri sermone vulgata in episcoporum et prælatorum audientia. Primus dominus Petrus, Pictaviensis episcopus f, vir vita et scientia præclarus, dextram dedit ei interminabilis caritatis, committens ei vices suas et ordinariæ auctoritatis g. Similem auctoritatem quam plures episcopi commiserunt ei, dare legem vitæ et disciplinæ, et seminare semen sanctum in populo Dei. Optime enim noverant spiritu ferventem, non talentis incubantem, sed lucris inhiantem. Et ecce solito vehementius linguæ sarculo cœpit evellere, destruere, disperdere et dissipare, ædificare, plantare et renovare, factitans prava in directa, et aspera in vias planas. Exsultabat ut gigas ad discurrendum per terras et vicos, urbes et castella parare Domino plebem perfectam. Irascebatur vitiis, nec palpabat; afficiebatur personis, quas amabat, accendebat gelidos, inflammabat tepidos, pungebat improbos, stimulabat pigros, hebetes acuebat: in arguendo libere, non noverat metuere. Diceres ignem urentem in consumendo vepres vitiorum, securim et asciam in dejiciendo supercilia superborum. Explicabat peccatorum seriem et originem, prohibitiones et mandata, ut docti essent, quid deberent agere, quid cavere. Post hæc more bonæ volucris ad latebras et ad nidum revertebatur in idipsum. Beati sunt, qui te audierunt et in amicitia tua decorati sunt.

ANNOTATA.

a De loco natali Salis egimus Commentarii prævii num. 3.

b Hic et passim occurrunt centones e sacra scriptura, in sensu accommodato accipienda: nec semper feliciter. Christum hisce verbis, alio autem prorsus sensu indicat Apostolus Rom. VIII, 29 dicens: Quos præscivit et prædestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus.

c De B. Roberto de Arbrissello egerunt nostri, die, quo colitur, XXV Februarii [Act. SS. tom. III Feb., pag. 593.] .

d De cœnobio S. Aviti actum fuit Commentarii prævii num. 3.

e Licebat olim monachis ex canone 26 Concilii Triburiensis anni 895 [Labbe, tom. IX, Conc. col. 454.] pro lucro animæ vel animarum a suo monasterio exire et in aliud intrare, consentientibus episcopo, abbate et fratribus: hac facultate debito modo fuisse usum B. Giraldum nostrum, non est, quod dubitemus. Eadem licentia perstabat etiam sæculo XIII: quandoquidem Innocentius III c. 18 de Regular. (III, 31) dicit: Monachus, postquam a prælato suo transeundi ad aliam Religionem licentiam postulaverit, ex lege privata (quæ publicæ præjudicat) absolutus, libere potest sanctioris vitæ propositum adimplere, non obstante proterva indiscreti contradictione prælati: quia privilegium meretur amittere, qui concessa sibi abutitur potestate. Quum etiam Romanus Pontifex, qui supremam in Ecclesia obtinet potestatem, archiepiscopis et episcopis, cedendi licentiam ex justa causa petentibus sine difficultate concedat. Quocirca noverint universi, quibus hujusmodi privilegium est concessum, se ad concedendam licentiam transeundi taliter postulantibus de jure teneri: quia sicut subditus a prælato cum humilitate et puritate debet transeundi licentiam postulare, ne bonum obedientiæ contemnere videatur; sic profecto prælatus subdito sine difficultate et pravitate qualibet, debet transeundi licentiam indulgere, ne videatur propositum impedire divinitus inspiratum. Privilegium, de quo agit Innocentius Papa, in eo erat, ut quibusdam monachis et canonicis, nec non Hospitalariis et Templariis concessum fuerit, ut postquam aliquis professus fuerit apud eos, ad alium locum non possit, ipsis invitis arctioris etiam vitæ obtenta transire. Operæ pretium fuerit decretalem epistolam, prout in jure continetur, cum ea, quæ in ejus Regestis lib. XI epist. 178 reperitur [Migne, Patrol. tom. CCXV, col. 1491.] , conferre.

f Petrus, hujus, nominis secundus, Pictaviensem sedem ab anno 1087 ad 1115 occupavit [Gall. Christ. tom. II, col. 1167.] . Impense fovebat monachos: unde Ivo Carnotensis ipsi exprobrabat, quod clericorum ordini injuriam inferret, eosque monachis subjugare studeret [Migne, Patrol. tom. CLXII, col. 48.] .

g Hic imaginem quamdam vicariorum, qui vulgo dicuntur generales, habemus: quamvis ista tempestate id genus officii apud episcopos nondum exsisteret.

CAPUT II.
Varia construit monasteria; parentes et fratres ad vitam monasticam traducit; miraculis claret.

[Varia monasteria construit;] Interea multi conversi ad Dominum per ejus ministerium, cœperunt ei offerre, possessiones et prædia ad construenda cœnobia, fundavitque septem monasteria pro viris, duo pro fœminis. Nominavit autem Caduinum primum, Grandis-Silvam secundum, Dalonem tertium, Bornetum quartum, Alodia quintum, Absiam Gatiniæ sextum, Castellaria septimum: ibi sepultus est et requiescit in corpore, apud superos in anima; sicut dicitur, ab omni opere, quod patrarat, die septima requievit. Alia duo nominavit Tutionem et Bibionem ad monialium religionem a. In Tutione introduxit et inclusit moniales pater devotissimus, et cum eo sacratissimus ejus præceptor dominus Robertus, cujus supra meminimus: instituitque Tutionem esse matrem et caput ordinis: Fontem-Ebraldi vero filiam Tutionis; quod observatum est per aliquantum temporis, donec propter aquæ penuriam Tutionenses compulsæ sunt mutare domicilium et intrare Fontis-Ebraldi monasterium b. Ex tunc irritatum est, quod statuerat pater, et mater filia, filia vero facta est mater. In Bibione vero præ cæteris locis animæ fundatoris complacuit, quia locus ipse pauperrimus fuit; frequentius locum frequentabat, crebrius ibi Deo festa celebrabat. Tot fundata per ejus industriam loca sancta fuerunt, quorum nonnulla jam alia genuerunt, et matres filiarum fieri meruerunt c. In quibus omnibus instituit in victu et vestitu modum vivendi ad unguem secundum Regulam S. Benedicti: nihil minui, nihil superaddi, nihil iterari, nihil omitti præceptorum, nihil converti vetitorum, nec supra cogi, nec citra cohiberi. Sed jam ad historiam veniamus.

[13] [fratres a periculo liberat;] Quodam tempore fratres uterini Giraudi, Grimoaldus et Fulco de scholis ad propria faciebant reditum, et necesse erat per Charantonis fluvium d transitum habere: ex opposita vero parte fluminis sine nauta et remige stabat navis. Traductorem navis exspectarunt diutissime, sed adveniente nullo, flere cœperunt amarissime. Flentibus illis et conquerentibus, advenit eis homo quidam, facie ignotus, et salutatis eis ex more, ex eis sciscitabatur, unde essent: De Petragoricensi pago, inquiunt, ad quem et tendimus, et domini Giraudi Tutionensis, a quo paulo ante discessimus, fratres sumus. Quumque hoc dicerent, subito navis a portu soluta est. Quod videntes duo fratres, timuerunt amplius, verentes, ne propter aquæ impetum navis descenderet inferius, et habere non possent ulterius: sed Dei pietas longe egit aliter; nam navis per medium alveum habuit rectum iter et ad eos usque celeriter. Quod ut ignotus homo vidit, stupescens, ait: Vere, vere, ut apparet, o pueri, diligit vos Deus omnipotens: ingredimini nunc navem, et ducam vos usque ad ripam. Revera, sicut promisit, sic per aquam nimiam pueros transvexit. Egressi de navi virum illum ulterius non viderunt; sed in viam suam lætantes abierunt, unde et psalmos cantaverunt et ad suos usque incolumes pervenerunt. Hoc multis audientibus Giraudus narrare consueverat, quia in spiritu in iis omnibus interfuerat, et de se virtutem exisse senserat. Sed jam tempus est, ut quod de parentibus et duobus fratribus Giraudi promiseramus, exsolvam.

[14] [parentes ad monasticam vitam attrahit] Fulco ergo, pater Giraudi, modo asper modo lenis secundum exigentiam temporis, postquam vixerat in populo, per consilium filii vale fecit sæculo. Quum enim ageret in extremis, suscepit Religionis habitum et post crementum meritorum pervenit adhuc juvenis ad obitum, et beato, ut credimus, fine cum Domino requiescens, mortuus est adolescens e. Mater vero, viduata tanto compare, consilio Giraudi monialis facta, habitum meruit immutare, et ut confessa est mater filiis, dum adhuc esset in hac vita, excepto solo filiorum patre, omnino viro permansit incognita. Clara conversatio duorum omnibus considerantibus esse potest speculum et exemplar morum.

[15] [sicut et fratres, Grimoaldum] Grimoaldus autem, deposito sæculi habitu, professus est cum capellanita apud Tustonium f, inde translatus, factus est prior apud Castellarium, et post mortem fratris electus est abbas Allodiensium; inde compulsus assumptus est ad Pictaviensis urbis pontificium g. O Deus omnipotens, quam grave damnum! Non vixit in cathedra illa per annum, quid ibi gesserit, dicere non possum, quia raptus est, ne malitia mutaret illius intellectum, aut quia tanto viro dignus non erat mundus: qui si durasset peramplius, fructificasset uberius, carnem abundantius domuisset. Sæpius potestatus est, se malle fore leprosum, quam abbatem; exsulem vel martyrem, quam præsulem. Quumque ageret in extremis, ter vidit regem cœlorum, semel Mariam, Christi Domini Genitricem: nam pluries ante viderat apparentem, audieratque loquentem. Transiit autem sexto kalendas Augusti, sepultus apud moniales Fontis-Ebraldi. Cui sepulturæ, Domino concurrere faciente, interfuerunt tres archiepiscopi Burdegalensis, Rhemensis et Turonensis: tres episcopi Suessionensis, Meldensis et Noviomensis: legatus unus, scilicet dominus Gaufridus, episcopus Carnotensis, et cum plebibus innumerabilibus consul Andegavensis.

[16] [et Fulconem:] Fulco vero, novissimus filiorum, eremiticum habitum suscepit apud Boscavium h, et beato fine quiescens, pervenit ad bravium post decursi in bonis actibus longi itineris spatium; non debebat vir ramificatus a tam gloriosa propagine in aliquo degenerare, sed in viam parentum et fratrum fortiter ambulare. Sepultus est in capitulo Boscavii, ubi erat de primis loci illius pauperibus eremitis, et ibi jacuit temporibus aliquantis. Post multum vero temporis ad tantæ sanctitatis reverentiam honorificentius translatum est corpus ejus in ecclesiam, et dum levaretur, inventus est integer et illæsus, ac caro carens carie, nec vestimenta sunt attrita, quasi sepultus fuisset externa * die; quod adspicientes stupore circumdati sunt assistentes. Fuerunt qui de panniculis et commissuris illis aliquid sibi scinderent, et in bursis pie retinerent. Quumque in diversorio sequestrati, scissuras illas vellent tollere pro Reliquiis, nihil invenerunt omnes viri Reliquiarum in bursis suis; a Domino factum est istud et est mirabile in oculis nostris. Hæc fuerunt parentum et filiorum gloriosa præconia. Jam nunc ad Giraudi insignia redeamus.

[17] [monialibus Fontis-Ebraldi tonsuram suadet:] Giraudo igitur prædicante regnum Dei et dicta fratris confirmante, contigit dum ad moniales Fontis-Ebraldi prædicationis gratia declinaret, ingressusque capitulum vidit in mulieribus illis Deo et Angelis abominabile monstrum. Nam crinium suorum tortura et circumdatura, more meretricis phaleras et manticas prætendebat posterius, cornua anterius. Inspectis ergo cornutis illis rationabilibus bestiis, cœpit primo eas attrahere blanditiis; sciebat namque, generosum esse hominis animum, ut ducatur potius quam trahatur: et solitariam prius aggressus est abbatissam, sciens, quod alias facilius vindicaret per ipsam, nec facile membra præstarent dissensum, ubi capitis præambulum viderent consensum. Domina, inquit, abbatissa, unum munusculum peto a vobis, quæso, ne negaveritis. Assensit abbatissa, in idipsum assensæ sunt et reliquæ omnes. Mox exercens linguam, quam in talibus satis habebat disertam, edidit eis apostolicam formam, mulieribus impositam: “Non in tortis, inquit, crinibus aut circumdatura auri et argenti:” [I Timoth. II, 9. I Petr. III, 3] et incipiens ab hac scriptura Petri Apostoli; volo, inquit, ut singulæ detis mihi in continenti omnes capillos capitis vestri. Quomodo tolerandum est in sanctimoniali fœmina, quod Apostolus damnat in sæculari matrona? Spiritu Sancto suscitante et per os Giraudi suggerente, tondentur universæ repente; et pro lege deinceps statuitur, ut a nulla moniali in posterum coma nutriatur i.

[18] [fama sanctitatis crescente,] Post tanta Giraudi præconia libet inserere Guillelmi, Pictaviensis episcopi k, et eremicolarum abbatum testimonia. Vitam, inquiunt, religiosissimi ac famosissimi viri Giraudi tangimus summatim, non seriatim exponimus: epistolam succingimus, non historiam teximus. Puer ingressus est cœnobium, inde migravit ad eremum: sublimiter degebat in cœnobio, sublimius vixit in eremo; excellenter religionem inchoavit, excellentius terminavit. Non Ægypti ollas, non Sodomæ flammas, non argenti auras, non vanitates respexit et insanias falsas. Ascensiones in corde suo disposuit, de virtute in virtutem ascendit, ad supremum tecti pervenit, canticum Graduum intonavit. Vestis ejus erat cilicium, potus aqua, legumen prandium, vita ejus crux et martyrium: nec æger nec incolumis cilicio carebat, nec æger nec incolumis nisi semel comedebat; in omnibus gestis suis Hilarionem redolebat, Antonium præsentabat, immo Christus in eo vivebat. Totus ardebat, et alios accendebat: nunc Joannes in eremo, nunc Paulus in publico, faciebat et dicebat; super montem excelsum ascenderat, unde Sion euangelizabat; multos inflammavit, multos ad eremum convocavit, multa loca ædificavit, in quibus normam Beati Benedicti usque ad minimum iota servandam ordinavit. Quid plura? Christum amavit, Christum prædicavit, Christum imitatus, ad Christum evolavit. Si quid tamen rubiginis aurum contraxit, vel imperfectum margarita, vestris purgetur beneficiis, orationibus et lacrymis. Si hoc non est ei necessarium, sed evolavit ad Christum, oratio vestra revertetur in sinum vestrum.

[19] [miraculis claret: liberatione discipuli, conversione impudicæ mulieris,] Erat in Periculo maris l quidam Giraudi discipulus, et cadens in mare, opprimebatur fluctibus. In articulo naufragii illius magistri meminit, magistrum advocavit. Mox illo clamante, apparuit ei vir reverendi habitus, dicens benigne: Quem invocasti, ecce adsum. Et continuo liberatus a tempestatis voragine, reperit se in litore. Erat irretractabilis consuetudo euangelizanti per provinciam viro Dei, quod in quacumque villa, qui primus invitaret eum ad hospitium, annueret ei. Quadam die villam Sancti Maxentii erat intraturus, populo illi, sicut et cæteris gentibus, verbum vitæ prædicaturus. Sed fatua mulier, illo die invitans Sanctum in sua, incertum est autem, quid appetebat in viro, thorum scilicet an marsupium, sperans, se aliquid accepturam ab eo. Giraudus, ut audivit, venturum se esse spopondit. Novissime vero veniunt et reliquæ personæ honestæ, invitantes Sanctum, sed renuit omnibus, dicens, se esse ab una fœmina jam præventum: et ut cognovit a dicentibus, quia lubrica esset et nominis non boni: Sinite, inquit, sinite, possibile est Deo, etiam potius per me converti, quam per eam me perverti. Sermone peracto meridie, juxta condictum Giraudus subintravit mulieris discolæ tectum: post prandium et cœnam, clauso die, venitur ad lectum. At mulier, capta laqueo oculorum suorum, visa elegantia viri, accessit ad thorum, inverecunde dicens ei: Date, inquit, locum, et in latus vos vertite, et ad dormiendum vobiscum me recipite. Est ita, inquit Sanctus? Revera, ait illa, oportet me dormire vobiscum; idcirco enim introduxi vos in locum istum. Et ille, recedite, inquit, paululum et ad tempus, donec me præparaverim ad hoc opus. Erat autem caminus accensus in domo, et carbones multi ardentes in loco. Expandit ergo Sanctus prunas per atrium, et desuper extendit proprium pallium, sicque in hunc locum cubavit in medium, et advocata impudica hospita, exorsus est ita: Jam si nunc vultis hic mecum quiescite, et usque in mane mecum dormite. Cernens improba meretrix, confunditur et compungitur, pedibus Sancti provolvitur, mutatur et tondetur, atque in Fonte-Ebraldi recipienda perducitur m.

[20] [exstinctione incendii:] Multi quorum Deus tetigerat corda, fuerunt hospites Giraudi per mundum, qui dum prædicaret, præbuerunt hospitium; dum domificaret, impenderunt adjutorium. Inter cæteros fuit unus, cui Giraudi præstitum est meritis tale beneficentiæ munus. Ardebat villa, discurrebat favilla: flante aura, non erat spes, quo salvaretur aliqua domus in illa. Videns ille bonus hospes, humanum deesse consilium, divinum rogitabat adesse patrocinium: Giraude, inquit, hospes bone, commendo tibi domum meam, ne flammas ingredi patiaris in eam. Dicto citius flamma fugiens abiit et recessit, et domus integra et illæsa remansit: flamma autem diffusa est super domos vicinas, et grassata incendit a dextris et sinistris; domum vero hospitis omnino non tetigit ignis, neque contristavit, nec quidquam molestiam intulit.

ANNOTATA.

a De fundatione horum monasteriorum actum fuit Commentarii prævii num. 6 et seqq.

b Ex hoc textu deduximus Commentarii num. 9 Tutionem antiquiorem esse monasterio Fontis-Ebraldi, anno 1100 fundato, adeoque ad sæculum XI pertinere.

c Monstravimus Commentarii prævii num. 7 varia cœnobia ex fundatis a B. Giraldo monasteriis prodiisse, quæ Chronicon Malleacense perperam beato viro sine intermedio tribuit.

d Charanto la Charente fluvius, qui pagum Engolismensem percurrit, et apud Santones in Oceanum influit.

e Fulco, pater B. Giraldi, in extremis, ut dicit biographus, suscepit Religionis habitum: istiusmodi conversi a sæculo dicebantur monachi ad succurendum. Ad hoc, ait Joan. Mabillon [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. VI, part. II. Præf. pag. LXI.] , usque tempus, seu ad sæculum undecimum, mos obtinebat, ut sæculares homines, in extremis positi, habitum monasticum induerentur, cum eo, ut, si revaluissent, monasticæ professioni obnoxii remanerent. Quam in rem citat S. Petrum Damiani in Opusculo XVI cap. 2 [Migne, Patrol. tom. CXLV, col. 367.] , quod perperam dicit Opusculum XV.

f Tustonium idem est ac Tuscio monasterium, quod propterea diximus in Annotato ad Vitam S. Bertrandi, signato littera b, fuisse duplex, virorum scilicet et fœminarum. Capellanita idem ac Capellanus, presbyter, qui alteri ab obsequiis sacris adest.

g Mortuo Gulielmo II prid. non. Octobris 1140, sedem Pictaviensem invasit Petrus de Chastelerault, hujus nominis III, vir nobilis quidem genere, sed ambitiosus. Hoc ipso autem tempore episcopus consecratus fuit Grimoardus dominica Septuagesimæ, die XXVI Januarii, qui dies anno 1141 congruit: obiit autem VI kal. Augusti anni 1142 [Gall. Christ. tom. II, col. 1173.] . Itaque in sede Pictaviensi pontifex fuit Grimoardus mensibus octodecim.

h Boscavium seu Boscum Cavum, Boschaud, in diœcesi Petrocoriensi, conditum dicitur anno 1154 [Ibid. col. 1506.] . Sed id de justo monasterio intelligendum est: nam Fulco, B. Giraldi frater non videtur ad Ordinem Cisterciensem pertinuisse, sed inter eremitas vitam finiisse. Boscavium sæculo XVI commendatum fuit, et in ruinam abiit. Nam, ut habet Gallia Christiana [Ibid. l. c.] , cœnobium ab hæreticis, commendatariis abbatibus atque a toparchis de Puyguillem omnino direptum fuit.

i Olim apud Occidentales universim mos non erat, ut Virgines Deo sacræ tonderentur; sed sponsarum ritu, quasi Christo nuptæ, crinem solutum gerebant. Tondebantur virgines lapsæ, ut constat ex concilio Germanico anni 742. can. 6 [Labbe VI, Conc. col. 1535.] , quo nonnis velatis et in crimen fornicationis lapsis, præter alias pœnas, rasura omnium capillorum capitis imponitur. Ast moris est, inquit S. Hieronymus epist. CXLVII ad Sabinianum [Migne, Patrol. tom. XXII, col. 1199.] , in Ægypti et Syriæ monasteriis, ut tam virgo quam vidua, quæ se Deo voverint, et sæculo renuntiantes, omnes delicias sæculi conculcarint, crinem monasteriorum matribus offerant desecandum. Ne tamen servatum capillitium aut vanitatem aut socordiam redoleat, monet S. Augustinus in epistola CCXI, alias CIX, ad sanctimoniales [Ibid. tom. XXXIII, col. 961.] , ne capillos ex ulla parte nudos habeant, nec foris vel spargat negligentia, vel componat industria. Cæterum hodierna monastica disciplina omnia capillamenta monialibus interdicit. Atque idem in Regula Fontis-Ebraldi servandum præscribebatur: nam § XVI dicitur [Ibid. tom. CLXII, col. 1079.] : Ut numquam sinant crescere capillos suos, sed tribus vicibus in anno radent illos novacula, sive forcipibus tandant [Note: ] [tondeant] per totum usque ad testam [Note: ] [cutem] . Itaque dum B. Giraldus apud moniales Fontis-Ebraldi egit, aut jam a primæva Regula deflexerant, quod in rerum novitate verisimile non est, aut ipse potius Beatus noster condendi statuti auctor fuit.

k Gulielmus I sedem Pictaviensem occupavit ab anno 1117 ad 1123 [Gall. Christ. tom. II, col. 1171.] .

l Periculum maris est monasterium S. Michaelis (Mont-Saint-Michel) in diœcesi olim Abrincensi, nunc Constantiensi (Dep. de la Manche) in confinio Britonum et Normannorum. In Periculo maris appellatur, quia bis qualibetdie uno fere chiliometro fluctibus maris undique cingitur; ita ut incauti et ignari æstus maritimi, si qui forte deprehensi fuerint, opprimantur nec mortem possint evadere [Ibid. tom. XI, col. 511.] . Similis casus periculum fecit B. Giraldi discipulus, cujus ope ereptus narratur.

m Talis tentatio, quæ sola fuga plerumque evitari debet, beatum virum præmonitum se exposuisse, temerarium dicendum foret: nisi, ut eventus postmodum monstravit, Spiritu Dei actus haberetur.

* hesterna

CAPUT III.
Post fundatum monasterium Castellariorum, Beatus, graviter infirmus, illuc defertur; sancte obit ibidem et sepelitur.

[S. Bernardo Claravallensi] Dilatabatur Religio Cisterciensis diebus illis, et a comite Campaniæ fundatum est cœnobium Clarævallis. Ibi ordinatus est Beatus Bernardus in abbatem primarium, et clarissime ac singulariter triginta novem annis Clarævallis rexit monasterium. Singulariter enim effulsit in Ecclesia Sancta Dei, et post Apostolos ingenio ac stilo, facundia ac efficacia, disciplina vitæ et doctrina scientiæ, opere et sermone, virtutibus morum ac jubare miraculorum, nullus in orbe secundus ei. Ipse fuit, per quem patuit doctrina sophiæ, præco Dei, doctor fidei, citharista Mariæ. Iste est Bernardus, cujus videre faciem totus desiderabat mundus. Ipsius erat potissima cura salus animarum, conversio peccatorum, fundatio abbatiarum, dilatatio religiosorum. Hac de causa circuivit mare et aridam, et universam pene nationem, donec deveniret provinciam Burdegalensem et Narbonensem. Hac occasione Bernardus et Giraudus viderunt se mutuo et facti sunt deinceps cor unum et anima una in Christo, glutino caritatis et potuerunt esse contemporanei sex annis vel septennio a. Quum enim Bernardus abbatizaverit anno Domini millesimo centesimo decimo quarto, et Giraudus obierit anno Domini millesimo centesimo vigesimo, constat verum esse quod diximus de contemporaneitatis termino.

[22] [traditur, sed falso, fuisse familiaris:] Non minus adhæsit alius alio, quam ferrum adamanti; non minus vidit et agnovit alium unus, quam se duo Cherubim mutuo obumbrantia propitiatorium. Si videres Giraudum, deducentem hospitem sanctum et introducentem in monasteriorum suorum nidulo, diceres redivivum David, deducentem arcam fœderis Domini in jubilo. Illustres itaque viri Bernardus et Giraudus, in unum congregati, simul veniunt Caduinum: Ordini enim Cisterciensi volebat Giraudus incorporare monasterium, juxta Bernardi magisterium; sed viri habitatores illius loci, filii Belial, non dominicis sed epicuricis inclusi ovilibus, propter novitatem ritus, vilitatem habitus et asperitatem victus, penitus abhorrentes jugum Ordinis, illo in tempore Sanctum Dei remiserunt vacuum et sine honore, dicentes corde, etsi non ore: Bernarde recede a nobis, scientiam viarum tuarum nolumus. Et apposuerunt adhuc Sancto peccare, roncinum, quo vehebatur, cauda truncare: nondum enim visitaverat Caduinenses oriens ex alto, sicut postmodum, quando conversi sunt sub Pontiniaco. Bernardo ergo de finibus illis egrediente, et pedum suorum pulverem in testimonium illis excutiente, Giraudus consolabatur eum blande. Venite, inquit, recedamus ab his civibus in nomine Domini, et dabo vobis domum meliorem, tantum ne moveamini. Non enim vos abjecerunt, sed me. Dicebat autem Grandissilvam. Revera sicut dixit, sic factum est. Nam Grandissilvæ incolæ receperunt Bernardum sicut Angelum Dei, et in obedientia perpetua se subdiderunt ei. O Deus omnipotens! quanta fecit servus tuus in regionibus illis, quanta audivimus et cognovimus ea et patres nostri etc. Ibi pater sanctus de sexta quasi parte unius hostiæ, tamquam singulus integram hostiam perciperet, totum conventum de Corona clementer communicavit; ibi viride folium potenter exsiccavit, ibi insultantem de grossitie colli equi sui prudenter confutavit. Omnibus Giraudus interfuit, vidit et audivit, et ad virtutem stupuit b. Sed jam ad Pictaviam stylo redeamus.

[23] [post fundationem Castellariensem] Post dies illos Petrus Duvar, unus de discipulis Giraudi, venit in burgum S. Maxentii c diebus quadragesimalis jejunii, et quibusdam honestioribus, caritate eum detinentibus, retulit, quod venerabilis Guillelmus episcopus domino Giraudo magistro suo totam diœcesim suam exposuit et obtulit ad currendum et ædificandum religionis locum, quo congruit, et ipse libenter annueret et adjutorium impenderet. Quumque diversi diversa, et illa edicerent loca, demum quidam intulit Castellaria, utpote pratis et silvis, aquis et fossatis et vastis solitudinibus abundantia d. Adductus ad locum, discipulus venit, et vidit probavitque, quod audierat, rediensque ad magistrum exposuit, quod viderat. Excitus Giraudus his sermonibus, mense Majo devenit ad burgum, sermonem fecit ad populum, videre Castellaria exivit in crastinum, et ea die primus in terra illa primum meruit accipere donum, et sic reversus est, unde fecerat exitum. Circa vero Baptistæ natalitia Petrum Duvar cum duobus aliis discipulis ad locum excolendum destinavit, et circa festum S. Bartholomæi ad consolationem eorum dominum Giraudum, virum justum et pium, eis mittens, in priorem ordinavit. Facta autem sunt hæc omnia anno Domini millesimo centesimo decimo nono e. Quodam die quum Giraudus secus Castellaria transiret, et locum Absiæ peteret f, ut ibi, sicut in multis jam locis fecerat, de eremitario abbatiam constitueret, fratres illa vice non visitavit, ut consueverat, mandavitque fratribus, ne transitum ejus ægre ferrent, sed, expleto Absiæ opere, eum venturum, veracius exspectarent. Clerici enim Absienses, sicut et Castellarienses erant et eremitæ, Domino famulantes in puritate vitæ. Absiam itaque pervenit, et quæ circa fratres desideraverat, devote complevit.

[24] [graviter infirmus,] Interea Dominus tyronem suum tam emeritum, et virtutum ac operum numerositate refertum, volens remunerare, triticumque purgatum septuplum in horrea cœlorum congregare, per febrem nuntium, voluit evocare. Repente cœpit infirmari, et cum eo fratres sunt infirmati: decubuit lecto, et vicissim universi cum eo. Quis non tanto patri infirmanti non coinfirmaretur? Ipse tamen sciebat, quid de eo Deus esset facturus, cæteri nesciebant. Exierat sermo inter fratres, quod magister ista vice non moritur. Sibi placentia imaginabantur, et ex abundantia cordis loquebantur: cæterum Dominus aliter disposuerat. Giraudus igitur sciens, quæ futura erant super eum, recogitansque quid Castellariensibus promiserat, per seipsum tractare cœpit de promisso inter discipulos, quos ad hoc convocaverat in unum. Qui omnes voce consuluerunt unanimi, competentius, sive viveret sive moreretur, eum esse Castellariis, quam alibi.

[25] [illuc defertur;] Filius ergo veritatis, nolens irritare promissionis eloquium, accersiri sibi fecit dominum terræ, qui tunc aderat, nomine Tirolium, porrexitque ejus preces in ejus sinum; et adjuravit per Dominum, ne eum dimitteret in regione hominum Gastinensium, sed transferret Castellariis, intra concessionis suæ, coram testibus factæ, dominium. Accepto mandato, mane facto, Matutinis nondum finitis, Tirolius electis rectoribus in gestatorio feretri Giraudum eduxit, atque discipulis Castellariensibus dominica in Passione gaudenter induxit g. Qui veniens tanta fuit infirmitate gravatus, ut dominica Palmarum ad processionem fratrum non posset incedere, nisi bajulatus. Corpore deficiens, mente fortior erat et potens. Quumque languor ingravesceret, dissenteriaque deficeret, atque in omnibus Deo gratias ageret, die Paschæ portari se a discipulis in oratorium fecit. Ibi Christi confessor Deo confitens et diu mœrens, signum crucis adoravit, Dominique corpore et sanguine egressum suum roboravit; factusque ad horam in excessu mentis et evanescens Domino circumstantibus ait in latino: Volucres video. Illis non intelligentibus et sciscitantibus, quænam essent volucres visæ, bonæ an malæ: subjunxit verus Israelita: Visitare me venit Dominus Jesus Christus et cum eo Petrus Pictaviensis episcopus et dominus Robertus, eruditor meus. O Virum incomparabilem, qui in die mortis non est derelictus a Domino! Virum, in quo beneplacitum est Deo habitare in eo, et per seipsum deducere et introducere cum Angelis in imperio.

[26] [et fratres hortatus,] Inter hæc Giraudus, cognoscens, quia moreretur, fratres, qui aderant, rogavit sollicite, ut sui memorarentur: Regulam præceptoris almifici, B. Benedicti, admonuit suscipere, et per sanctam obedientiam adjunxit tenere. Quid plura? De locis suis ac fratribus diligenter ordinavit, amicos et hospites Deo pro eis supplicans, commendavit: ne se aliter quam pauperes fratres sepelirent, vel ad sui tumulum vigilare aliquos sinerent, imperavit; sicque bajulatus ad lectum remeavit. Interea fratres ei suaserunt, sed non persuaserunt, ut aliquid ovi aut casei gustaret in adjutorium suæ infirmitatis, seu præcipue ob reverentiam paschalis solemnitatis. At ille, quasi indignans onerosis consiliariis, ait illis: Ah, ah, miseri, quia talia consulere præsumpsistis: et ego præcipio vobis, ne aliquid tale comedatis. Mansit ergo illo die et secundo vivus in medio populi sui, disputans et suadens de regno Dei, qui linguis hominum et Angelorum loqueretur. Vix explicari sufficeret, cum quantis lamentis ad seipsum, hortamentis ad populum, oblectamentis ad Dominum devenit ad extremum vitæ terminum, imo ad initium, secundum illud Salomonicum: “Consummatus homo tunc incipit.” Nunc ascendebat ad Dominum cum Moyse, dicens ei: “Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos acquisiisti ministerio meo.” Nunc descendebat ad populum suum cum Apostolo dicens: In disciplina, quam suscepistis, perseverate, fratres, quia hæc est via, et non est alia super terram. Cantabant fratres, sanctum Pascha celebrantes: Giraudus etsi non cantabat, non plorabat tamen; quid enim ploraret, qui veri phase, id est transitus ducebatur ad solemnitatem? At quoniam ea, quæ de ipso erant, finem habent (testamentum enim hujus mundi, “morte morieris”) dicamus, quin potius lugeamus tanti patris pretiosum obitum: musica siquidem in luctu importuna narratio.

[27] [sancte obit:] Anno igitur gratiæ millesimo centesimo vigesimo, duodecimo kalendas Maji, id est, vigesimo Aprilis, feria tertia post pascha, valde diluculo, Giraudus, plenus dierum et virtutum, inter manus discipulorum migravit ex hoc sæculo, primusque suorum appositus est populo, imponens eis singulis, qui aderant, manus et salutans eos, inter verba orationis ultimum Deo reddidit spiritum. Mox per singulos illius albæ septimanæ dies, una vox discipulorum lamentantium, unus concursus non vocatorum populorum, virorum ac mulierum, simul in unum divitum et pauperum, nobilium et ignobilium, irruentium et se et suos tanto patri commendare desiderantium: qui videre vel tangere tantam sanctitatem poterat, beatus erat. Adfuit dominus Guillelmus secundus, Adelenius nomine, Pictaviensis episcopus h, inconsolabiliter flens et ejulans et ex præcordiis clamans: Ostendite mihi dominum meum, ostendite mihi dominum meum: et ita intuens eum ita vilibus panniculis lancis involutum: Auserte, inquit, ista hinc, et induite illum secundum clericatus sui diaconatum. Factumque est ita, et factum est in die octavo Paschæ sepelierunt corpus Giraudi in Castellariis, locorum suorum novissimo, pauperrimo et, quantum ad tectum, vilissimo, sed religioso, in B. Mariæ oratorio, a latere altaris sinistro.

[28] [in ejus sepultura tres apparent] Dum sepeliretur Giraudus a ministris in oratorio, erat populus foris expectans horam exsequiarum: et apparuerunt illis tres cruces miræ pulchritudinis, super oratorium pendentes in aere: quas non omnes videre meruerunt, sed quibus datum est. Quæ tam diu manserunt, quamdiu exsequiæ duraverunt; et qui videbant, mirabantur, nec aspectu satiabantur. Media cæteris amplior et excellentior erat rubicunda; duæ reliquæ ad similitudinem iridis, una viridis, altera candida. Quid inter hæc, fratres animadvertitis? Magnum portentum, abditumque sacramentum: significatur quoddam divinum et a mundanorum corde peregrinum: excellens, ni fallor, meritum servuli, qui tanto et tam privilegiato signo meruit a Domino decorari. Quum enim crux a cruciatu dicatur, omnis amor crux est, quando desiderat hoc quod assequi non potest. Tres ergo cruces, Dei et sui et proximi dilectiones. Purpurea crucifixit eum Domino per amorem transitoriæ asperitatis; nivea, sibi per electionem virginitatis; sed cærulea proximo per ædificationem utilitatis, instruendo de credendis et agendis. Unde Rabanus super Esther: Per virorem fidei et candorem castitatis construitur fundamentum humilitatis. Quidam ternarium crucis referunt ad peccatores, quibus compatiebatur propter offensam Dei, metum inferni et metum cœli. Alii ad sæculum proprium, cui crucifixus erat, quoad divitias, delicias et honores. Reliqui ad Dominum Christum, post quem languebat ex crucis recordatione, ex miseriæ duratione et gloriæ dilatione.

[29] [cruces portentosæ.] Aliter ipse Sanctus crucium mysterium exposuit. Qui episcopo Grimoaldo, fratri suo dormienti, post mortem apparuit i. A Giraudo ergo, per visionem sibi apparente, quadam de re, quam facere cogitabat, consilium petiit: sed ne facere deberet, terrendo prohibuit. Post hoc sciscitabatur frater fratrem, vivens triumphantem, dicens: Magister, est veraciter credendum, quod cruces visæ sint ad exsequias vestras? Cui ipse respondit: Vere et absque ulla dubitatione credendum est, quod viderint eas quidam, quibus datum, sed non omnes: ostendit namque Dominus, quanta dilectione virtutem sanctæ Crucis agnoverim: apparuerunt autem ibi tres cruces diversi coloris, quarum una viridis, secunda purpurea, tertia candida: prima quidem signavit abstinentiam carnis, secunda martyrium cordis, tertia gloriam æternæ beatitudinis. Et hæc dicta de crucibus sufficiant. Sepulto corpore et signato monumento in veteribus Castellariis, jacuit ibi decem-septem mensibus cum duabus hebdomadis. Nam ex tunc translatis fratribus in loco, quo nunc degunt, translata est gleba sanctissima cum conventu anno gratiæ millesimo centesimo vigesimo primo, sexta kalendas Octobris, corpus Giraudi incorruptum et integrum delatum est de loco primo, et sarcophago bituminato reconditum est, ubi est abbatia modo; oratorio tamen petrino nondum inchoato vel ædificio aliquo lapideo k. Hoc anno, undecimo scilicet kalendas Novembris, Giraudus prior decessit, eique Emericus Petragoricensis in regimine successit l. In diebus istius fratres facti sunt monachi et ipse primus abbas hujus loci. Demum anno gratiæ millesimo centesimo vigesimo nono, adjuvante fratres et exsultante tota vicinia, circa corpus sanctum inchoata est petrina ecclesia, perfecta est autem anno trigesimo septimo et anno gratiæ millesimo centesimo quinquagesimo sexto dedicata a Chalone, Pictaviensi pontifice, Adriano summo antistite, Ludovico in Gallia regnante, assistente domno Emerico primo abbate, pleno dierum, divitiis, gloria, gaudio et honore. Sed jam nunc applicemus calamum ad ea, quæ gessit, et revelata sunt per Giraudum post obitum.

ANNOTATA.

a S. Bernardum et B. Giraldum eatenus coævos fuisse, quatenus eodem tempore vixerint, extra omnem controversiam est. Etenim S. Bernardus Cistercium anno 1113 ingressus eodem tempore cum Giraldo nostro, anno 1120 defuncto, vixit.

b Vivente, ait Edm. Martene in nota ad hunc locum [Ampliss. Col. tom. VI, col. 999.] , Giraldo S. Bernardus nullam fecit fundationem in provincia Burdigalensi et Narbonensi, sed nec nisi diu post Giraldi mortem: quapropter quæ hoc et sequenti numero ab auctore referuntur, ex falsa traditione desumpta sunt. Accuratissimam certe habemus S. Bernardi Vitam, in qua varia ejus itinera et fundationesmultiplices describuntur; quin tamen ullo indicio significetur S. Bernardus aut Aquitaniam ante annum 1120 peragrasse, aut vel per socios monachos monasterium aliquod ædificasse iis in partibus.

c Burgum Sancti Maxentii (St Maixent, Dep. des Deux-Sevres) etiamnum ad Pictaviensem diæcesin pertinet: ab eo Castellaria sex fere chiliometris septentrionem versus distant.

d De fundatione Castellariensis monasterii egimus Commentarii prævii num. 15.

e Ex temporis serie, particulatim descripta, manifestum omnino est, biographo, binis licet sæculis posteriori, præluxisse documenta accuratissima, præsertim circa Castellariensem fundationem, de quo monasterio plura in decursu narrationis refert.

f De Absia monasterio egimus Commentarii prævii num. 14.

g Anno 1120, duodecimo kal. Maji seu XX Aprilis, feria tertia paschalis solemnitatis, obiit Beatus noster, ut infra num. 27 dicitur: et hic quidem computus ad amussim exactus est. Itaque dominica Passionis, qua BeatusCastellaria translatus est, incidit in diem IV Aprilis.

h Errat biographus noster in isto Gulielmo, quem Adelenum cognominat, seu, ut habet Gallia Christiana [Tom. II, col. 1171.] , Adelelmum: hic enim anno primum 1124, adeoque quatuor ab obitu B. Giraldi annis, Pictaviensem cathedram conscendit [Ibid. col. 1172.] . Qui igitur Sepulturæ Beati nostri interfuit, Gulielmus, est Adelelmi prædecessor, hujus nominis primus, qui eamdem sedem a 1117 ad 1123 occupavit [Ibid. col. 1171.] : et institutionis Fontis-Ebraldensis fautor fuit.

i Ut supra vidimus Annotato g ad caput II Grimoaldus, frater B. Giraldi cathedram Pictaviensem a die XXVI Januarii 1141 ad XXVII Augusti 1142 gubernavit. Siquidem Grimoaldo jam episcopo apparuerit, plus quam anni viginti inter crucium apparitionem et interpretationem cucurrerunt.

k A die XX Aprilis 1120, quo obiit B. Giraldus ad VI kal. Octobris seu XXVI Septembris currunt menses septemdecim et dies sex: itaque error est in duabus hebdomadis.

l Chalo seu Calo Pictaviensem sedem duobus tantum annis et mensibus decem tenuit, ab anno 1155 ad finem anni 1157 [Ibid. col. 1178.] .

CAPUT IV.
Varia miracula post Beati obitum ejus intercessione patrata.

[Bernardum eremitam monet officii;] Piscator quidam, Evrardus nomine cum Bernardo, primo eremita Plumbi a habitatore, degebat, victum et vestitum manu, arte, navi et rete quærebat. Subiit animum dormientis nocturnis horis, quod madescentia retia non expansa reliquerat foris. Exsiliit e lecto illa hora, pendentia expandit retia sine mora, circumspicit lunam et sidera, polum et æthera, serena et clara rutilare, nec canem aut gallum aut strepitum aliquem resonare; sed leniter lambentibus litora fluctibus, applaudere tranquillum mare. Et dum aspicit in visu noctis, ecce processio nive candidior innumerabilium senum et juvenum apparet Evrardo, ambulans super aquas maris, quasi tendens versus partes S. Michaelis. Post primos emergunt alii et post alios semper scaturiunt novi, nec tantus aut talis grex visus est alibi. His decursis, vir venerabilis canitiei et habitus, totus quasi divinus et athanaticus, semotus ab illis et per mare gradiens sicco vestigio assistens Evrardo dicens salutato: Valetne Bernardus, habitator loci diuturnus? Valet, inquit. Surrexitne ad Matutinas? Nondum, inquit. Vade, ait, et dic ei ex parte nostra: Modicum fermentum totam massam corrumpit; item transgressor unius factus est omnium reus. Defunctorum servitia minus plene peragis et peregisti, quæ nisi restitueris cum multo fœnore, bona multa perdes congregata in omni tempore; quod defraudasti, cito restitue, quia jam rumpere tentat Atropos filum mortis tuæ. His auditis, ait Evrardus: Ecquis es, domine? Ego sum, inquit, Giraudus de Tutione. Dixit, et illico socios insequitur pede sicco. Tandem pulsata et prædicata hora canonica frater Bernardus audit et agnoscit, quid ex parte magistri denuntiat Evrardus: errata cum fletibus limat et corrigit, et, quod minus egerat, restituit, non tepidus neque tardus, et complens vitam in languoris cruciamine: non diu vixit, sicut Sanctus prædixerat.

[31] [abbati, regiminis pertæso, obtinet a Deo mortem:] Consueverunt abbates vicini illius regionis in honorem Giraudi annuatim concurrere ad festum sanctæ suæ depositionis. Inter cæteros semel adfuit vir venerabilis et per omnia laudabilis, Dominus Joannes de Calencio, primus abbas Boscavii, qui regimen illud susceperat, quasi duceretur ad mortem martyrii b. Venerat ad festum tanti patroni, sed et valefacere curabat inflexibiliter imposito regimini, nec in hoc cujusquam acquiescere volebat persuasioni. Expletis, quæ pertinebant ad diem festum, instabat iste, ut absolveretur: sed pater abbas omnino dissentiens, perstabat, ut ad Boscavium reverteretur. Volebat filius præcise remanere, volebat pater obnixe filium remeare. Dum inter utrumque vis amica necteretur in hunc modum, Giraudus interpellatur arbiter: dissolvit perplexionis nodum. Nam accedens ad monumentum Sancti Boscaviensis abbas, sursum cor in æthere fixit, atque fide plena, devoto pectore, lacrymis fusis, patri communi dixit: Sancte Giraude, ad cujus sto monumentum, da mihi non posse reverti ad Boscavii conventum; sed qui omnia potes a domino, fac me remanere tecum in omnem eventum. Dicto citius febre corripitur ignota; gratias agit Deo mente devota; patrono Giraudo persolvit vota. Mox lecto prosternitur, adstantibus jocus esse videtur; sed ille non se rediturum ad propria, sed moriturum die tertia pollicetur. Quærunt fratres, unde sit certus: respondit, quia Giraudi patrocinio immutabiliter in talibus est expertus. Quid plura? Confitetur, ungitur, communicatur, fraterna reconciliatio petitur die tertia defungitur, et primus abbatum in capitulo Castellariensi sepelitur. Sicut fratres audierunt, sic viderunt, et de nocte pariter et de die. Sed jam, omissis, quæ scripsit antiquitas, ad nostra tempora veniendum.

[32] Jacuit ergo Giraudus et in ecclesia illa lapidea a sinistris altaris sub lapide marmoreo clausus in sarcophago petrino, [nova Castellariis erigitur ecclesia,] fortiter sigillato et bituminato, centum viginti octo annis usque ad tempora clarissimi et religione conspicuissimi ac prudentissimi viri domini Thomæ abbatis c. Ipse anno gratiæ millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, in purificatione B. Mariæ, suscepit regimen abbatiæ, et apposuit cor suum inhærere Domino et Giraudo servo ejus: propter quod apposuit erga eum cor suum Dominus, et benedixit coronæ annorum suorum et in temporalibus et in spiritualibus, sicut benedixit domui Ægyptii propter Joseph. Et cogitavit abbas Thomas secundum manum Dei bonam secum augmentari in duobus cultum divinum, scilicet in ampliando Castellariensis templi gentem et locum, et in elevando in sublime a terra Giraudi corpus ad ædificationem hominum. Durum siquidem et intolerabile videbatur abbati, in communi humilitate terrenorum viscerum sordis et pulveris ossamenta deprimi tanti viri, quem collocaverat Dominus in excelsis cum principibus, cum principibus populi sui. Et sicut concepit, sic et exsecutus est, et de templo.

[33] [et denuo corpus Beati transfertur:] Anno itaque Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, regiminis autem sui vigesimo d, tempore paschali, abbas Thomas, adjunctis secretioribus fratribus, fodit in altum usque ad sepulcrum: et gavisus est vehementer, quum invenisset, licet cum difficultate, desideratum thesaurum: et pannis holosericis, ut decuit ossa involuta et munda servavit honorifice, donec thecam pro corpore, vas pro capite fabricasset: quod et factum est. Nam caput posuit in vasculo deaurato, corpus vero in feretro marmoreo in modum arcæ fabricatum et super columnas sex lapideas sursum elevato e, in eodem loco, ubi prius jacuerat sub pavimento. Factumque est grande miraculum in die illa. Nam pretioso corpore collocato et operculo ad rectius submittendum per cordas elevato omnes funiculi præter unum rupti sunt subito, et assitentium manus, quasi sine pondere et læsura, operculum lapideum tantæ molis statuerunt in loco debito. Mirabatur artifex, quod tantam molem tam paucorum manus et humerus in aere sustinuit, nec eam læsit etiam in modico neque contristavit.

[34] [ejus convitiatores puniuntur.] Aliud quoque audivimus gestum, relatione dignum. Quum prædictus Sancti tumulus initiatus esset in fieri, Thomas venit abbas, quotidie vehementius instabat operi, rogitans, decenter, artificialiter et velociter compleri. Idipsum et faciebat socius suus architectus operis, nomine Colinus de Saliso. Erat ibi unus de collegis Colini, filius Belial, id est, absque jugo, qui tot admonitionibus indignatus est præ fastidio, et non veritus est verbis improbis despumare convitia in Sanctum, et non impune nec ad sapientiam ei: Pro nescio, quo, inquit, Giraudo, quem vultis sanctificare, Deo invito, oportet nos accelerare plus solito. Quum has et hujusmodi blasphemias in virum sanctum evomeret, increpavit eum socius, ut taceret, alioquin cerebrum ejus effunderet. In ipsa nocte erat Colinus dormiens in cubili suo, et apparuit ei sanctus Giraudus, dicens continuo: Numquam te intromittas de injuriarum mearum ultione, quia potens est Deus punire æmulos meos, quoties voluero, gravi animadversione. His dictis, Giraudus disparuit, et blasphemum mox infirmitas lethalis arripuit; qui inde non convaluit, sed horrenda morte peccatum blasphemiæ luit. Simile cuidam accidit Partiniaco f, quum Sancto Dei convitiaretur ore maledico. Ibant enim ex more quidam Partiniacenses sabbatis ad B. Giraudi Vigilias: et iste miser, constitutus in via, irrogabat et peregrinis injurias, et Giraudo blasphemias: nec impune: in ipsa nocte blasphemus febre corripitur peracuta, mors expectatur in continenti secutura; nulla hora noctis quieta est vel secura. Mane facto, sacerdos accersitur, viaticum petitur, confessio permittitur; confessor ex more hortatur, confessus tandem externæ * blasphemiæ recordatur. Quid plura? Veniam cum lacrymis deprecatur, emendandum se pollicetur; et, quod si eum oculo clemente respexerit, peregrinus ejus et servus erit in perpetuum, chorda in collo visitaturus sanctum, tamquam meruisset suspendium. Mira res: qui paulo ante secundum causas inferiores descendebat in interitum, nunc per virtutem Giraudi certificationis experitur antidotum. Insra paucos dies veniens ad Sancti sepulcrum, resti in collo secundum promissionis votum; et qui paulo ante merita Giraudi sibi soli vix sufficere, et nulli alii valere dogmatizaverat impudenter, amodo Christi amicum cunctis annuntiat præpotenter.

[35] [Apparet monacho Castellariensi:] Erat frater Guillelmus Desjuvre monachus Castellariensis et magister pauperis hospitii, senior bonæ vitæ et laudabilis testimonii. Quadam die, cæteris dormientibus, dum pergeret ad ecclesiam, monachum ignotum reverendi vultus et habitus obviam habuit, dixitque ignotus domestico: “Benedicite,” illi non respondenti, “Dominus;” quia nec erat abbas nec prior conventus g, ait ignotus protinus: “Ne loqui timueris, sed abbatem ex parte mea salutabis et sic ei intimabis: Quod potes, facito, et de reliquo sollicitudinem abbatiæ derelinquito mihi: ego namque pro te ante Deum vigilo, qui locum et gentem protego sub meo azilo.” His auditis dixit notus incognito: Quisnam es tu? Et ille. Quis ego sum, tu nescis modo, scies autem postea. Exiens sequebatur eum, donec ingressum ecclesiam videret intrare Giraudi mausoleum: et tunc cognovit, quia B. Giraudum vidisset, qui hæc et illa sibi dixisset.

[36] [ad ejus sepulcrum multi sanantur;] Interim dum hæc circa Giraudum agebantur, per abbatis Thomæ operam ecclesia prima in longum, latum et altum in dies augebatur: et perfectum est omne conceptum renovationis opus; et positus est Giraudo retro altare majus post ciborium ex transverso collocationis venerabilior locus. Ibi ergo de lateribus aquilonis Giraudus post altare in recto diametro ad orientem translatus est, qui et permanet usque in præsentem diem. Anno Domini millesimo centesimo septuagesimo septimo, Agnetis secundo h, perfecta est circa Giraudum ecclesia renovata et ab archiepiscopo Burdigalensium Simone i rite dedicata; in qua per Giraudi merita febricitantes refrigerantur, cæci illuminantur, claudi consolidantur, surdi aperiuntur, muti loquuntur, dæmoniaci serenantur, guttosi mitigantur, frenetici et epileptici reducuntur, blasphemi benignantur, tumidi desiccantur, paralytici confortantur, morituri præservantur, mortui spiritualiter suscitantur. Libet nunc inserere pauca de multis, aliqua de universis. In parochia de Marcheisi k homo quispiam claudicabat uno pede, nec nisi super baculum, quem vulgo potentiam vocant l, poterat incedere. Hic habebat in eadem vicinia virum alium, qui neptim abbatis cujusdam Castellariensis duxerat in conjugium. Compassus ille passionibus convicini, quadam die inter familiaria colloquia dixit illi: Est quidam sanctus, nomine Giraudus, sepultus in Castellariis, quem si devote visitando requisieris, ab incommodo tuo salvus eris: et ego in pignus et obsidem me tibi constituo, quod requisitus, patrocinio non deerit tuo. Quid plura? Oportet eum credere, qui discit, sicut philosphus in Elenchis dicit. Credidit homo sermoni, quem collega suus dixerat, et votum emisit. In crastino, via arrepta, claudus et obses ambo pervenerunt ad locum, visitaverunt Sancti monumentum, æger convaluit ad perfectum, et dimisit ibi potentiæ vehiculum in testimonii documentum, licet duobus annis portasset incommodum.

[37] [lapsu conquassati, incolumes evadunt;] Alio tempore Petrum, cognomento Abrenuntio, necessitas revarciendi tectum, supra pinnaculum sutrini statuit; qui, casu contingente, in immane præcipitium subito totus ruit, illisitque ad terram caput ejus tam valide, ut lapidem prægrandem, super quem corruit, plus quam dimidium pedem cogeret terræ viscera subintrare. Ingemuit ipsius Petri pater, qui casu adfuit, et ait: Sancte Giraude, tibi commendo filium meum: sancte Giraude, tibi, etc. Mirum auditu, sed verum gestu, vel dictu vel eventu. Sic conquassatus artifex ponitur in lectisternium, gestatur ad hospitium, experitur Giraudi beneficium: sanus et incolumis infra paucos dies revertitur ad consummandum inchoatum artificium. A Domino factum est istud etc. Joanni, cognomento Margnae, carpentario contigit simile constituto in campanilis cacumine. Quum enim plures fabri lignarii campanam minorem in sede sua collocarent iste unus, incaute stabilitus, e medio omnium prolapsus est ad ima, stetitque ruina ante majus altare usque ad pavimenti novissima. Qui dum præceps rueret, invocabat Virginem Mariam et Giraudum servum Dei: id ipsum et cæteri omnes conclamantes et compatientes ei. In tanti casus fractione non remansit in vertice cadentis caro vel pilus, cutis vel capillus: diceres, esse caput excoriatæ bestiæ, nec aliud quam interitus sperabatur ipsa die. Quid plura? Ultra opinionem adstantium et vanam spem quam plurium, evasit homo illa vice carnis interitum per B. Giraudi preces et meritum: in conspectu mirantium stabat homo, quem ruina prostraverat; vivebat vir, quem fractura necaverat. Vidi ego hominem postea, cui post evulsionem recollocaverant medici corium cum capillis, et aliquod præteritæ læsionis vestigium perpendere non poteram in illis.

[38] [lectus Beati ab igne servatus,] In veteribus quoque Castellariis in capella lapidea, in qua Giraudus jacuit primitus, crebra miracula fiunt divinitus. Nocturna per vices ibi radicare * videntur et coruscare luminaria, ita quod resplendet hortus inde et loci adjacentis colonia; accensa etiam ibi lampas cernitur aliquando sine ministerio humano. Est ibi lectus ligneus cum stramine et linteis, in quo, ut dicunt, Giraudus exspiravit, quem Deus in medio flammarum sine incendio illæsum conservavit meritis servi sui. Quum enim subitum infortunium vehementi conflagratione totam capellam illam perimeret, in tantum, ut etiam tectum et laquearia flamma consumeret, lectus et altare cum ornamentis suis evaserunt, ita quod nec odorem ignis habuerint. Tantam siquidem virtutem super quatuor elementa servo suo Deus contulit, quod rebus ejus nulla creatura, eo invito, molestiam intulit: sed ignis in hoc incendio, aer in trinæ crucis indicio, aqua in fratrum navigio, terra in duplici præcipitio, voluntati ejus per omnia se obtulit. Sed nec cœlum vel quinta essentia ejus se ministerio subtraxit, quando volucres cœli et tales volucres moriturus aspexit. Duos etiam infantulos, ut circumstantibus apparebat, emortuos suscitavit in facie bajulorum: ut ei deservire mereatur trina rerum machina, cœlestium, terrestrium et infernorum: et ad pleniorem dictorum fidem, duæ camisiæ puerorum usque hodie pendent ibidem.

[39] [dementes sanæ] Conivadæ in Archesio m, demens et frenetica admodum erat fœmina, adeo ut in stagna sese præcipitaret et in flumina. Hauserat in lucidis intervallis aliquam vel exilem de Giraudo memoriam, et quasi a cunabulis noverat abbatiam. Quodam die, ducente sanaticam impetu sui spiritus, subiit animum ejus ingredi abbatiam a parte muri, fluvio contigui, et accedere visa ad murum; quum id non liceret nisi per stagnum medium, usque ad collum præcipitem se dedit in fluvium. Viderunt miseram homines, non secus quidpiam operis actitantes, et missa longa pertica, tandem extraxerunt eam miserentes: sciscitantibus, quid quærebat, respondit, quod per ruinam maceriæ S. Giraudum adire cupiebat. Et porrecta sibi misericordiæ dextra, ducentes eam ad cappellam S. Giraudi, solitariam statuerunt intra: ipsi vero consideraverunt et inspexerunt finem rei extra. At illa, viso grabato, in quo levita sanctus obierat, manus injecit, et stramen cum omnibus pertinentiis foras ejecit: et nescio, quo occulto prodigio sub Sancti cubili sancto inventi sunt coluber tortuosus et bufo: quibus ejectis, et refecto fœmina lecto, ab illa die et deinceps perfecte compos mentis effecta est et ex toto. Simile accidit cuidam militi, Petro de Ambierre nomine, qui insaniam et alienationem mentis incurrerat ex vehementia amoris unius fœminæ. Hunc soror compassa, in cubile ex abrupto projecit et ligari fecit. Sed post duos menses, fracto jugo, ruptisque vinculis, aufugit usque Mirabellum n, et ibi abigebat muscas de furnariis circumducendo flabellum. Inde hauriebat per vices lucidorum intervallorum, interpolationes diversorum sanctuariorum, prosequens peregrinationes. Tandem applicans Castellariis equos, et lanceam vibrans, habentem in ferro pileum filtreum, quærebat, ubi esset militum hospitium, et impingebat in ostia et macerias portarum per medium monasterium. Facta cœna cœpit furere vehementius a vino, intrans completorium et clamoribus improbis illudens psallentibus Domino. Eadem nocte tentus est et ligatus a suis: siluit, excepto quod exarando cum quinipulo o, parietes, per hospitium irruit. Mane facto, aliquantulum serenatus, orationes fratrum et Reliquias Sanctorum humiliter petiit; capite nudato, pedibus et cruribus reverenter adiit sanctuarium Reliquiarum, in oscula ruit, et usque hodie perfecte convaluit. Sed venit abbas Thomas verens, ne ex visis motus, relaberetur in amentiam, quadrigam duci jussit illa nocte ad proximam grangiam. In crastino revertentes ad propria, gratias egerunt abbati, quod modo dominus eorum Giraudi meritis valedixisset infirmitati.

[40] [menti restituti,] Erat in partibus illis misera mulier, multorum mater filiorum, quorum unus dementiam diuturnam incurrerat, more lunaticorum. Per omnes sanctorum famosas memorias mater filium ob salutem circumduxerat; donec per Dominam nostram de Cella, per sanctum Theobaldum, tandem ad S. Maxentium applicuerat p. Quumque filius sine sensu permaneret sicut prius, juravit mater, quod non circumduceret ulterius. Audivit hoc, quæ aderat pauper muliercula, et Giraudi cognoverat præconizanda miracula, quæ accedens propius: Ne, inquit, ita loquamini, et ad S. Giraudum, hic propinquum proficiscamini, et pro certo sancti virtutem experiemini. En ipse stat in vestro itinere, et ego vos introducam usque in ejus nemore. Sic dictum est, sic factum est. Quum autem mater cum filio appropinquavit nemori, torqueri cœpit patiens furia atrociori, solutisque casu, quibus contingebatur, vinculis, versitans per devia, tandem fessus et compos resedit in via sub arbore. Post hæc lentius cum uno filiorum mater perveniens ad locum, vidit filium quietum et cogitantem secum, vidit et gavisa est multum: Quomodo, inquit, est tibi, fili, et quid actum est tecum? Et filius ad matrem: Quidam sanctus, Giraudus nomine, sanavit me perfecte, sequimini me, et ego ad ejus ecclesiam vos ducam directe. Quid plura? præcedente filio et sequente matre, venitur ad ecclesiam; nec a dextris nec a sinistris obliquatur a via: gratiarum referuntur actiones, et sic gaudentes revertuntur in patriam.

[41] [familia epileptica;] Est una famosa progenies in Chavigniaco q, a qua singulæ ramificatæ personæ visitare solent Sanctum Dei cum muneribus semel in anno. Tempore aliquo illius prosapiæ juvenes et virgines, senes cum junioribus annuatim videmus occurrere cum oblationibus, et sub sibilo auræ tenuis intelleximus ab aliquibus, quod si non apparerent in conspectu Giraudi semel in anno, suis temporibus morbum caducum sustinerent singulis mensibus, vel potius horrendis interirent cruciatibus. Giraudus, quondam cursor abbatis Thomæ, uxorem habebat et parvulos, quorum unus vento vel veneno toto vultu inflatus, subito perdidisse putabatur oculos. Ignara mater filii, quid agere deberet super eum, residuum duxit oculos suos dirigere ad eum: deficiebat consilium humanum, et ex totis præcordiis suis se convertit ad divinum. Spe concepta salutis, ad abbatiam S. Giraudi opitulatione sanatum reduxit: ut enim puer aspersus est et potatus latice sacræ ablutionis, mox depulsus est omnis dolor inflationis.

[42] [febricitans] Costa Giraudi, in vasculo sequestrata, honorifice conservatur; quæ diebus dominicis ad capellam S. Giraudi fidelibus populis illic vigilantibus deportatur. Quodam die lata et relata ac deposita incaute, furata est a quodam monacho hospite, qui, ut præsumitur, pedem excutere sitiebat de Religionis limite r. Mox una sententia majorum excommunicationum, una cura filiorum, supellectilem proscrutantium, una confusio latronum se occultantium. Nam in tanto facinore latro principaliter habuit complicum patrocinia, sicut rei probavit eventus per intenta jurgia. Quumque intellexissent, sigillatim et per singulos fiendum scrutinium, videns latro nihil suæ industriæ prævalere latibulum, costam abscondit in choro super stallorum vehiculum. Ibi post multos circuitus, cum exsultatione universæ domus costa inventa est, et in locum suum restituta. Fuerunt, qui dicerent, quod costam latro extra monasterium efferre pluries voluit, sed Giraudi virtute obstante, non valuit. Duo viri fratres de S. Maxentio, venationis egressi gratia, applicuerunt i n B. Giraudi nemore, quorum unus urebatur quotidianæ febris ardore. Is a longo tempore fuerat Sancti peregrinus et offerebat ei quatuor numismatum munus. Ingressus ergo capellam in illa hora, obtulit quatuor denarios pro redemptione, et quintum ex devotione. Quo facto, exivit continuo quasi tristis et mire cogitativus. Notavit hoc monachus, qui forte aderat, et sciscitabatur ab co, quidnam sibi contigerat: et ut cognovit febricitantem, horamque accessionis exspectantem, ait illi: Dormite, inquit, paululum in grabato Sancti et ibi requiescite; et ego vobis promitto, quod inde surgetis cum perfecta sospitate. Compulit eum oppido facere, quod hortabatur precibus violentis: et post somnum reliquit eum febris juxta verbum pollicentis. Benedictus, inquit, S. Giraudus a Filio Mariæ, et benedicta hora, qua vestræ obtemperavi prudentiæ; quia numquam fui ita sanus, sicut sum hodie. His dictis cum fratre laudans et gaudens, ad propria remeavit.

[43] [et epilepticus] Adolescens quidam sacerdos, de versus Chavigniacum, venerat semel ad abbatiam, ut visitaret B. Giraudi memoriam. Erat enim epilepticus vel caducus miserabiliter, sicut uni nostrorum aperuit lacrymabiliter. Introductus ergo monasterium et compunctus corde præ tædio vitæ nimium, de medio circumstantium virum venerabilem dominum Guillelmum, quondam abbatem Boscavii s, traxit ad secretum colloquium et confessus est ei totum spiritum suum per ordinem, incommodique sui non negavit originem, horroremque et magnitudinem: asseruit quoque mortem sibi magis esse caram, quam vitam ducere tam amaram: et adjecit: Audivi Sanctum vestrum pie solere patrocinari epilepticorum miseriis; ostendite mihi, quæso, aliquid de ejus reverendis Reliquiis. Et monachus, Revera, inquit, solent hujusmodi patientes has osculari Reliquias et in capella veteri nocturnas excubare vigilias, et sic reverti compotes ad domos proprias. Credidit homo sermoni, quem monachus dixit, et quod audierat, implere efficaciter in animo fixit. Reverenter osculatus est Reliquias, quia jejunus, et obtulit devotionis munus: nocte sequenti cum lacrymis vigilavit; mane facto, costam devotus adoravit; et amplius non reversus, sanus in patriam remeavit. Non omisit ex omnibus, quas audierat, observantiis verbum vel syllabam, iota vel apicem; propter quod manum Giraudi per manum Dei bonam secum sensit adjutricem.

[44] [ambustus, pristinæ valetudini redditi.] Dominus Guillelmus Figace, vir religiosus, mansuetus ac timoratus, de Claravalle semel exierat, gratia visitandi Pictaviæ Religionem, habens in comitatu alium monachum, nomine Guillelmum Britonem. In via, qua ambulabant, nocte ignis non exstinctus per incuriam servitorum, omnem propinquam materiam consumsit, et pedem Guillelmi dormientis exussit. Augebatur in dies doloris acerbitas proficiscenti, qui non succensendum censet rem naturalem patienti. Fuerunt, qui dicerent sacro pedem igne t succensum propter tetram horroris caliginem, et angoris valetudinem, qui crescere videbatur in immensum. Sic tandem applicuit Castellariis: ubi fideliter imbutus est de Giraudi virtutibus fulgidis, gloriosisque prodigiis. Qui spe concepta, in crastino visitavit Sancti mausoleum. Ex tunc secundum dies antiquos convaluit ad perfectum, intrans cum suis, ambulans et exsiliens et laudans Deum. Benedictus Dominus, qui non deseruit locum et gentem Castellariensium, sed tantum ac talem nobis credidit civem Sanctorum et domesticum suum. Regina Saba hausit in Salomone sapientiam: Heliseus in Helia, et Judæi in Romanis potentiam: Esther in Assuero clementiam: Timotheus in Paulo sanctimoniam: Bersellai Galaadites in David misericordiam: Angeli in Christo lætitiam: sed nobis omnia ista fiant prædulcis et perillustris præsentia Giraudi, per Dominum nostrum Jesum Christum, Filium Dei, cum quo vivit et regnat Deus in unitate Spiritus Sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Plumbus (Plomb), de quo agitur est hactenus parœcia ruralis olim Abrincensis, hodie Constantiensis diœcesis, sex fere chiliometris Abrincis Septemtrionem versus distans, super rivulum cognominem. Atque de isto loco agi, monstrat tum vicinitas maris, tum præsertim mentio S. Michaelis seu monasterii in Periculo maris, de quo locuti jam sumus supra Annotato I capitis II.

b De Boscavio seu Bosco-Cavo vide Annotatum h capitis II. Silet Gallia Christiana de isto Joanne de Calencio primo abbate: et seriem inchoat a Bertrando, qui anno 1330 controversiam quamdam componit [Gall. Christ. tom. II, col. 1506.] .

c Thomas, sextus ab Aimerico abbas Castellariensis, ab anno 1248 ad annum saltem, quo templum Castellariense absolvit, 1277, pedum abbatiale tenuit [Gall. Christ. tom. II, col. 1349.] .

d Hic manifestus est error aut in anno vulgari aut in anno regiminis: nam anno 1248, ut supra vidimus, Castellaria cœpit regere, nec verisimile est, ab ipso statim initio hæc molitum fuisse Thomam abbatem: adeoque in anno vulgari videtur errasse amanuensis, et ponendum esse annum millesimum ducentesimum sexagesimum septimum, qui cum vigesimo regiminis recte concurrit.

e In Pictaviensi præsertim tractu, istis sæculis mos erat sarcophagos super columnas lapideas erigere; quin tamen istiusmodi elevatio indicium esset sanctitatis aut cultus [Murcier, Sepultures chret. en Fr. pag. 40.] .

f Partiniacum (Parthenais) etiamnum in diœcesi Pictaviensi, sexdecim fere chiliometris Castellariis distat: eapropter sabbato peregrini Beatum adibant, sequenti die aut feria II domum redituri.

g Credo hic alludi ad caput XLII Regulæ S. Benedicti, quo silentium indicitur post Completorium, excepta necessitate aut jussione abbatis: quapropter dicitur, Guillelmus monachusnon respondisse, quia ignotus nullum magistratum regularem gerere videbatur.

h Id est die XXVIII Januarii.

i Simon de Rupe-Cavardi (Rochechouart) sedem Burdegalensem occupavit ab 1275 ad 1279 aut 1280 [Gall. Christ. tom. II, col. 826.] .

k Marcheisum, vicus mihi incognitus: in tractibus Pictaviensi et Petrocorensi accurrunt nomina Marcays et Marquais, quæ parochiam in textu expressam indicare possunt.

l Potentia est fulcrum subalare, gallice potence, bequille.

m Et Conivada et Archisium ignota mihi sunt loca: videntur tamen monasterio contigua, siquidem fœmina a cunabilis noverat abbatiam et intrare volebat a parte muri, fluvio contigui. Atlas Cassinianus mappa signata 12 F nullam similium nominum mentionem facit, quæ juxta Castellaria locum et silvam S. Giraldi designat.

n Hujus nominis plura sunt loca in Gallia,varie scripta: Mirabel, Mirbel, Mirabeau, Mirebeau. In diœcesi hodierna Pictaviensi est regio quædam Mirabellesium le Mirebalais appellata, cujus caput est parochia Mirebeau, quæ forsan Petro amenti refugium præbere potuit.

o Quinipilus, idem, ait Glossarium, ac Canipulus, est ensis brevior aut cultellus: unde Gallica vox canif.

p Domina nostra de Cella (Notre-Dame de la Celle) monasterium in diœcesi Pictaviensi. De S. Maxentio alibi actum est. Ast major est difficultas in S. Theobaldo. Hic eremita Vicentinus in Italia variis in locis Galliæ colebatur: sed si lexica topographica consulimus, ejus cultus Gallia Septemtrionali et Orientali continebatur; ut cæterum Acta ejus ad diem XXX Junii illustrata monstrant [Act. SS. tom. V Jun., pag. 589.] . Est in hodierna diœcesi Lingonensi, districtu Calvimontano (Chaumont) parochia nomine St-Thiebault, olim prioratus Ordinis S. Benedicti, quum autem mater dicatur per omnes famosas memorias filium ob salutem circumduxisse, fieri potuit, ut etiam ad Lingonensem diœcesim peregrinata fuerit.

q Chavigniacum, quamvis hujusmodi nominisvaria sint loca, quæ gallice Chavigny appellantur, censemus tamen hic Chavenay indicari, locum in diœcesi Pictaviensi, districtu Laudunensi (Loudun).

r Non infrequens erat medio ævo sacrarum Reliquiarum ablatio, cujus exemplum habemus in monachis, qui clam abstulisse dicuntur corpora SS. Benedicti et Scholasticæ, et in Galliam transtulisse [Cfr Reynaud. Hagiol. Lugdun. pag. 543.] . Hinc monachus apostata, fugam meditatus, potuit sperare se gratiam initurum eorum, apud quos Reliquias deponeret.

s De Boscavio, seu Bosco-Cavo egimus supra Annotato h capitis II.

t Ignis sacer, etiam divinus et S. Antonii vocatus, grassabatur per Galliam sæculis XI et XII. Morbum describit Glaber; quem ex Theophilo Raynaudo excipio [Ibid. pag. 368.] , his verbis: Consumpsit quidam mortifer ardor multos, tam de magnatibus quam de mediocribus atque infimis populi, quosdam vero, truncatis membrorum partibus, reservavit ad futurorum exemplum.

* hesternæ

* radiare?

DE S. JOANNE DE CAPISTRANO, CONFESSORE ORDINIS FF. MINORUM, VILLACKI IN PANNONIA,

ANNO MCCCCLVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia (S.)

BHL Number: 4365, 4366, 4367

AUCTORE J. V. H.

§ I. Sancti elogia in Martyrologiis Romano et Franciscano; Vitæ compendium; biographi.

[Inter plurimos Sanctos Regularis Observantiæ insignis est] Incepta sæculo XIV ac consolidata Ordinis FF. Minorum S. Francisci reformatio, vulgo Observantium dicta, auctore præsertim Paulo Fulginate, ut narrat Waddingus ad annum 1368 § X [Annal. Min. tom. VIII, pag. 209. Edit. Rom. 1733.] , annitentibus imprimis S. Bernardino Senensi, et, cujus Acta hodie edimus, S. Joanne de Capistrano, mire, sæculo præsertim XV, effloruit, non solum eminentis sanctitatis, sed et scientiæ ac ministerii apostolici gloria. Eo enim sæculo, præter laudatos sanctos viros Bernardinum et Joannem Capistranum, quorum alter hodie, alter die XX Maji Martyrologio Romano inscribitur, numerat hæc reformatio, seu Observantia Regularis, inter Sanctos, ab universa Ecclesia Dei reverenter colendos, SS. Petrum Regalatum die XIII Maji, Didacum, die XIII Novembris ac Jacobum Picenum die XXVIII ejusdem mensis. Varii autem sunt, quibus cultum ecclesiasticum, consentiente Ecclesia, impendere licet ut ex Franciscano Martyrologio constat: BB. Matthæus de Agrigento, XXVIII Januarii; Antonius de Stronconio VI Februarii; Marcus de Monte Gallo XXVIII Martii, Angelus a Clavasio, XII Aprilis; Jacobus Illyricus seu de Bitecto XXVII ejusdem mensis; Archangelus a Calatafimo V Julii; Simon a Lipnica, XVIII Julii; Joannes de Dukla, XIX Julii; Petrus de Molleano, XIII Augusti; Bernardinus a Feltria, XXVIII Septembris; Bernardinus a Fossa VII Novembris; Gabriel Ferretti Anconitanus XIV Novembris.

[2] [S. Joannes Capistranus, in Martyrologiis laudatus;] Horum omnium, si S. Bernardinum Senensem, cujus discipulus fuit, excipias, antesignanus fuit S. Joannes de Capistrano, quem promiscue secundum opportunitatem et Joannem et Capistranum appellabimus. Ejus elogium hisce verbis facit Martyrologium Romanum: Apud Vilackum in Pannonia, Sancti Joannis de Capistrano Confessoris Ordinis Minorum, vitæ sanctitate et zelo catholicæ fidei propagandæ illustris, qui Taurinum arcem, validissimo Turcarum exercitu profligato, suis precibus et miraculis ab obsidione liberavit. Martyrologium Franciscanum, omissa liberatione Taurinensi, enucleatius virtutes et labores explicat: Apud Willackum in Pannonia, Sancti Joannis a Capistrano Confessoris, Ordinis Minorum, qui eruditione et vitæ sanctitate clarissimus, innumeros gentiles, judæos, hæreticos atque schismaticos reduxit ad catholicam fidem, et maximis pro Ecclesia perfunctus laboribus, quievit in Domino, miraculis in vita et post mortem celeberrimus, quem Alexander Octavus, Pontifex Maximus, Sanctorum fastis adscripsit.

[3] [cujusque Vitæ compendium] Quandoquidem multa et varia de S. Joanne Capistrano dicenda sunt, utile fore credimus, lectori exhibere synopsim Vitæ, quam Lucas Waddingus in suo libro de Scriptoribus Minorum adumbravit. Joannes Capistranus, sive a Capistrano, Brutiorum oppido, haud longe ab Aquila Marsorum urbe, nobili genere natus, anno millesimo trecentesimo octuagesimo quinto, Sancti Bernardini Senensis discipulus, socius, et in regimine exorientis Regularis Observantiæ successor, bis generalis vicarius, magistrum intrepide et viriliter defendit, adjuvitque in promovendo latriæ cultu nominis Jesu. Deinde ut sexto post mortem anno in Sanctorum numero referretur, obtinuit. Pusillam et humilem, parvis et despicabilibus initiis succrescentem Observantium familiam, multis impetitam adversariorum telis, verbo et opere potenter defendit, in multasque provincias longe lateque propagavit, data potissimum norma regiminis et doctrinæ. Eugenio Quarto, Nicolao Quinto et Callisto Tertio magno fuit adjutorio in reformandis hominum moribus, et fugandis e multis provinciis hæreticis, commissa sibi generalis inquisitoris fidei potestate. Octoginta sex loca Fratricellorum, in Italiæ perniciem incredibili numero coalescentium, in Piceno et Campania combussit. In Florentinorum Patrum consessu velut sol quidam refulsit. Fridericus Tertius, imperator, misso Ænea Silvio, obtinuit a Nicolao Quinto, ut in Germaniam mitteretur, populos docturus, et principes ad unionem et bellum contra Turcas excitaturus. Ex omnibus civitatibus et oppidis clerus et magistratus, sed et ipsi reges et aulici obviam procedebant, cum Reliquiis et Crucis vexillo, tamquam Angelum reverenter suscepturi, cantantes et passim repetentes: “Benedictus, qui venit in nomine Domini.” In Bohemia, Moravia, Silesia Hussitas, illorum fautorem et antesignanum, Joannem Rochezanam, pseudoarchiepiscopum Pragensem, repressit. Adamitas, turpissimum et obscœnissimum hæreticorum genus, in insulis lascivientium, penitus exstinxit. In Hungaria, Polonia, Bohemia, Germania, Austria præsertim, varias hæreticorum sectas calamo, verbo, inquisitoris auctoritate, qua fungebatur, perpetuo insectatus, plurimos ad Christi fidem convertit. Judæos nullo modo consistere passus, eorum coercuit usuras: plusquam quadraginta millia infidelium et schismaticorum Ecclesiæ catholicæ aggregavit.

[4] [ex Bibliotheca Waddingi exhibetur.] Turcarum imperatorem magna classe et ducentorum ferme millium exercitu, Europæ imperium sibi promittentem, fortissimamque Albæ Regalis in Hungaria arcem, munitissimum Christianorum propugnaculum, obsidentem, collecta crucesignatorum et rusticorum copia, captis tormentis bellicis et impedimentis, turpi fuga profligavit. In cujus rei memoriam Callistus Tertius, octavo idus Augusti, quo tantæ victoriæ nuntium accepit, celebrari jussit festum Transfiguratonis. Sexaginta annorum provectus ætate, quotidie ac fere sine intermissione prædicabat, concurrentibus undique ad audiendum centenis hominum millibus. Atque usque adeo omnes movebantur, ut fœminæ abusum in ornatu, viri ludorum instrumenta per omnes ferme civitates in unum contulerint, constructaque ingenti pyra sub dio concremarint. Tanta fuit hominis fama et sanctitudo, ut omnes illius temporis scriptores eum maximis celebrent encomiis, Æneas Silvius, Flavius Blondus, Cardinalis Cusanus, Hertmannus Scheydelius, abbas Trithemius: et Greogorius XV miraculis et meritis erga sedem Apostolicam celeberrimum, Beatorum adscripserit catalogo. Nos ortum, vitam, gesta et mortem per quartum, quintum et sextum tomum Annalium distribuimus. Factis præclaris vitæque sanctimoniæ, doctrinæ etiam accessit eminentia, theologiæ et juris utriusque peritus, multa scripsit; in quibus prudentia in rebus decernendis et sapientia in elucidandis utrinque elucent. Quæ Waddingus dicit gesta S. Joannis Capistrani distributa in tomos Annalium IV, V et VI, hæc in Annalium secunda, qua utimur, editione per tomos IX, X, XI, XII et XIII dispertita sunt.

[5] [Copiosius de eo scripserunt quatuor ejus Socii: Nicolaus de Fara,] Præter laudatos a Waddingo auctores, varii alii de Joanne Capistrano scripserunt. Nam ut omittamus aut hagiogaphos Ordinis Minorum, qui omnes Sanctos et Beatos sodales suos complexi sunt; aut historiographos, qui originem et incrementa Ordinis sunt prosecuti: S. Joannis Capistrani Vitam conscripserunt imprimis tres ejus socii, testes oculati gestorum; quibus proinde fides denegari non potest, maxime quum sint viri propter morum gravitatem et integritatem summe commendabiles et pleraque eorum dicta testimonio, ut postmodum monstrabimus, exterorum hominum confirmentur. Tres igitur Sancti Joannis biographi, non solum coævi, sed socii individui sunt Nicolaus Tellus de Fara, Christophorus de Varisio et Hieronymus Utinensis. Et quidem Nicolaus de Fara, præter Vitam a se concinnatam, scripsit etiam duas epistolas, in quarum altera, directa ad fratres suos provinciæ Tusciæ, opera et miracula, Viennæ a S. Capistrano patrata, enarrat: eamdem in decursu hujus Commentarii dabimus. Quod ad alteram spectat, referentem prælium et victoriam de Turcis relatam eam nuspiam reperi; sed hæc eadem a Nicolao in Vita S. Capistrani luculenter repetuntur, ut lacunam deficientis epistolæ implere possint. Rudi quidem, ait Hermann [Capistran. triumphans. pag. 629.] , sincero tamen perscribit stylo … omnia ejus scripta ab omni suspicione debent esse aliena; nam credibile non est, virum tam religiosum cum gravi suæ conscientiæ onere, Capistrani vanis ultra debitum voluisse laudibus studere. Hic postmodum, in Italiam redux, anno 1477 factus fuit provincialis vicarius in provincia S. Bernardini, in Vestinis [Cfr Wadding. Annal. tom. XIV, pag. 178.] .

[6] [Christophorus de Varisio,] Christophorus de Varisio, alter Sancti nostri biographus, ordinatiorem meo judicio conscripsit Vitam S. Capistrani. Fuit Christophorus, teste Hermanno [Capistran. triumph. pag. 627.] , ex præclarioribus Capistrani sociis, qui ex Italia in Germaniam pergentem fuerunt comitati. Iste ob virtutum excellentiam et agendi suavitatem provinciæ Bohemiæ et aliarum, tunc adhuc conjunctarum, Wratislaviæ in Silesia sub S. Capistrano anno 1453 electus fuit in provincialem vicarium, quoniam tunc nondum Observantium superiores vocabantur ministri, quum Ordo a Conventualibus non esset divisus, nec esset conveniens, quod provinciæ viderentur bicipites habere præsides. Hic vir ita his nationibus afficiebatur, ut statuerit cum iisdem usque ad mortem perseverare. Verum quum in capitulo generali, Mantuæ celebrato anno 1468, statutum fuit, ut provincia Austriæ, Bohemiæ et Poloniæ in tres divideretur, si ita summo Pontifici visum fuerit, atque quum viris doctis et in regimine expertis abundarent, ipsimet ex suis nationalibus, remissis Italis, vicarios elegerunt. Dum gubernacula istarum nationum remitteret Christophorus, regimen suum clausit pulcherrima epistola, qua ab omnibus et singulis veniam, flexis genibus, humillime petit, declarans insuper se intendere visitare Terram Sanctam, in qua Salvator noster pro peccatis nostris mortuus est, et ibidem vitam in pace terminare suam, nisi Deus, inquit [Capistran. triumph. pag. 627.] , in cujus manu viæ hominis positæ sunt, aliud de me decreverit. Utrum Christophorus, quod intendebat, impleverit, nobis non constat. Obiit Mediolani anno 1491 [Wadd. Ann. tom. XIV, pag. 498.] . Cæterum licet ordinatiorem dixerim Vitam, a Christophoro elaboratam, non est tamen, cur lucubrationem Nicolai de Fara respuamus, præsertim quum hic varia habeat, quæ apud Christophorum non reperiuntur.

[7] [Hieronymus Utinensis et Petrus de Sopronio:] Quamvis Hieronymus Utinensis inter socios S. Capistrani a Waddingo [Annal. tom. XII, pag. 8.] non recenseatur, non est tamen dubium, quin et ipse Sanctum in itinere Hungarico comitatus fuerit, id testante Joanne Tagliacotio, in epistola, quam post obitum Sancti viri scripsit, et infra edemus, his verbis: Hunc felicem obitum multo ornatius, multoque politius sciret describere venerabilis ille frater, Hieronymus Utinensis vir siquidem in dicendi genere præclarus, qui quemadmodum patrem beatum incolumem sua lingua suoque scribendi stilo politissimo decoravit, ita cunctis caritatis obsequiis suo sinu, suisque brachiis ipsum infirmum indefesse fovit atque nutrivit. Eædem laudes scribendi eleganter impenduntur Hieronymo etiam ab aliis; quamvis aliorum biographorum stilus præferendus videatur, quorum scribendi modus mihi simplicior et facilior appareat. Nihilominus ne quid desit eorum, quæ hactenus inedita delituere, prelo dabimus, prout correctum nobis obtingit exemplar, Hieronymi lucubrationem, præsertim quum presse sequens Nicolai de Fara vestigia, aliquando hunc elucidare possit. Est etiam quartus S. Capistrani socius, qui aliquid elaboravit in honorem magistri sui, Petrus Suproniensis, quem Waddingus cum cæteris Sancti viri sociis dicit virum religiosum et doctum [Ibid. pag. 80.] : opellam suam Præconizationem inscripsit; et vero est laudam effusio, quæ suspicionis quidpiam movere posset, nisi aliunde de meritis S. Joannis Capistrani abunde constaret. Tandem Waddingus conservavit nobis epistolam, in fine mutilam, scriptam ad S. Jacobum de Marchia, a Joanne Tagliacotio de supremo morbo S. Joannis Capistrani, quam in decursu hujus Commentarii § XXXIII dabimus. Evocatus a Sancto viro ex Italia, eum, contra Turcas pergentem, in parva navicula comitatus est, per cujus accessum innumerus Mahometanis apparuit exercitus, quo perterriti et clamoribus S. Capistrani dejecti, fuga sibi consuluerunt [Hermann. Capistr. pag. 630.] . Fuit dein a Calixto III in Hungariam missus ad perquirenda Sancti miracula: quam missionem secundo ei injunxit anno 1459 Pius II.

[8] [præter hos. Lud. de Monte Corvino Laur. Massonus, Joan-Bapt. Barberius,] Sed præter hos coævos, etiam posterioribus sæculis fuerunt, qui gesta S. Joannis Capistrani illustrarunt, maxime quia numquam interruptus fuit labor ejus canonizationis promovendæ, præsertim sub Leone X, Gregorio XV et Alexandro VIII, ut infra latius explicabitur. Certe anno 1523, seu paulo post obitum Leonis X, prodiit typis Vindobonensibus Vita S. Joannis Capistrani, forma, ut vulgo dicitur in Quarto: sed hunc librum, diu et undique quæsitum, hactenus reperiri non potuit. Aliam Vitam Neapoli edidit anno 1589, fr. Ludovicus Cœlestinus de Monte Corvino seu Leone, qui in continuatione Annalium Waddingi sub anno 1590 [Annal, tom. XXII, pag. 317.] vir doctus appellatur. Hujus Vitæ, qua caremus, mentionem facit alius Sancti biographus, Salvator Massonius Aquilanus, qui gesta Sancti italico sermone exposuit anno 1677: licet hinc inde, forsan vitio typothetæ, minus accuratus sit, habet tamen varia, quæ frustra apud alios quæsieris, quæque in hoc Commentario summæ nobis erunt utilitatis. Id singulare habet liber, quod dedicatus fuerit Urbano VIII a Laurentio Bernardo Massoni, puero septenni, qui, avi sui lucubrationem obtulit Pontifici. Joannes Baptista Barberius, Romanus, duplicem Vitam edidit, latine quidem anno 1662, italice vero, anno quo Sanctus solemni ritu canonizatus fuit ab Alexandro VIII, 1690: ad hoc, ni fallor, stimulatus multiplicibus miraculis et beneficiis, a Sancto tum sibi tum familiæ suæ collatis. Barberii narratio ad omnes numeros absoluta est; et si quid in infra dicendis de eo occurret, magis ad complementum rerum gestarum, quam ad earumdem castigationem pertinebit.

[9] [Euseb. Gonzalez, Amandus Hermann,] Eusebius Gonzalez Ordinis Minorum de Observantia in suo Chronico Seraphico, hispanice conscripto, bene longam Vitam S. Joannis Capistrani texuit: nam in referendis ejus gestis paginas 211 formæ, quæ vulgariter in folio appellatur, insumpsit. Usus aliorum laboribus, utpote qui anno 1774 scripserit, historiam Sancti universam nitide, diligenter et abundanter complexus est [Gonzalez. Chron. Serafica. Part. V, pag. I et seqq.] . Sed omnium copiosissime de S. Joanne egit Amandus Hermann, Ordinis Minorum Observantiæ, Bohemiæ exprovincialis, quandoquidem volumen majoris formæ 840 paginarum impleverit sub titulo: Capistranus triumphans, seu Historia fundamentalis de Sancto Joanne Capistrano. In hoc libro reperire est præcipua documenta, quæ res gestas Sancti explicare et illustrare possunt. Profecto occurrunt in initio singulorum fere capitum præfationes, a locis communibus plerumque deductæ, carmina frequentia, quibus ipsa narratio languescit. Verum hi nævi ejuscemodi sunt, ut nullatenus utilitati totius operis quidpiam decrescat. Id autem gravius, meo judicio, operi, certe erudito, objici potest, quod consequentem Vitæ totius narrationem non exhibeat; sed secundum variarum virtutum species lucubrationem suam dispertiat: unde necesse est, ut earumdem rerum repetitiones, quatenus variis virtutibus occasionem exerendi se præbent, sæpe recurrant; adeoque et lector non satis clare historicam gestorum seriem et nexum perspiciat. Idem vero censuit scriptor: quapropter in fine operis sui subjunxit Chronotaxim Vitæ S. Joannis Capistrani, quam per annos singulos evolvit [Hermann. Capistran. triumph. pag. 830 et seqq.] . Severior tamen est crisis Justi Fontanini, qui in suo Codice Canonizationum [Pag. 564.] dicit, Hermanni librum nihil, si bene meminerit, singulare habere, quod copiose non exstat in Annalibus Lucæ Waddingi. Varia enim habet Hermannus, quorum nullum, ut legenti manifestum est, apud Waddingum exstat vestigium, et hujus narrationem sæpe complet. Fefellit igitur Fontaninum, virum doctissimum, in hac re memoria; cui quidem in disciplinis historicis, vix umquam unice credendum est.

[10] [Crechia, Petr. Hermanus, Mich. Sintrel] Præter Amandum Hermann laudatum, alii ejusdem nationis Germanicæ operam suam contulerunt, ut gloria S. Capistrani latius propagaretur inter gentiles suos: et id quidem jure merito: licet enim varias Europæ regiones pro negotiis Ecclesiæ procurandis obierit, nulla tamen gens tantum debet Joanni Capistrano, quantum Germanica; quandoquidem Sancto præsertim debeat, et compositum fuisse cruce signatorum exercitum, et Turcam, Germaniæ impendentem, fugatum fuisse. Et vero suis non defuisse partibus Germaniam, monstrat zelus, quo causam ejus canonizationis, quæ per annis fere 250 ventilata fuit, constanter promovil, monstrant etiam libri, de ejus virtutibus conscripti. Jam supra diximus, Viennæ editam fuisse Sancti nostri Vitam anno 1523: ac deinceps non defuerunt, qui laudes ejus prædicarent. Sic anno 1691 prodiit Græciæ in Styria germanice Descriptio vitæ, virtutum et miraculorum Sancti Patris Joannis Capistrani [Memoranda Paraphrasis, id est: Denckwurdige Beschreibung von dem Leben, Tugende und Wunderwerken des H. Vatters Joannis Capistrani. in 4°.] . Viennæ Austriæ dedit anno 1754 auctor Crechia librum formæ majoris sub titulo: Insignis Thaumaturgus D. Joannes Capistranus. Sed nec postremis hisce temporibus obliterata est Sancti inter Germanos memoria. Nam Monachii in Bavaria Petrus Hermanus anno 1844 Sancti nostri Vitam, germanice edidit; eodem quoque idiomate idem præstitit Augustæ Vindelicorum anno 1847 Michael Sintrel. Ita ut grata permaneat Germania Sancto tutelari, qui eam ab atroci tyrannide olim immunem servavit.

[11] [Minorita anonymus [illeg.]ga.] Neque Belgium gloriæ S. Capistrani oblitum est; nam coram habeo Synopsim Vitæ, flandrice conscriptam et prelo datam anno 1758 a quodam Minore anonymo, qui etiam refert sub invocatione Sancti erectam confraternitatem, ut infra docebimus, Vexilliferorum civitatis Antverpiensis. Quod ad Galliam spectat, ignoro an aliquid speciale sive ante sive post canonizationem ad promovendam S. Capistrani gloriam præstiterit. Waddingus quidem docet, Arthurum a Monasterio Vitam Sancti compendiose Gallico sermone scripsisse [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 418.] ; sed hujus lucubrationis in specie non meminit laudatus Waddingus in sua Bibliotheca V° Arthurus, quapropter credo hanc qualemcumque Vitam reperiri inter eas, quas Floribus Sanctorum Ribadineyræ addidit [Cfr Bibl. Minor. V°. Arthurus.] . Quod minus mirandum est, quoniam aliquot ab obitu Sancti annis incepit rivalitas, inter regnum Francicum et Austriacum per sæcula ardens. Certe jam ab anno 1542 Franciscus I, rex Galliæ, fœdus cum Turcis pepigerat, quod pactum perstabat sub Ludovico XIV, sub quo Alexander VIII anno 1690 cælestes honores S. Joanni decernendos ab omnibus fidelibus esse pronuntiavit. Id certe conferre quidpiam potuit, ut Fratres Minores modestius sese gererent in promulganda Sancti gloria. Huc etiam facit, quod anno 1690 vix dum compositæ essent graviores controversiæ, sub Innocentio XI, anno 1689 mortuo, excitatæ. Inter tot autem monumenta rerum a S. Joanne gestarum eos solos biographos edendos ex integro selegimus, qui fuerunt Sancto coævi et laborum socii, et hactenus inediti delituerunt; alios autem scriptores solum elucidationis causa adhibebimus; memores enim sumus consilii, a principio hujus operis constanter servati, quo Acta Sanctorum, ut in fronte singulorum tomorum scribitur, damus ex latinis et græcis aliorumque gentium monumentis, servata primigenia veterum scriptorum phrasi. Hæc tamen omnia ita præstanda sunt, ut ipsa Sancti alicujus Acta completam omnique ex parte absolutam ejus imaginem referant. Hæc iis dicta sunto, qui censent res cæterum notas et omnium manibus aliquando tritas, a nobis omittendas fuisse [Crf Journ. de Brux. 1860.] . Porro imminente Viennæ Austriæ Turca, Innocentius XI anno 1683 jusserat, ut ad avertendum tantum malum, præter alias supplicationes, in templo Aracœlitano Romæ publicæ venerationi exponeretur super altari maximo effigies S. Joannis Capistrani cum luminibus, diu noctuque ardentibus [Hermann. Capistr. triumph. pag. 732.] et parta victoria, festum SS. Nominis Mariæ, quotannis Dominica infra Octavam Nativitatis ejusdem Virginis celebrandum instituit, ut legere est in Breviario Romano. Quæ hactenus de biographis S. Capistrani commentati sumus, maxima ex parte debemus benevolentiæ et amicitiæ viri insignis, doctoris Petri Cernazay Utinensis, qui, donec vixit, nullis sive laboribus sive sumptibus pepercit, ut operi Bollandiano utilissimas suppetias feret. Deus ipse per Sanctorum intercessionem sit merces ejus magna nimis!

§ II. Locus Sancti natalis; parentes; annus et dies nativitatis; gesta in juventute.

[Natus Capistrani] Capistranum, oppidum in Aprutio Ulteriori regni Neapolitani, diœcesis, si mappam ecclesiasticam in Atlante historico Sprunneri num. LXX consulo, Aquilanæ, solum natale et cognomen S. Joanni præbuit. Joannes Bapt. Barberius in Vita italice scripta dicit [Pag. I.] , Capistranum ad diœcesim Sulmonensem spectasse. Verum quidem est Capistranum ad Aprutium Ulterius, teste citato Barberio, pertinere, Sulmonam autem, juxta Orlendium [Orbis sac. et prof. tom. IV, pag. 1824.] , ad Citerius. Nihilominus constans est scriptorum sententia, bulla canonizationis confirmata, Capistranum oppidum intra diœcesim Sulmonensem, licet propter abbatiam S. Petri ejus territorium sit, ut vulgo dicitur, nullius, contineri [Giustiniani. Dizionar. del regno di Napoli. V°. Capistrano. Et Lubin. Notit. Abbat. Ital. pag. 79.] Bulla quidem Canonizationis aperte dicit [Just. Fontanin. Codex canoniz. pag. 558.] : Capistrani, Marsorum oppido, in agro Aquilano, inque episcopatu Sulmonensi ortus est Joannes. Sic utcumque explicatur error, qui in Sprunnerianam mappam irrepsit. Cæterum est locus non ignobilis, muro, ait Hermann [Capistr. triumph. pag. 3.] , et arce circumdatus, qui, teste Henrico Bacci [Brevis descript. regni Neap. Apud. Grævium. Ther. antiquit. Ital. tom. IX, vol. I, pag. 113.] , olim familias CXLII, tunc vero, quando auctor scribebat, anno 1629, familias CXCIII capiebat. Anno 1447 ipse S. Joannes suis prædicationibus concives Capistranenses excitavit ad ædificandum fratribus suis conventum, qui indicio columbarum, post volatum quiescentium, constitutus est in loco, a conjuge comitis Celani concesso [Wadding. Ann. tom. XI, pag. 312.] , ut infra pluribus explicabimus.

[13] [parentibus nobilibus quidem,] Parentes, omnium consensu, S. Joannes nactus est nobiles. Christophorus a Varisio in Vita edenda num. I. De quo, ait (oppido Capistrano) parentes Beati Patris nostri, Fratris Joannis, moribus et vita et parentela perspicui, originem traxerunt. Ast recentiores omnes referunt, patrem Capistrani alienigenam fuisse, qui cum Ludovico Andegavensi, filio Joannis II, regis Galliæ, in regnum Neapolitanum armatus venerat. Causam belli, late Ludovicus Muratori in suis Annalibus Italiæ sub anno 1382 expositam [Annali. d'Ital. tom. VIII, pag. 390. Edit. Monœc. 1763.] , paucis indicamus. Joanna, regina Neapolitana, ad partes Clementis VII, a cardinalibus, Urbano VI rebellibus, electi, deflexerat. Quapropter Urbanus VI, tamquam supremus regni dominus, reginæ exauctoratæ substituerat Carolum Dyrrachinum: sed Joanna regina, condito testamento datisque publicis litteris, heredem regni sui instituerat Ludovicum Andegavensem. Uterque igitur rivalis, collectis copiis, jura sua defendere satagebat. Paulatim tamen deferbuit belli ardor, et uterque partem regni occupavit ac heredibus reliquit. Pater autem S. Joannis ab omnibus perhibetur, quasi partes Ludovici Andegavensis secutus fuerit, quamvis ipse gente fuerit Germanus. Attamen Thomas Cataneo [Vita di S. Giov. di Capistrano, pag. 2.] vult, invitis, ut ipse fatetur, plerisque aliis, patrem S. Joannis Gallum credere, quia opinatur Gallorum exercitum ex Gallis coaluisse. Et certe Andagavensem ex popularibus suis copias conscripsisse extra dubium est: quin consequens tamen fiat, virum natione Germanum adlegi non potuisse: præsertim quum illa ipsa tempestate Lando quidam, comes Germanicus, multos conterraneos secum haberet milites, qui nunc huic, nunc illi parti, secundum spem majoris pecuniæ, adhærebant [Muratori. Annal. d'Ital. tom. VIII, pag. 286.] . Imo hoc ipso tempore Joannes quidam Theotonicus inter duces Ludovici Andegavensis numeratur [Murat. Scriptt. rerum. Ital. tom. XXI, col. 44.] .

[14] [sed incertum; an pater Teutonicus fuerit, aut parte Andegavensi adhæserit;] Ratio itaque, a Cataneo allegata, non satis idonea videtur, ut negemus patrem S. Capistrani Germanum gente fuisse, et Germaniam patriam parenti Sancti nostri libenter assignamus. Verum alius nos pungit scrupulus: videlicet an dictus pater Ludovicum Andegavensem secutus fuerit. Quamvis enim Germanus miles Gallica signa sectari potuerit; tamen multo plures Germani in exercitu Caroli Dyrrachini fuerunt. Nam cum magnis Hungarorum copiis Dyrrachinus Verona Neapolim venit, et sine dubio ex Hungaria per Germanicas provincias in Italiam tendens, Germanum militem sibi adlegit [Murat. Annal. tom. VIII, pag. 383.] . Et hactenus æqua lance utraque opinio se librat. Verum si attendimus, S. Joannem nostrum, aliquot post annis, summam apud Ladislaum regem, Caroli Dyrrachini filium, invenisse gratiam, satis propendeo in sententiam, qua Capistrani pater parti Dyrrachinæ annumerandus diceretur. Nempe Ladislaus, memor obsequii, a parente præstiti, filium pro patre remunerari voluerit. Si contra Capistrani pater factioni Andegavensi adhæsisset; non sat facile nobis persuademus, Ladislaum, contra morem regum, immemorem injuriæ, olim impactæ, filium inimici sui, Joannem, adhuc juvenem, tantis honoribus, quos infra exponemus, cumulasse. Unde mihi verisimilior est sententia, patrem S. Joannis Capistrani et germanum natione fuisse, et partes Caroli Dyrrachini secutum. Et quidem utri factioni, quæ Neapolitanum regnum dividebat, adhæserit S. Capistrani pater, nullus coævorum manifestat: posteriores autem biographi, legentes hanc militiam tempore belli Andegavensis accidisse, facile eam Andegavensi duci adscripserunt.

[15] [nomen patris germanicam originem indicat,] Aliud produnt iidem biographi; nempe patrem Sancti nostri nomen Her seu Hera gentilitium habuisse [Masson. Vita, pag. 4, Barber, Vit. Ital. pag. 2.] . Her germanice, quemadmodum et flandrice, significat Dominus: fieri potuit, ut unus alterque commilito, ex Germania accitus, herum suum tali titulo compellaret, qui titulus, italicis auribus forsan insuctus, quasi nomen gentilitium familiæ acceptus fuit. Cæterum et id nomen, familiis quibusdam inditum, adhuc retineri, non dissitemur: quapropter si quis nomen Her patri S. Joannis gentilitium fuisse defendere velit, non repugnabimus. Porro nomen matris Sancti nostri nemo prodidit: omnes tradunt, illam ortu Capistranensem fuisse et genere nobilem, ejus morum integritatem uno ore laudant; cujus indicium est, quod, mortuo marito, et Joanne nostro infantili eloquentia suadente continentiam, ipsa in viduitate sancta permansit usque ad mortem. Cataneus dicit Joannem sexennem patre fuisse orbatum [Vita pag. 2. Barber. Vit. ital. pag. 3.] ; Christophorus de Varisio num. I, habet: Qui dum adhue puerulus esset, patre, viam universæ carnis ingresso, orbatus, matri superstiti, quasi jam se futurum prædicatorem euangelicum indicaret, cœpit continentiam vidualem prædicare. Sunt biographi, qui scribunt, Sanctum ante mortem patris Perusiam studiorum causam fuisse amandatum [Masson. pag. 4.] : verum id non convenit cum dictis Christophori num. 1: Traditur dehine (id est post persuasum matri statum vidualem) artibus liberalibus imbuendus, in quibus super omnes coætaneos suos adeo brevi tempore profecit, ut omnes de ejus subtili ingenio mirarentur. Postmodum ad civitatem Perusinam, ut in ea juri pontificio pariter et civili studeret, destinatur. Certe neque hæc super coætaneos eminentia, neque omnium admiratio puero sexenni obtigisse credendum est, atque coævi testimonium abunde docet litteras Joannem Capistrani, jus utrumque Perusiæ addidicisse.

[16] Cataneus dicit paulo post patrem etiam matrem S. Capistrani obiisse [Vita pag. 3. Barber. Vit. ital. pag. 3.] : non satis accurate. [ejusque posteritas Capistrani perseverat.] Nam ipse Sanctus, narrans, ut infra ostendemus, suæ Vitæ mutationem, dicit se reddidisse dotem, matrimonio suo paratam, matri suæ. Erat autem tunc annorum triginta. Idem agens de patre suo, refert illum varios filios, præter Joannem, generasse. Quod cæterum indicant verba Cœlestini Ludovici di Monte Corvini, citata a Massonio [Masson. Vit. pag. 4.] : Inter alios filios habuit pater hunc beatum Joannem: verba italica latine reddo. Et paulo infra laudatus Massonius refert [Ibid. pag. 5.] , mortuo S. Capistrano, familiam ejus remansisse, eamque adeo multiplicatam fuisse, ut repleat hodie (id est anno 1627) terram Capistranensem, sumpto cognomine Del Tedesco in memoriam sui auctoris Germani seu Teutonici, quod nomen italicum Tedesco indicat. Addit vero Massonius [Ibid. l. c.] : Quamvis autem non omnes eamdem domum, in qua S. Joannes natus est, quæque adhuc exsistit, incolant, conservatur tamen hactenus aliqua supellex istorum temporum, quæ, tamquam usui Sancti olim deputata, ab incolis Reliquiarum instar habetur. Quod si vera sint Massonii asserta, (et civem Aquilanum, Capistrano conterminum, fugere non potuerunt) omnino verisimile est, S. Joannem habuisse fratres, qui familiam propagarunt: nec alia ratione explicari potest Capistranensis traditio circa familiam del Tedesco, quasi ex patre S. Joannis prognatam, adeoque Sancto cognatam. Verumtamen Hyacinthus Sbaralea in Supplemento Bibliothecæ Waddingi dicit Sanctum ex nobili Chiolorum familia ortum [Pag. 401.] , quin tamen assertionem suam veram esse, ostendet.

[17] [Anno 1386,] Circa annum et diem, quo natus est S. Joannes Capistranus, variant scriptores: quorum proinde sententias exponemus. Henricus Sedulius, Ordinis Minorum, in sua Historia Seraphica [Pag. 393 et 416.] , censet Sanctum anno Christi 1393 lucem aspexisse. Idque monstrare nititur ex eo, quod Sanctus septuagenarius anno 1456 obierit: sed admissa ætate septuagenaria, quam allegatis testimoniis firmat ipse Sedulius, jam non ultimam decadem sæculi quarti decimi, sed ad penultimam, pertinere debet S. Joannis annus natalis: neque prætendi potest hallucinati Sedulii errorem esse typothetæ; tum quia ipse manifeste conatur opinionem dicentium, Sanctum anno 1383 aut 1385 natum fuisse, refellere, tum quia sermonem suum his verbis concludit [Masson. Vit. l. c.] : atque adeo natus est anno 1393 circiter, non 1383. Satis igitur constat, ipsa rationum momenta, a Sedulio adducta, Sedulii opinationem funditus destruere. Salvator vero Massonius annum Sancti natalem anno 1365 consignat, dicens [Vita pag. 4.] : Ad lucem hujus mundi venit Beatus Pater anno redemptionis nostræ 1365 die XXV Junii, die sabbathi, hora XXI diei, id est secundum horologium vulgare, hora circiter quinta vespertina. De die natali agemus infra; sed quod ad annum spectat, omnino labitur in errorem: nam S. Capistranus, nonagenarius fuisset, quando arduum cruciatæ prædicandæ et dirigendæ munus suscepisset: quod nullus certe biographorum tacuisset et miraculi instar habendum esset, beatum virum in descrepita ætate laboriosissimam missionem et suscepisse et perfecisse. Cæterum errorem typographicum libenter admitto: nam annus 1365, signatus littera dominicali E, habebat diem XXV Junii incidentem in feriam quartam hebdomadis.

[18] [die XXIV Junii, ipso Capistrano] Vero propriora habent, qui dicunt, Sanctum anno 1385 natum esse [Catan. Vit. pag. 2. Barber. Vit. lat. pag. 2. Vit. ital. pag. 1. Hermann. pag. 7.] . Idem censuerat Waddingus sub hoc anno [Annal. tom. IX, pag. 68.] : sed dein mutata sententia; annum natalem sequentem statuit, videlicet 1386, quando de Sancti obitu egit [Ibid. tom. XII, pag. 405.] . Utraque sententia satis firmum habet fundamentum. Scilicet quandoquidem apud omnes certum indubitatumque sit, S. Capistranum diem supremum obiisse XXIII Octobris anni 1456, opinantibus pro anno natali 1385 favet inscriptio sepulcralis, quæ sic habet [Hermann. pag. 6. Wadding. tom. XII, pag. 413.] : Vixit annos XXXCI, menses III, dies XXII. Ex quo consequitur, illum natum esse die II Julii 1385. Verum omnes, quotquot vidi, diem ejus natalem in festo nativitatis S. Joannis Baptistæ, etiam illi qui, probabilius errore calami, diem XXV Junii assignant, reponunt. Censeo itaque, tanti faciendam non esse inscriptionem sepulcralem, tardius tumulo impositam; et standum esse testimonio ipsius S. Capistrani, qui in epistola, scripta ad Marcum Bononiensem, vicarium generalem, Judemburgo kalendis Maji 1455 dicit: In festo nativitatis S. Joannis Baptistæ intrabo septuagesimum annum; in festo B. P. N. Francisci intrabo quadragesimum in Religione. Hæc verba citant Amandus Hermann [Pag. 7.] et Lucas Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 405.] : sed damno nostro, contenti hisce verbis, reliquam epistolam omittunt: nec eamdem apud alios scriptores reperire mihi contigit.

[19] [id testante.] Verum integræ istius epistolæ exhibitio ad curiositatem magis, quam ad fidem faceret; quum Waddingi et Hermanni fidem nemo facile elevet, aut falsos illos esse in legenda epistola suspicetur. Adeoque ex fragmento supracitato habemus S. Capistranum anno 1455 in festo nativitatis S. Joannis Baptistæ, seu die XXIV Junii, annum ætatis sexagesimum nonum complevisse, et septuagesimum inchoasse: proindeque et anno sequenti, qui fuit Sancto emortualis, septuagesimum complevisse, cui si addamus menses tres et dies XXX non completos, attingimus diem XXIII Octobris anni 1456. Ex quibus conficitur Sanctus die XXIV Junii anni 1386 primam lucem aspexisse. Sepulcro itaque inscribi debuisset: Vixit annos LXX, menses III, dies XXX. Quod vero non ponatur quatuor mensibus supra, annos septuaginta vixisse, ratio est, quod dies trigesimus, quo obiit, dies completus non fuit, quapropter quartum mensem, deficientibus aliquot horis, non complevit. Waddingus autem, qui ortum S. Joannis ad annum Christi 1385 consignaverat [Ibid. tom. IX, pag. 67.] , motus testimonio supracitato, errorem suum correxit, dum sub anno 1456 sancti viri obitum referret [Ibid. tom. XII, pag. 405.] . Cæterum quum, ut supra monstravimus, inscriptio sepulcralis vitio non careat in enumerandis diebus, nulla idonea occurrit ratio, ut defendamus, sine errore annos ætatis sculptos fuisse, præsertim quum numeri inusitato satis more sculpti sunt; nempe XXXCI pro LXXI: quamquam ex schedis, nuper ex Hungaria ad nos a P. Colmanno Rosti transmissis, insculptum dicitur: VIXIT ANNOS LXX, MENSES III, DIES XXII. Ita ut error solum in numerandis diebus exsisteret. Sed testimonium ipsius Sancti omni exceptione est majus, nec cuicumque alteri cedere debet.

[20] [Perusiæ studet legibus] Quo tempore S. Joannes Capistranus juveniles annos agebat, missus fuit, absolutis studiis humanioribus, Perusiam, quæ studio legum florebat. In ea enim academia, anno, ut notat Raynaldus § XVII, 1308 a Clemente V fundata, et anno, teste eodem scriptore § XLV, 1321 a Joanne XXII amplificata, adjectis videlicet disciplinis medicis et philosophicis, Capistranus noster egregios doctores utriusque juris nactus est. Certe ipse Capistranus, ut refert Salvator Massonius [Vita pag. 7.] , testatur se audivisse Petrum de Ubaldis, celeberrimum legum interpretem. Sic parte tertia Speculi Clericorum hæc verba, quæ ex Massonio cito, habet [Ibid. l. c.] : Illustrissimus doctor meus, Dominus Petrus de Ubaldis de Perusio, germanus illustrissimi et famosissimi doctoris, domini Baldi, nec non et domini Angeli de Perusio. Eodem quoque modo in Defensorio Tertii Ordinis S. Francisci citat magistrum suum Petrum de Ubaldis his verbis [Ibid. l. c.] : Mei eximii illustrisque doctoris, Petri de Ubaldis de Perusio, germani illustrium et clarissimorumque doctorum D. Baldi et D. Angeli de Perusio, vestigia secutus. Ac tandem [Ibid. l. c.] : Illustris, inquit, et famosissimus dominus doctor meus D. Petrus de Ubaldis de Perusio in suo tractatu canonicatus episcopalis. Petro de Ubaldis adjungit Barberius fratrem ejus, Angelum, tamquam S. Capistrani doctorem [Barber. Vit. ital. pag. 4.] . Et hunc summi nominis virum fuisse, testatur consultatio ejus in lite, ventilata inter Theodorum, Marchionem Montis Ferrati et Amadeum, comitem Sabaudiæ, ut videre est in Historia Montis Ferrati Benvenuti de S. Georgio, apud Muratorium [Scriptt. tom. XXIII, col. 657.] . Porro Hyacinthus Vincioli Perusinus, apud Dominicum Manni [Osservaz. sopra i sigilli antich. tom. VII, pag. 69.] , agens de celebrioribus jurisconsultis in suo opere: Ad imperialium constitutionum libros IV Observationes, de hisce refert sequentia: Baldus Perusinus, ex Ubaldorum familia, Angelum et Petrum habuit fratres, itidem jurisprudentia celebres: et scripta unusquisque eorum plura reliquerunt. In sigillo, ibidem exhibito, videre est Ubaldorum arma gentilitia.

[21] [sub optimis magistris] Ex hisce videmus, S. Capistrano celeberrimum obtigisse juris doctorem, et quamvis Baldi celebrior videatur fama, aliorum tamen fratrum laus apud posteros obliterata non fuit. Imo ipsum Baldum aliquando Perusiæ leges interpretatum fuisse, ex laudato Mannio habemus, docente, Baldum Perusia Ticinum a Joanne Galeatio de Vice-Comitibus anno 1391 evocatum fuisse [Ibid. pag. 76.] . Unde consequitur Sanctum nostrum, tunc temporis septennem, Baldi discipulum non fuisse. Nam S. Capistranus addiscendo juri utrique decennium impendit, ut habet ejus biographus Christophorus de Varisio num. 1: Ad civitatem, inquit, Perusinam, ut in ea juri pontificio pariter et civili studeret, destinatur. Mansit ibidem decem ferme annos, et in tantum facultati illi operam dedit, ut omnes, consilio indigentes, dimissis doctoribus, non mediocriter famosis, ad eum pro consilio recurrerent. Atque hæc, absoluto decennali legum cursu, contigisse arbitramur; qua opinatione nihil nos laudis Sancto detrahere putamus. Nam, ut ex num. 16 elicere est, annos natus triginta Minorum habitum suscepit, adeoque hæc supra ipsos scientiæ magistros eminentia, civium favore juveni necdum tricenario concessa, tantæ est gloriæ, ut majorem ambire velle, instar miraculi habendum esset. Quapropter concursus civium ad Capistrani exquirenda consilia in hoc credimus incidisse tempus, quando jam a Ladislao rege administrandæ reipublicæ admotus fuerat.

[22] [summa cum laude;] Jam supra num. 14 animadvertimus, benevolentiam, Capistrano a Ladislao rege impensam, aliquod fundamentum præbere opinioni, qua pater Sancti Carolo Dyrrachino magis, quam Ludovico Andegavensi adhæsisse dicendus esset, adeoque biographos ita esse explicandos, ut quando dicunt, patrem S. Joannis cum Ludovico Andegavensi Neapolim venisse, id ita intelligendum sit, quatenus Andegavensis irruptio occasionem dederit, ut miles, etiam Germanicus conscriberetur a Carolo rege adversus Ludovicum: quo sensu verissimum est, patrem S. Joannis Capistrani, virum Teutonicum, cum Ludovico Andegavensi Neapolim descendisse, eo tamen consilio, ut Ludovicum a regno arceret, et jus Caroli sartum tectum servaret. Hac ratione facilius capimus, quomodo regis benevolentiam acquisiverit Capistranus, quando patrem in filio, cæterum egregio, remunerare rex intenderit. Porro explicandum restat, quo tempore et quomodo Ladislaus rex Joannem nostrum ad administrandam rempublicam Perusiæ, quæ est civitas juris pontificii, adhibere potuerit. Sæpe Ladislaus, vario obtentu, Romam occupavit: sed Perusinum ejus regimen in tale incidere debet tempus, quod cum chronotaxi vitæ S. Capistrani conciliari possit. Nullum autem aptius tempus invenimus, quam annus vulgaris 1412, ætatis Joannis nostri XXVII. Etenim, ut sub hoc anno § III scribit Raynaldus [Annal. Baron. continuat. tom. VIII, pag. 344. Edit. Luc. 1752.] , die XV Junii inter Joannem XXIII et Ladislaum Neapolitanum compositum fœdus fuit, quo inter alias pactiones Ladislao oppignorabantur civitates Asculum, Viterbium, Perusia, Beneventum, donec ipsi Joannes XXIII solveret ducenta ac viginti aureorum millia: quæ pecunia juxta hodiernam monetam 48,000,000 francos efficeret [Acad. des Inscript. et Belles-Lettres, mém. de savants etr. tom. I, pag. 278.] .

[23] [unde a Ladislao rege judex] Atque ad hoc fere tempus revocanda putamus initia capessendæ reipublicæ, quam suscepit Capistranus noster. Etenim istud tempus multo citius statui non potest, tum propter decennale ejus graviarum disciplinarum studium, tum propter ætatem minorennem; neque vero multo tardius, quia, ut monstrabimus infra, anno currentis sæculi XVI institutum Franciscanum amplexo tempus aliquod concedendum est, tum ut regis Ladislai familiaritatem captaret, tum ut per varios gradus ad summa regni officia ascenderet. Statuto autem anno 1412 tamquam initio gratiæ apud regem conciliatæ, solidum habemus quadriennium, simulque ætatem Joannis talem, ut nemo miretur eum regimini civitatum et juri dicendo præpositum fuisse. Neque vitio Capistrano nostro vertendum est, quod jussu regis sui civitatem Perusinam, quæ erat ditionis pontificiæ, rexerit. Ex dictis manifestum est, hanc civitatem oppignoratione temporarie, attamen legitime, Ladislao regi cessisse: adeoque hominem Aprutinum, ortu suo coronæ Neapolitanæ obligatum, potuisse innoxie judicis officium obire. Quamvis autem regi serviret, omnium judicio perfidissimo et profligatissimo, ipse tamen Joannes, ut testatur Christophorus biographus num. 2 tanta sapientia et prudentia omnia peragebat, tanta maturitate cuncta disponebat, tanta severitate justitiæ malos puniebat, tanta denique clementia bonos fovebat, ut circumquaque fama ejus divulgaretur, et in dies regi carior et familiarior efficeretur.

[24] [constituitur.] Incorruptum justitiæ studium ostendit Capistranus, quando Perusiæ judicis officio fungebatur. Factum ex Waddingo refero [Annal. tom. IX, pag. 68. Cfr. Barber. Vita ital. pag. 6.] : Obtulit ei quidam vir potens magnum auri pondus, si capitalem ferret sententiam in quemdam suum inimicum, sub Joannis jurisdictione vinctum, et in ejus subselliis judicandum: quod si aliter faceret, minas mortis adjecit. At ille intrepidus solam justitiam et veritatem præ oculis habens, non solum in hominem sententiam mortis non tulit, verum, comperta veritate, insontem declaravit. Refertur quoque a Salvatore Massonio, qui illud se in adolescentia sua a senibus narratum testatur [Vita pag. 7.] , quod nempe judici Capistrano non raro incumberet damnare accusatos, non confessos, ad torturam: verum extorta tali ratione reorum confessio dubia et incerta illi videbatur. Quam dubitationem ut aliquando discuteret, tale iniit consilium. Ipse Capistranus secreto ad equile descendit, et clam omnibus ephippium aufert et secretissime abscondit. Post agazonem suum vocat, et ut equum sternat, injungit. Famulus, brevi redux, lamentatur ephippium ablatum: herus eum furti accusat, post multas minas, instructa lite, torturæ applicari jubet. Tormenta aliquandiu innocens sustinet, sed crescente dolore, famulus confitetur se furem, ephippium, in loco quodam occultum, designat: sed quum minime istic reperiretur, denuo tormentis exagitatur, ac demum fatetur se cuidam nominato pro tanta pecunia ephippium vendidisse. Capistranus, hac experientia edoctus, resarcito damno illato, pœnitens facti atrocis, statuit sibi deinceps a talibus adminiculis detegendi criminis abstinendum.

§ III. Mirabilis Sancti vocatio ad Ordinem FF. Minorum.

[Rerum humanarum] Ad altiores continuo eluctabatur honoris gradus Capistranus, jamque pactis sponsalibus cum divite et nobili puella Perusina, totum se rebus mundanis dedere cogitabat, quando repente alios induit animos, et humili Sancti Francisci instituto nomen dedit. Salvator Massonius docet varios varias adduxisse causas tantæ conversionis; quæ quidem inter se minime pugnant; sed recte inter se conveniunt; imo et convenire debent, quum omnes causæ istiusmodi mutationis et veræ, et suapte natura tales sint, ut vanitatem rerum terrenarum homini cordato indigitent. Igitur causam assumpti habitus Minorum indicat Paris de Puteo seu Del Pozzo, celeber jurisconsultus, qui ab anno 1413 ad 1493 vixit [Cfr Biogr. Univ. supplement V° Pozzo.] , in suo tractatu de syndicatu, in verbo, sequitur modo notabilis quæstio num. 3 his verbis, quæ ex laudato Massonio refero [Vita pag. 9 et seq.] : Et volo, lector, quod habeas unum memorabile dignum in simili. Rex Ladislaus inquiri facit unum comitem regni et filium de proditione: et facto processu per judices magnæ curiæ Vicariæ, inter quos erat unus judicum, tunc * frater Joannes de Capistrano, qui retulit regi, quod comes erat in pœna decapitationis, tamen filius erat innocens et liberandus. Jussit propterea rex comitem decapitari; et filium non decapitari, sed sententialiter ficte condemnari ad mortem, deinde ad supplicium duci eum patre, et, decapitato patre, liberari. Et hoc facto; decapitato patre, filius præ timore pene illico mortuus est. Propter quod frater Joannes de Capistrano, tunc sæcularis et judex magnæ curiæ existens, conscientia motus, quod innocentem condemnaverat, quia ex causa condemnationis mortuus fuerat; adivit regem et renuntiavit officio, nolens amplius servire dominis temporalibus, sed Deo: et intravit Religionem mendicantium S. Francisci, et fuit vir magnæ religionis et miræ sanctitatis, ut in diebus nostris intelleximus et vidimus. Hactenus Paris de Puteo.

[26] [tum ex injustitia hominum,] Hæc eadem ex citato Paride narrat Joan. Vincentius Ciarlanti in suis Monumentis Samnii, additque nomen Comitis fuisse, Ladislaus Artus, Comes S. Agathæ [Mém. histor. del Sannio. pag. 410.] . Thomas Cataneus, in Vita S. Joannis [Vit. ital. pag. 7.] , tragœdiam, jam satis atrocem, novis, nec alibi, quod sciam, reperiendis circumstantiis adornat. Videlicet Ladislaum regem voluisse filii unici necem, ut feudum derelictum, nempe S. Agathæ comitatum, ad jus regium postliminio devolveretur. Ne vero injusta damnatione infamiam nomini suo inureret, adhibuit Capistranum, virum justum et probum, cujus sententia, licet severa, ab omnibus admitteretur. Sed Capistrano recusante, tanto sceleri adminiculare; rex, sperans, ficta condemnatione et mortis simulacro mortem, etiam sine gladio, filio comitis subsecuturam, adhibendam præcipit simulationem, quæ, ut vidimus, funestum exitum sortita est. S. Capistranus autem, pœnitentia motus, nemine conscio Neapoli exiit: sed rex, facti pœnitentiam sive profitens sive fingens, judicem Curiæ denuo allexit conferendo eidem novam ac supremam dignitatem, præfecturam scilicet omnium judiciorum regni. Hæc Cataneus, qui fontem, ex quo hæc hausit, non indicat. Equidem credo, similes eventus, quemadmodum et num. 24 narratum torturæ experimentum, disposuisse Joannis nostri animum ad meliora et tutiora capessenda consilia: verum, nisi fallat nos reliqua vitæ series, nequaquam eum sine ambagibus ad induendum S. Francisci habitum, ut mox videbimus, induxit subitum facinus.

[27] [tum ex propria calamita te,] Etenim in hoc conveniunt omnes coævi biographi, occasionem mutandæ vitæ proximam a captivitate Perusina et visionibus mirabilibus in ea habitis, derivandam esse. Inquirendum porro est in tempus istius captivitatis, in causam ac tandem in modum, quo ex eadem elapsus est, ut ad Ordinem S. Francisci confugeret. Waddingus, erronee accessum S. Capistrani ad Ordinem cum anno 1414 componens, causam captivitatis hisce verbis exponit [Annal. tom. IX, pag. 358.] : Ladislai, regis Siculi, partes secutus, Perusinos apud quos studuisse et jus dixisse diximus, habuit invisos. Voluerunt illi injustum regis jugum excutere et ad Pontificis Romani obedientiam redire; atque hinc nati bellorum tumultus, quos ut compesceret, dum strenue laborat Joannes, a Perusinis extra urbem capitur, et Brufam (oppidum est quarto ab urbe lapide) ductus, duro carceri mancipatur. Ibi diu jacuerat inglorius, qui imperiose gloriari solebat. Sperabat ille se vel pretio redimendum, vel prece liberandum a Ladislao rege, sed frustra: multis enim mensibus in carceris squalore oportuit mereri. Animadvertendum imprimis Ladislaum regem initio augusti (aliis aliam diem signantibus) anni 1414 supremum diem obiisse [Muratori. Annal. d'Ital. tom. IX, pag. 71.] , eique successisse summo populi applausu sororem Joannam, hujus nominis II [Ibid. pag. 72.] . Dein moriens Ladislaus universas regni partes pacatas reliquit; nam mense Martio ejusdem anni fœdus cum Florentinis pepigerat, et initio julii Perusiæ versabatur, castra dein juxta Narniam metatus; quando paucis post diebus, infami morbo laborans, Neapoli redux moritur [Ibid. l. c.] . Ex quibus satis manifestum est, moriente Ladislao in pace, qualem agitatissima hæc tempora ferebant, universum regnum compositum fuisse.

[28] [quam carcere durissimo] Ex hisce consequitur, mea sententia, captivitatem S. Capistrani, vivente Ladislao rege, non accidisse, qui certe passus non fuisset, fidelissimum et amicissimum ministrum fœdo carcere detineri tunc, quando Perusiæ agens inclusum Brufano castro liberari nullo negotio potuisset. Dein illa tempestate non agebatur pro Perusinis de injusto regis jugo excutiendo et ad Pontificis Romani obedientiam redeundo, ut dicit Waddingus; nam legitima erat in Perusinos jurisdictio Ladislai, utpote quam, ut supra num. 22 diximus, titulo oppignorationis obtinebat, et, ut monstrat Chronicon Eugubinum, rebus hisce coævum [Muratori. Scriptt. tom. XXI, col. 958.] , die XIX Julii 1415 Perusini acclamarunt dominum suum Braccium de Montone, et primum mense Septembri 1424, mortuo Braccio, Perusia ad obedientiam Pontificis, Martini V, rediit [Ibid. col. 962,] . Quoniam igitur captivitas Joannis nostri in tempus Ladislai regis non incidit, quum omnia tranquille procederent; reponenda est potius in illud tempus quando respublica Perusina variis factionibus commovebatur; quod in citato Chronico Eugubino legitur primo semestri anni 1416 accidisse, quum intestina bella in comitatu Perusino exarserunt [Ibid. col. 958.] : quo nempe tempore inter Malatestas et Ariminenses ex una, et Braccium ex altera parte armis agebatur, adeoque et Joannes, qui negotia reginæ suæ, Joannæ Neapolitanæ, tuebatur, aliarum factionum incurrit iras, et, insidiis structis, captus vinculisque constrictus fuit, ineunte aut currente priori semestri anni 1416.

[29] [inclusus patitur, pertœsus,] Et certe posito isto anno captivitatis, tempus est sufficiens, ut reliqua, a biographis narrata, rite consequantur; nempe aliquot mensium captivitas: tentata fuga, ac tandem redemptio concessa, ut Sanctus habitum Minorum assumere posset. Quæ quidem omnia egregie confirmantur testimonio ipsius S. Joannis Capistrani, quod conservavit nobis Salvator Massonius, prout illud scripserat Jacobus de Franchis, civis Aquilanus hisce verbis [Vita pag. 26.] : Dignum et justum est, atque conveniens de B. Patre Joanne de Capistrano nunc dicere et proferre sermonem suum. Sed primum rogo vos omnes legentes aut audientes, ut verba ista accipiatis cum illa simplicitate et veritate, cum qua dico: quia non quæro hominum gloriam; Deus testis est: neque ad hoc loquar, ut humanas amicitias habeamus, sed ut æterna fruamur lætitia. In conscientia animæ meæ veritas hæc est. Dicam ego quidquid de B. Fratre Joanne de Capistrano mihi locutus est; et quando me et uxorem meam induit Tertio Ordine S. Francisci, 1447, die XVII mensis Januarii, in festo S. Antonii *, in horto S. Christophori civitatis Pennæ ista omnia dixit et narravit, et quia vulgariter recitavit, quomodo et quando affectus * fuit Frater, vulgari sermone scribam de verbo ad verbum omnia verba sua, videlicet dicendo. Narrationem suam idiomate italico prosequitur Jacobus de Franchis, nos vero ejus verba latina facimus.

[30] [et, apparente S. Francisco confirmatus,] Domine Jacobe, seis quomodo per fr. Antonium Tagliacotium ad me Aquilam scripsisti, ut venire vellem ad oppidum Pennæ, quia tu et uxor tua volebatis relinquere mundum, tu quidem Minor, uxor vero tua Monialis esse; et in eadem epistola multa alia retulisti, de quibus certus fuisti nemini, nisi mihi et portitori, fuisse quidpiam manifestatum, quamvis, fili mi, monuissem te in ponte S. Antonii de Tocco, me dubitare de ista re, quia uxor tua recusatura erat consensum, ut postea evenit. Nunc autem dico tibi, me venisse, ut aliquid boni operarer, et utrumque vestivi habitu Tertii Ordinis S. Francisci, in quo plurimi fuerunt Sancti. Enitere observare Regulam, et persta firmus in vocatione tua; et volo tibi dicere quando et quomodo per gratiam Dei factus sum Frater. Anno 1416 rediturus eram in patriam meam Capistranum, ad conquirendum pecuniam, ineundo matrimonio necessariam *; quamvis essem juris licentiatus; et eram annorum circiter triginta. Italicum habet: per denari per lo nostro convento, ad litteram: pro pecunia pro nostro conventu: certe hic non agit Sanctus de conventu aliquo monachorum, utpote cujus cogitationes quam longissime tunc temporis ab istiusmodi consilio aberant: sed potius conventione matrimoniali, de qua paulo infra agit, et quam vox italica etiam significat, ut videre est in Lexico Italico-Gallicum Alberti.

[31] [soluto etiam redemptionis pretio,] Accidit autem, quod Potestas Perusiæ discederet a civitate, et quia diu distulit reditum, elegerunt me Perusini ejus vicarium. Unusquisque me dominum Joannem appellabat et inter alia gloriabar in cæsarie mea, quæ erat quasi filis aureis contexta, et ad morem patriæ meæ calamistrata, ita ut pulchram formam exhiberet. Ego vero (Jacobus de Franchis) reposui: Quomodo, pater, alione more Capistrani quam Aquilæ cæsaries ornatur? Et dixit: Verum quidem est, me natum Capistrani; ast pater erat baro ultramontanus, qui venit cum duce Avenionensi (Andegavensi) et ducta uxore Capistrani me et alios, sicut Deo placuit, filios procreavit. Istis temporibus exorto bello inter Malatestas et Perusinos, fui missus ad componendam pacem, et ad quamdam turrim adveniens, ferramento quadraginta duarum librarum constricti fuere pedes mei, nec aliud nutrimentum mihi concessum fuit, quam parum panis et aquæ. In tanto infortunio constitutus, incepi cogitare de possibilitate vitandæ mortis, et altitudinem turris supputavi. Forte habebam stragulam toralem, quam, deficiente cultello, dentibus discerpsi in lora: quæ colligata, adjuncto etiam caputio (insigne doctorale interpretor, Gallice Chaperon, quod ex sinistro humero magistrorum pendebat) a solo adhuc distabant, quanta est altitudo S. Christophori. Non agitur hic de statua S. Christrophori, vulgo colossæa, sed de ædificio conventus Pennensis, in cujus horto erat colloquium.

[32] [Ordinem Minorum,] Hoc fune ad pinnam muri firmato, descendere, prout melius potui cœpi, sed resoluto caputio, in terram decidi, fractoque pede, procedere ultra non potui; imo collidentium ferramentorum strepitu excitati custodes, denuo captus fui, et in infimam turrim, ubi aqua media crura attingebat, præcipitatus, et catena ferrea per medium corpus ita constrictus fui, ut erectus in pedibus stare cogerer, insuper et diurnum frustulum panis et paululum aquæ solum præbebatur. Post triduum, deficientibus viribus, obdormivi; quando dormiturienti videbatur mihi magnus strepitus excitari, et expergefactus vidi radium solis, totam turrim illuminantem, et levando caput ad gratias Deo agendas, vidi Minorem stigmatizatum in pedibus, qui quum illum brachiis complecti voluissem, disparuit, et reclinato capite inveni me rasum, prout nunc me vides. Manifeste cognovi, hunc Minorem fuisse S. P. N. Franciscum. Perspexi tandem esse Dei voluntatem, ut mundum relinquerem et illi soli servirem. Quapropter statim petii liberationem meam, quam redemi pretio quadringentorum ducatorum, quæ pecunia hodierna moneta summam circiter fr. 160,000 efficeret [Mém. de l'Acad. des Inscript. et Belles-Lettres, mém. de savants ctr. tom. I, pag. 298.] : enormis redemptio virum signat primarium, quod cæterum reliqua historia istiusmodi liberationis apertius demonstrabit.

[33] [relicta sponsa,] Statim jussi vendi omnes meos libros et vestimenta quæ habebam; et Capistranum redux, quia erat mihi sponsa jurata, eidem ratum fixumque consilium relinquendi mundum et Deo serviendi aperui, et illa, meis precibus inducta promisit se nuptiis, renuntiaturam; sed decepta dein, nupsit duobus aliis et tandem lepra infecta fuit. Reddidi tum illi tum matri meæ pretium dotis: omnibus persolutis, quod supererat, dedi pauperibus Jesu Christi. Perusiam vero rediens cinxi caput meum mitra, in qua omnia peccata vitæ meæ inscripta erant, et præpostere equitavi in asino, ut hunc miserum et fallacem mundum confunderem. Tali modo equitando per vias Perusinas, pueri certatim in me projiciebant lutum et lapides, omnesque me amentem credebant, et isto opprobrio onustus adivi Fratres, ut vestem eorum assumerem. Sit benedicta ista dies! Credo me fuisse illo tempore annorum triginta, et nunc annis triginta et uno Minorita sum. Dignetur Deus nos semper facere suam voluntatem. Hactenus italicum, pergit laudatus Jacobus latine sequenti modo: Item postquam me et uxorem meam induit tertio Ordine S. Francisci, recessit B. Pater, et ivit Capistranum, ibique post tempus infirmavit. Ego autem, istis temporibus rediens Aquilam, visitavi ipsum, prout decet et pertinet, confortans eum ad sanctitatem, dixique: Nescimus voluntatem Dei, Deus dedit nobis corpus S. Bernardini, dabit etiam corpus tuum pro nostra salute.

[34] [ingredi statuit:] Respondit B. Pater et dixit: Ego non morior in istis partibus. Tunc ego replicavi dicendo: Cum fiducia loquar, Pater, tua paternitas bene scit, quod S. Bernardinus fuit Senensis, et mortuus est Aquilæ, fortasse tu morieris Senis. Coram omnibus fratribus dixit et narravit: Ego non moriar in Italia. Et multa alia dixit, quæ propter brevitatem tacco. Unde vere convenit sibi prout dicit Matthæus [Marc. VII, 37.]: “Omnia bene fecit, surdos fecit audire et mutos loqui?” Item convenit sibi dictum Jesu Christi, quod dixit Apostolis [Marc. XVI, 15.]: “Euntes in universum mundum, prædicate Euangelium omni creaturæ.” Etiam dictum Prophetæ sibi convenit [Ps. XVIII, 5.]: “In omnem terram exivit sonus eorum, et in finem orbis terræ verba eorum.” Item convenit dictum Ecclesiastici [Eccli. L, 6.]: “Quasi stella matutina in medio nebulæ.” Missus est homo cui nomen erat Joannes. Convenit etiam dictum Ecclesiastici [Eccli. XLV, 1.]: “Dilectus Deo et hominibus, cujus memoria in benedictione est.” Hactenus Jacobus de Franchis.

[35] [et vere ingreditur:] Quamvis jure merito habeamus tamquam verissimam narrationem a Jacobo de Franchis nobis conservatam, utpote quæ ex propria confessione S. Capistrani prodeat; dicendum tamen est varias circumstantias intermedias, brevitatis causa, omissas fuisse. Unum tamen est, quod ab aliis passim relatum, vix cum narratione S. Capistrani conciliari potest. Videlicet, ut narrat Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 15.] , aliis biographis concinentibus [Wadding. Ann. tom. IX, pag. 358. Cataneo Vita, pag. 14. Barber. Vit. lat. pag. 6. Vit. ital. pag. 12.] , ingeniosa inventione sibi ipsi factus est liberator, nullo advertente custode, constrictus compedibus, evasit ex carcere. Ast libertas hæc non diu perseveravit. Nam dum per agros et compita vagaretur, quæreretque locum, ubi vinculis se exsolveret, ferramenta de pedibus decutiendo, resonantibus ictibus, ab agricola, in illa vicinia commorante, animadversus fuit, qui ingentem excitans clamorem, insinuavit profugum: hinc certificata potestate publica, Joannes, præmisso satellitio, iterum captus, ad carcerem reductus, fortioribus constringendus ferris, ut ad libertatem tanto magis aspiraret Christi… Post Joannes ad carcerem fuit reductus, … pœnæ fuerunt duplicatæ et aggravatæ, atque in turrim arcis Brufæ inclusus, compedibus quadraginta duarum librarum constrictus… Ad hæc forinsecus custodibus bene erat vallatus, et intrinsecus fame cruciatus in corpore; nam ad vitæ sustentationem parum panis et aquæ, vix ad sufficientiam subministrabatur illi.

[36] [de quo consilio] Hæc narratio eatenus ornamentis vestita est, quatenus vagationem per agros adjungit. Ipse certe Capistranus asserit omnem spem fugæ sibi præclusam fuisse ex eo, quod ex lapsu fregerit pedem, neque ultra procedere potuerit. Clamorem ruricolæ, custodes excitantis, tacet Sanctus: satis probabiliter; etenim talem fugam moliuntur plerique noctis tempore, quando a solis vigiliis militaribus cavere debent fugitivi. Adeoque verisimile non est, ruricolam aliquem, turbulenta illa ætate, noctis tempore domo egressum, videre et cognoscere potuisse fugitivum. Quapropter verisimiliorem arbitramur narrationem Jacobi de Franchis, etiamsi ex ipso ore Capistrani non procederet. Neque duplicem fugam, unam per agros, alteram ad pedem castri facile admittimus: nam post priorem fugam, de qua agunt plures biographi, in arcta custodia ita vallatus fuit custodibus, et arctatus in victu, ut omnes fugiendi viæ præcluderentur. Neque altera fuga post fractum pedem admitti potest, tum quia catena ferrea, ut ipse Sanctus narrat, constrictus movere se neque ad sedendum poterat, tum maxime, quia post triduum de redemptione agens, eam paucis post diebus consecutus est. Omnino igitur standum est, narrationi ipsius S. Capistrani et eliminanda sunt ea omnia adjuncta, quæ cum Sancti relatione consistere non possunt.

[37] [varii varia,] Quoad reliquas conversionis circumstantias, hæ facile, mea sententia cum dictis Capistrani conciliari possunt. Joannes Baptista Barberius, cum quo etiam reliqui consentiunt [Hermann. pag. 16. Cataneo Vita ital. pag. 16.] , conversionem hisce verbis refert [Vit. lat. pag. 7.] : In eadem turri (Brufæ) juxta ipsius piam ac quotidianam consuetudinem Deiparæ Virginis ac immaculatæ Mariæ Officium recitanti (vel potius post recitationem obdormiscenti) vir quidam, Ordinis Minorum habitu indutus, nec non cœlesti lucidissimoque splendore circumdatus, in acre apparens, sic eum allocutus est: “Quid stas, quid moraris, quid præstolaris, superbe? Dei monitis obsequere et internis vocibus acquiesce.” Cui Joannes horrens, “quid vult Dominus, ut faciam? Ad quem ille: Nonne vides, quid Deus de te facere statuit? Nonne cernis habitum istum, quem defero? hunc suscipe, mundum, quem fallacissimum probasti, relinque et Religionem ingredere.” Ad quæ mœstus Joannes, “Durus, ait, est hic sermo: in claustro vivere et libertatem perpetuo abdicari; numquam ego de his jam cogitavi: attamen Deo præcipienti obsequendum erit.” Et sic cœlesti lucidaque disparente visione, solita tenebrarum carceris rediit obscuritas; ubi post nonnullas mentis et corporis agitationes, confusione repleto, corpori quietem aliquantulum indulgenti, fuit ipsi manu cœlesti caput mirabiliter more Franciscanorum religioso detonsum, quod quum experrectus persensisset: “Durum, inquit, contra stimulum calcitrare [Act. IX, 5]. Dominus ipse est Deus, omnia quæcumque voluit, fecit [Ps. CXIII, 11]. Mirabilis facta est scientia ejus, ex me confortata est, et non potero ad eam, nihil hic amplius sperandum …” Et totum Deo ac Divo Francisco firmum se obtulit.

[38] [satis inter se convenientia] Hæc, ut dixi, satis conveniunt cum narratione ipsius S. Capistrani: præsertim si attendimus verba, quibus suam conversionem refert. Etenim post visionem S. Francisci, post rasam mirabili modo cæsariem, addit: Perspexi tandem, id est post iteratas monitiones, esse Dei voluntatem, ut mundum relinquerem, et reliqua, quæ legi possunt supra num. 32. Quapropter assentimur Christophoro de Varisio, particulatim eamdem conversionem referenti num. 5: Nondum tamen, inquit, post apparitionem S. Francisci, ex præmissis visionibus, quid circa se ageretur, intelligens, a mundi blanditiis animum revocaverat, aut ad Religionis ingressum quoquo modo mentem declinaverat: quia vere difficile est, eos, qui se divitiis et honoribus subjecerunt, ab ipsis amplius quam violentia maxima resilire. Tertio itaque quum se sopori dedisset, nihilque prius de quacumque Religione cogitasset, volens elementissimus Deus per evidens signum cum ad Religionem adducere, disposuit, ut de vertice ipsius dormientis capilli deciderent, ita quod, vertice capillis privata, coronam ad instar Fratrum Minorum gerere videbatur: quam postea toto tempore vitæ suæ, in Religione exsistens, in signum miraculi semper habuit: nec novacula ad radendam coronam, manu Dei dispositam, ullo tempore, dum viveret, fuit necessaria.

[39] [scripsere.] Qui dum a somno evigilans, capillis pulcherrimis, in quibus antea, tamquam decorus juvenis, magnam consolationem habuerat, in vertice in modum coronæ se privatum sentiret; prima facie quasi indignatus, in similia verba prorupit: “Quum nullum affectum ad Religionem habeam, miror de te, Omnipotens Deus, quod me invitum religiosum facere proponas…” Quum ergo divinam voluntatem paulatim agnosceret, Spiritu Sancto inflammatus, continuo voluntatem suam voluntati divinæ toto corde copulavit; et ad ingrediendum Ordinem Beati Francisci de Observantia mentem suam totaliter inclinavit. Luctam igitur, brevem quidem, sed vehementem, S. Capistranum, antequam Deo vocanti obtemperaret, expertum fuisse, his verbis biographi coævi docemur: dum ipse Sanctus de sua conversione agens, diversos animi motus uno verbo indigitat magis quam evolvit: quin tamen narrationi Christophori coævi contradicat. Ut itaque summatim omnia complectamur, S. Capistranus, duro carcere detentus, omnique fugæ spe præclusa, cœlitus illuminatur, et post vanos conatus ad effugiendum Deum vocantem, tandem divinæ se voluntati humiliter submittit, et arduum S. Francisci institutum, tunc præsertim austeritate florens, amplectitur.

[Annotata]

* nunc?

* abbatis

* effectus?

* per denari pro nostro conventu

§ IV. Ingressus in Ordinem Seraphicum; prima Sancti sub magistro S. Bernardino Senensi ministeria.

[Quia Ordinem Minorum ingredi profitetur] Quemadmodum, ut supra ostendimus, S. Capistranus carptim narravit suam ad Religionem S. Francisci conversionem, sic et paucis expedivit suam e carcere liberationem. Quæ tamen, ut videre est supra num. 32, multa pecunia redempta fuit, et initio dolum aliquem præ se ferre videbatur. Waddingus sub anno 1414 satis perturbate actorum seriem refert, inquiens [Annal. tom. IX, pag. 359.] : Post conversionem mittens ad fratres strictioris Observantiæ, in cœnobio Montis extra Perusium degentes, rogavit, ut quam primum pauperem habitum transmitterent. Ferunt duo fratres, sed dare renuunt homini, in carcere constituto. Ex quodam veteri pallio ipse sibi religiosam vestem effinxit, et tandem, numerata pecunia, libertate donatur. Eadem fere habent Benedictus Mazzara in Legendario Franciscano [Legend. Franciscano tom. X. pag. 298.] et Thomas Cataneo in Vita S. Joannis [Cataneo. Vit. pag. 18.] . Ast alio modo reliqui, quos coram habemus, biographi rem gestam exponunt: sic Christophorus num. 7 dicit: Exinde, nempe statuto ingressu in Ordinem FF. Minorum, totis præcordiis modum omnem excogitare cœpit, quomodo tam sanctum propositum, quod, Deo inspirante, firmiter in mente conceperat, adimpleret. Qui tandem custodem carceris ad se vocans, cum precibus, quibus valuit, rogare cœpit, ut sibi pannum griseum, quo indui solent Fratres de Observantia Sancti Francisci, forfices, filum et acum ad carcerem deferret, promittens ei omnia et plura restituturum, si Deus cum a carcere liberaret.

[41] [liberatur a Perusinis] Annuit ejus voluntati carceris custos, qui eum propter virtutes suas maxime diligebat, et res postulatas sine mora ei ad carcerem detulit. Quibus susceptis, sibi ipsi, prout melius scivit et potuit, habitum præparavit, et exutis sæculi vestibus quibus indutus erat, cum maxima devotione illacrymatus, habitum, quem, Spiritu Sancto decretante, præparaverat, induit… Hæc illis, qui eum in vinculis detinebant, audientibus, subridentes, similia verba proferre cœperunt: Novimus nequitias et astutias cordis ejus etc. Verum non post multum tempus inimici Capistrani aliquid veri et sinceri in ejus consilio inesse suspicati, ejus agendi rationem e proximo scrutantur, quibus Joannes dicit: Facite fratres aliquos de Observantia, qui harum rerum experientiam habent, ad me venire, in quibus et vos fiduciam habeatis, et illi vos an fictitia an vera sit vocatio mea, plenius informabunt. Igitur vocatur non parvæ æstimationis frater de Observantia, moribus et vita venerabilis; qui intelligens, mutationem illam mirificam non fictitiam esse sed verissimam, eos, qui vinctum detinebant adiens: Nolite, inquit, in aliquo dubitare, quia in veritate, toto corde, sine simulatione aliqua conversus est, intendens omnino, despectis mundi et carnis deliciis, Domino in Ordine nostro fideliter militare. Et si vultis, pro ipso me obsidem habete, donec quo fine negotium terminetur inspiciatis [Cfr Barber. Vit. ital. pag. 15 et seq. Hermann Capistr. triumph. pag. 17.] . His dictis acquieverunt Joannis inimici, et numerata pecunia redemptum dimiserunt. Hæc Christophorus de Varisio.

[42] [e vinculis;] Quæ narratio aptioribus nexibus compacta est, quam quæ a Waddingo traditur. Etenim in Waddingiana relatione non satis capitur, quomodo ante liberationis tractatum, duo fratres Minores ad incarceratum, severissime custoditum, admissi fuerint, quomodo potuerint intra turrim inferre habitum, quo homo astutus, ut judicio inimicorum erat Capistranus, abuti potuisset ad fugam captandam: quin isti fratres, vocati a Capistrano, quibus hujus incarceratio ignota esse non poterat, quique adeo sciebant habitum religiosum incarceratis concedi non posse, satis, ne nimium dicam, insolentes sunt, quando habitum deferunt, quem denegaturos se certo sciunt. Censeo itaque narrationem Christophori coævi omnino præferendam esse, utpote quæ optime cum circumstantiis quadret: quod si quis repulsam hanc retinere voluerit, non equidem repugnabo, dummodo post liberationem, medio intervallo, quando res suas domesticas componebat Sanctus, et vere repulsam ab Observantibus passus est, ista repulsa prodeat.

[43] [et dimissa sponsa,] Ex iis, quæ supra numm. 29 et seqq. dedimus, scimus S. Capistranum alicui puellæ Perusinæ ratione tractatus matrimonialis obligatum fuisse. In eo consentiunt omnes, puellam virginem dimissam fuisse. Sed dubitari potest, utrum ante captivitatem fuerit matrimonium verum, an simplicia sponsalia. Ut vidimus supra num. 33 in confessione facta ab ipso sancto viro, illum habuisse sponsam juratam. Italicum habet [Masson. Vit. pag. 29.] : E perche teneva la mia moglie giurata, ad litteram debuissem vertere: Et quia habebam mihi mulicrem juratam, sed malui hactenus rem indefinitam relinquere, quandoquidem et sponsa recte de uxore intelligi potest. Verum ut dicam, quid sentio, matrimonium per verba, ut theologi loquuntur, de præsenti contractum fuit, sed non consummatum. Etenim ex Sancti confessione novimus, post conversionem tum sponsæ tum matri redditam fuisse dotem, quæ ordinarie non datur ante matrimonium ratum. Attamen matrimonium consummatum non fuisse, ex eo liquet, quod sine consensu sponsæ, imo, ut ex Christophoro num. 13 et seq. patet, ipsa omnibus viribus repugnante, statum religiosum amplexus sit: quod quidem, si matrimonium consummatione fuisset completum, nulla ratione, quod ad vinculum spectat, dissolvi potuisset, et consentiens uxor pari castitatis voto obstricta mansisset, ut docent canones, et in specie c. 7 de Convers. conjug. (III, 32), in quo legimus: Cæterum quia licet a præfato viro desponsata fuit; adhuc tamen (sicut asserit) ab ipso est incognita, mandamus, quatenus si prædictus vir ipsam carnaliter non cognoverit, et eadem ad Religionem transire voluerit, recepta ab ea sufficienti cautione, quod vel ad Religionem transire, vel ad virum suum redire intra duorum mensium spatium debeat, ipsam a sententia, qua tenetur, absolvas; ita quod si ad Religionem transierit, uterque restituat alteri, quod ab eo noscitur accepisse. Quibus verbis quæstio de nuptiis S. Capistrani solvitur: sive enim solum sponsalia cum puella Perusina, sive verum matrimonium contraxerit; id certum est apud omnes, ratum matrimonium numquam consummasse Joannem, adeoque ingressum in Ordinem Minorum, ipsa licet obnitente, licitum et laudabilem fuisse.

[44] [an. 1416] Similiter ex supra allata Sancti relatione num 30 habemus, eum anno 1416 habitum Minorum assumpsisse: quod accurate congruit cum epistola, scripta Judemburgo ad Marcum Bononiensem, quam citavimus supra num. 18, et cujus ope annum Sancti natalem stabilivimus. Quemadmodum enim monstravimus, illum anno 1455 factum annorum sexaginta novem die XXIV Junii, in festo S. Joannis Baptistæ, ita invenimus tunc annos triginta novem Religionis habuisse IV Octobris, in festo S. Francisci: atque adeo defunctum XXIII Octobris 1456, complevisse ætatis annos septuaginta, Religionis vero quadraginta: quo calculo devenimus ad annum 1416 assumpti habitus Minorum. Perperam igitur Waddingus sub anno 1414 statuit ingressum Sancti nostri in Ordinem Minorum. Illustrissimus, inquit [Annal. tom. IX, pag. 358.] , splendor hoc anno nostro accessit sodalitio, admisso in contubernium præclarissimo Joanne Capistranensi. Quandoquidem Waddingus ex auctoritate epistolæ Judemburgensis correxit annum Sancti natalem [Ibid. tom. XII, pag. 405.] , debuisset pari modo, ingressum in Ordinem Minorum ad annum usque 1416 prorogare. Gravius fallitur Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 17.] , quando dicit, Capistranum ad Seraphicam Religionem amplectendum promotum fuisse morte Ladislai regis, quæ, ait, contigit anno 1413. Duplex hic est error, Ladislaum anno 1413 obiisse, quum id ad annum sequentem 1414 referendum sit [Muratori. Ann. tom. IX, pag. 71.] : ac dein hujus obitu Joannem nostrum ad Religionem impulsum fuisse, nam, ut supra num. 28 monstravimus, sat diu post Ladislai mortem conversio accidit, et causæ ejus proximæ nullam cum istiusmodi morte connexionem habent; quamvis non negemus et hanc potuisse menti ejus, multa revolventi, obversari. Ex hactenus dictis concludere nobis licet, S. Capistranum anno vulgari 1416 carceris afflictionem subiisse, et paucis interjectis mensibus, die IV Octobris ejusdem anni habitum seraphicum assumpsisse. Unde et corrigendus Joan. Bapt. Barberius, qui Religionem ingressum dicit S. Joannem anno 1415: quod quidem tempus mysterio non carere asserit [Cfr Vit. ital. pag. 21 et 130.] . Hæc ipsa ad Ordinem Minorum admissio difficultatibus suis non caruit.

[45] [post varia experimenta] Nam, inquit Waddingus [Annal. tom. IX, pag. 359.] , in patriam reversus, venditis, quæ possidebat, relicta virgine nobili sibi desponsata, et in pauperes facultatibus distributis, rediit Perusium, fratresque prædicti cœnobii (nempe Montis extra Perusiam) rogavit, ut sodalem admitterent. Marcus Bergomensis, ædis præfectus, probe hominem noscens, tentandum judicavit, ne forte levitate animi aut passione duceretur, præcepitque ut vectus asello, sordida veste, redimitus tempora mitra chartacea, peccatis rubricata, urbem circuiret. Christophorus biographus, hæc referens num. 11, nullam facit mentionem, quasi id genus opprobrii S. Capistranus jussu Marci præfecti assumpsisset: sed quum causa liberationis, saltem facilioris, dicatur fuisse firmum propositum induendæ vestis seraphicæ; nullum dubium est, quin Joannes e carcere liber, omnia dein sua ex voluntate præsidum composuerit. Adeoque verisimile non est, rem adeo extraordinariam sine conscientia superioris suscepisse; cujus præterea erat hominem, repente et mirabiliter ad meliora conversum, probare, et experimentum facere, utrum, quo ducebatur, Spiritus ex Deo esset. Sui victor Capistranus, Perusinas vias perambulavit, et probatione facta, humilem habitum S. Francisci induit: nec hic stetit tentatio; nam, ut habet Waddingus [Ibid. l. c.] , bis tamquam insanus et emotæ mentis dimissus, aliquoties innocenter flagellatus, frequenter absque noxa reprehensus, ebullienti aqua in faciem aspersus summa patientia omnia tolerabat ab Honofrio de Seggiano, fratre laico pio, austero, coram plectente obmutescebat et contumeliis lacessitus, nullum impatientiæ prætulit signum.

[46] [in Ordinem admittitur:] Tantis experimentis probatus S. Capistranus, ad professionem receptus fuit, quam emisisse arbitramur infra octavam S. Francisci Assisiatis anni 1417. Nam, inquit Christophorus num. 18, adveniente professionis tempore, quia juxta seraphici Patris Francisci Regulam, finito probationis tempore, novitii, qui laudabiliter in anno novitiatus vixerunt, recipiendi sunt ad professionem, rogare cœpit Domini servus humiliter Fratres, coram eis genuflectens, et lacrimas abundantissime fundens, ut eum ad professionem recipere dignarentur. Quum itaque nihil deesset Sancto, ut laudabiliter in anno novitiatus vixisse dicendus esset, nullum est dubium quin secundum Regulam professus fuerit sua vota; et quoniam in festo S. Francisci, IV Octobris 1416, habitum Minorum induerit, infra octavam ejusdem Sancti, post annum integrum tyrocinii, anno sequenti professionem solemnem illigamus. Amandus Hermann dicit [Capistr. triumph. pag 24.] , tempore novitiatus Joannis Capistrani inchoatum et promulgatum fuisse concilium Constantiense: Sed perperam; nam concilium istud sumpsit initium XVI Novembris anni 1414, adeoque biennio fere ante ingressum Sancti in Religionem; quod si porro promulgationem dicti concilii intelligat, quasi esset conclusum, errat: nam electo die XI Novembris 1417 Martino V, concilium in pace dimissum fuit die XXII Aprilis 1418: id est, quando S. Capistranus, ordinatus aliquot post professionem mensibus diaconus, prædicationis euangelicæ officium jam susceperat. Istiusmodi allucinationes passum Hermannum suspicor, quia inter utrumque Joannem Capistranum nempe et Huss hærisiarcham antithesin, ut ipse vocat, introducere, invita, ut vulgo dicitur Minerva, intendebat [Ibid. pag. 26.] .

[47] [sub magisterio S. Bernardini] Post professionem suam S. Capistranus disciplinarum theologicarum magistrum habuit S. Bernardinum Senensem, de quo egerunt nostri sub die XX Maji [Act. SS. tom. V Maji, pag. 257*.] . Crediderim porro magisterium istud ad annum 1418 referendum: neque citius, quia tyrocinium S. Capistrani annum 1417 fere totum occupavit, scilicet usque post IV Octobris: sed neque multo tardius; nam anno 1419 aut 1420 videmus S. Bernardinum varias Italiæ regiones deinceps prædicando discurrentem [Act. SS. tom. V Maji, pag. 260*, num. 12.] , ac etiam ipse Capistranus, vix diaconus ordinatus, ad verbi Dei prædicationem jam incumbit. Nihilominus ex hac brevi Capistrani nostri cum S. Bernardino commoratione intima amicitia, undecumque sancta, nata, etiam communicatione laborum accrevit, quatenus S. Bernardinus magnam et eximiam de Sancto nostro opinionem concepit, fovit et, data occasione, manifestavit; et vicissim Capistranus magistrum suum, viventem quidem strenue contra adversarios defendit, et mortuum sua præsertim opera ad summos sanctimoniæ honores, nempe ad canonizationem, promovit. Eusebius Gonzalez dicit S. Bernardinum tunc cathedram theologiæ occupasse [Cronica. seraf. tom. V, pag. 28.] : et vero quum, ut habet Barberius [Vit. ital. pag. 27.] , intra unum annum disciplinas theologicas ita addidicerit Sanctus, ut magister haberetur, tempus istud solitudini, litteris et scientiis necessariæ impensum fuisse facile nobis persuademus. Quod vero tanto temporis compendio usus fuerit S. Joannes, præter gratiam quamdam specialem, a B. Virgine impertitam, emolumento etiam erant ad theologicam eruditionem acquirendam studia tum philosophica, tum præsertim juridica utriusque fori, in quibus sanctus vir excellebat. Adeoque vere dictum existimamus testimonium Bernardini magistri de S. Capistrano [Barber. Vit. lat. pag. 17.] : In quo alter diu noctusque vigilans laborat, Joannes dormiens apprehendit.

[48] [ad theologiam informatus, ministerium] Absit autem ut S. Bernardini magisterium intra angustos unius anni terminos constringamus: id solum, ut supra insinuavimus, fixum maneat, S. Capistranum S. Bernardino magistro usum fuisse, antequam hic curriculum prædicationum euangelicarum, quæ ad obitum usque interruptæ non fuerunt, ingrederetur. Sed sancta necessitudo, quæ utrumque intime conjunxit, vix unius anni spatio coalescere potuit: quapropter omnino consentimus Waddingo dicenti [Annal. tom. X, pag. 90.] : Joannes, dirigente Deo, nactus Sanctum Bernardinum, virum omni opinione majorem, tanto magistro plurimum profecit, ab hoc sole trahens colores omnium virtutum. Assiduus comes ejus fuit et auditor, a quo magnam hausit sapientiam et sanctitatem [Hermann. Capistr. triumph. pag. 30.] . Neque diutius Ordinis prælati tantum lumen sub modio delitescere passi sunt. Positus autem super candelabrum, brevi tantam lucem sparsit, ut Pontificis etiam oculos perstrinxerit; cujus quidem rei luculentum nobis testimonium præbent litteræ Jordani Ursini, episcopi cardinalis Albanensis, S. R. E. Pœnitentiarii [Cfr Ciacon. Vitæ Pontt. et Cardd. tom. II, col. 719.] , sequentis tenoris [Annal. tom. X, pag. 91.] : Jordanus, miseratione divina episcopus Albanensis religioso viro fratri Joanni de Capistrano, presbytero professo Ordinis Fratrum Minorum. Grata tuæ devotionis obsequia et sollicita cura, quibus erga Christi fideles et pauperes et pœnitentes, qui ad te undique confluunt indefesse, et te quotidie occupant, non immerito deposcunt, ut apostolicæ sedis munificentia se exhibeat erga te liberalem. Hac igitur consideratione inducti et per hoc tuam volentes honorare personam, de cujus circumspectione plenam in Domino fiduciam obtinemus, auctoritate Domini Papæ, cujus pœnitentiariæ curam gerimus, et de ejus speciali et expresso mandato, super hoc vivæ vocis oraculo nobis facto, discretioni tuæ committimus, quatenus tibi, et uni alteri dumtaxat, idoneo et discreto presbytero, professo dicti Ordinis, per te eligendo, liceat confessiones quorumcumque hominum utriusque sexus, ad te et eumdem tuum socium ad confitendum venientium, audire, ipsosque a casibus et peccatis, episcopis dumtaxat reservatis, absolvere et eorum cuilibet pœnitentiam salutarem, juxta qualitatis excessum, injungere: quodque si quibus ob præmissa ad satisfactionem tenentur obnoxii, satisfaciant competenter. Præsentes inde tibi litteras, nostro sigillatas sigillo, in testimonium duximus tibi concedendas. Datum Romæ, apud SS. Apostolos, V idus Julii, Domini Martini Papæ V anno VIII.

[49] [apostolicum exercere incipit.] Annus Martini V octavus, die XI Novembris complendus, signat annum vulgarem 1425; adeoque novennio in Religione necdum absoluto, Joannes jam tanta gaudebat fama, ut ad eum Christi fideles undique confluerent; unde quoque necessarium fiebat, ut ampliori præ cæteris facultate absolvendi frueretur. Quam famam ex ministerio apostolico, quod jam ante exercuerat, derivandam existimamus; ac proinde ad annum circiter 1420, quo ipse S. Bernardinus præcipue florere cœpit, quando et comes ejus, ut superiori numero dictum est, assiduus fuit, referendum est. Id etiam notatu dignum in litteris Jordani Cardinalis occurrit, quod tum S. Joanni Capistrano tum socio, per eum eligendo, facultas concedatur absolvendi pœnitentes a casibus et peccatis, episcopis dumtaxat reservatis. Quod ambiguum quid sonat; nempe utrum facultas ad solos papales, an ad episcopales solos casus limitetur: nam voces, episcopis dumtaxat reservatis, intelligi possunt, quasi, concessis casibus papalibus, episcoporum potestas non attingeretur. Quapropter inquirendum est, quid facultatis in similibus circumstantiis Romani Pontifices istius ævi impertiri consueverunt. Ipse porro Waddingus, ne longius excurram, exempla exhibet, quibus manifestum fit, casus papales reservatos mansisse, dum laxarentur reservationes episcopales. Sic anno 1410 Gregorius XII concedit Joanni Polono et aliis fratribus Ordinis Minorum facultatem absolvendi quoscumque Ruthenos, Lithuanos et Tartaros a reatibus laicalium homicidiorum, nec non a peccatis suis omnibus … nisi talia fuerint, propter quæ necessario sit sedes apostolica adeunda [Ibid. tom. IX, pag. 341.] . Similiter anno 1426 Martinus V S. Jacobum de Marchia munit privilegio apostolico, quatenus hæreticos in gremium Ecclesiæ recipere, eisque absolutionem impendere valeat, nisi talia forent, propter quæ sedes apostolica esset merito consulenda [Ibid. tom. X, pag. 103.] . Ex quibus omnino liquet, in hisce facultatibus casus papales reservatos perstitisse: unde et S. Capistrano concessam solum fuisse potestatem absolvendi a casibus, episcopis reservatis, censemus.

§ V. Apostolici labores S. Joannis Capistrani per Italiam.

[In suos §§ dispertito reliquo commentario.] Quamvis consultissimum sit in nostris Commentariis historicis sectari ordinem temporis, hæc tamen est actorum S. Joannis Capistrani conditio, ut propter ministeriorum et laborum varietatem, ipsa chronotaxis, obstinatius servata, confusionem potius quam claritatem affunderet. Quapropter satius existimo res gestas Sancti nostri per varios articulos secundum varietatem munerum dividere, et in plures pro more §§ dispertiri: poterit deinde lectori exhiberi totius actæ vitæ chronotaxis, quæ seriem rerum gestarum uno obtutu quis complectetur. Igitur agemus 1° de S. Joannis Capitrani prædicatione per varias Italiæ provincias: 2° de iis, quæ præstitit pro defensione, propagatione et illustratione Ordinis Minorum de Observantia: 3° de exstirpatione perniciosissimæ sectæ Fraticellorum: 4° de legationibus obitis per Galliam et Germaniam: 5° per Moraviam: 6° per Bohemiam: 7° per Poloniam: 8° per Austriam: 9° per Hungariam: 10° de ejus obitu: 11° de ejus scriptis. Hacce divisione utitur Christophorus de Varisio, biographus coævus, qui omnium ordinatissime res gestas Sancti prosecutus est. Auspicamur itaque a prædicatione Italica.

[51] [Particulatim exponitur tempus quo incipit,] Non satis clare nobis constat, quo accurate tempore S. Capistranus prædicationes suas inceperit: neque diu in solitudine delituisse ex hactenus dictis liquet. Certe ipse Sanctus in Apologia sua adversus Rokyczanum, ad principes Bohemiæ directa, quam exhibet Amandus Hermann, aperte dicit [Capistr. triumph. pag. 377.] , se tota Italia, Flandria, Francia, Burgundia, Alemannia jam triginta sex annos continuo euangelizasse: et paulo infra, sibi sexaginta sex annorum esse ætatem: ex his habemus epistolam apologeticam anno 1452 fuisse scriptam a Joanne nostro, nato 1386 et habitum Seraphicum anno 1416 (ut supra vidimus) induto. Sed etiam consequitur, si verba ejus ad literam interpretamur, statim ab ipso in Religionem ingressu prædicationes suas occepisse, quod cum reliqua narratione vitæ nullatenus concordat. Nam certe infra annum tyrocinii concionatorem non egit Capistranus, humillimis impensus officiis domesticis: post tyrocinium aliqua mora concedenda est, tum ut theologicis imbueretur disciplinis, tum ut sacris ordinibus initiaretur, quum primo post susceptum diaconatum cathedræ euangelicæ admoveri cœpit. Emollienda igitur sunt Sancti verba eo sensu, quod jam a triginta sex annis, operam posuerit in prædicatione verbi divini, sive debitam supellectilem colligendo sive ipsum concionandi officium exercendo. Et vero hæc verborum interpretatio undequaque quadrat cum scopo, quem Sanctus in sua sibi Apologia præstituerat: videlicet, homini, pro veritate fidei, pro religione, pro justitia, pro vitiis exstirpandis et virtutibus plantandis certanti [Ibid. l. c.] probra objici posse: sed satis ipsi esse, quod hæ calumniæ a variis provinciis, in quibus per annos XXXVI euangelizavit, refellantur; quod certe efficitur, quando per aliquot annos in Italia solitarius sine reprehensione egit.

[52] [et modus quem in suis prædicationibus tenet] Quamquam igitur prædicationis curriculum S. Capistranum ab ipso suo tyrocinio inchoasse negemus, ipsa tamen rerum gestarum connexio demonstrat, non multo post susceptos sacros Ordines prædicationis officium eidem injunctum fuisse. Describit porro Joan. Cochlæus in sua Historia Hussitica, ex Historia Friderici III, ab Ænea Sylvio conscripta [Annal. tom. XII, pag. 87.] , quam ex Waddingo cito [Danes, Not. temp. pag. 475.] , vitæ tenorem, quem in prædicatione Germanica Joannes observavit, cuique non absimilem Italicam existimo. Qui eum, inquit, Norimbergæ (erat enim Cochlæus ex agro Norimbergensi [Ap. Kollar. Analect. Monum. omnis ævi. tom. II, col. 178.] viderunt, affirmabant, hominem fuisse corpore pusillum, aridum, exhaustum, sola cute, nervisque et ossibus compactum; lætum tamen, et in labore fortem et strenuum, sine intermissione singulis diebus prædicantem, atque altas materias, profundasque sententias declarantem. Vitæ ejus institutum in hunc modum fuisse, describunt. Vestitus dormire, ante lucem surgere, Matutinum,Laudes, Primam et Tertiam orare, divina deinde celebrare. His peractis, ad populum latine sermonem pronuntiare, eum postea per interpretem populo exponere: finito sermone, ad cœnobium sui Ordinis redire. Sexta et Nona completis, infirmos visere, diu apud eos morari, manus omnibus imponere: birretum S. Bernardini et in linteo cruorem, quem illi mortuo e naribus fluxisse ferunt, singulis ægrotantibus admovere, precari supplex pro omnibus.

[53] [per Italiam;] Exin cœnare, deinde his, qui ad se accedebant, audientiam præbere; mox Vesperas dicere, et, iis completis, ad ægrotos reverti. atque cum his usque ad noctem se exercere: demum Completorio et aliis delectis precibus expletis, corpus quieti dare, quod sane minimum erat, et somno ferme nihil indulsit; ad revisendos Sacræ Scripturæ codices, pusillum temporis furari. Ingens profecto et per divinam gratiam infatigabilis in modico illo corpore virtus regnabat, quam nec labor nec ætas frangere potuit. Et talis erat ejus pronuntiatio, ut etiam non intelligentes ad lacrymas et vitæ emendationem provocaret. Si igitur ex hac descriptione eliminamus, quæ solo germanico nativa sunt, nempe concionem latinam, per interpretem teutonice reddendam, et durante S. Bernardini Senensis, vita, ejus birreti ac cruoris porrectionem, non dubito, quin eamdem agendi rationem servaverit S. Capistranus statim ab initio sui ministerii apostolici: præsertim quum quam proxime imitatus fuerit magistrum suum, S. Bernardinum, de quo apud Waddingum legimus [Annal. tom. X, pag. 117.] , illum nullum tempus absque fructu elabi permisisse, neque tantillum otio commodasse. Sed, pergit, vel orabat, vel sermones texebat, vel libros scribebat, quorum magna copia Senis religiose servatur, aut audiendis proximorum indigentiis intendebat. Post gallicinium cum Apostolo Petro hominum peccata deflebat, et exoriente sole, cum Magdalena resurgentem e sepulcro quærebat Salvatorem. Quotidie una hora secretis vacabat devotionibus, quo tempore nulli ad eum patebat accessus, deinde omnium exspectationi faciebat satis, erga omnes pius, erga omnes misericors et benignus. Hæc S. Bernardinus, hæc quoque ejus discipulus, S. Joannes Capistranus exercebat.

[54] [præsertim Senis et Utinæ,] Prima porro ministerii apostolici palæstra fuisse videtur Senarum civitas, quo a S. Bernardino missus fuit. Id testantur biographi [Barber. Vit. Ital. pag. 28. Gonzalez. Chron. tom. V, pag. 32. Catan. Vit. pag. 38.] . Amandus Hermann, in chronotaxi dicens S. Capistranum ab anno 1416 ad 1424 privatam vitam duxisse [Capistr. triump. pag. 831.] , necessario prædicationem Senensem in annum XXIV sæculi decimi quinti transfert. Cui chronologiæ nullatenus assentiri possum, tum quia jam anno sequenti singularem absolvendi a casibus reservatis, ut supra num. 48 ostendi, obtinuit facultatem, tum quia verisimile non videtur, quod Ordinis præsides, decurso infra annum theologiæ stadio, (vide supra num. 47) qua ratione annum XIX labentis sæculi attingimus, per solidum quinquennium Joannem, ad opus euangelicum optime instructum, voluerint abscondere. Satius igitur existimamus Senensem prædicationem ad annum 1420 affigere; quatenus per unum alterumve annum S. Bernardini in peregrinationibus et prædicationibus socius, tum demum propriis, ut vulgo dicitur, alis volare inceperit. Difficile autem foret Sanctum sequi in variis prædicationibus, quas continuo fecit percurrendo Italiam universam a finibus Siciliæ usque ad fauces Alpinas. Istiusmodi laborum vestigia exstant fortassis etiamnum in variis Italicarum civitatum documentis, sed a biographis neglectis, neque a nobis ullo modo investigandis. Sic amicissimus nobis cl. doctor Petrus Cernazai suis ad nos datis litteris V Julii 1853 ostendit ex libris rationum municipalium S. Capistranum, S. Jacobum Picenum et B. Bernardinum Feltriensem, Utinæ aliquando concionatos fuisse, siquidem expensa hac occasione pecunia in rationem adducatur.

[55] [Ansani,] Sed quoniam istiusmodi locales prædicationes, plerumque accessorie, occasione alicujus prodigii, allegantur, eas omittere coacti sumus, contenti narratione eorum laborum, qui sui memoriam ampliorem reliquerunt. Waddingus anno 1430 fundatum dicit conventum Minorum a S. Joanne Ansani seu Lanciani, in civitate archiepiscopali Aprutii [Annal. tom. X, pag. 172.] , et quidem sub titulo S. Angeli de Pace, in memoriam constitutæ a se pacis inter Ansani et Ortonæ civitates hostiliter ac crudeliter se invicem infestantes. Ea enim tempestate Italia universa frequentissimis et atrocissimis vexabatur factionibus, nec ulla erat fere civitas, quæ aut alteri civitati vicinæ funesta non erat, aut in qua cives inter se vindictam internecinam non exercebant. Ut autem istiusmodi odia cruenta, in succedentes generationes sæpe propagata, componerentur, non solum mira dexteritate opus erat, sed etiam auctoritate tanta, ut commoti civium animi dicenti acquiescerent. Quas dotes vir religiosus, cæterum humilis et pauper, vix obtinebit, nisi sit et sanctimonia insignis et dicendi copia efficacissimus. Eodem modo Sanctus odia sanguinolenta, quæ inter Reatinos et Catalicenses exarserant, sua facundia et præsertim stupendo miraculo restinxit. Miraculum refert Christophorus biographus num. 51 [Cfr Barber. Vit. ital. pag. 31 et seq.] .

[56] Eximiam vero famam S. Capistrani intra Italiam brevi propagatam fuisse, [et reliquo regno Neapolitano,] monstrat diploma Joannæ II, reginæ Neapolitanæ, quo Sanctum instituit inquisitorem contra Judæos cum plenitudine potestatis, quatenus multa facerent legibus contraria, ac in specie usuris populum christianum premerent: atque grave id munus Joanna fideli suo, Capistrano committit, confisa, inquit, de tua devotione et caritate, qui, sicut plurium fide dignorum relatibus et scripturis percepimus, ac visu et auribus propriis vidimus et palpavimus, verbo et opere imitaris vestigia Jesu Christi, ex cujus etiam ore bonum sementum seri et meliorem fructum colligi, speramus in Domino [Wadding. Ann. tom. X, pag. 566.] . Diploma istud datum fuit in Castro Aversæ, III mensis Maji, anno Domini 1427 [Ibid. pag. 568.] . Quoniam tamen tum a Waddingo [Ibid. pag. 566.] , tum a Massonio [Vit. pag. 60.] citatur, quasi extractum e registro Joannæ II anni 1423, hoc ita intelligendum existimo, quod inceptus epistolarum codex, vulgo Registrum dictus, anno 1423, reliquas deinceps regales ordinationes, adeoque et diploma anni 1427, complectatur. Verum ex hoc etiam diplomate liquet, quanta jam facundiæ, zeli et virtutum fama floreret S. Capistranus, quando undecimo a suo in Religionem ingressu, tam gravem provinciam ei committebatur.

[57] [Veronæ,] Refert Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 55.] , Sanctum Veronæ prædicasse anno 1427, anno sequenti cathedram euangelicam ei destinatam fuisse Ferrariæ, sub ipso tempore, quo istic celebranda erat œcumenica synodus, tum adversus schismaticos Basileenses, tum pro concordia Græcorum cum Ecclesia Romana: die X Januarii habita est prima sessio hujus synodi, quæ octava ejusdem mensis convenerat. S. Capistranus huc invitatus fuerat, sed, infirmitate cogente, binis epistolis apud episcopum Ferrariensem, B. Joannem de Tossiniano, se excusaverat, qui die XI Januarii Sancto respondet sequenti epistola [Ibid. l. c.] : Reverendo in Christo Patri ac religioso viro, Fr. Joanni de Capistrano, Ordinis Minorum, uti meo patri colendissimo, Veronæ. Reverende in Christo Pater et Domine mi, post commendationes etc. Hodie redditæ sunt mihi duæ litteræ vestræ, et super eadem materia aliæ litteræ reverendissimi in Christo Patris et domini mei, domini Cardinalis Bononiensis, quibus tum quia non multum necessarium videbatur, tum quia adeo eram occupatus in præparatione multorum pro susceptione duorum pralatorum, qui repentino irruerunt adventu, nullum temporis spatium otio dabatur, aut quieti. Nunc itaque, ut cor nostrum liberum et quietum reddam ab eo, quem sustinet, agone, caritati vestræ mentem meam aperio, et quod sentio patiendo, compatiens primum ac dolens de ægritudine vestra et molestiis quibuscumque, suadeo vobis, ut quiescatis et carnis curam agatis diligenter in necessitate, quam nemo umquam, teste Apostolo, odio habuit, sufficienter reparetis deperditas vires, sitis potentes et validi ad tolerandos labores in Christi ministerio et cultu religionis, nobis nequaquam molestum erit patienter exspectare convalescentiam vestram.

[58] [Ferrariæ,] Interim, dante Deo, per alium supplebitur satis commode in ministerio verbi, imo molestissimum mihi foret, quod paternitas vestra se periculo exponeret. Excusatum vos sufficienter reddam apud illustrissimum D. Leonellum, et pro humanitate sua, non dubito, suscipiet excusationem vestram. Quum fueritis valetudini restituti, venietis ad agendum utiliter cum aliis Patribus negotium universalis ecclesiæ, et docendum plebem istam. Concilium Dei gratia hic Ferrariæ suæ continuationis die octavo præsentis initium suscepit, die vero decima feliciter eadem gratia celebrata est prima sessio. Orate, precor, ut prosperos successus et lætum exitum sortiatur. Adventus Græcorum in dies, ac sanctissimi Domini nostri celeriter exspectatur. Oro caritatem vestram, ut me commendatum habeatis reverendissimo in Christo Patri et domino meo præcipuo, quem sincere colo et ex corde veneror ac diligo, Domino cardinali dignissimo. In Chrito Domino feliciter valeat P. V. et læta gaudeat sospitate. Ex Feraria XI Januarii 1438. Hujus epistolæ scriptor Joannes Tossinianus inter Beatos computatur, ejusque Acta dederunt nostri majores ad diem XXIV Julii [Act. SS. tom. V Jul., pag. 783 et seqq.] , Ferrariensem cathedram, ex Jesuatorum Ordine assumptus, tenuit ab anno 1431 ad 1446 [Ughell. Ital. Sacr. tom. II, col. 551.] . Cardinalis vero Bononiensis, de quo mentionem facit epistola, non alius est, quam Antonius Corarius, ex fratre nepos Gregorii XII, qui a patruo suo episcopus Bononiensis anno 1407 et sequenti S. R. E. cardinalis creatus fuit: propter sedem, quamvis numquam aditam, ei nomen Cardinalis Bononiensis inhæsit [Ibid. col. 29.] . Erat quoque abbas commendatarius abbatiæ S. Zenonis Veronensis diœcesis [Ciacon. Vit. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 765.] : unde factum est, ut tunc Cardinalis Bononiensis Veronæ ageret [Mazzara. Legend. Francesc. tom. X, pag. 300.] . Cæterum frequens erat Sancti nostri cum eodem Cardinali epistolare commercium, summumque ejus desiderium Joannem semel videndi, antequam ex hoc mundo, jam in senectute constitutus, discederet [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 15.] . Quod itaque B. Tossinianus S. Capistranum interpretem adhibeat apud Cardinalem Antonium Corarium, id ad frequentes ultro citroque datas litteras referri etiam potest.

[59] [Tridenti,] Quam plangit, S. Capistrani infirmitatem B. Tossinianus, ea illius labores apostolicos non diutius interrupit. Etenim Alexander, episcopus Tridentinus, gente Polonus ex ducibus Mazoviæ, qui Tridentinam Ecclesiam ab anno 1424 ad 1444 qua episcopus, qua administrator, retinuit [Ughell. Ital. Sacr. tom. V, col. 633 et seqq.] , quum vellet remedium opportunum afferre civitati, cujus mala omnimodam ruinam minabantur, S. Capistranum mense Junio ejusdem anni advocavit literis benignissimis: Honorabili, inquit [Hermann. Capistr. triumph. pag. 56.] , ac religioso Patri F. Joanni de Capistrano, sincero nobis in Christo dilecto. Venerabilis ac religiose Pater, in Christo sincere dilecte, relatu veridico percepimus,vos ad veniendum huc ad nostram civitatem, et verbum Dei populo proponendum et prædicandum fore inclinatum; quod tanto magis grate audivimus, quanto vestram honestatem ad id faciendum magis idoneam fide dignorum, vestri notitiam habentium, testimonio non ignoramus, et huic nostro populo id magis videmus expedire. Venite igitur confidenter, et sitientes agros hujus agrestis soli principali rore cœlestis verbi, spe mercedis æternæ, curetis irrigare, in quo illum (qui discipulos suos in mundum universum ire et omni creaturæ Euangelium prædicare jussit; quin non solum uni civitati verbum salutis, sed pluribus hinc inde discurrens, et ovem deperditam reperire salvareque quærens, euangelizare curavit) imitabimini; et sui vasis electionis, Apostoli Pauli (cujus sollicitudo quotidiana non unius, sed omnium Ecclesiarum erat) vestigia sequamini commendanda. Nos vero ad hoc, quod vestra sancta intentio finem consequi commodius valeat præoptatum, favores vobis dare, dante Domino, volumus opportunos. Datum Tridenti in castro nostro Boni Consilii, die III Junii anno Domini 1438.

[60] [invitante Alexandro episcopo,] Vocanti episcopo Alexandro non segniter annuit S. Capistranus: sed mediocri animarum, ut videtur, fructu agrum ingratum excoluit. Id satis aperte significat epistola, ab antistite mense Octobri ejusdem anni conscripta, qua populi sui pervicaciam utcumque excusare, et egregium operarium consolari, rationibus undique quæsitis, nititur: imo ipse intricatus epistolæ stylus anxietatem episcopi manifestat. En epistolam, prout in Amando Hermann legitur [Ibid. pag. 58. Cfr Barber. Vit. lat. pag. 41.] : Venerabili et religioso, tamquam Patri dilecto, domino Joanni de Capistrano, Ordinis Minorum, sacræ theologiæ professori. Venerabilis et religiose, tamquam Pater dilecte, relatibus fide dignorum intelligentes, vos, tamquam virum, vita et scientia perfectum, verbo sanæ doctrinæ et exemplo bonæ vitæ, populum civitatis nostræ ad pacem (sine qua pacis auctor minime coli potest) et caritatem mutuam (sine qua Deo placere impossibile est) obedientiamque (quæ cunctis holocaustis præfertur et sine qua Deo placere nullus valet) humilitatemque (præter quam aliæ virtutes non subsistunt) et cæteras virtutes et mores optimos assidue, fervide et prudenter inducere, et in via salutis conari collocare, lætati sumus in his, quæ dicta sunt nobis, Deoque deorum et Domino dominantium grates et laudum præconia de dono nobis et populo, nobis subjecto, divinitus concesso, in humilitate spiritus persolvimus copiose, in sua clementia confidentes, quod ea, quæ per te cœpit, perficere dignabitur gratiose; vepribus et spinis discordiarum et odiorum ac superbiæ, et exinde provenientibus rebellionis et inobedientiæ, aliisque vitiorum seminibus, quæ inimicus homo in agro dominico superseminavit, evulsis, triticum, præfatis vitiis eradicatis, oppositarum virtutum et probitatum crescere multiplicarique faciet in immensum.

[61] [minori cum fructu,] Quod ut eveniat persuadere populo ipsi sæpe placeat, ut se reddant verbo Dei dignos, nec veluti porci conculcent margaritas, nec sine semine verbi Dei, sicut Sodoma, exsistant, et Gomorræ similes efficiantur; sed magis studeant esse ex Deo, et non ex suo adversario Satana, attento, quod veritas ipsa per se ipsam testetur quod “qui ex Deo est, verba Dei audit,” et propterea hi, qui verba Dei audire dedignantur, non ex Deo sed ex diabolo sunt. Nec vos, vir bone, a publicationibus verbi divini retrahat aut tabescere faciat audientium aut parvitas aut cervicis durities; nam, ut nostis, sacra tradunt eloquia, hominem nonaginta novem in deserto oves dimisisse, et unam duntaxat ovem deperditam quæsiisse: lapidem, etiam duritie non obstante, parva licet stilla, non vi, sed assiduitate stillandi, cavare cernitur ab experto, sicque verisimile est, saltem vos in aliquibus fructum facere, licet duris. Ignita enim sunt verba Dei; quæ per vos propalantur eloquia, et quantumcumque ferrea hominum corda sufficiunt emollire; nescit enim tarda molimina Spiritus Sancti gratia: et si fructus non sequeretur in materia subjecta audientium, non tamen meritum deficiet in efficiente et verbum divinum propinante. Quinimo quemadmodum oratio in sinum orantis, eo, pro quo oratur, inhabili exsistente, convertitur; sic prædicationis meritum, auditorum ineptitudine in prædicantem revertitur, quoad fructum, ita ei retributore omnium bonorum concedente, qui præmiis exuberantibus ipsum prædicantem faciet gratulari: quibus vos ille, in cujus vinea laboratis in domo patris sui, in qua mansiones multæ sunt, abundare faciet gaudiose, a nobisque et cunctis, ad quorum labores vestri, quos in vinea Domini Sabaoth facitis, notitiam pervenerint, laudes immortales reportabitis et gratias; ac Altissimum in his vestris operibus per cunctorum ora glorificari faciatis; apud cujus clementiam, et nos et populus nobis subjectus per orationes vestras commendamur, affectuosis suspiriis deprecamur; parati ad vobis, Ordinique et monasterio vestris quæque grata et accepta exhibere. Datum in Castro nostro Novo, die XIII Octobris anno Domini 1438.

[62] [nisi forsan inter clericos;] Joannes Bapt. Barberius asserit tamen, ingentem apud Tridentinos collegisse animarum messem S. Capistranum [Vit. ital. pag. 60.] ; quod quidem etiam Thomas Cataneo affirmat, quasi id ex epistolis antistitis Tridentini constaret [Vit. pag. 81. Cfr Wadding. Annal. tom. XI, pag. 34.] . Verum satis liquet ex supra citatis litteris, fructum qualemcumque exstitisse, ast certe non tantum, ut dici possit, civitatem Tridentinam aliam induisse, correctis publice moribus, faciem. Nihilominus fructum, de quo agunt Barberius et Cataneo, forsan relatus fuerit tardius, quando mense Aprili anni 1439 interfuit synodo diœcesanæ Tridentinæ, in qua tractatum ad clerum habuit, qui est inter ejus opera sub titulo: Speculum Clericorum seu sermo habitus ad clerum in Tridentina synodo diœcesana anno 1439, die XXII Aprilis coram Alexandro, duce Mazoviæ, episcopo Tridentino. Hujus quidem synodi nullam mentionem invenio in synodographis seu Germanis seu Italis. Quamvis autem S. Capistranus cum variis Ordinis Minorum viris, quorum præcipuos enumerat Waddingus [Annal. tom. XI, pag. 29.] , Concilio Florentino fuerit præsens, nihil impedit, quominus Sanctus die XXII Aprilis 1439 Tridentinæ quoque synodo adstiterit. Nam prima Sessio Florentina celebrata fuit die VIII Octobris 1438 [Labbe, tom. XIII Conc. col. 34.] , postrema vero die XXIV Martii 1439 [Ibid. col. 382.] : unde manifestum est, satis temporis Sancto superfuisse, ut, relicta Florentia, Tridentum sese conferret, magnumque ex suis circa clerum Tridentinum laboribus, emolumentum capere posset; imo nihil obstat, ut tempus aliquod excolendo agro Tridentino impenderit, et uberiores fructus retulerit. Tali ratione conciliari possunt et epistola Alexandri episcopi et assertio biographorum, quæ prima fronte non facile conciliantur.

[63] [in patria Capistrano,] Uti supra diximus, difficile est, apostolicum virum, ubique Verbum Dei seminantem, prosequi: propterea tamen negligenda non sunt prædicationum ejus per regiones italicas vestigia. In patria certe sua, Capistrano, prædicavit Joannes anno 1447, eo successu, ut cives conventum Ordinis habere voluerint. Fundationis historiam exponit Waddingus [Wadding. Annal. pag. 312.] : quam infra, ubi de ejus pro Ordine laboribus agemus, latius prosequemur. Quum porro anno 1451 ad imperatorem Fridericum III in Germaniam properaret, biduo in territorio Brixiensi moratum sanctum virum tanta, ait Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 61. Cfr Wadding. tom. XI, Annal. tom. XII, pag. 79.] , hominum multitudo excepit, sicque circumvenit, ut ultra viginta millia numerarentur in campis, quæ abeuntem dimittere noluerunt, donec prædicantem audirent et benedicentem viderent. Verba ad populum fecit, et e suggestu descendens, ductus ad multitudinem languentium, ultra viginti perfecte sanavit. Præeunte fama, ingenti populi magistratusque applausu exceptus est in ipsa urbe Brixiensi: sed quum prædicare vellet, nec tantam multitudinem, non solum ex oppidis vicinis, verum etiam ex agro Cremonensi, Mediolanensi et Bergomensi illuc confluentem, capere posset amplissima urbis platea, ad campum apertum extra portam S. Apollonii progredi oportuit. Convenerunt ultra centum viginti quinque millia auditorum, sive potius majori ex parte inspectorum, quibus sufficiebat saltem a longe vidisse, vel prætereuntis vestem attigisse. Hæc ex Amando Hermann. Juverit hic animadvertisse, auditorum numerum, centena millia excedentem, imminuendum copiose nobis videri: tum quia agitatissimum bellicis motibus et morbis pestiferis ævum nequaquam multiplicando populo favebat, tum, quia, concessa etiam tanta hominum copia, ea erat ista tempestate viarum conditio, ut accessus ad definitum locum non undecumque facilis esset. Præterea in numerandis plebis alicujus turbis, experientia docente, facile irrepit error, plerumque in exaggerationem excurrens: hodie, quum sit tanta migrandi e loco ad locum commoditas, viæ undecumque lapide et ferro stratæ, vix umquam definito tempore ad locum quemdam conveniunt centena millia hominum. Hæc explicatius evolvenda censui, quia in Vita S. Capistrani frequenter istiusmodi numerorum excessus deprehenditur.

[64] [Brixiæ,] Apposite ad ea, quæ dicta sunt de numero auditorum, occurrit hæc ipsa narratio de prædicatione Brixiensi S. Joannis Capistrani, facta ab auctore synchrono Christophoro de Soldo, qui scripsit italico idiomate Memorabilia de Bello Veneto ab anno 1437 ad annum 1468 [Muratori. Scriptt. Ital. tom. XXI, col. 790.] : ipse Christophorus æqualem se temporis, de quo scribit, ostendit, quando agens de S. Capistrani concione dicit, (verba ejus italica latine reddo) [Muratori. Scriptt. Ital. tom. XXI. col. 867.] : Et scitote, me scribentem hæc esse testem fide dignum; nam huic prædicationi præsens aderam etc. Quæ igitur narrat de prædicatione S. Capistrani, Brixiæ anno 1451 facta, coram audivit et vidit. Seriem hujus prædicationis, quantum possum, accurate quidem, non tamen de verbo ad verbum, ex italico latine reddam [Ibid. col. 866.] : Die IX Februarii 1451 venit in hanc civitatem Frater quidam, Joannes de Capistrano Ordinis S. Francisci de Observantia; et qua die advenit, occurrerunt illi obviam cives facile trecenti equites, rectores civitatis, et fœminæ pedestres: advenit autem per viam S. Euphemiæ (quæ Verona Brixiam ducit). Quando ad S. Salvatoris pervenit, videbatur exercitus magnus peditum ac equitum. Neque mirandum, rectores et populum civitatis, tam majores quam minores, obviam isti Fratri processisse, nam præcedente fama eorum, quæ Patavii, Vicentiæ, Veronæ, ac in ipsa Romana Urbe gesserat, ferebatur Sanctus et præcellens verbi divini præco, et miracula operatus, qui sanabat infirmos, ceu cæcos et aridos ac mortuos suscitabat etc. Propter istiusmodi famam motus erat in universa provincia; et magistratus providit abundantiori annonæ pro toto illo tempore, quo Sanctus vir Brixiæ moraturus erat.

[65] [cum magno fructu,] Insuper præcepit, ut officinæ et tabernæ clausæ manerent, ut sumptu publico tum ipse quum centum alii alerentur et varia alia præpararentur. Suggestus in foro publico collocatus fuit. Feria IV, die X Februarii, tribus jam ante solis ortum horis, plus decem millibus hominum convenerant; unde conjicere licet, quanta esset diurno tempore confluentium multitudo, qui non tam ad audiendum, quam ad videndum accurrebant. Rectores nostri cum ingenti civium turba deduxerunt illum ex conventu S. Apollonii ad forum, stipatum quinquaginta apparitoribus, viris primi subsellii, e quorum numero quatuor, erant equites, aureis calcaribus insignes, ne videlicet a populo opprimeretur; unusquisque enim eum tangere, aut etiam laciniam habitus abrumpere, quasi S. Petrus fuisset, quærebat: magno itaque labore illa die ad suggestum deductus fuit. Finita prædicatione, comitati sunt Sanctum ad xenodochium majus, ipsi paratum, in quo cives cum moraturum credebant. Sed nuspiam quam in suo S. Apollonii conventu habitare voluit. Deinceps noluit prædicare in foro, tantæ multitudinis, ut ipsi videbatur, incapaci: ac proin suggestum in emporium novum arcis transferre jussit, ubi feriis quinta, sexta et sabbathi concionem ad populum habuit. Intra hosce tres dies tanta concurrit populi multitudo, ut omnes in stuporem raperentur: numerus languentium ex variis morbis, intra istud triduum confluentium ad bis mille ascendisse æstimatus fuit. Quotidie bonus iste Frater impendebat se ad illorum sanationem, signando illorum frontes signo crucis in Nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, et invocando S. Bernardinum, cujus pileolum manu gestabat, istoque instrumento, mediante gratia Jesu Christi omnipotentis et ipsius Joannis sanctitate, insignia fiebant prodigia.

[66] Porro in prædicatione ista triduana annuntiavit populo, se ostentaturum die dominica proxima pileolum S. Bernardini universo populo: [ut scribit] et partim propter ostensionem pileoli, partim propter miraculorum famam (quæ longe plura narrabantur, quam reipsa erant) tanta fuit hominum frequentia Brixiæ, ut ex teritorio Brixiensi quatuor ex quinque homines undique confluxerint. Multi quoque ex regionibus Bergomensi, Abduensi (Geradabba), Laudensi, Cremensi, Cremonensi et Mantuana, imo et ex Germania, ista dominica die, quæ fuit XIV Februarii 1451, Brixiam venerunt: et ita non solum emporium novum, sed omnia loca, ex quibus conspectus patebat, impleverunt, ut dictus frater ad suggestum pervenire non potuisset, nisi ipsi urbis rectores et cives primarii eumdem illuc deduxissent. Juxta suggestum erectum erat tribunal, in quo magistratus et nobiliores consederunt. Quando ascendit suggestum, valde miratus est stupendam turbam hominum æstimabatur illa die numerus audientium ad … hominum. Damnose pro quæstione, quam trutinamus excidit aut a scriptore omissus est numerus auditorum. Verum considerantibus omnes auditores aut in solo emporio aut in ejusdem prospectibus constitisse, difficile persuadebitur, ultra quinquaginta aut sexaginta millia emporium capere potuisse: etenim spatiosissimæ jam est amplitudinis locus, vel triginta millium hominum capax. Cæterum extraordinariam confluxisse populorum frequentiam, monstrant, tum quæ jam dicta sunt, tum quæ sequuntur.

[67] [testis oculatus,] Et scitote, me, hæc scribentem, esse testem fide dignum: nam huic prædicationi præsens, putabam elegisse me locum commodum et tutum; sed superveniente plebe, tam conferta erat hominum turba, ut, nisi me amici multi adjuvissent, et super capita trajicientes densæ turbæ eripuissent, fuissem suffocatus: neque ego solus in tanto periculo constitutus fui, sed multi etiam alii, qui vix non perierunt. Isto mane monstravit pileolum S. Bernardini, quem quum monstraret, populus misericordiam Dei inclamavit: tantus erat populi clamor, ut cœlum rumpi videretur. Absoluta prædicatione, veste S. Francisci induit quinquaginta milites, quos Veronæ converterat: quo facto, ipse ad S. Apollonii conventum, aliorum unusquisque ad propriam domum reversi sunt. Sequenti feria secunda, die XV Februarii, in festo SS. Faustini et Jovitæ (qui sunt urbis Brixiensis Sancti tutelares) prædicavit: feria tertia ante solis ortum Mantuam profectus est, et Mantua Venetias; qua in urbe per totam Quadragesimam prædicavit: eaque absoluta, ad imperatorem in Germaniam abiit. Christophori de Soldo narrationem dedimus fuse, non tamen ita ut verba verbis redderemus, quia consilium nostrum erat, relatione hominis extranei æstimatam facere biographorum Sancti historiam.

[68] [Vicentiæ etc.] Eodem anno 1451, Vicentinos, Veronenses, Patavinos et Mantuanos excoluisse S. Capistranum, testantur miracula, a publicis, ait Waddingus [Ibid. l. c.] , notariis diligenter conscripta. Veneti quoque a Pontifice Nicolao V impetrarunt, ut qudragesimales conciones, apud ipsos haberet. Dux quoque Mediolanensis, summis votis apud Pontificem contenderat, ut et illas adiret provincias S. Joannes; quam in rem pontificium obtinuerat diploma, sed serius advectum, quam ut effectum sortiretur suum, S. Capistrano jam mense Aprili in Germaniam profecto. Id nihilominus hic dandum existimamus, utpote quod ad gloriam sancti viri non parum conferat: quapropter et Waddingus, ex quo illud exscribimus, edendum censuit. Videlicet [Capistr. triumph. pag. 61. Cfr Wadding. Annal. tom. XII, pag. 80.] : Dilecto filio Joanni de Capistrano Ordinis Minorum. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. Quum nobilis vir, dilectus filius Franciscus Sfortia, dux Mediolani, ac populus Mediolanensis, totaque Liguria ex ore tuo Dei verbum audire desideret, quod nobis admodum placuit audivisse, quum indubie speremus populos illos, tuis prædicationibus et monitis imbutos, viam salutis electuros esse; caritatem tuam hortamur in Domino, ut postpositis omnibus, te ad iter quamprimum dirigas; nam quum tempus quadragesimæ elapsum sit, nulla te occupatio detinere potest, ut credimus, quæ mentem tuam a tam salubri opere possit avertere. Datum Romæ apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die X Maji 1451, pontificatus nostri anno V. Sed ut paulo supra diximus, epistola pontificia S. Capistranum attigit, jam in Germania constitutum. Unde suspicatur Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 79.] litteras apostolicas fuisse concessas, ut Mediolanensium precibus videretur acquiescere, licet Pontifex hominem in Germaniam destinarit. Atque fere sunt quæ de prædicatione italica dicenda habemus.

§ VI Legationes pro sede apostolica obitæ.

[Ab Eugenio IV simul cum S. Laurentio Justiniano] S. Joannes Capistranus non solum prædicando per Italiam verbum Dei, ut supra ostendimus, aut Ordinem suum defendendo et propagando, ut infra latius explicabimus, Ecclesiæ Dei strenuam navavit operam: sed insuper variis pro sede apostolica legationibus functus est, quæ hic, tacentibus ut plurimum biographis coævis, necessario exponendæ sunt, ut tanto magis ejus in Ecclesiam sanctam merita et magna apud Deum gloria elucescat. Vexabatur illo tempore Venetiis Ordo Pauperum Christi, qui vulgo Jesuati vocabantur, olim a S. Joanne Columbini fundatus, et gravissimæ criminationes ad aures Eugenii Papæ IV pervenerant. Missus est igitur a Pontifice Joannes noster simul cum S. Laurentio Justiniano examinaturus, inquit Waddingus [Ibid. tom. XI, pag. 13.] , scandala et errores, quæ malignorum invidia fingebat in Jesuatorum sodalitate grassari et libellum quemdam, ab iisdem inscriptum “Speculum simplicium animarum.” Diploma pontificium, S. Capistrano honorificentissimum exhibet laudatus annalista [Ibid. l. c.] : Venerabili episcopo Castellano (episcopatus iste a Nicolao V anno 1451 in titulum patriarchatus Veneti fuit erectus) ac dilecto filio Joanni de Capistrano etc. Ad ea, quæ pacem et quietem populorum, conservationem quoque famæ et æstimationis bonorum respiciunt, libenter intendimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Dudum siquidem, quum, non sine magna animi nostri displicentia, ad nostram notitiam pervenisset, aliqua Venetiis, ac in tua Castellana diœcesi contigisse, ex quibus nonnullarum personarum utriusque sexus, tam ecclesiasticarum quam sæcularium fama et opinio graviter denigratur, pro quorum quidem pleniori informatione veritatis, tu, frater episcope, ut accepimus, diligentibus super his habitis processibus, sollicite intendisti; neque tamen, ut nobis delatum est, præter plebanum quemdam, ea, quæ objiciebatur, hæresis labe aliquos alios infectos reperire potuisti; nihilominus tamen non parva personas hujusmodi, licet insontes et innoxias, ut asseritur, famæ et æstimationis earumdem jactura prosequitur, quæ etiam in dies, ut dicitur, vehementius invalescit.

[70] [delegatus in causa Jesuatorum,] Nos igitur, qui ex debito pastoralis officii et scandalis obviare, et ne boni et innocentes famæ ipsorum detrimento muletentur, quantum cum Deo possumus, procurare debemus, horum consideratione inducti, dilectum filium Joannem de Capistrano supra memoratum ad fraternitatem tuam duximus cum præsentibus dirigendum, eique commisimus et mandavimus, quatenus eodem tibi assistente, vos simul de hujusmodi excessibus et personis diligenter inquirere et investigare curetis: perutile enim fore, et negotio hujusmodi conveniens esse putamus, virum vitæ sanctimonia, famæ integritate, scientia litterarum et doctrina præstantem, tibi in hac re associare, cujus consilio et auctoritate, veritate comperta, et excessus hujusmodi corrigere, bonos atque innoxios, si qui ob hanc causam notati sunt, eorum famæ et æstimationi reddere et restituere possitis. Nos enim vobis de hujusmodi excessibus inquirendi, atque corum occasione incarcerandi, puniendi, corrigendi et emendandi; innoxios autem atque indebite infamia notatos, ad famam et honores restituendi et in statum pristinum reponendi; excommunicatos seu irregularitatis vinculo hujusmodi ex causis irretitos absolvendi et liberandi, omniaque alia et singula faciendi et exsequendi, quæ in prædictis et circa prædicta necessaria fuerint, seu etiam opportuna: contradictores etc. invocato etc. plenam et liberam damus et concedimus, auctoritate apostolica, tenore presentium, facultatem. Vos igitur negotium hujusmodi sic sollicite et diligenter amplectimini, ut ex vestris bonis et proficuis operibus, post æterna præmia, apud nos et sedem apostolicam non immerito commendari possitis. Datum Bononiæ anno etc. 1437, V idus Augusti, pont. etc. anno VII.

[71] [quos B. Joannes Tossinianus defendit,] B. Joannes Tossinianus, de quo jam supra num. 58 locuti sumus, quum ex Jesuatorum Ordine ad Ferrariensem cathedram assumptus fuisset, in tanto periculo fratres suos, Jesuatos Venetos, non deseruit. Nam pro veteri cum S. Joanne Capistrano amicitia, precibus et litteris urgebat, ut religiosæ sodalitatis famæ consuleretur. Litterarum fragmentum exhibet Waddingus [Annal. tom. XI, pag. 14.] , quod et nos damus, utile ad qualemcumque dilucidationem quæstionis. De libro, scribit, miror valde, quod si in illo sunt errores, de quibus dicitur, quod per plures servos Dei legatur, nec percipiant tam manifestos errores. Nam de pauperibus Jesuatis, cum quibus meam duxi vitam fere per viginti quinque annos, testificor vobis coram Deo, quod ipsi judicio meo sunt boni viri et recte ambulant in via Dei juxta doctrinam euangelicam et apostolicam et traditiones Patrum. Numquam aliquid sensi inter eos erroris, sed fidelissimi sunt, tenentes pure et simpliciter totum, quod tenet Sancta Mater Ecclesia, subjecti et obedientes prælatis Ecclesiarum, et maxime Romano Pontifici et constitutionibus Ecclesiæ, communicantes persæpe sacramentis, sicut cæteri fideles. Mores suos habent honestissimos, nec aliter aliis dogmatizant nisi honestatem et illibatissimam castitatem. Fortasse aliquæ mortificationes fuerunt alias factæ in societate illa, quæ videbantur habere inhonestatem, et familiaritas habita fuit sub obtentu religionis et spiritualitatis cum nonnullis et devotis mulieribus, ex qua conversatione auditu audivi, exorta fuisse exinde scandala: sed, dante Deo, a multo tempore citra res est optime reformata. Tantum est, quod nihil tale numquam factum fuit tempore meo; sed omnia per Dei gratiam directa sub religiosis moribus bene composita. Si quid scrupuli de societate illa habuit P. V. de materia “c. I de relig. dom. in 6 [III, 17. I.]” et “ne nimiam [III, 36. XI.]” etc. cum in similibus aut de quovis alio confido, dante Deo, vobis ad plenum satisfacere, si quando dabitur, me camdem Paternitatem posse ore ad os alloqui. Committo eos caritati vestræ, orans eamdem, ut vitam innocentium a latrantium et calumniantium faucibus eripiat. Valeat P. V. R. feliciter in Christo Domino, cui me ex corde committo. Ex Ferraria III Septembris 1437. Filius ac servus P. V. Joannes episcopus Ferrariensis.

[72] [eosdem ab omniculpa] Ex hac epistola liquet, quæ fuerint ab adversariis objecta crimina Jesuatis: erant scilicet tunc omnia suspicionis plena propter grassantes per universam Italiam errores Fraticellorum, adversus quos, ut infra monstrabimus, S. Capistranus severam exercebat censuram. Forsan suspicio exerevit, quod, ut constat ex Vita fundatoris Pauperes vocarentur [Bulla Martini V. Act. SS. tom. VII Jul., pag. 348.] et Venetiis in loco dicto, Societate Pauperum domicilium, unde et cognomen manavit, statuerunt [Cornelius. Eccles. Venit. tom. V, pag. 220.] . Cæterum Jesuatis favebat S. Laurentius Justinianus, utpote qui et cœmeterium fratribus construi anno 1434, et eorum sacellum consecrari anno 1436 permisit [Ibid. pag. 221 et seq.] . Ipse porro B. Joannes Tossinianus non videtur undecumque certus de accusationibus, Jesuatis impactis: suspicatur enim afficta crimina obtendi, ut via suppressioni Ordinis sternatur; atque ideo citat binas decretales, quarum prior, ex libro sexto deprompta, et posterior e compilatione Gregorii IX, prohibent multiplicationem Ordinum regularium: sub qua quidem prohibitione censendum videbatur institutum Jesuatorum, fundatum circa annum 1360 [Moroni. Dizion. d'Erud. eccles. V°, Gesuati. Encyclop. Cathol. Dict. des Ord. rel. V°. Jesuates.] ; adeoque post concilium Lateranse IV anni 1215 et Lugdunenso II anni 1274, in quibus dictæ decretales latæ fuerunt. Verum, ut eventus probavit, vere delatæ fuerant ad Papam Eugenium graves quærelæ, quæ, ipso fatente B. Tossiniano, aliquatenus veræ erant; licet jam ab annis abrogatæ.

[73] [liberos] Indagarunt igitur duo sanctissimi viri, Laurentius Justinianus et Joannes de Capistrano vitam et mores Jesuatorum, et post Severam inquisitionem certiores facti sunt, nihil in instituto Jesuatorum reperiri, quod non undecumque cum regula veri et boni conveniret. Quapropter S. Laurentius Justinianus sequens edidit decretum, quod ex Waddingo, ut reliqua hactenus, cito [Annal. tom. XI, pag. 15.] : Laurentius Justinianus, Dei et apostolicæ Sedis gratia episcopus Castellanus. Condignum arbitramur veritati testimonium dare pro his maxime, quorum vita et religio perfecta sunt, et continui in domo Dei labores, eos commendatos facere. Sane quum honesti et religiosi viri, fratres vulgari vocabulo Jesuati nominati, quorumdam fuerint detractionibus infamati, quod videlicet in conversatione eorum suspiciosis moribus et reprehensibilibus uterentur, ad nos et ad venerabilem dominum fr. Joannem de Capistrano, Ordinis Minorum, hæreticæ pravitatis inquisitorem, hujusmodi rumore delato, voluimus nos ambo de veritate informationem luculentam suscipere, et optimorum religiosorum, apud nos conversantium et quamplurium aliorum informatione et testimonio fide digno comperimus, ipsos, videlicet Jesuatos, nulla suspicionis labe respersos, quinimo perfectos in sua societate mores retinere, et in omnibus Sanctæ Romanæ Ecclesiæ moribus consentaneos et concordes esse, ac ipsius instituta devote servare et in omnibus sectari.

[74] [pronuntiat:] Quare ne facile in posterum detractionibus hujusmodi facultas libera tribuatur, volentes præfatorum religiosorum famæ et honestati consulere, decernimus eorum laudabiles mores et vitam præsentium tenore declarare, ut et ipsi quietius Domino nostro Jesu Christo in posterum valeant famulari, et eorum religiosa conversatio nostro testimonio facilius elucescat. In quorum fidem præsentes nostras litteras fieri jussimus, et secreti sigilli munimine roborari mandavimus. Actum Venetiis, in episcopali palatio Castellano, anno 1437, indictione XV, die II mensis Octobris, pontificatus sanctissimi Domini nostri Eugenii, divina providentia Papæ IV, anno VII. Cuperem equidem tractare de calumniis in Ordinem Pauperum Christi, seu, ut vulgo dicebantur, Jesuatorum impactis: sed desunt mihi apologiæ, pro Jesuatis conscriptæ, nec quidquam reperi circa libellum, speculum simplicium animarum inscriptum. Ipse certe B. Tossinianus videtur ignorasse opusculum, quum neque idem probet aut improbet: sed simpliciter dicit, mirari se valde, quod si in illo sunt errores, quales proferuntur, nemo legentium illos perspexerit: adeoque controversiam de libello quasi in medio relinquit. Cæterum Vitam S. Joannis Colombini illa, quam edidere nostri ad diem XXXI Julii [Act. SS. tom. VI Jul., pag. 354.] , antiquiorem exhibet Joannes Mansi in suis Appendicibus ad Baluzii Miscellanea, additque Jesuatorum Regulam, hactenus ineditam [Baluz. Miscell. tom. IV, pag. 566 et 571. Edit. Luc. 1764.] : in qua certe nihil invenitur, quod non undecumque cum fide catholica congruat; et quum porro, ut laudatus Mansi ostendit, eadem Regula circa annum 1426 approbata fuerit [Baluz. Miscell. tom. IV, pag. 566. Edit. Luc. 1764.] , verisimile nullatenus est, istos viros intra decennium tam longe a sua institutione declinasse, ut atroces calumniæ aliquod fundamentum habuerint.

[75] [adversus schisma Basileense] Episcopi, Basileæ congregati eo audaciæ processerant, ut in conventu suo XXXIV, celebrato VII kal. Julii 1439 Eugenium Pp. IV declararint Romano pontificio ipso jure privatum, inhibuerintque, ne deinceps pro Papa vel Romano Pontifice se gereret [Labbe Conc. tom. XII, col. 619.] : et ultro progressi, ordinatis XXXI electoribus [Ibid. col. 634.] , Amedeum, Sabaudiæ ducem, summum Pontificem die V Novembris ejusdem anni constituerunt, assumpto nomine Felicis V [Ibid. col. 636 et seqq.] . Nostri instituti non est hanc tragœdiam latius evolvere: sufficiat animadvertisse, nullum tunc quidem Basileæ adfuisse Romani Pontificis legatum, contra morem hactenus observatum in conciliis œcumenicis, quando sedes Romana erat plena. Nam Constantiensis synodus inter plures pontifices dubios ad controversiam dirimendam convocata fuerat. Dein conventus ille acephalus triginta novem prælatis, e quibus solum octo episcopi erant, constabat [Longueval. Hist. de l'Egl. Gall. tom. XX, pag. 388. Edit. Paris. 1827.] ; dum ex altera parte Florentiæ una cum legitimo suo capite, Eugenio Pp. IV, stabant Ecclesiæ latinæ et græcæ, præter alios prælatos, episcopi facile septuaginta [Labbe Conc. tom. XIII, col. 518.] . Nihilominus respublica ecclesiastica in horrendum schisma vergebat, eo magis timendum, quod, christianitate universa, et præsertim Italia bellis undique turbata, principes pro suo quique commodo et emolumento alterutri parti faverent, et novissima Ecclesiæ fierent pejora prioribus. Ut autem tantis malis imminentibus occurreret Eugenius Papa, conciliatorem pacis et concordiæ adhibere voluit Capistranum nostrum. Itaque illum misit legatum suum ad Mediolanensem ducem, Philippum Mariam de Vicecomitibus, quem verebatur, ne in partes antipapæ abiret. Fuerat enim Philippus Maria Eugenio Pontifici olim infensus, quocum inimicitias habuerat, circumscriptas tamen intra civilium ac profanarum rerum limites: atque hinc futurus pseudopapæ Felicis V sectator conjectabatur.

[76] [principes multos,] Multam quippe spem in eo reposuerat Felix, Philippi Mariæ socer, quem, ut scribit Franciscus Philaelphus, a Raynaldo sub anno 1439 § VII [Continuat. Bar. tom. VIII, pag. 343.] citatus, eo consilio atque mente rem tantam (supremum pontificatum) admisisse fatentur omnes, quod minime futurum dubitasset, ut se gener hic quam cupidissime sequeretur… Sed Philippus Maria nulla necessitudine, nullis precibus, nulla ingentissimorum munerum ac præmiorum spe induci potuit; ut amantissimo et bene merenti socero in hanc diem obsequeretur: intelligit enim primam sibi necessitudinem esse cum Deo, nec plus cuiquam debere, quam Deo, nec ulla esse munera aut præmia, cum virtute Deoque comparanda. Scripta est hæc Philaelphi epistola XVI kal. Julii anni 1440. Et vero ipse Eugenius Papa datis ad Philippum Mariam litteris die XXI Februarii anno pontificatus sui VIII, id est anno vulgari 1439 gratulatur ei constantiam in retinenda unitate communionis catholicæ et obedientia erga legitimum Romanum pontificem [Ibid. pag. 302.] . Ex his manifestum fit, non satis accurate locutum fuisse Waddingum, quando sub anno 1440 § II [Annal. tom. XI, pag. 97.] dicit, opera S. Capistrani ducem Mediolanensem, Philippum Mariam, alioquin Eugenio infensum et Burgundum Philippum alterum cum aliis multis Felicianæ parti detractos et Eugenianæ adjunctos fuisse. Hæc quidem omnia erronea sunt: neque enim tunc, quando Basileenses Felicem suum extulerunt, infensus erat Philippus Maria Eugenio Pontifici; neque partes Felicis umquam secutus est; neque tandem Philippus, Burgundionum dux, vulgo Bonus appellatus, umquam factioni Felicianæ adhæsit.

[77] [prœsertim Philippum Bonum, Burgundiæ ducem,] Nam quod ad Philippum Burgundum attinet; certum est, Eugenium Papam summas laudes illi tribuisse in epistola scripta nonis Septembris 1439 ad Carolum VII, Francorum regem, in qua eum exemplo Philippi provocat ad parem Romanæ Ecclesiæ servandam obedientiam. Rem, inquit [Raynald. Cant. Baron. tom. VIII, pag. 314.] , dignam magna laude nuper egit dilectus filius, nobilis vir, Philippus, dux Burgundiæ, consanguineus tuus, qui per suas patentes litteras præcepit sub gravibus pœnis in suis dominiis, ne ullis litteris illius sceleratissimæ conventiculæ aliquis obediret, aut ad sua dominia illas auderet deferre. Et biduo ante datas litteras, scilicet die II Septembris, alteram epistolam scripserat idem Pontifex ad ipsum Philippum [Ibid. pag. 315.] , qua eumdem meritis laudibus cumulat, quod fidelis Ecclesiæ Dei perstiterit: Continua, ait, igitur, sicut cœpisti, suscipiens scutum protectionis unitatis Ecclesiæ et defensionis nostræ auctoritatis adversus obstinatam perfidiam eorum, qui, ut aperte vides, Ecclesiam Dei sibi lacerandam et scindendam sumpserunt. Hortatur tandem, ut apud reges et principes, potissimum apud carissimum filium nostrum, Carolum, Francorum regem illustrem, agat, ne quidpiam proficiat Basileensium malignitas. Atque in fidelitate erga Romanam Ecclesiam perseverasse Philippum, testatur scriptor Historiæ Burgundiæ, Benedictinus Plancher [Hist. de Bourgogne. tom. IV, pag. 252.] , monstratque ex eo, quod quum anno 1443 Philippus cum Ludovico Sabaudo, filio Amedei seu Felicis V, fœdus iniisset, Ludovicus die X Julii ejusdem anni tabulis publicis testatur, dicto fœdere, nullatenus derogari obedientiæ, quam tum ipse Philippus tum ejus provinciæ et subditi profitentur, atque eam in suo robore perstare [Ibid. Preuv. pag. CLXXII.] . Missio itaque S. Capistrani ad duces Mediolanensem et Burgundum non indicat in alterutro defectionem a legitimo Pontifice, Eugenio IV; sed magis voluntatem utriusque confirmandi in re bene cœpta, quæ fortassis ex collisione pugnantium inter se emolumentorum turbari potuisset.

[78] [et probabiliter Siculos præmunit:] Initio anni 1444 S. Capistranum habuisse a sede Apostolica missionem quamdam peragendam in Sicilia, testatur ipsemet in Vita S. Bernardini his verbis, quæ ex Waddingo refero [Annal. tom. XI, pag. 202.] : Quum felicem S. Bernardini obitum, in insula Siciliæ tunc exsistens, ex mandato sanctæ memoriæ Eugenii Papæ IV, sensissem, ad Aquilanam civitatem pergens festinanter, etc. S. Bernardinus autem obiit die XX Maji 1444; adeoque Joannes, legatione apostolica fungens in Sicilia quando patris ac amici sui Bernardini mors ei innotuit, circa initium ejusdem anni in istam insulam navigare debuit. Quid porro a Pontifice in mandatis habuerit, silent, quos consulere potui, auctores. Verum conjectura undecumque probabili dicere licet, Basileense schisma causam legationi dedisse. Etenim Alphonsus, Aragonum rex, in locum filii a Joanna II Neapolitana adoptatus, jus, sibi hac ratione quæsitum, adversus Renatum Andegavensem nitebatur defendere, ac propterea beneficium investituræ a Romano Pontifice contendebat obtinere. Diu obstitit Eugenius; proindeque intricatam controversiam cum pseudopapa Felice Alphonsus componere in procinctu erat; quando Papa Eugenius ad eum misit Cardinalem Aquilejensem, Ludovicum Mediorotam, qui inter Eugenium et Alphonsum æquis conditionibus pacem conciliavit die XIV Junii 1443 [Zurita. Annal. de Aragon, tom. III, fol. 280.] . Missus itaque fuerit S. Capistranus in Neapolitanum regnum sive ut consilio Cardinalem Mediorotam adjuvaret, sive ut, compositis dissidiis, res ecclesiasticas per Siciliam ordinaret. Id certum est, sanctum virum primis mensibus anni 1444 in Sicilia fuisse, quin negemus, maximam partem anni præcedentis negotio absolvendo impensam fuisse. Unum tamen animadvertamus, Barberium [Vit. ital. pag. 74.] , quem sequitur Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 269.] , non satis accurate loqui, quando Capistranum nobis exhibet, Panormi cum rege Alphonso agentem. Nam quantum assequi licet ex Hieronymo Zurita, tantis negotiorum impedimentis involutus fuit rex Alphonsus, ut de reliquenda terra firma ne cogitare quidem potuerit [Cfr Annal. de Aragon, tom. III, fol. 287 et seq.] . Quæ igitur Barberius refert de honoribus, S. Capistrano exhibitis, interpretari nos oportet de regis vicario; quin exinde aliquid de laude, S. Capistrani humilitati debita, detractum velimus.

[79] [adversus Judæos quoque inquisitor a Nicolao V constitutus,] Accusabantur illa tempestate Judæi variorum criminum, in quæ exardescebat Capistrani nostri zelus. Nam licet vulgo admitterentur Judæi intra civitates christianas, tamquam testes mortis ac sepulturæ Domini nostri, adeoque et ejusdem resurrectionis, illorum tamen vivendi modus quibusdam legibus circumscribebatur: quas summis lineamentis adumbrat biographus Sancti Christophorus de Varisio num. 32: nempe prohibebantur Judæi blasphemare nomen Christi, ejus Genitricis et aliorum Sanctorum, usuras a christianis exigere: vicissim christianis interdictum erat, a Judæis medecinas recipere, communibus uti balneis cum iisdem, et his similia. Ista quidem frequentissime tum a Pontificibus tum a principibus præscripta fuerant, sed semper incassum. Quapropter Nicolaus Papa V, Eugenii IV successor, anno primo pontificatus sui, constitutione apostolica, data IX kal. Julii 1447 decreta, jam sæpius promulgata, renovat, sed ut dicit [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 282.] : Quia parum est jura condere, nisi per aliquem exsecutioni debitæ demandentur, dilectum filium, Fr. Joannem de Capistrano, Ordinis Minorum professorem, omnium prædictorum exsecutorem auctoritate apostolica deputamus, instituimus et ordinamus; concedentes eidem plenam et liberam potestatem, tam per se ipsum, quam per idoneos religiosos sui Ordinis vel alterius, per eumdem, quum sibi visum fuerit, deputandos, inquirendi, admonendi, exhortandi et sollicitandi principes ac prælatos et dominos tam ecclesiasticos quam sæculares prædictos, ut omnia et singula prædicta faciant diligentius observari.

[80] [Gamalielem rabinum convertit.] Jam supra num. 56 vidimus, Sanctum virum idem munus in regno Neapolitano, jussu Joannæ reginæ, obiisse. Quamvis id ministerii genus magis ad coercitionem mali, quam ad promotionem boni institutum sit; ea tamen dexteritate et moderatione impositum officium exercuit S. Capistranus, ut simul devios ac errantes ad ovile Christi reducere conaretur. Tali ratione anno jubilari 1450, quum jam Urbem relicturus erat, provocatus a rabino ad disputationem de vera religione certamen non renuit: sed Deo fisus, hominem ex adversario sectatorem fecit Christi. Historiam refert inter alios biographos Thomas Cataneo [Vita ital. pag. 109.] . Erat homo ille, cæterum doctus et acutus, audacior factus ex ampla notitia textus hebraici, cujus ope præfidebat, nullo negotio doctores Christianos superaturum se disputando. Condicta die, palæstram ingrediuntur S. Capistranus et rabinus, cui nomen Gamaliel, cum aliis quadraginta judæis. Gamaliel disputationem occepit commentando multos textus Veteris Testamenti, quos in laudem suæ sectæ et in opprobrium christianæ religionis subtilissime detorquebat. Jam victoriam sibi augurabantur judæi; quando Joannes noster, paucis verbis rationes, a Gamaliele prolatas, discutiens, monstrare cœpit, uni Deo placere posse unam religionem; quæ adeo talibus indiciis splendescere debet, ut ab omnibus facile agnosci possit; id enim ad justitiam et misericordiam Dei pertinere. Devenit posthac vir sanctus ad monstrandum rationum momenta, quæ merito suadent veram esse christianam religionem: idque præstitit tanta verborum vi ac efficacia, ut tum ipsum rabinum Gamalielem, tum ejus socios quadraginta coegerit victas veritati manus dare et jugo Christi colla subdere. Ipse S. Capistranus eos sacro baptismo initiavit religioni christianæ, in qua deinde usque ad obitum fideles perseverarunt.

§ VII. Initia reformationis, vulgo Observantium dictæ.

[Observantium tenue initium:] Reformatio Ordinis S. Francisci, quæ vulgo Observantium vocatur, anno 1368 incepta, lenta initio incrementa habuit. Numerus, inquit Waddingus ad annum 1415 [Annal. tom. IX, pag. 382.] , fratrum, per omnia cœnobiola dispersorum, erat exiguus, neque sufficiebat ministerio domestico. Inter ducentos circiter paucissimi erant sacerdotes, ita ut in ædiculis Reatinis (tribus numero), alternis vicibus unus sacra perageret, et in nocte Nativitatis Dominicæ primam Missam Græcii, secundam ad Fontem Columbæ, tertiam in Podio celebraret. Pauci etiam erant docti ante adventum quatuor cœlestium præconum, Bernardini Senensis, Joannis Capistranensis, Alberti a Sartiano et Jacobi Piceni. Hi cultum, regiminis normam et litterarum studium invexerunt. Primi satores instituti, viri abjecti, humiles, rerum agendarum et scientiæ expertes, in solitudinibus, cavernis et eremitoriis a mundo semoti, non tam alienas quam suas curabant animas, rerum cœlestium contemplationi et pietati incessanter addicti. Similem primorum Observantium imaginem depingit sancti nostri biographus, Nicolaus de Fara num 17. Ad annum usque 1415, seu per annos quadraginta septem videtur reformatio Observantium in solo arbitrio Ministri generalis Ordinis S. Francisci stetisse: quapropter eorumdem res, utcumque tranquille, sed timide, procedebant, quum non paucos, eosque potentes, experirentur in ipso Ordine adversarios.

[82] [in concilio Constantiensi] Ast dicto anno 1415 concilium Constantiense, sessione sua XIX, die IX Kal. Octobris, sede apostolica vacante [Labbe, tom. XII Conc. col. 169.] , decretum edidit, quo Observantium reformatio regimini et arbitrio ministri generalis subtrahebatur. Etenim guardiani et fratres quorumdam conventuum Galliæ supplicarunt Patribus Constantiensibus [Ibid. col. 166 et seqq.] , quatenus de opportuno remedio eis providerent, ad removenda impedimenta, quæ strictæ Observantiæ adversabantur et ex quibus scandala pullulabant. Itaque concilium decernit, fratres prædictorum conventuum posse, in sua quilibet provincia, eligere de sua stricta Observantia unum fratrem idoneum, quem, in scriptis ministro illius provinciæ præsentatum, ipsum dictus minister infra triduum post hujusmodi præsentationem suum vicarium constituere debeat, ad ipsos regendum in solidum loco et vice ejus, et eis providendum in omnibus quibuscumque et ipsis modis, quibus ipse minister provincialis etiam providere posset; ita quod de ipsorum fratrum regimine in nullo possint se intromittere dicti provinciales vel custodes, sed ad ipsos vicarios cura et correctio eorum omnino pertineat: excepto, quod ad suæ superioritatis cognitionem minister provincialis ipsos possit, si voluerit, visitare in propria persona, et tunc punire de consensu majorum et discretorum conventus, in quo fiet hæc visitatio, quidquid punitione dignum repererit: quem si constituere renuerit modo prædicto, ex tunc constitutio ejusdem præsentati ad vicarium ministri generalis, inferius annotatum, devolvatur et pertineat absolute. Qui quidem vicarii hujusmodi trium provincialium (nempe Franciæ, Burgundiæ et Turonum) possint et debeant una cum fratribus discretis, sibi subditis, forma solita in electionibus Ordinis servata, insimul eligere inter se unum alium fratrem, ad hoc sufficientem et idoneum pro eorumdem vicariorum correctione et totius strictæ hujus Observantiæ in prædictis provinciis meliori regimine; quem per eos in scriptis ministro generali Ordinis, qui erit pro tempore, humiliter præsentatum, ipsum minister super illos suum vicarium constituere infra triduum post illam præsentationem benigne debeat et caritative: alioquin, ipso triduo transacto, sit et habeatur vicarius ipsius generalis, auctoritate ipsius sacri concilii constitutus.

[83] [nacti tum proprios superiores,] Sequitur dein constitutio Nicolai Rudolphi in vicarium generalem auctoritate ipsius concilii, additis iisdem clausulis, quibus administratio totius reformationis ad vicarium generalem, sic electum, pertinere declaratur. Insuper statuit concilium, quod omnes et singuli conventus prædictarum provinciarum, quoties majori vel saniori parti fratrum, in eis exsistentium, placuerit, ad hanc strictam Observantiam se reducere et vicariis antedictis se subdere, hoc libere facere possint. Eadem facultas singulis fratribus conceditur, contradictione cujuscumque non obstante; ita tamen, ut fratres et conventus, exceptis conventibus, quos specialiter nominat decretum, possint remanere immediate sub cura ministrorum provincialium. Etiam quilibet provincialis minister provinciarum præmissarum (nempe Franciæ, Burgundiæ et Turonum) vicario generali sæpedicto pro præsenti duos conventus in sua provincia fideliter assignare debet, aptos ad manendum, munitos libris et aliis rebus pro cultu divino, quoties ab eodem vicario per litteras aut alias in suo principali capitulo fuerit requisitus. Tandem prohibetur tam provincialibus quam aliis quibuscumque, ne fratres Observantiæ de conventibus, quos incolunt, expellant, aut illorum mobilia alio deportent, quod si factum fuerit a quindecim mensibus citra violenter, ad restitutionem obligentur: vicissim interdicitur fratribus Observantiæ, ne alios fratres ejusdem Ordinis aut eleemosynas aut oblationes sibi dandas impedire audeant.

[84] [et singulare nomen,] Petrus Van den Haute in Breviario historico Ordinis Minorum [Pag. 101.] dicit, nomen Observantium reformatis adhæsisse per decretum Concilii generalis Constantiensis de IX kal. Octobris 1415; est scilicet id ipsum decretum, hactenus citatum. Sed Waddingus, idem exhibens [Annal. tom. IX, pag. 371.] , negat tunc primum reformatos id nominis sortitos, seu ab hoc decreto initium et fundamentum habuisse nomen, “regularis Observantiæ” [Ibid. pag. 375.] . Uter a vero aberret, operosius non inquiram. Unum animadvertam, Petrum Van den Haute particulatius videri omnia scrutatum, idque asserere, postquam jam sententiam manifestasset suam Waddingus: deinde neque hunc, contra ac eodem loco facit, circa varios errores, ullam suæ negationis allegare rationem. Attamen negandum non censemus, jam præcedenti tempore, quando de Ordinis reformatione agebatur, Observantiæ et Observantium nomen quandoque prolatum fuisse; siquidem id solum intendebant reformatores eorumque sequaces, ut Ordo ad primævam Regulæ suæ Observantiam reduceretur: sed Waddingus, simplici negatione contentus, nullo argumento monstrat, ante tempora Concilii Constantiensis nomen Observantiæ adhibitum fuisse, tamquam singularem denominationem, alicui divisioni Ordinis Minorum propriam. Cæterum credo, decretum Constantiense esse primum documentum, quo Observantium reformatio arctiorem Ordinis compagem disrupit; et nativo proprioque jure uti cœpit. Antiquius quidem instrumentum reperire se existimat Michael Angelus a Neapoli in Chronologia historico-legalis Ordinis FF. Minorum [Tom. I, pag. 98.] in bulla quadam Gregorii XI, concedente indulgentiam plenarium habitantibus in variis locis, sub obedientia Paulutii Fulginatis: sed de istiusmodi bulla altum est apud Waddingum in suo Regesto pontificio silentium, quamvis ipse minime taceat litteras indulgentiarum, quando occurrunt. Exemplo sint indulgentiæ centum dierum, quas Gregorius XI concessit visitantibus ecclesiam Stronconii [Wadding. Annal. tom. IX, pag. 397.] , quæ ad reformatos pertinebat [Ibid. tom. VIII, pag. 299.] . Præterea, posita etiam indulgentiarum concessione, facta Paulutio ejusque sociis, nullatenus indicatur reformatio in unum separatumque a reliquo Ordine corpus coaluisse, regimenque utcumque proprium habuisse. Quapropter, nisi alia ostendantur monumenta, decretum Constantiense habendum videtur tamquam primum, quo reformati seu Observantes jurisdictioni directæ prælatorum Ordinis subtrahuntur.

[85] [tum separationem a reliquo Ordine,] Quamvis autem proprii regiminis initium Observantes Synodo Constantiensi in acceptis referre debeant; id tamen animadvertendum restat, libertatem Constantiensem intra Galliam fuisse circumscriptam. Sed, ait Waddingus [Ibid. tom. X, pag. 18.] , placere cœpit ubique religiosum regularis Observantiæ institutum, Constantiensis concilii auctoritate confirmatum, et laudabili sectatorum conversatione confirmatum, ut omnes omnium regionum urbes et oppida ultro eos ad se vocarent et domicilia construerent. Ex eo enim tempore majora cœpit incrementa Observantium reformatio, et ad varias provincias propagata fuit. Sic Martinus V, adhuc Constantiæ agens, X kal. Aprilis, anno I seu 1418, petente Gandavensi magistratu, concedit ut conventus Observantium in dicta civitate constituatur [Ibid. pag. 290.] : id tamen adnotandum est, Gandavum scribi in diœcesi Trajectensi seu Ultrajectina, ad quam numquam spectavit, et ejus Ecclesiæ antistitem dici Fredericum, qui vere illa tempestate Ultrajecti sedit [Gall. Christ. ant. tom. I, pag. 849.] : dum e contrario Gandensis civitas, aut saltem illa pars, in qua conventus Minorum jacebat, ad Tornacensem diœcesim, quam tunc Joannes V de Thoisy regebat [Gall. Christ. Nov. tom. III, col. 230.] , pertineret. Gravissimus itaque in rescriptum pontificium irrepserit error, necesse est. Paulo serius idem Martinus V, Bernæ diœcesis Lausannensis agens, ad petitionem Piponis de Ozera, comitis Themesiensis, episcopo Quinque-ecclesiensi in Hungaria injungit, ut curet conventum pro Fratribus Observantiæ construi [Wadding. Ann. tom. X, pag. 291.] .

[86] [latius se] Tandem die XXII Septembris ejusdem anni, Martinus Papa reformationi Observantium indulsit, ut, petentibus Christi fidelibus, conventus sui instituti construere possent. En ipsa Constitutio [Ibid. pag. 297.] : Dilectis filiis ministro et fratribus Ordinis Minorum, de Observantia nuncupatis. Promptum et benevolum libenter illis favorem impendimus, in quorum habetur desideriis, ut sub Religionis habitu devote Domino famulantes, mereantur gloriam perpetuæ claritatis. Sane pro parte vestra nobis nuper exhibita petitio continebat, quod nonnulli partium diversarum Christi fideles, ad vos, vestrumque statum et Religionem, omnium charismatum datore incitante Domino, singulare gerentes affectionis adminiculum, et per hujusmodi Religionis propagationem et vestras manus suos in cœlestibus thesauros recondi satagentes, nonnulla ad illos legitime spectantia loca vobis, pro vestris, seu aliquorum ex fratribus Ordinis vestri usu et habitatione, pia largitione dare et assignare proponunt; vosque in tribus saltem ex locis eisdem, præfatorum et aliorum fidelium concurrentibus suffragiis et obventionibus, domos cum ecclesiis, cœmeteriis, campanilibus, campanis, hortalitiis et aliis officinis etc. Quare pro parte vestra nobis humiliter fuit supplicatum, ut vobis loca a fidelibus eisdem recipiendi, necnon illis domos cum ecclesiis etc. hujusmodi construendi et ædificandi, sive construi et ædificari faciendi, licentiam concedere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur etc. hujusmodi quoque supplicationibus inclinati, vobis loca ab eisdem Christi fidelibus, illa dare et assignare volentibus, recipiendi, ac in eis pro præfatis usu et habitatione domos cum ecclesiis etc. et aliis officinis hujusmodi construendi et ædificandi, ac construi et ædificari faciendi, ut præfertur, plenam et liberam, auctoritate apostolica, tenore præsentium, licentiam elargimur. Et insuper fratribus Ordinis hujusmodi, quos in eisdem construendis domibus pro tempore morari sive residere continget, ut omnibus et singulis privilegiis, libertatibus, immunitatibus etc., præfato Ordini, ac aliis domibus per sedem præfatam et alias quomodolibet concessis, uti, gaudere libere et licite valeant, eadem auctoritate concedimus pariter et indulgemus. Non obstantibus tam fel. rec. Bonifacii Papæ VIII etc. cæterisque contrariis quibuscumque. Jure tamen Ordinariorum ac parochialium etc. in omnibus semper salvo. Nulli ergo etc. Datum Seturiæ, Taurinensis diœcesis, XV kal. Octobris, anno I: id est, XVII Septembris 1418.

[87] [diffundere cæperunt;] Hæc tamen, quantumcumque utilia, manca tamen erant, quoniam hactenus sub regimine prælatorum Ordinis non sine multiplici impedimento vivebant reformati Observantes. Angelus quidem Salvettus, minister Ordinis in capitulo generali, Forolivii anno 1421 celebrato, electus, vicarium eodem anno in provincia Tusciæ et S. Francisci super familiam Observantium constituit S. Bernardinum Senensem [Chronol. hist. ord. Minor. pag. 97.] : Sed Familia, ait Mich. Angelus a Neapoli [Ibid. I. c.] , Observantiæ adeo temporibus subcreverat, quod ex præcepto et ordinatione Domini Martini Papæ V, generalis ipse minister (Salvettus), nec non et Fr. Antonius de Massa, ejus successor, super ipsam familiam plures vicarios instituerunt. Nam in duabus supradictis (quæ pluribus annis simul sub uno capite steterunt) institutus fuit S. Bernardinus Senensis præfatus; in provincia vero Marchiæ et cæteris, singuli vicarii instituti fuerunt. Quamvis itaque istiusmodi vicariorum institutiones utilissimæ essent ad fovendum succrescentis familiæ fervorem, pendebant tamen unice ab arbitrio unius hominis, qui et ipse per frequentes electiones et obitum frequenter mutabatur, quin et institutos a se Observantiæ præsides pro nutu et voluntate abrogare, nullo substituto successore, poterat; atque ita Observantium res in incerto posita erant. Dolebat insuper Ordo a corpore suo avelli familiam virorum, doctrinæ pariter et sanctitatis fama præstantium.

[88] [frustra obnitentibus] Ad hæc fere tempora referenda videtur procella, quæ ruinam familiæ Observantium minitabatur. Etenim Michael Ang. a Neapoli [Chronol. hist. Ord. Minor. pag. 97.] sub vicariatu Angeli de Civitella, qui tertius S. Bernardino Senensi, adeoque ab anno 1427 ad 1430, successit, reponit controversiam. Fr. Nicolaus de Uzzano, post triennium S. Bernardini, vicarius fuit institutus; post quem successit Fr. Angelus de Civitella, comitatus Aretii. Quo tempore apud Martinum V Fratres familiæ (Observantium) a Conventualibus, tamquam hæresis suspecti, incusantur. Thomas Cataneo in Vita Sancti nostri annum 1429 assignat [Vita ital. pag. 93.] . Atque hæc epocha etiam videtur tenenda, nempe circa annum 1430; tum quia in capitulo generali istius anni, abrogatus fuit, Ordine universo in unam Regulæ interpretationem conveniente, peculiarium vicariorum magistratus, tum quia Martinus V, apud quem causa acta est initio anni sequentis, nempe die XX Februarii 1431 diem suum obiit. Quæ vero Observantibus impacta erat hæresis criminatio, errorem Fratricellorum fuisse existimo: nam, ut infra videbimus, nidum suum in Piceno posuerant, et sese propter externam quamdam austeritatem genuinos S. Francisci filios esse gloriabantur. Jam anno 1374, ut narrat Waddingus [Annal. tom. VIII, pag. 299.] , ficta religione, ementita paupertate, et fallaci hypocrisis larva, quum egregiam conciliassent in populo opinionem, insultare modis omnibus cœperunt Franciscanis, ea in urbe (Perusiæ) degentibus, objicientes eis vel ampliores ædes, vel molliores vestes, vel cibos lautiores, quam arcta a S. Francisco præscripta paupertas videretur permittere. Atque eo usque horum pervenit temeritas et insolentia, ut pertranseuntibus Fratribus, quorum indusia vel sudoriola ad collum paterent, in ipsis plateis manus injicerent, extractoque linteo, coram populo interrogarent, an hæc illa vitæ Franciscanæ austeritas? Aut an secundum Francisci Regulam hæc liceret gestare? His aliisque modis ita exprobrabant Minoribus, vere a prima Ordinis semita non parum declinantibus, ut solos se S. Francisci sectatores apud rudem plebem ostentarint, et Minoritas in tantum deduxerint populi contemptum, ut in publicum prodire aliquando timerent.

[89] [Conventualibus.] Quoniam vero Observantes publice profitebantur voluntatem observandi sine mitigatione Regulam S. Francisci, adeoque ejus in habitu austeritatem, et in rerum usu paupertatem omnimodam; fieri non poterat, quin oblique perstringeretur aliorum vivendi ratio, qui rigorem Regulæ multiplici modo relaxaverant: imo fieri non potuit, ut Observantes, nacti occasionem deprædicandi suæ reformationis merita; alios Minoritas, eorumque laxitatem non insectati fuerint. Ex quo deinde facile enascebantur dissensiones, in apertum aut occultum bellum erumpentes: ex quo porro sequebantur accusationes mutuæ, in quibus aliquando criminationibus non parcebatur. Atque hinc factum existimo, ut Minoritæ quidam, rati in suam ignominiam vergere Observantium severiorem disciplinam, eosdem cum Fratricellis confunderent, aut confundere se simularent. Dein id etiam animadvertendum est, homines, grassante aliquo errore, facile suspicionem propter qualemcumque in dictis factisve affinitatem in alios impingere. Sic quando sæculo XVI ardentissime vexabatur quæstio Protestantium Paulus IV, ut narrat in Historia Concilii Tridentini lib. XIV, cap, 2 et 15 Cardinalis Pallavicinus, suspectos habuit vel inter purpuratos patres Polum et Moronum, atque hunc in castello S. Angeli incarceratum voluit, in eoque permansit, donec a Pauli successore, Pio IV, discussis omnibus criminationibus, fidei integerrimæ inventus, e carcere solutus fuit. Sic non ita pridem, quum Socialistarum et Communistarum fœdæ doctrinæ populos totius Europæ agitarent, episcopo quodam, erigente ex titulis clericalibus commune pro clero ærarium, vir quidam socialismum et communismum subodoratus est. Quamvis nihil magis naturale sit, quam ut corpora quæcumque habeant ærarium commune, ex quo membra sustineantur; et præcipue in Ecclesia Dei jam ab ipsis ejus cunabilis ex fundo quodam communi clerus aleretur.

§ VIII. S. Joannes suscipit defensionem reformationis.

[Coram Martino V Observantium] Sed quocumque tandem modo criminationes in Observantium vivendi modum enatæ sunt, tamen ad aures Martini V Pontificis pervenerunt. Quapropter Papa mandat Observantibus Italiæ, ut personaliter omnes Romæ compareant, eisque pro carcere, lite pendente, conventum S. Francisci trans Tyberim assignat. Prompte, ait Joannes Baptista Barberius in Vita Sancti italica [Pap. 42 et seq. Cfr Gonzalez. Chron. de S. Franc. tom. V, pag. 42.] , obedierunt religiosi viri, et in loco assignato constituti, attoniti et incerti rei novitate fuerunt, maxime quia securi puritatis et conscientiæ suæ, indagare non valebant tantæ et tam repentinæ calamitatis originem. Interea divinæ se voluntati accommodantes, continuis apud Deum precibus instabant, quarum ope mitigabant animi motus et sollicitudinem, quæ illos, ut facile credere est, torquebant. Cum iisdem inclusus quoque erat S. Joannes de Capistrano, quasi dux istius militiæ bene ordinatæ, et in medium prodiens, hilari vultu in hæc verba prorupit: “Filii, Fratres et Patres, non est dubium, nos in hoc sancto loco esse inclusos ex manifesta voluntate supremi nostri pastoris: sed quoniam hactenus divinari non potuerit origo tam repentini et inexpectati præcepti, aliud nobis remedium non superest, quam ut causam nostram omni fervore Deo commendare perseveremus; si enim nos agamus tamquam filii, ipse, tamquam pater, benigne aget nobiscum: et hoc quidem præcipuum et ad cœlum spectat. Quantum vero ad causas secundarias et humanas pertinet; mea est opinio, ut e nobis seligatur unus, cui cura defensionis instituti committatur, nempe ad obviandum confusioni, quæ sponte sua ex varietate opinionum nascitur.”

[91] [causam] Placuit omnibus prudentissimum Joannis consilium; et bene animati, rati virum ad rem arduam tractandam magis idoneum se non reperturos, unanimiter Joannem exsecutorem consilii acclamarunt. Interea non desistebat adversarius (ex Ordine olim ad episcopatum assumptus) exaggerare crimina et insusurrare auribus Pontificis, et tam subtiles attulit rationes, ut eum tandem induxerit ad causam, quo citius expediretur, tribus Cardinalibus committendam. Convenientibus igitur Cardinalibus ad locum aptum et tantæ multitudinis capacem, comparuerunt religiosi accusati, mansueti ut columbæ, et hactenus ignari rei, propter quam vocabantur. Prælatus accusator, conscensa cathedra ornata, rationes tam graves et tam subtiles, licet erroneas, male fundatas et fallaces, adduxit per tres horas solidas, ut Cardinales attoniti, stupefacti et confusione oppleti, tot tantisque argumentis remanerent. Postquam lupus, ovina pelle vestitus, e cathedra descendisset; ad pedes sacri triumviratus accessit Joannes, ut nomine omnium sodalium, suas deduceret rationes, quatenus, utriusque partis libratis argumentis, prudenter ac compendiose suam sibi efformarent opinionem, et in hac ipsa sessione decretoriam sententiam edicere valerent; quandoquidem ipsa quæstio limpida est, neque instrumentorum inspectione neque diuturno labore indiget. Sed nimium pertæsi controversiæ Cardinales, responderunt esse horam prandii, adeoque se abire velle.

[92] [strenue] Verum animo non cecidit Joannes, quin imo pro justitia et veritate factus constantissimus, reposuit, modeste tamen et humiliter, implorare se Cardinalium elementiam, ut, quandoquidem inedia audientibus prolixam et mendacem adversarii orationem molesta non fuisset, dignarentur concedere tempus ad retorquenda breviter argumenta et improperia ab adversario adducta: hoc scilicet non amarum, sed dulce fore illorum gustui. Placuit cardinalibus sermo, et data libera loquendi facultate, resumpsit imprimis Joannes verbotenus omnia argumenta adversarii, cum omnibus et singulis ejus propositionibus, conclusionibus et argumentis: eaque omnia tanta facilitate, gratia, dexteritate et scientia refutavit; ut et falsitatis calumniæque convinceretur prælatus accusator, et judices suspicerent tantam memoriæ tenacitatem, præsertim quum Joannes imparatus de quæstionibus, ante non prævisis, disserere cogeretur. Simul etiam judices omni criminis suspicione liberarunt Fratres et, utrique parte indicto perpetuo silentio, allaborarunt conciliandæ paci, quam toto animo Joannes, compositis dissidiis, exoptabat. Hactenus Barberius, qui narrationem suam ex Nicolao de Fara biographo coævo et teste oculato num. 18 et seq. deprompsit. Neque Waddingus, qui ad Observantes professione spectabat, tacitus ista præteriit: nam sub anno 1429 dicit [Annal. tom. X, pag. 141.] : Insurrexerunt hoc anno aliqui ex patribus Ordinis in familiam Observantum, ægre ferentes in multis locis eos corpore Religionis paulatim avelli, institutis propriis vicariis. Graviter eos accusarunt Romæ, eaque objecerunt, quibus diluendis diem Pontifex dixit, et judices instituit tres Cardinales. Vocati in judicium concionatores multi et qui potiores erant in congregatione, actoremque egit episcopus quidam ipsius instituti, laxioris vitæ olim sectator, multis objectis criminibus. Diluit universa Joannes Capistranensis, suscepto in se patrocinio innocentum, eaque facundia dixit, ut omnes oblectarit. Conspicati judices, adversos affectus has suggessisse accusationes, conati sunt dissidentes conciliare, et Jordanus Cardinalis Ursinus, Ordinis protector, ad prandium episcopum et Capistranum invitavit.

[93] [agit Sanctus, et capitulo generali] Pergit autem Waddingus [Ibid. l. c.] : Excitarunt hæc Pontificis animum ad concordiam et unionem Ordinis meditandam, quam etiam summe cupiebat Capistranus, auctorque fuit, ut, vocatis omnibus ad plenissima comitia, prius ageretur de tollendis laxioris vitæ corruptelis, deinde arctissimo fraternitatis, uniusque regiminis nexu conjungerentur. Probantibus hæc præcipuis Ordinis Patribus et S. R. E. Cardinalibus, in pleno consistorio statuit Pontifex, ut omnes convenirent ad Aram Cœli in Urbe anno sequenti, quantumvis prius indicta fuerint comitia Leodii; dein, mutato consilio, celebrari jussit Assisii… Quia vero minister generalis, Antonius de Massa, laxatis habenis regiminis, magnam administrabat causam Observantibus segregandi se a communitate Religionis, adjunxit ei Pontifex socium, vicaria potestate, fr. Gulielmum Casalensem, provinciæ Januæ, in sacra theologia magistrum et in Romana curia procuratorem generalem, sine cujus consilio et assensu non liceret quidpiam innovare usque ad futura comitia generalia. Igitur Martinus V bulla data III kal. Maji (XXIX Aprilis) anno XIII pontificatus seu vulgari anno 1430, convocavit capitulum generale Ordinis, ut juxta, inquit, desiderium cordis nostri debita in dicto Ordine reformatio fieret, quæ Deo accepta, et nobis grata et ipsi Ordini conveniens existat, et christiano populo fructuosa [Ibid. pag. 147 et seq.] . Mutato dein capituli loco et die, festo Pentecostes et conventui Aracœlitano substituit Assisium et diem Sanctæ Trinitatis, incidentem illo anno in XI Junii: præter generalem ipsum ministrum aliosque officiales et electores, speciatim admittendos decernit vicarios conventuum Observantium provinciarum Franciæ et Turoniæ [Ibid. pag. 148.] , qui nempe, secundum decretum Constantiense (supra num. 82) regimen proprium, a communi administratione prælatorum Ordinis segregatum, obtinuerant.

[94] [interest:] Comitiis generalibus adfuisse S. Joannem Capistranum certum est; constat enim abunde ex iis quæ infra dicentur. Id vero dubium, utrum ex delegatione Ordinis, an ex vocatione Cardinalis præsidis capituli. Non probaverat hactenus vir Sanctus divisionem Ordinis. Nam, ut ait ejus biographus Christophorus a Varisio num. 62, cœpit in illo principio, antequam veritatem per experientiam agnosceret, contrarius esse et molestus illis Fratribus, qui bullam divisionis impetraverant: in Italia siquidem erant etiam Fratres de Observantia, sed sub jurisdictione ministrorum cum maximis tribulationibus et impedimentis permanebant. Unde modos omnes exquirens, per quos et unionem et reformationem in toto Ordine inducere posset, Martinum Summum Pontificem adiit; cui relaxationem et divisionem Ordinis et pericula, quæ ex ipsis sequi possent, ad plenum reseravit, humiliter ab eo postulans, ut his malis Sanctitas sua providere dignaretur; quatenus et Regula ab omnibus in Ordine servaretur et unio inter Fratres haberetur. Cujus petitioni, tamquam sanctæ et rationabili, Papa condescendens, cuidam reverendissimo Cardinali (is fuit Joannes Cervantes tituli S. Petri ad Vincula [Wadding. Annal. tom. X. pag. 148.] ) causam commisit, mandans, ut prælatos Ordinis congregaret et de reformatione et unione Ordinis provideret; dans eis super præmissis omnem jurisdictionem et potestatem. Quoniam autem plerisque Minoribus invidiosa erat Ordinis divisio, fieri profecto potuit, ut Ordinis prælati Joannem nostrum ad comitia delegarint, rati ejus consilio et opera discuti posse, quod imminebat instituto Franciscano, schisma. Ast altera ex parte idem Christophorus affirmat, dum de præmissis tractaretur, adeoque jam inchoata essent comitia, a legato vocatum fuisse fr. Joannem de Capistrano et districte ad obedientiam ei injunxisse, quatenus ea, quæ pro præmissis necessaria sibi videbantur, solerter describere vellet.

[95] [et ipso consiliario,] Adfuit igitur alterutro ex titulo comitiis S. Joannes, et ita adfuit, ut præcipuorum negotiorum auctor et promotor exstiterit. Cardinalis enim, præses capituli, ejus potissimum consilio et opera utebatur ad controversias componendas. Deposito propter laxiorem vitam, remissum regimen et supinam socordiam (verba sunt Waddingi [Ibid. pag. 149.] ) Antonio de Massa, omnium suffragiis electus fuit minister generalis totius Ordinis Fr. Gulielmus de Casali. Vir erat, inquit Waddingus [Ibid. l. c.] , doctus, facundus et pius, victu religiosus, incessu gravis, in regimine prudens, industria et experientia huic muneri idoneus, uti annis ferme tredecim, quibus præfuit, comprobavit. His accessit, quod Observantum familiam valde semper dilexerit et frequenti beneficiorum obsequio sibi devinxerit. Unde factum, ut facilius Cardinalis præses inductus sit ad tollendos universos Observantum vicarios, illique lubentius se immediato ministri generalis regimini commiserint et Ordinis adhæserint communitati. Hanc universi Ordinis communionem voluisse S. Capistranum, testatur nobis Christophorus a Varisio, num. superiori citatus; adeoque et efficaciter eidem alloborasse cum Cardinali præside nullum est dubium; præsertim quum Cardinalis Joanni nostro curam commiserit definiendæ quam accuratissime reformationis, sub qua consenserunt Observantes perseverare in communione regulari cum reliquis Fratribus ejusdem Ordinis. Opus non est hasce constitutiones, a S. Capistrano conscriptas et a Cardinali approbatas, hic exponere; qui eas cognoscere voluerit, adeat Waddingum [Ibid. pag. 150 et seqq.] et Michaelem Angelum a Neapoli [Chronol. hist. legal. Ord. S. Franc. pag. 90 et seqq.] . Constitutiones Martinianæ, ut dicit Waddingus [Annal. tom. X, pag. 150.] , appellatæ fuerunt, quatenus sub Martino Papa et Martini auctoritate compositæ et litteris munitæ fuerunt.

[96] Has autem, dicitur in calce earumdem, constitutiones et reformationes per nos, [conduntur constitutiones Martinianæ;] Joannem Cardinalem legatum et reformatorem præfatum, auctoritate apostolica factas et ordinatas, alta et intelligibili voce, in pleno capitulo, ad sonum campanæ, ut moris est, congregata etiam multitudine copiosa Fratrum ejusdem Ordinis, propterea ibidem existentium, de verbo ad verbum per organum venerabilis et religioso viri fr. Joannis de Capistrano, ejusdem Ordinis professoris, legi et publicari fecimus, et ad perpetuam rei memoriam per Generalem ministrum, custodes, discretos, et omnes ac quoscumque Fratres et religiosos dicti Ordinis præsentes, absentes et futuros, in omnibus et per omnia, prout superius late scripta sunt, sub pœnis, in iisdem contentis, inviolabiliter teneri et observari mandavimus, et per præsentes mandamus. Post quarum quidem constitutionum, reformationum et ordinationum publicationem et lecturam, omnes et singuli ministri, custodes, discreti et alii, in dicto capitulo existentes, tam nominibus suis propriis, quam suorum conventuum et Fratrum præsentium et futurorum, dictis constitutionibus, ordinationibus et reformationibus, tamquam legitime, juste et sancte factis et ordinatis, non coacti neque circumventi, libere et sponte, sine contradictione aliqua in pleno capitulo acquieverunt, et in eisdem ac eorum singulis, in omnibus et per omnia consenserunt, alta et intelligibili voce unanimiter clamando et dicendo: “Consentimus in eisdem, in omnibus et per omnia; et volumus stare et vivere et mori in dicto Ordine nostro sancte, fraternaliter, secundum constitutiones et reformationes prædictas. In quorum fidem et testimonium, etc. Anno a Nativitate Domini 1430, indictione VIII, die vero XXI mensis Junii, pontificatus præfati D. N. Papæ XIII, præsentibus, etc. Anno et indictione supradictis, die vero XXII ejusdem mensis venerabilis et religiosus vir, D. fr. Gulielmus de Casali, electus in generalem, præstitit juramentum in forma, de verbo ad verbum, prout erat in quodam parvo libro Constitutionum antiquarum dicti Ordinis. Et insuper juravit ad sancta Dei Euangelia, manibus suis corporaliter tacta, tenere et servare omnes et singulas Constitutiones et reformationes, noviter in præfato Capitulo per reverendissimum P. D. Cardinalem legatum factas et publicatas, in omnibus et per omnia, sine aliqua contradictione, ut in eisdem plenius continetur: et quod numquam procurabit per se, neque per interpositam personam, revocationem dictarum constitutionum, neque alicujus earum; imo eas servabit, et servari faciet in futurum, quantum in eo fuerit, sub pœna perjurii. Juravit insuper non impetrare revocationem dictarum Constitutionum, nec absolutionem hujusmodi juramenti in toto vel in parte; nec tali revocatione vel absolutione uti, quamvis sibi motu proprio concedatur, præsentibus supra scriptis testibus, etc.”

[97] [quibusque brevi intervallo irritatis,] Hæc prolixius exponenda esse censuimus, quia quanta firmioribus promissis et juramentis corroborata videbantur, tanto citius dilapsa sunt. Nam, ut narrat Waddingus [Annal. tom. X. pag. 161.] , non prius dissoluta comitia, quam maturius expensis Constitutionibus, cœperint pœnitere plerique ex Fratribus et in suas partes alios convocare, qui demum interpellarunt legatum, ut a præstito sacramento vellet absolutos. Ne laquearet animas, propositi minus tenaces, jusjurandum relaxavit: pro firmiori tamen decretorum executione ipsum conditorem, Capistranensem, socium adjunxit generali ministro, cujus impulsu et consilio secundum hos canones Ordo universus reformaretur. Ita terminato capitulo et demissis electoribus, generalis minister cum suo collaterali Capistranensi cœperunt multa corrigere, discursus inutiles et vagationes imminuere, proprietatem eradicare, pretiosa alienare, superflua resecare, curiosas vestes et caputia abscindere, aliaque hujusmodi restituendæ Religioni munia præstare. At cito in ministro deferbuit zelus et fervor. Et quidem tam cito deferbuit ministri fervor, ut mense post præstitum solemniter juramentum, quod supra retulimus, sequenti, nempe VI kal. Augusti (XXVII Julii) ejusdem anni et mitigatæ fuerint a Martino Papa Constitutiones capituli et ipse generalis absolutus fuerit a vinculo juramenti præstiti [Ibid. pag. 162. et seqq.] . Sed mortuo die XXI Februarii anni sequentis seu 1431 Martino V, electus die III Martii Gabriel Condolmerius, sub nomine Eugenii IV mitigationes et absolutionem, instante S. Capistrano, irritavit et revocavit [Ibid. pag. 178.] . Ante aliquot nempe menses, ait Waddingus [Ibid. pag. 177.] , Gabrieli prædixerat honorem hunc Joannes Capistranensis, quem summopere diligebat. Profecturus enim in regionem longinquam vale dicto Gabrieli, summa reverentia pedes osculatus est. Rei novitate excitus Cardinalis, interrogavit, cur ita præter morem fecerit, antea solitus manum dumtaxat osculari? Respondit Joannes, se venerari sacram illam, cœlo cognatam, neque quam in eo videbat, dignitatem, amplius visurum nisi in supremo Ecclesiæ fastigio.

[98] [petit ab Eugenio IV,] Tertio ab electionis die, nempe VI Martii, dum Eugenio congratulaturus accedit, colloquium hoc propheticum Pontifex ei in mentem reduxit, promisitque veterem amicitiam majori fore lucro fovendam. Id solum se cupere dixit Capistranus, ut Regularis Observantiæ familiam paterno amplexaretur affectu, atque in pristinum restitueret statum, quem habebat ante celebrata comitia generalia Assisii, anno proxime elapso. In hac narratione quædam observanda occurrunt. Imprimis Waddingus nullo verbo indicat, quo loco seu in qua civitate hæc prophetica verba elocutus fuerit S. Joannes: ast Joan. Bapt. Barberius in Vita Sancti italica dicit, id Senis accidisse [Pag. 52.] , in Vita vero latina, Bononiæ [Pag. 36.] . Et quidem ut latine accuratius quam italice scripserit Barberius, facit, quod Gabriel Condulmerius vix per solidum annum Senensem cathedram tenuerit, videlicet ab anno 1407 ad 1408, civibus parum gratus [Ughelli. Ital. Sacr. tom. III, col. 570.] : adeoque verisimile non videtur, moram postmodum anno 1430, quo prædictio facta est, in civitate parum amica protraxisse. E contrario autem idem Gabriel sub pontificatu Martini V legationis munus obiit Bononiæ, e qua, ait Ciacconius [Hist. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 868.] , veniens, mortuo haud multo post Martino V, e XIV Cardinalibus, qui tunc in conclavi apud Minervam aderant, Pontifex creatur. Ex quibus verbis deducendum est, S. Joannem Gabrieli Legato pontificatum Bononiæ prædixisse. Alterum est, quod Waddingus dicat, sanctum hæc prædixisse profecturum in regionem longinquam; Barberius vero in Vita italica regionem mediocriter longinquam [Pag. 52.] , in Vita autem latina vago modo regiones nonnullas indicat [Pag. 36.] . Et vero si per longinquam regionem textus Waddingiani provincias ultramarinas aut ultramontanas intelligere quis voluerit, is certo errabit, quum tempus, tanti itineris inter prædictionem et eventum sufficiens, non intercurrerit; præsertim quum et pridie mortis Martini V Romæ exstiterit, Pontificem allocutus, dixeritque, ut habet Chrystophorus num. 89: “Non videbit lucem sequentis auroræ,” satis constat hyemali tempore Sanctum exteram quamdam provinciam non visitasse.

[99] [apud quem plurimum valebat,] Porro quamquam summa esset Eugenii Papæ erga Joannem benevolentia, non tamen statim ejus petitioni acquievit: noluit enim consentire in restitutionem vicariorum, qui singulariter Observantes regerent, sed abrogatis mitigatione et absolutione, a Martino V concessis [Wadding. Annal. tom. X. pag. 178.] , universum Ordinem ad statum et concordiam, prout in comitiis generalibus anni 1430 erant, redigere tentavit. Sed iste conatus suo caruit effectu. Etenim anno 1432 IV kal. Maji mitigationes Martinianas admisit, et absolutionem, ab eodem Pontifice datam, ratam habuit: sed simul non indulsit solum, ut a suis regerentur vicariis Observantes, verum ut generale ipsi inter se soli capitulum Bononiæ celebrarent, in quo negotia novellæ familiæ tractarentur ejusque constitueretur administratio [Ibid. pag. 179.] . Insuper, ait Franciscus Gonzaga [De Orig. Relig. Seraph. pag. 12.] , et voluit, ut Beatus Pater Joannes Capistranus ex apostolica auctoritate commissariatus munere super prædictos omnes patres ac fratres Observantes fungeretur. Quod et summo omnium illorum applausu per integrum septennium, ab anno scilicet 1431 usque ad annum 1438 fecit… Videbatur generalis minister per id tempus nihil minus ab Observantum necessitatibus curare: quamobrem Beatus Pater Joannes Capistranus præfatum Patrem Sanctissimum ac summum Pontificem, Eugenium IV, Florentiæ tunc in Hetruria agentem, cui ob vitæ sanctitatem, gravissimos mores, atque dicendi facundiam gratissimus erat, quam humillime convenit, secumque de multis, Franciscanum nitorem concernentibus, præcipue vero de periculosis Minoriticæ Regulæ transgressionibus, de sui Ordinis reformatione, deque recta gubernandi forma disseruit, illique obnixe per Deum, perque omnia sancta supplicavit, ut si pauperculo zelotypoque gregi, in veram suæ Regulæ observantiam inhianti, prospectum ex injuncta pastorali cura affectaret, unum aliquem probum patrem instituere dignaretur, qui universæ Cismontanæ familiæ Observanti ex apostolica auctoritate ita præesset, præferreturque, ut in uno tantum vel altero casu tum ipse tum sibi creditus grex generali ministro subesset.

[100] [ut statum Observantium] Quod sibi fidere vellet, oblaturum se quidem suæ Beatitudini virum, tanto munere dignum, venerabilem videlicet Patrem Bernardinum de Senis, quem quacumque exceptione multo majorem judicaret, pollicitus est. Cujus honestæ persuasioni morem gerens summus ipse Pontifex, reverendissimo Patri Fr. Gulielmo de Casali, totius Ordinis generali ministro, præcepit, ut e vestigio præfatum Patrem Bernardinum de Senis suum commissarium sive vicarium generalem cum plenaria potestate supra omnes Fratres Citramontanos, regularis Observantiæ alumnos, institueret, cujus præceptis illi parerent, dictisque audirent. Cuperem equidem vel summa lineamenta eorum, quæ in primo hoc capitulo Observantium gesta sunt, utpote cujus præcipuus auctor fuit sanctus noster Joannes Capistranus, adumbrare. Sed, quos coram habeo, tum Sancti tum Ordinis historici nihil speciatim aut particulatim referunt. Waddingus [Annal. tom. X, pag. 179.] : Fratribus, inquit, Observantibus, ut maturiori consilio et communibus suffragiis, quæ suæ stabiliendæ et propagandæ disciplinæ magis conducerent, diligenter examinarent, facultatem indulsit (Eugenius IV), comitia generalia separatim a patribus Conventualibus Bononiæ, circa festum Pentecostes, ad S. Paulum celebrandi et constituendi sibi sui instituti vicarios, quales ante capitulum Assisii deligebant. Ast Waddingus ne verbo quidem indicat, utrum Observantes indulgentia pontificia usi fuerint. Quod tamen affirmat Mich. Angelus a Neapoli, addens exstare adhucdum in loco Capistrani duo brevia, a Romano Pontifice ad patres ipsius familiæ, in capitulo congregatos, transmissa [Chronol. Ord. S. Franc. pag. 98.] , quin vel breviter earumdem litterarum tenorem indicet.

[101] [confirmet;] Eodem tempore, quo Eugenius Papa Observantibus facultatem conveniendi in generale capitulum faciebat, delegit sibi suoque speciali obsequio deputavit ex Observantium familia sex, inquit Waddingus [Annal. tom. X, pag. 179.] , viros graves, in lege Dei eruditos et in rebus agendis peritos, quorum opera uti posset in negotiis arduis et magnis, quæ cogitabat, ut Ecclesiam ab hæreticorum erroribus, indicto concilio, et Orientis christianos a Turcarum tyrannide, conscripto milite, præmuniret. Restitutis vicariis et redacto ad formam pristinam regimine delecti sunt in Pontificis obsequium Joannes Capistranensis, Jacobus Primadicius Bononiensis, Jacobus Picenus e Monte Prandono, Albertus Sartianentis Etruscus, Bartholomæus Yanentis Umber et Ludovicus Bononiensis; viri utique docti, et qui egregiam posuerunt operam Pontificis pio studio promovendo. Mirum videbitur inter sex viros primarios, e familia Observantium assumptos, ad obsequium Pontificis, S. Bernardinum, totius instituti præcipuum columen ac in specie S. Joannis Capistrani, qui eumdem præcipuo honore et amore colebat, non annumerari. In eo certe elucebant omnes animi et corporis dotes, ad tantum ministerium necessariæ: causam tamen omissionis non invenio. Waddingus quidem [Ibid. l. c.] seviratum designatum fuisse, restitutis vicariis provinciarum; adeoque si constaret, S. Bernardinum gubernandæ alicui provinciæ præfectum fuisse, ratio aperta pateret, quia nempe ad Pontificis obsequium deputandi erant viri expediti, negotiis Ordinis gerendis nullatenus implicati. Sed legenti Vitam S. Bernardini tum apud majores nostros ad diem XX Maji [Act. SS. tom. V Maji., pag. 257 *.] tum recentiorem Amedei de Venetia [Vita di S. Bernardino de Siena, dal. P. F. Amadio Maria da Venezia. Venet. 1744.] nullum vicariatus provincialis vestigium occurrit. Forsan (nam conjecturis utcumque indulgere cogimur) seminando per totam Italiam verbo Dei impensus, non sine magno animarum detrimento a tam fructifero ministerio ad alia negotia, maxime licet momentosa, avelli potuisset.

[102] [ipse dein sub S. Bernardino] Occasione S. Bernardini alia movetur quæstio: nempe utrum S. Bernardinus, an S. Joannes Capistranus fuerit primus Vicarius generalis Observantium [Cfr Euseb. Gonzalez. Chron. Seraph. tom. V. pag. 51.] : de quo quidem disputant inter se Observantes. Dominicus de Gubernatis in suo Orbe Seraphico [Tom. I, pag. 300.] contendit S. Joannem Capistranum fuisse primum vicarium generalem Observantiæ, anno 1443 creatum; hac ductus ratione, quod Antonius de Rusconibus, minister generalis, statim post electionem suam rigoroso Pontificis præcepto adactus, B. Joannem de Capistrano in Cismontanis, et Joannem Mauberti pro Ultramontanis deputaverit in Observantia vicarios generales, quos Eugenius Pontificia auctoritate confirmavit [Ibid. l. c.] : quasi non per omnia similis fuisset S. Bernardini electio et institutio ad idem officium, anno 1438 facta. Habendus certe esset S. Joannes tanquam primus vicarius, si vicariatus iste fuisset officium aut prælatura perpetua in familia Observantium, aut saltem in ipso S. Capistrano. Sed Antonius officium confert ad Capitulum usque proximum generale [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 177.] seu ad triennium. Quod vero adspectat rigorosum Eugenii præceptum, cujus auctoritate Sanctus noster ad vicariatum generalem promotus fuit, dubium non est et idem in promotione S. Bernardini exstitisse, urgente imprimis Eugenium S. Capistrano, qui certo certius præceptum pontificium obtinuit, ut Gulielmus de Casali gubernaculis Observantiæ S. Bernardinum admoveret, quemadmodum ipse postea ab Antonio de Rusconibus admotus fuit. Conferantur, si lubet, utriusque ministri generalis litteræ, et statim utriusque institutionis similitudo apparebit [Ibid. pag. 31 et 176.] . Aut igitur S. Bernardinus Senensis dicendus est primus vicarius generalis, ut censet Mich. Angelus a Neapoli [Chronol. Seraph. pag. 99.] , aut neuter, quum uterque sub iisdem rerum et personarum circumstantiis officium acceperit et procuraverit; primatusque iste deferendus erit Jacobo de Primaditiis Bononiensi, quando scilicet, anno 1446, Eugenius Papa separavit Observantes a Conventualibus et potestatem fecit utrique familiæ suos sibi eligendi præfectos generales. Cujus tamen opinionis, quam nemo hactenus protulit, patronum me nullatenus profiteor; imo cum laudato supra Mich. Angelo a Neapoli censeo S. Bernardinum fuisse primum vicarium generalem Observantium, cui adjutor et successor post quinquennium datus fuit S. Joannes Capistranus.

[103] [totius familiæ curam gerit.] Etenim anno 1441 S. Bernardinus Senensis, curis oppressus et senecta gravatus, licet solum sexagenarius, diplomate fultus pontificio, diei X Novembris 1440 [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 100.] , Joannem nostrum in partem laborum adscivit et visitatorem ac commissarium instituit Fratrum regularis Observantiæ in provinciis Januensi, Mediolanensi et Bononiensi, datis litteris in cœnobio Capriolæ prope Senas, die XIV Februarii 1441 [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 137.] . Voluerat scilicet S. Bernardinus onus, humeris jam fatiscentibus gravius, deponere, atque a Pontifice Eugenio absolutionem petiverat. Sed Pontifex veritus, ut ipse dicit [Ibid. pag. 100.] , Observantium familiæ naufragium, si relictis aut relaxatis gubernaculis, regularis disciplinæ rigor solveretur, Sanctum adhortatur, imo injungit et mandat, ut pietatis studium in præfatam familiam, ejusque omnes et singulos, ac omnia et singula loca, intra Italiam constituta, juxta officium ei creditum exercere pergat, nihil adhortationis, nihil disciplinæ, quod ad hujus sanctæ Religionis conservationem et incrementum pertineret, prætermittens. Quia tamen, inquit Pontifex, cura hujusmodi familiæ ampla esse dignoscitur, pro meliori et expeditiori incumbentium provisione unum sibi coadjutorem, instituendum et removendum ad nutum concedit facultatem. Constitutus S. Capistranus S. Bernardini coadjutor, satis intelligitur reliquisse Gulielmum de Casali, cujus erat socius: rupto enim fœdere, quo in unum cœtum convenerant Conventuales et Observantes, quod, ut supra vidimus vix anno perstitit, curam totius Ordinis demittere debuit Sanctus noster et ad solos Observantes suam restringere sollicitudinem. Cæterum fieri non poterat, ut S. Capistranus et socius ministri generalis, faventis mitigationibus Regulæ et coadjutor S. Bernardini, profitentis et promoventis accuratam totius Regulæ observationem, duobus dominis diu servire potuerit.

§ IX. S. Joannes Capistranus constituitur Vicarius Generalis Observantium.

[Electo e Conventualibus ministro generali,] Defuncto sub initium anni 1442, nempe die II Februarii, Gulielmo de Casali, generali ministro [Ibid. pag. 156.] , Vicariatum generalem Ordinis simul cum officio præsidendi capitulo, in annum sequentem Patavii indicto, contulit Eugenius Papa in Albertum Sartianensem. Etenim cupiebat Pontifex hunc in ministrum generalem assumi, utpote quem judicabat aptissimum ad diversas Ordinis partes in unum corpus coagmentandas: inter Conventuales multis annis conversatus, ad Observantes dein transiverat, apud quos vitam duxerat undequaque laudabilem. Repugnabant autem Conventuales virum sibi præponi, e novella familia eductum et rigidioris disciplinæ exactorem: itaque elegerunt Antonium de Rusconibus, Novocomensem, doctrina non minus quam genere illustrem. Waddingus dicit turbulentam fuisse electionem [Ibid. pag. 176.] , neque prorsus dissentire videntur Conventuales; siquidem in opere, exhibente imagines Generalium Minorum Conventualium, ad effigiem Antonii legitur electus, composito tamen gravi dissidio, inter eosdem Fratres suborto: quæ verba satis conveniunt cum Waddingianis. Nihilominus, delatam, ait Waddingus [Ibid. l. c.] , ad Pontificem electionem, etsi displicuerit, confirmavit tamen, ne Philippum Mariam, ducem Mediolanensem, paulo ante reconciliatum, offenderet, si subditum sibi, nobili natum familia, a suis consodalibus electum, gravi famæ injuria rejiceret. Jussit porro, ut familiam Observantum ipsis regendam committeret, et in duas partes divisam, citra montes traderet Joanni Capistrano, ultra Joanni Mauberto. Hinc conventum est, sequestribus Cardinalibus Morinensi, Firmano, Tarentino et Cumano, de mensura potestatis, hujusmodi vicariis tradendæ: quibus quæstionibus compositis, Eugenius Papa dedit bullam, in qua commissam ab Antonio de Rusconibus utrique vicario Cis-et Ultramontano potestatem, mutatis mutandis continetur, et est tenoris sequentis.

[105] [per literas apostolicas] Ad perpetuam rei memoriam. Fratrum Ordinis Minorum, in vinea Domini Sabaoth Altissimo jugiter famulantium, merita promerentur, ut eis in his, quæ divini cultus et religionis ac regularis Observantiæ augmentum respiciunt, præcipuos favores et specialia præsidia, quantum cum Deo possumus, impendamus. Sane pridem ex nostra dispositione dilectus filius Antonius de Rusconibus, sacræ theologiæ professor et generalis minister ipsius Ordinis, ex certis rationabilibusque causis, animum nostrum suumque moventibus, dilectos filios Joannem de Capistrano domorum, locorum, et conventuum Citramontanorum, necnon Joannem de Mauberto ejusdem Ordinis professores, domorum, locorum et conventuum omnium et singulorum Ultramontanarum partium dicti Ordinis, sub sacro Observantiæ nomine constitutarum, vicarios generales fecit, constituit et deputavit, prout in litteris dicti generalis ministri plenius continetur, quarum tenor de verbo ad verbum sequitur, et talis est: “In Christo sibi carissimo Fr. Joanni de Capistrano, Ordinis Minorum, provinciæ Pennensis, Fr. Antonius de Rusconibus, sacræ theologiæ magister ac totius ejusdem Ordinis Fratrum Minorum generalis minister et servus, salutem et pacem in Domino sempiternam. Quum pridem, V videlicet idus Julii Sanctissimus Dominus noster Eugenius Papa IV de salute et conservatione Fratrum in debita obedientia, ac regulari, quam voverunt, Observantia, considerans, mihi, quum mandare posset, sua benignitate suaserit, assistentibus sibi RR. PP. S. R. E. Cardinalibus, videlicet Tarentino, Cumano, Morinensi et Firmano, nec non R. P. D. Joanne Siculo, abbate S. Pauli de Urbe et quam plurimis reverendis ministris, ac venerabilibus sacræ theologiæ magistris et aliis probatissimis Fratribus dicti Ordinis, quatenus, considerata multitudine Fratrum et diversitate virorum, pro bono regimine et gubernatione ac manutentione et augmento omnium et singulorum, præsentium et futurorum in conventibus, domibus vel locis devotis ejusdem Ordinis, qui de Observantia nuncupantur, præsertim in partibus Cismontanis commorantium, vicarium unum generalem constituerem, cum plenaria facultate et auctoritate in omnibus provinciis Citramontanis, ad quam generalatus officii, cui indignus præfectus sum, auctoritas se extendit, ad te nomine proprio expresso, oculum mentis suæ direxerit.

[106] [et ministri generalis] Hinc est, quod ego, ut teneor, suasionem hujusmodi, et omnem aliam suæ Sanctitatis pro mandato accipiens, cupiensque mandatis apostolicis obedire, ac etiam inspecta tuæ vitæ sinceritate, morum gravitate, sufficientia multa, prudentia circumspecta, discretione præcipua, ferventi caritate ad bonam Ordinis reformationem, in commissis fidelitate, in exequendis promptitudine, in regendis ac ad meliorem frugem reducendis Fratribus aptitudine, tua denique multiplici probitate, quibus omnibus te insigniter decoravit Altissimus, nihilominus confisus in Domino, communicato etiam consilio cum plerisque ministris et sacræ paginæ professoribus et aliis probis nostri Ordinis Fratribus, qui reverenter hoc sanctum S. D. Nostri propositum laudarunt, et institutioni de te fiendæ consensum præbuerunt: Te meum vicarium generalem in omnibus et singulis provinciis, ac vicariis et eorum conventibus ac locis partium Citramontanarum super omnes Fratres, de Observantia nuncupatos, præsentes et futuros ad capitulum usque proximum generale, instituo et institutum denuntio per præsentes; committens tibi plenarie vices meas et dans tibi liberam auctoritatem et potestatem ac omnimodam facultatem meam super omnes et singulos dictos Fratres, in præfatis Citramontanis partibus commorantes ac commoraturos, tam in capitibus quam in membris visitandi, publice et private vocandi, citandi, inquirendi, examinandi, procedendi, judicandi, admonendi, terminandi, decidendi, sententiandi, approbandi, reprobandi, corrigendi, aretandi, detinendi, puniendi, carcerandi, a carceribus liberandi, ad actus legitimos restituendi, Fratres provinciarum et vicariarum hujusmodi collocandi et commutandi, expellendi et revocandi: Fratres, de Ultramontanis partibus cum bona licentia venientes recipiendi; apostatas omnes, ad Ordinem redire volentes, cum pœnitentia, quæ tibi videbitur injungenda, reducendi et acceptandi: Fratres Conventuales, dummodo suis ministris non sint rebelles et ab eis licentiam petierint, ac pœnitentiam non effugiant delictorum, veraciter cupientes ad meliorem frugem se transferre et vivere regulariter, recipiendi.

[107] [constituitur S. Joannes] Officiales et prælatos quoslibet, tibi subjectos, quum opus fuerit aut casus exegerit, privandi, absolvendi, deponendi et restituendi, vel alios loco eorum, si tibi videbitur, instituendi, de consensu tamen Fratrum eorumdem locorum in quibus hujusmodi officiales aut prælati existunt, vel saltem majoris partis eorumdem: Fratres, conventus, domos et loca prædicta præsentia pariter et futura, tibi subjecta, informandi et reformandi: absque socio vel sine licentia de Ultramontanis partibus venientes puniendi; et quos noveris habiles ac idoneos etiam ad sacros Ordines usque ad sacerdotium inclusive promoveri faciendi, ad confessionis et prædicationis officia promovendos et promotos, si tibi videbitur, privandi et suspendendi: omnes vel singulos Fratres hujusmodi ab omnibus peccatis suis, pœnis spiritualibus vel temporalibus, excommunicationibus, suspensionibus, transgressionibus Regulæ et statutorum, casibus, irregularitatibus et censuris, mihi concessis vel reservatis, libere absolvendi, liberandi, dispensandi, quoties opus fuerit: te quoque ab hujusmodi absolvi, liberari et dispensari faciendi etc. quoties tibi videbitur oportere: ad omnes provincias et vicarios Ordinis similiter, quoties et quando tibi visum fuerit, et ad meam præsentiam ac Romanam curiam accedendi et mittendi: fugientes a sæculo et quoscumque volentes Deo in nostro Ordine deservire, tam pro laicis quam pro clericis ad habitum et professionem nostræ Religionis recipiendi: gratias, a me concessas eisdem Fratribus vel in posterum concedendas, si tales, quod absit, concessi aut in posterum concedere contigerit, per quas ab Observantia regulari distraherentur Fratres hujusmodi, aut quæ scandalum in regimine tibi commisso parerent, haberi volo pro infectis: contradictores quoslibet et rebelles per censuram ecclesiasticam et alia juris et dicti Ordinis remedia etc. per invocationem brachii ecclesiastici vel sæcularis, si opus fuerit, compescendi: congregationes in provinciis et vicariis omnibus tibi subjectis, sive pro electione vicariorum, sive pro aliis utilibus negotiis et occurrentibus opportunis faciendi, sive fieri faciendi, petita tamen licentia a ministro illius provinciæ, in quo hujusmodi congregationem fieri contigerit, ipsam celebrandi et faciendi, quoties per vicarium ipsius ministri eamdem fieri contigerit.

[108] [cum amplissima potestate] Proviso, quod vicarii a Fratribus provinciarum, seu pro tempore eligendi, præsententur ministris earumdem, qui ministri infra triduum teneantur eosdem confirmare; ac etiam quod guardiani, quoties eosdem ab ipsis Fratribus eligi contigerit, more consueto a ministris provinciarum præsententur, et in tabula definitionis capitulorum describantur: congregationem insuper generalem omnium provinciarum et vicariarum tibi, ut præmittitur, subjectarum, de licentia tamen mei, qui ex nunc me ad hoc tibi propitium et favorabilem exhibeo, aut alterius ministri generalis, si quem hujusmodi tempore durante, fieri contigerit, congregandi et faciendi: et generaliter et specialiter omnia alia et singula in spiritualibus et temporalibus, circa conventus, Fratres et loca hujusmodi faciendi, gerendi, exercendi, ordinandi, disponendi, administrandi et statuendi, quæ ego ipse facere possem, si personaliter interessem: quæ omnia præsentibus haberi volo pro sufficienter expressis et declaratis. Easdem insuper auctoritates et gratias, potestates et facultates, per me tibi concessas, vel earum partem aliis Fratribus, quos ad hoc judicaveris idoneos, super quo tuam onero conscientiam, committendi vel concedendi; nec non per ipsos tuos commissarios mitti et concedi faciendi, quum tibi opportunum videbitur.

[109] Mandans propterea omnibus et singulis [Vicarius generalis;] Fratribus, in præfatis Citramontanis partibus commorantibus aut commoraturis, prælatis et subditis, ad mandatum obedientiæ salutaris, in virtute Spiritus Sancti, quatenus, omni appellatione postposita, quam nullo modo facere liceat, toto tempore dicti tui vicariatus officii, tibi, tamquam personæ meæ, in omnibus et per omnia firmissime et humiliter pareant et intendant: et nullo colore vel causa quæsitis, possint ipsi Fratres ad fugiendam pœnam excommunicationis et carceris ac privationis officiorum et omnium actuum legitimorum latæ sententiæ, aut ad subterfugiendum correctionem, examinationem, reformationem, et tuam sive vicariorum, tibi subditorum, obedientiam, ad conventus et loca, tuæ curæ non commissa, confugere; neque, si jam confugerint, vel deinceps confugere contingeret, ministri, custodes, guardiani seu quicumque alii Fratres, tibi non subditi, cujuscumque conditionis, gradus et dignitatis existerent, sub pœna privationis officii sui et excommunicationis latæ sententiæ et privationis omnium actuum legitimorum, minime audeant illos recipere aut forte receptos, vel in posterum, quod absit recipiendos, retinere contra tuum velle, vel vicariorum, tibi, ut præmittitur, subjectorum. Nolentes propterea, quod aliquis me inferior etc. quacumque dignitate et auctoritate præfulgeat, de cura et regimine ac gubernatione omnium Fratrum, tibi, ut præmittitur, in Citramontanis partibus subditorum, durante tempore præfati vicariatus tui, in aliquo te quomodolibet impedire, aut te aut quibus commiseris, inquietare, seu quovis modo molestare præsumat, sub pœnis et censuris prælibatis. Reservata tamen mihi potestate, te et alios vicarios et subditos, quoties casus exegerit, et opportunum videbitur, personaliter dumtaxat visitandi, corrigendi, puniendi et alia faciendi, quæ circa hujusmodi videbuntur opportuna; salvo, quod contra te, nonnisi de consensu vicariorum, ad aliquam pœnam, saltem gravem, procedere non intendo, non tamen similiter contra alios earumdem partium. Non intendo tamen per concessionem hujusmodi, quod tu aut Fratres præfati, de Observantia nuncupati, loca Conventualium possis seu possint recipere. Tu vero tam diligenter, tam provide et sollicite ac vigilanter studeas præfatum vicariatus officium exercere, ut, præter æternæ vitæ præmia, valeas apud Sanctam Sedem apostolicam, me et totum Ordinem merito commendari. Vale in Domino Jesu et ora pro me. Datum Senis, die XIII Julii anno Domini 1443.”

[110] [etiam pro monialibus S. Claræ:] Nos igitur salubrem et necessariam et plurimum fructuosam ipsi Ordini et Observantiæ Regulari dispositionem, a prædicto generali ministro de dicto Joanne de Capistrano factam, attendentes, ac ipsam apostolicis favoribus et præsidiis stabilire cupientes, vicariatus hujusmodi constitutionem et deputationem, de prædicto Joanne de Capistrano factam, ut præmittitur, motu proprio, non ad ipsius Joannis vel alterius pro eo nobis super hoc oblatæ petitionis instantiam, sed de nostra mera liberalitate et ex certa scientia, supplendo omnes et singulos defectus, si qui intervenerint in eisdem auctoritate apostolica confirmamus et approbamus, ac præsentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis, approbationis et communitionis infringere etc. Datum Senis, anno Incarnationis Domini 1443, kalendis Augusti, pontificatus nostri anno XIII. Quia tamen minister generalis in supra citatis litteris nullam faciebat mentionem de monasteriis et monialibus S. Claræ, adhærentibus Observantiæ Regulari, aliis litteris, datis VIII Augusti ejusdem anni hunc defectum supplet, ac S. Capistrano eamdem potestatem tribuit in istiusmodi moniales, earumque monasteria, ac eam, quam eidem in Fratres et eorum loca contulerat; ita ut esset etiam monialium vicarius generalis cum plenitudine potestatis [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 179.] . Sed ante istiusmodi delegationem, jam erat pro monialibus S. Claræ commissarius generalis Joannes noster. Cujus rei luculentissimum habemus testimonium in epistola, ad S. Coletam, monialium Clarissarum reformatricem, data Bisuntii die VIII Novembris 1442, qua tam ipsi S. Coletæ, quam ejus confessario Fr. Petro de Vallibus concedit, ut possint eligere unum vel plures fratres Observantiæ, in visitatores conventuum, jam erectorum aut in postermum erigendorum. Imitamentum hujus epistolæ eo lubentius infra damus, quod et subscriptionem manus propriæ Sancti nostri habeat et directa sit ad S. Coletam, quæ, ut omnes norunt, Gandavi diem suum obiit. Dicitur tamen, S. Capistranus aliquantum mitigatam voluisse primævam Regulam S. Claræ [Melloni. Atti et mem. di S. Caterina da Bologna. pag. 229. not, II.] . En epistolam ligno incisam cujus autographum exstat in thesauro Reliquiarum conventus Gandavensis, apud FF. Minores Observantiæ, quorum benevolentiæ transsumptum debemus. Ipsas litteras ante dabimus formis ordinariis. Christo Deo devotæ Sorori Coletæ Ordinis Sanctæ Claræ in Sponso Virginum nostræ carissimæ filiæ frater Joannes de Capistrano Ordinis Minorum a Sede apostolica et a reverendissimo patre vicario generali in provinciis Cismontanis commissarius salutem et pacem in Domino sempiternam. Cupiens paterno affectu te in Domino consolari omnes gracias a reverendissimis patribus ministris generalibus tibi et confessori tuo fratri Petro de Vallibus, necnon confessoribus conventuum sororum per te ædificatorum et eciam ædificandorum concessas et approbatas per præsentes ratifico et confirmo, ac ratificatas et confirmatas præsentium tenore decerno: insuper tibi et tuo dicto confessori eodem tenore concedo quod unum nostri Ordinis fratrem probatæ vitæ et boni testimonii, vel plures nominare possitis pro officio visitationis exercendæ tam super sorores dictorum conventuum quam super fratres in dictis conventibus degentes; cui vel quibus sic nominato vel nominatis præsentium tenore eamdem facultatem et potestatem concedo et per præsentes concessa denuntio, quam præfati generales ministri visitatoribus prædictorum conventuum alias concesserunt, mandans per obedientiam salutarem fratri vel fratribus sic nominato vel nominatis, ut officium visitationis reverenter suscipiant et susceptum diligenter ac devote exerceant. Vale in Christo Jesu et ora pro me. Datum Bisuntii die VIII mensis Novembris anno Domini M° CCCC° XLII° fr. Johannes.

[111] [et conventum Aram Cœli accipit.] Acceptis vicariatus litteris S. Capistranus commissum sibi munus, quo difficilius, eo diligentius exercere cœpit, omnes provincias visitans, vitia eradicans, ad virtutes omnes excitans, bonos præmio, malos pœna afficiens, et quod efficacissimum est, subditos vitæ suæ integerrimæ exemplo ad accuratam suscepti instituti observantiam cogens. Ipso porro anno, quo officium vicarii generalis Observantium occepit Sanctus noster, Eugenius Papa in locum Aramcœli, præcipuum Fratrum Minorum in Urbe conventum, amotis conventualibus, Observantes induxit, datis diplomatibus, quæ apud Waddingum in Regesto Pontificio legi possunt [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 478 et 380] ; commisitque protectionem dicti conventus senatori et conservatoribus Urbis [Ibid. l. c.] . Accepta, pergit Waddingus [Ibid. pag. 244.] , possessione, B. Joannes Capistranus ædes resarcivit, templum polivit, suis concionibus celebravit, lapsam disciplinam restauravit; et vocatis ex aliis provinciis viris doctis et religiosis, in vertice romanæ majestatis (id est in capitolio, supra quod Aracœli exstructa est) eminentem speculam contra Ordinis adversarios constituit atque supra excelsum candelabrum clarissimam sui instituti lucernam accendit. Ex præcipuis nationibus patres aliquot discretos constituit, qui et suæ gentis negotia curarent, et adventantibus satisfacerent conterraneis. Duos deputavit commissarios, qui duarum familiarum ultra et citra montes res pertractarent, præscriptis unicuique rebus et terminis suæ commissionis. Ab illo tempore prudentissima hæc rerum dispositio perduravit, summo utriusque familiæ consensu; atque hinc origo sumenda est bipartitæ auctoritatis inter Observantes, quam prius integram exercebat solus procurator generalis. Cuncta hæc rata habuit et commendavit Eugenius Pontifex. Petrus Van den Haute in suo Breviario Historico Ordinis Minorum dicit [Pag. 238.] , ante annum 1517 nec nomen nec rem fuisse commissarii: sed tunc exortam hanc dignitatem, quando, totius corporis Religionis generali ministro instituto, alternatim ex Cis- et Ultramontana familia, pro illa, quæ ista vice ministrum generalem non habebat, eligebatur commissarius generalis, qui illam regeret, tamquam prælatus ordinarius, sed ministro generali subjectus, ac illius vices gerens. Verum hæc inter se nomine magis quam re pugnant. Nam Petrus Van den Haute, dum hæc dicit, agit de novo quodam officio, creato anno 1517, et paulo infra agens de hac ipsa ordinatione S. Capistrani, affirmat pro qualibet familia fuisse generalem curiæ officialem cum titulo commissarii: inde ergo, ait, Observantes habuerunt suos procuratores et agentes, licet aliter nominarentur [Brev. hist. pag. 246.] .

§ X. Conventualium conatus, ut Observantes sibi subjiciantur, repellit S. Capistranus.

[Capitulum Observantium celebrat;] Elapso fere sui vicariatus triennio, S. Capistranus convocavit Romam in conventum Aracœlitanum capitulum generale Observantium, in die, ait Waddingus, Pentecostes, hoc anno 1446 in diem V Junii incidentis. Eo in capitulo quod separatim a conventualibus celebrari permiserat Eugenius Papa [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 251.] , S. Joannes vicariatum suum deposuit, et coram Pontifice, qui omnibus actis capitularibus interesse voluit, electus fuit vicarius generalis Jacobus de Primaditiis Bononiensis, vir doctrina, pietate et miraculis illustris [Ibid. pag. 254.] . Caverat autem Pontifex, ne Antonius de Rusconibus et conventuales, qui et ipsi sub idem tempus capitulum generale ad Montem Pessulanum in Gallia celebrabant, de Fratrum de Observantia regimine ullatenus se intromitterent, nisi eo modo, quo fuerat Senis concorditer ordinatum, ut diximus supra numm. 104 et seqq. [Wadding. Annal. tom. XI, pag. 254.] . Nihilominus Antonius, minister generalis, noluit Primaditium, ab Observantium familia electum, confirmare, quia, ut asserebat, capitulum sua auctoritate convocari, ipsoque præsente celebrari debuisset. Ægre tulit hujusmodi argutias Pontifex, utpote qui Primaditii electionem auctoritate apostolica confirmavisset litteris datis pridie non. (VI) Maji a Waddingo exhibitis [Ibid. pag. 255.] . Sed hæ ipsæ litteræ sua non carent difficultate, quam ab historiographis Ordinis Minorum solutam non invenio. Nempe quoniam Eugenius electionem Primaditii confirmat VI Maji, jam ergo capitulum illa die celebrabatur: ast altera ex parte, teste Waddingo aliisque [M. Ang. a Neap. chronol. Ord. Min. pag. 114.] , idem capitulum convenisse dicitur sub festum Pentecostes, eo anno in diem V Junii incidentis, adeoque toto ante mense Eugenius ratam habuisset electionem, non tam factam, quam faciendam. Censeo itaque expungendum festum Pentecostes, et substituendum initium Maji tamquam principium capituli, in conventu Aracœlitano celebrandi: errorem vero derivatum censeo ex more, quo consueverant et consuescunt Minores habere festa pentecostalia tamquam dies specialiter deputatos ad comitia sua celebranda: atque hinc factum existimo, ut scriptores, quum viderent capitulum generale mense Majo congregatum, id ad festum Pentecostes ex more, erronee tamen, traduxerint. Similem errorem redarguit Waddingus in celebratione capituli sequentis seu anni 1449, ut infra num. 115 monstrabimus.

[113] [electionem Nicolai V prædicit;] Tempore triennalis regiminis Jacobi Primaditii obiit Eugenius, scilicet die XXIII Februarii 1447; quo tempore S. Joannes Capistranus Aquilæ in Vestinis agebat. Cum fratre autem Nicolao Teutonico pensum sacerdotale persolvens, quum ex pia consuetudine ac summa erga sedem apostolicam reverentia, Officio divino adderet collectam ordinariam pro Papa, ad illa tamen verba: famulum tuum Eugenium, subrogavit nomen Nicolai seu Thomæ de Sarzana: quatenus videlicet spiritu prophetico vir sanctus prævideret et prædiceret, futurum Pontificem appellandum fore Nicolaum. Etenim intervallo dierum duodecim, seu a die XXIII Februarii quo obiit Eugenius, ad VI Martii, quo Nicolaus electus fuit, fieri non potuit, ut Aquilæ, in civitate LX milliaribus [Cfr La Martinière. Dict. geogr. V° Aquila.] Roma distante, uterque eventus simul ignoraretur; certe isto XII dierum intervallo, prius innotuit obitus Eugenii, quam electio Nicolai; ac proinde ista mutatio in oratione supracitata brevi post Eugenii obitum tempore, probabilius ipsa die XXIII Februarii, accidit. Sed summum pontificatum ipsi Thomæ præsignaverat S. Joannes: quum enim ad Thomam, sedi Bononiensi V kal. Decembris 1445 admotum [Ughelli. Ital. Sac. tom. II, col. 34.] , gratulaturus accederet, nihil simile cogitanti dixit vir sanctus: “Ad cardinalatum curris, et ad pontificatum festinas.” Rubore suffusus episcopus, ut vana istiusmodi præsagia omitteret, admonuit. Cui Capistranus: “Secundum nomen tuum, ita et fides tua: Thomam te nunc exhibes, sed cito cum nomine exues incredulitatem.” Atque dein hæc ipsa verba in litteris, ad Pontificem Nicolaum datis, in memoriam revocavit. Et vero præfidens videbatur vaticinium, ut qui intra menses admodum quatuordecim ex canonico Bononiensi ad summi pontificatus apicem ascenderet: veram tamen prophetiam probavit eventus: die XXVII Novembris 1445 creatus episcopus, die VI Martii 1447 electus fuit summus Pontifex Thomas de Sarzana sub nomine Nicolai V.

[114] [studia literaria promovet;] Statim porro ab inito vicariatus sui officio voluit Sanctus, ut studia literarum inter Observantes florerent: ac propterea in Constitutionibus, anno 1443 editis, præscripsit [M. Ang. a Neap. chronol. Ord. Minor. pag. 106.] , omnibus vicariis, suæ curæ commissis, in quibuslibet partibus Cismontanis, quatenus, habita notitia (de voluntate Pontificis et Cardinalium), quam citius poterunt, quilibet vicarius in sua provincia determinet unum vel plura loca juxta possibilitatem et aptitudinem Fratrum provinciæ, in qua vel in quibus locentur Fratres idonei ad docendum pariter et discendum, qui proficere valeant, nedum in primitivis scientiis (litteris humanioribus et philosophia), sed etiam in sacra pagina, Deo duce. Et hoc cum affectu et sine dissimulatione fieri debeat per quemlibet prædictorum, ad meritum obedientiæ salutaris: ut tam prædicatores quam confessores, sine defectu et errore, ad Dei gloriam et animarum salutem, eorum officium valeant exercere: alias erit in præjudicium conscientiarum vestrarum, si quemquam promoveritis ad officia prælibata, nisi idoneum et sufficientem. Vicarii quoque et guardiani non occupent nec occupari permittant Fratres idoneos ad discendum, neque in scribendo * neque in aliis laboritiis, nisi in quantum inevitabilis necessitas suaderet. Non sine quorumdam obmurmurationibus recepta est Sancti nostri ordinatio; utpote qui timerent, ne per scientiam et eruditionem periret aurea simplicitas et humilitas vera. Sed vanum hunc fuisse timorem monstrant plurimi viri e familia Observantium doctrina non minus quam sanctitate illustres, qui ab ipso Ordinis principio ad usque nostra tempora floruerunt. Ad discutiendas istiusmodi difficultates specialem Sanctus lucubravit tractatum de promovendo studio inter Minores Observantes. Cæterum quandoquidem, ut docet S. Bonaventura in Determinationibus Quæstionum circa Regulam S. Francisci, Quæst. II [Operum. tom. VII, pag. 356.] , Fratres Minores ex apostolicæ Sedis missione prædicationis opera et confessionis fidelibus impendant, concludit S. Doctor necessitatem studii litterarum, quæ optime, ut monstrat experientia, cum simplicitate et humilitate conciliari potest [Cfr Wadding. Ann. tom. XI, pag. 223.] . Quidquid itaque sit de controversia, olim inter Armandum de Rance et Joannem Mabillon agitata, hæc nullatenus studia litteraria Ordinum Mendicantium attingit.

[115] [iterum vicarius generalis,] Jacobus Primaditius, absoluto fere anno 1449 vicariatus sui triennio, capitulum Observantium convocavit in conventum Nemoris de Mugello, locum S. Francisco olim concessum, et ob desertionem Conventualium ad Observantes devolutum [Gonzag. Orig. Seraph. pag. 230.] . Id autem in celebrando capitulo singulare contigit. Morbo suo per dies XV impeditis comitiis, ne Cosmas Mediceus, cujus expensis convenerant, gravaretur, petiit Primaditius Vicarius, ut liceret Fratribus per castella proximasque villas sibi in posterum necessaria quærere. Ast Cosmas bono animo jussit esse Fratres, se nempe curaturum, ne quidpiam, durantibus etiam ad longius tempus comitiis, alicui deesset [Gonzag. Orig. Seraph. pag. 231.] . Tandem die XVIII Maji 1449, dominica V post pascha, non vero ut habent, ait Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 28.] , Marianus et Marcus, sub festum Pentecostes, electus fuit iterum vicarius generalis familiæ Cismontanæ S. Joannes Capistranus. Prævertisse existimo Observantes suorum comitiorum initia, ne Conventuales, eodem tempore suum capitulum celebrantes, impedimentum aliquod electioni objicere possent. Electionem S. Capistrani confirmavit Papa Nicolaus, sexto post die, datis litteris XXIII Maji ejusdem anni ad Antonium de Rusconibus, ministrum generalem, sequentis tenoris [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 29.] : Dilecto filio Antonio etc. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. Profecturus ad capitulum dilectus filius Fr. Joannes de Capistrano ad præsentiam nostram se contulit, et, ut nobis enuntiavit, se vicarium electum fore ac publicatum, ipsum, attenta suæ præsenti vitæ honestate ac religionis observantia, auctoritate nostra confirmavimus et pro confirmato haberi debere decernimus. Tu erga illum benigne fac et grate suscipias, sibique favori et præsidio, nostro intuitu et suis benemeritis, esse velis in omnibus, quæ ad eum et cæteros de Observantia spectant, si nobis rem gratam cupis efficere, ac eumdem confirmes: nam quo illi te favorabiliorem præstabis, eo nobis gratius futurum existimes: si vero contra fieret, quod non credimus, tanto uberiorem assistentiam et favorem consequetur a nobis. Datum Spoleti die XXIII Maji, pontificatus nostri anno III.

[116] [fratres suos, fraudis accusatos,] Florentiam igitur, qu ain civitate circa festum Pentecostes, illo anno 1449 in ipsas kalendas junias incidentis, capitulum generale Ordinis celebrabat Antonius de Rusconibus, minister generalis, adiit S. Joannes Capistranus. Et quidem Antonius ratam habuit electionem Capistrani in vicarium generalem: sed simul capitulares ægre admodum ferebant, familiam, numero, sanctitate, principum favore et opinione populorum illustrem, e gremio suo divelli: adeoque viis omnibus tentandum sibi existimabant, ut hæc divisio, Eugeniana præsertim bulla, quam numm. 105 et seqq. attulimus enata et confirmata, tandem tolleretur. Conventualium conatibus favebant quoque non pauci inter Observantes, severioris disciplinæ et arctioris paupertatis pertæsi. Prætendebant scilicet, Regulam S. Francisci exigere, ut omnes Fratres haberent ministrum generalem, cui tenerentur obedire. Quasi vero ad sedem apostolicam non pertineret dispensare in iis omnibus, quæ ab eadem auctoritatem suam mutuata sunt: hoc est nempe, ut recte animadvertit Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 31.] , excolare culicem et camelum glutire [Matth. XXIII, 24]: nisi itaque S. Francisci Regula extollatur supra canones universalis Ecclesiæ, denegari non potest Pontifici potestas relaxandæ Regulæ Franciscanæ, utpote qui possit, omnibus fatentibus, leges ecclesiasticas solvere, secundum opportunitatem personarum et temporum. Quamvis autem Conventualium tentamina tunc inania fuerint, nihilominus fraternitatis vinculum solvi cœpit, non quidem in Cismontana, cui præerat S. Capistranus, familia, sed in Ultromontana: nam eodem anno, XIII kal. Decembris, Nicolaus V ad petitionem Joannis de S. Anna, ministri provinciæ Castellæ in Hispania, concessit, ut Observantes qui vellent, sub ejus jurisdictionem redire possent. Similes fere litteras idem Pontifex dederat jam pridie kal. Septembris 1447 pro provincia Turonensi in Gallia [Ibid. tom. XI, pag. 290.] .

[117] [defendit,] Erat id pro Observantium familia vulnus, in reliqua membra vitium paulatim inserturum, ut monstrat Waddingus ad annum 1454 [Ibid. pag. 212.] . Sed maxime damnosæ Observantiæ erant rationes, quibus concessio Castellana innitebatur. Etenim Nicolaus Papa in sua bulla dicebat, Eugenium prædecessorem suum, sinistra, ut verisimiliter creditur, informatione circumventum, Observantes jurisdictioni ministrorum subtraxisse; conventus et fratres de Observantia simulate et contra eorum mentem et libertatem, ut sententias, censuras et pœnas, in litteris Eugenii contentas evitarent, vicariis de Observantia, non sine suarum scrupulo conscientiarum obedivisse [Ibid. pag. 33.] . S. Capistranum fugere non poterat, quantum vulnus Observantiæ infligeretur per istiusmodi insinuationes, facileque prævidebat ex hac libertate, prætextu conscientiæ vestita, regularem disciplinam enervatum iri. Quapropter, ut malum imminens a familia sua averteret, jussit Capistranus fratres suos orationi et jejunio instare. Præ omnibus ferventissime Deum deprecatus est Franciscus a Papia, cui apparuit Christus, et mœrentem consolatus, dixit [Ibid. pag. 31.] : “Ut quid propter ista turbaris? Cur tantopere commoveris? Cujus est hoc opus? Cujus familia? Nonne mea? Ego prosperabo et crescere faciam in gentem magnam, quæ præ multitudine numerari non poterit. Quis e tot diversisque nationibus sodalitium hoc coagmentavit? Quis adeo brevi tempore, tot contradicentibus, multiplicavit? Ego feci, ego ab inimicis defendam. Qui vos conturbant, non facient impune: ab hac vita resilientes pœnitebit, sed perseverantes bene habebunt; pro desertoribus alios substituam, qui eorum coronas suscipiant.” Hisce verbis ipse S. Capistranus confortatus, Pontificem adiit, artes adversariorum detexit, contra calumnias obarmavit: idque tandem obtinuit, ut Eugeniana bulla suo in robore in Cismontanis perstaret.

[118] [et Ultramontanos] Neque sua Ultramontanæ familiæ consilia desiderari patiebatur Capistranus. Mortuo enim istius familiæ Vicario generali, Joanne Pieroche seu Mauberto, die XXIV 1450, Athi in Hannonia [Ann. tom. XII, pag. 63. Cfr Raissii Auctar. SS. Belg. ad XXIV Aug.] , Theodorico Aurigæ, provinciæ Franciæ vicario, commisit Pontifex curam convocandi et regendi capitulum generale, quod Barcinonem ad diem Pentecostes, anno 1451 in XIII Junii incidentis, convenit. Monuit autem S. Capistranus patres Ultramontanos, ut prudenter eligerent, datis litteris, quas ex Waddingo subjicimus [Ann. tom. XII, pag. 109.] : Reverendis in Christo dilectis patribus et fratribus Regularis Observantiæ, in capitulo generali Barcinone congregandis. Reverendi in Christo patres, præceptoresque mei præcipui, gratiam salutarem et pacem in Domino sempiternam. Intellecto superiori tempore obitu recolendæ semperque venerandæ memoriæ communis patris nostri fr. Joannis de Mauberto, ut debui, non potui non condolere, tum propter suarum virtutum præstantiam et vitæ sanctimoniam, tum propter communem utilitatem, qua privati sumus. Equidem ad summam mihi censeo accidisse mœstitiam, tanto patre nos esse orbatos, qui communis pater, pastor ovium euangelicarum, dux magnæ sortis exercitus Christi optimus exstiterat: ejus sane obitus tantam mihi contulit molestiam et dolorem, quod nesciam, quid gravius, quid difficilius, quidve acerbius potuisset afferri. Quamquam, quum me ipsum recolligerem, et naturam ac humanarum rerum fragilitatem contemplarer, ratio ipsa facile minuit et delinivit dolorem meum: tum vero maxime, quandoquidem illum non obiisse, verum potius revixisse et ad amœna paradisi spatia evolasse, non solum persuadeo, sed certior sum. Sed de his hactenus.

[119] [ad bonam electionem Vicarii] Et ne noster nimium protrahatur sermo, venio ad ea, de quibus necessarius sermo habendus est. Certior factus sum fide digna relatione, colendissimi patres, institutum atque sancitum esse, ut generale capitulum vestrum Barcinone, futuro festo Pentecostes omnino celebretur, pro novo patre novoque pastore eligendo, quod tantam mihi attulit lætitiam et jucunditatem, ut id contra omnem pristinum dolorem consoletur. Sed animadvertite, quæso, patres, vobis eligendum esse virum utique bonum, integrum, pium, eruditum, expertum atque sanctum; nam sic omnis ratio persuadet, ut, quales estis, talem pastorem eligatis. Spiritus Sanctus vobis, illum invocantibus, concedat pacificum virum, qui unanimes vos gubernet; clementem, qui errata fragiliter remittat, et possit compati infirmitatibus subditorum; prudentemque, qui regenda omnia optimo et maturo consilio regat; justum denique, qui obstinatos zelo tuendæ ac servandæ Religionis percutiat. Vos autem velim esse intentissimos, ut eligendus ardentissimus sit zelator totius nostræ familiæ, quæ Observantiæ sibi nomen vindicat, adhæreatque semper voluntati fratrum in Italia, adeo ut semper uno animo unoque corde, tum factis tum opere vos una nobiscum sitis. Admoneatur autem ut de omnibus occurrentibus, quæ ad dedecus vel incommodum aliquo pacto totius nostræ familiæ accidere possent, reddat nos Italicos diligentissime certiores, ut nos propinquiores curiæ Romanæ valeamus de remedio opportuno providere. Inveniet sane omnes nos semper paratissimos ad vota et ad utriusque familiæ defensionem et tutelam.

[120] [faciendam hortatur.] Hæc quidem omnia si recte feceritis, optimi patres, reflorescet utraque familia, ædificabitur sæculum, lætabitur Ecclesia, congaudebunt Angeli, congratulabitur Christus, collætabitur sancta et invidua Trinitas unus Deus; illa quoque Mater Domini pudicissima, ut de B. Francisco nihil dicam, in cujus pio gremio nostra Religio coaluit et excrevit, jucundo præsidio vobis aderit, ut Euangelium Filii, quod ante professi estis, tanta fautrice adjuti, sine macula calumniæ observetis. Erigite itaque animos, amplissimi patres, et pariter imploremus merita vetustissima patrum, excitemus gratiam majorum nostrorum; præsidio quorum adsit sanctæ vestræ congregationi pulcherrima caritas, quam persuadet religio; adsit pax, quam natura ipsa proclamat; adsit concordia, quam christianum nomen sublimiter edocet; adsit veritas, quæ suis viribus nixa, omni tempore superat, vincit et triumphat; adsit denique unitas, quam parit Ecclesia; quam præbet gratia, quam tribuit Christi Domini ac Dei nostri summa benevolentia; ut pastorem utique religiosissimum et sanctum eligere possitis, ut vobis utilitati et præsidio, nobisque commodo et jucunditati sit futurus. Valete in Christo Jesu, et me vestris sacris orationibus quam diligenter commendate, meque utimini arbitratu vestro, dum mihi vita comes. Venetiis XIII Aprilis 1451. Vester, etsi inutilis, fidelis tamen coadjutor et servus, fr. Joannes de Capistrano, manu propria. Optime, ut videtur, cecidit electio in capituli præsidem, Theodoricum Aurigum, qui commissarium suum pro natione Hispanica instituit Alphonsum Boroxium; cujus labore et industria confirmata fuit Regularis Observantia in regnis Hispaniarum [Cfr Wadding. Ann. tom. XII, pag. 110 et 542.] .

[Annotatum]

* id est transscribendo

§ XI. Varios Sanctus fundat conventus Observantium in Italia; et Tertium Ordinem in tutelam suscipit.

[Conventus Capistranensis] Adolescentem Observantium familiam S. Joannes Capistranus non solum rexit sua prudentia et ab adversariorum obtrectationibus, quæ etiam, ipso in Germania exsistente, vehementius creverunt, vindicavit; sed præterea domiciliorum multiplicatione promovit. Ut omittamus fundatos per Germaniam conventus, de quibus infra agemus, hic loci tantum eos conventus et monialium asceteria referemus, de quibus per Annales suos agit Lucas Waddingus, ad cujus narrationem vix quidpiam adjiciunt Sancti biographi aut historici Ordinis. Primus conventus, quem a S. Capistrano fundatum novimus et de quo supra num. 63 nos acturos promisimus, est Capistranensis. Etenim Sancti prædicatione excitati ejus cives, statuerunt construere asceterium, posteris etiam profuturum: quumque ambigeretur de loco, Sanctus, qui in aperto aere prædicabat, dixit, conventum ædificandum eo loco, quo columbæ, tunc super audientium capita volitantes, requiescerent. Et hæ post vagum incertumque volatum, tandem in agrum substiterunt juxta vetus castrum, quod ad comites Celani pertinebat. Istic ergo ære publico, comitibus Celani fundum concedentibus, exstructum est cœnobium, in eoque sacellum, S. Capistrani titulo postmodum insigne, in cujus thesauro hactenus conservantur, ejus scripturæ, jocalia seu vasa sacra et diplomata pontificia. In Registro secundi ejus vicariatus reperiuntur pacta conventa cum opificibus, conventum fabricaturis, ejus manu scripta die XXV Julii 1449 [Wadding. Ann. tom. XI, pag. 312.] . Hisce adjicit. Waddingus præcipuam partem instrumenti, quod Cobella seu Jacoba, Celani comitissa, dedit, quodque summum ejus erga sanctum virum affectum indicat. Idem et nos ex Waddingo hisce actis inserimus [Ibid. l. c.] .

[122] [fundatur a Comitissa Celani;] Cobella de Celano, comitissa Celani etc. omnibus Christi fidelibus salutem æternam et sinceram in Domino voluntatem. Immensa Dei nostri beneficia mente perspicua recensentes, quas, quales et quantas gratiarum actiones debitas Altissimo referamus, nec mens nostra debilis concipere potest, nec lingua proferre, nec manus articulus designare; quum tot et tanta jam pristinis vetustissimisque temporibus retroactis, nostris magnificis excellentissimisque antecessoribus dona contulit successive, nobisque pariter hac nostra ætate fragili munera non mediocria præstitit dignative, nostramque personam ac statum a multiplicibus periculis et discriminibus dignatus est, iteratis et frequentibus vicibus, non nostris meritis, sed ejus exuberantissima bonitate liberare. Quare ad bonorum cunctorum temporalium et spiritualium largitorem nostræ mentis oculum elevantes, nostrique ingenii aciem pro viribus erigentes, obnoxias nos ipsas recognoscimus et strictius obligatas; avide cupientes, si non pares et condignas, quales debemus et tenemur, saltem impares et imbecilles cunctis diebus vitæ nostræ gratiarum actiones reddere immortales juxta pusillam nostram valetudinem et virtutem; et quas per nos ipsas condignas laudes exsolvere non valemus, per suos devotos famulos, suoque cultui dedicatos anhelamus perpetuis temporibus explicari; ferventi desiderio intendentes, ad hæc possibiliter opem ferre, curam gerere, operam præstare, nec non consilium æquanimiter et auxilium exhibere, optantes bona temporalia in æterna præmia commutare.

[123] [ad preces S. Capistrani;] Unde ad perpetuam rei memoriam, universis et singulis Christi fidelibus, ad quos præsentes nostræ patentes litteræ et præsens authenticum privilegium pervenerit in futurum, harum serie notum facimus et testamur, quod de licentia, beneplacito et liberalissima voluntate magnifici et excellentis domini consortis nostri, D. Leonelli Acclozemora, comitis Celani, strenuissimi militis et armorum capitanei etc. Venerabilis in Christo pater et fidelissimus orator noster ac sollicitus promotor ad exercitium virtuosum, atque prædicator et exhortator noster ferventissimus et devotus ad capessendam gloriam sempiternam, fr. Joannes de Capistrano, Ordinis Minorum, suffultus auctoritate apostolica, nobis evidenter patefacta, recepit seu recipi fecit quemdam novum locum sub vocabulo seraphici Christi Confessoris, B. Francisci, sub cujus vexillo et Ordine ipse idem fr. Joannes, in Observantia Regulari professus, exhibet Altissimo famulatum, et ad quem gloriosissimum Christi Confessorem, B. Franciscum, devotionem præcipuam gerimus cordialem, in pertinentiis terræ nostræ Capistrani, in loco ubi dicitur Palumbara, apud monticulum Castri Veteris, ubi fertur, serenissimum olim regem Desiderium fecisse bastitam, ad debellandum perfidos infideles et Sarracenos, inhabitantes in antiqua civitate, quæ Fidena tunc temporis dicebatur. Nos itaque ad prosecutionem et perfectionem dicti loci, ecclesiæ et domorum cum necessariis et congruentibus officinis, ad usum et habitationem Fratrum dicti Ordinis, qui de Observantia nuncupantur, ad divinum cultum perpetuo exhibendum, omnem nostræ auctoritatis plenitudinem offerentes, permutationes, donationes et concessiones, seu quaslibet et quoslibet nuncupandas alienationes, hinc inde factas, pro dicto loco ædificando per homines dictæ terræ nostræ Capistrani, prædicto fr. Joanni vel alteri cuicumque personæ directas et collatas, recipienti pro Ordine et Fratribus antedictis, ferventiori devotione accensæ et animosius animatæ acceptamus, confirmamus, approbamus, approbamus et omnibus modo, jure, via et forma, quibus melius possumus roboramus: et ex certa nostra scientia et amplissima liberalitate nostri pectoris, totum et quidquid ad jurisdictionem nostram pertinet et ad nostræ curiæ jura spectat et contingit aut posset quomodolibet pertinere, sive ratione tertiariæ ex alienatione rerum nobilium et feudalium, sive quibuscumque aliis rationibus et causis, prædicto fr. Joanni recipienti, ut supra, concedimus, donamus, cedimus, tradimus et integraliter ac plenarie relaxamus, etc. Datum in castro nostro Galliani, anno 1447 die I mensis Decembris, XI indictione.

[124] [Aquilæ] Vicinum Capistrano monasterium fundavit S. Joannes anno eodem, nempe 1447: quum enim in civitate Aquilana verbum Dei seminasset, eum inter cætera fructum tulit, ut Virgines tertii Ordinis S. Francisci, jamjam Regulam S. Augustini sub regimine FF. Prædicatorum solemniter prosessuræ, mutato consilio, et de licentia eorum, quorum intererat, arctiorem Regulam S. Claræ assumpserint [Ibid. pag. 322.] . Eam autem assignationem parthenonis (nam fundatio ex testamento jam sub Clemente VI, id est ab integro fere sæculo exsistebat) Sancto nostro præcipue esse tribuendam monstrat bulla Nicolai V, monasterio concessa, in qua dicuntur istæ fœminæ in congregatione satis honeste, caste, laudabiliter et devote, aliquæ etiam ex eis sinceritatis et virginalis pudoris integritate vixisse, ad perfectiorem statum, ac frugem melioris necnon arctioris vitæ aspirantes, consiliis et prædicationibus dilecti filii, fr. Joannis de Capistrano, Ordinis Fratrum Minorum, professoris, inductas, primam Regulam S. Claræ profiteri, et in illo perpetuo Altissimo famulari ferventius concupiscere. Ac dictum monasterium sic erectum regimini et gubernationi Vicarii Fratrum Ordinis Minorum de Observantia provinciæ Pennensis subjicitur [Ibid. pag. 513.] . Anno porro sequenti, nempe 1448, dum S. Capistranus ultro citroque ab Urbe ad Aprutios, ad promovendam causam canonizationis S. Bernardini discurreret, conventum Fratrum de Observantia, Ursiniæ seu Orsoniæ (Orsogna) in Aprutio Citeriori, ære oppidanorum ædificandum sub titulo B. Virginis Annuntiatæ, admisit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 11.] . Eodem circiter tempore in oppido Campli diœcesis Aprutinæ (Teramo) in Aprutio Ulteriori, Sanctus noster conventum Fratrum accepit, imo de licentia Pontificis Maximi, civibus Camplensibus, fundando novo conventui imparibus, concessum fuit, ut quamdam vineam, ad ipsos pertinentem, venderent, cujus pretium construendo asceterio insumeretur. De hac fundatione exstat bulla Nicolai V, in qua expresse dicitur, S. Joannes Capistranus habere auctoritatem ad fundandos conventus, quamvis tunc quidem vicarii generalis officium non teneret [Ibid. pag. 11 et 510.] .

[125] [Trojæ] Idem Sanctus noster, iterum vicarius generalis, anno 1449, in mandatis dedit Joanni de Monte Alcino, vicario Provinciæ S. Angeli, ut curaret ædificationem conventus Trojæ, quæ civitas est episcopalis in hodierna provincia Capitanatæ, olim Apuliæ Dauniæ [Ibid. pag. 39.] . Eodem quoque anno S. Joannes a capitulo generali Nemoris Romam rediens, rogavit Marianum Senensem, J. U. doctorem, ut in loco Senæ Longæ, quod oppidum Tusciæ est, conventum ædificatum vellet: annuit Marianus, conventus erectus, mutato priori titulo S. Mariæ de Monte Balbino, S. Bernardini nomen assumpsit [Ibid. l. c.] . Quum autem plurimæ civitates conventus Fratrum de Observantia sibi expeterent, atque grave quandoque esset pro eorum singulis indultum Romanum exspectare, Nicolaus V, sibi gratulatus Observantiæ propagationem, concessit Sancto nostro, ut in viginti locis conventus erigendi facultatem expeditam haberet. Bullam, Sancto inscriptam exhibemus ex Waddingo [Ibid. pag. 523.] : Dilecto filio Joanni de Capistrano, Ordinis Minorum, de Observantia nuncupatorum, professori. Inter ecclesiasticos ordines, in domo Domini militantes, id ex benedictione cœlesti Ordini tuo et illius Fratribus magis adscribitur, ut efficax testatur experientia rerum, quod ubicumque degunt, populos ad salutis gratiam evocant, sibi proficientes per vitæ meritum, et aliis nihilominus per exemplum. Quum itaque, sicut exhibita nobis pro parte tua petitio continebat, sæpe contingat, nonnullos Christi fideles ex devotione, quam ad dictum Ordinem habent, tuisque sermonibus allici ad terrena in cœlestia commutandum etc. loca quædam pro usu et habitatione tui Ordinis fratrum fundarent construerent, etc. Nos igitur etc. tibi, necnon pro tempore exsistentibus quarumcumque provinciarum, juxta morem Fratrum Minorum, de Observantia nuncupatorum, Vicariis, viginti loca, ubicumque consistentia, cum ecclesia, campanilibus, campanis, hortis, hortalitiis et aliis necessariis officinis, si tibi aut illis alias canonice consignentur, vel in locis ad id congruentibus et honestis, vobis per eosdem Christi fideles forsitan assignandis domibus, ecclesiis cum campanilibus et officinis hujusmodi fundari, construi et ædificari faciendi ac recipiendi et perpetuo retinendi, diœcesanorum etc. minime requisita etc. concedimus facultatem. Et insuper universis et singulis dicti Ordinis Fratribus, quos in locis hujusmodi pro tempore residere contigerit, ut omnibus et singulis indulgentiis etc. uti etc. valeant etc. concedimus: jure etc. salvo. Nonobstantibus fel. rec. Bonifacii VIII etc. Nulli ergo, etc. Datum Fabriani, Camerin. Diœc. anno Incarnationis dominicæ 1449, pridie id. Octobris, anno III.

[126] [in insula Creta;] Quamvis autem illimitata videatur pontificia concessio viginti conventuum, ut ubicumque construi possint; restringenda tamen est ad familiam cismontanam, quam tunc regebat S. Capistranus, et ad quam solam ejus se extendebat jurisdictio. Probabiliter vi istius indulti, in insula Creta, reformatus fuit, petentibus civibus et rem urgente Francisco Dandulo, Sancti familiari et amico, conventus Minoriticus, quem Waddingus, tam in textu quam in margine, in oppido Cylei constituit: erronee, vitio forsan typothetæ [Ibid. pag. 67.] . Nam Cyleum oppidum in Creta insula reperire non est: sed est oppidum Cytæum, ut recte scribit Gonzaga [De Orig. Seraph. pag. 439.] , quod Cellarius in suis mappis medium inter Orientem et Occidentem in limbo septemtrionali; D'Anville autem in mappa, pro Historia antiqua Caroli Rollin confecta, Orientem versus in eodem limbo ponit. Hæc inter geographos diversitas derivanda est, ex eo quod antiquiores male Cytæum oppidum cum urbe Candia, vere in media insula constituta, confuderint. Ast Cytæum oppidum est hodierna Sethia, ut videre est in Atlante historico Spruneriano [Cfr Tab. LXI, LXII.] . Quod vero Cytæensis conventus idem habeatur ac Candiensis, monstrat Gonzaga laudatus dicens: conventus Cytæi (vulgo Candia): non ignorabat certe Gonzaga, qua in urbe situs esset conventus, quem tam ipse, quam Waddingus, signant commodissimum Observantibus, illuc in itinere Hierosolymitano ultro citroque appellentibus. Dein, teste Joanne Cotavico in suo Itinerario Hierosolymitano [Pag. 67.] , Candiæ est insignis S. Francisci basilica, cui adjunctum est Minoritarum monasterium peramplum: atqui uterque historicus Franciscanus, Gonzaga et Waddingus, dicunt conventum Cytæensem titulum S. Francisci gessisse: unde dubium non est, hos scriptores Candiensi civitati nomen Cytæi perperam affinxisse. Retinuit tamen Candiensis conventus aliqua annua legata, præter morem Observantiæ: sed hujusmodi moderationis ratio est, quod Fratres alioquin difficulter vitam sustinere possent, inter græcos schismaticos parum amicos, et optimates latinos, potiori anni parte in suis villis rusticari solitos [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 67.] .

[127] [Perusiæ,] Franciscus a Saxoferrato in mandatis acceperat a Cardinali Firmano, Ordinis Minorum protectore, ut moniales Ordinis S. Claræ, præsertim provinciæ S. Antonii, quæ republica Veneta olim fere claudebatur, ad pristinam disciplinam regularem revocaret: atque hinc factum est, ut dictus Franciscus, cooperante imprimis S. Capistrano, monasterium Perusinum Montis Lucis reformaret. Quod effectum est, regimine a Conventualibus ad Observantes translato. Quæ tamen moniales reformationem admittere recusarunt, in alias domos Conventualium dispersæ fuerunt. Quapropter, ut suus esset justo monasterio numerus virginum, et moniales, reformationem amplectentes, haberent vitæ novæ instructionem et exemplum, e monasterio Fulginate S. Luciæ eductæ fuerunt Perusiam sorores viginti quatuor, die XXII Decembris 1449, una cum, Margarita Sulmonensi abbatissæ munere functura. Brevi in tantum crevit in hoc monasterio rigor disciplinæ et sanctitatis fama, ut ex eo prodierint plures, quæ ad fundanda aut reformanda, monasteria Eugubinum, Aretinum, Biturgiense et Montisfalcense evocatæ, aliis sororibus rependerunt, quod ipsæ a Fulginatibus acceperant beneficium [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 43.] .

[128] [promovet Tertium Ordinem] Nec minus naviter Sanctus promovit Tertium Ordinem S. Francisci, quem et defendit, edito libro, quem inscripsit: Defensorium Tertii Ordinis, a S. Francisco instituti [Wadding. Scriptt. Ord. Min. pag. 197,] . Eumdem Ordinem, ut omnes fideles Christo lucrifaceret, per Germaniam, Poloniam et Silesiam S. Capistranus mirifice propagavit. Multæ exstant, teste Waddingo [Annal. tom. XII, pag. 309.] , a variis ejusdem Ordinis ad S. Capistranum datæ litteræ, quibus Sanctum consulunt circa negotia sua; unas proferam, Cracovia scriptas, ex Waddingo [Ibid. l. c.] : Reverendissimo in Christo patri fr. Joanni de Capistrano, hæreticæ pravitatis inquisitori, unicæ spei nostræ et consolatori. Humillima subjectione cum debita obedientia et reverentia jugiter præambula, Reverendissime in Christo, imo sancte pater, et consolatio nostra spiritualis, lumenque unicum oculorum nostrorum. Pia vestra paternitas scire non abnuat, quod hæc sancta congregatio Fratrum et Sororum Pœnitentium de tertia Regula Seraphici Patris nostri Francisci, quam Dominus omnipotens in regno Poloniæ ignito sui verbi eloquio per V. P. innovare, plantare, erigere et seminare dignatus est, dignatur pariter imbre suorum inaccessibilium charismatum irrigare; et quanto ulterius, tanto plus et melius, ipso Domino cooperante, crescit et augetur, spectabilis et religiosi patris et fratris Ladislai de Ordine Minorum, guardiani conventus S. Bernardini, visitatoris dictæ nostræ congregationis, salubribus suffulta præsidiis et documentis vitæ commendabilis pariter et exemplis, cui pro tantis favoribus, laboribus curis, huic nostro Ordini per ipsum adhibitis et in futuro adhibendis, in conspectu piæ V. P. æquas et condignas gratiarum actiones impendere non valemus. Attamen V. P. super eodem patre, nobis relicto in refugium et solatium singulare simul, et illi grates, utcumque vestris et illius meritis impares impendimus, Deum pro felici statu vestro et illius voce concinna, votoque concordi imprecantes, quippe ad nostrorum nemo potest addere plenitudinem gaudiorum, quoties vita fausta vestra auditibus nostris percipitur insonare, quia vivere vestrum nostrum vivere et lucrum, et dissolvi vestrum nostrum reputamus, etc. Valeat V. R. P. sana, læta et prospera. Datum Cracoviæ, ipso die SS. Fabiani et Sebastiani Martyrum (XX Januarii) anno 1455. fr. Bartholomæus, indignus Fratrum et Sororum pœnitentium Ordinis S. Francisci minister.

[129] [in Germania et Polonia;] Ladislaum, de quo in epistola agitur, Hungarum appellat Waddingus, eumque, peritum regularis disciplinæ magistrum, Guardianum dicit a S. Capistrano præfectum conventus Cracoviensis anno 1453 [Ibid. pag. 164.] . Hactenus quidem recte: sed errat, quando sub anno 1462 hunc Ladislaum Hungarum eumdem facit cum suo homonymo, B. Ladislao de Gielnow [Ibid. tom. XIII, pag. 269.] cujus Acta dederunt nostri ad diem IV Maji [Act. SS. tom. I Maji., pag. 560 et seqq.] , quamvis in Martyrologio Franciscano et in ejusdem Ordinis Breviario, ejus festivitas ad diem XXII Octobris habeatur. Hunc errorem eo utcumque corrigit, sub anno 1505 referens obitum B. Ladislai de Gielnow [Annal. tom. XV, pag. 303.] : Gonzaga, inquit, et alii confundunt hunc (Ladislaum de Gielnow) cum Ladislao Hungaro, quem diximus a B. Joanne Capistrano constitutum Cracoviæ guardianum. Ille extra, hic intra Poloniam Minoritis connumeratus est: ille ante adventum Capistrani in Poloniam veteranus miles guardianum egerat in conventibus Cosleo et Bitono in Silesia; hic sub illud tempus studebat in academia Cracoviæ. Cæterum B. Ladislaus Gielnovius anno 1440 natus [Act. SS. tom. I, Maji, pag. 562.] , in Ordinem Minorum I Augusti 1462 admissus [Ibid. pag. 567.] , magnam consuetudinem cum S. Capistrano habere juvenis non potuit, neque quindennis præpositus Fratribus octoginta regendis fuit: obiit autem anno 1505, cultumque ejus immemorialem ratum habuit et amplificavit Benedictus XIV, ut videre in Breviario Franciscano. S. Capistrano debetur quoque erectio templi magnifici, quod Aquilani tumulando corpori S. Bernardini Senensis ædificaverunt. Nam, sepulto apud Conventuales S. Bernardino, custodes constituti fuerunt Observantes; verum his molestum erat in alienis ædibus habitare, in angustissimo sacello sacras obire functiones, proptereaque decreverunt Observantes custodiam sacri corporis Conventualibus permittere. Consilio obstitit magistratus Aquilanus, statuitque insigne sacellum intra eamdem ecclesiam Conventualium fabricare. Dum hæc molirentur Aquilani, supervenerunt S. Capistrani litteræ Cracovia anno 1554 scriptæ, quibus eis in memoriam revocat constitutionem olim factam de ædificanda æde magnifica, sub invocatione S. Bernardini dedicanda: in quam operam dicit se quinque millia aureorum ab Alphonso, Neapolitano rege, impertrasse, reliquam pecuniam a civibus, S. Bernardino maxime obstrictis, conferendam esse. Capistrani epistolæ vim suam addidit concionando S. Jacobus Picenus: et ædificium anno 1454 inchoatum accepit complementum suum anno 1472 [Cfr Wadding. Ann. tom. XII, pag. 218 et tom. XIV, pag. 8.] .

§ XII. Fundationes conventuum in Germania et Polonia.

[In Austria fundat Sanctus] Dum tam strenue S. Capistranus, in Polonia constitutus, ageret pro ædificando templo sui Ordinis in civitate Aquilana, indefesse laborabat ad propagandam familiam suam in regionibus septemtrionalibus, in quibus ex mandato pontificio, ab anno 1451, ut infra monstrabimus, versabatur. Vigilius Greiderer, qui accuratam conscripsit historiam Germaniæ Franciscanæ, docet nos, S. Capistranum primum fuisse qui Observantiam Regularem in Austriam introduxit [Germ. Franc. tom. I, pag. 271.] . Probe, inquit, scio quod Eugenius IV anno 1436, VIII kal. Septembris, bulla “Sacræ Religionis [Cfr Wadding. Ann. tom. X, pag. 273.] ,” S. Jacobo de Marchia (seu Piceno) copiam elargitus sit, tres conventus in Austria acceptandi et Fratres de Observantia in eosdem inducendi: at nullum vestigium apparet, hunc favorem effectu suo potitum esse. Primus hac in re honor S. Joanni de Capistrano, anno 1451 in Carinthia, Styria et Austria appulso, competit, quem Fridericus III imperator per suos legatos a Nicolao V petiit, et, Alberto, Austriæ duce suam opem adjungente, circa initium anni 1451 obtinuit, ut varias controversias, inter catholicos principes ferventes, compesceret, et hæresi Hussitarum, sese de die in diem magis diffundenti, frontem opponeret. Peracto Venetiis paschate, illo anno ultimam sedem, diem XXV Aprilis, nacto, iter Germanicum, de quo plura infra dicemus, arripuit et die II Junii, ut constat ex epistola Nicolai de Fara, alio loco exhibenda, Neostadium intravit vir Dei, familiæ Cismontanæ vicarius generalis et commissarius pontificius. Mox Viennam Austriæ appulsus, ita civitatem universam suis concionibus commovit, ut non solum fœminæ vana et lasciva ornamenta fecerint missa, sed induxerit etiam multos adolescentes ad valedicendum mundo, ex quibus plures per alios Ordines dispertivit, quinquaginta vero suo retinuit instituto.

[131] [conventus: Viennensem;] Pro hisce novellis plantis excolendis Fridericus imperator S. Capistrano obtulit, quem vellet in civitate Viennensi, locum. Sanctus vero, ne magnæ urbis impedimenta cursum incipientium retardarent, selegit in civitatis pomœrio locum solitarium, quem sorores Tertii Ordinis hactenus incolebant: his alio translatis, ipse humile S. Theobaldi domicilium die XXII Julii 1451 cum sociis occupavit, ac novi conventus Guardianum instituit Hieronymum Mediolanensem, tyronum autem magistrum Michaelem Siculum [Greider. Germ. Franc. tom. I, pag. 414.] . Gonzaga in hoc a reliquis historicis abludit, quod dicat, Viennense tyrocinium a septem candidatis occepisse: Septem, inquit [Orig. Seraph. pag. 448.] , Austriacos bonæ exspectationis juvenes Minoritico habitu induit, cæterorumque Franciscanorum catalogo adscripsit. Unde istos solum septem invenerit Gonzaga, non facile divinarim. Qui enim numerum tyronum exprimunt, de quinquagenario conveniunt [Greiderer. l. c. Wadding. Annal. tom. XII, pag. 83. Gonzalez. Hist. S. Franc. tom. V, pag. 87. Barber. Vit. lat. pag. 93.] : alii vero [Cataneo Vit. ital. pag. 116. Barber. Vit. ital. pag. 111.] nullum numerum allegantes, insinuant tamen initium tyrocinii fuisse numerosum: Tantam, ait Thomas Cataneo, benedictionem infudit Deus huic primo conventui, per S. Capistranum fundato, ut intra brevissimum tempus numerus eorum, qui se sub vexillo S. Francisci militaturos spoponderunt, ad ducentos ascenderit. Sunt etiam nonnulli, qui scribunt, Michaelem Siculum fuisse primum conventus Viennensis Guardianum, Hieronymum autem Mediolanensem vicarium et novitiorum informatorem [Wadding. tom. XII, pag. 83.] : sed Vigilius Greiderer, qui passim Waddingum ad verbum exscribit, in eo ab antesignano dissentiens, videtur monumenta aut proprius inspexisse, aut habuisse abundantiora [Germ. Franc, tom. I, pag. 414, not. n.] . In hoc autem sunt unanimes, ut Viennensem conventum habeant tamquam primum, quem Observantium familia in Germania acceperit: et quamvis pro Italis Ultramontana sit Germania, tamen quatenus provincia Austriæ a S. Joanne de Capistrano, vicario generali familiæ Cismontanæ fundata fuit, ad hanc quoque diem perpetuo spectavit.

[132] [Claustro-neoburgensem;] Non diu post fundatum Viennensem conventum, inchoatus fuit Claustroneoburgensis. Est autem Claustroneoburgum (germanis Klosterneuburg) oppidum Austriæ uno et medio milliari germanico, occidentem versus Vienna distans [Marian. Vidler. gesch. der Osterklerisey. Part. IV, tom. VIII, pag. 415.] . Istic olim erat parthenon virginum canonicarum, sed sæculo XV derelictus, cujus bona ad canonicos ejusdem professionis devoluta erant. Igitur quum illuc venisset S. Capistranus, præpositus, petentibus civibus, aream ædificando conventui Observantibus cessit. Decanus Passaviensis, sede vacante, ratam habuit donationem sequentibus litteris [Greider. Germ. Fr. tom. I, pag. 320.] : Udalricus Burchardus, Dei gratia Ecclesiæ Pataviensis decanus etc. religioso, in Christo nobis sincere dilecto fr. Joanni de Capistrano Ord. FF. Minorum Seraphici Confessoris S. Francisci salutem et sinceram in Domino caritatem. Quum ex relatione vestra suscepimus, certam aream, situatam in Novemburga Claustrali, quam olim inhabitare consueverant sanctimoniales, ab eisdem derelictam et desertam, ita quod nullus in eadem appareat habitator, dictam aream et relictum locum per præpositum et conventum monasterii Novemburgensis fuisse et esse vobis et vestris fratribus, sub Regula B. Francisci dictis de Observantia, ad inhabitandum concessum, in eodemque Deo perpetuo famulari: nos, quantum in nobis est, concessionem ipsam, ut præfertur, auctoritate ordinaria, qua ad præsens, sede episcopali vacante, fungimur, approbamus, ratificamus et in Dei nomine confirmamus harum testimonio litterarum. Datum Pataviæ die XXII Decembris an. 1451. In horto ejusdem conventus exstant hodiedum, ait Vig. Greiderer [Ibid. l. c.] , duo horologia solaria, duro lapide incisa, ab ipso Sancto, ut dicitur, confecta.

[133] [Brunensem;] Ejusdem, imo majoris, antiquitatis est conventus Brunensis. Inter urbes Moraviæ primum sibi post Olomucium locum sibi vindicat Bruna, fluviis Swarta et Zitta, prope eam se commiscentibus, affusa. Fratribus Minoribus, ait Vig. Greiderer [Ibid. pag. 637.] , de Observantia viam aperuit S. Joannes Capistranus, Moraviam virtutibus et miraculis irradians, qui anno 1451, circa festum SS. App. Simonis et Judæ (XXVIII Octobris), Brunæ, in suburbio ante portam judaicam districtum pro conventu erigendo suscepit, ac eum, partim ex publicis, partim ex privatis civium facultatibus conditum, S. Bernardino Senensi dicavit. Inter benefactores Fratrum haud ultimi censentur piscatores Brunenses, a S. Joanne Capistrano litteris beneficis, quæ Filiantia vocari amant, beati redditi. Sanctus vir muro civitatis SS. Nomen Jesu incidi fecit, vaticinans, civitatem tamdiu a nullo hoste fore subigendam, quamdiu hoc Nomen in præfato loco oculis obvium sit… Cella, quam S. Joannes de Capistrano aliquando in hoc conventu frequentavit, successu temporis in sacellum mutata fuit, ex quo prospectus ad Nomen Jesu, muro illitum, patuit. Hæc aliquatenus recte se habent; dum tamen nobis non fingamus Sanctum die XXVIII Octobris, seu circa festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ, Brunæ constitisse. Id enim stare non potest cum narratione Christophori de Varisio, testis oculati, qui Moravicam prædicationem ita ordinat, ut singulorum locorum et dierum res gestas particulatim describat. Hic porro, num. 138 Vitæ infra edendæ, Sanctum virum a die XVIII Octobris usque ad XXX ejusdem mensis constituit in Krummau (Kromlow), quæ, inquit, civitas est Domini de Rosis (Rosemberg) et est de Bohemia. Sunt vero hujus nominis oppida duo, alterum in Moravia, Brunæ adjacens, in Bohemia alterum, ad Moldavum fluvium: de posteriori manifeste agit laudatus Christophorus, qui proin errare nec quod ad locum nec quod tempus spectat, potuit; maxime quum narrationem suam adeo partitam, non tam ex memoria, quam ex quotidianis notis desumere debuit. Si itaque circa festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ conventum Brunensem acceperit, id præstiterit necesse est, in Bohemia consistens, neutiquam autem quasi Brunæ præsens. Cæterum ipse vagus indicandi modus, circa festum, satis indicat, periisse instrumentum fundationis.

[134] [anthippolymum;] Ex Annalibus Zwetlensibus, a Vig. Greiderer citatis [Germ. Franciscan. tom. I, pag. 322.] , legitur a S. Capistrano sui Ordinis monasteria tria in Austria fuisse fundata: unum ad S. Hippolyti, alterum Loysii, tertium Engenburgi, quorum fundationem infra annum 1451, quo primo venit in Austriam, vel anno 1456, quo obiit, factam fuisse, ipsa ratio dictat. Accuratius definiri tempus harum fundationum vix potest, quum monumenta coæva plerumque perierint, hæresi, bello et incendio destructa [Cfr ibid. pag. 318, 322 et 324.] . In fundatione Santhippolytana (germanice S. Polten), VIII milliaribus occidentem versus Vienna distat oppidum, id animadvertendum occurrit, quod Udalricus a Nusdorf, episcopus Passaviensis, ab anno 1451 ad 1479 [Hund. metrop. Salisb. tom. I, pag. 216.] , sub cujus jurisdictione oppidum Santhippolytanum tunc erat (nam nunc est civitas episcopalis), simul cum præposito canonicorum regularium S. Augustini querelas Romam detulerit; episcopus quidem quasi Observantes sine ejus consensu novam fundationem auspicati fuissent; præpositus, quasi eadem fundatio jura parochialia læsisset. Et episcopus sat facile acquievit Observantibus, qui usi fuerant bulla Eugenii IV, concedente facultatem erigendi, ordinariis etiam non consentientibus [Cfr Wadding. Ann. tom. XI, pag. 472.] , viginti conventus, inter quos et Santhippolytanus erat: imo idem Udalricus Observantibus paucis ante obitum mensibus concessit fundum, ad Ecclesiam Passaviensem pertinentem [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 318.] . Ast gravior fuit controversia cum præposito canonicorum circa jura porochialia, iterato Romam delata, quam diremit anno 1460 Cardinalis Bessarion, tunc in Germania legatus [Ibid. pag. 317.] : hujus controversiæ non meminit Albertus de Maderna, quamvis fundationem conventus referat [Hist. Canon. S. Hipp. tom. II, pag. 252.] . Ast posteriora tempora tranquilliora fuerunt, quum anno 1643 præpositus instaurationi ejusdem conventus munificentissime cooperatus fuerit [Ibid. pag. 399.] .

[135] [oysiensem;] Loysium (germanice Loys et Langenloys) a fluvio cognomine oppidum est novem milliaribus germanicis Vienna versus occidentem distans. Portæ majori Ecclesiæ, a S. Bernardino dictæ, sculpta est inscriptio: Hoc monasterium per eleemosynam benefactorum B. P. Capistranus ædificavit. Benefactores præcipui referuntur sutores et laniones [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 322.] . Quod ad Egemburgum pertinet, tertia incerti temporis fundatio, oppidum est novem milliaribus germanicis Viennæ versus occidentem septemtrionalem distans. S. Capistranum illic fuisse die X Octobris 1451 monstrat ejus epistola Egemburga ad Aquilanos data, quam exhibet Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 99.] . Quamvis autem tunc agitari potuerit consilium exstruendi Observantibus conventus, tamen suum sortitum non est effectum ante annum 1460, quo, translata ad Templariorum ædem parochia, ipsum parochiale templum una cum domo ruinosa Fratribus adscriptum fuit: ad quem fundum accesserunt deinceps aliæ domus et horti, justo conventui sufficientes. Ecclesia, titulo B. M. V. Purificatæ dedicata, vulgo ex hac nuncupatione B. Maria de Candellariis audit: ejusque sigillum exhibet eamdem B. Virginem, dextera Filium suum, sinistra candelam gestantem. Canonia Claustro-Neoburgensis et collegium Viennense Societatis Jesu censum, quotannis pendendum remiserunt Fratribus; canonia quidem sub onere trium Missarum, Societas vero cum cautione, quamdiu a Fratribus alienatum non fuerit [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 324.] .

[136] [quibus fundationibus imprimis] Porro tam felix fuit progressus Observantiæ Regularis in Austria et provinciis conterminis, ut Nicolaus Papa jam ineunte anno 1452 istos conventus jusserit in unam coalescere provinciam, bulla data pridie non. Martias anni 1451, id est anni 1452, quoniam sub isto pontificatu initium anni a die XXV Martii ordiebatur. Hisce litteris apostolicis laudat Pontifex Observantes [Ibid. pag. 272.] , quod abdicatis mundanis illecebris, cum additione voluntariæ paupertatis, virtutum Domino in humilitatis spiritu exhibeant famulatum: quod insuper salubria laborum studia pro augmento fidei orthodoxæ impendant, incessanter in ipsius fidei hostium partibus, non absque suarum periculo personarum prædicando. Laudat dein Pontifex Joannem nostrum ejusque Fratres, per quorum prædicationes quam plurimi, etiam nobiles et potentes laici et ecclesiastici, divina illustrati gratia, errores (Hussitarum) de ipsorum cordibus penitus deponentes, quod sancta Romana tenet et profitetur Ecclesia, profitentur et tenent; ac quidem ex eis, majori orthodoxæ fidei et etiam religionis zelo accensi, habitum susceperunt ac professionem Ordinis (Observantium) emiserunt. Unde factum est, ut prædictus Joannes, apostolica auctoritate suffultus, in Austriam, Styriæ (cujus loco perperam Istriam iterato intrudit Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 136.] ) et Moraviæ partibus nonnulla Fratrum loca, conventus ac domos receperit, spereturque verisimiliter, quod per ipsorum Fratrum vitæ sanctimoniam, fidei fervorem et assiduas prædicationes non modo errantes ab ipsorum erroribus ad veritatis lucem reduci, sed etiam quam plures ex eis ad bonorum imitationem poterunt incitari. Quapropter Pontifex erigit dictos conventus et alios imposterum erigendos in vicariam provincialem, sub jurisdictione vicarii generalis familiæ Cismontanæ. Interea eodem anno 1452, die XXVII Maji, incidente in vigiliam Pentecostes, Marcus Bononiensis electus fuerat vicarius generalis [Ann. tom. XII, pag. 145.] , qui pro nova Austriæ provincia suum commissarium instituit S. Capistranum, eoque impedito, Gabrielem de Verona, qui paulo post vicarius provincialis electus fuit [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 274.] .

[137] [Nicolaus V favet,] Quam late et quam velociter Observantium familiam propagaverit S. Capistranus, monstrat altera bulla ejusdem Nicolai Papæ, data IV non. Maji 1453. Etenim sanctus vir Pontifici exposuit [Ibid. l. c.] , in Bohemiæ, Austriæ et Moraviæ provinciis quam plurimos litteratissimos viros diversis temporibus, et ultimo circa diem S. Stephani, proxime decursum, quam plures magistros et baccalaureos in theologia; ac clericos numero sexaginta quinque vel circiter, terrena totaliter abnegantes, et Jesum Christum Salvatorem nostrum in mendicitate imitari volentes, ad habitum Ordinis seu Religionis S. Francisci se recepisse, pluresque alios, devotione inductos, recipi ferventer exoptare, quos ob locorum regularium defectum acceptare non poterat. Igitur S. Capistranus petit, ut sibi potestas fiat accipiendi et erigendi in dictis provinciis earumque confinibus conventus Fratrum ac etiam occupandi conventus Conventualium inhabitatos vel quasi. Unde Pontifex petitam gratiam concedit, ut nullo determinato numero domos erigere possit, sub hac sola limitatione, quantum necessariæ et opportunæ sint, super quo ejus conscientiam oneratam declarat. Hanc tamen concessionem fecit Nicolaus Papa ea lege, ut nova provincia ad Cismontanam familiam Observantium pertineret.

[138] [sicut et aliis per Germaniam conventibus:] Neque intra hasce solum provincias S. Capistrani zelus propagandi sui instituti circumscriptus fuit. Nam Schedelii Chronicum, in annum 1460 desinens, adeoque coævum, habet [Oeffel. Rer. Boic. Scriptt. tom. I, pag. 394.] : Item eodem anno (1452) venit ad partes Alemanniæ quidam frater religiosus de Ordine, nomine Joannes de Capistrano, natione Italicus, cum multis fratribus ejusdem Ordinis de Observantia. Hic per omnem terram Theutonicorum prædicando discurrit, habens auctoritatem prædicandi ubique a prædicto Papa Nicolao, fecitque quædam prodigia apud infirmos. Idem prædicavit in Vienna, et ibidem instituit Fratres Minores sub Observantia ad S. Tiboldum extra muros Viennæ. Item idem Capistranus instituit eumdem Ordinem in Amberg, ubi prius nullum claustrum fuit. Idem jussit et præcepit, ubicumque prædicavit, comburere omnes aleas et chartas una cum taxillis: unde in civitate Ratisponensi et Nurembergensi, ubi tunc prædicavit, magna multitudo alearum, chartarum et taxillorum fuit combusta; sic fieri fecit in plerisque locis. Aliquam difficultatem facessunt verba, quibus Amberga sine claustro exhibetur; quia, antiqua documenta, a Vigilio Greiderer allegata, ostendunt, sæculo jam præcedenti fuisse eo loci conventum Minorum: adeoque Chronici verba interpretari nos oportet, tunc temporis Conventuales desertum dereliquisse conventum suum; quod si hæc interpretatio licet probabilis, minus arrideat, dicendum erit hactenus Ambergæ nullum fuisse claustrum Observantium, quod quidem satis insulsum videtur, quando sermo est, de novella plantatione, nunc primum in Germania emergente.

[139] [in Polonia fundantur conventus: Cracoviensis] Ex Germania vir Dei tandem in Poloniam devenit, quo jam ab anno 1451 a Sbigneo Olieschniça cardinali et episcopo Cracoviensi per litteras, quas inter alios refert Joannes Dlugoss, ejusdem cardinalis secretarius et familiaris, in sua Historia Polonica [Tom. II. col. 75. Edit. Lips. 1712.] . Verum anno primum LIII ejusdem sæculi huc appellere potuit S. Capistranus. Feria III, inquit laudatus scriptor [Ibid. pag. 121.] , imo fer. IV, anno 1453 littera dominicali G signato in die S. Augustini (XXVIII Augusti) Cracoviam ingrediuntur (legati Poloniæ cum S. Capistrano): itum autem est præfato beato viro obviam, non solum ab omnibus ordinibus, sed et sacerdotes universi urbis Cracoviensis, cum magistratibus, processionibus sacris et vexillis, obviam illi profecti sunt… Centum et amplius personæ (Waddingus habet CXXX [Annal. tom. XII, pag. 164.] ) sacram Religionem suam ingressæ sunt. Sbigneus, cardinalis et episcopus Cracoviensis, locum in Stradomia (suburbio Cracoviensi) pro conventu et monasterio Fratrum Joannis Capistrani de Observantia, in area Germani sui, Joannis de Olieschniça, palatini Sandomiriensis, crexit; et, constructa ecclesia lignea, illam in die Nativitatis S. Mariæ Virginis (VIII Septembris) in honorem S. Bernardini, omnibus processionibus totius urbis, ipsum Cardinalem et Fratres conducentibus, consecravit, quæ post biennium, sumptibus ejusdem Cardinalis, coctili muro ornata est. Tanta fuit civitatis Cracoviensis et universi populi Polonici caritas erga illos, ut egredientem et personis propriis et uberibus lacrymis, omnes ordines et omnis status homines ad longissimum spatium extra portam, aliqui ad duo milliaria prosequerentur. Ex hoc deinceps conventu prodeuntes Minores Observantes institutum suum per universam Poloniam mirabiliter propagarunt [Cfr Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 281.] .

[140] [et Varsaviensis] Relationi Dlugossi addit Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 164.] , inter candidatos, habitu seraphico indutos a S. Capistrano, fuisse multos baccalaureos et magistros universitatis Cracoviensis et aliquos nobilitate et divitiis insignes, quibus formam vitæ monstravit ipse Sanctus, quandoquidem, ut animadvertit laudatus Dlugossus [Hist. Polon. tom. II, col. 122.] , Cracoviæ mansit a die S. Augustini usque ad quintum decimum diem mensis Maji anni sequentis. Quoniam multis aliis curis detinebatur, guardianum novo conventui, qui octoginta incolas computabat, præfecit Ladislaum Hungarum, quem supra num. 129 ab ejus homonymo B. Ladislao de Gielnow distinximus. Incredibile etiam quibusdam videbitur, Sanctus die XXVIII Augusti, in festo S. Augustini Cracoviam ingressus, intervallo duodecim dierum non solum obtinuisse conventum, sed eumdem ita apparasse, ut die VIII Septembris consecrari potuerit ecclesia. Sed ut ex Dlugosso supra citato habemus, tam ecclesia quam conventus ex lignis compaginata fuere, et quidem rudi labore, ut satis insinuat Waddingus, dicens [Ann. tom. XII, pag. 164.] , ecclesiam ligneam sub invocatione S. Bernardini RAPTIM erectam: circa quod ædificium adjecta fuerunt tuguria, pariter lignea, quæ habitationi Fratrum, donec firmior ædes excitaretur, sufficiebant. Sancto quoque nostro debetur fundatio conventus S. Annæ Varsaviæ, quem Anna, Masoviæ ducissa, allecta concionibus et virtutibus ejus, quas coram Cracoviæ audierat et inspexerat, sumptibus suis a fundamento excitavit [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 282.] .

[141] [in Moravia, Olomucensis;] Eodem anno 1453 initium datum est conventui Olomucensi. Videlicet anno 1451 Olomucii, in urbe principe Moraviæ, jam prædicaverat S. Capistranus, magnumque sui desiderium reliquerat, quin tunc quidem de constituendis istic Fratribus suis cogitasse videretur. Ast illuc reversus anno 1453, locum recepit, olim extra mœnia, postea, ampliata urbe, intra muros conclusum. Cives Olumucenses ære suo conventum et ecclesiam construxerunt: et quamvis ex mente S. Capistrani ecclesia titulum S. Bernardini præferre debebat, tamen quum anno 1468 Laurentius Rovezella, episcopus Ferrariensis et Sedis apostolicæ nuntius [Ital. Sacr. tom. II, col. 553.] , eam consecravit, titulum posuit immaculatæ Conceptionis B. Mariæ Virginis et S. Bernardini [Greid. Germ. Fr. tom. I, pag. 616.] . In eo autem errant Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 185.] , aliique, quos citat Vigilius Greiderer, quod duplicem Olumucii ponant Observantium conventum, alterum ab immaculata Conceptione, a S. Bernardino alterum, quum ex ipso dedicationis instrumento constet, unum eumdemque conventum duplicem tulisse titulum, æque, ut videtur, vulgarem; ita ut conventus nunc ab immaculata Conceptione, nunc a S. Bernardino promiscue appellaretur. Errori ansam præbuisse potuit, quod Olumucensis conventus, olim extra, nunc intra civitatis mœnia constitutus, varium diversumque locum occupasse videatur, adeoque necessarium erat, ut duplex conventus fundatus a S. Capistrano diceretur. Sed, ut testatur laudatus Vig. Greiderer [Germ. Fr. tom. I, pag. 616.] , de fundatione Olomucensi duplici, altum est in monumentis Bohemicis silentium, nec secundi alicujus conventus Observantium vestigium reperire est.

[142] [in Silesia,] Observantium familiæ viam etiam stravit S. Capistranus in Silesiam, quando anno eodem 1453 Wratislaviam (Breslau) adveniens, omnium plausu et veneratione exceptus fuit. Die XIII Februarii ejusdem anni, seu, ut habet Christophorus de Varisio num. 160, feria tertia, id est, ultima die carnisprivii, quæ accurata sunt, paschate incidente illo anno, littera G notato, in diem I Aprilis. Fundum dedit capitulum Wratislaviense, in quo cœnobium primo ligneum, triginta, quos Sanctus secum adduxerat, fratrum capax. Ne autem successu temporis lites molestæ orirentur, Petrus II Novak, Wratislaviensis episcopus, sequentes litteras dedit [Ibid. pag. 810.] : In nomine Domini, amen. Petrus, Dei gratia episcopus Wratislaviensis, ad perpetuam rei memoriam. Tenore præsentium universis recognoscimus has nostras litteras inspecturis, lecturis et audituris, quod in nostra præsentia constituti venerabiles viri et domini Conradus Rehnberg archidiaconus et Andreas Sorka nostræ Vratislaviensis Ecclesiæ canonicus, plebanus ecclesiæ parochialis S. Mauritii extra muros Vratislavienses, frater in Christo nobis dilectus Joannes Capistranus, et ibidem pro se et suis ac successorum suorum nominibus, non vi, dolo aut metu inducti, sed sponte et libere, matura deliberatione præhabita, pura, irrevocabili ac perpetua donatione cesserunt, dederunt ac perpetuo resignarunt venerabili et Deo devoto P. fr. Joanni de Capistrano, Ordinis sacrati et Seraphici Confessoris Jesu Christi, Beati Francisci de Observantia, auctoritate sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri D. Nicolai, divina providentia Papæ V, ad perpetuum Dei cultum exsequendum, monasterium S. Bernardini novæ plantationis, extra muros Vratislavienses, in terminis, limitibus dictæ parochialis ecclesiæ S. Mauritii situm, et ædificatum pro usu et habitatione Fratrum, qui de Observantia nuncupantur, juxta tenorem litterarum apostolicarum, per suam paternitatem reverendissimam exhibitarum: recipienti (ut hæc et alia in instrumento publico donationis, assignationis et introductionis per nos et honestos ac circumspectos dominos consules civitatis Vratislaviensis jam pridem factorum, quantum ad nos et dictos dominos consules pertinebat, continentur et sunt expressa) omne jus in primitiis, oblationibus et aliis quibuscumque censibus, proventibus, obventionibus et emolumentis constitutum, quod eis aut alteri ipsorum et eorum successoribus nomine et occasione dicti archidiaconatus et ecclesiæ parochialis S. Mauritii inde et supra domibus, hortis et arcis universis et singulis, super quibus ædificatum et plantatum exsistit, aut extendi et in futurum ædificari poterit monasterium memoratum, competiit aut competere poterit quomodolibet in futurum, nullo penitus dempto; omnia et singula pura in Fratres monasterii jam dicti et eorum successores, nec non in monasterium memoratum et conventum ejusdem perpetuo transfundendo, libertando et quitando ac ex integro absolvendo eosdem a juribus supra dictis renuntiatis.

[143] [Wratislaviensis,] Nihilominus hinc inde pro se ac nostrorum legitimis successoribus circa præmissa et quodlibet præmissorum, omnibus et singulis exceptionibus, defensionibus, privilegiis, beneficiis et auxiliis utriusque juris canonici et civilis, generalibus et specialibus, restitutionis in integrum, non in ecclesiam conversis etc. et aliis quibuscumque, per quæ et quas præmissa donatio, cessio, transfusio, libertatio et plena præmissorum jurium absolutio possint in toto ac in parte, in capitulis clausulis, articulis et punctis infringi, impugnari seu quomodolibet annullari: quibus omnibus et singulis de venerabilium virorum, dominorum capituli Ecclesiæ nostræ Vratislaviensis longo tractu *, prævio consensu et voluntate ac beneplacito intercedentibus, auctoritatem nostram ordinariam præsentibus interponimus, pariter et requisiti perpetuis temporibus duraturis. In cujus fidem et evidentiam certiorem has nostras litteras, tam nostro, quam capituli nostri, necnon dictorum dominorum Conradi archidiaconi et Andreæ Sorka plebani ecclesiæ S. Mauritii, extra muros Vratislavienses, sigillis majoribus jussimus communiri. Actum et datum Vratislaviæ in capitulo majori, quod circa dictam nostram Ecclesiam Vratislaviensem post festum BB. Cantii, Cantiani et Cantianillæ Martyrum, id est, die ultima Maji, quod annua revolutione celebrari consuevit, anno 1453. Præsentibus ibidem venerabilibus legalibus et egregiis viris D. magistro Francisco Woitsdorff, sacri juris canonici doctore, scholastico, magistro Nicola Tempilfeld de Brega S. theologiæ professore, cantore, Andrea Sorka, Georgio Octavio magistris, Joanne Stock medicinæ, Nicolao Wolff decretorum doctoribus, Hieronymo Beckensloer, Joanne de Bladen, Joanne Steynkeler, Joanne Pasisterith, Joanne Schefeler, magistris, Petro Wartenberg doctore, Paulo Gleycuitz licentiato in decretis, Balthasare de Paulacve, artium liberalium magistro, Andrea Wayner, S. theologiæ professore, et Nicolao Teynanni, magistro in artibus, prælatis et canonicis Ecclesiæ nostræ Vratislaviensis, ad sonum magnæ campanæ capitulariter congregatis, fratribus in Christo Jesu Salvatore nobis sincere dilectis, testibus, ad præmissa fide dignissimis.

[144] [non sine magna controversia,] Quod autem istiusmodi fundationes via tam facili et plana progrederentur, tribuendum imprimis erat virtutibus et prædicationibus S. Capistrani, sed aderat simul auctoritas Romani Pontificis, qui instituto Observantium quam maxime favebat, ut monstravimus ex bulla Nicolai Pp. V, cujus compendium dedimus num. 136. Porro Wratislaviensis conventus a quibusdam, quos tamen non citat Vig. Greiderer [Germ. Fr. tom. I, pag. 811.] , fundatus dicitur anno 1452. Sed perperam: nam imprimis ex Chronicis Silesiæ coævis constat S. Capistranum Wratislaviam appulisse mense Februarii 1453 [Sommersberg. Scriptt. Sil. tom. I, pag. 84, tom. II, pag. 175 et 331.] , quod etiam confirmatur a Christophoro de Varisio, dicente, Sanctum advenisse feria tertia, id est, ultima die carnis privii, seu, ut habet Sigismundus Rositzius coævus, die XIII Februarii [Sommersb. tom. I, pag. 84.] , quæ dierum notæ in solum annum 1453 conveniunt. Dein laudatus Christophorus, individuus Sancti comes, numm. 143 et seqq., per singulos dies a II Januarii ad mensem Martium 1452 itinerarium S. Capistrani accurate describit, ex quo manifestum est, Sanctum isto temporis intervallo, Silesiacos fines nullatenus attigisse. Manet igitur inconcussum, conventus Wratislaviensis S. Bernardini fundationem ad annum 1453 revocandam esse: cujus fata posteriora enarrat ex parte laudatus Vig. Greiderer [Germ. Fr. tom. I, pag. 812.] et opus germanicum, cui titulus: Auctarium ad descriptionem Silesiæ [Beytrage zur Bescreibung von Schlesien. tom. XI, pag. 207 et seqq.] . Auctor videtur acatholicus, adeoque ad trutinam examinandæ essent criminationes quædam Observantibus impactæ; præsertim quum hic ipse conventus dein Lutheri asseclis adjudicatus fuerit. Sed ante Lutheri rebellionem jam controversia occeperat; quando nempe Observantes conati sunt, sub jurisdictionem suam cogere Conventuales, ad S. Jacobi incolas: quo ex dissidio occasionem nactus magistratus Wratislaviensis, voluit utrumque conventum in unam coalescere communitatem, ad S. Jacobi constituendam. Utrinque decreto magistratus repugnatum est; et Observantes, relicta Wratislavia, clam discesserunt, non redituri, nisi post multorum annorum absentiam et quidem in alio fundo, a civitate donato, in quo ecclesia sub titulo S. Antonii Patavini ædificata fuit [Cfr Beytrage. et Greid. l. c.] .

[145] [Oppaviensis;] Eodem quo incepit conventus Wratislaviensis anno, initium datum est conventui Oppaviensi. Est autem Oppavia (germ. Troppau) urbs princeps hodiernæ Silesiæ Austriacæ ad Moræ in Oppam confluvium [Henet. Silesiograph. Urbes et Opp. pag. 400.] . Cives Oppavienses, excitati a duce suo Gulielmo jam anno 1451 in festo S. Matthæi Apostoli, XXI Septembris, instrumento publico pro se et posteris suis promiserant unum aut plures procuratores constituturos, qui Fratrum necessitatibus consulerent, ut nempe hi divinum cultum ferventius exercere valerent, occupationibus omnibus extraneis omnino abjectis [Greid. tom. I, pag. 647.] . Id instrumentum non solum probavit Joannes XII, dictus Haz, episcopus Olomucensis [Pilarz. Morav. Hist. tom. II, pag. 171.] sed litteris publicis indulgentiam XL dierum concessit, omnibus Christi fidelibus utriusque status et sexus, suæ jurisdictioni subjectis, et aliis omnibus Christi fidelibus quibuscumque, qui pro sustentatione dictorum Fratrum pauperum alimenta, seu pro fabrica eorumdem oratorii et cœnobii ministraverint, ac manus porrexerint adjutrices, toties quoties ea fecerint. Datum et actum Olomutz, anno Domini 1452, penultima die mensis Januarii [Greid. tom. I, pag. 648.] . Idem episcopus S. Capistrano per omnia favit, eumque ab omni semper injuria vindicavit [Pilarz. Morav. Hist. tom. II, pag. 171.] . Unde concurrente utraque potestate, opemque opportunam conferentibus civibus, brevi in justum monasterium, S. Barbaræ dicatum, exerevit ista fundatio: ut in eo jam anno 1474 comitia provincialia celebrari potuerint [Greid. tom. I, pag. 648.] .

[146] [in Austria Enzerstorffiensis.] Anno 1454 Udalricus, comes Cilliensis, quem in bello Turcico inimicum et rivalem Joannis Hunyadis, Capistrano amicissimi, reperiemus, voluit Sancti familiam fovere construendo conventum in oppido suæ ditionis Enzerstorff. Porro hujus nominis varia per Austriam sunt loca [Marian. a SS. sacr. als Fidler. geschicht der Osterr. Klerisey, tom. VIII, pag. 387.] : ut vero ab homonymis locis distinguatur, Enzerstorff ad Montem (Germ. Enzerstorff am Gebirge) appellatus, duobus milliaribus Vienna distat. Comes fundum ac in eo ædes quasdam assignavit pro ædificando istic conventu: sed hisce initiis repagulum posuit parochus Modlingensis, tantasque Fratribus molestias intulit, ut de loco deserendo S. Capistranum consulendum duxerint, et ab hoc responsum, ut abirent, retulerint. Id ægerrime passus est Udalricus comes, per litteras apud B. Patrem institit, ut perseverantiam fratribus injungeret. Quod si, inquit [Greid. tom. I, pag. 350.] , aliqua fuerint obstacula, possumus eadem per Dei gratiam penitus amovere et dicto monasterio de quiete bene providere, tuam erga nos amicitiam specialem et solitam ostendite, pro qua nos ad beneplacita vestra habere etiam poteritis paratissimos. Datum Viennæ fer. II post dominicam in ramis Palmarum (XXXI Martii) anno 1455. Epistola pro voto cessit, et jussu S. Capistrani in Enzerstorff Observantes, accedente confirmatione Ladislai, regis Hungariæ ac Bohemiæ et ducis Austriæ, perstiterunt. Ipsum cœnobium, mortuo sine filiis Udalrico comite, ab ejus heredibus, laxatis latifundiis, adauctum fuit. Feldperga quoque, oppidum novem milliaribus Vienna dissitum suum debet Observantium conventum S. Joanni Capistrano: olim Conventualium erat cœnobium, quod ipsi Sancto sponte et libere tradiderunt [Greid. tom. I, pag. 358.] . Habebat similiter Judemburgum, civitas Styriæ, conventum Minorum, sed pauperculum et a paucissimis Conventualibus inhabitatum, quem, instante Friderico cæsare apud ministrum generalem Ordinis, Jacobum de Mozanica, Observantibus permiserunt Conventuales, fundos et prædia obtinuerunt communitates lanionum et sutorum, qui deinceps in Obervantes benefici permanserunt [Ibid. pag. 326.] . Sanctum autem Judemburgi versatum fuisse aliquandiu, habemus ex variis ejus epistolis, Judemburgo datis. Palmarem attulimus supra num. 18, ex qua tempus nativitatis et ingressus in Religionem accurate investigare potuimus. Atque hi sunt laborum fructus, quos S. Capistranus in promovendo Observantium familia instituto collegit.

[Annotatum]

* tractatu?

§ XIII. Omni ope et consilio satagit, S. Joannes avertere pericula, novellæ reformationi imminentia.

[Nicolao Papa suboffenso Observantibus,] Dum curis promovendi instituti sui et obeundæ legationis, quam Nicolaus ei commiserat, quamque infra explicabimus, totum se S. Joannes Capistranus impenderet, non quiescebant adversarii Observantium. Quum enim, inquit Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 212.] , Nicolaus Pontifex pio pacis studio, sed deteriori consilio, sublatis censuris, ab Eugenio latis in eos, qui, spretis suis Observantiæ superioribus, ad Conventuales transirent, et in illos, qui transeuntes reciperent aut retinerent, liberam fecisset transeundi potestatem, passim et ubique hujusmodi recursus fiebant et discursus. Si quidem dum errantes corripere tentarent prælati, ut supplicium declinarent subditi, fugiebant ad Conventuales, a quibus benigne recepti, bene habebant, atque ut amplius allicerentur, laici ad clericatum, clerici ad sacerdotium, sacerdotes, etsi immeriti, ad honores et præfecturas assumebantur. Deinde multis ex his in cœnobiis aliquot collocatis, novum quoddam vitæ reformatæ genus sub omnimoda superiorum Conventualium potestate componebant. Rursum Observantibus hos in populo præferebant, quippe quos absque aliqua Regulæ offensione religiose sub prælatis legitimis vivere divulgabant, illos vero bullarum privilegiis a vera superiorum obedientia deviare. Demum facilius et liberius Conventuales ad Observantum domicilia et consortia accedebant, quorum assiduo commercio et laxiori consuetudine molliuscule spiritus fervor tepescebat et paupertatis rigor sensim decrescebat. His aliisque inde exorientibus malis excitatus Capistranus, omnia, datis litteris ad Pontificem, distincte recensuit, digneque ponderavit, rogans, ut tantis obviaret incommodis, in integrum suo robori restitutis bullis Eugenianis. Mox ad Cardinalem Firmanum, Ordinis protectorem, Observantibus palam adversum, Conventualibus propitium … pro suo zelo aliquanto ardentiorem, et pro ea, qua apud omnes pollebat, auctoritate, audentiorem dedit epistolam, objectis his, quæ in religiosum commisit institutum.

[148] [patrocinium quærit Sanctus apud Cardinales] Rem eruditioni hagiographicæ gratam et utilem præstitisset Waddingus, si ipsam epistolam coram exhibuisset. Cæterum non videtur, S. Capistranus magnopere offendisse Cardinalem Firmanum: nam, quæ exstant epistolæ posteriores, ostendunt satis, beatum virum magnam et iniisse et retinuisse apud Cardinalem gratiam. Erat autem Cardinalis, vulgo Firmanus, ab episcopatu ejus nominis, quem administravit, dictus, Dominicus Capranica, nobilis Romanus: mortuo Cardinali Cæsarini in protectione Ordinis Seraphici substitutus fuit. De hoc viro loquitur Mainardus Geminianensis, S. Antonini biographus, qui inter hujus Sancti amicos recenset, Dominicum præcipue Firmanum, virum virtute præstantem et caritate magnum, qui celebre sanctitatis et integritatis nomen posteris reliquit [Cfr Act. SS. tom. I Maji, pag. 315 et 316.] . Magnificam satis, quam sibi Romæ in regione Columnæ ædificaverat domum, locuplete bibliotheca instructam, moriens gymnasium informandis adolescentibus esse voluit: ex quo dein Collegium Capranicense, hactenus Romæ florens, processit [Ciacc. Vitæ Pontt. et Cardd. tom. II, col. 859.] . Quod ad S. Capistranum spectat, Angelus, episcopus Asculanus, postea Reatinus et Cardinalis, Firmani frater germanus, testatur, se bonæ memoriæ germanum suum sæpe ac sæpissime ea verba referentem audivisse, non putare se alterum in Religione B. Francisci per sua tempora vidisse, quem fr. Joanni de Capistrano vel sanctimonia et vitæ perfectione, vel verbi Dei ministratione efficaciori præferendum arbitraretur. Omitto, inquit, infinitas ejus laudes, quas recensere longum esset ac fastidiosum, et imprimis supervacuum apud illos præsertim, qui gratiæ et virtutis divinæ, in sanctum virum collatæ atque infusæ, longe melius conscii sunt, quam ego. Quod itaque nævi fuerit in dicta epistola, si Cardinalis dignitatem pensemus, hoc delevit Firmani amicitia et magna de Joanne nostro sanctitatis opinio [Hermann. Capistr. triumph. pag. 650.] .

[149] [et imperatorem,] Verum suis fratrumque suorum industriis non contentus S. Capistranus, omnium provinciarum vicariis serio et diffuse scripsit, ut tanto rerum discrimini occurrerent, et principes auxiliatores adhiberent. Ipse certe imperatorem adiit, ab eoque litteras impetravit ad Nicolaum Papam, quibus periculum imminens averteretur. En epistolam Friderici imperatoris, prout illam in Annalibus suis refert Waddingus [Tom. XII, pag. 262.] : Beatissimo Patri etc. Nicolao Papæ V. Beatissime Pater, Domine noster reverendissime, quam laudabilis sit, quantumque fructum attulerit christianæ religioni novella plantatio Fratrum Minorum, qui de Observantia S. Francisci nominantur, nec B. V. latet, nec vestri antecessores ignoraverunt. Nam quum gratissima essent in conspectu sanctæ sedis apostolicæ hujus plantationis opera, congruum ac necessarium existimaverunt vestri prædecessores hanc fructiferam et Deo acceptam vineam vallo ac fossa munire, circumdare sepibus, et omni præsidio tueri, ne posset illam aper de silva exterminare. Fuerunt attentissimi super hunc gregem Romani Præsules, modisque omnibus cavere studuerunt, ne veras Francisci caulas lupi rapaces ingrederentur, aut inde oves abducerent. Dederunt igitur huic plantationi multa privilegia, præbuerunt litteras apostolicas, miræ protectionis et digni favoris plenas. Quumque magna multitudo Fratrum ejusdem Ordinis, non tamen ejusdem vitæ, qui Conventuales appellantur, ab institutis ac vera Regula B. Francisci fundatoris non modice declinassent, vellent tamen totum Ordinem regere, ac ex ipsis ministrum eligere, qui Religionem universam suo nutu regeret; provida vestrorum antecessorum ordinatione cautum fuit, iis, qui de Observantia dicerentur, quique verum iter sui magistri sequerentur, fratribus, generalem vicarium concedi, qui hujus devotæ familiæ curam gereret, neque Conventualium Fratrum imperio quovis modo posset impediri. Placuit etiam antecessori vestro sanctæ memoriæ Eugenio IV decretum interponere, ne quis ex Observantibus Fratribus ad Conventuales migrare posset, anathemate in eos promulgato, qui hoc attentare præsumerent. Fuit igitur hæc novella plantatio in hæc usque tempora pacifica, nullo seditionum turbine agitata, famulata est Deo in caritate non ficta.

[150] [qui ad Pontificem] Extendit palmites suos in universam terram, manipulos in aream Domini multiplices attulit; multum hæc sancta familia sub divo Bernardino Senensi, quem V. B. cœlestibus Sanctorum adscripsit ordinibus, ampliata est; multum etiam sub venerabili ac mundissimæ vitæ patre et optimo prædicatore fr. Joanne de Capistrano crevit atque profecit. Omittimus, quæ in Italia, quæve in cæteris regionibus per Fratres hujus plantationis geruntur, quos ubique viam Dei in veritate docere non ambigimus. In hac certe Germania nostra fr. Joannes ipse et qui eum sequuntur, plus utilitatis attulerunt, quam nostris possit litteris exponi: etenim quum prædicet hic vir Dei assidue, quum vitia fulminet, virtutes extollat, mortalesque omnes ad pœnitentiam evocet; neque quidquam sit, quod in ejus aut sermonibus aut actibus reprehendi possit, sintque omnia opera ejus digna laude; non facile dixerimus, in quanto tum populorum tum principum favore ac devotione nostræ nationis hæc familia teneatur, cujus in dies augeri supposita et opera pietatis crescere animadvertimus. Sed accepimus novissime, S. V. ex instigatione Conventualium dicti Ordinis, Eugenii antedicti decretum seu bullam ac ejus effectum suspendisse, et alia nonnulla privilegia eidem generali concessisse, quæ Fratres Observantes ad obedientiam Conventualium reducere ac trahere videntur. Credimus equidem S. V. quæcumque agit, ad utilitatem reipublicæ convertere, neque sine magno consilio ac matura deliberatione suæ mentis conceptum efferre: hoc tamen, instantibus dictis Conventualibus, per S. V. super Eugenii decreto factum dicitur. Gravissimum et insupportabile, ut intelligimus, Fratribus de Observantia videtur, familiamque illam omnino pessumdat, nec possibile creditur, eam durare posse, nisi V. S. consilium mutet, et quæ vestrorum antecessorum provida meditatione statuta sunt, iis cursum esse decernat, confoveatque suos filios, et apostolico munimine tueatur. Cogitantes igitur indignum esse, eos, qui pro Regula suscepta et jurata vitam ducunt, neque a dextris neque a sinistris declinant, iis subjici et obedire compelli, qui longea limitibus vitæ, quam professi sunt, abierunt. Affecti quoque huic novellæ et salutiferæ plantationi, cujus profectum et augmentum magnopere cupimus, ejus autem ruinam veluti christiano populo damnosissimam formidamus, S. V. obnixe exoratam *, eique sincero et ardentissimo supplicamus affectu, quatenus Eugenii decretum in suum pristinum valorem reducentes, ac privilegia et indulta quæcumque Fratrum, de Observantia vocatorum, confirmantes, indemnitati et stabilitati Regulæ ipsorum ac familiæ providere et opportune consulere dignemini. Id erit nobis pro singulari et amplissimo munere, et apud omnes peræque gentes V. S. commendabitur, qui frugiferam et acceptam Deo familiam in protectionem et tutelam acceperit. Datum ex Nova Civitate die X Januarii 1455.

[151] [et ad Cardinalem Firmanum scribit;] Epistolæ ad Pontificem addidit imperator alteras litteras ad Cardinalem Firmanum, protectorem Ordinis Minorum, ut ipse quoque Observantium incolumitati consuleret [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 264.] : Reverendissimo Patri etc. Cardinali Firmano etc. Reverendissime pater et amice noster carissime. Scribimus S. D. N. Papæ super quodam negotio, concernente Fratres S. Francisci, qui de Observantia nuncupantur: intelleximus enim, quamdam bullam fel. rec. Eugenii Papæ IV, in favorem dictorum Fratrum concessam, novissime per sedem apostolicam sive revocatam sive suspensam esse. Quæ res præfatis Fratribus multum nocumenti affert, ac familiam eorum penitus dissipare videtur. Quum autem V. R. P., sicut accepimus, totius Ordinis Fratrum Minorum protectrix exsistat, ad eamque potissimum pertineat de felici statu et utili progressu ejus cogitare, statuimus et vestræ dignationi circa idem scribere. Rogamus igitur et attente petimus, quatenus apud S. D. N. scripta nostra promovere, familiam hanc de Observantia commendatam habere, privilegia ejus confovere et omni conatu sibi assistere velitis; quando nihil est, quod ex ejus operibus nisi fructiferum exeat, et christiano populo salubre. In eo autem faciet nobis R. V. P. singularissimam complacentiam, et Deo rem gratissimam et christianæ plebi utilem et acceptam. Datum ex Nova Civitate die X Januarii 1455. Quibus petitionibus, ut sua perstaret auctoritas, Cæsar in mandatis dedit Henrico Senfleben, suo apud Pontificem oratori, ut sedulo cum Joanne Carvajal Hispano, a titulo suæ ecclesiæ Cardinalis diacono S. Angeli dicto, ageret, et epistolam Cæsaream, ad Pontificem datam, cum eodem communicaret.

[152] [Æneas Sylvius Sanctum] Simul Æneas Sylvius, qui Senensis episcopus, pro Pontifice legationem apud Cæsarem obibat, urgentissime causæ Observantium patrocinatus est, et ad Cardinalem Firmanum, Ordinis protectorem, litteras dedit, adeo honorificas tum S. Capistrano tum universæ ejus familiæ, ut merito locum suum in hoc Commentario sibi vindicent. Sunt vero tenoris sequentis [Wadding. Annal. tom. XII, pag. 264.] : Reverendissime Pater et Domine mi colendissime, post humilem recommendationem. Quamvis scribente Cæsare ac negotia Fratrum B. Francisci de Observantia commendante, modestius fuerit me silere; quia tamen ob memoriam divi Bernardini, conterranei mei, huic familiæ singulariter afficior, nequeo me comprimere; cogor assistere sanctæ familiæ, neque patrocinia mea his negare possum, qui non me solum, sed omnes Christi fideles suis orationibus ac piis operibus adjuvant. Utinam esset in me auxilii copia, et aliquid posset patrocinium meum, profecto nihil his Dei servis denegarem; nam etsi sum ipse peccator et iniquitate circumdatus, diligo tamen eos, quorum vitam castam mundamque video; quia quanto minus est in me virtutis, tanto eos juvare attentius debeo, quorum probitas in aperto est, ut si nequeam meis actibus Deo placere, horum saltem commendationibus reddar acceptus. Sicut enim pavidi et pusillanimes in prælio sæculari milites fortium virorum virtute salvantur, ita et in B. Petri navicula prudentes ac animosi nautæ vecordes atque ignavos servant remiges. Facit hoc Religio B. Francisci, quæ apud Observantes habetur: hæc enim veluti lectissima militum manus undique christianorum lustrat exercitum: nunc istam nunc illam partem tuetur, arcet insidias, impetum frangit hostium; semper armata, semper in vigilia, semper in negotio est, nobis ut otium pariat.

[153] [datis literis] Scimus quantum sub Bernardino Senensi, jam supernæ Hierusalem curiæ, hæc Religio Ecclesiæ catholicæ profuerit, quantumque modo sub fr. Joanne de Capistrano utilitatis attulerit. Et quid hæc Religio aliud agit, quam quæ jubere novimus Euangelium? Sentes ac tribulos ex agro dominico divellit, semen bonum seminat, zizaniam ac lolium sarculo veritatis præcidit; exterminat avaritiam, pellit libidines, fulminat illecebras, voluptates strangulat, ambitiones et odia fugat, ignaviæ ac socordiæ stimulum adigit; et aperiens in Ecclesia diebus singulis os suum, pœnitentiam suadet, et viam Domini in veritate docet. Hæc sunt opera Fratrum, qui de Observantia nuncupantur. Nescio, cui hæc non placeant. Credo, quæ non sunt omnino præcisa ab Ecclesia membra, omnibus horum gratam esse conversationem; nec me dubium habet, quin sancta sedes apostolica iis Christi militibus afficiatur; nam et Romani præsules quam plurima huic familiæ privilegia contulerunt, quibus ab infestationibus hostium perseveraret illæsa. Sed audio, novissimis diebus nonnihil suggestum esse B. P. nostro, Papæ Nicolao V adversus hujusmodi sacram sanctamque congregationem: fertur enim, Sanctitatem suam litteras Eugenii prædecessoris sui, quæ in favorem horum de Observantia Fratrum emanarunt, seu revocasse seu suspendisse; quod minime fecisset, nisi, ut ajunt, sinistre de conversatione horum Fratrum fuisset instructus. Perniciosa res est lingua fallax et subdola, multumque damni sæpe in communi affert: sed magna vis veritatis, quæ contra omnes insidias facile per se ipsam emergit. Vita horum Fratrum in aperto est: non potest civitas abscondi supra montem posita; est hæc familia quasi lucerna ardens supra candelabrum, quæ domum Domini, hoc est, Ecclesiam, miro splendore irradiat. Venit adversus eam jam princeps hujus mundi, et nihil habet in illa; fundata est domus supra firmam petram, nihil est, quod in eam valeant aquilones. At quamvis creditur cœlestis imperatoris sustentata manu neque timeat versutias serpentinas, cupit tamen ejus auxilio communiri, qui locum magni Dei tenet in terris; nam etsi domus dirui ipsa, si demergi B. Francisci navicula nequeat, possunt tamen ex inquilinis sive ex nautis nonnulli periclitari, neque omnino tuta est, nisi apostolicæ sedis præsidio muniatur.

[154] [in proposito confirmat:] Meum nihil est de alto judicio sacri senatus censere, aut de prima sede quidquam dicere, cujus opera judicare in terris mortalium nemo potest. Non tamen errare me putaverim, si apud dignationem vestram animi mei secretum aperuerim, et quid ex usu crediderim, sapientiæ vestræ palam fecerim: nam et hoc jurasse memini me facturum, quum sacris pontificalibus initiarer. Ego, ut aperte loquar cum vestra dignatione, vehementer timeo, ne novitas hæc scandalum pariat, si Fratres de Observantia ad Conventuales migrare permittuntur: hoc enim imprimis non intelligo licitum esse: “Vovete et reddite” scriptum scimus, servanda, quæ sanæ mentis promittunt puberes. Claudenda est porta, quæ ducit ad interitum, aperienda, quæ monstrat vitam. Sunt præterea, ut fama est, supra viginti millia Fratrum, qui de Observantia dicuntur; tota Christianitas his plena est: non est leve tantam offendere multitudinem, incautum est cum iis contendere. Quod si dicatur, multo plures esse Conventuales, doctrinamque horum perspicaciorem videri, prædicationes quoque in omnibus urbibus audiri: nihil moveor; parum prodest sermo, cui vita contraria est, neque scientia sine sapientia proficit. Monasteria Conventualium comminui ac ruere cernimus, Observantum augentur et florent; his principum aures patent, neque pontifices aut alii prælati iis adversantur. Nihil enim ab his parochialium jura læduntur, subsidio plebanis, non oneri sunt: Conventuales autem nunc offertoria cupiunt, nunc de jure sepulcrali contendunt; ob quas res acceptiores omni populo sunt Observantes quam Conventuales. Taceo de vita dispari, quæ ipso nomine designatur. Mihi profecto non videtur, Romanum Pontificem hanc familiam contristari debere. Et quoniam vestra dignatio protectionem Ordinis Minorum in se suscepit, præsumpsi hæc sibi scribere. Intelligetis ex litteris Cæsaris animum ejus: utile censeo provideri. Fr. Joannes homo Dei est: populi Germaniæ quasi prophetam eum habent; posset, quum vellet, elevato digito magnam turbam facere. Sentio ex iis, quæ penes eum sunt, ægre sibi esse, quod de bulla Eugenii fertur. Sed homo sapiens spem vultu simulat; premit altum corde dolorem; quamvis scio constantiam ejus immobilem, neque timendum esse, quæ semper apostolicæ sedis dignitatem ac eminentiam prædicavit, retrocedere linguam. Decet tamen summi Pontificis providentiam iis benefacere eosque consolari, qui de Romana Ecclesia sunt bene meriti. Qualem esse hunc patrem Joannem cum suis Fratribus, nemo, qui sapiat, inficias ibit. Hæc bona venia dixisse voluerim: vestra dignatio, quæ libera voce dico, in partem recipiat meliorem, meque suo more commendatum habeat. Ex Nova Civitate, die X Januarii 1455.

[155] [mortuo Nicolao, successor Calixtus III] Verum omnes hæ curæ atque industriæ ad sartum tectum servandum Observantium institutum effectu caruerunt suo. Nam hæ litteræ vix Romam attigerant, quum Nicolaus Pp. V diem suum obiit XXIV Martii 1455. Ejus successor Calixtus III, electus fuit VIII Aprilis sequentis. Audita ejus assumptione, olim a S. Vincentio Ferrerio prædicta [Act. SS. tom. I April., pag. 499] , S. Capistranus Judemburgo litteras gratulatorias ad Pontificem dedit Kalendis Maji, quibus incitat ejus zelum ad fortiter gerendum adversus Turcas bellum, commendatque ei obnixe et quanta potest, efficacia, Religionem Seraphici patriarchæ Francisci, quam maxime Fratres, qui de Observantia nuncupantur [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 246 et seqq.] . Cui respondet Pontifex per breve, datum sub annulo piscatoris, die XX Julii 1455, gratissimum sibi fore coram videre Capistranum, nihilominus considerantes, inquit [Ibid. pag. 248.] , quam salutares fructus istis in locis per te Deus poterit operari, quodque ad intentionem nostram parandæ expeditionis in Turcas, ad quam indefesso studio intendimus, permaxime conducit, te istic esse, opusque inceptum ferventer continuare, ideo devotionem tuam hortamur, dilecte fili, et in virtute sanctæ obedientiæ tibi per præsentes mandamus, ut donec aliud a nobis in mandatis habueris, ex isto inclito regno Hungariæ (ad quod, promulgato per Calixtum in Turcas bello, se contulerat [Ibid. pag. 245.] ) et locis infidelibus proximis, ubi utilior esse possis, nullo modo discedas, sed monendo, prædicando et exhortando tam prælatos, quam principes sæculares et regni præfati barones, populosque istos, S. Petri devotos, omnia privatim et publice opereris gratia cœlitus tibi data, quæ ad conservationem fidei christianæ et eversionem infidelium conducere arbitraris. Simili modo Pontifex alias litteras ad Capistranum direxit, VIII id. Decembris ejusdem anni, quibus prædecessorum suorum facultates olim concessas confirmat et innovat: etiam illas, quæ ad propagationem familiæ Observantium pertinebant [Ibid. pag. 251.] .

[156] Eodem tamen tempore in id incumbebat Calixtus Pontifex, ut controversias, inter Conventuales et Observantes continuo motas, [pro conventualibus quæstionem] tandem componeret. Quapropter litteras die XXIX Julii 1455 ad Baptistam de Levanto, Vicarium generalem Cismontanum Observantium dedit, quibus mandabat, ut ipse cum vicariis Cismontanarum provinciarum et aliis Fratribus idoneis conveniret ad capitulum in conventu S. Francisci in civitate Assisiensi, et ibidem simul cum Ordinis ministro generali et aliis Conventualibus, ad id vocatis, de pace et concordia universi Ordinis tractarent [Ibid. pag. 267.] . Aliquot post mensibus Callixtus bullam dedit XVI kal. Novembris (XVII Octobris) ad prælatos cæterosque Conventuales, qua eisdem præcipit, ut omni gratia, metu et cæteris animi passionibus procul amotis, serio cum Observantibus deliberent de puritate Regulæ restituenda et redintegranda concordia [Ibid. pag. 268.] . Ad hunc conventum, qui decretorius videbatur, Capistranum nostrum vocaverat Baptista de Levanto, ut personaliter tantis malis, quæ Observantibus imminebant, opportunum repagulum objiceret; pro summa enim, qua apud omnes valebat, auctoritate sperabatur Sanctus remedium aliquod inventurus. Ast respondit, publica rei christianæ negotia prævalere peculiaris instituti controversiis: erat enim tunc totus in conscribendo cruciatorum exercitu adversus communem christiani nominis hostem: cæterum sibi, annis gravi et laboribus fracto, integrum non esse ex ultima Hungaria Romam magnis itineribus contendere. Nihilominus pro conversatione familiæ Observantium, quod potuit, præstitit: nam et ipse humillimas ad Pontificem scripsit litteras, et curavit, ut tum ipse imperator et tum prælati et proceres Hungariæ, suam exhiberent pro Observantibus intercessionem [Ibid. pag. 281.] .

[157] [ad tempus decidit.] Et S. Capistranus quidem die XXIII Septembris 1455 ex Chanadiensi Ecclesia [Ibid. l. c.] , quam ultimam Christianitatis, utpote quæ a Turcis perfidissimis distet milliaribus ad plus quatuordecim, appellat, porrexit epistolam; in qua dicit se a Fratribus accepisse litteras, plenas mœroribus lacrymis et singultibus, atque suspiriis et angustiis, eo quod ad sinistram æmulorum informationem sua Sanctitas inclinata videretur ad irritandum Observantium salutifera decreta, communi etiam concordia et consensu generalium atque provincialium ministrorum, cognita causa, tradita et concessa. Nihilominus Sanctus a Domino Jesu Christo putabit decisum, quidquid in his et in aliis quibuscumque Sua Sanctitas enodabit, confisus in Pontificis conscientia et sanctitate, justitia et æquitate ac potestatis plenitudine, quod divinum cultum et sanctæ catholicæ fidei mysteria dilatare potius intendat, quam minuere. Ad cardinalem Firmanum, apertius scripsit Capistranus. In principio ægre ferebat, se excluso, rem gravissimam concordiæ inter religiosos suæ curæ commissos, tractari, solique S. Jacobo de Marchia arduum negotium concreditum fuisse: unde homo, calamitatis impendentis conscius, segnius concordiam promovebat. Quapropter S. Jacobus professus est, omnino in votis sibi esse, ut ipse apud Pontificem negotium perageret, ac pacis et concordiæ leges, a se conscriptas, Papæ commendaret [Wadding. Annal. tom. XII, pag. 281.] . Scripsit igitur S. Capistranus ad Firmanum [Ibid. pag. 283.] , sibi persuaderi non posse, quod, dum vixerit Cardinalis, non interponat se usque ad ultimum spiritum pro defensione et conservatione, necnon et augmento familiæ de Observantia, tamquam verus sincerusque protector familiæ. Rogat etiam, ut causam Observantium ita suscipiat coram Pontifice, ut falsis suggestionibus hic non acquiescat. Vexatam quæstionem tandem solvit utcumque Calixtus Papa per suam bullam, datam IV non. Februarii 1455 [Ibid. pag. 423.] , id est, 1456, quoniam Calixto annus a die XXV Martii sequentis ordiebatur. Obedivit certe, sicut professus fuerat, mandato pontificio S. Capistranus. Nihilominus etiam moribundus spem fovebat, aliquando constitutionem Calixtinam revocandam fore: id testatur nobis Joannes Tagliacotius, qui de Sancti extremo morbo et obitu commentarios conscripsit, quos infra dabimus: in iis enim habetur apud Waddingum [Tom. XII, pag. 399.] : Prædixit familiam nostram, tunc bullam Calixti servantem, ad bullas Eugenianas redituram. Prædixit Fratres Hungaros solum propter bullam Calixti a familia decessuros: laudabat tamen bullam Calixti. Ad generalem Ordinis historiam pertinet, hæc latius evolvere: indicasse sufficiat, S. Capistrani prophetiæ veritatem eventu comprobatam fuisse.

[Annotatum]

* exoramus?

§ XIV. De cultu sanctissimi Nominis Jesu, a S. Bernardino Senensi propagato, et a S. Joanne Capistrano a calumniis vindicato; de procurata canonizatione ejusdem S. Bernardini.

[Cultus, SSmo Nomini Jesu] Inter cæteras utilitates, quas S. Joannes de Capistrano novellæ Observantium familiæ procuravit, non ultimum sibi locum vindicat S. Bernardini, temere accusati, suscepta defensio, ejusque post mortem procurata canonizatio et cultus promotio. Scilicet, ut ait Waddingus, sub anno 1427 [Ann. tom. X, pag. 113.] , Bernardinus Senensis, guardianum agens Fesularum, Florentiæ primum ad effugandas varias corruptelas juramentorum et irreverentiæ erga sanctissimum Jesu Christi nomen, firmiusque cordibus imprimendum, quo potuit studio et sermonis conatu cœpit ejus laudes celebrare, et populos ad divinæ vocis venerationem excitare. Deinde discurrens per alias civitates, hoc anno (1427) sermones quadragesimales habebat Viterbii, et sub finem concionum, quod alibi etiam fecerat, populo tabellam spectandam reverenter et religiose proponebat, in qua pictum erat litteris aureis sacratissimum Jesu nomen, solis radiis undecumque circumdatum, idque populus, flexis genibus, devotissime adorabat. De sanctissimi Nominis cultu, per S. Bernardinum innovato hisce verbis, quæ ex Amando Herman cito [Capistr. triumph. pag. 91.] , scribit S. Antoninus: Eo tempore quidam fuit Ordinis Minorum, fr. Bernardinus nomine, Senensis natione, venerabilis vitæ et famæ præclaræ egregius prædicator. Quotidie post Missarum celebrationem populis prædicabat, discurrens per civitates et oppida Tusciæ et Lombardiæ et ducatus Spoletani; et cum tanta gratia, ut ecclesias et plateas audientibus impleret, et fructum plurimum Deo offerret ex verbi semine, per eum sparso. Hic quemdam scilicet mellifluum adinvenit modum, ut creditur, pia intentione: ut scilicet mellifluum nomen Jesu, quasi oblitteratum, in cordibus fidelium incalesceret. Nam pictum vel sculptum in magna tabula ornata populo ostensum, faciebat adorare. Hoc etsi simplicibus videretur devotionem afferre, sapientes arbitrabantur idololatriam, vel saltem ad superstitionem tendere; quum populi magis venerarentur illas litteras, quam significatum per eas, scilicet Jesum Christum.

[159] [a S. Bernardino delatus,] Imitati sunt cum aliqui prædicatores Ordinis Minorum, tales tabulas cum illo nomine in processionibus ferentes et cruci, quæ de more antefertur, præferentes. Hinc ortæ sunt magnæ in populis contentiones, aliis factum commendantibus, aliis reprobantibus; quum etiam aliqua ad exaltationem illius nominis prædicando Bernardinus proferret, quæ veritati non videbantur inniti. Demum ad curiam Romanam citatus super his fuit. Et Martinus Papa, habita prius solemni per magistros et prælatos discussione materiæ et rationis, adinventione illa, ut superstitiosa et periculosa ostensa, prohibuit illud amplius fieri, nec populis sic ostendi. Quod Bernardinus, filius obedientiæ, humiliter mandatum acceptavit et integre observavit. Quoniam S. Antoninus in citato textu dicit, sapientiores quosdam in veneratione tabulæ, Jesu nomine insignis, idololatriam vel saltem superstitionem quamdam subodoratos fuisse, hæc calumnia imprimis diluenda est. Ipse certe S. Bernardinus eamdem repellit, quando in sermone feriæ II post Dominicam sextam, seu Palmarum dicit (verba Sancti ex Amadeo de Venetia ejus biographo recito) [Vita di S. Bernardin. da Siena, pag. 324.] : Crede ergo tu, o devote et fidelis, quod omnis virtus bene operandi inclusa sit in virtuosa nomine Jesu, in tantum, ut quemadmodum adoras Jesum in carne, ita tu debes nomen Jesu adorare: non dico sculpturam vel colorem, sed saporem; non signum, sed significatum, quia nomen Jesu tibi significat Salvatorem, Redemptorem et Filium Dei. Paulo infra agens de strenis, quas patrini recens baptizatorum fasciis insinuare consueverant, hortatur illos, ut profanorum munusculorum loco, numismata aurea vel argentea, nomine Jesu signata, darent: ut, inquit, infantulus super se ex devotione portet, et non quia sit de argento vel auro, sed propter virtutem illi nomini insitam: et puer veniens in dies discretionis possit comprehendere devotionem nominis Jesu, et de illo continuo recordari ad instar picturarum, repræsentantium nobis B. Virginem vel alios Sanctos, quæ picturæ solum fiunt ob memoriam ipsorum Sanctorum.

[160] [relativus est;] Ex mente itaque S. Bernardini Senensis cultus, sanctissimo nomini Jesu exhibitus erat relativus, quatenus honoratur propter ipsum, quem in memoriam revocat, Jesum Christum, Dominum nostrum. Cornelius a Lapide, commentans in verba S. Pauli ad Philippenses II, 10. In nomine Jesu omne genu flectatur, dicit: Dupliciter coli potest nomen Jesu, æque ac imago quælibet. Est enim ipsum quasi imago et repræsentatio rei nominatæ, sive personæ, quæ nomine hoc significatur. Prior modus est, si mens feratur non in nomen, sed in Christum, nomine repræsentatum; et tunc proprie et primario colitur Christus, æque ac honor imaginis, ut imaginis, fertur in prototypum. Posterior, si ipsum nomen veneremur in se, ob respectum tamen, quem habet ad rem nominatam: sic enim aliquis ei honor debetur. Potest enim res, quæ ad religiosum alicujus cultum refertur, aliquo etiam modo ipsamet coli, propter id, ad quod refertur vel quod repræsentat. Sic enim osculamur ipsas imagines Christi et Sanctorum, eo quod sint ipsorum imagines. Quam in rem adducit ex jure canonico exemplum, quod mirifice ad quæstionem nostram spectat, scilicet canonem 2 de immunit. eccles. in 6 (III, 23), quo concilium œcumenicum Lugdunense II, anno 1274 celebratum, præscribens, ut humilis et devotus sit in ecclesias ingressus, dicit: Convenientes ibidem, nomen illud, quod est super omne nomen a quo aliud sub cœlo non est datum hominibus, in quo salvos fieri credentes oporteat, nomen videlicet Jesu Christi, qui salvum faciet populum suum a peccatis eorum, exhibitione reverentiæ specialis attollant, et quod generaliter scribitur, ut in nomine Jesu omne genu flectatur, singuli singulariter in seipsis implentes (præcipue dum aguntur Missarum sacra mysteria) gloriosum illud nomen, quandocumque recolitur, flectant genua cordis sui, quod vel capitis inclinatione testentur.

[161] [et radicem habet suam] Sed cur, ait Molanus [De sacr. Imag. pag. 233. Edit. Lovan. 1771.] , inter tot nomina Salvatoris nostri istud præ reliquis ita in honore est, non solum in pictura et festi institutione, sed et dum nominatur? Dum enim nominatur Jesus, externum reverentiæ signum exhibemus flectendo genua aut caput aperiendo, dum vero Deus nominatur, nil tale fit. Hujus ratio est, quod Jesus sit proprium nomen Christi, qui salutem nostram et redemptionem est operatus, qui liberavit nos ab æterna perditione et gratiam promeruit perveniendi ad vitam æternam. De illo ergo beneficio, quod longe maximum est inter omnia, quæ Deus nobis præstitit, agimus gratias Deo, quando honoramus nomen Jesu, quia illud nomen clare ob oculos ponit illud beneficium; quum Jesus non sit aliud, quam Salvator, ut Angelus ait (Matth. I, 21): “Vocabis nomen ejus Jesum; ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum.” Hactenus Molanus. Ven. Beda, commentans in verba Lucæ II, 21 Vocatum est nomen ejus Jesus, quod vocatum est ab Angelo, priusquam in utero conciperetur, post datam hujus nominis interpretationem, addit [Migne, Patrol. tom. XCII, Oper. Bened. col. 338.] : Cujus sacrosancti nominis non tantum etymologia, sed et ipse, quem litteris comprehendit, numerus perpetuæ nostræ salutis mysteria redolet. Ostendit dein græcas litteras Ἰησοῦς efficere numerum 888, seu ter octo, videlicet simplum, decuplum, centuplum, seu, ut ipse Beda ostendit, numerum et rem undequaque ad perfectionis fastigium assurgentem.

[162] [in remotissima antiquitate;] Istiusmodi vero litterarum et numerorum combinationes Ven. Beda longe antiquiores sunt, utpote quas apud primævos patres reperire est. Certe Epistola Catholica, quæ passim S. Barnabæ Apostolo tribuitur, adeoque sæculo primo prodiit, jam tales calculos exhibet. Ex siglis græcis IH et T probare conatur efficaciam circumcisionis ex fide in Messiam venturum derivandam esse, nec quidquam sine Christo prodesse. Discite igitur, inquit [Epist. Cathol. num. 9, pag. 28. Edit. Clerici.] , filii de omnibus abunde. Abrahamus, qui primus dedit circumcisionem, in spiritu prospiciens in Filium (lege Jesum cum Oxoniensibus editoribus, Menardo, Davisio etc.) circumcidit, accepto trium litterarum documento: narrat enim Scriptura, quod Abrahamus viros e domo sua decem et octo et trecentos circumcidit. (Pugnavit quidem Abraham cum vernaculis CCCXVIII contra quinque reges, Genes. XIV, 14; an vero iidem, nemine dempto aut addito, circumcisi fuerint, non tradit scriptura.) Quæ ergo illi in hoc data est cognitio? Discite: primo, decem et octo; dein trecentos. Decem autem et octo exprimuntur per III, I decem, II octo; habes Jesus nomen; quia vero crux in figura littera T, quæ designat numerum CCC, habitura erat gratiam, ideo ait et trecentos. Ostendit itaque Jesum in duabus litteris et crucem in tertia. Scit hoc, qui insitum donum doctrinæ suæ posuit in nobis. Nemo magis germanum a me accepit sermonem; sed scio vos dignos esse. Ad hos trecentos octodecim vernaculos frequenter alluserunt patres, quum auctoritatem Concilii Nicæni I, totidem episcopis constantis, adstruebant. Lege S. Ambrosium in Prologo ad libros de Fide ad Gratianum num. 5 [Migne, Patrol. tom. XVI, op. S. Ambros. col. 529.] ; S. Liberium Papam, epistola ad episcopos, universos [Ibid. tom. VIII, Ep. Liber. col. 1384.] . S. Hilarium in libro de Synodis num. 86 [Ibid. tom. X, Hilarii oper. col. 538.] , etc. Paschasium Diaconum in Præfatione librorum de Spiritu Sancto [Ibid. tom. LXII, Pasch. oper. col. 9.] etc. Iste numerus patrum Nicænorum tam vulgaris erat, ut eodem concilium Nicænum sine ambagibus indicaretur. En lapis sepulcralis ex Aringhio, lib. I, cap. 26 [Rom. subterr. tom. I, pag. 89.] . HIC REQUIESCIT IN PACE DOMNO BONUTA
QUÆ VIXIT ANNOS XXXX ET D. MENNA
QUI VIXIT AN … E(t) (h)ABEAT ANATHEMA
A JUDA SI QUIS ALTERUM (h)OMINE(m) SUPER
POSUER … ANATHEMA (h)ABEAS(t) DA (id est ab [Muratori. Antiq. med. ævi. Dissert. XXXII, tom. II, col. 989. Edit. Mediol. 1739.] TRICENTI(s)
DECEM ET OCTO PATRIARCHÆ (is) QUI CANONES
EXPOSUERUNT ET DA SANCTA (is) CHRISTI EUANGELIA.

[163] [ut patet ex antiquissimis Patribus;] Post apostolicos patres, inter quos merito S. Barnabam annumeramus, citandus nobis occurrit Clemens Alexandrinus, sæculi II scriptor, qui libro IV Stromatum [Clem. oper. pag. 656. Edit. Paris. 1641.] epistolam Barnabæ exscripsisse quodammodo videtur. Quemadmodum ergo in astronomia habemus exemplum Abraham, ita etiam in arithmetica eumdem Abraham. Quum enim audiisset, abductum fuisse Loth captivum, trecentis vernaculis suis numeratis, hostes aggressus, vincit maximum eorum numerum. Dicunt ergo dominici quidem signi typum, quod ad figuram attinet, esse elementum, quod significat trecentos (nempe I, figura crucis, græce trecentos indicat). Ἰῶτα autem et Ἦτα significare nomen salutare. Significatur ergo, Abrahæ domesticos et ei conjunctos, quod ad salutem attinet, quia ad signum et nomen Domini confugerunt, et superasse eos, qui ipsos abducebant in captivitatem et plurimas gentes infideles, quæ eos sequebantur. Istiusmodi litterarum compositiones facile multiplicari possent; norunt enim, qui Breviario Romano utuntur, quam frequens sit numerabilium combinationum apud SS. Patres usus; quin et nonnullos reperire est, qui hujusmodi argumentandi modum tamquam insipidum et puerilem traducant. Verum ad id ratiocinii genus, vel inviti, coacti fuere Patres; scilicet judæis, hæreticis et quibusdam philosophis, eo abutentibus, ut christianam veritatem subverterent. Quapropter ipse mox citatus Clemens, antequam interpretationem nominis Jesu exponeret, agit de hac litterarum et numerorum combinatione, apud adversarios frequenti, et subjungit [Clem. Oper. pag. 656. Edit. Paris. 1641.] : Quibus enim improbe et malitiose utuntur ii, qui suam operam ponunt in hæresibus, iis recte utetur is, qui est cognitione præditus. Atque ex hisce hostium molitionibus, derivandus est usus combinationum tum litterarum tum numerorum.

[164] [sed sæculo XV] Hujus porro loci non est, pluribus documentis monstrare, quanta in veneratione a primis Ecclesiæ sæculis esset hoc Sacrosanctum, ut Beda loquitur, Jesu nomen, quod etiam succedentes sibi Ecclesiæ Doctores summo cultu prosecuti sunt. Sed quo tempore S. Bernardinus Senensis cultum sanctissimi nominis Jesu populis deprædicare cœpit, docuitque eidem honorem exhibendum, non solum devotionis ardor deferbuerat, sed ipsa antiquæ pietatis officia obsoleta videbantur. Quin et Sancti adversarii eo devenerant, ut iis, qui in domibus suis hoc gloriosum nomen, sive scriptum, sive pictum retinerent, absolutionem sacramentalem denegarent. Imo quum FF. Minores ostiatim pro more suo victum quæritarent, inclamabat plebecula: Foras Jesu [Hermann. Capistr. pag. 91.] . Sic et Poggius in epistola ad Franciscum Barbarum, equitem Venetum eruditissimum, quam citat Amadeus de Venetia in Vita S. Bernardini [Pag. 223.] , laudat Barbarum, quod in suis scriptis nomen Christi cum nomine Jesu conjungat. Jam tandem, inquit, gaudeo te esse christianum, relicta illa Jesuitate, quam adscribebas principiis litterarum tuarum. Animadverti quidem te descivisse ab eorum impudentia, qui nomini Jesu soli inhærentes, novam hæresis sectam moliebantur, gloriamque in amplificatione ejus nominis quærebant apud vulgus et rudem plebem, cujus muneribus anhelant. Sed tu, ut decet virum non solum doctum, sed sapientem, Jesum et Christum conjungens, non disjungis verba, quæ sejungi non possunt. Ex his satis patet, insolitum quid, adeoque novum fuisse sæculo quinto decimo venerationem et invocationem sanctissimi nominis Jesu, et quosdam in isto cultu quidpiam erroris suboluisse.

[165] [obsoletus fuisse videtur:] Quod quidem merito mirum videri debet, quum S. Bernardus tantis encomiis nomen istud cumularit, spe ciatim in sermone XV in Cantica [Migne, Patrol. tom. CLXXXIV, col. 74.] ; et S. Bonaventura non solum speciale opusculum de Laude melliflui nominis Jesu conscripserit, sed ejusdem monogrammate, tamquam scuto gentilitio usus fuisse fertur [Prodrom. ad oper. omnia S. Bonavent. col. 748. Edit. Bassan. 1767.] . Nihilominus ad præcavenda malevolorum dicteria, Martinus V, ut narrat Spondanus in Continuatione Annalium Cæsaris Baronii ad anum 1419 § V, jussit picturæ nominis Jesu imaginem Crucifixi appingere: atque hinc derivatus usus dicitur imponendæ in media littera II crucis, in hac forma . Laudatus Spondanus l. c., citans Sigonium, originem istiusmodi picturarum derivandam dicit, ex consilio dato cuidam opifici, qui conquestus est apud S. Bernardinum, quod, abrogatis ludorum et alearum instrumentis, quæ pingere consueverat, jam non haberet, unde familiam aleret. Hoc autem a sancto viro tulit remedium; nempe ut deinceps pingeret in circulo radiato nomen Jesu, secundum exemplar, quod sua manu formavit S. Bernardinus. Res pro voto cecidit, et, confluentibus undique ad emendam imaginem, longe majores inde pecunias, quam ex chartis et tabellis lusoriis, retulit opifex. Historiam vere narrat Sigonius in suo commentario de episcopis Bononiensibus lib. IV sub anno 1423 [Sigonii oper. tom. III, col. 468. Edit. Mediol. 1733.] : ast nullo modo aut verbo, contra ac dicit Spondanus, insinuat, id consilium S. Bernardini dedisse originem istiusmodi picturis.

[166] [excurrit sermo] Hactenus dicta, quemadmodum et infra dicenda, convenientius in Commentario ad Acta S. Bernardini Senensis posita fuissent, quandoquidem hæc magis ex obliquo sanctum nostrum Joannem tangunt: verum quum pleraque omissa fuerint in commentario Bernardiniano [Act. SS. tom. V Maj., pag. 257.*.] , ejusque Appendice [Ibid. tom. VII Maj., pag. 825.] ea huc tractanda veniunt; quatenus Sanctus noster præcipuus exstitit vindex doctrinæ et sanctitatis magistri sui, S. Bernardini Senensis. Quapropter ad monstrandum, S. Bernardinum, ejusque vindicem S. Joannem Capistranum nihil novi, quasi ex penu sua, deprompsisse, otiosum non erit in siglas, quibus ab primis Ecclesiæ temporibus usque ad sæcula recentiora nomen Jesu signabatur, inquirere. Qui quidem labor tanto commodior mihi accidit, quod liceat mihi documenta delibare ex opere, hactenus manuscripto, unius ex collegis meis. Porro jam vidimus supra num. 162, digramma IH a primo Ecclesiæ sæculo, nempe a S. Barnaba adhibitum fuisse: adeoque apud Mamachium occurrit id digramma, signatum in lapide annulari [Orig. Christ. tom. III, pag. 23. Tab. II.] . Sigla I, e sola prima nominis Jesu littera constans, antiquitate par aut saltem suppar est. De eo sæpe agit Clemens Alexandrinus: sic Pædagogo, lib. II [Pag. 165.] : Numquid, ait, decachordum psalterium Verbum Jesum significat, qui manifestatur elemento decadis? Et lib. VI Stromatum [Pag. 687.] : Et in summa, decalogus logus per elementum Ἰῶτα significat nomen beatum, Jesum, qui est Verbum, ostendens. Similia circa primum elementum nominis Jesu proferunt S. Epiphanius, Hæresi L numm. 1 et 3 [Orig. Christ. tom. I, pag. 419 et seqq.] , et S. Methodius, Tyri episcopus, in Convivio Virginum, sermone VII [Biblioth. Max. Patt. Lugdun. tom. III. pag. 688.] . Ex hisce veterum testimoniis satis manifestum est, monogramma I pro nomine Dei Salvatoris nostri olim usurpatum fuisse: hactenus tamen hoc monogramma seorsim ab aliis signis repertum non videtur; nam quæ apud Aringhium in veste S. Marcellini signatur littera I, vicinam habet H notatam in indumento S. Pollionis [Rom. subterr. tom. I, pag. 229.] , ita ut digramma efficiat IH: contra cum X, nomen Christi exprimente, aliquando occurrit, sive separatim I. X sive transversim . Ast idem monogramma I frequentissimi est usus in tribus multiplici vocabulo compositis dictionibus, videlicet ΙΧΘΥΣ, D. N. J. C. De siglis ΙΧΘΥΣ, chrisimo , cruce monogrammatica et similibus, licet satis prope ad argumentum nostrum pertineant, dicere omittimus, quum recentius Joannes Baptista de Rossi, archeologus romanus, admirabili eruditione et cura de iis dixerit in tomo III et IV Spicilegii Solesmensis et in appendice ad dissertationem Caroli Vercellone de Bibliis Vaticanis Alexandrinis.

[167] [in varias siglas] Est et digramma IC in græcorum monetis satis frequens, quod tamen ante tempora Michaelis Rhangabe hactenus repertum non est [Cfr Du Cange. Fam. Byzant. tom. XV, Corp. Hist. Byz. tom. I, 108. Edit. Venet.] . Unde nata est inter eruditos quæstio, utrum sit antiquius trigramma IHC seu ΙΗΣ, an digramma IC. Digramma primum medio ævo enatum esse, contendunt Alexius Pellicia [De Christ. Eccles. Politia, tom. III. part. I, pag. 276.] et Antonius Binterim [Denkwürd. tom. II, part. I, pag. 361.] : quia Michaele Rhangabe antiquius non est, dum trigramma in anterioribus numismatis reperitur. Nihilominus pro antiquitate digrammatis facere videtur græcorum mos imprimendi pani consecrando crucem æquilateralem, supra cujus brachiis scribitur utrinque ĪC, XC, infra autem hinc N, inde K; nempe ΝιΚᾳ, Jesus Christus vincit. Quæ formæ, quoniam ad liturgiam pertinent, non facile mutantur, maxime apud Orientales, rituum suorum retinentissimos. Cæterum qui plura de hoc Sigillo, quod græci Σφραγιδα appellant, videre cupit, adeat Sirmundum de Azymo et Fermentato, Goarem in Euchologio Græcorum, Renaudot in Collectione Liturgiarum Orientalium, Martene de Antiquis Ecclesiæ Ritibus, Claudium De Vert in Explicatione litterali et historica cæremoniarum Ecclesiæ. Sigla IC utuntur quoque græco-slavi, ut constat ex picturis, quas edidit Papebrochius in capite Tomi I Maji de Actis Sanctorum. Hæc omnia abunde ostendunt, digramma ĪC, etiamsi ex Ecclesia primæva non prodiret, habere tamen sat remotam antiquitatem.

[168] [quibus SSmum nomen Jesu] Verum in monetis antiquior est usus trigrammatis ĪHC seu ĪΗΣ, quod jam sub Justiniano II, qui initio sæculi VIII floruit, reperitur, et quidem sub hac forma, qua recentiora trigrammata explicabimus, IhS CRIStUS REX REgNANtIUM [Fam. Byz. pag. 99. Edit. Venet. Cfr Eckhel. Doctr. numar. Vet. tom. VII, part. II, pag. 228. Edit. Vienn. 1828.] ; qua in scriptione videmus mixtas litterarum tum majorum tum minorum formas. Antiquissimum, quod quidem hactenus noscatur, monumentum, glorioso isto trigrammate insignitum, est onyx annularis, rudi satis opere elaboratum, in quo Petrus, supra mare ambulans, a Christo attollitur, inscribitur vero duplici trigrammate nempe ĪHC et PĒT [Aringhi. Rom. subterr. tom. II, pag. 244.] : sculptura vero refert historiam, a S. Matthæo XIV, 28 relatam. Id porro in digrammate allato animadvertendum est, superinductam lineam indicare siglam, quatenus absint aliquot litteræ. Et quidem I et H nullam creant difficultatem, utpote quæ sint binæ primæ litteræ nominis Jesu: sed sigma Σ, quod hic pro more græcorum C scribitur, potest esse vel media vel ultima littera ΙΗΣΟΥΣ. Quod vero littera C postremum elementum nominis designet, ex eo manifestum fit, quod non raro postremum C per casus immutetur: ita ut in genitivo, dativo et vocativo scribatur IHV seu IHY, in accusativo IHN. Quod si animadvertissent quidam, non insulse confecissent ex glorioso trigammate siglam IHS Jesus hominum Salvator et hisce probrosiores interpretationes. Postremi elementi per singulos casus immutandi ratio suam mutuat auctoritatem ab antiquis monumentis: etenim in Kalendario marmoreo sæculi IX, Neapoli reperto, ad diem XXV Decembris legitur: NT (natalis) DNI NRI IhU XPI [Mai. Vet. Scriptt. Collect. tom. V, pag. 65.] et quemadmodum facile est Christi nomen in sigla XPC per varios casus deductum reperire, ita idem in Jesu nomine accidit.

[169] [antiquitus] Ex iis quæ diximus, constat S. Bernardinum, quando cœpit sanctissimum Jesu nomen laudibus cumulare, ejusque promovere venerationem, nihil novi in Ecclesiam Dei induxisse. Id solum animadvertendum est, Sanctum picturam suam formis gothicis effinxisse; unde et ἦτα græcum litteram latinam h exhibet, cujus hasta longior decussata crucem facit, : sed quod gravius est, siglæ Bernardinianæ, quantum monstrant ectypa [Hermann. Capistr. pag. 102 Amadens. Vit. di S. Bernardino in imagine ad caput libri et ad pag. 129, 172 et 179.] , primum elementum est y; quod procedere existimo ex male intellecta sigla, jam ænigmatis instar sæculo nono, ut constat ex epistola Amalarii Metensis ad Jeremiam Senonensem [Migne, Patrol. tom. CV col. 1333.] , qua rationem exquirit, cur Jesu nomen per aspirationem scribatur; ipsique videtur, quoniam græci his notis I. C. conscribunt illud nomen et legunt IHCΟΥC, oportere scribi per I et II et C, sive S, quod legimus Jhesus. Respondet Jeremias, litteras græcas sat accurate enucleans, scribendum esse Jhesus, quin aspirationis ullam reddat rationem [Ibid. l. c.] . Unde mirum non est, Amalarium ad Jonam probabiliter Aurelianensem episcopum, recurrisse, quem interrogavit, quibus notis inferius siguratis rectius videatur pingi nomen Jesu ĪHC an ĪHS: respondet vero Jonas: Sicut X et P græcis litteris et alia qualicumque latina convenienti scribitur nomen Christi, ita I et H, addita convenienti latina scribitur ĪHS [Ibid. l. c.] . Convenientem litteram latinam, autumo illam, quæ per varios casus declinatur aut flectitur. Societas Jesu in Sigillo Ordinis constanter retinuit et retinet idem trigramma, quod exhibuerunt majores nostri in Commentario ad Acta S. Ignatii fundatoris, sub die XXXI Julii [Act. SS. tom. VII Jul., pag. 532.] , sub hac forma , quam S. Ignatius adhibuit.

[170] [recentiusque] Abunde monstravimus nihil novi aut insueti excogitasse S. Bernardinum, quando sanctissimum Jesu sculpi aut pingi jussit, eidemque debitum honorem adhibendum docuit. Quia vero, ait Waddingus [Annal. tom. X, pag. 114.] , malignorum hominum sæva importunitas numquam otiosa est; sed edaci percita livore innocentibus comparat laqueos et insidias, multi … eum audiebant, ut capientes in sermone, accusationem struere possent et apud summum Pontificem deferre. Adnotarunt tandem et collegerunt calumniose quædam sanctissimi nominis Jesu encomia, secus, ajebant, prolata, quam fidei catholicæ norma præscribat. Adjunctis etiam falsis commentis et a se excogitatis interpretationibus, vocatisque suæ sequelæ testibus, hoc anno (1427) in hæresis discrimen coram Martino Pontifice magno ardore et dolosis artibus vocarunt. Ille, ad hæc commotus, statim Bernardinum Viterbio Romam accersivit, atque hic promptissime præcepto obsecutus, intermissis concionibus, in Urbem venit, frequentissimo tamen ob reverentiam doctrinæ populo insequente. Ad suos pedes prostratum Pontifex acriter excepit, et, si quidem ita res se haberet, uti fuit narrata, dixit, gravi diluendam esse supplicio, et tamquam temerario ecclesiastæ, novæque hæresis magistro interdixit sacris concionibus et tabella exponenda, jussitque ne Urbe excederet, donec seria rei indagine, quid factum sit, aperte constaret. Interea multi viri docti et S. theologiæ magistri, præsertim ex Ordine Prædicatorum et Eremitarum S. Augustini, in omnes libros ejus et sermones, quos ex divinis libris collegerat, accurate inquisierunt, et, instituto solemni consessu, injunctum est delatoribus, ut delatæ hæresis convincerent, Bernardino, ut objecta dilueret.

[171] [exprimebatur;] Aliquot sui instituti viri in partem venerunt, suo consodali auxiliaturi: sed omnium antesignanus fuit Joannes Capistranus, Bernardini discipulus et socius, cui provinciam hanc præ reliquis Fratres commendarunt. Prædicabat ille Neapoli, reginæ Joannæ summe carus… Dimisso sacro ministerio, Aquilam abiit; suas schedas et scripta allaturus, ubi accuratissima characterum forma et radiorum splendore Jesu nomen in pulchra tabella depingi curavit, et multis comitatus civibus Aquilanis, Romam advolavit. Ad Urbis januam, erecta in hastam tabula, præcessit ille vexillarius, sequebaturque multitudo magna advenarum et romanorum, cantantium et psallentium laudes sanctissimo nomini: “quo nil canitur suavius, nil auditur jucundius, nil cogitatur dulcius: quippe mel est in ore, in aure melos, in corde jubilus, ad cujus lumen nubilum omne diffugit, redit serenum.” Igitur, explicato vexillo et ducto agmine, veluti victoriæ prænuntius, ad certamen processit; et per mediam Urbem incedens, pio crescente undique exercitu, ad Vaticanum, ipso indicti congressus die, pervenit. Tanta populi conspirantis pietate commotus Pontifex, consessum in alium distulit diem, et Capistrano facultatem fecit pro Bernardino dicendi. Inito certamine in basilica Principis Apostolorum, multi multa objecerunt, variisque argumentationibus, sacris canonibus et Scripturis adversa dixerunt: sed Bernardino ad singula respondente, et pro eodem docte declamante Capistrano, Pontifex probe animadvertit, omnem illam accusationem, odio et livore conflatam; quippe neque in verbis neque in scriptis quidquam deprehensum est, quod a recta regula deviaret. Postridie ergo ad se vocatum copiosissima impertiit benedictione, amplamque fecit copiam libere circumquaque prædicandi verbum Dei, dulcissimumque nomen Jesu populis ostentandi.

[172] [cujus cultus renovatus fuit] Ut vero in Urbe publice illius appareret innocentia, ubi gravis præcessit ignominia, jussit Pontifex, ut in honorem sacratissimi nominis publice totius cleri fieret supplicatio, in sublime erecto vexillo, depictis hujus vocis characteribus: ex quo tempore templorum foribus, domorum frontibus et postibus cœpit affigi, crevitque ubique tum erga sacratissimum nomen, tum erga sanctissimum præconem veneratio. Gratum fuisset lectori vel compendiose exhibere disputationem, coram Martino Papa habitam, ex qua haurire potuissemus accusationes, adversus S. Bernardinum ejusque discipulos prolatas: sed quæ in solemni disputatione prolatæ fuerunt tum objectiones tum responsa hactenus latuerunt: ita ut Amandus Hermann, ut hunc historiæ hiatum utcumque sarciret, suo marte composuerit dialogum inter Capistranum et Antigenium, in quo retulit, quæ ipsi ad rem facere videbantur. Quæ quidem omittenda sunt nobis, monumenta præsertim coæva quærentibus. Ast in hoc conveniunt satis scriptores, controversiam intra crimen idolatriæ, de quo ex Cornelio a Lapide supra num. 160 egimus, circumscriptam fuisse [Barber. Vit. Ital. pag. 37.] . Docuimus supra num. 65, Martinum Papam, ad avertendam qualemcumque suspicionem jussisse, ut crucis aut crucifixi imago siglæ appingeretur. Neque porro ab antiquitate abhorret, quod S. Bernardinus siglam circulo radiato inscripserit; quum præter alia monumenta, exstent monetæ, in quibus tum sigla X sub Gratiano [Du Cange. Fam Byz. pag. 44.] , tum crux in corona sive quercea sive laurea sub Theodosio juniore cælata sunt [Ibid. pag. 52.] : itaque ut neque ista veneratio, divino nomini adhibita, novitatem aliquam redoleat.

[173] [a S. Bernardino;] Quamvis autem post probatam S. Bernardini doctrinam et decretos impensosque sanctissimo Jesu nomini publice honores, composita lis videri deberet, non quieverunt tamen adversarii: sed, mortuo Martino Papa, novas machinas sub Eugenio IV moliti sunt. Etenim quum anno 1432, ut refert Waddingus [Ann. tom. X, pag. 187.] , S. Bernardinus Bononiæ verbum Dei prædicasset et pro more SS. Jesu nomen laudibus extulisset, clerus et populus super iconem præcipui altaris, acceptam a sancto viro tabulam honorifice reposuerunt. Ast Ludovicus Pisanus, fidei inquisitor, jussit sanctum nomen eradi, et ne opus ornamentumque egregium, a Bononiensibus confectum, deformaretur, eraso Jesu nomini substitui jussit imaginem Christi crucifixi. Res illa male habuit inquisitorem, quandoquidem, abrogato ejus decreto præceperit Pontifex, ut super tabellam crucifixi deleta sigla rescriberetur. Aliam igitur artem exquisierunt adversarii, scilicet per Michaelem, plebanum S. Adalberti Pragensem contra S. Bernardinum et ejus fautores procedi, et causam coram Joanne a Casa Nova, Ordinis Prædicatorum, recens ad cardinalatum assumpto, introduci curarunt, ut, inscio Pontifice, sine strepitu ac forma judicii lis dirimetur. Res hactenus belle procedebat: verum ut hæc rescivit Pontifex, datis litteris VII id. Januarii 1432, causam ad se evocavit [Annal. tom. X, pag. 189.] . Quare summis laudibus cumulato S. Bernardino, ad scrinium pectoris sui causam evocat, quoniam ait, eamdem esse de majoribus: et ipsum Bernardinum a citatione liberat, quatenus salutiferis prædicationibus et aliis divinis obsequiis eo liberius intendat, quo fuerit ab antedictis odiosis impugnationibus absolutus. Ab Eugenio repulsi adversarii, ad Concilium Basileense, facto jam schismate, recurrerunt, ac in eo [Labbe, tom. XIII, Conc. col. 1561.] deferente, ait Augustinus Patricius, canonicus Senensis in Historia Concilii Basileensis cap. 79, Bartholomæo ex Ordine Eremitarum S. Augustini, actum est de cultu tabellæ nominis Jesu, quem Fr. Bernardinus Senensis, qui postea inter Sanctos relatus est, introduxerat. Cardinali Arelatensi asserente, abstinuisse Bernardinum ab hujusmodi cultu post prohibitionem Martini Papæ, res indiscussa est et dimissa. Ast falso prohibitionem prætendisse Arelatensem, ex iis, quæ diximus, manifestum est.

[174] [quem dein ad canonizationem promovit] In hac porro tam fastidiose prolongata controversia S. Capistranum magistro suo Bernardino fidelem fuisse commilitonem, monstrat ejus post mortem Bernardini ardor, ut Sanctorum Catalogo adscriberetur, ejusque deinde cultus ubicumque promoveretur. Biographi S. Capistrani prolixe agunt de ejus in procuranda magistri sui canonizatione studio; ut superfluum sit hic eadem recudere. Per sex continuos annos, id est ab anno S. Bernardini emortuali, 1444 usque ad 1450 operi allaboravit. Christophorus a Varisio num. 82 ponit septem annos huic operi impensos fuisse, quod librariorum incuriæ adscribendum puto, quum a die XX Maji 1444, quo obiit S. Bernardinus, ad XXIV ejusdem mensis 1450, quo solemni ritu canonizatus fuit, supra sexennium quatuor solum dies excedant, adeo ut ne in septimum quidem annum labor S. Capistrani prorogatus recte dici possit. Et quidem promotorem causæ præcipuum fuisse, constat ex documentis, quorum unum alterumque fragmentum nobis servavit Salvator Massonius [Vit. ital. pag. 139.] : sic legitur: Anno, indictione et pontificatu, quibus supra, die vero sabbati, XIV mensis Junii in primo claustro conventus Aracœli Romæ, ven. et rel. vir Fr. Joannes de Capistrano, Ordinis Minorum de Observantia in infrascripta causa inquisitionis vitæ et miraculorum Bernardini promotor assertus etc. Annus autem conditi instrumenti, adeoque et indictio ac pontificatus eruitur ex eo, quod dies sabbati, incidens in XIV Junii, requirat litteram dominicalem E, quæ ad solum annum 1449 pertinet, quum nullus annus alius inter 1444 et 1450 hac littera signetur: atque hinc liquet legendum esse: anno 1449, indictione XII, III pontificatus Nicolai V.

[175] [strenue S. Capistranus.] Verum promotoris officium tunc quidem non incepit; nam apud laudatum Massonium [Ibid. l. c.] habetur epistola cujusdam Leonardi Senensis, data VIII Maji 1446, qua interrogatus de origine, vita et moribus ante Religionis ingressum Bernardini, transmittit ad S. Capistranum quæ ex quam pluribus notissimis sociis, fide dignis et ætate coætaneis beato viro, de ortu, pueritia, adolescentia et juventute percepit. In hac vero causa promovenda non defuerunt sancto viro adversarii: nimium etenim S. Bernardini doctrinam insectati fuerant, ut sine contradictione eum publico fidelium cultui proponi paterentur. Unde tot et tanta causæ canonizationis objiciebantur obstacula, ut res quandoque plane desperata videretur; et quum ipsum Pontificem aliquando e multorum susurris et oblocutionibus incertum persentisceret, sese obtulerit, ut, tum se et S. Bernardini corpore in ignem injectis, miraculo novo sanctitatis magistri sui experimentum fieret: ea tamen lege, ut si flamma tam ipsum Capistranum quam S. Bernardini corpus consumeret, id propriis suis peccatis, illæsa manente magistri sui sanctitate, attribueretur. Conditionem non admisit Nicolaus Pontifex, sed in lacrymas solutus, majorem deinceps de sanctimonia ipsius Capistrani concepit opinionem [Ibid. pag. 141.] . Vicit tandem S. Capistrani constantia, rem etiam urgentibus Alphonso, Aragoniæ rege, cujus litteras exhibet Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 1.] , aliisque principibus et civitatibus Senensi atque Aquilana et anno jubilæi 1450, in die Pentecostes, XXIV Maji, adstantibus ter mille octingentis Minoritis, solemni apparatu in templo Vaticano, Nicolaus V S. Bernardinum cœlitibus adnumeravit. Curavit deinceps S. Capistranus, ut quam plurima dedicarentur templa, altaria erigerentur sub invocatione magistri: jam supra agentes de studio Sancti nostri in amplificanda Observantium familia, ostendimus multa ab eo erecta templa in S. Bernardini honorem, et infra in decursu hujus Commentarii alia nobis occurrent exempla.

§ XV. Agit S. Joannes contra Fratricellos.

[Fratricellorum sectam, sæc. XIII natam] Ad merita erga Ordinem suum adjecit cumulum S. Joannes de Capistrano, quando nullo loco consistere passus est fœdam Fratricellorum, qui sæculo XIII nati, se veros S. Francisci filios et alumnos apudignarum vulgus jactabant, sectam. Etenim multi, externa specie decepti, Fratres Minores cum istis circulatoribus confundebant; unde propalata Fratricellorum turpitudo et falsa doctrina in ipsum Minorum Ordinem redundabat. Quapropter laudi adscribit Waddingus [Annal. tom. VI, pag. 289.] , B. Joannem a Capistrano et B. Jacobum a Marchia, Minoritas, apostolicos inquisitores, ultimas Fratricellorum reliquias delevisse. Hanc sectam ita describit Joannes Bapt. Pigna, quem ex continuatione Annalium Baronii sub anno 1317 § LVI exscribo: Fraterculorum, inquit, ea labes fuit Anabaptistarum, omnia ad communitatem revocantium, non præesse imperio, non rem facere aut civilia ulla munera suscipere, satis dignum christiana pietate existimans. Hi quantum Ferrariensium Annales produnt, virgines, nuptas, viduasque lectissimas instar sacerdotum sacris initiabant, quibuscum antistites sine ullo discrimine coibant. Partus, primum in lucem editus (scelestum atque inauditæ feritatis commentum!) statim, coacto cœtu in sublime jactabatur, singulis ab sese rejicientibus, quoad extremum spiritum exhalaret: cujus in manus venisset in ipso fugientis animulæ articulo, is pontifex sacrabatur. Fratricellorum porro sectam late propagatam fuisse monstrat bulla Joannis XXII, data XIV kal. Martii anni 1331 apud Baronium § IV, qua dicitur, quod nonnulli profanæ multitudinis, qui vulgariter Fratricelli, seu Fratres de paupere vita, aut Bizochi, sive Beghini nuncupantur, in partibus Italiæ, necnon in insula Siciliæ, comitatu Provinciæ, Narbonensi et Tolosana civitatibus et diœcesibus ac provinciis, aliisque cismarinis partibus contra sacros canones habitum novæ Religionis etc. præsumpserint. Propterea Pontifex sub excommunicationis pœna talem statum et habitum prohibet.

[177] [et sæc. XV late] Verum, spretis pontificis decretis, pullulavit secta, altioresque continuo radices egit. Quo vero tempore hos hæreticos insectari cœpit S. Joannes Capistranus, in Piceno maxime grassabantur. S. Jacobus de Marchia eosdem non solum verbo confutare aggressus, sed et scripto, cujus fragmenta aliqua nobis tradit Waddingus [Annal. tom. XI, pag. 104. Cfr Baluzii. Miscell. tom. II, pag. 595 et seqq. Edit. Luc. 1761.] , quæ monstrant quales essent sæculo XV Fratricelli. Imprimis eis exprobrat Sanctus dissimulationes vestium, quibus se modo religiosos, modo sæculares mentiebantur. Ex vobis, inquit, aliqui incedunt tamquam eremitæ, aliqui tamquam Tertii Ordinis S. Francisci professores, uti modo incedebat Fr. Matthæus, vester episcopus, captus et detentus in curia Domini Nostri Papæ Nicolai V. Alii incedunt veluti sæculares cum pileis et caligis, cum lanceis equitantes; alii portant claves et merces viles ad vendendum, alii peregrinorum more domos penetrant simplicium et corda inhabitantium evertunt [Cfr bulla Joannis XXII ap. Wadding. Ann. tom. VI, pag. 289.] . Exponit dein, quomodo arctissimam paupertatem mentientes, aliorum tamen opulentiæ inhiarent. Quum ante annos viginti quatuor prædicarem in castris Melioratæ et Massalii, et diruta fuissent propter vestrum scelus, inveni, quod ad petionem vestram, Gulielmus, nobilis castri Melioratæ, qui se gerebat pro imperatore christianorum, et dominus Raynaldus hæreticus, sacerdos sæcularis, qui se gerebat pro Papa, habebant triginta duo centenaria ducatorum ad requisitionem horum Fratricellorum. Et dum Braccius de Montone prædaretur Recinetenses, prædictus Gulielmus emit ex illa præda quingentos boves. Quum autem porrigeret pecunias: Hæ sunt, ait, pauperculorum fratrum S. Francisci; putans et sperans ex pietate et commiseratione pretium condonaturum. At, inquit Braccius, propterea accipiam, ut pauperes faciam, qui nihil debent possidere et summam nobis venditant paupertatem. Multas enim pecunias exportabant e Tuscia, corradentes viduas et mulierculas: et quamvis aliis deprædicent caritatem et pecuniæ contemptum, per viginti quatuor annos, quibus ipsis prædico et adversor, non inveni quod eorum sutores par calceorum donaverint, neque reliqui artifices quidpiam alieui pauperi pro Dei amore erogaverint.

[178] [præsertim per Italiam propagatam.] Schisma ab Ecclesia Romana eisdem exprobrat hisce verbis: Quum sanctissimus Dominus Noster Papa Nicolaus V anno MCCCCXLIX de mense Novembri misisset venerabilem patrem Fr. Joannem de Capistrano et me, ut reduceremus illa castra hæretica Majoreti sive Melioratæ, Massalii, Podii et Meruli ad gremium Ecclesiæ, uti reduximus; postquam abjuraverunt in manibus nostris, invenimus hos stultos et insanos characteres, fusos in campana castri Majoreti: “Anno Domini MCCCXIX, tempore fratris Gabrielis, episcopi Philadelphiæ, pastoris universalis, Fratrumque Minorum ministri generalis. Christus, Maria, Franciscus.” Papa vester hoc se vocabat nomine pastorem Philadelphiæ ecclesiæ, quam vocabatis universalem et ultimam ecclesiam christianorum. De Fratricellorum vitiis hæc subdit: Testor coram Deo veritatem, quam multa inquisitione tot annorum contra vestros sectatores comprobavi, ingentem in vobis vitiorum reperiri colluviem, atque in villis et oppidis, dum homines versantur in agris colendis, uxoribus et filiabus corum vestros operari horribilia. Ad hæc adjiciebant alia scelera: Prædicatores, inquit, qui in vos invehuntur, continuo procuratis e medio tollere. Quingentos ducatos misistis quibusdam, ut interficerent Fr. Joannem de Capistrano; et ducentos alios, ut me trucidarent in Majorata, quorum unus hæc revelavit Fr. Joanni de Esculo, meo confessario: alios centum quinquaginta aureos dedistis cuidam de S. Natolia, ut me occideret, dum prædicarem in urbe Reatina; et pœnitentia ductus venit Fabrianum, et habuit absolutionem a D. Cardinale Firmano, summo pœnitentiario et a me. Profecto peculiari providentia frequenter liberavit me Deus e manibus satellitum vestrorum. Similes doctrinæ etiam alias regiones inficiebant: in Miscellaneis Baluzii legimus processum, instructum adversus Gulielmum de Hildenissem et Ægidium Cantoris a Cardinale Petro de Alliaco, episcopo Cameracensi, anno 1411 [Miscell. Bal. tom. II, pag. 289. Edit. Luc. 1761.] , in quo iidem errores occurrunt, grassantes præsertim in villa, ut dicitur, Bruxellensi.

[179] [quæ horrendos] Qui vero hæc monumenta aliaque percurrit, mirabitur forsan, tanta severitate cum Fratricellis, ejusdemque doctrinæ consortibus actum fuisse, ut igne et ferro extirpandi æstimarentur, adhiberenturque monachi, præsertim Fratres Minores, ad sectam exscindendam. Sed, quoniam Fratricelli se passim Fratres Minores mentiebantur cum universi Ordinis infamia, facile intelligitur, Minorum præsertim interfuisse, perniciosissimam sectam delere: qui dein perpenderit doctrinas, in plebem sparsas, facile perspiciet, rem publicam civilem non minus quam ecclesiasticam hæreticorum istorum placitis convelli, eaque præsertim ad actionem spectare. Unde fiebat, ut ipsa societatis humanæ fundamenta non labefactarentur modo, sed penitus destruentur. Etenim quæ docebant Fratricelli, quæque ipsi ab anterioribus hæreticis accepta, posteris tradebant, exhibent systema quod hodie Socialismum et Communismum vocamus, nova quidem nomina, sed errores antiqui. Compendium doctrinæ Fratricellorum describit nobis Thomas Cataneus, S. Joannis Capistrani biographus, iisque coloribus descriptionem suam adumbrat, ut quis scriptorem recentissimum legere sibi videatur, quum tamen jam anno 1691 typis excusus fuerit liber. Ex italico idiomate latina reddimus, quantum possumus, accuratissime ejus verba [Vita ital. pag. 40.]

[180] [spargebat] Sæculo XIII ad finem vergente, Hermannus quidem, incertæ patriæ, vulgo Italus appellatus, pauper, sed amicus deliciarum, quæ vix regem decerent, statuit reliquam vitam intra sterilis inanisque desiderii limites non circumscribere, sed omni industria et arte ad hoc, quod sors negaverat, eluctari. Trutinatis libratisque æqua lance variis consiliis, intellexit aliud in rerum suarum conditione non superesse remedium, quam dissimulationem et hypocrisim, quæ imbellium solet esse instrumentum, licet quandoque a potentioribus adhibitum, quando aut viribus deficiunt aut timent infamiam. Inter varias dissimulandi artes eam maluit, quæ omnium esset investigatu et detectu difficillima, nempe quæ esset veritati et bonitati quam simillima. Assumpto igitur pœnitentis austero habitu, cum duobus hominum generibus amicitiam contraxit, cum scelestis et simplicibus, his obnoxiis, illis amicis deceptioni. Ac attente perpendens istorum hominum, tam inter se discrepantium conditionem, inter utrosque quamdam necessitudinis vinculum detexit. Etenim sceleratis dicebat, illos fore damnandos non quidem propter opera, sed propter fidem; nam actus sensuum, quos vulgus, politica magis quam catholica lege territum, fornicationes et adulteria appellabat, non esse peccata, nisi credantur peccata. Quod autem istiusmodi facinora mala non essent, sectatoribus suis persuadebat, docendo hæc esse opera undequaque conformia primario præcepto Dei imposito non solum hominibus sed omnibus creaturis, adeoque necessario, quod tollere non poterat alia quæcumque lex abrogatoria aut restrictiva: id porro præceptum erat. “Crescite et multiplicamini.” Hæc lex insculpta est omni creaturæ, quæ fœcundatur amore mutuo ad perpetuandam speciem suam. Matrimonium autem, prout inter legum angustias circumscribitur, nihil aliud est, quam summa quædam tyrannis, usu hactenus tolerabilis, sed ratione carens, a regibus et potentioribus inducta, ut, exclusis pauperibus, filii sui soli habeant bonorum suorum heredes.

[181] [circa ipsa humanæ societatis] Sed immane est scelus, terram, datam omnibus Adæ filiis, quosdam sibi usurpare, expulsis aliis et natura æqualibus et ingenio præstantioribus. Cur igitur dominium electione non eliminetur? Et postquam aliquandiu unus bona tenuerit, cur alteri eadem non conferantur, ut tali ratione successu temporis terrena substantia, quasi per omnium manus translata, omnes fruantur? Justitia omnibus sanctius servaretur, unoquoque prævidente se olim forsan judicandum fore ab eo, cui injuriam intulerit. Quod si matrimonium ad hoc institutum fuit, ut in una familia persisteret dominatio tyrannica; igitur est contrarium legi naturæ, nec minus proin contraria est bonorum proprietas. Si terra est omnibus commune bonum, cujus omnes debent esse participes: cur non est communitas virorum et mulierum? Nam magis, Deus Creator, coaptavit viro mulierem, et mulieri virum, quam terram alterutri sexui. Si vero omnes rei vilis, qualis est terra, domini simus, nec quisquam rationaliter dicere potest, hic ager meus est, quomodo id umquam vel vir de muliere, vel de viro mulier dicere poterit? Manifestum igitur est fornicationes, adulteria et his similia non esse peccata. Qua porro ratione et ipsi credunt, ac credendo ipsi se suo errore reos constituunt coram Deo; unde pœnas æternas incurrunt, et conscientiæ torquentur stimulis, quibus amarescunt licitæ cæterum voluptates. Pergerent itaque in suo vivendi modo, sed a dubiis caverent sibi, obdurarent animos contra omnes conscientiæ stimulos per veram fidem in Deum, qui aliquando illos illuminabit et in summa mentis quiete constituet.

[182] [fundamenta] Monebat insuper Hermannus suos sequaces, ne turbarentur ex iis, quæ videbant et audiebant in contrarium. Imprimis enim nobiles et divites loquebantur pro filiis suis, quibus pecunias corradunt et prædia prædiis cumulant: dein multi sunt timentes Deum, qui clam faciunt, quod possunt et quantum leges civiles sinunt, ut legem divinam adimpleant et perveniant ad auream libertatem mentis et corporis, de quo hactenus locutus fuerat. Post voce lacrymabili et sono, ut ita dicam, ascetico, dicebat sperare se numerum magnum piorum hominum conscripturum, unde tandem vera Ecclesia Dei fieret visibilis super terra, quæ hactenus præ timore persecutionum delituerat: se multoties divinum efflagitasse lumen, et nunc demum sibi inesse fixum ratumque consilium, ut, brachio Moysis armatus, populum electum servituti tot Pharaonum eriperet. Hæc summatim docebat sceleratos scelestus ille, suisque comprobabat exemplis, ac simplicioribus etiam insinuabat: ita ut tam facinorosi quam rudes unam eamdemque ex istiusmodi doctrina deducerent consequentiam, nempe, sub lege euangelica omnia debere esse communia, sicut in Ecclesia nascente possessiones et bona in communi erant posita. Dein nascebantur consequentiæ variæ secundum personarum conditionem. Nam facinorosi concludebant: ergo porro facere possumus, quod fecimus hactenus: Simpliciores vero: ergo fieri potest, quod hactenus factum non est.

[183] [errores.] Quia tamen difficulter recipiebatur doctrina, tam opposita veritati, nec Hermani auditores, quantumcumque diceret, ut vera et opere complenda tam subito caperent, astute subnectebat bonorum communitatem novam esse non re, sed nomine: nempe aliud nihil esse quam doctrinam Christi et Apostolorum circa paupertatem euangelicam; et multiplici discursu astute exaggerebat perfectionem novæ legis, quatenus in sola renuntiatione omnimodi dominii et proprietatis consisteret: unde sponte sua enascebatur doctrina de communitate omnium rerum. Reliquum erat, ut abstergeret etiam a suorum animis timorem legum civilium et principum: quapropter pro more omnium hæreticorum, qui excusso Ecclesiæ jugo, potestates terrenas proculcant, docebat inter Christianos nomen potestatis politicæ, sive rex sit sive respublica, esse fœtum gentilismi, sub quo unus multis dominabatur, et fidei christianæ miserabilem futuram sortem, quamdiu istiusmodi abusus et corruptela vigerent. Sed concludebat, nunc advenisse tempus, ut paupertas euangelica, qualis a Deo tradita est, classicum sonet et sibi milites conscribat omnes nationes orbis: consilium quidem istud suas passurum esse in principio difficultates: sed posteaquam gentes veritatem percepissent, gustassentque auream libertatem fruendi rebus omnibus, facili negotio rem bene eventuram. Interea tamen silentio premerent ista divina dogmata, ne divulgata periculum crearent ecclesiæ jamjam parturienti: Deumque brevi occasionem præbiturum prodeundi in publicum et in acie aperta canendæ victoriæ: facerent interim secreto, quod ab omnibus publice fieri optarent.

[184] [una cum S. Jacobo de Marchia] Ab anno igitur 1297, ut habet citatus hactenus Cataneus [Vit. ital. pag. 44.] , serpserat fœda pestis, quando Martinus V, certior factus, Fratricellos in Piceno delitescere suaque falsa dogmata spargere, jussit, ut SS. Joannes Capistranus et Jacobus de Marchia in istiusmodi hæreticos inquirerent, eorumque sectam exstirparent. Apostolica, inquit [Wadding. Ann. tom. X, pag. 101.] , sedes vigilantissime attendere debet, ne lupus rapax mille artes nocendi habens, innocuas oves, quas decipere exquisitis fallaciis continue molitur, ad puteum perditionis adducat; sed deviæ ad gregem dominicum redeuntes, viam veritatis agnoscant. Quum itaque, sicut fide digna relatione plurimorum nobis displicenter innotuit, in plerisque mundi partibus quædam secta hæreticorum, nefandi scilicet Fratricelli, “della opinione” vulgariter nuncupati, operante satore zizaniæ, proh dolor! eruperit, pestiferum virus evomens, simplices animas suis tendiculis et palliatis coloribus, sub prætextu simulatæ sanctitatis, illaqueando decepit, illas æterno satagens igni transmittere consumendas: nos huic veneno hæresis nefariæ et labi pestiferæ, quod exstingui supremis affectibus anhelamus, salubri remedio occurrere cupientes, et ne hujusmodi morbus inficiens excrescat ulterius, sed, cooperante Domino, radicitus passim evellatur, salubriter providere volentes, ac sperantes, quod tu (Joannes Capistrane), quem, ut accepimus testimoniis fide dignis, constantia fidei, religionis zelo, vitæ munditia et aliis multiplicum virtutum meritis Altissimus insignivit, per tuæ prudentiæ et sollicitudinis studium, labem hujusmodi exstirpare et orthodoxæ fidei fructuosos palmites transplantare conaberis. Facultatem dein amplissimam inquisitoris concedit, ita ut procedere possit non solum contra singulares personas cujuscumque dignitatis, gradus, ordinis, conditionis vel præeminentiæ, sed etiam contra universitates, communitates et municipia in quibuscumque Italiæ partibus; quibus concessionibus addit potestatem subdelegandi viros idoneos et subdelegatos revocandi. Data est bulla VI kal. Junii, pontificatus anno IX, seu vulgari 1426.

[185] [institutus S. Capistranus quæsitor] Paulo tardius, id est, V id. Octobris similes litteras dedit Pontifex ad S. Jacobum de Marchia; sed subdelegandi potestas restricta fuit, ut solum quatuor socios, atque hos ex Ordine Minorum assumendos, subdelegare potuerit, quin facultas ei data fuerit eosdem revocandi [Ibid. pag. 103.] . Ex quibus conjicere licet S. Capistranum præcipuum fuisse contra Fratricellos inquisitorem: præsertim quum S. Jacobi ministerium maxime ad prædicationem et absolutionem redeuntium ad veram fidem spectaret. Aliquo post tempore, scilicet anno 1430, Jordanus, Albanensis et Antonius Portuensis, ambo episcopi Cardinales, commissarii Pontificis contra omne genus hæreticorum, auctoritatem suam Sancto nostro communicaverunt, qua fultus multa præstitit ad exstirpationem hæresium, tunc grassantium [Ibid. pag. 166.] . Cardinales, recensita imprimis bulla Martini V supra allata, facultatem concedunt inquirendi, præter Fratricellos, contra hæreticos et alios a fide catholica devios quoquo modo, idque non solum in Romana, Marchiæ Anconitanæ et ducatus Spoletani provinciis, sed etiam per quaslibet alias mundi partes et climata, ubicumque tales esse et morari cognoverit. Missionem contra Fratricellos renovarunt subsequentes Pontifices, usque ad Calixtum III, sub quo diem suum obiit S. Capistranus: Eugenius quidem IV anno 1432 kal. Martii [Ibid. pag. 191.] , Nicolaus V anno 1447, V non. Julii [Ibid. tom. XI, pag. 280.] , Martini prædecessoris sui litteras confirmarunt. Non ita liquide constat de Calixto III, qui, recenter ad pontificatum assumptus, petente ipso Capistrano renovari sibi litteras Nicolai V, quæ visæ sunt magis utiles et necessariæ ad divinum cultum [Ibid. tom. XII, pag. 250.] , concessit ad triennium facultates amplissimas absolvendi a peccatis quibusdam enorminibus et privilegium occupandi viginti conventus in partibus Austriæ, Bohemiæ et Moraviæ [Ibid. pag. 251.] . Cæterum nullo verbo attingit officium inquisitoris; unde satis dubium videretur, Sanctum sub Calixto Papa hoc exercuisse. Verum hujus ministerii, sub dicto Calixto obiti, testem habemus luculentissimum, Christophorum de Varisio, qui num. 35 dicit: Videntes summi Pontifices, Martinus V, Eugenius IV, Nicolaus V et Calixtus III, ipsum tam ferventer et diligenter in causa fidei agere et hæreticos exstirpare, in toto orbe generalem hæreticorum inquisitorem constituerunt, et privilegiis, ad hujusmodi officium necessariis, munierunt.

[186] [maxima ex parte exstinguit.] Porro quam strenue ac fructuose S. Capistranus omnes officii gravissimi partes sustineret, explicat laudatus Christophorus numero mox citato: Agebat, inquit, solers injunctum sibi officium: et licet omnes hæreses summopere insequeretur, tres tamen, principaliter suis temporibus invalescentes, scilicet hæresim Fratricellorum de opinione, hæresim Bohemorum et hæresim Græcorum insecutus est. Fuerunt tempore Joannis XXII, dum persequi videretur Ordinem FF. Minorum, quasdam contra illum constitutiones faciendo, et decretalem, “Exiit, qui seminat” [C. 3 de verb. signif. in 6 (v. 12).] , in libro 6 Decretalium positam, in aliquibus dictis revocando, necnon altissimæ paupertati, ut eis videbatur, derogando, quidam Fratres, qui ab Ecclesia recesserunt, dicentes, Joannem Papam, hæreticum esse, et ideo privatum esse papatu; et cœperunt alios multos ad hanc opinionem inducere et aliqua loca subterranea fabricare… Hos, inquam, Fratricellos valide persecutus est: ubicumque noverat, eos moram trahere, illuc festinus properabat. Multa eorum loca, in quibus habitabant, destruxit, multos effugavit, multos ad veritatem fidei convertit, et multi obstinati, qui converti noluerunt, igne cremati sunt. Et licet aliqui potentes hac hæresi tenerentur, nulli tamen parcebat. Unde circa Romam, magnam quamdam dominam, quæ erat de domo Columna, quæ domus potentissima est, sine timore carceravit, et ad revocandos errores suos coegit. Propter hoc erant et inimicissimi, et modos omnes, quibus possent eum morti tradere, perquirebant; sed semper ei Dominus, pro cujus veritate pugnabat, astitit, nec eum in aliquo offendi permisit. Quadam vice, dum per quemdam solitarium locum ambulare deberet, intelligentes hoc hæretici, insidias ei paraverunt. Quod ignorans servus Dei, forte ut ei liberius orare liceret, per longum spatium socios præcedebat. Conspicientes hæretici ipsum solum ambulantem, nec tamen quis esset, cognoscentes, ad eum accedunt, et ubi sit Fr. Joannes de Capistrano, furiose perquirunt. Ad quam vocem prima facie territus, postea in Domino plenam fiduciam habens, eligens magis mori quam mentiri, alta voce, exemplo Christi: Ego sum, respondit. Cujus virtute ipsi insidiatores adeo fuerunt attoniti, quod nihil contra eum facere potuerunt. Interim venerunt socii, qui retro manserant; et ligantes eos ad civitatem proximam deduxerunt, ubi debitas pro malis pœnas persolverunt. Non cessavit ergo hanc pestiferam sectam persequi, quousque pauci ex eis remanserunt. Atque hi ipsi paucis post annis sub Paulo II ad unitatem Ecclesiæ redierunt [Raynaldi Ann. Ecc. ad an. 1467. § XV et Moroni. Dizion. ar. Di Erudiz. V°. Fratricelli. tom. XXVII, pag. 234.] .

§ XVI. In variis civitatibus Germaniæ prædicatoris munus obit Sanctus Joannes.

[Prædicat S. Capistranus] Jam anno 1442 Antonius de Rotehan, episcopus Bambergensis, S. Joannem de Capistrano invitaverat, ut commissum sibi populum verbo salutis erudiret. Ut vero diœcesanos spe lucri spiritualis alliceret, indulgentiam XL dierum auditoribus proposuit, litteris datis feria IV post Divisionem Apostolorum, seu post XV Julii, quo celebratur: atque adeo epistola scripta fuit die XXII Julii, quum ipsa Divisio Apostolorum, illo anno, littera dominicali D signato, in feriam IV incideret. Litteræ autem sunt sequentis tenoris [Wadding. Ann. tom. XI, pag. 162.] : Antonius, Dei et apostolicæ Sedis gratia episcopus Bambergensis. Pridem accepimus, qualiter venerabilis in Christo et religiosus Fr. Joannes de Capistrano, Ordinis FF. Minorum, perillustraturus sit civitatem et diœcesim nostras Bambergenses, ibique verbum Dei seminare proponat. Cupientes igitur ut, Christi fideles tanto libentius, causa devotionis, ad eumdem confluant, quanto se dono cœlestis gratiæ uberius conspexerint refectos; omnibus christiani nominis subditis nostris, vere pœnitentibus et confessis, qui sermonibus seu prædicationibus ipsius fratris ac Missis ejusdem interfuerint in civitate et diœcesi nostris, de Omnipotentis Dei misericordia, ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, nec non Sanctorum Kiliani et Georgii Martyrum, Henrici Confessoris, et Radegondis * Virginis, Ecclesiæ nostræ Bambergensis patronorum, auctoritate et meritis confisi, pro qualibet vice, auctoritate nostra ordinaria, quadraginta dies indulgentiarum, de injunctis sibi pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus. In quorum testimonium præmissorum, sigillum nostrum præsentibus est appensum. Datum Bambergæ, fer. IV post Divisionem Apostolorum, anno 1442.

[188] [Bambergæ;] Joannes Bapt. Barberius in Vita S. Capistrani, italice edita [Pag. 72.] , supponit Sanctum tunc Bambergæ prædicasse, quando instituta per provincias Ultramontanas visitatione, reditum in Italiam parabat. Sed videntur hæc cum chronotaxi non satis cohærere. Nam, mense Julio, in finem vergente, expectabatur Capistranus Bambergæ, ut fidem faciunt litteræ Antonii episcopi mox citatæ; ast primum initio Septembris Albertus Sartianensis, vicarius generalis, ad provincias Turoniæ, Franciæ, Burgundiæ, Angliæ et Hiberniæ visitatorem destinavit S. Joannem [Ibid. pag. 159.] : qui quidem, si post istiusmodi visitationes, plurium saltem mensium moram necessario requirentes, Bambergam prædicaturus venerit, non intelligitur, qua ratione Antonius episcopus tot mensibus adventum sancti viri prævenerit, et quidem cum periculo oblivionis in populo suo. Quapropter, deficientibus documentis certis, censemus, S. Capistranum primum adiisse Bambergam, antequam se ad visitandas provincias Ultramontanas accinxerit: tali modo recte Antonius episcopus populum suum media fere æstate anni 1442 convocavit, et Albertus Sartianensis litteras visitationis ipsis kalendis Septembris ejusdem anni dedit, quas dein Eugenius IV confirmavit et ampliavit kalendis Decembris dicti anni 1442 [Ibid. pag. 160.] . Atque adeo Bambergensis prædicatio visitationem provinciarum Ultramontanarum præcessisse videtur. Æmilianus Ussermann in sua Historia episcopatus Bambergensis dicit [Episcopat. Bamberg. pag. 201.] , se in enarrandis gestis Antonii parcum esse debere, ob defectum documentorum, quæ partim Bohemici et rusticorum tumultus, partim vorax flammæ pessumdedere. Operæ pretium tamen fuisset, S. Capistrani prædicationem, instante episcopo factam, exhibere, tamquam indicium curæ spiritualis, quam populo suo impendebat Antonius.

[189] [Burgundiæ ducem adit:] Eodem circiter tempore, anno seu 1442 seu 1443 sanctus vir colloquium habuit cum Philippo Bono, Burgundiæ duce, ut retineret eum in obedientia Eugenii IV (cfr supra num. 77). Tanta vero erat S. Capistrani fama, ut Philippi conjux, quam tertiis nuptiis duxerat, Isabella Portugalliæ, placari, inquit Waddingus [Annal. tom. XI, pag. 97.] , non potuerit, nisi magnis itineribus accederet, aspectu consolaretur et infantulo filio bene precaretur. Non constat nobis, quo loco S. Joannes Philippum ducem convenerit, utrum in Italia, an in Gallia; unde conjicere non licet, quis locus designandus sit colloquio ejus cum Isabella Portugalliæ: si tamen in Burgundia occurrit Philippo duci Capistranus, vix mihi dubium, quin in Belgium usque, magnis nempe itineribus, prosecutus fuerit Isabellam; cujus dein filio bene precatus est, nempe Carolo, dicto dein Audaci, qui ex Isabella natus erat die X Novembris 1433 [Anselm. Hist. Général. de la mais. de France, tom. I. pag. 245.] ; adeoque tunc novennis aut decennis erat. Fatendum tamen est, hanc chronotaxin non undecumque firmari: nam quum Basileenses patres die XXV Junii 1439 deposuissent Papam Eugenium IV, eique Amedeum, Sabaudiæ ducem, sub nomine Felicis V, confirmata ejus electione die XVII Novembris ejusdem anni, substituissent [Labbe, tom. XII Conc. col. 619 et 636.] , videretur Eugenius satis tarde Capistranum in Gallias ad præoccupandos schismaticos ablegasse. Verum Eugenius Papa jam ante tum epistolis tum legationibus egerat, ante hunc annum: et quum ex altera parte Sanctus noster anno primum 1442 in Gallias visitator sui Ordinis destinatus fuerit, hac usus occasione Eugenius videtur ad confirmandos principes et populos in obedientia erga Sedem apostolicam. Quapropter, licet incerti, Francicum iter in annum 1442 consignari malumus.

[190] [cum aliquot sociis in Austriam venit;] Tandem anno 1451 S. Joannes Capistranus Italiam reliquit non rediturus. Scilicet ut docet nos Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 78.] , Fridericus imperator (hujus nominis III), missis ad Pontificem Nicolaum legatis, de gravissimis imperii rebus acturis, oravit ad se mitti Joannem Capistranum, virum æque doctum ac sanctum, cujus fama longe lateque diffusa, magnam indidit spem, illius præsentia et consilio felicius posse terminari varias principum controversias, et facilius ejus doctrina ac sanctitate restituendam fidem orthodoxam Bohemis vicinisque provinciis, in quibus denuo magno impetu repullulabat hæresis perniciosa Hussitarum. Inter legatos potissimus Æneas Sylvius paulo ante a Tergestino ad Senensem episcopatum translatus, et postea ad cardinalatum ac summum pontificatum evectus, hoc a Pontifice, Alberto, Austriæ duce, cæsaris fratre auxiliante, impetravit sub hujus anni (1451) principio. Bzovius ad annum 1450 refert Sancti nostri iter Alemannicum, sed perperam: Christophorus a Varisio, Sancti biographus et itineris socius, qui singulorum dierum gesta per ordinem consignavit, dicit num. 115: Anno Domini MCCCCLI, post festum Paschæ recessit a civitate Venetiarum, in qua per Quadragesimam præcedentem prædicaverat cum patratione multorum prodigiorum. Assumpsit autem secum socios duodecim, septem scilicet sacerdotes et laicos quinque: nempe Gabrielem de Verona, postea Cardinalem, Hieronymum de Mediolano, Nicolaum de Fara, Petrum de Sopronio, Bernardum de Mutina, Valentinum de Tuscia, presbyteros; laicos autem, Bernardum de Neapoli, Paulum de Ferraria, Joannem de Camplo, Michaelem de Perusia, et Joannem de Austria. Hos quidem ipse Christophorus num. 116 enumerat. Waddingus a Christophoro aliquantum abludit [Ibid. pag. 80.] : omittit enim Valentinum de Tuscia, qui infirmitate impeditus, Italia excedere non potuit, ut refert Christophorus ipse septimus sacerdos. Sed fratribus laicis adjungit Waddingus Ambrosium Aquilanum [Ibid. l. c.] , quem si adnumeremus, jam S. Capistranus tredecim habuerit socios, non duodecim, ut expresse adnotat. Hunc vero Ambrosium præsentem fuisse morti S. Capistrani, scimus ex epistola Joannis Tagliacotii infra edenda [Ibid. pag. 394.] : unde paulo tardius advenerit in Germaniam Ambrosius Aquilanus.

[191] [ejusque adventum celebrat] Æneas Sylvius in Historia Friderici III imperatoris narrat [Kollar. Analect. Vindobon. tom. II, col. 176.] , cæsaris legatos, quum plurimorum vocibus commendatum (Capistranum) accepissent, quem virum doctum et apostolicæ vitæ sectatorem rumor asserebat, litteras Nicolai Pontificis ad eum impetrasse, quibus in Austriam illi iter mandatur: ibi ex arbitrio cæsaris monasteria Minorum aberrantia reformet, pacemque populis prædicet et viam vitæ in veritate doceat. Et paulo infra [Ibid. col. 177.] : Per idem tempus (1451) Johannes de Capistrano ex apostolica jussione Theutoniam ingressus est, ac per Carinthiam et Stiriam venit in Austriam. Cui sacerdotes et plebes cum Sanctorum Reliquiis obviarunt, eumque velut apostolicæ Sedis legatum, ut veritatis prædicatorem, ut magnum aliquem prophetam, ut Dei nuntium susceperunt, et quasi vel Petrus vel Paulus aut alius Apostolorum illac iter faceret, omnes accolæ montium descendere, Johanni occurrere, vestimentorum ejus fimbrias avide contingere, ægrotos et male habentes ante pedes ejus afferre; e quibus plerosque sanitati redditos rumor fuit. Moratus est autem in Nova Civitate (Wienerisch-Neustadt) diebus aliquot, viam Domini prædicans, mortalesque omnes ad pœnitentiam vocans. Interea magna miraculorum fama Viennam opplevit: advenisse Cæsaream (sic enim Novam Civitatem nonnulli vocitant) sanctum virum, Dei Apostolum, qui morbos pellat, qui viam Dei in veritate doceat, qui pecuniam spernat, honores fugiat, abstinentia vivat. Concurrunt tumultuantes ad cum plebes, nec se tamdiu victuras putant, donec visere hominem queant: majores natu et principes civitatis ad eum legantur, qui eum Viennam adducant. Timebant enim neve retro in Italiam cederet, vel in Ungariam alio itinere, posthabita Vienna, proficisceretur: quam rem sibi jacturæ magnæ probrique loco ducebant.

[192] [summis laudibus] Invitatus autem Johannes, Viennam petit. Tantus undique populi motus fit, tantus concursus, ut nulla capax multitudinis platea inveniatur. Quacumque transitus illi est, viri ac mulieres impetum faciunt, premere alter alterum, intueri virum, lacrymas lætitiæ devotionisque mittere, levare ad cœlum manus, benedicere venienti, laudare mittentem, tangere, osculari, qui prope sunt, vestimenta; veluti cœlo missum et Angelum Dei respicere. Apud Minores deinde sui Ordinis, non suæ vitæ Fratres (id est Conventuales) exceptus est. Ibi cibaria suisque comitibus publicitus ministrata sunt. Explicat dein Æneas vitæ modum, quem Sanctus in Germania tenuit: ast hunc jam supra num. 52 exposuimus, ut hic repeti necesse non sit. Dein subnectit laudatus scriptor [Ibid. col. 179.] : Sic homo quasi cœlestem vitam in terris agere, immaculatam, absque sorde, absque peccato: ausim dicere absque peccato, quamvis nonnulli gloriosum hominum jactatoremque sui, ex rumoribus accepisse mercedem dicerent, quibus placere magis, quam Deo, studeret. Sed sunt iniqui judices, qui non in melius, quæ occulta sunt, interpretantur; quando, quæ patent, omnia bona vident. Cur virum calumnientur, qui longam vitam in paupertate vixit? Qui multos annos docendo plebem absumpsit, in abstinentia, in laboribus, in humilitate perseverans, ac opera verbis æquans? Qui nihil hujus mundi appetivit, qui nulli fuit injurius, sed secundum hoc suis cultoribus ipse reliquit? Parva fuerit merces tantis laboribus laus humana. Stultus est, qui propter rumusculos hominum suum corpus affligit, suumque genium fraudat. Ego sanctum et justum hominem, qui calcavit avaritiam, libidinem subegit, honores sæculi fugit, qui contra injuriam atque iram patientiam objecit, qui fovendis pauperibus studiosum se præbuit, qui nullum superbiæ fomitem ostendit, sola fiducia futurorum teneri arbitror, retributionemque thesauri cœlestis exspectare, ac cum Paulo dicere [II Cor. I, 12]: “Gloria nostra hæc est testimonium conscientiæ nostræ, et de cætero reposita est mihi corona justitiæ, quam reddat mihi in illum diem justus judex.”

[193] [Æneas Sylvius, dein Pontifex Pius II;] Indicavit autem hoc perpetua hominis lætitia; quem nemo mœstum vidit, sed vultu semper eodem, ut de Socrate tradit antiquitas. Sciebat enim, mortali se culpa liberum, bonis se operibus intentum, exspectabat dissolvi et esse cum Christo. Quod si mundi gloriam quæreret, sciret se Deo non esse acceptum; videreturque sæpe tristior, conscientiæ stimulis actus. Nam qui laudes sectantur humanas, ex alieno pendentes arbitrio, sæpe decepti, mœrent: soli sunt servi Dei, qui perpetua quiete et animi tranquillitate fruuntur. Qualem esse Johannem, minime dubitaverim; quem pusillum corpore Viennæ vidimus, ætate senecta, annos, ut ipse ajebat, quinque et sexaginta natum: siccum, aridum, exhaustum, sola cute, nervisque et ossibus compactum, lætum tamen et in labore fortem, sine intermissione singulis diebus prædicantem, altas atque profundas materias absolventem, doctis ac rudibus satisfacientem auribus, mentes demulcentem, ad fœdus, quo voluit, impellentem. Ad cujus sermonem dietim viginti et triginta hominum millia conveniebant: majorique ipsum attentione, quamvis non intelligerent, quam interpretem audiebant: quum mos esset totum sermonem latinis verbis pronuntiare, deinde locum interpretandi facere. At hic, postquam novum sui Ordinis cœnobium erexit, in Moraviam profectus est etc. Hæc eo lubentius ex Ænea Sylvio, coævo et teste oculato, adduximus, quo efficacius refutatur judicium ejusdem Æneæ ac-aliorum, vanæ gloriæ accusantium S. Capistranum, quia narrans victoriam ad Taurinum arcem partam, nullo verbo attigit Joannem Hunyadem, exercitus christiani ducem: unde non pauci, inter quos et laudatus Æneas Sylvius, deducebant, ideo Capistranum tacuisse de Hunyade, ut sibi soli victoriæ honorem adscriberet. Quod quidem judicium latius, quando de hac ipsa victoria scribemus, confutabimus.

[194] Quo vero tempore Nicolaus Papa S. Joannem de Capistrano in Germaniam ablegabat, maximæ imminebant populo christiano calamitates, [turbata bellis republica christiana,] infligendæ per Turcas Mahumetanos, qui christianæ religioni ruinam minabantur. Hoc ipso anno 1451 Mahumetes II, defuncto Amurathe patre, gladium internecionis accinxerat, nihilque minus intendebat, quam ut in primario templo S. Petri ad Vaticanum equile, ut dictitabat, constitueret suum et caballi sui præsepe in summo templi altari invenirent. Jam proximus CPolitanam urbem appetebat. Excitus tantis periculis Nicolaus Papa, principes christianos convocare satagebat, ut, unitis viribus, communique consilio, tantam cladem a christianitate averterent, et perfidum hostem in extremas oras agerent. Sed sapientissimo consilio obstabant imprimis continuata bella tum principum inter se, tum populorum adversus principes: unde accidebat, ut inermes quodammodo populi facilem se prædam hosti potentissimo offerrent. Certabant tunc quidem in Aquitania Angli cum Gallis, in Anglia Scoti cum Anglis, dux Burgundiæ cum Gandavensibus in Belgio. Tantus ab iis fusus est christianus sanguis, ut qui in his præliis cæsi sunt, Turcicum imperii evertere potuissent; nam in uno prælio ad Gaveram viginti millia et eo amplius Gandavensium cæsa sunt [Raynald. Continuat. Baronii ad an. 1453 § I.] . Neque pacatius se res in Germania, Turcis proxima, habebant; in Austria optimates plurimi a Frederico III dissidebant [Chron. Matth. Dôring. apud. Mencken. tom. III, col. 18.] ; Hungari et Bohemi Ladislaum regem suum, infantem vix duodennem, repetebant, bellumque, nisi traderetur, imperatori intentabant [Hist. Fred. III, ap. Kollar. Analect. Vindob. tom. II, col. 185 et 206.] . Ex quibus omnibus facile intelligitur, cur Nicolaus Pontifex, ut Turcicum jugum a populo christiano averteret, conciliare principes et populos inter se sategerit, virumque sibi elegerit, qui, verbo et opere potens, intricatas controversias componere valeret. Diximus enim supra num. 190 duplicem fuisse concreditam S. Joanni Capistrano missionem, scilicet terminandi varias principum controversias et devios ad unitatem catholicam reducendi: priorem quidem procurationem maxime per Germaniam exsecutus est; posteriorem autem in Moravia et Bohemia, Hussitarum erroribus infectis.

[195] [in variis civitatibus verbum Dei annuntiat.] Primaria tamen S. Capistrani cura erat, resarcire damna, quæ per hæresim passa erat fides catholica: quapropter in Bohemiam, Hussitarum quasi arcem, festinare cogitabat. Sed viris Bohemiæ principalibus ingressum Sancti impedientibus, circuivit magnam Germaniæ partem et in plurimis civitatibus pro more suo verbum Dei prædicavit. Circuivit, ait Chronicum Magdeburgense subæquale apud Meibomium [Rer. German. tom. II, pag. 362.] , per terram (Germanicam), quia non potuit habere salvum conductum ad Bohemiam, et fuit Erfordt, Nuenborg, Hallis; et in Magdeburgo venit in octava S. Francisci et solenniter introductus ab archiepiscopo et toto clero et populo, et prædicavit in Novo Foro in latino, interprete vulgarizante ad populum: et fecit comburi aleas publice et multa alia vanitatis instrumenta et illicitos ornatus mulierum et recessit dominica ante Galli (XVI Octobris) versus Cerbest (Zerbst) Wittemberg, Leipzig, Meissen, Camentz, Budissen, Gorlitz, Buslare et ubique prædicavit, et fuit concursus ubique populorum, et cum Reliquiis S. Bernardi (imo Bernardini) miracula fecit, eas super capita infirmorum ponendo, pauca tantum, et intravit Hungariam. Hisce civitatibus addit monachus Pirnensis, apud Menckenium [Scriptt. Rer. Germ. tom. II, col. 1518.] , Halberstadium et Augustam Vindelicorum. Similia referunt eorumdem temporum Chronica. Sed, hæresi Lutherana per Germaniam propagata, qui scripserunt hujus sectæ viri, non sine opprobrio de S. Capistrano mentionem injiciunt. Instar omnium sit Achilles Gassarus in Annalibus Augustanis apud eumdem Menckenium: Johannes Capistranus, minorita Italicus, ut versipellis ita confidentissimus, quum neque veteres Waldenses, neque novos Hussitas ad Romanæ Sedis gremium, inter cives nostros penitus posset abducere convertereque, ne nihil effecisse pœnitentia dignum videretur, vehicula picta, fritilla, alveolas, aleas, quarum mille quingentas fuisse constat, et chartas lusorias in episcopalis palatii arce, publico rogo, plus quam histrionica gravitate, combussit. Quæ jam de S. Capistrano diximus, quæque porro de rebus ejus gestis dicturi etiam sumus, satis monstrant, vanum solatium Sancto quærendum non fuisse, ut opera non pœnitenda, etiam extra Hussitarum reconciliationem, promeret: tum quia ipsorum Hussitarum multa millia ad unitatem redegit, tum quia gravissimam utrique reipublicæ perniciem inferebant lusus aleatorii, quorum proinde exstirpatione consulebat S. Capistranus honori, integritati et fortunæ familiarum. Satius igitur facturos nos esse, arbitramus, edendo hic loci epistolam Nicolai de Fara, qua agendi rationem magistri sui, Capistrani, mira simplicitate exponit: eamdem ex Waddingo § sequenti damus [Annal. tom. XII, pag. 84 et seqq.] .

[Annotatum]

* Kunegundis, sponsæ S. Henrici.

§ XVII. Iter Germanicum describit fr. Nicolaus de Fara, testis oculatus; discutiuntur adversus Sanctum quorumdam dicteria.

[Iter Germanicum descripturus] Reverendis in Christo Patribus, fr. Ludovico de Senis, vicario, guardianis cæterisque fratribus provinciæ Tusciæ, fr. Nicolaus de Fara de Capistrano, Minorum minimus, salutem plurimam dicit in Domino. Si valetis, bene est, nos omnes valemus. Jubet ipsa vestra singularis benevolentia, colendissimi Patres, ut pro meo officio certiores vos efficere debeam de rebus magnis, stupendis et admirandis, quas excelsus Deus noster quotidie per sanctum seniorem nostrum operatur; ut cognoscatis, quam ipse optimus Deus dives sit in omnes, quam misericors, pius et clemens, quam liberalissimus et munificentissimus maximorum munerum largitor novissime diebus istis inveniatur, non solum apud Italos, sed etiam apud Alemannos, Moldavos, Boemos et Hungaros; quam ut nostram imprimis, ac omnem christianam religionem inexplicabilibus miraculis, signis et prodigiis ornet, decoret et illustret. Id enim, etsi libenter facio pro communi omnium lætitia, tamen quia rem grandem et perdifficilem aggredi videor, non possum non vereri; imo, ut verum fatear, incredibiliter erubesco, tantam rei majestatem nuda et exili oratione complecti. Quippe hujusce rei tanta est magnitudo, ut illa quidem non litteras, sed libellum permagnum requirere videatur. Quod quum frequenter ipse mente revolvo, magis magisque molestia afficior, et præsertim quum id nulla verborum dignitate, nulloque eloquentiæ splendore a me posse tractari facile censeam: quandoquidem nulla prorsus est in me dicendi facultas, neque otium, quod rei magnitudo postulat, præstatur. Verumtamen quum eruditissimos viros, extemporarie dicentes, sæpenumero longe ab ornatu verborum sententiarumque evagari viderim, harum litterarum inscientiam minus moleste fero, meamque in dicendo rusticitatem, otium, quod non datur, et ipsa rei magnitudo non parum excusabit.

[197] [Nicolaus, excusat ruditatem suam;] Sed quid verbis insisto multis? Indigetne hoc tam magnificum, tam excellens, tamque illustre opus verborum pompa, orationis adjumentis? Quum illud non humanitus, sed divinitus fuisse profectum nemo dubitet: nam profecto tanta est ejus munificentia et gloria, ut si etiam nudo eloquio explicetur, semper et a præsentibus et posteris ejus sit colenda venerandaque memoria; tunc enim res gesta perpolitis verbis adornari solet, quando per se ipsa parva est. Mihi autem offertur dicendi campus non modo ornatissimus, sed amplissimus, ita ut difficilius sit, rem omnem veram exprimere, quam ad ornandam orationem meam aliquid ficti addere, quo uberior, luculentior, illustriorque videatur. Et ne sermo protrahatur, de re ipsa dicere incipiam. Non vereor, optimi Patres, si omnia magnifica gesta ex decessu Venetiarum usque ad ingressum Alemanniæ vobis enarrare voluero, longiorem me esse sermonem habiturum; sed quum illis plenas jam vos habere aures persuadeam, non ad illa, sed ad ea, quæ in Alemannia acta sunt, meum sermonem convertam.

[198] [dein exponit, quo jubilo] Proficiscentibus nobis, Reverendi Patres, ad has Alemanniæ partes, ut quædam apostolica admonita absolveremus, quamprimum omnis populus commotus est, et tamquam a Spiritu Sancto inflammatus et edoctus, tanta cum honorificentia sanctum seniorem nostrum amplexus est, ut vel nullos vel paucos, ex Italia in hanc patriam ingressos, majori honore aut triumpho susceptos fuisse, omnium sit sententia. Magnificavit enim illum Dominus Deus noster apud Alemannos, Moldavos, Boemos, et Hungaros multis miraculis, signis et prodigiis; et ita magnificavit, ut jam non homo mortalis, sed tamquam cœlestis Angelus a cunctis summa cum veneratione habeatur, extollatur ac prædicetur. Currunt equidem omnes fere populi Alemannorum, Boemorum, Moldavorum et Hungarorum post eum; et tamquam amentes præ nimia devotione effecti, non modo ducentis et trecentis milliaribus remoti, sed etiam quadringentis, quingentis proficiscuntur. Occurrunt illi ornatissimæ processiones, cum crucibus, reliquiis, vexillis, luminaribus, suavissimisque hymnis et canticis; pulsantur campanæ et organa, ornantur viæ herbis et suavissimis floribus; et beatum se quisque putat, qui illius vestimenti fimbriam tangere et osculari potest. Quid dicam de confluentibus undique populis ad contemplandum ipsum communem patrem, tamquam cœleste oraculum: quum etiam nonnumquam centum millia, nonnumquam centum quinquaginta millia hominum conspiciamus; ut taceam sacratissimam illam diem Corporis Christi, qua creditur procul dubio hac in inclyta urbe Viennensi trecenta millia hominum fuisse? Intersunt etiam prædicationi nonnumquam sexaginta, nonnumquam octuaginta millia, nonnumquam centum millia: quamquam si omnes intelligere et audire possent, nullus inveniretur campus, qui illos capere posset præ hominum nimia frequentia et magnitudine. Quid de infirmorum multitudine dicam, quum aliquando tria millia, aliquando quatuor millia et quinque millia sint pariter exspectantes ab ipso Patre benedici, ac illius meritis et intercessione optimam valetudinem adipisci.

[199] [passim a toto populo] Clamant sæpenumero omnes ad Deum omnipotentem, invocant misericordiam et clementiam, implorant gratiam tam magnis, crebris infractisque vocibus, ut non modo tenera, sed etiam marmorea corda mollirentur. Provocant enim aliquando communem Patrem ad tam incredibilem planctum, ut præ nimia lacrymarum affluentia semivivus videatur. Quis istorum populorum summam devotionem et fidem explicare posset; quum omnis locus, apud quem moram trahimus, dies et noctes multitudine copiosa circumvalletur? Non equidem famem, non sitim, neque præ lecto frigidam timent habere humum: est enim eorum fides adeo magna, ut fateatur communis ipse Pater, se fidem numquam invenisse majorem. Audent etiam et mortuos deferre, ut cæteros, variis etiam infirmitatum generibus affectos, silentio prætermittam: non enim fervor et devotio decrescit, sed continue crescit et augmentatur. Numquam enim a tempore Apostolorum usque in hodiernam diem, tanta populorum commotio audita est. Hæc assertio non solum est mea, sed omnium illorum, qui longe sunt me doctiores, quorum scientiæ plurimum adhæreo, imo magnopere laudo et commendo. Sed quorsum pergo? Video, colendissimi Patres, longo me sermone deduci, si omnia gesta per seriem texere voluero. Verum quia nullum fere otium relinquitur, ad miraculorum pelagus accedamus, ut uberes fructus sancti senioris nostri, quam præstantes, quam divini sint, intelligamus. Tantum itaque loca, ubi miracula facta sunt, et miraculorum numerum explicemus.

[200] [præsertim propter miracula,] Relicta Italia, optimi Patres, summa cum gloria et Dei magnificentia, transeuntibusque nobis apud Pontiam, villam permagnam, in confinibus Italiæ sitam, quædam puella cæca visum, quidam mutus et surdus loquelam et auditum, quædam clauda gressus recuperavit. Sed qua laude prosequar, quæ gesta Villaci sunt, ubi ultra triginta miracula excellentissima facta fuisse duorum dierum numero nemo inficiatur? Ibi enim cæci vident, claudi ambulant, surdi audiunt, et muti loquuntur. Illud tamen memoria dignum est, quod quatuordecim in sedibus delati, contracti manibus et pedibus, immobilesque omnino per se domum propriis pedibus abierunt sani et incolumes, laudantes et magnificantes Deum. Quid de oppido domini episcopi Gurgiensis dicam, quum ibidem duodecim miracula gesta fuisse, nemo dubitet? Quid Frisacum, Judiburgam atque nonnulla oppida loquar, in quibus Dominus multa signa ostendit, quorum nullum scribere valuimus propter summam hominum frequentiam et festinum discessum? Nec minori laude commemoranda esse videntur sexaginta quatuor miracula, facta in Civitate Nova, octo dierum numero, ubi illustrissimum Romanorum regem invenimus.

[201] [in via et Viennæ] Præter hæc omnia, illud summa laude, gloria et magnificentia celebrandum est, quod viginti octo dierum numero, quibus usque nunc hic Viennæ fuimus, ducenta jam miracula fuisse gesta, nemo non vidit. Quid secundam feriam Pentecostes loquar, qua viginti infirmos sanos et incolumes abeuntes conspeximus, prædicante Patre Dominica Pentecostes? Eodem namque die, quum nullum miraculum apparuisset, his verbis communis Pater usus est: “Ecce totus ipse fessus sum, et nihil hodie factum.” Ego vero respondi: “Nulla te, Pater, teneat admiratio, voluit forte Dominus tuam patientiam experiri.” Omnes enim nos in summam admirationem veneramus, eo quod propter diei solemnitatem multa signa videre sperabamus, ille vero increpans incredulitatem nostram, sic ait: “O homines modicæ fidei, quid suspicamini? Crastina quidem die videbitis gloriam et magnificentiam magni Dei: non dubitetis.” O vox aurea! O verbum propheticum, non humana conjectura, sed cœlitus profectum! Die autem sequenti, ut prædixi, viginti miracula, ut ipse nobis prædixerat, nostris oculis vidimus, et nostris manibus contrectavimus. Quotidie nova miracula videmus: jam unum libellum confeci ex miraculis gestis. Tota Hungaria usque ad fines Turcarum commota est, ut taceam omnem Alemanniam, Boemiam et Moldaviam; est enim hujuscemodi commotio, res inaudita. Tantus est fœtor, ut nisi a vento opprimeretur, qui continue hac in urbe regnat, ut facile mihi persuadeam, hanc inclytam urbem non potuisse epidimiam vitare, sed a continuo vento omnis fœtor expellitur. Numerus infirmorum est jam inenarrabilis, qui undique confluunt, ac si ad jubileum proficiscerentur. Ducenta enim miracula facta esse non parum est in viginti octo dierum spatio hic Viennæ, et jam sunt trecenta viginti miracula, quæ in Alemannia nostris manibus annotavimus: ut taceam multa, quæ scribere nequivimus.

[202] [patrata,] Silendum nequaquam videtur, quid Deus operatus fuerit ad confirmationem istorum miraculorum hisce diebus. Quidam baro, quum nullo pacto hæc miracula vere esse, credere vellet, convertit se ad canem suum cæcum, et ait: “Tunc credam miracula, quæ referuntur, quando iste meus canis visum assequetur.” O res mirabilis et stupenda! Subito, his verbis dictis, aperti sunt oculi canis, et ipse cæcus effectus est. Quidam etiam alius detractor et incredulus, quum contra ista miracula diceret, gravi morte correptus est. Quidam alius a cane est interfectus; quidam alius a curru oppressus, quum miracula ista repellere conarentur: ista enim sunt signa pergrandium rerum futurarum. Quid igitur magnificentius? Quid præstantius? Quid admirabilius? Quid divinius dici, audiri, intelligi, excogitarique posset? Magna et stupenda in Italia superiore tempore gesta fuisse, non inficior; sed si consideretur diligenter tam parvus dierum numerus, quibus hæc facta sunt, profecto istorum miraculorum magnitudo cæteris præstat; reportatque sibi nomen inclytum et gloriosum. Cantate itaque, Patres et Fratres mei colendissimi, canticum novum, cantate Domino omnis terra, jubilate et exultate, et cum Alemannis, Boemis, Moldavinis et Hungaris iterum atque iterum cantate et dicite: “Benedictus, qui venit in nomine Domini,” sicut ipsi dicunt, quum ei obviam veniunt et agite gratias immortales optimo Deo nostro, pro sancto seniori nostro imprimis, et pro omnibus ejus sociis incessanter orate.

[203] [excepit fuerint:] Et quia communis Pater divina revelatione est certificatus, ut versus Boemiam debeat proficisci ad exstirpandas illas scelestas hæreses, quibus plurimi sunt alligati: ea de re illuc cito nostros gressus dirigemus: dicit enim, nos præsto fore visuros mirabiliora et præstantiora, quam usque nunc acta sint. Decrevit namque numquam redire in Italiam, nisi ex præcepto sanctissimi Domini Papæ cogatur. Præterea volo vos certiores fieri de his, quæ in modum propheticum idem Pater noster protulit: “Si qui Fratrum per litteras apostolicas operam dederint, ut in Italiam redeam, judicium Dei non effugient, si tam magnum Dei honorem et animarum fructum impedierint.” Quare, optimi mei Patres, rogo vos magnopere, ut nullam operam penitus detis, ut ipse ad Italiam cogatur reverti. Construuntur insuper multæ ecclesiæ et capellæ in honorem Sancti Patris nostri Bernardini, quem quidem sanctus senior ita magnificavit et magnificat, ut mirabile dictu sit. Omnem miraculorum suorum gloriam S. Bernardino attribuit, vult enim ut omnia sustentacula, dimissa ab infirmis sanatis, ponantur et appendantur in circuitu capellæ S. Bernardini. Et aliud addam: nulla est religio Obervantium vel Conventualium, quæ non cupiat benedictionem Patris accipere. Multi infirmi de Observantia S. Dominici sunt mirifice valetudinem assecuti. Principes et barones, cæterique nobiles, non minori devotione et veneratione Patrem amplectuntur, quam cæteri infirmi. Et ut jam finem dicendi faciam, si quæ errata sunt, Patres, pro singularibus studiis vestris, atque illustrissimis moribus munificentissime demittatis. Vos vero interim et corporis, et, quod præstantius est, animæ bonæ valetudini operam detis, mei profecto semper memores in orationibus vestris; qua quidem re nihil gratius, nihil mihi jucundius potest obtingere. Valete in Christo Jesu et pro me iterum orate. Ex inclyta urbe Viennensi, XXIV Julii, 1451.

[204] [dicteria Mathiæ Doring] Hactenus Nicolaus de Fara, sancti viri biographus et rerum ab eo gestarum oculatus testis. Non defuerunt tamen vel inter Minores, qui Capistrani famam et miraculorum gloriam arroderent. Matthias Dœringius, minister provincialis Saxoniæ, Conventualis [Mencken. Scriptt. Rer. Germ. tom. III, in Præf. § I.] , vir liberioris ingenii et probabiliter Observantibus minus amicus, hæc de Sancto nostro scribit [Ibid. col. 19.] : Fr. Johannes de Capistrano, missus ad regnum Bohemiæ, primo quidem fervens ad martyrium, post recusavit intrare, nisi haberet salvum conductum. Johannes autem Rokenczan hærisiarcha scribendo asseruit et prædicando, quod esset præcursor antechristi. Ipse namque circuendo Bohemiam, nunc in Austria, nunc Bavaria, nunc Saxonia, Thuringia, Slesia, nunc Polonia, nunc Moravia prædicavit per interpretem; male contentus, sicubi cum multo tumultu processionis non recipiebatur. Et quantumcumque videbatur contemptum mundi cum suis, tamquam religiosis, observationibus prætendere; exquisitos tamen cibos et meliora vina expetere, applausus hominum et eorum concursus procurare, cursores præconizantes præmittere et de factis multis et magnis miraculis per fratrem Johannem præfatum fimbriam magnificare soliti erant. Sicque prætensus apparuit, ut verbum sibi contrarium patienter ferre non posset. Et ut videretur coram hominibus, in locis profanis, ad hoc in foro civitatum cum multo apparatu præparatis, ubi tamen ecclesiarum solemnium et monasteriorum erat numerus, Missas celebrare consueverat, nec in aliquo loco, nisi multum exaltato et ornato, prædicabat. Ordinavit etiam in singulis civitatibus loca, in quibus ægrotantes … horam convenirent, quos tunc visitavit: et si quis contractus vel claudus ex confidentia, orta ex rumore præmissorum, se putavit melius stare, illum procedere socii sui compulerunt, clamantes et magno cum tumultu populum ad clamandum “Jhesus” provocantes: tulerunt eorum baculos et sustentacula, suspendentes ea in ecclesia coram imagine Sancti Bernardini. Fama tamen erat, quod sic curati, recidivantes baculos, ut plurimum, repetierunt. Hic recepit multos ad suam familiam, et loca pro construendis monasteriis, de Observantia nuncupandis, pro illis recolligendis petiit a dominis et communitatibus; et obtinuit in provincia Saxoniæ et aliarum magnam turbationem.

[105] [adversus S. Capistranum,] Atque hæc quidem invidiose scripta fuisse, nemo facile inficiabitur. Exardescebat tunc maxime gravissima inter Conventuales et Observantes contentio; hisce omni ope allaborantibus, ut S. Francisci Regula ad primævam puritatem redigeretur, contranitentibus illis. Unde pronum erat, sinistre interpretari quodcumque ab alterutra litigantium parte fiebat, et suspectum habere, si quid in alterutrius laudem prædicaretur. Ad Conventualium familiam pertinebat Matthias Dœring, et quam ipse signat in fine textus Saxoniæ et aliarum provinciarum turbationem magnam, aliud non erat, quam quod S. Capistranus ejusque socii satagebant introducere totius Ordinis renovationem, Conventualibus passim exosam. Tria porro præsertim Sancto nostro Matthias vitio vertit. Imprimis eum, quasi martyrii cupiditatem prius mentitum, postea tamen profectionem Bohemicam refugisse, nisi securitas publicis litteris, seu salvo conducto, ei adpromissa fuisset: alterum magno apparatu voluisse in civitatibus recipi, et majori ornatu sacris operari ac prædicare: ac tandem fabulosas sæpe fuisse, quæ passim inter ejus miracula, sanationes narrabantur. Quod ad primum attinet, falsa est accusatio: constat enim ex litteris Rockyczanæ, pseudo-euangelistæ Bohemorum, datis sabbato ante festum Exaltationis Sanctæ Crucis, id est, die XI Septembris 1451, oblatum fuisse S. Capistrano colloquium, habendum in una ex tribus civitatibus, in Trebonia Moraviensi, Broda Teutonica et Pellitz monasterio, additque Rockyczana [Wadding. tom. XII, pag. 92.] : Nec ullus periclitationis pavor vestrum ascendat in cor; quoniam intendo gratia divina, sæculari quoque brachio suffultus, tutissimos, imo et sufficientissimos vestra pro tuenda vita, salvos conductos fideliter ordinare. Die XX Septembris acceptat S. Capistranus colloquium propositum, simulque gratias agit, quod salvos conductus pro tuenda ejus vita Rockyczana se ordinaturum insinuat [Ibid. pag. 93 et seq.] . Imo quum postmodum Crumlovium designatum ad diem XXVIII Octobris fuisset, præsens adstitit Capistranus, ut constat ex Christophoro biographo num. 138: ast, ut infra explicabimus, Rockyczana non comparuit. Dein Montanistarum, ut habet Baronius ad annum 250 § XII et seqq., iisque cognatorum Marcionitarum error fuit, ita martyrii cupidos esse, ut se tormentis sponte offerrent: adeoque S. Capistranus, etsi desiderio arderet martyrii, negligere non potuerat illa prudentiæ subsidia, quæ offerebantur sive ab adversariis, sive a patronis suis: alioquin notam temeritatis merito incurrisset.

[206] [allegata S. Bernardi Vita] Secundum accusationis caput a Dœringio prolatum, est apparatus et ornatus, quo vir Dei a populo recipiebatur et verba faciens audiebatur. Et profecto, si Sanctus industria et arte ambivisset populares honores, non vacaret culpa: ast si sponte delatos honores acceperit, plane non perspicitur, in quo peccaverit. Dœringii autem calumniam Æneas Sylvius, citatus supra num. 192, refutavit; quum dixisset, nonnullos gloriosum hominem jactatoremque sui habuisse; subjungit: sed sunt iniqui judices, qui non in melius, quæ occulta sunt interpretantur, quando quæ patent, omnia bona vident: ac in laudes Sancti excurrens, inter cætera testatur, illum nullum superbiæ fomitem ostendisse. Ac certe majoris auctoritatis est testimonium Sylvii, testis oculati, nec alterutri factioni Franciscanæ addicti, quam Conventualis Dœringii, qui Capistrani res gestas ex auditu quandoque sinistro didicerat. Cæterum tributi sancto viro honores novi non sunt: adest nobis Vita S. Bernardi Claravallensis, a Gunfrido, Sancti notario, elucubrata, quam legere est in Opere nostro ad diem XX Augusti [Act. SS. tom. IV, Aug., pag. 295 et seqq.] : In ea autem videmus [Ibid. pag. 306.] , Anglorum reginam Mathildem tantum S. Bernardo exhibuisse devotionis affectum, ut venienti Bononiam (ad mare) extra urbem cum populo pedes occurrerit, gravida tamen ipsa multumque gravis. Pariter quoque ingredienti urbem Trevirensium servo Christi EX MORE obviam ruit populus universus [Ibid. pag. 314.] . Nemo dixerit, S. Bernardum artibus quibusdam hos concursus provocasse, quum viderit plurimis miraculis populorum devotionem remuneratam legit. Atqui id ipsum in Capistrano nostro mirari licet: tanta est inter S. Bernardum et Capistranum vitæ similitudo, ut alter alteri opem ferre et opportunam responsionem præbere videatur.

[207] [confutantur] Sic quoque legimus, S. Bernardum solemnes receptiones fugere quidem voluisse, sed raro id potuisse [Ibid. pag. 339.] , et Coloniæ Agrippinæ, qua in civitate, ut verbis Dœringii utar, ecclesiarum solemnium et monasteriorum erat numerus, in platea sermonem habuisse, eo quod ecclesia populum capere non sustineret [Ibid. pag. 340.] . Multitudinem sanatorum etiam Vita S. Bernardi exhibet: quum enim in territorio Autissiodorensi febricitantium mulitudo, sicut ubique solebant, a Dei homine panem peterent benedictum, Girardus quidem clericus ex castro, cui nomen est Clamiceium (Clamecy, in agro Nivernensi) male sciolus et subsannans fidem populi blasphemabat. In ipsis autem verbis blasphemiæ, gravissima febre correptus, usque Autissiodorum abeuntem sequi coactus est virum Dei, et pœnitentiam agens apud eum, ipsam, cui detraxerat, obtinuit benedictionem. Tam multis vero gustata ejusmodi benedictio reddidit sanitatem, ut solius Dei, cujus hæc virtute fiebant, posset notitia comprehendi [Ibid. pag. 311.] . Alia plura ex biographis, S. Bernardo coævis et testibus gestorum oculatis, congerere possemus, quæ lector purius ad ipsos fontes ebibet. Hæc ideo delibavimus, ut constet, quanta sit inter utrumque Sanctum similitudo adeoque quod uni objicitur, in alterum etiam redundet. Cæterum Dœringius ipse se suis conficit verbis: nam admissa etiam, quod fama referente, narrat, curatos recidivantes baculos, ut plurimum, repetivisse; consequitur tamen, aliquos fuisse valetudini redditos, adeoque aliqua miracula S. Capistranum operatum fuisse: atqui etiam unicum miraculum sufficiebat, ut fidem suæ doctrinæ adstrueret Sanctus: præsertim quum et cævis visum, mutis auditum et loquelam dederit, quæ prodigia e receptis denuo baculis non infringuntur. Sed de his jam satis.

§ XVIII. Acta S. Joannis Capistrani adversus Hussitas.

[Exponuntur Hussitarum] Specialem, ut jam diximus, missionem habebat a Romano Pontifice S. Joannes Capistranus, ut reduceret ad unitatem fidei catholicæ hæreticos, qui tunc per Bohemiam regionesque finitimas grassabantur et sacra æque ac profana sus deque vertebant. Bohemorum seu Hussitarum errores paucis perstringit scriptor Chronici abbatum Saganensium in Silesia [Stenzel. Scriptt. Rer. Silesiæ. tom. I, pag. 284.] : Fuerunt, inquit, errores eorum præcipui: primus, quod clerici, instar apostolorum, in paupertate vivere deberent; quod laicis, præcipue nobilibus non parum acceptum fuit; unde gaudebant de nacta opportunitate et occasione clericos et monachos possessionibus et bonis eorum spoliandi. Secundo docuerunt, quod quilibet posset prædicare more Apostolorum, dicentes, verbum Dei non esse alligatum. Tertio dixerunt, quod quilibet quemlibet posset arguere de mortali, juxta istud Salvatoris: “Si peccaverit in te frater tuus” etc. Quarto, de communione vulgarium sub utraque specie. Quinto, communionem sub utraque specie de necessitate salutis asseruerunt, quod tamen nulla sacra Scriptura, sane intellecta, probatur. Sed quia, ut dicit Philosophus primo philosophicorum, parvus error in principio, magnus erit in fine; ex his supra memoratis erroribus innumeros quodammodo alios (ex pravato tamquam ramis a trunco prodeuntibus) inciderunt. Negabant namque confessionem sacramentalem fore de necessitate salutis: negabant purgatorium post hanc vitam; et dixerunt inania esse suffragia, quæ fiunt pro defunctis: item negabant indulgentias: dicebant omnes simoniacos, qui juxta ritum Ecclesiæ in sacrorum ministratione darent vel acciperent quidquam, vel pro suffragiis animarum: item offertoria, decimas et oblationes presbyteris dare inhibebant: item Sanctos honorare, et obsecrationes ad eos dirigere, otiosum et superstitiosum esse asserebant, quum alios juvare nequirent: item imagines Sanctorum exsecrabantur, nec aliquam reverentiam eis exhibendam dicebant, nec etiam Reliquiis Sanctorum.

[209] [errores,] Item de solemnitatibus in Missa et aliis Sacramentis nihil esse curandum; sed in Missa solam consecrationem sufficere: item asserebant, soli Deo obediendum fore: item quod auctoritas Papæ se non amplius extendat, quam alterius presbyteri: item quod nec Papæ nec alicui alteri prælato sit obediendum, si malus sit: item dicebant, quod qui possit corpus et sanguinem consecrare, posset etiam alia sacramenta ministrare et opera episcopalia exercere: item quod corpus Christi et sanguis a jejunis et non jejunis posset indifferenter meritorie suscipi: item horas canonicas dicere non sit necessarium, nec peccarent clerici eas omittendo. Ecce parva scintilla quantam silvam incendit. Et quia nullus regum regni Bohemiæ ab initio hujus hæresis usque ad hanc diem, videlicet annum 1489, fuit, qui quidquam efficaciter pro exstirpatione hujusmodi errorum fecerit, sed potius fautores et protectores, ut plerumque, pestifera hæc gens habuit, præcipue Georgium de Podebrath, qui primum tempore Ladislai multo tempore gubernator, post cujus obitum rex ab ipsis Bohemis electus et habitus, multum eamdem hæresim fovit, promovit et ampliavit, ideo homines terræ illius et non minus marchionatus Moraviæ in infinitos errores inciderunt, ut etiam unusquisque, quacumque hæresi aut errore deceptus, et depravatus ac ab aliis terris et regnis depulsus, libere sedem suam in quacumque maluerit, civitate, oppido aut villa (paucis civitatibus demptis) nemine requirente, cujus sit sectæ vel erroris, ponat, et suam sine contradictione cujuscumque teneat et observet. Nisi ex ipso Chronico haberemus, hæc scripta fuisse anno 1489, adeoque triginta fere ante Lutherum annis, crederemus facile a penu Lutherana pleraque deprompta fuisse, auctoremque Hussitarum hæresim ad imaginem recentioris hæresis effinxisse. Ast simul animadvertere licet, Hussitas Luthero viam stravisse, et errorum sementi germanicas terras præparatas fuisse.

[210] [utrique reip. perniciosissimi;] Animadvertere quoque juvat, istiusmodi doctrinas non solum rempublicam ecclesiasticam, sed et civilem appetere; etenim si soli Deo obediendum sit, consequitur, usurpatam qualemcumque potestatem, sive ecclesiastica sit sive civilis, vanas esse leges humanas, quatenus sunt injuste latæ: adeoque, doctrinas istas ad apertam rebellionem spectare. Quum deinde clerus universus suis sit spoliandus bonis, nulli in sacris actionibus ritus observandi, nullus honor sacris imaginibus aut Sanctorum Reliquiis adhibendus, imo unicuique, nulla facta conditionis, ætatis aut sexus distinctione, liberum sit publice, quam voluerit, proferre doctrinam aut opinionem, imo quemcumque arguere de peccato: manifestum est hujuscemodi errores universam hominum societatem convellere, nec propugnari aut promoveri posse, quin homines, inter se dissentientes, in apertam luctam prorumpant. Atque hinc nata sunt bella ista internecina, quibus Bohemia universa et finitimæ regiones per multorum annorum curriculum funestatæ fuerunt. Qua ratione plane elucidatur, cur principes sæculares perversas doctrinas in regnis suis consistere passi non sint, sed errorum promotores, ut reipublicæ tam civilis quam ecclesiasticæ hostes manifestos habuerint, et suppliciis affecerint. Nulla siquidem humana societas stare potest, nisi tutari se possit ab iis, qui ejus fundamentum labefactant: atque doctrinæ Hussitarum, supra expositæ, eo deducebant, ut nullus esset sive rex sive sacerdos, qui populum regere valeret, et unusquisque pro arbitrio et libidine suas actiones, nullo ad alios habito respectu, dirigeret: unde humanæ societatis vinculum omnino disrumpi necesse erat.

[211] [quos ut confutaret,] Ad hæc errorum monstra profliganda S. Joannes Capistranus, auctoritate apostolica munitus, destinatus fuerat a Nicolao Papa V. Legitimam missionem confirmabant et urgebant voces cœlitus delapsæ, quibus profectio ad Bohemos intimabatur. Itaque sub finem Julii, anni 1451, impetrata a cæsare venia, in Bohemiam contendit, et ante omnia ipsam regni et erroris metropolim, Pragam, adoriri statuit. Sed accessum prohibuerunt Joannes Rockyczana, pseudoepiscopus et Georgius de Podjebrach, qui regni Bohemici, pro Ladislao, rege minorenni, gubernacula tenebat. Nihilominus, ut vidimus supra num. 205, ne detrectare certamen videretur Rockyczana, tria proposuit colloquii loca, Treboniam Moraviensem, Brodam Teutonicam et monasterium Pellitz [Wadding. Annal. tom. XII, pag. 92 et seq.] . Sed ex causa nobis ignota, nullus horum locorum disputationi habendæ placuit: et tandem conventum est, ut ad diem festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ, XXVIII Octobris congressus Crumlovii haberetur. Est autem Crumlovium (Bömisch Krummau) civitas principalis familiæ nobilissimæ de Schwarzenberg, in circulo Budwicensi [Schaller. Topogr. des Kônigr. Bôhmen. tom. XIII, pag. 164.] . Istic, teste Christophoro de Varisio num. 138 et seq. adfuit vir Dei saltem a die XVIII Octobris ad XIV Novembris, quin Rockyczana comparuerit: edixerat enim Georgius Podiebrathius, ne alicubi locorum Capistranus reciperetur; quod si tamen Crumlovium adventaret, ab omnibus, veluti publicæ pacis turbator vitaretur [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 94.] : addit porro Waddingus [Ibid. l. c.] : Rosembergius (dynasta Crumlovii catholicus) primus fuit, qui periculi Capistranum admonuit. Ergo is locum, disputationi designatum, adire recusavit. Hic Rockyzana apud suos triumphabundus, in absentem invectus, convitiis plenas litteras ad Capistranum vulgavit, quibus famam illius et existimationem deprimeret.

[212] [colloquium cum Rockyczana] Errare videtur Waddingus, insinuans, S. Capistranum refugisse disputationem Crumloviensem; quandoquidem, ut ex Christophoro num. 205 ostendimus, per mensem fere integrum ibidem perstiterit, dici non potest Capistranum locum, disputationi designatum adire recusasse. Verum quidem est, Rockyczanam litteris ad Capistranum datis collationem circa communionem laicam sub utraque specie acceptam proposuisse, ut sic, inquit [Ibid. pag. 92.] , oppositis juxta se positis, quid sit veritatis et plebium salutis clarius elucescat. Proinde trinam disputandi palæstram proponit Sancto nostro, Treboniam Moraviensem, Brodam Teutonicam et Pellitz monasterium. Hisce litteris, die XI Septembris 1451 scriptis, respondet Capistranus novem post diebus, seu XX Septembris, dicens [Ibid. pag. 93.] : Quod in concilio sacrosancto Basileensi humeros supposueris ad labores, rimatus sum et discussi et sæpe vidi, necnon et post tuum discessum decretum sacri Basileensis concilii, in tali causa declaratum, quod authentica decisione te suscepisse indubitanter autumo. Quid autem sit veritatis, quidve salutis necessario observandum, et ibidem et in decreto sacri Constantiensis concilii te sæpenumero puto legisse. Collationem autem tecum habendam, prompto animo, hilarique vultu ac læto corde affectuosissime opto pariter et sollicito. De loco vero, die, modo et personis, interventuris in actis, oro te, ut patrem amandum, in Christi veritate colendum, non te pigeat aliquos ex tuis interim destinare, cum quibus tractare possim et concludere de prædictis. Veni enim de longe satis ab Urbe Roma et ultra, circuiens usque Olomucium. Locus est igitur determinandus communis, idoneus, accommodus et securus pro quibuscumque adventuris in actu, in quo divinæ sapientiæ irradiante fulgore, manifesta fiat et clara notitia veritatis et via salutis cunctis Christi fidelibus illucescat.

[213] [incassum petit S. Capistranus;] Ex iis litteris videmus, S. Capistranum non admisisse ullum e tribus locis, a Rockyczana designatis, sed voluisse, ut denuo collatis consiliis de loco, die et modo disputationis habendæ decerneretur. Ac tum quidem Crumlovium propositum et utrinque acceptum fuisse existimo: quo sanctus vir se contulit, ibique a die XVIII Octobris ad XIV Novembris, ut mox ostendimus, constitit: adeoque dicta die XXVIII Octobris disputationem celebratam non fuisse, non Capistrani, sed Rockyczanæ vitium fuit: qui scilicet Podjebrachio, Bohemiæ gubernatori, auctor fuit, ut decretum ederet, quo accessus ad Capistranum, si forte Crumlovium veniret, tamquam publicæ pacis hostem, vetabatur [Ibid. pag. 94.] . Sequuntur dein verba Waddingi, num. 211 allata, quæ secundum dicta corrigenda sunt, ut certe ex hoc capite nihil sit, cur Rockyczana triumphum canere potuerit, quum ex adverso S. Capistranus aciem tenuerit, Crumlovii agens usque ad XIV Novembris. Quod vero tanta cum reverentia loquatur Sanctus de concilio Basileensi, animadvertat lector, agere illum de isto tempore, quo Patres Basileenses adhuc in communione cum sede apostolica persistebant; qua ratione sanctus vir sibi conciliare Bohemorum, Basileensibus faventium, animos satagebat: adeo ut doctrinam de communione laica sub utraque specie tamquam falsam rejicerent, atque communicandi modum, in potestate Ecclesiæ positum esse agnoscerent [Cfr Labbe, tom. XII, col. 100 et tom. XIII, col. 1541.] .

[214] [et spe ingrediendi Bohemiam amissa,] Quum igitur spes ingrediendi Bohemiam, gentemque illam catholicæ unitati aggregandi sanctum virum falleret, cœpit regiones vicinas circuire, ut populos Hussitarum erroribus infectos, sanaret. Quapropter, ut refert Amandus Hermann [Capistr. Triumph. pag. 365.] , quum Capistranus non valeret directa via Pragam tendere, circa confinia suum carpebat iter et medium faciendo circulum, qui ab oriente in Bohemiam penetrare fuit prohibitus, ab occidente est ingressus. Nam Bruna exiens V Octobris venit in villam Drasoff, XI milliaribus a Bruna, et die X ac sequentibus in Egenburgum Austriæ alios (Hussitas) coadunavit, a die XVIII in Crumlovio, præsente D. Ulrico, viro principe, catholicorum patrono, multos nobiles, populares innumeros ad viam veritatis reduxit; donec Egram pervenit. In Friberg, die XXIV Februarii, et civitate Missinensi a die XVIII Martii, et a XXV ejusdem mensis usque ad principium Junii in civitate Pontensi regni Bohemiæ miro fructu eumdem subiisse laborem comperio, multis millibus ad castra catholicorum transmissis et fidelium gregi aggregatis. Præter urbem Pontensem, etiam attigisse Tachovium, Pilsnam, Cadanam attestatur Dubravius [Rer. Bohemic. pag. 237.] ; et traditione firmatur, qua creditur, fontem illum, qui est penes sacellum XIV Auxiliatorum, benedixisse. Quibus itinerationibus si addimus profectionem ejus in Silesiam, clare videtur sanctus vir fines universæ Bohemiæ ambivisse, et quasi præmuniisse omnes vias, ne erroris incendium latius propagaretur.

[215] [in Moravia præsertim] Hasce autem peregrinationes apostolicas suo non caruisse fructu testatur ipse Sanctus in sua ad Universitatem Viennensem epistola, quam refert Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 88.] : Postquam, inquit, Moraviam sum ingressus, præstantissimi magistri et doctores, ut debui semper pro viribus contra Bohemorum damnatas hæreses egi; neque minis neque aliquo timore umquam a prædicationis officio destiti, sed palam locutus, omni, quo valui, studio, ad repellendam illorum damnabilem opinionem, qui dicunt, necessarium esse ad salutem sub utraque specie communicare, me contuli. Quo factum est, ut non solum multi barones, nobiles, sed et sacerdotes ad plus quam quatuor millia meis in manibus Hussitarum errores abjuraverint, præter alios conversos, qui sub ipsorum baronum conversorum dominio degunt. Quod vero spectat ad minas et terrores, S. Joanni injecta, refert Barberius cap. XXV [Vit. ital. pag. 119.] , insidias paratas fuisse itineranti solitario: quum enim orationis liberioris causa, sese sociis subduxisset, repente sicarii aliqui e latebris prosiliunt, virum sanctum undique circumcingunt et feroci vultu quærunt, quis sit ille fr. Capistranus: respondet Sanctus, se esse virum, quem quærebant: qua simplici voce terrefacti, siluere, et, dimisso captivo suo, abiere, unde venerant. Minæ etiam vituperiis cumulabantur, ut Joannis existimatio et auctoritas in populo aut tolleretur, aut saltem minueretur. Borotinus quidam, unus e præcipuis Rockyczanæ asseclis, publicis litteris traduxit S. Capistranum, ut monachum melancholicum, hypocritam, perfidum contemptorem conciliorum, prævaricatorem Euangelii [Capistr. triumph. pag. 367.] .

[216] [Hussitas] Respondit S. Capistranus [Ibid. pag. 369.] : Non curo de tua detractione et latratu tuo contra me, quod mendaciis decipiam populos: quia jam per Dei gratiam mea doctrina nedum per Italiam, sed etiam per Franciam, Alemanniam et per Hispaniam et alias mundi partes cum vita et moribus ita nota est, non in angulis, sed in plateis publicis et in solemnissimis urbibus studiorum, quod tua etiam susurratio laus potius, et tua laus juxta tua proposita dedecus esset et infamia. In aliis litteris tuis me innuisti et incognitum temerarie et ineptissime melancholicum judicasti; attamen sum naturaliter sanguineus et cholericus. Quippe hoc te non docuit Aristoteles neque Plato, quod invisum hominem, vel etiam in imagine figuratum et incognita physionomia, præsumas judicare. Nunc me vero monachum appellare non pudet; quum tamen me numquam videris monachum, neque sim: sed Frater Minor Ordinis S. Francisci, cui a sacrosancta Romana Ecclesia injunctum officium prædicandi, et in omni terrarum orbe contra omnes hæreses inquirendi et procedendi; tum etiam tamquam apostolico commissario et universali inquisitori hæreticæ pravitatis. Hussitarum tamen vituperia non impediebant fructum, quem e suis laboribus carpebat S. Capistranus: prima die Augusti 1451 Brunæ in Moravia ad communionem Ecclesiæ admisit provinciæ camerarium, de quo in transsumpto publico notarii hæc referuntur apud Waddingum [Annal. tom. XII, pag. 88.] : Magnificus dominus Benedictus, vulgariter nuncupatus Benescio, baro in marchionatu Moraviæ, ejusdemque provinciæ camerarius, confessus est coram populorum multitudine copiosa, assistente reverendissimo D. G. episcopo Nicopolensi dignissimo et suffraganeo reverendissimi patris et domini episcopi Olomucensis, et recognovit se adhæsisse superstitioni Bohemorum et erroribus Hussitarum, credendo, favendo et defendendo eorum hæreses in scissuram sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ, et in rebellionem obedientiæ et perversionem ritus ecclesiastici in communione sub utraque specie, et quandoque in deducendo gentes armorum in subsidium eorumdem Bohemorum, et in offensionem catholicorum; et se in prædictis errasse et super iis corde contrito et humiliato absolutionem et pœnitentiam requisivit publice et palam in platea publica Brunensi, genuflexus coram R. P. fr. Joanne de Capistrano, hæreticæ pravitatis inquisitore, et prædictas et omnes alias hæreses, quocumque alio nomine censeantur, abjuravit, et postea in camera residentiæ ejusdem R. P. fr. Joannis promisit et juravit ad sancta Dei Euangelia, corporaliter manu tactis Scripturis, se deinceps perpetuo servaturum sanctam, illibatam et immaculatam fidem catholicam, quam sacrosancta Romana Ecclesia tenet, prædicat et docet, et promisit se perpetuo victurum sub obedientia, devotione et reverentia ejusdem sanctæ Matris Ecclesiæ. Supradictus autem R. P. fr. Joannes, recepto juramento ab antefato barone, absolvit eum auctoritate sanctissimi domini nostri Nicolai Papæ V, præsentibus, etc. Et paulo post ejusdem baronis conjugem, consanguineos et universam familiam, copiosam satis, communioni fidelium aggregavit.

[217] [insectatur, et multos convertit,] Sancto quoque nostro adscribit Æneas Sylvius conversionem cujusdam optimatis Moravi, cujus filius non diu post ad cathedram Olomucensem assumptus fuit [Æn. Sylv. Oper. pag. 414. Edit. Basil.] . Is erat Wenceslaus Boskowitz, aliter de Czernahora sive Schwarzenberg dictus, quo conciliatore ac sequestro disputationis locum et diem, ut supra num. 213 diximus, designata fuere [Wadding. Annal. tom. XII, pag. 94.] . Huic filius erat Protasius, qui morte sublato Bohuslao de Zwola, episcopus Olomucensis anno 1458 electus fuit, cathedramque ad annum usque 1482 tenuit [Pilarz. Morav. Hist. tom. II, pag. 173 et seqq.] . Lectori rem gratam nos exhibituros credimus, exscribendo hic loci formam absolutionis, quam S. Capistranus scriptam recenter conversis dabat, quæ sequentis est tenoris [Wadding. Annal. tom. XII, pag. 89.] : Universis et singulis Christi fidelibus, tam prælatis quam subditis, ecclesiasticis et temporalibus, ad quos præsentium series pervenerit, fr. Joannes de Capistrano, Ordinis Minorum minimus et indignus, hæreticæ pravitatis inquisitor ex institutione et commissione sanctissimi D. N. Nicolai Papæ V, ad superiores commendationem humilem et devotam, et ad reliquos omnes salutem et pacem in Domino sempiternam. Noveritis per præsentes, qualiter N. N., præstito prius juramento, corporaliter manu tactis Scripturis sacris, abjuravit et abnegavit omnes hæreses Wicleffitarum et Hussitarum, et aliorum quorumcumque hæresiarcharum et hæreticorum, quibus per annos plurimos adhæsit, promittens ad Sancta Dei Euangelia, toto tempore vitæ suæ stare mandatis Ecclesiæ, vivere sub obedientia sedis apostolicæ et sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ. Quamobrem quia sponte venit, auctoritate ejusdem Sanctissimi D. N. Nicolai Papæ V et officii mihi commissi, imposita sibi obedientia salutari, absolvi eum ab omni excommunicatione et ab omnibus censuris ecclesiasticis, quas prædictis de causis incurrerat, et restitui eum ad honores, dignitates, officia, beneficia, status et gradus, quæ et quos prius obtinuerat, et pia benignitate recepi eumdem ad unionem, reincorporationem, reintegrationem et reconciliationem cum unico mystico Christi corpore et unica sacrosancta Romana et universali Ecclesia catholica militante, recepique ipsum ad participationem omnium bonorum et meritorum totius populi Christiani, pro quanto juste, catholice et recte vixerit. Unde ad fidem et testimonium prædictorum has præsentes litteras, solito pendente sigillo munitas, fieri jussi, meaque propria manu subsignavi. Commendans eum omnibus et singulis Christi fidelibus in visceribus caritatis, mandansque nihilominus sub ecclesiasticis censuris, ne prædictis ex causis quisquam eidem N. molestiam aliquam inferre præsumat. Datum, etc.

§ XIX. Continuantur acta S. Joannis Capistrani adversus Hussitas.

[In Basileensi synodo] Quoniam interiorem Bohemiam, præsertimque iniquitatis sedem, urbem principem Pragam, attingere datum non erat S. Capistrano, non solum finitimas provincias, hæreses exstirpans obivit, sed omni ope sategit imprimis, ut errorum radices evelleret, prætextus destrueret, quibus non raro obvolvuntur et simplicibus fucum faciunt. Bohemi, ut perversas suas opiniones defenderent, utebantur et abutebantur concessionibus quibusdam, synodo Basileensi extortis, et quæ vulgo Compactata dicebantur. Quæ ut abolerentur, plurimum laboravit. Erant enim, ait Amandus Herman [Capistr. triumph. pag. 358.] , argumentum et unicum scutum, quo se contra S. Joannis Capistrani prædicationem defendebat Rockyczana cum suis asseclis. Compactatorum originem referunt laudatus Amandus [Ibid. pag. 359.] et Adolphus Pilarz in sua Historia Moraviæ [Tom. II, pag. 33 et seq. Cfr Joan. Cochlæus. Histor. Hussit. lib. VII et Stenzel. Scriptt. Rer. Siles. tom. I, pag. 312.] . Legati scilicet Bohemiæ, Basileam missi, a patribus petierunt quosdam articulos, quibus concessis, ad unitatem redituros se spondebant Bohemi. Per dies itaque quinquaginta acerrime de iis articulis Basileæ disputatum fuit: quum tamen Bohemi, licet accurate convicti, pertinaciter suas defenderent opinationes, et abitum, re infecta, in patriam adornarent, miserunt Basileenses Pragam suos oratores, qui cum Bohemis de concordiæ legibus convenirent. Sed inane hactenus tentamen cecidit; donec tandem, flagitante imperatore Sigismundo, Basileensium oratores sub certa verborum formula consenserunt: quæ quidem, ait Cochlæus Historia Hussitarum lib. VII [Cochl. pag. 270.] , ultima die Novembris (1433) constituta fuit, sed non potuit in effectum perduci: quia Thaboritæ et Orphani, aliique hæretici, qui Pilznam obsidebant, in eam consentire nolebant. Post triennium vero (adeoque anno 1436) Iglaviæ coram Sigismundo imperatore, communi omni Hussitarum consensu acceptata, sigillisque publicis corroborata est. Tenor autem illius concordiæ, quam vulgo Compactata vocant, Pragæ conceptus, sic habet.

[219] [articuli quidam probati fuerant,] In nomine Domini nostri Jesu Christi. Amen. Hæc quæ infrascripta sunt, per gratiam Sancti Spiritus concordata sunt inter legatos sacri concilii Basileensis et generalem congregationem inclyti regni Bohemiæ et marchionatus Moraviæ, in civitate Pragensi. Primo, dicta congregatio nomine dictorum regni et marchionatus, et pro ipso regno et marchionatu, omnibus et singulis eorumdem, qui sunt de parte ipsorum, recipient et acceptabunt et facient bonam et firmam et perpetuam pacem et ecclesiasticam unitatem, quam profitebuntur et firmabunt debito modo. Quo facto, dicti legati, auctoritate dicti sacri concilii, admittent et recipient dictam pacem et unitatem, et pronuntiabunt pacem generalem universi populi christiani cum incolis et habitatoribus dictorum regni et marchionatus: tollent omnes sententias censuræ et plenariam abolitionem facient: et mandabunt universis et singulis Christi fidelibus, quod nemo deinceps dictum regnum et marchionatum propter præterita infamare præsumat; nec ipsa aut eorum incolas invadere aut offendere, sed eis christianam pacem observent, ipsosque tamquam fratres eorum, sanctæ videlicet matris Ecclesiæ filios reverentes et obedientes habeant, et firma dilectione contractent.

[220] [vulgo Compactata dicti,] Circa materiam primi articuli, quem ambasiatores dictorum regni et marchionatus obtulerunt sacro concilio sub hac forma: “Quod communio divinissimæ Eucharistiæ utilis et salubris, sub utraque specie, scilicet panis et vini, universis Christi fidelibus in regno Bohemiæ et marchionatu Moraviæ, et locis, eis in hac parte adhærentium constitutis, per sacerdotes libere ministretur.” Est hoc modo concordatum. Quod dictis Bohemis et Moravis, suscipientibus ecclesiasticam unitatem et pacem, realiter et cum effectu et in omnibus aliis, quam in usu communionis utriusque speciei, fidei et ritui universalis Ecclesiæ conformibus; et illi et illæ, qui talem usum habent, communicabunt sub duplici specie, cum auctoritate Domini nostri Jesu Christi et Ecclesiæ sponsæ ejus. Et articulus ille in sacro consilio discutietur, quoad materiam de præcepto ad plenum, et videbitur, quid circa illum articulum pro veritate catholica sit tenendum, et agendum pro utilitate et salute populi christiani: et omnibus mature et digeste pertractatis, nihilominus si in desiderio habendi dictam communionem sub duplici specie perseveraverint, hoc eorum ambasiatoribus indicantibus, sacrum concilium sacerdotibus dictorum regni et marchionatus communicandi sub utraque specie populum, eas videlicet personas, quæ in annis discretionis constitutæ, reverenter et devote postulaverint, facultatem in Domino pro eorum utilitate et salute largietur. Hoc semper observato, quod sacerdotes sic communicantibus semper dicant, quod ipsi debeant firmiter credere, quod non sub specie panis caro tantum, nec sub specie vini sanguis tantum; sed sub qualibet specie est integer et totus Christus. Ac legati sacri concilii per suas litteras, auctoritate sacri concilii, mandabunt universis et singulis, cujuscumque gradus aut conditionis exsistant, ut dictis Bohemis et Moravis, utentibus dicta communione sub duplici specie, nemo audeat improperare, aut eorum famæ aut honori detrahere, et hoc idem faciet sacrum concilium, quando concessionem libertationis faciet memoratam.

[221] [quorum concessione] Circa materiam trium articulorum sequentium per præfatos legatos sacri concilii dictum est in forma sequenti. Quoniam circa doctrinam catholicæ veritatis, sic sobrie et caute incedendum est, maxime a sacro concilio generali, ut veritas declaretur verbis, sic ordinate conceptis, ut nulli sit in futurum offendiculum, ubi possit impingere et habere occasionem erroris, et, ut verbis utamur B. Isidori, ne aliquid per obscuritatem in captionem contineat: circa materiam de cohibitione et correptione peccatorum, in quo posuistis articulum super his verbis: “Omnia peccata mortalia, et præsertim publica, per eos, quorum interest, rationabiliter et secundum legem Dei cohibeantur, corrigantur et eliminentur.” Ecce verbum, “per eos, quorum interest” nimis est generale et posset esse offendiculum. Et juxta Scripturæ sententiam, non debemus ponere offendiculum ante cæcum [Levit. XIX, 14]: et claudendæ sunt fossæ, ne bos vicini ibi lædatur [Deut. XXII, 1]; et omnis talis occasio tollenda est. Dicimus ergo, quod secundum Sacræ Scripturæ sententiam, sanctorum documenta Doctorum, sic catholice est tenendum: quod omnia peccata mortalia, præsertim publica, quantum rationabiliter fieri potest, secundum legem Dei et Sanctorum Patrum instituta, sunt cohibenda, corripienda et eliminanda: potestas autem puniendi criminosos, non ad privatas personas, sed ad eos tantummodo pertinet, qui jurisdictionem habent in eos fori, distinctione juris et justitiæ ordine observatis. Circa materiam de prædicatione verbi Dei, in qua posuistis articulum hoc tenore: “Quod verbum Dei a sacerdotibus Domini et levitis idoneis libere ac fideliter prædicetur.” Ne ex verbo “libere” sumeretur occasio vagæ et dispendiosæ libertatis, quam nec vos (ut sæpe dixistis) intenditis, circumstantionandum est: dicimusque, quod secundum Sacræ Scripturæ sententiam, sanctorumque documenta Doctorum, sic catholice tenendum est: quod verbum Dei a sacerdotibus Domini et levitis ad hoc idoneis, et per superiores (ad quos pertinet) approbatis et missis, libere, non tamen passim, sed ordinate et fideliter prædicetur, salva auctoritate Pontificis, qui est præordinator in cunctis, juxta Sanctorum Patrum instituta.

[222] [Hussitæ] Circa materiam ultimi articuli, sub his verbis expressis: “Non licet clero, tempore legis gratiæ, super bonis temporalibus sæculariter domininari.” Meminimus, quod dum in sacro concilio super hoc disputatio ageretur publica et solemnis, ille, qui ad disputandum per sacrum concilium exstitit deputatus, duas conclusiones posuit sub his verbis: Prima, quod clerici, non religiosi, seu qui voto se ad hoc non obligarunt, licite possunt habere et possidere quæcumque bona temporalia, hereditates paternas et aliorum, si eis relinquantur, et alia bona, juste acquisita ex causa donationis, vel alterius liciti contractus, vel arte licita. Secunda, quod Ecclesia potest licite habere et possidere bona temporalia, mobilia et immobilia, domos, prædia, villas, oppida, castra, civitates, et in eis habere privatum et civile dominium. Ille siquidem ex vestris ambasiatoribus, qui disputabat, concessit easdem, dicens, illas sensui sui articuli, bene intellecto, non contradicere; quum ipse articulum suum intellexerit de dominio civili, formaliter intellecto. Ex quo et aliis satis posset intelligi, quod verba, “sæculariter dominari,” in præinserto articulo posita, ad aliquem specialem dominandi modum vel usum videantur referri. Sed quoniam doctrina Ecclesiæ non est verbis ambiguis pertractanda, sed plane; propterea illud, quod secundum legem Dei et sanctorum documenta Doctorum catholice tenendum est, duximus exprimendum: videlicet duas præmissas conclusiones esse veras, quodque ecclesiastici viri bona Ecclesiæ (quorum sunt administratores) debent fideliter administrare, juxta sanctorum Patrum instituta: ipsaque bona ab aliis injuste non debent detineri vel occupari. Dicta vero congregatio declarationem dictorum trium articulorum, quæ veritati Sacræ Scripturæ innititur, suscipit et accipit.

[223] [ad unitatem Ecclesiæ reducendi sperabantur:] Verum quia circa ipsorum trium articulorum materias nonnullis videtur, abusus plures et deordinationes aliquas currere, est intentionis ipsius congregationis, quod super reformatione dictorum abusuum et deordinationum intendit in sacro concilio per suos ambasiatores instantiam et sollicitudinem adhibere: et quod si quæ, etiam singulares personæ, tales reformationes vellent in sacro concilio promovere modo debito et honesto, quod hoc eis liceat et sit concessa facultas. Præfatis vero legatis sacri concilii hoc placuit, quoniam sacrum concilium ad morum reformationem intendit, et vult (præstante Domino) studium et sollicitudinem adhibere: ipsique legati, quum omnem bonam reformationem in Ecclesia Dei fieri, toto desiderio cupiant, ad omnia, quæ bonam reformationem Ecclesiæ concernunt, adjutores et cooperatores esse volunt et pollicentur. Tandem postquam, per Dei gratiam, pro causis fidei cessabit omne bellum et erit pax bona, pro cujus conservatione debet adhiberi omnis diligentia, videtur valde expediens, quod etiam pro causis aliis, non concernentibus fidem, si quas habent cum circumstantibus vicinis, cessent omnes partes ab omni via facti, et de ipsis controversiis per dietas placiti vel alias in sacro concilio vel extra, concordia, amicabili compositione vel judicio terminentur. Pro firmitate et observantia pacis, per dictos legatos sacri concilii dabitur omnino firma et procurabitur bulla concilii et mandata ipsius sacri concilii ad omnes principes et communitates circumstantes, et alia, quæ necessaria fuerint et opportuna. Pro parte vero dictorum regni et marchionatus, dabuntur litteræ cum sigillis firmis et munimentis opportunis: procurabitur pax et servari mandabitur, et omnia alia fient, quæ pro observatione dictæ pacis et unitatis necessaria fuerint et opportuna. Concordata et firmata fuerunt præmissa et supra scripta per plures magistros et sacerdotes, a generali congregatione regni Bohemiæ et marchionatus Moraviæ deputatos, ipsius congregationis nomine et mandato speciali; inter supra nominatos dominos legatos sacri concilii parte ex una et dictam generalem congregationem parte ex altera, et per manuum stipulationem parte ex utraque, cum verbali promissione, super præmissis facta. In civitate Pragensi, in collegio, quod dicitur collegium Caroli, anno Domini MCCCCXXXIII, indictione XII, mensis Novembris die ultima, pontificatus sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri, D. Eugenii, divina providentia Papæ IV, anno III, præsentibus ad hæc providis et honestis viris, etc.

[224] [sed iisdem concessione Basileensi abutentibus,] Hæc satis prolixe exponenda fuerunt, quia sæpe de Compactatis Basileensibus sermo occurrit in controversiis Capistranum inter et Bohemos, vulgoque nominantur magis quam evolvuntur. Videmus quoque, Basileenses timide rejecisse articulos Pragenses, et evasisse potius disputationem quam quæsivisse. Acriter tamen de hisce articulis in ipsa synodo Basileensi disceptatum fuerat: ægre usum calicis admisere patres: et theologi graviter et severe de tribus reliquis articulis dixerunt, quos optimis argumentis singillatim refutarunt Joannes de Ragusio, Ordinis Prædicatorum, Ægidius Carlerius, decanus Cameracensis et Henricus Kalteisen, Ordinis pariter Prædicatorum, quorum tractatus potius quam sermones servavit nobis Philippus Labbe [Tom. XII Conc. tom. XII, col. 1013 et seqq.] . Verum quidem est Compactata Basileensia, sane intellecta, a norma ecclesiasticæ disciplinæ non deviare: sed, ut fere fit, quando cum rebellibus transigitur, in deteriorem partem detorta erant Basileensium verba, ipsaque indulgentia ex timore derivata credebatur: unde accidit, ut malum succrescens non tam exciderit, quam foverit, Bohemis nempe patrum benignitate abutentibus, ad errores suos tuendum et latius propagandum. Tales Compactatorum consequentias Bohemis exprobrat Nicolaus de Cusa, Cardinalis S. Petri ad Vincula, episcopus Brixinensis et Nicolai V ad Bohemos legatus [Ciacc. Vitæ Pontt. et Cardd. tom. II, col. 974.] , in epistola, Ratisbonæ data die XXVII Junii 1452 apud Cochlæum [Hist. Huss. pag. 384 et seqq.] : Nec, inquit, quemquam moveat, quod quum oratores tunc Basileensis concilii de pace Ecclesiæ Pragæ tractarent, ad compactiones deventum sit. Nam experimento compertum est, modum illum integram pacem et unitatem cum S. Romana Ecclesia non effecisse… Parvi facite omnia quæ ipsi (Hussitæ) de Compactionibus ingerunt: nam ad illorum sciolorum confusionem Deus illas sic fieri permisit. Neque religiosus fr. Joannes de Capistrano, vir utique zelum Dei habens cum scientia, nec alius quisquam asserit, Compactiones hæresim in se continere; sed constanter negatur, in eis talia concedi, quæ vobis falso suggeruntur. Monstrat dein legatus Compactata ab Hussitis male servata fuisse; unde concludit, compactiones nihil singularitatis Bohemis præstare; sed solum confusionem eorum, qui sua præsumptione seducti, alios seduxerunt, exprimere, ut ore suo judicentur.

[225] [resistit S. Capistranus;] Adversus S. Capistranum, qui apostolicæ legationis minister et socius esse debebat, variis artibus incitarant quidam Cardinalem Cusanum, accusantes scilicet Sanctum virum quasi Compactata ut hæretica damnaret, pacem cum Bohemis suis contra eos invectivis impediret: ex quo suboffensus Capistrano Cusanus erat. Quare ex Ponte regni Bohemiæ ad Cardinalem Sanctus litteras dedit, die XVII Maji 1452, quibus monstrat, grandia enascitura damna universo populo christiano, si Compactata comprobentur; quoniam, præsertim ex pravitate interpretantium, fomentum subministratura erant hæreticis. Scribit itaque Sanctus vir [Wadding, Ann. tom. XII, pag. 129.] : Unde sciens cum pertinacissimis hæreticis non esse contendendum, nolui in dietam (Ratisbonensem), nisi certo quodam modo consentire… Qui V. R. Dominationi persuadent, ut sub utraque specie communionem laicis concedatis, erroribus jam consentiunt illorum asserentium, damnatos esse omnes, qui non sub utraque specie communicarunt et nunc non communicant… Ecce nunc ex Praga statuerunt ex nostris clamoribus et scripturis velle servare Compactata, palliantes se propter hoc, ne hæretici censeantur, et ad Ratisbonam se venturos asserunt sub vestra sponsione, quia intenditis eis concedere Compactata et ultra; quod mihi credibile non videtur, quum nec fel. recordationis Martinus, nec Eugenius, nec S. D. N. id egerint usque in hanc diem. Si hoc se clypeo et galea protegere potuerint, exemplum erit cæteris christianis peragendi similia, et se rebellandi contra obedientiam et decreta sanctæ Matris Ecclesiæ et insurgendi in prælatos, sicut ipsi jam per annos plurimos infida, ferali et immani severitate fecerunt. Præsument etenim catholici, se non debere esse pejoris conditionis, quam Bohemi; unde si Bohemi talia bona pacta ab Ecclesia susceperint, et nos, dicent, paria obtinebimus vel majora: nostri namque prædecessores ecclesias dotaverunt, ad nos igitur pertinent ista bona. Videte, Domine, et diligenter attendite, ne per hanc viam Pragam acquirere computetis, et christiani populi totum residuum amittatis. Scio, quid loquor, quid audiverim a nonnullis magni ponderis hominibus. Dirigat Altissimus causam suam: neque iniquitas mea, neque peccatum meum: “Innocens ego sum a sanguine omnium vestrum,” dixit Apostolus [Act. XX, 26]. Excusavi conscientiam meam, et excusabo apud Deum et homines… Nescio quos susurrones audire vos delectet, adulantes vos fictis mellitisque sermonibus, venenum aspidum insanabile continentibus, intrinsecus obtutatum, ut suis falsis suggestionibus et promissis V. R. D. inducere moliantur ad concedendum eis communionem sub utraque specie, et bona ecclesiastica et cætera quæ requirunt, in denigrationem et dedecus apostolicæ sedis, ac vilipendium et contemptum ecclesiasticæ dignitatis. Vere contra vos agitis, si talia concedetis. Audivi ex ore vestro in Urbe, quod non acceptastis capellum pro genuflexionibus ante pedes, sed ut quidquam arduum in Ecclesia Dei agere valeretis.

[226] [monstratque, Compactata,] Quam de Compactatis Basileensibus habebat opinionem, etiam coram Bohemis professus est S. Capistranus. Etenim impedito ejus ad Pragensem civitatem accessu artibus tum Rockyczanæ pseudo-euangelistæ, tum Georgii Podjebradii gubernatoris et tutoris regni Bohemiæ, ad conventum magnatum Bohemiæ scripsit epistolam bene longam verno, ut videtur, tempore anni 1452, qua grassantes per regnum errores refutat, omnesque hortatur, ut redeant ad unitatem Ecclesiæ. Epistolam integram, utpote quam Amandus Herman ex Javoriensi archivo extraxisse se dicit [Capistr. triumph. pag. 371.] , adeoque minus notam lubentes daremus, sed tot scatet librariorum mendis, ut plurimis in locis rectum verborum sensum minime assequi potuerimus: ideoque ex Cochlæo, qui aliqua fragmenta dedit [Hist. Hussit. pag. 375.] , compendium exhibemus. In principio petit, ut barones et nobiles velint audire alteram partem, neque graventur inspicere, quot quantaque mala Bohemiæ intulerit Hussitarum hæresis. Dein Compactata impugnat hisce verbis [Ibid. pag. 376.] : Si qui cum Compactatis se excusare voluerint, legant libellum, ad Rockyczanam destinatum; ubi diffuse habetur declaratio non solum Compactatorum, sed omnium suarum vanarum opinionum, quibus populos allicere conatur ad communicandum sub utraque specie, vi vel precibus vel falsissimis suasionibus. Qui quidem libellus, si diligenter a vestris magnificentiis examinatus et perlectus fuerit, facile intelligetis, Compactata esse magis in deducus et confusionem Rockyczanæ, quam in laudem et defensionem. Quorum quidem Compactatorum numquam ipse exstiterit observator, sed perfidissimus persecutor. Compactata namque non omnibus concedunt indifferenter communicare sub utraque specie, sed conditionatim et distincte, ut clare in illis apparet. Licentiam quidem permiserunt, servatis servandis: sed quantum servata sunt, quæ in Compactatis continentur, vos ipsos in testes adduco.

[227] [ab Hussitis perperam explicata] Pergit deinceps sanctus vir in eadem epistola diluere, quæ adversum illum calumniabantur hæretici. Ad reliqua, inquit [Ibid. l. c.] , quæ in me Rockyczana mugit, false quidem, noster libellus sufficientissime respondet: quamquam nimis grave mihi esset ad singula, quæ stulti et malevoli contra me dicunt, respondere, et quæ maxime ad quasdam litteras, per totam Bohemiam divulgatas, quas, nescio qui perditi homines et mendaces mihi adscribunt. In quibus dicitur, quod ego me jactitaverim habere spiritum prophetiæ, sed et multa alia, quæ, ut vulgo dicitur, os furni non diceret *: quæ profecto, teste Deo, numquam a me neque prolata, neque dicta, neque scripta fuerunt. Sed animadvertant obtrectatores mei, tantum me eorum susurrationes æstimare, quantum lutum, quod meis pedibus calco. Satis mihi est a sapientibus commendari: sed etiam mihi est, quod mea opera in manibus peritissimorum virorum versentur, qui multo melius de mea doctrina valent, quam Rockyczana, judicare. Qui si totum populum christianum et catholicum, sub cœlo exsistentem, maledicere et hæreticari non erubescit, omnes inimicos suos appellans, multo magis Joannem de Capistrano: cui si omnes sapientes benedicunt, pro levitate et stultitia existimabitur, si unus iniquus stultus senex maledixerit. Non improborum calumniæ æstimandæ sunt ab iis, qui pro veritate, fide, religione, pro justitia, pro vitiis exstirpandis et virtutibus plantandis certant. Quisque pro suo arbitrio in alium dicere potest, si placet. Satis mihi est, quod infamiam, quam in me conjecit Rockyczana, tota Italia, Flandria, Francia, Burgundia, Alemania, in quibus jam XXXVI annos continuo euangelizavi, refellant. Ut taceam Angliam, Hispaniam, Portugalliam, Cataloniam, Dalmatiam, Hungariam, Poloniam, quibus quidem omnibus regnis ac regibus et principibus eorumdem, si non facie, fama tamen, notus sum.

[228] [in detrimentum vergere religionis,] Laudes, sibi tributas, opponit porro Capistranus contumeliis adversarii sui: O Rockyczana, hominum infelicissime! dicis me profugum seductorem et antechristum, qui notus sum omnibus. O magnifici et excellentes barones, Rockyczana est oculosior toto populo catholico, ac omnibus universitatibus studiorum infrascriptis; putat se doctiorem et oculosiorem, scilicet Romana, Neapolis, Senarum, Perusii, Florentiæ, Ferrariæ, Bononiæ, Paduæ, Papiæ, in quibus quidem per tot annorum curricula verbum Dei prædicavi, in quibus mea doctrina non hæreticata, non damnata, sed laudata et approbata est: ut silentio præteream multas clarissimas urbes, in quarum singulis non pauciores sunt doctores et doctissimi viri, quam in qualibet universitate de prædictis. Et bellua insensata, tu me seductorem appellabas! Dicturus es forte, remota testimonia adduco, quæ hic mihi suffragari non possunt. Si quis remotis et longinquis non credit, credat propinquis et vicinis. An forte, quum essem advena, et Alemanna lingua omnino privatus, ab inclyta civitate Viennensi summa cum honorificentia susceptus fui a suis clarissimis doctoribus et magistris, quorum doctrinæ reliquiis Rockyczana plurimum indiget. Mea doctrina, per continuos quinquaginta dies ibidem seminata, non hæreticata fuit, sed summopere commendata: ubi tanta exstitit populorum conventio, quanta nec audita, nec visa est a diebus nostris. O bellua tu insensata, tu me profugum appellare non erubescis et sortilegum. At quum essem alienigena et facie incognitus, in civitate Olomucensi, quodam die dominico (sicut omnium fuit judicium) nostris prædicationibus centum millia personarum tunc interfuerunt. O bellua et lingua viperea! tu me profugum prædicas? Numquid ab omnibus Australibus, Olomucensibus, Brunensibus, Znaimensibus, magnificis dominis de Rosis, Pataviensibus, Ratisbonensibus, Egrensibus; ab illustrissimis, excellentissimis principibus, D. Ludovico, duce Bavariæ, D. Alberto, D. Joanne, marchionibus Brandeburgensibus, atque ab illustriss. et excell. D. principe Friderico, duce Saxoniæ, atque ab omnibus et singulis civitatibus eorumdem principum, apud quos transitum feci, tanta cum honorificentia fui susceptus, quanta nemo religiosus hac nostra ætate habitus est? O maledicta lingua! tu me profugum et seductorem nuncupas, cui sexaginta sex annorum est ætas.

[229] [nihilque præter animarum salutem se quærere:] Non est dissimulandum, sanctum virum primo obtutu videri et late se in propriam effundere laudem, et asperioribus verbis adversarium insectari. Verum quoad priorem criminationem, ipse Sanctus eamdem diluit, dum apologiam suam prosecutus, dicit [Capistr. triumph. pag. 377.] : Adhuc pro sua consuetudine Rockyczana est in me murmuraturus, quod hæc omnia in meam laudem et jactantiam dixi, et quod omnes supra nominati fuerint cæci et decepti. Qui me nec laudo, nec extollo; sed laudo, extollo, magnifico Creatorem meum, Deum omnipotentem, qui pro sua ineffabili clementia et misericordia elegit minima, ut quæque fortia confundat: agoque divinæ suæ majestati inexplicabiles gratias, atque semper sum habiturus, qui me apud exteras gentes nullis meis meritis notum fecit: ut agnoscat Rockyczana et cæci Bohemi (quorum animarum salutem, veluti meam, optavi in veritate et absque simulatione, teste Deo) Fr. Joannem de Capistrano, non seductorem, non sortilegum, non profugum, non antichristum; sed nuntium et apostolicum commissarium, atque hæreticæ pravitatis generalem inquisitorem constitutum non solum a sanctissimo D. Nicolao Papa V, sed a felicis memoriæ Martino et Eugenio, quemadmodum bullæ authenticæ, quæ apud me sunt, testantur. Non enim, præstantissimi domini, ad hoc vestrum regnum profectus sum, nisi propter vestram salutem, pacem et tranquillitatem totius regni. Si quidem honorem quæsivissem, divertissem utique ad serenissimum regem Poloniæ, ad Hungariam, Alemanniam et Italiam, a quibus summis precibus invitatus sum: lata et ampla sunt mihi christianitatis regna, ita ut opus mihi non sit, nisi pro communi vestra salute hujusmodi sufferre. Epistolam claudit S. Capistranus protestando, quæcumque dixerit, ex fonte caritatis et benevolentiæ processisse.

[230] [quo etiam ex capite excusatur] Verum, quod cupiebat, responsum non tulit sanctus vir: sed tale accepit epistolium, quod, ait Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 379.] , ob reverentiam ejus nec Waddingus nec Sedulius voluerunt adducere. Ast nobis minime supprimenda videtur Bohemorum epistola exprobatoria, præsertim quum et excusandæ Capistrani acerbitati viam nobis sternat, et cæterum utile est, ad crisim circa Sanctorum Acta exercendam, intelligere, quid adversarii Sanctis objecerint. Cochlæus exhibet epistolam sequentis tenoris [Hist. Huss. pag. 378.] : Religioso viro, Fr. Joanni de Capistrano, nunc in civitate Ponti demoranti, Georgius de Cunstat et de Podiebrat, gubernator, consiliumque regni Bohemiæ. Religiose vir, tua parte nobis oblata epistola, magis (ut videtur) libelli, quam epistolæ vicem continet: minime religiosi viri redolet naturam: quæ, salva pace, tam venenosis exstat contexta sententiis, ut vix ab histrionum moribus valeat discrepare. Certe si auctoritate apostolica, quam in hac parte habere te jactitas, hæc tibi licere prætendis, multum Sanctitatis ipsius pietas tuo præsumitur sensui dissona, imo totaliter apparet contraria, quæ paterna semper amoris viscera solita est exhibere. Namque dato, quod ipse venerabilis vir, magister Joannes de Rockyczan metas in aliquo utcumque excessisset, quod tamen non credimus nec videmus; nihilominus aptius nos ubique aggredi religiosi decrevisse viri debuisset prudentia; et non sic animo invadere turbulento: sciens, quod sermo durus suscitat furorem. Tragico enim quodam more, Capistrane, boatuque et ore ampullato tu, monache, necnon obtrectatione tua, Joannes, consueta, qua contra doctores nostros fidelissimos tam crudeliter et inaniter invehis, aures nostræ tinniunt etc.

[231] Utrinque, ut videmus, dure et acerbe scriptum dictumque est: et mirabitur quis, tantas vituperationes ex calamo viri sanctissimi fluxisse. [Sancti in scribendo acerbitas.] Certe nostro sæculo, politiori et forsan maligniori, istiusmodi contumeliæ dedecerent virum, non dicam, sanctum, sed cordatum quemlibet, et plerumque id genus dicteriorum scribiturientibus infimæ notæ relinquitur. Ast sæculo XV, antequam humaniores litteræ, hactenus satis neglectæ, ingenia cicurare incepissent, vix ulla erat controversia, aliquantulum ardentior, in qua contumeliis, non tam in personas, quam in earum errores aut vitia conjectis, parcebatur. Et certe ipse S. Capistranus, antequam Rockyczanam ejusque asseclas severissime tractaret, cum omnimoda mansuetudine ac humilitate tum ad Rockyczanam tum ad Podiebradum scripsit [Cfr Wadding. Ann. tom. XII, pag. 93 et 121.] . Sed quum videret, vanos esse omnes reconciliationis conatus, zelo domus Dei incitatus, ut ab aliis periculum averteret, severe egit cum iis, qui erant hæreseos capita. Neque hac in re deviavit S. Capistranus a norma agendi aliorum virorum, sanctitate et doctrina illustrium. Legantur S. Hieronymi libri contra Jovinianum et Vigilantium, hæreticos, quibus liquet acerrime S. Doctorem errantes redarguisse: verum quidem est, Gulielmum Cave traducere sanctum, tamquam præfervidi et impotentis animi, sed Hieronymum excusat Erasmus, ut videre est, apud nostros majores ad diem XXX Septembris in Commentario Actorum S. Hieronymi num. 1298 et seqq. [Act. SS. tom. VIII Sept., pag. 677. Cfr Prosp. Lambertini. de beatif. et Canon. SS. lib. III, c. 41, num. 5.] . Et qui passim adducitur exemplar mansuetudinis et lenitatis, S. Augustinus, is certe non erat, qui sola doctrina hæreticos, præsertim obstinatos, illuminatos vellet; sed severitatem in eorum reductione quandoque exercendam esse, palam profitebatur. Sic in epistola ad Vincentium episcopum Rogatianum, ordine XCIII, alias XLVIII [Migne. Patrol. tom. XXXIII, col. 322. Cfr Baron. Ann. Ecc. an. 420, § XI.] agens de legibus imperialibus, contra hæreticos latis: si, ait, terrerentur, et non docerentur, improba quasi dominatio videretur. Rursus si docerentur, et non terrerentur, vetustate consuetudinis obdurati, ad capessendam viam salutis pigrius moverentur. Finit autem prolixam epistolam his verbis, quæ Sancto nostro Capistrano, recte applicantur, utpote qui semper se paratum exhibuerit ad suscipiendos ab hæresi reduces, in spiritu lenitatis [Ibid. col. 347.] : Habes epistolam prolixiorem fortasse, quam velles. Esset autem multo brevior si te tantum in respondendo cogitarem: nunc vero etiamsi tibi nihil prosit, non puto nihil eis profuturam, qui eam legere cum Dei timore et sine personarum acceptione curaverint. Ast S. Capistrano Pragam aut interiorem Bohemiam adire non licuit: quæ deinceps per solidos quinquaginta annos bellis civilibus et externis agitata et vastata fuit.

[Annotatum]

* idiotismus italicus

§ XX. Gesta S. Joan. Capistrani in Silelesia, præsertim Wratislaviæ.

[Wratislavia expellit S. Capistranus] Quoniam quidem tantis votis expetitam Bohemiam S. Capistranus obstinate occlusam experiebatur, alio curas suas convertit: et imprimis Silesiam, infecto regno finitimam, adire constituit. Nullibi, ait Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 142.] , majores tulit fructus, aut honorificentius fuit susceptus, quam in urbe Vratislaviensi, Silesiæ præcipua. Hoc anno (1452) in ejus occursum tota suis sedibus evulsa, visa est proficisci: clerus universus et magistratus, omnisque populus cum exsultatione advenientem suscepit, et docentem audivit. Nihil hic pravum, quod non correxerit, nihil injustum, quod non æquaverit, nihil jubebat, quod non protinus fieret, obedientibus cunctis ejus doctrinæ, tamquam divinæ. Waddingus in hoc errare videtur, quod iter Silesiacum, adeoque ingressum in Vratislaviensem civitatem ad annum 1452 referat, qui magis ad annum sequentem pertinet. Christophorus de Varisio, qui ut jam diximus, gesta Sancti singillatim per unumquemque diem recenset, anno 1453 illigat prædicationem Vratislaviensem. Etenim num. 160 habet, S. Capistranum Lignitium advenisse die X Februarii, anni 1453: nam num. præc. dixerat biographus festa natalitia anno 1452 Dresdæ celebrata fuisse. Dein, interpositis quibusdam aliis locis, dicit Sanctum in Lignitz die X Februarii infirmos curasse et pergit: De Lignitz, peragratis nonnullis aliis civitatibus, in via occurrentibus, venit tandem ad Vratislaviam, magnificam et inclytam civitatem, tertia feria, id est, ultima die carnisprivii. Anno autem 1453, signato littera dominicali G, paschate in diem primam Aprilis incidente, ultima dies carnisprivii, seu pridiana Cinerum, quæ cum XIII Februarii concurrit, Vratislaviam ingressus est. Nec movere nos debet, quod a X ejusdem mensis nonnullas alias civitates, in via occurrentes, peragraverit; nam Lignitium Vratislavia novem milliaribus Germanicis distat, quod certe spatium, quam commodissime, intra triduum confici potuit.

[233] [reliquias Hussitarum;] Sanctus vir Vratislaviæ remansit usque ad finem Augusti ejusdem anni, tum ut fundaret, solidaretque conventum Ordinis sui, tum vires, longo et gravi morbo contritas, reficeret. Addit biographus num. 161: Ipsa civitas inter omnes Alemaniæ civitates semper maximam devotionem habuit ad Patrem, dum viveret, et etiam post mortem usque hodie perseverat. Pater etiam inter alias civitates ipsam maxime diligebat, et dicebat eam suam. Insuper propter sermones Patris, ipsa sola noluit adhærere Georgio de Podjebrath, hæretico regi Bohemiæ, nisi prius constaret de ejus conversione, quod catholicus verus declararetur per apostolicam Sedem. S. Capistrano tamen adveniente, suam Hussitarum factionem habebant Vratislavienses: nam, ut refert Waddingus [Ibid. l. c.] , quidam Hussitæ et ficti catholici funebri pompa ad Sanctum adduxerunt feretrum, in quo, simulata morte, jacebat adolescens, rogantes, ut ejus precibus ad vitam revocaretur. Ille cœlitus edoctus perfidiam, respondit: “Habeat portionem cum mortuis in æternum.” Hussitæ Sancti verba deridentes: “Ecce, dicebant, hominis sanctitatem: abiit, fugit, quia non valet defunctum resuscitare: nunc ergo videbitis, in hoc nostro cœtu haberi sanctiores. Jubent ergo ex suis aliquem, ut spiritum vitalem infundat. Quum itaque subornator ad loculum accessisset, Petrumque (erat id adolescenti nomen) surgere imperasset, repertus est Petrus vere mortuus. Quo portento stupefacti plerique, ad sanctum virum veniam petituri accurrunt, quam et obtinuerunt, missis tamen Romam duobus facti auctoribus præcipuis, tum ut Dei magnalia testarentur, tum ut sceleris indulgentiam obtinerent.”

[234] [judæorum audaciam] Severe etiam egit S. Capistranus contra Judæos, quorum crimina, quatenus esset inquisitor fidei, persequebatur et brachio sæculari reos convictosque addicebat. Mutuum ingensque, vel ab ipsis ævi christiani primordiis, exarserat odium christianos inter et judæos: frequentes erant, nascente christiana religione, judæorum accusationes, et sæpe, ipsis auctoribus, recrudescebat in christianos persecutio, ut videri aliquatenus potest in Commentario nostro historico de S. Florentino, episcopo Trevirensi ad diem XVII Octobris [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 23.] . Ast vices luculentas medio ævo rependerunt judæis christiani. Obviæ sunt in historiis omnium fere provinciarum christianitatis, judæorum expulsiones, spoliationes et quandoque interneciones: frequens erat pontificum intercessio, ne gens, plerisque exosa, omnino deleretur [Cfr Michaud. Hist. de Croisad. Lib. XIX, tom. VIII, pag. 134. Edit. Bruxell. 1841. Journ. hist. et litt. Liége an. 1840, tom. VII, pag. 586.] . Interea non cessabant gravissimæ adversus judæos criminationes, et enormium præsertim usurarum rei convictique ab omnibus habebantur. Jam, ut monstravimus supra num. 56 Joannes noster a regina Neapolitana constitutus fuerat inquisitor adversus judæos: in Germania horrenda scelera, sacrilegia nefanda eis exprobrabantur. Non sane dicam hæc omnia fuisse vera: sed istiusmodi criminum late et inconcusse dominabatur opinio. Neque jure exigi potest a viro, etiam sancto, cordato et prudenti, ut, quæ universaliter vigebat, opinionem ipse flocci faceret, ejusque falsitatem aut exaggerationem ipse unus perspiceret. Novimus, quam generalis esset sententia de multitudine sagarum, quamque severe in eas animadverteretur; attamen Fridericus Spee, Societatis nostræ sacerdos, propria experientia edoctus, falso plerumque istiusmodi fæminas accusatas, tortas et damnatas fuisse, scripsit in opusculo sub titulo: Cautio criminalis seu de processibus contra sagas, in quo ostendit, frequentissimos, imo fere perpetuos, fuisse judicum errores. An vere tale quid in judæos commissum fuerit, non facile pronuntiabo, quum textus, a Sixto Senensi, olim judæo, postmodum alumno Ordinis S. Dominici, in Bibliotheca Sancta allegatos [Pag. 144. Edit. Lugd. 1575.] , tales sint ut odium internecinum quum apertissime manifestent. Atque hac ratione explicatur severitas, a S. Joanne Capistrano adhibita, in persequendis judæis [Journ. hist. et litt. tom. VII, pag. 70 et 443.] .

[235] [reprimit;] Gravissima certe erant, de quibus accusabantur, judæorum scelera. Judæis, ait Waddingus [Annal. tom. XII, pag. 142.] , vendiderat quidam rusticus hostias sacratas novem, quas illi linteo superpositas virgulis cædebant, irrisorie repetentes: “Hic est Deus Christianorum.” Atqui ita vere esse, ille demonstravit, emisso ex formulis copioso sanguine, qui linteum intinxit. Re patefacta, pro inquisitoris munere plurimos comprehendit, torturæ subdidit, crimenque fassos, flammis subjecit (id est, convictos tradidit brachio sæculari puniendos secundum leges). Dum hæc agerentur, accessit mulier, ab hebraismo conversa, narravitque, se vidisse ab aliis hebræis projectam in ignem sacram hostiam ter resiliisse illæsam, conversamque tunc vetulam, quæ protinus Deum verum confessa, reverenter adoravit, indignati judæi occiderunt et in obscuro angulo sepelierunt. Insuper dixit furatos puerulum christianum; optimis cibis impinguasse, et dein in cado, inter clavorum aculeos volutatum, occidisse; sanguinem sacrificasse et ad propinquas synagogas misisse; corpusculum in penetralibus ædium condidisse. Missis, qui rei veritatem inquirerent, inventa sunt corpora, distribuitque tamquam Martyrum Reliquias Capistranus. Combusti sunt rusticus et judæi quadraginta unus, scelerum participes: reliqui extra regis Ladislai dominium acti in exsilium. Munus tamen inquisitoris, consentiente, imo et petente Petro Noach aut Novack, Vratislaviensi episcopo, exercuit Capistranus, ut constat ex ejusdem litteris ad Sanctum datis feria quinta ante festum S. Viti, anno 1453, id est, die XIV Junii: quibus rogat [Ann. tom. XII, pag. 165.] , quatenus, assumptis venerabilibus viris, dominis capituli Ecclesiæ Wratislaviensis, casum venerandissimi et præcolendi Sacramenti Corporis Domini nostri Jesu Christi examinare et remediis salutarioribus dignetur terminare, ne ex ejus indecisa dilatione contrarium quidquam dici, aut scandalum valeat suscitari, in gratam complacentiam, bonis gentibus impendendam.

[236] [plures per Silesiam fundat conventus,] Intra Wratislaviam tamen sese non continuit S. Capistrani ardor in seminando Dei verbo et Ordine suo propagando: imo antequam Wratislaviam adventaret Sanctus, civitatem Saganam inviserat, die X Januarii 1453: quod quam verum sit, si tempus definitum spectes, non facile dixerim. Etenim Christophorus biographus iter Lipsia Vratislaviam num. 159 et seq. describens, varias a Dresda civitates, ubi natalitia festa celebrata fuerant, urbes recensens, nullo verbo Saganum indicat, non omissurus probabiliter, si Sanctus ibidem, qui referuntur, fructus retulisset, istiusmodi narrationem. Ast Amandus Hermann, qui adventum S. Capistrani adnotat [Capistr. triumph. pag. 436.] , citat Chronicon Saganense, quod si coævum sit, merito omnia dubia tollere debet: præsertim quum Sanctus Dresda Vratislaviam proficiscens, Sagano transire certe potuerit, si forsan propter viarum facilitatem non debuerit. Istic pro more suo concionatus est, Georgio quodam, sui Ordinis sodali, interprete: plurimos quoque infirmos pristinæ sanitati restituit, aleas et id genus ludorum sustulit, variosque tam virorum, quam mulierum ornatus, maxime in capillitiis, quæ mire cincinnata erant, ad antiquam modestiam correxit. In eadem Silesiæ provincia est quoque Oppolium (Oppeln), ubi dux Bernardus, S. Capistrani intuitu, conventum fundavit, ut constat litteris ejusdem Bernardi, datis in festo S. Urbani, seu XXV Maji, anni 1455: quam fundationem referendam censemus ad annos anteriores; etenim dux scribit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 304.] , se intellexisse ex nobili Conrado Clavaro placuisse Capistrano monasterium Oppoliense: jam igitur ædificatum stabat: credit etiam dux, memoria Sancti non excidisse, quod pridem scripserat, petens ut monasterium vellet acceptare et suscipere: unde quoque datur intelligere, jam aliquo ante tempore de hoc negotio actum fuisse: quod proinde commode ad illos annos, quibus Sanctus in Silesia versatus est, nempe 1453 aut 1454 spectare potest. Et certe Oppaviensem conventum tunc initia sua habuisse, monstravimus supra num. 145. Ad idem tempus referenda est fundatio conventus Leobschicensis. Est autem Leobschicium (germanice Lubschitz) oppidum ducatus Carnoviensis, nundinis frumentariis olim celebratissimum, utpote quod territorio admodum fertili cingitur [Heneb. Silesiogr. cap. VII, pag. 267,] . Et vero circa annum 1454 cœnobium initium, saltem pro Fratribus de Observantia habuisse, testis est regestum S. Capistrani, ab ejus secretario conscriptum, in quo sub anno 1454 legimus [Hermann. Capistr. triumph. pag. 204.] : Loca provinciæ Austriæ et Bohemiæ, recepta cum auctoritate R. P. fr. Joannis de Capistrano: Vienna, locus S. Theobaldi sive S. Bernardini, Novumburgum S. Jacobi, Brunæ S. Bernardini, Olomucii S. Bernardini, Wratislaviæ S. Bernardini, Cracoviæ S. Bernardini, Varsoviæ S. Bernardini, Betlem, Coslæ, Oppaviæ, Clupsicii, Leobschicii, Jamnicii, Engendorffii, Veltpergii, Judembergæ.

[237] [inter quos eminet Wratislaviensis,] Cæterum præcipuus, ut videtur, vel ab initio fuit conventus Vratislaviensis, utpote in quo celebrata fuere sub ipso S. Joanne Capistrano anno 1454 comitia provincialia [Greiderer. Germ. Francisc. tom. I, pag. 812.] . Hanc urbem etiam selectam fuisse existimo, quia S. Viri erat amantissima, unde sperabatur annona pro sustentandis tot Fratribus abundantior. Amicitiæ solidæ testes habemus litteras civium Vratislaviensium, quas recitat Waddingus sub anno 1454 [Ann. tom. XII, pag. 209.] : Religiosissimo ac venerabilissimo in Christo Patri fr. Joanni de Capistrano etc. præceptori suo colendissimo, seipsos cum humili recommendatione ad omnia mandatorum beneplacita semper paratos. Religiosissime, reverendissimeque Pater. Noverit paternitas vestra, quod nuntius, qui cum litteris vestris perrexit ad Pragam, nuper Sabbatho rediens Vratislaviam, attulit litteras duas, P. V. directas, quas hic colligatas, mittimus. Dein significamus P. V. quod post lamentabilem recessum vestrum a fidelibus oviculis Christi hujus urbis, ipsi sicut boni discipuli hactenus non cessaverunt lacrymando gemere; sed veluti post benignum patrem suspirant orphani, post fidelissimum pastorem balant agnelli, et post liberalem benefactorem querulantur egeni: ita revera lamentantur adhuc fideles, vestro doctrinali magisterio subjecti, inquientes gemebundi: cur nos, pater, deseruistis, aut quibus nos desolatos reliquistis? Timemus enim, ne, vobis absente, invadant gregem Christi lupi rapaces; quoniam in tempore tribulationis conspicimus, nos fore derelictos. Audivimus tamen verbum solatiosum nobis, ad moderationem mœstitiæ a P. V. promissum: videlicet, quod etsi P. V. absentaret se a nobis corporaliter, mentali tamen favore et paterna dilectione velit nobis adesse: eatenus precamur obnixis precibus V. P. quatenus etsi jam non pluviis doctrinarum vocalium nos pascere poterit, saltem tamen quandoque paucis scripturis litterarum, quasi stillis, nos recreare per gratissimam consolationem, et ex paterna benignitate confortare gratiose velitis, præsertim pro avisamentis contra machinationes infidelium hæreticorum, si quas perceperit V. P. contra nos eos velle callide struere insidias dolosas, vel etiam instantias manifestas. Ex quibus vestris salubribus præmonitionibus constantius sinceriusque agere poterimus, sicut et, Christo auxiliante, fideliter agere intendimus, in quo nobis fiduciam præcipuam et V. P. sinceram caritatem exhibetis, imo et internæ dilectionis signum, quod lacrymæ, verbis valedictionis et benedictionis vestræ commixtæ, palam testabantur, in nobis renovetis. Cupimus V. P. feliciter valere pro defensione fidei catholicæ per tempora diuturna. Ex Vratislavia in die S. Mariæ Magdalenæ (XXII Julii) anno 1454.

[238] [qua in civitate infirmus diuturnam moram traxit.] Quæ demum pro Vratislaviensi civitate egit S. Capistranus, compendiose exhibet Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 430.] , nisi quod, forsan vitio typothetæ, ingressum sancti viri in diem XV pro XIII Februarii 1453 consignaverit. Introductus solemni ritu in majorem seu Cathedralem ecclesiam S. Joannis, post gratias Deo actas et orationem, habitam a Gaspare Weigel, gratias vicissim clero et populo reddidit, ac universis bene precatus est. Postera die, quæ erat dies Cinerum, in ecclesia S. Elisabethæ, ac deinceps in foro Salis, populi undique accurrentis capacissimo, latine, fratre sui Ordinis, Friderico nomine, ejus verba excipiente et interpretante, sermonem habuit. Principium conventui datum fuit initio Quadragesimæ, qui raptim ædificatus fuit: quoniam in vigilia B. V. Mariæ Annuntiatæ, id est, XXIV Martii, erecto choro reliquæ ecclesiæ partes in Dominica Quasimodo, id est, VIII Aprilis, constructæ fuere. Primam hanc fundationem rudem et extemporalem fuisse conjicimus; eo nempe modo, quo Cracoviensis conventus erectionem exposuimus supra num. 140. Fructus prædicationis præcipui fuere, exstirpatio vigentis hæresis Hussitarum, et combustio supellectilis lusoriæ ac mundi muliebris, quatenus hæc ad multiplex peccatum homines passim provocaret. Dominica Jubilate, seu tertia post pascha, isto anno, die XXII Aprilis, ad S. Vincentii ædem, quæ est abbatia Ordinis Præmonstratensis, occasione anniversarii dedicationis istius ecclesiæ [Stenzel. Scriptt. Siles. tom. II, pag. 145.] et ostensionis Reliquiarum, ad frequentissimum populum concionem habuit. Quo etiam die, duobusque sequentibus ad populum, et fer. VI sequenti, seu XXVII Aprilis clausis januis ad clerum universum sæcularem et regularem verba salutis direxit. Biduo post, in Dominica Cantate seu IV post pascha, XXIX Aprilis una cum Petro Novak episcopo Nissam, insigne Silesiæ oppidum, se contulit; unde æger et languens vigilia pentecostes, XIX Maji, Vratislaviam relatus, curare corpus debuit usque ad diem XXI Augusti ejusdem anni, quo cum Oratoribus regis Poloniæ Cracoviam abiit, istic incola usque ad vigiliam Virginis assumptæ anni sequentis, seu 1454, quo post biduum, seu in festo S. Arnulfi, XVI Augusti abiturus, populo universo ultimum valedixit.

§ XXI. Gesta S. Joannis Capistrani in Polonia.

[Casimirus rex per litteras] Vix germanicas terras attigerat S. Capistranus, quum ejus præsentiam expetierunt Poloni. Etenim qui tunc solium Polonicum obtinebat, Casimirus IV, datis litteris anno 1451, feria III in vigilia Nativitatis Sanctæ Mariæ, Sanctum invitavit in Poloniam et ad ejus excitandam diligentiam [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 98] , laudat imprimis Romani Pontificis consilium, qui abunde favorem suum in nationes Slavanicas effudisse cognoscitur, dum pro gentis Boemicæ reductione, quæ in regionem dissimilitudinis abiens, varia hæresum dogmata sectabatur, virum olim sibi cognitum et probatum, divina mente et stupendis operibus insignem (Capistranum) transmisit. Itaque rogat, ne gravetur Sanctus in regnum suum declinare: est, inquit, regnum Poloniæ, tenaci fide catholicam religionem observans; est et ducatus Lithuaniæ, cujus populus genitor noster, clarissimæ memoriæ Vladislaus, Poloniæ rex christianissimus, ab idolorum cultura ad unius veri Dei agnitionem reduxit. Utriusque dominii nostri populus magnopere te gestit videre, et tuam præsentiam summo desiderio et summa prece exoptat. Sunt præterea nobis terræ Russiæ latissimæ, quæ etsi fidem profiteantur christianam, in sectam tamen Græcorum dudum pertracta sunt et illorum ritum pertractant atque custodiunt: nec tanto tempore, quod earum lapsum et ab Ecclesia latina scissionem secutum est, a caligine cæremoniarum suarum (quamvis in multis conciliis fuissent interpositi labores) poterant abstrahi aut avelli. Hi omnes uno spiritu te interpellant, ut non despicias visitare illos, ut aggregari in sinum unitatis Ecclesiæ Sanctæ Dei per te possint. Exstant multi, qui sola fama nominis tui pellecti, renuntiare veteri sectæ et ritui, et ingredi viam, quam monstraveris, repromittunt. Si te Boemorum sollicitat reductio, ut pro illorum salute omnes adversitates et pericula subire, dulce fuerit; multo magis Ruthenorum te moveat devotio. Nam etsi utraque gens caligine erroris velata sit, Ruthenorum tamen faciliorem reductionem tibi ex multis respectibus persuadeas: quoniam natio boni cupida est, simplex, rudis et omnis mundanæ doctrinæ expers, quæ errores suos debili oppositione tuetur; nec illos nisi consuetudo quædam et ingenitus illius ritus amor, in quo nutriti sunt, recognoscere summi Pontificis auctoritatem et unitatem fidei vetat. Dissolves tamen omnes hos nodos et uno sole operum et meritorum tuorum, inveteratam dissipabis et secabis caliginem.

[240] [Sanctum in Poloniam invitat,] Veniat caritati tuæ in mentem Apostolorum, quorum vestigia imitaris, exemplum et forma, quorum nonnulli plures lustrarunt regiones, serendo veritatem Euangelii et doctrinam Christi, ut aliquos lucrifacerent. Tu certus quodammodo de præmio laborum tuorum, venire pro salute multorum populorum, quorum conversio ex te pendet, non fastidias. Cogita, quantas animas inferes cœlo, si adveneris; quantas detineri a Sathana permittas, si venire differas. Accingere igitur, vir optime, ad negotium istud, ad quod te vox multorum nationum vocat, ad quod et nos tuam caritatem precibus nostris invitamus. Persuadet hoc caritati tuæ professio tua, persuadet zelus animarum, compellit amor fidei et caritas: Deus ipse, residens in excelsis, mandat et imperat. Pro festo S. Michaelis proximo *, tam regni nostri Poloniæ, quam ducatus magni Lithuaniæ prælati et barones parlamentum celebraturi sunt, res arduas et magni momenti, quæ bellum aut pacem secum trahunt, discussuri. Precamur te, ut Omnipotentem Deum singulari prece orare velis, ut gratia Spiritus Sancti corda prælatorum et baronum nostrorum visitet, eorumque mentes et corda conciliet, ut concordi et unanimi voto negotia regni et ducatus ordinent, conficiant et decernant. Datum in Grodek, fer. III, in vigilia Nativitatis S. Mariæ, anno Domini 1451.

[241] [quod iter, initio impeditum,] Non potuit quidem illo tempore S. Capistranus, missus a Pontifice ad Fridericum cæsarem, ut dissidia Bohemica componeret, obsecundare desiderio regis Poloniæ. Ast quo tempore hæc scribimus, Ruthenis hodiernis, inter primates rerum politicarum in Christianitate sedentibus, quam optabile foret hodie, ut sanctus vir, relictis Bohemis, labores suos laborumque fructus ad conversionem gentis Rossiacæ impendisset. Ludit nempe divina providentia in orbe et sua novit tempora et momenta, quæ ut quam celerrime adveniant, ex corde cum Ecclesia catholica precamur. Quamvis porro rex Casimirus iter Polonicum S. Capistrani, summis etiam precibus urgendo, obtinere non potuerit; non destitit tamen istud novis petitionibus sollicitare. Eodem fere tempore ad Sanctum scripsit Cardinalis Sbigneus Olesnicius, episcopus Cracoviensis, quem Ciacconius vocat [Vitæ Pont. et Cardd. tom. II, col. 910.] , virum religiosissimum, pupillorum et viduarum patronum, in egenos liberalem, Ecclesiæ vindicem et defensorem acerrimum, reipublicæ studiosissimum, minarum ac periculorum contemptorem. Talem decebat virum cum Sancto agere, ut laboranti Poloniæ manum admovere vellet. Certe Cardinalis datis litteris die XV Aprilis 1452 significat se jam alteras scripsisse, quibus et promissionem veniendi elicuerat. Quapropter repeto, inquit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 138.] , promissum: multa enim concurrunt, quæ mihi et verba et animum subministrant: benigna et suavis responsio, propitia et clemens repromissio tua, non mihi solum, sed et serenissimo principi, D. Casimiro, regi Poloniæ facta, summi Pontificis Nicolai Pp. V jussio, tuæ caritati mea instantia scripta, et pridem mihi litteris ex Urbe significata. Conqueritur dein Cardinalis, quod, neglecta Polonia, quæ primum adventum ejus suis et regalibus litteris subnixa, exspectavit, Misniam adierit: ast sperat, brevi sanctum virum præsentia lætificaturum omnes.

[242] [tandem suscipitur;] Ipse Casimirus rex, iteratis litteris S. Capistranum expetiit, et ut potentius eum in Poloniam attraheret, dicit se in eo esse, ut conventum Fratrum de Observantia fundet, et jam ecclesiam quamdam assignasse, inchoando conventui opportunam. Hac quoque, pergit rex [Ibid. pag. 140.] , consideratione iterum et magnopere exposcimus adventum vestrum, quo et dicti Fratres (jam Cracoviæ morantes) pro ampliori perfectione vestro instituerentur exemplo et populus regni nostri prædicti gratiarum et consolationum spiritualium, quas misericors Deus per vos tam abunde dignatur operari, se etiam gauderet esse participem. Data fuit epistola Cracoviæ fer. VI inter octavas Visitationis B. Mariæ, id est die VII Julii 1452. Quantumcumque cuperet vir sanctus regi et cardinali facere satis, tamen ne tunc quidem, alio avocatus, ut exponit Waddingus [Ibid. l. c.] , in Poloniam digredi potuit. Sed tandem anno 1453 certiorem spem fecit futuri adventus, ut liquet ex epistola laudati cardinalis Sbignei, quam Waddingus recudit [Ibid. pag. 162.] . Etenim, quamvis duplicibus Capistrani litteris omnis dubitandi ratio de futura in Poloniam profectione discussa esset, timebat tamen cardinalis, ne casu aliquo impediretur: ast rumor, qui ad eum perlatus est, Capistranum vicinam civitatem Vratislaviensem diœcesis suæ ingressum esse, etiam reliquum suspicionis exclusit. Imo Sbigneus, qui post festa paschalia cogitaverat se in interiorem diœcesis suæ partem transferre, subsistere statuit Cracoviæ, missurus in occursum ejus qui de viatico et reliquis ad iter necessariis provideat. Data legitur epistola die XXVIII Martii, adeoque isto anno fer. IV Majoris Hebdomadis. Nihilominus S. Capistrani Cracoviam profectio usque ad mensem Augusti anni 1453 procrastinata fuit. Cujus procrastinationis causa forsan fuerit matrimonium, inter Casimirum regem et Elisabetham, Alberti Austriaci filiam illo tempore Vratislaviæ conciliandum. Certe Joannes Duglossus, tunc canonicus Cracoviensis, post electus Leopolitanus in Galicia archiepiscopus, a cardinale Sbigneo deputatus, ut S. Capistranum Cracoviam deduceret, scribit in sua Historia Polonica lib. XIII [Hist. Polon. tom. II, col. 121. Edit. Lips. 1712.] : Rebus matrimonii consummatis, legati Poloniæ Cracoviam revertuntur, ducentes secum in comitiva Joannem de Capistrano, fratrem Ordinis Minorum, virum excellentis sanctitatis; et feria tertia, in die S. Augustini (XXVIII Augusti) Cracoviam ingrediuntur.

[243] [Cracoviæ ingenticum fructu prædicat,] Itum autem est, pergit Dlugossus, præfato beato viro obviam non solum ab omnibus ordinibus, sed et sacerdotes universi urbis Cracoviensis, cum magistratibus, processionibus sacris et vexillis, obviam illi profecti sunt: civesque, mares et fœminæ, suscepturi illum ad duo milliaria gregatim effluxerant. Obviam illi effusa fere universa civitate, Casimirus quoque rex cum Sophia regina, genitrice sua et Sbigneus cardinalis et episcopus Cracoviensis cum magno numero totius militiæ et cleri, in campo ante Clepars eum excipiunt, et cum magno triumpho in civitatem introducunt. Magna fuit de ejus adventu cleri et populi exsultatio, unde et omnis sexus in obviam sui fuit effusus. Pro mansione sua domus Georgii Sworez, in circulo Cracoviensi, consignata est; et circa ecclesiam Adalberti thronus factus, in quo quolibet die, antequam intensa frigora advenirent, lecta Missa, verbum Dei in latino, more suo, spatio duarum horarum, populo vulgari audiente et nullam nauseam sumente, prædicavit: ea prudentia, eloquentia atque doctrina præditus, ut mente atque lingua cœlesti loqui videretur: prædicatioque sua aliis duabus horis in vulgari resumpta est: sic quatuor horis continuis, quolibet die, duravit prædicatio. Ubi vero gelua ad nives adveniunt, in ecclesiam S. Mariæ Virginis, prope sacrarium, thronus collocatus est, et pro die qualibet, prædicatio, primum latina, deinde in vulgari lingua, continuata. Mansit autem in civitate Cracoviensi a die S. Augustini usque ad quindecimum diem Maji, sub quo tempore magnam multitudinem infirmorum, cæcorum, claudorum, aridorum et aliis languoribus oppressorum, inspectante populo, curavit. Propter quod universum regnum Poloniæ, sed et de vicinis provinciis, maxima hominum multitudo et ad curandas necessitates et infirmitates suas, et ad videndum verbum Dei, confluebant. Centum et amplius personæ sacram Religionem suam ingressæ sunt. Hactenus Dlugossus.

[244] [et matrimonio regio] Similia habet alius historicus Poloniæ subæqualis, Martinus Cromerus, qui in priori parte sæculi XVI floruit. Hic, quum de nuptiis Casimiri regis cum Elisabetha Austriaca ageret scripsit [De reb. Polon. pag. 523. Edit. Basil. 1558.] : Contentio inter archiepiscopum (Gesnensem Petrum Sprowski) et Sbigneum cardinalem fuit de nuptiali ceremonia, uter ejus administer esse deberet: quod ille archiepiscopus et primas, et hic cardinalis et Cracoviensis episcopus, ubi hæc agebantur, esset. Re diu agitata, convenit tandem, ut Joanni Capistrano eum honorem deferrent. Erat autem is Italus non ignobilis, de sodalitio Franciscanorum, qui se Observantes et Bernardinianos appellant, doctrina, facundia et sanctimonia vitæ pollens usque adeo, ut multis miraculis eam comprobaret. Susceperat autem peregrinationem, Boemorum, maxime ad rectam religionem reducendorum, gratia: et quum in ea re apud Boemos non multum profecisset, a Sbigneo cardinali accitus, anno superiori (1453) Cracoviam, effusa obviam omni pene civitate cum sacerdotibus et episcopo atque ipso etiam rege et regina, advenerat. Et posita in foro, ac deinde hiberno tempore in æde Virginis Matris cathedra, quotidie per interpretem ad populum conciones habebat, et multos ægrotos divina virtute sanabat: auctorque fuit Sbigneo, ut cœnobium, omnium primum in Polonia, suo sodalitio sub arce ad australem portam urbis conderet. Huic ergo tunc datum est negotium novos conjuges ritu solemni conjungendi. Sed quum is neque Polonicam neque Germanicam linguam calleret, ac Sbigneo muneris ejus functionem adjudicaret; Sbigneus, utriusque linguæ peritus, cedente archiepiscopo, id peregit. Archiepiscopus vero, sacris operatis, novam reginam inunxit et diademate cinxit. Recte animadvertit Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 461.] , aliquantulum variare inter se scriptores, alios ipsum Joannem nostrum, alios Sbigneum cardinalem dedisse benedictionem nuptialem asserentes.

[245] [benedictionem nuptialem impertiisse dicitur:] Etenim laudatus Hermann refert, contentionem inter archiepiscopum primatem et cardinalem episcopum loci compositam fuisse a rege hisce verbis: “Itaque hic pater (Capistranus præsens) mihi conferat, quod vos propter vestram discordiam conferre detrectatis.” Et sic scribunt chronica Minorum Poloniæ; ita ut revera S. Capistranus sponsos conjunxerit, sed Sbigneo cardinale, utriusque linguæ perito, interprete. Verum alii chronographi Poloni benedictionis nuptialis ministerium uni cardinali Sbigneo adscribunt, eo nempe sensu, quem Cromerus citatus exponit, nempe ut demandatam sacram functionem S. Capistranus, ipso archiepiscopo primate consentiente, fautori suo Sbigneo detulerit. Equidem id verius existimo: videtur enim omnino dedecere, ut cardinalis episcopus in propria diœcesi, inspectante nobilitate et populo universo, vices capellani inferioris subsellii egerit coram aliquo religioso, sancto quidem et miraculis probato, ast tamen simplici presbytero. Neque ipse S. Capistranus tam humile ministerium a Cardinali exhiberi sibi, neque ad id honoris fastigium, quo excelsius vix cogitari potest, extolli se passus fuisset. Quin et Capistrani adversarii, sæpe conquesti de fastu quodam, sibi arrogato tam in ingressu civitatum quam in prædicationis modo (cfr supra num. 204) non tacuissent ceremoniam, præter omnem ordinem celebratam, in qua Capistranus duos sibi quasi coadjutores adjunxisset archiepiscopum primatem Poloniæ et episcopum, galeo cardinalium donatum. Quapropter censemus, veriorem eorum opinionem, qui dicunt, Sbigneum cardinalem benedictionem sponsis, Casimiro regi et Elisabethæ impertiisse. Ex hoc porro connubio exstitit secundo genitus filius, S. Casimirus, cujus Acta dederunt majores nostri ad diem IV Martii [Act. SS. tom. I Mart., pag. 337.] .

[246] [grassantemque Hussitarum hæresim] Quo autem tempore in Polonia degebat S. Capistranus, non neglexit, quæ sui erant muneris contra Hussitas. Erat quidam doctor medecinæ, Paulus Pragensis, a Rockyczana, ut videtur, in Poloniam missus, tum ut sancto viro insidias strueret, tum ut ejus in prædicando auctoritatem labefactaret. Ast insidias prævenit S. Capistranus, et Hussitarum exploratorem, pro munere inquisitoris, quo fungebatur, comprehendit, et capturæ suæ monuit Sbigneum episcopum urbis, Sandomiriæ tunc agentem [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 194.] . Laudavit plurimum Capistrani zelum Sbigneus, et datis Sandomiria, XXII Januarii 1454 litteris, dicit [Ibid. l. c.] : Commendandus est plurimum zelus vester in hæresium exstirpatione pro debito officii vestri, hactenus in captione magistri Pauli de Praga demonstratus. Percrebuerat siquidem in regno Poloniæ et civitate Cracoviensi præfatum magistrum Paulum hæreticis Boemiæ favisse, et ex Vratislavia quasdam litteras Rockyczano hæresiarchæ et aliis sectatoribus suis in contumeliam fidei sanctæ scripsisse, et ex Vratislavia clandestine fugisse, quemadmodum et V. P. me suis certificat litteris. Aperta itaque fuisset via alicui magno scandalo, si vir ipse, tam notorie erroneus et infamis, in civitate Cracoviensi fuisset toleratus; præsartim ex quo erroribus suis non contentus, in doctrinam et prædicationem V. P. improperiis utebatur: quum non solum meo, sed etiam aliorum prudentum et doctorum judicio, doctrina et prædicatio vestra non aliud resonet, nisi plantationem morum et virtutum, et hæresum vitiorumque exstirpationem, nec ab aliquo sanæ mentis corripi possit.

[247] [exstinguit.] Cessit itaque mihi in magnam gratitudinem præfati magistri Pauli captivitas, quam etiam in V. P. absentia, solo superiori rumore commotus, ego eram pro debito pontificali facturus. Scribo itaque venerabili Paulo, vicario Scabo et voladario meo, ut pro custodia præfati detenti diligentiam faciant operosam, ne arte, dolo vel ingenio ergastulum evadat. Ingredi autem Cracoviam infra dies paucos proposui, ubi in hac causa omnis assistentia mea V. P. pro honore et favore fidei sanctæ non deerit, nec poterit ipse detentus quibuscumque intercessionibus uti, ut judicium de illo justum non fiat, juxta vestram et aliorum doctorum sententiam et decretum, dante Domino, exsequendum. Datum Sandomiriæ, XXII mensis Januarii, 1454. Sed quando vir sanctus operam suam impendebat, ut hæreses ex Polonia eliminaret, mittebat fratres suos in Prussiam et Rasciæ, quæ ad septemtrionem Serviæ jacet, provinciam, ut populos in fide catholica retineret et ad meliorem frugem reduceret. Ipse vero Pragam, ad arcem Hussiticæ superstitionis, anhelabat [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 195.] , quod tamen illi attingere datum non fuit. Interea ingens illi struebatur calumnia, quasi nempe Casimiro regi auctor fuisset, ut pro Prussis, sese coronæ Polonicæ dedentibus, staret, et bellum equitibus Teutonicis, qui regionem occupabant, inferret, quam calumniam § sequenti ad trutinam revocabimus.

[Annotatum]

* XXIX Septembris

§ XXII. Diluitur accusatio, quasi S. Joannes Capistranus, dum omnia pacem inter Christianos suaderent, auctor belli inter Poloniæ regem et equites Teutonicos exstitisset.

[Belli Pruthenici,] Ut in fine § præcedentis diximus, accusatus fuit S. Capistranus, quasi suasisset Casimiro regi, ut bellum Ordini Teutonico seu Crucigerorum inferret. Ad diluendam calumniam necessarium est controversiam altius repetere; quin consilii nostri sit, rerum gestarum seriem universam exponere; suffecerit summa lineamenta adumbrasse. Anno itaque 1440, secunda dominica Quadragesimæ, seu XXI Februarii, convenerant Elbingam, civitatem Prussiæ occidentalis, non procul a mari Baltico jacentem, nobiles et legati civitatum quarumdam; sed pauciores, quam sperarant, numero, novum indixerunt conventum in vicinam civitatem Mariæ Werdam ad dominicam Passionis, seu XIII Martii. Quo die, communi consilio statuerunt conferre vires suas et facultates ad allevanda gravamina quæ illos premebant [Hist. de l'Ord. Teuton. tom. V, pag. 509 et seqq.] . Displicuit certe equitibus Teutonicis, dominis Prussiæ, importuna petitio, et, ut fere fit in Ordinibus militaribus, invito aut saltem tacente supremo Ordinis magistro, Paulo de Rusdorf, brevi res ad arma spectavit, et bella privata exarserunt [Ibid. pag. 527.] . Insuper inhiabant prædæ opimæ Poloni, utpote quibus per Prussiam latus aperiebatur accessus ad mare Balticum et ad civitates maritimas, emporia opulenta, adeoque pro Polonica reipublica incrementum virium et divitiarum. Ut tantis malis viam occluderet Ludovicus de Erlichshausen, qui post Conradum homonymum suum Paulo de Rusdorf, magister Ordinis Teutonici anno 1450 successerat [Ibid. tom. VI, pag. 56.] , ad sedem apostolicam recurrit, ut Pontifex rebelles ad debitam obedientiam reduceret: et vero circa finem ejusdem anni misit Nicolaus V legatum Ludovicum, Silvensem in Lusitania episcopum [Ibid. pag. 61.] . Hic autem, convocatis Elbingam partibus, frustra conatus est controversias, aliis alios criminantibus componere.

[249] [cujus origo refertur,] Demum in tantum efferbuit contentio, ut Prutheni (consulto utor hac voce, ne cum Borussis hodiernis, sub monarchia domus Brandeburgicæ viventibus, confundantur) supremo magistro se paratos exhibuerint ad respondendum de criminibus, sibi objectis, non solum coram Papa, sed etiam coram alio quocumque principe. Ad hæc excanduit Ludovicus supremus magister, reposuitque se quoque stare judicio Ecclesiæ: caverent autem ne, despecta ecclesiastica sententia, excommunicationis pœnas incurrerent. Dum vero hæc Elbingæ agerentur, Prutheni veriti, ne magister imperatoris tutelam invocaret, eumdem præoccupaverunt: et obtento a Friderico cæsare diplomate die III Februarii 1451 confœderationem suam ratam retulerunt [Ibid. pag. 63 et seq.] . Atque ita, re infecta, legatus abire coactus fuit. Scripsit itaque magnis cum interminationibus, ait Gaspar Schutzius [Ibid. pag. 69.] , Papa Nicolaus tam ad Ludovicum magistrum, quam ad episcopum Warmiensem; magistrum quidem objurgans, quod legatum sacrosanctæ sedis ex Prussia, re infecta, improbabili exemplo dimisisset, neque in rebelles subditos, ethnicis etiam deteriores, animadvertisset, ex quo suspicari liceret, ipsum ejus conspirationis fautorem esse: mandans itidem severius, nisi hostis Romanæ Ecclesiæ et apostolicæ sedis apostata haberi velit, ut in posterum mandatis ejus accuratius pareret. Nihilominus perseverarunt Prutheni in sua confœderatione, et quum controversiarum arbiter constitutus fuisset imperator Fridericus, ipsi imperiale judicium recusarunt, ac tandem die IV Februarii, seu fer. II post Purificationem S. Mariæ, anno 1454 Prutheni confœderatim issam faciunt obedientiam, Ordini Teutonico debitam; ac post bimestre spatium, nempe die XV Aprilis renuntiationem suam confirmant ac Coronæ Polonicæ sese dedunt ac subjiciunt [Georgisch. Regesta. tom. II, col. 1164.] .

[250] In hoc rerum statu Casimirus, rex Poloniæ, veritus, verene an ficte, ne Prussia ad alios finitimos principes in detrimentum reipublicæ Polonicæ deveniret, confœderatos admisit [Hist. de l'Ord. Teuton. tom. VI, pag. 114.] ; bellum in Ordinem Teutonicum, spretis pactis, quæ octo ante menses solemni juramento firmaverat [Hist. de l'Ord. Teut. tom. VI, pag. 121.] , indixit [Ibid. pag. 120.] . Nostri instituti non est, variam belli diuturni fortunam enarrare: sufficit nobis, controversiæ initia ita exposuisse, ut lector, aliquo saltem modo, judicare valeat, utra ex parte staret justa causa belli; adeoque quam culpandus esset S. Joannes Capistranus, si, ipso instigante, controversia ad sanguinem usque devenisset. Originem istiusmodi accusationis derivatam existimo ex auctoritate, qua apud Casimirum regem gaudebat, et proin ex conjectura, qua censebatur rex nihil, inconsulto Joanne, facturum fuisse. Certum est ipso Dlugosso coævo, et, plus quam par erat, Polonis favente [Ibid. tom. V, pag. 442.] , in consultatione, habita de admittenda aut rejicienda Pruthenorum deditione, multum variasse sententias; cardinalem Sbigneum et Joannem Vladislaviensem episcopos, qui soli, quantum ex Dlugosso conjici potest, ecclesiastici in consilio præsentes fuerunt, dissuasisse regi, ut consensum deditioni impertiret: sed plurium suffragia contrarium elicuerunt [Hist. Polon. col. 131.] . Quoniam itaque S. Capistranus intimus erat Sbigneo cardinali amicus, juxta conjecturam, circa Casimirum regem supra expositam, concludendum foret, Sanctum Cardinali auctorem fuisse dissuadendæ deditionis: contraria itaque eliduntur, nec ex amicitia tum Casimiri regis tum Sbignei cardinalis in alterutram sententiam Capistrani concludere licet: remanet igitur ut inquiramus, in quam tandem sententiam consenserit S. Capistranus.

[251] [auctor aut suasor fuisse S. Capistranus negatur, ut fidem facit] Et quidem solis conjecturis, licet probabilibus et fundatis, calumniam diluere non vacat. Capta quidem a Turcis anno superiori, id est, 1453, CPoli, ad hoc collineavit statim Nicolaus Pp. V omnem operam suam, ut pace inter christianos principes conciliata, collatis armis, Turca ex Europa ablegaretur: certum proinde est, pro nota S. Capistrani erga Sedem apostolicam obedientia, eum neutiquam favere potuisse bello, inter Polonos et Teutonicos exorto, adeoque, si quid præstitit, id solum sategisse dicendum est, ut pax firma et sincera inter partes litigantes constitueretur. Quamvis conjectura ejus sit indolis, ut, deficiente omni alio argumento, sufficere abunde videatur, ad omnem enervandam accusationem; habemus tamen literarum monumenta, quæ rem certam faciunt. Nam habenda erat in die SS. Philippi et Jacobi Apostolorum, seu ipsis kalendis Maji, conventio, ut ait Dlugossus [Ibid. col. 145.] , generalis: itaque S. Capistranus IV kal. ipsius mensis litteras Cracovia ad regem dedit, quibus eum ad justitiam et pacem colendam quam efficacissime hortabatur. Non est, inquit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 196.] , fidelis servuli, diligentis amici utile consilium regibus vel principi substrahere. Nec ego fidelissimus vestræ majestatis cultor abstineo ab exhibitione sani saluberrimique consilii, Deo grati, vestræ saluti proficui, necnon et honori, gloriosæque famæ vestri nominis, tam præsentibus quam posteris reliquendæ, feliciter accommodi, ut christiani nominis dignitas non torpescat, nec vestræ sacræ majestatis decus regalis culminis diminutionem aliquam patiatur.

[252] Ecce post adventum vestri servuli ad conspectum gloriæ vestræ, [epistola, ab eo scripta ad regem] corona sublimitatis vestræ magnificata est, et exaltata tua celsitudo creditur multipliciter, tum ex parentela felicis tui conjugii, tum ex ampliatione tui dominii in septuaginta civitatibus et ultra, in oppidis et villis innumeris, et nomen tuum divulgatum est per regiones plurimas, propinquas pariter et longinquas. Crevit cedrus tui viridarii in altitudine valida et pervenit usque ad cœlum et potestas tua in fines terræ. Animadvertere digneris ergo, serenissime rex, quod solus Deus excelsus, Rex regum et Dominus dominantium cuncta hominum regna sua manu constringit, et cuicumque voluerit, illa dispensat. Sint igiter tuæ majestatis oculi ad cœlum erecti et ad Deum intenti, pervigiles atque cernui in obedientia mandatorum ejus: quoniam non substrahit personam cujusquam Dominus, nec verebitur magnitudinem alicujus; quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et omnes æqualiter juxta merita vel demerita judicabit. Supplico igitur reverentia quanta possum, non moleste feras consilium, quod impendo: digneris christianum nomen amplecti, et quod continet, observare: inimicos autem crucis Christi, quorum finis interitus, quorum Deus venter est, et gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt, non exaltes; nec in christianos sæviendi licentiam conferas indecenter: privilegia, inconsulte jam de facto concessa, et injuste sibi tradita revoca, et ad juris communis formam redige: ne forte irascatur Dominus et dissipet consilia principum et pereant de via justa, regnaque transferat ad extraneos correctores. Hæc pro meæ conscientiæ volui excusatione transmittere, de tuæ majestatis benignitate confisus, ut mentem potius, quam verborum folia, legas, et fructus libentius, quam flores, in cistulam tui pectoris condas ad Dei gloriam, tuam propriam salutem æternam ac tuorum clientulorum et submissorum profectum continuum, hominis utriusque felicitatem, in prosperum tuorum regimen populorum. Valere, feliciterque vivere te cupio in æternum. Ex tua inclyta civitate Cracoviensi, 1454, mensis Aprilis die XXVIII, calamo currente velociter. Humilis servus et sacellanus, Fr. Joannes de Capistrano.

[253] [et ad Pontificem.] Hæc epistola, ad regem delata eo accurate tempore, quo conventio generalis ad paciscendum deditionem celebranda erat, certe eamdem ea, qua par erat, modestia reprobabat. Porro quum paulo serius accusatio ad aures Nicolai Pontificis pervenisset, S. Capistranus litteris, ad eumdem Francofordia datis XIII Octobris ejusdem anni, conqueritur de Joanne Lutko, regis Poloniæ oratore, quasi [Ibid. pag. 197.] suo consilio serenissimus rex Poloniæ agressus fuerit Prussiam, quod salva pace cujuscumque dicentis nusquam verum exstitit, quin potius totum oppositum. Nam, inquit, præsentibus reverendissimo D. Cardinali Cracoviensi, duobus archiepiscopis, duobusque episcopis et aliis consiliariis dicti regis ego consului, quod ad judicium V. S. causam ipsam produceret; et ipse dictus rex, tamquam perpetua pace juramento ligatus, se mediatorem offerret ad reconciliandum subditos cum suis dominis Cruciferis. Sed consilium meum non tenuit, sicut nec de privilegiis Judæorum, quorum copiam V. S. transmisi cum aliis libellis contra hæreses Rockyczani et sequacium. Scio, quod propria non quæro, sed Dei gloriam et salutem animarum. Gliscebat interea rumor invidiosus, et per Germaniam circumlatus ad archiepiscopum etiam Moguntinum pervenerat. Quapropter ad Moguntinum scripsit S. Capistranus Passavia, die XXVI Novembris 1454, famam vagari, se ab archiepiscopo incarceratum, ægre ex mandato Pontificis libertatem obtinuisse: rogat itaque eum vir sanctus, ut dignetur apud optimates et prælatos imperii, præsertim Saxoniæ et Bavariæ, testatum facere ejus innocentiam et suam benevolentiam [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 197.] . Atque sic purgata manet imposita Sancto calumnia.

[254] [Capitur CP.,] Interea dum pro finibus regni amplificandis digladiant principes christiani, iique in primis, quibus summum erat periculum, universæ christianitati ruinam minabatur hostis potentissimus, partis victoriis, exercituque, triumphis assueto, superbus, Mahometes II, qui anno 1451 patri Amurathi successerat. Is tertio imperii sui anno, CPoli potitus est. Quum Amurathes ad Croiam (hodie Turcis Eski-Serad, oppidum Albaniæ superioris [Hofmann. Erdbeschreib. tom. II, pag. 3474.] ) ut res, inquit Bonfinius [Rer. Hungar. pag. 486. Edit. Francof. 1581.] , altiuscule repetatur, in obsidione gravi morbo corriperetur, Adrianopolim transvectus, anno salutis MCCCCL, diem obiit. Mahumetes, ejus filius, ex Othomanni genere septimus rex, Turcarum imperium suscepit: patre majoribusque suis rebus bellicis, animi magnitudine, ingenii feritate, consilio, calliditate et gestarum gloria longe præstantior. Potitus regno, quum longe majore regnandi cupiditate æstuaret, cum despote et Palæologo imperatore pacem fecit. Mox in Asiam trajecit, et in Carmanum, Iconii tyrannum, castra movit; quem semestri fere bello, magnos in Asia tumultus excitantem, profligavit. Pacata provincia, ut grandia cœpta, quæ mente conceperat, prosequeretur, se cum exercitu in Europam revocavit, et initam cum imperatore despoteque pacem violare cœpit: Euripidis dicta secutus, a Julio Cæsare sæpius usurpata, Licere jus quandoque imperandi gratia violare. Imprimis, uti belli semina sereret et Byzantium simul obsideret, ad Bosphorum Euxinum geminas utrinque arces statuit, miraque celeritate perfecit, ut urbi Pontum et Mœotim obstrueret: omniaque auxilia non modo a Pannoniis et Mysiis, sed ab universa denique Scythia prohiberet. Imperator, ne sociarum sibi aditus provinciarum obstrueretur, primum litteris, dein legatis queri cœperat: at nihilo segnius cœpta ille prosequi, obaudire querimonias, multa dissimulare, purgare se quandoque, et nonnulla causari: demum Palæologum, graviter lacessitum, aperto marte petit. Confestimque ex Asia et Europa, quas poterat copias et auxilia coegit, haud inscius, quantæ urbis obsidionem moliretur… Mahumetes urbe, tertio sui regni anno, et quinquagesimo obsidionis die, potitus, magna cæde grassatur, cuncta diripit, omnis ætas et uterque sexus nulla hostili injuria caruit. Polluta et incestata omnia, et templa quidem studio longe majore: patratis nulla piaculis accessio fieri potuit. Palæologus Constantinus, ab Helena genitus, ut honestius occumberet, inter confertissimos hostes dimicans, cæsus est et solo paludamento agnitus. Urbs igitur, quadringentesimo quinquagesimo tertio salutis anno supra millesimum, exacto Romano, non sine maximo christianæ reipublicæ luctu, barbarum et profanum imperium subivit.

[255] [et Turca universæ Christianitati,] Ad Constantinopolitani excidii nuntium, omnium fidelium animi consternantur, et præcipue finitimorum, qui instantem propius ruinam intuebantur. Nicolaus, Pontifex maximus, studiorum parens et catholicæ plebis pastor pientissimus, quum Pannoniis admodum Mysiisque timeret, quibus amissis, jam de christiana republica actum esse rebatur, sacrosanctæ militiæ saluberrimum promulgavit edictum, quo quidem omnes, qui sanctissimæ crucis tesseram in Turcas ultro sumerent, gratuitaque stipendia facerent, integra delictorum omnium immunitate donavit. Quin et Joannem Capistranum, e Samnitibus editum, ac divi Francisci sacris initiatum, præterea virum sanctissimum, et ad excitandos ad id populos dicendi copia et vitæ probitate nimis idoneum, in Alamannos, Ungaros, Polonosque miserat, qui ad salutarem expeditionem sacris declamationibus homines hortaretur. Hactenus Bonfinius, quem ideo citandum duximus, ut sacræ, quam obeundam habuit S. Joannes Capistranus, missionis perspicua constaret lectori ratio. Græcis tamen non defuerunt monita, ut impendentem calamitatem averterent, et per unitatem ecclesiasticam certius et potentius præsidium ab Occidentalibus obtinerent. Id inter alios præstitit Nicolaus V, qui epistola sua, data V id. Octobris 1451, spiritu quodam prophetico triennium conversioni Græcorum, eorumque cum Ecclesia Romana reconciliatione præstituit, quo elapso, ficulneam infructuosam exscindendam prænuntiavit. Has litteras, ad Constantinum Palælogum directas, exhibet Odoricus Raynaldus in Continuatione Baronii sub anno 1451 § II. Si saniore, porro pergit, usus consilio cum proceribus tuis et populo CPolitano decretum unionis amplexaberis, habebis nos et venerabiles fratres nostros S. R. E. Cardinales cum universa occidentali Ecclesia honori tuo et statui semper intentos. Sin autem unionis decretum cum populo suscipere recusaveris, compelles nos ad ea providenda, quibus et saluti vestræ et honori nostro pariter provideatur. Similia græcis prædixerat Bessarion ipse Græcus in oratione, habita anno 1439, cap. IX [Labbe, tom. XIII, Conc. col. 451.] : Quis enim, ait, nescit, quod solum nobis relictum refugium erat latinorum amicitia et unio cum eis futura, hac re sperantibus et nos ipsos tueri posse et hostes devincere? Quodque hoc solum hostes deterrebat et ejus contra nos furorem refrenabat? Quare si nunc privabimur, quo fugiemus? Quinam nostræ calamitatis finis erit? Quis malorum exitus?

[256] Sed vane omnia tentata fuerunt: perstiterunt Græci in sua obstinatione, et extrema eis supervenit calamitas. Quamvis porro hæc hostibus Ecclesiæ accidissent, [cui proin pax summe necessaria erat,] nihilominus Occidens universus ad tantam cladem ingemuit, ac intellexit, se quoque hac calamitate labefactari. Imprimis Pontifex Nicolaus, qui etiam ante captam CP. classem instruxerat, cæteraque auxilia paraverat, ut monstrat Odoricus Raynaldus ad annum 1453 § II et III, principes christianos ad pacem inter se conciliandam, et arma in communem hostem vertenda adhortatus, bullam etiam dedit prid. kal. Octobris, ejusdem anni, apud Raynaldum § IX, in qua, expositis calamitatibus, universæ christianitati imminentibus, et, nisi cito et strenue occurratur, certo futuris, adjurat reges et principes in vim professionis, factæ in sacri susceptione baptismatis, ut ad defensionem christianæ religionis et fidei accurrant, declarat etiam esse cuilibet de necessitate salutis, ut omnes in vim fidei suæ defensioni religionis omnibus viribus et toto potentatu suo fortiter et perseveranter assistant. Ast quum ad ea conficienda opus sit ingenti pecuniæ vi, præscribit imprimis, ut omnes fructus, ad cameram apostolicam de quibuscumque beneficiis provenientes, huic sancto operi totaliter, integraliter et sine aliqua diminutione serventur. Eodem dein modo, intentata in fraudatores excommunicationis pœna, omnibus Cardinalibus et prælatis curiæ Romanæ præscribit integram decimam de omnibus quibuscumque beneficiis. Demum eadem decima, sub eadem pœna, gravat omnia omnino beneficia majora et minora, curata et non curata, sæcularia et regularia, quocumque censeantur nomine. Tandem interdicit sub pœnis gravissimis, ne commeatus aut arma hostibus afferantur, ac obtestatur omnes, ut pacem generalem, aut saltem treugam, observent.

[257] [imminet.] Neque segnior Nicolao fuit Calixtus Pp. III, qui VI id. Aprilis 1455 electus, statim solemni se voto obstrinxit, omnem se adhibiturum operam, ut Turcarum gens aut deleatur aut convertatur. Voti formulam exscripsit Waddingus, ex quo eamdem mutuamur [Ann. tom. XII, pag. 245.] : Ego Calixtus, Papa III, promitto et voveo sanctissimæ Trinitati, Patri, Filio et Spiritui Sancto, Dei Genitrici semper Virgini, Sanctis Apostolis Petro et Paulo, totique curiæ cœlesti, quod etiam ad effusionem sanguinis proprii, si opus fuerit, dabo operam et adhibebo omnem diligentiam, quantum potero, juxta consilium venerabilium Fratrum meorum, pro recuperatione civitatis Constantinopolitanæ, quæ heu! peccatis hominum exigentibus, nostris temporibus occupata et eversa est per Jesu Christi Salvatoris nostri inimicum, filium diaboli, Mahometum et Turcarum dominum; pro liberatione dein captivorum Christianorum, necnon ad exaltationem fidei orthodoxæ, ad exterminationem diabolicæ sectæ reprobi perfidique Mahometi in partibus orientalibus, ubi maxime lumen fidei occubuit. Quod si oblitus fuero tui, Hierusalem, oblivioni detur dextera mea, et adhæreat lingua mea faucibus meis, si non meminero tui, et si non proposuero Hierusalem in principio lætitiæ meæ. Sic me Deus adjuvet et hæc sancta Euangelia. Non inferiores verbis votisque conatus suos reliquerunt ambo Pontifices Nicolaus V et Calixtus III; nuntiisque ad omnes christianos principes destinatis, classicum adversus communem reipublicæ christianæ hostem cecinerunt: inter legatos vero apostolicos primarium sibi locum vindicat S. Joannes Capistranus, ut § sequenti exponemus.

§ XXIII. Principes Christianos accendit S. Joannes Capistranus ad bellum sacrum contra Turcas suscipiendum.

[Literis, ad S. Capistranum datis,] Quum, ut supra exposuimus, bellum, quasi civile, fureret inter Casimirum, Poloniæ regem et Ordinem Teutonicum, Cardinalis Cracoviensis Sbigneus litteras ad S. Capistranum Cracovia, XVI Augusti, 1454 dat, in quibus, exposito belli Pruthenici statu, pergit dicens [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 201.] : Pridem ex Hungaria certum nuntium, ad serenissimum regem nostrum et ad nos missum, excepimus, cujus non relatione tantum, sed etiam litteris prælatorum et baronum Hungariæ certificamur, quod Turcarum imperator cum quadringintis millibus pugnantium in terram Rasciæ et confinia Hungariæ descendit, et castra Albam regalem, Suaderono, Olubecz, sita supra vadum Danubii, obsidione vallavit. Nec solum terrestri exercitu contentus, etiam classem, quo terribilior obsessis appareat, in undis Danubii posuit. Habita fuit per Hungaros in Segedino ad providendum huic periculoso malo dieta, et post multas deliberationes ratio iniri non potuit, qua posset tantæ multitudini resisti viribus Hungarorum, superioribus bellis languidis et exhaustis. Decreverunt itaque præstolari aliquorum regum et principum sperata subsidia, quæ illis promissa asserunt, et interim obsidionem castrorum prædictorum utcumque perferre: proprio enim milite conserere cum Turca manus judicant impossibile. Supplicant quoque magnis instantiis regi nostro, ut eorum angustiæ ferat opem, ne, ipsis victis, Turcas vicinos habere cogatur. Jam nunc domini Hungari melius experiri discereque incipiunt, quanta bona ex domino Vladislao rege acceperant, et quantum fines eorum creverant, eo vivente, et quam formidolosi erant Turcis solo nomine regis, et quantum nunc spreti et in periculum adducti ejus morte et occasu.

[259] [Sbigneus, cardinalis Cracoviensis,] Esset quidem res permaxime salubris et necessaria, regem nostrum ferre fidei sanctæ et ipsis opem: ad quod ego cum pluribus aliis animum suæ serenitatis multiplicibus respectibus instauro et accendo. Neque enim laude regni hujus et gentis ejus circumscripta *, alium regem exstare video, qui terrestri exercitu res fidei et catholicorum contra Turcas posset et facilius et fortius adjuvare; quum non solum gentes regni et dominiorum suorum, Polonos, Lithuanos, Ruthenos, Valachos, sed etiam Tartarorum robur posset in resistentiam Turcarum traducere, et ad minus de ducentis millibus exercitum conficere, nisi res Prussiæ, quibus omnis actio sua impedita est, eum detinerent. Neque enim jam licet, rebus Prussiæ imperfectis, obsidionem castri Marienboren solvere, neque terram Prussiæ sine firmissimo exercituali præsidio relinquere; quoniam et magister cum illis, qui inclusi sunt, solutus, et cæteri auxiliatores subditis et fidelibus D. nostri regis gravissima inferre non omitterent bella, postquam intelligerent, eum externis bellis esse occupatum. Despotus Rasciæ cum uxore et filiis, primoribusque suis terras suas Albaniæ et Rasciæ deserens, in Hungariam cum omni supellectili venit, expresse Hungaris denuntians, potentiæ Turcarum suis viribus resisti non posse; et vel eum terrasque suas et dominia sua ab invasione hostili tueantur, aut eum Turcis deditionem facere, æquo animo ferant. Itaque si sanctissimus D. noster res fidei et catholicorum salvas esse velit, pacem imprimis in Prussia provideat, et ad consurgendum contra Turcas regem nostrum, misso sibi pecuniali subsidio, quo possit Tartaros, suapte natura Turcis infestos, in sui subsidium accersere, animet et inducat: in administrando etenim et gerendo bello contra Turcas, Tartaras gentes, quas habet orbis robustissimas, primo ordine, primaque acie Turcis opponeret rex, ut canibus canes vinceret, quum Turcæ sint viribus multo inferiores: deinde cum vivaci et integro exercitu in fessos et diminutos Turcas irrueret, residuam eorum potentiam cum Dei adjutorio superaturus.

[260] [et Æneas Sylvius] Profecto ad debellandam frangendamque Turcarum potentiam et imminentia pericula avertenda, necessaria erat ante omnia vera sinceraque concordia christianorum principum, ex qua dein armorum contra communem hostem societas coalesceret. Sed summa pernicies, omnibus impendens, odia exstinguere non valebat. Quantis bellis intricata essent omnia fere christianitatis regna, veris coloribus depingit epist. CXXVII Æneas Sylvius, qui tunc in Germania agebat. Christianitas, ait [Oper. pag. 656. Edit. Basil.] , nullum habet caput, cui parere omnes velint: neque summo sacerdoti neque imperatori, quæ sua sunt, dantur. Nulla reverentia, nulla obedientia est: tamquam ficta nomina, picta capita sint, ita Papam imperatoremque respicimus. Suum quæque civitas regem habet; tot sunt principes, quot domus. Quomodo tot capitibus, quot regunt christianum orbem, arma sumere suadebis? (Age, dicito,) concurrere in bellum cunctos reges? Cui ducatum dabis? Quis ordo in exercitu erit? Quæ disciplina militaris? Quæ obedientia? Quis pascet tantum populum? Quis intelliget varias linguas, quis reget diversos mores? Quis Anglicos amicabit Gallicis, quis Januenses conjunget Aragonensibus, quis Teutones, Hungaris, Bohemisque conciliabit? Si paucos contra Turcos ducis, facile succumbes; si multos, confunderis: undique sunt angustiæ. Perge ultra, atque inspice christianitatis vultum. Pacata, inquis, Italia est, facile adversus exteros arma sumet, domi quieta. Nescio, quam quieta; inter regem Aragonum et Januenses, adhuc belli reliquiæ manent [Muratori. Annal. d'Ital. tom. IX, pag. 260. Edit. Monœc.] : nec Januenses hi sunt, qui contra Turcos pugnaturi credantur, quibus tributa pendere dicuntur. Veneti cum Turcis fœdus percussere [Ibid. l. c. Istor. Veneziani, tom. I. Sabellic. pag. 708.] : et quamvis ajunt, se sumpturos arma pro nostra fide, si cæteri christiani bellum Turcis indicant; quis hanc conditionem implebit? Vocare nunc, rogare atque excitare Venetos oportebit, qui cæteros imitati essent, si pax eis cum Turco non esset. Quid cum Italis facies, quando duæ navales potentiæ, et quidem majores, desunt? Rex Aragonum, quamvis est potentissimus et ad commune bonum ardens, haud quaquam solus bellum navale contra Turcos agitabit. Summi Pontificis quanta sit classis, non ignoras [Ibid. l. c.] . Deficit igitur nobis altera belli pars. Nam quum terra marique vexare Turcos, propositum esset, deficientibus Italis, nihil est, quod de maritimo bello speremus. Patebit Asianis Hellespontus: et si terra bellum geratur, infinitas ex Asia copias in Græciam Turci traducent.

[261] [Sanctum hortantur,] In Hispania nosti, quam multi sunt reges, potentia, regimine, voluntate et opinione dispares: neque illi, in extremo jacentes occidenti ad septemtrionem trahendi sunt: estque quod agant cum Granatensibus domi [Mariana. Hist. de Españ. Lib. XXII, cap. 10, tom. VII, pag. 267. Edit. Valent. 1791.] . Rex Franciæ, etsi toto regno pepulit hostem, marinas tamen oras inquietas habet, nec militem extra regnum audebit mittere, dum classes, ex Anglia repentinas, timet [Daniel. Hist. de France, tom. VIII, pag. 77. Edit. Amstel. 1742.] : Anglici nihil aliud animo gerunt, quam ut repulsam ex Francia vindicent. Scoti, Dani, Sueci, Norwegii, in ultimis orbis oris siti, nihil est, quod extra domum queant. Teutones, inter se divisi, nulla ex parte cohærent: civitates cum principibus dissident; et ipsi inter se principes nullo concordiæ vinculo tenentur. Suitenses cum ducibus Austriæ vetus odium tenent [Anal. Vindob. tom. II, pag. 117.] : comes Palatinus archiepiscopo Moguntino infestus est [Joannis. Rer. Mogunt. tom. I, pag. 766.] : ducatus Lutzelburgensis inter regem Bohemiæ et ducem Burgundiæ litigiosus pendet, quamvis sunt ad Kalendas usque Novembris in eam rem induciæ [Bertholet. Hist. du Luxembourg. tom. VII, pag. 462.] . Duces Saxoniæ de sexaginta castellis cum Bohemis litem habent. Vratislavienses, requisiti per Bohemiæ regem, homagium facere recusarunt, nisi ad se rex proficiscatur. Prutheni, qui Religioni S. Mariæ Teutonicorum subjecti fuerunt, excusso priori jugo, ad regem Poloniæ defecerunt [Cfr supra num. 249.] : is nunc regionem ingressus, cum conjuge sacramenta fidelitatis accipit. Lignicenses, quos Ladislaus rex gubernatori dederat, subire jugum recusant: nec Pudwicenses * parere domino de Rosis voluntarii sunt, quamvis dono regis ad eum pertineant. In Austria nihil quieti est: baronem Eichzinger dominantem spernunt, civitates amant, seditiones frequentes aguntur [Cfr Æn. Sylv. Hist. Frider. III, apud Koller. Analect. tom. II, col. 195.] : Wancho Bohemus cum duobus millibus latronum regionem longe lateque vexat: in Vienna crebra fiunt incendia, nec auctores in famam veniunt. In Hungaria prælati et barones infensi sunt Joanni Vaivodæ, qui quondam gubernator fuit, nunc capitanei nomen tenet, regnique maximam partem occupat. Giskra Bohemus, investitus a rege de territorio Sepusion in Hungaria, ad possessionem venire per Joannem impeditur. Despotus Rasciæ, quamvis Turcis unitus putetur, auxilia regis Hungariæ petit, et Turcos asserit bello paratos [Cfr supra num. 259.] . Nihil tamen ad hæc Hungari moventur; sed habituri potius inducias sive concordiam cum hoste, quam moturi bellum creduntur. Ede nunc in tanta rerum varietate, quid sperandum aut timendum sit. Epistolam scripsit Æneas ex Nova Civitate die V Julii, 1454: nam qui notatur annus 1444 vitio typothetæ irrepsit.

[262] [ut operam suam conferat] Præter institutum esset in prolixiorem commentarium excurrere ad monstrandum, quam veræ essent difficultates, in conciliando omnium principum christianorum fœdere occurrentes; propterea in calce paginæ adnotavimus auctores aliquot, qui idem testatum faciunt. Quod vero ad annum pertinet scriptæ epistolæ, is alius esse non potest, quam 1454: nam illo anno exspirabant induciæ inter regem Bohemiæ et Burgundiæ ducem, ut docet nos supra indicata Historia ducatus Luxemburgensis Joannis Bertholet [Hist. du Luxemb. tom. VII, pag. 462.] : adeoque huic anno illiganda est epistola citata Æneæ Sylvii. Quam autem eo adduximus, ut intelligatur, quam gravis et impedita fuerit legatio, S. Capistrano a Pontifice Nicolao commissa [Barber. Vit. ital. pag. 138.] . Imprimis comitia imperii indicta fuerant in diem S. Michaelis, XXIX Septembris 1454; atque ut illuc se conferret vir sanctus, summis precibus flagitat Æneas Sylvius, ut constat ex ejus litteris, datis XXVI Julii ejusdem anni, quas ex Waddingo citamus [Ann. tom. XII, pag. 202.] . Imprimis diluit paucis verbis Æneas accusationem impactam, quasi male de Capistrano locutus fuisset, profiteturque se semper eumdem magni fecisse: ac dein propius ad negotia accedit. Scis, inquit, quo vulnere nostro tempore christianitas percussa est in Græcia. Nunc dieta tenenda est Francfordiæ ad festum S. Michaelis; ibi tota Germania convocata est actura de modo tuendæ fidei nostræ, vindicandique Salvatoris nostri injurias. Ibi ego te magnopere esse cuperem, ut torpentes excitares animos tua vivaci facundia. Nam quod Pragam ire possis, somnium est, et te decipiunt, qui aliter suadent. Tua præsentia in Francfordia esset supra modum utilis; nec ego suaderem te ire in Hungariam prædicaturum crucem Christi adversus Turcas: Hungari enim nihil aggredientur adversus illos, nisi et cæteros christianos concurrere intelligant. Ideo maxime instandum est, ut Francfordiensis dieta bonum habeat exitum. Id puto futurum, si tu illic aderis. Ego, ut arbitror, nomine cæsaris eo pergam, nisi mutetur opinio.

[263] [Francfordiæ et alibi] Annuit petitioni S. Capistranus, et ad Æneam rescripsit se Francofordiæ affuturum, ut satis constat ex altera epistola ejusdem Æneæ, data XXVI Augusti 1454 [Ibid. pag. 203.] : Gratissimæ et jucundissimæ fuerunt mihi litteræ vestræ paternitatis reverendæ, atque optimæ, quibus intellexi, suasiones meas de petenda Francfordensi dieta in vestro conspectu placuisse. Puto, vestrum iter non erit inutile, et Dominus noster sanctissimus, ut arbitror, complacentiam habebit. Unum volo dixisse, quamvis Minervam docere videor: invenietis in via nonnullos principes, qui, quum erunt vestro sermone requisiti Francfordiam petere ac reipublicæ consulere, negligentiam suam sub umbra imperatoris excusabunt, dicentes, non esse quidquam boni sperandum in dieta fieri, quia non sit futurus imperator. His, oro vestram sapientiam, toto conatu resistat: nam cæsar, quamvis non ibit illuc urgentibus causis, tamen mittet legatos ac præsidentes cum plenissimo mandato, nec ex latere suo quidquam deerit: et si principes convenerint, qui sunt propinqui, res poterunt honestum exitum habere. Illud autem existimo plurimum conducere, ut, si fieri possit, marchio Albertus * in conventu adsit, qui est activus princeps, et multum eloquentia potest, essetque hic meo judicio is, qui dux belli præ cæteris eligi deberet: est enim providus in consulendo, celer in agendo, fortis in periculis, et in omni re expertus. Non dico nunc plura: commendo me orationibus vestris, quarum me dignum fieri expeto.

[264] [ad pacem, maxime tunc periclitantem,] Quem porro eventum nacta sunt comitia Francofordiensia, exponit ipse S. Capistranus in sua epistola, ad Nicolaum Pontificem Francofordia die XXVIII Octobris 1454 data; adeoque uno fere post inchoata comitia mense. Rationem primum reddit, cur festino gradu Olomucio Francofordiam perrexerit, et laudata Æneæ Sylvii, oratoris cæsarei prudentia et sollicitudine, exponit principes Germaniæ, cæterum tepidos, imo frigescentes, ægre tulisse tardum nuntii apostolici adventum, eumque, nempe Joannem, Papiensem episcopum [Cfr Raynaldi. Cont. ad an. 1454 § II.] , cardinalatus honore insignitum non fuisse [Wadding. Ann. tom. X II, pag. 203.] . Ast tandem per Dei gratiam et ante ipsius legati vestri adventum, et post obtrectatoribus ipsis sic satisfactum est, ut, me legente in populo copias bullarum Cruciatæ (quum plumbatas habere non potuerim), diligentia, sollicitudo singularis, et sancta V. S. provisio ab omnibus fuerint summis laudibus commendatæ. Hæc autem non recito, B. P., ut velim teneri quid grande hic a me factum fuisse, sed ut intelligat V. B. continuam fidelitatem erga se meam, meque prætermisisse cuncta, ut debellationi tanti hostis Christi fideique nostræ vilis ipse intendam. Et certe, B. P., omittenda sunt omnia, et huic validissimo hosti, qui christianum nomen delere protinus jurejurando pollicitus est, tantummodo insistendum: nam quum apud multos appareat, in præsenti dieta magna fuisse conclusa, mihi vero aut nihil aut parum boni conclusum exstitisse visum est. Et advertat, obsecro, S. V. hi dietam tertiam apud Novam Civitatem ad festum Purificationis Virginis statuerunt; quo fit, ut ante mensem Augusti proximum, sicut germani principes mihi ipsi testati sunt, nullum posse Hungaris præstari subsidium, sitque prius a Turca depopulata vel expugnata Hungaria, quam Teutonum præmissus exercitus in Germania congregatus.

[265] [inter christianos principes] Interea quid Hungari facient? Exspectabiturne primo subjici Turcis, quam secum pro sui conservatione pacisci? Multi multa dicunt; sed oratores Hungarorum his diebus pluries mecum conquesti, his verbis usi sunt: “Quod potuimus, acceptare licuit; sed septuaginta millia expeditorum hominum ad minus vere proximo a Teutonibus subsidium sperabamus.” Si ergo tarditate præstandi subsidii inter Hungaros et Turcas pax vel treuga fiat; væ tibi, Italia; væ tibi, o Roma! Et quamquam verum sit, oratores Hungarorum hic promisisse, novas treugas cum Turcis nullatenus inituros fore; id tamen se servaturos mihi declaravere, si fuerit illis expediens sufficiensque auxilium contributum. Necessarium igitur est, B. P., si querram vultis habere longinquam, et christianum defensare populum, dietam hanc in Nova Civitate breviari, ut in kalendis venturi Maji ad altius Germanus exercitus Hungarorum exercitui sit unitus. Præterea dubitant aliqui Germani principes, S. V. huic expeditioni contra Turcam non esse ferventem, allegantes maxime, R. D. episcopum Papiensem (qui certe inter hos principes egregie peroravit, et bene se gessit in adventu huc suo) S. V. faciem non vidisse; quasi pro quadam re levi, seu V. S. excusatione illum miserit ad dietam. Sed maximum horum dubium est, nullum ab Italis terrestrem vel marinum exercitum fieri, et quum exercitum Germani fecerint, ab Italis non deludi. Generalis namque clades christiano populo comminatur, cujus pater et princeps V. S. est, rationem Deo pro nobis omnibus redditura.

[266] [conciliandam;] Ego enim, etsi consumptus senio, cui potestas auri et argenti non est, pro hac magnificentia nominis Christi, pro conservatione fidei, pro V. S. honore, constitui vitam exponere, proprium effundere sanguinem: et cras abscedens hinc, serenissimum imperatorem, Deo duce, adibo, eum, quoad potero, expergefacturus, infestaturus, propulsaturus; quum ad tanti hostis expugnationem, peramplissimam nationem Alemanniæ majorem duodecim equitum, trigintaque millium peditum decuerit exercitum obtulisse. Deinde ad Hungariam proficiscar, a rege, consilio et principibus Hungarorum reiteratis precibus requisitus, saltem ut coerceam illos, si potero, ne repentini cum Turca novum fœdus ineant. Quod si plumbatam cruciatæ bullam penes me habuissem, aut alias de V. S. voluntate super hujusmodi re fuissem doctior factus, grandi bono majus forte bonum, concedente Domino, addere potuissem. Sed de omnibus fiat voluntas Dei. Vestræ igitur Sanctitatis erit et orationibus et litteris Hungaros consolari; hos Germanos principes, communitatesque ad expeditionem hujusmodi commonere sollicitos, ac serenissimum imperatorem quotidianis exhortationibus nuntiisque sensatissimis diligentiorem efficere. Nam, P. B., omnes principes, omnes domini, totus mundus generaliter dicit: “Quomodo volumus contra Turcam proprios sudores, propria nostra bona, panem filiorum nostrorum exponere, quandoquidem summus Pontifex in turribus, in grossis muris, in calce et lapidibus thesaurum S. Petri expendit, quem in defensionem sanctæ fidei deberet expendere?” Sed quid responderim publice et private, quid respondeam (quamquam nullam super hoc excusationem acceptent) scit Deus et anima mea. Hæc omnia pro conscientia mea, pro honore V. S. eidem significasse volui, ut de veritate informata, possit honori suo, ac tantæ necessitati, calamitatibusque populi sui consultius providere.

[267] [quare Sanctus apud varios principes, maxime apud Philippum,] Eodem fere tempore, nempe IV Octobris ejusdem anni, quo hæc ad Nicolaum Pontificem scribebat, ad Philippum, Burgundiæ ducem, litteras dabat S. Capistranus, quibus ejus fidei ardorem paratumque ad sacra bella animum quam maxime laudabat. Admirari, ait [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 205.] , non desino ingenuam ac virilem constantiam serenissimæ D. V., qui in majori discrimine se ardentiorem atque præstantiorem in dies magis liberalissime offerre non cessat. Hortatur dein, ut in suscepto consilio perseveret, et nobilem palmam domui suæ præripi non patiatur. Idem alteris litteris, eodem, ut videtur, tempore datis, inculcat, Turcarum imperatorem, cum quadringentis millibus Rasciæ terram jam invasisse, erecta cervice, putantem christianæ religionis nomen prorsus exstinguere [Ibid. pag. 207.] . Et paucis interjectis, addit Sanctus: Totius christianæ religionis salus, post Deum, a te dependet: in te oculi omnium sperant, qui Turcarum ictibus modo percutiuntur, abs te solum certum exspectant auxilium: tu solus christianissimum in præsentiarum tibi vindicas nomen. Stude igitur, ut de hac tanta exspectatione neminem fallat opinio. Quid enim Deo acceptius, quidve tibi salutarius esse poterit, quam liberare fideles a tam perfida oppressione, quamque esse causa, ut tam immensa animarum multitudo a faucibus Satanæ eruatur per auxilium tuum, quas Salvator noster non hircorum aut vitulorum, sed pretiosissimo sanguine suo turpissima crusis morte redemit? Hoc erit salutare semen thesauri tui, qui in cœlis seretur, qui in immensum fructificabit, qui servabitur in æternum, qui denique inter Angelorum Sanctorumque agmina coronatum te statuet. Hæc erit gloria, qua nullis sæculis carebis: hæc laus ingens, quam omni posteritati tuæ relinques: hoc perpetuum erit tuum atque tuorum ornamentum et decus, quod omnium superiorum regum et principum, qui adversus infideles pugnare constantissime consueverunt, memoriam oblitteratam resuscitabit, quodque et Deo gratum acceptumque futurum est, ut nihil acceptius, nihilque gratius excogitari possit.

[268] [Burgundiæ ducem, instat;] Et merito quidem hoc laudis et adhortationis encomio utebatur S. Capistranus ad Philippum, Burgundiæ ducem, cognomento Bonum, scribens. Erat enim illa tempestate, ut epistola sua CXXVII, data V Julii 1454, testatur Æneas Sylvius [Oper. pag. 655.] , unus super omnes laudandus princeps Philippus, Burgundiæ dux; qui etsi esset Britannico bello implicatus; vocatus tamen ad conventum, qui pro salute populi christiani erat indictus, noluit excusari, noluit reipublicæ deesse: congregationem, quæ commune bonum tractare videbatur, sua præsentia noluit esse privatam. Venit igitur Ratisbonam, iturumque se contra Turcos in persona propria pollicitus est, si vel Cæsar vel rex Hungariæ vel alius magnus princeps exercitum duceret; sin minus, missurum, si quas posset, copias: neque his in rebus excusatum se habere voluit, nisi tale sibi superveniret impedimentum, quod tota christianitas legitimum reputaret. Quis hunc satis commendare principem posset? Nemo inter christianos, cui minus timendi sunt Turci et infideles cæteri, quam duci Burgundiæ. Nemo tamen est, qui pro depulsandis atque comprimendis hostibus fidei sollicitior eo reperiatur. Unde ista mens homini? Non cupido rapiendi hunc trahit, cui sunt opes infinitæ: non spes ulla voluptatum, quibus frui victores putant, qui est etiam ævo provectior: et si dilicias amet, nusquam majores, quam domi reperiat: non augendi dominii ratio, qui se novit in Græcia aut Asia nequaquam regnare posse. Sed est hic religiosus princeps, amat Ecclesiam matrem suam: cupit fidei nostræ consultum esse, dolet, quum audit, christianum nomen blasphemari: miseretur infelicibus animis, qui dietenus in captivitate a barbaris rapiuntur.

[269] [qui vicissim omnem operam] Pudet eum ignominiæ, quam Turci nobis inferunt est enim nobilis animus, non potest mens, alto sanguine nata, non alta meditari: nihil turpe ferre potest generosus spiritus. Videt se dono Dei amplissimis et populosissimis regionibus præfectum, multisque beneficiis cumulatum; non vult ingratus videri: recognoscit munera in se divina esse quam plurima; vult pro sua facultate vices reddere. Meminit Joannis patris sui, quem Turci pugnantem pro fide catholica captivarunt. Cupit ulcisci paternum vulnus, imitarique majorum suorum vestigia, quos pro fide orthodoxa constat fuisse ardentissimos. Hujus igitur opera factum est, quod in conventu Ratisbonensi nonnulli articuli conciperentur, quorum ego copiam rectoribus nostræ urbis feci. Nec me dubium tenet, quin tu illorum notitiam habeas. Nam et illustri dominio Venetorum, apud quod nunc moram trahis, articuli per suos legatos hujuscemodi missi sunt; quorum si fiat exsecutio, nihil erit nostræ religioni timendum. Cæsar, hujusce rei cupidus, novum apud Franckfordiam concilium indixit: id futurum est III kal. Octobris. Cæsar aut eo se, curiamque suam transferet, aut præsidentes, plena potestate suffultos, mittet, neque negligetur, quantum in se erit, conventus. Hactenus Æneas Sylvius. Et vero Philippus dux ordinem equestrem Velleris Aurei instituerat Brugis Flandrorum, anno 1430, ad summi, ut ipse dicit in suo diplomate [Katschutnig. Vellus Aureum, pag. 18.] , atque omnipotentis Dei, Creatoris ac Redemptoris nostri, laudem et gloriam, atque venerationem Sanctissimæ Virginis ejus Matris, honoremque divi Andreæ Apostoli et Martyris inclyti, et ad fidei nostræ christianæ sanctæque Ecclesiæ tutamen atque exaltationem, virtutumque ac morum ingenuorum excitationem atque augmentum. Adeo ut Philippus equestris Ordinis sui institutione eo collineasse videatur, ut essent viri, quibus summæ curæ esset, Ecclesiam Christi et tutare et propagare.

[270] [promittit et præstat.] Quando propior imminebat, capta CPoli, universæ christianitati calamitas, Philippus Insulas Flandrorum ad ornatissimam festivitatem, ludosque equestres convocavit nobiles suos: et die XVII Februarii 1454 tam ipse quam reliqui nobiles, concepto expressis verbis voto, promiserunt, res suas, vitamque ipsam profundere ad delendam Turcicam gentem [Plancher. Hist. de Bourg. tom. IV, pag. 283. Olivier de la Marche. Collect. des mém. de l'hist. de Fr. I série, tom. III, pag. 489. Collect. des Chron. Belg. tom. VIII, pag. 173.] . D. Plancher in sua Burgundiæ Historia non videtur, satis presse momenta chronologica observasse, quando Insulanam solemnitatem sub anno, ut in capite paginæ notat 1453 ordinat [Pag. 285.] : quamvis enim Oliverius de Marca hunc annum indicet [Pag. 489.] , notandum est, quod curreret usque ad XXV Martii vel ad pascha, adeoque ad sequentem annum, more nostro, pertinet festivitas. Dein idem D. Plancher indicare videtur, votum ducis e comitiis Francofordiensibus manasse [Pag. 285.] ; perperam quidem, quoniam hæc comitia in III kal. Octobris 1454 indicta fuere, uti habemus ex epistola Æneæ Sylvii, num. præcedenti citata: proinde votum Philippus ejusque nobiles septem jam mensibus emiserant. Id quidem verum est, Philippum votum suum sub ea cautione edidisse, quatenus regi Galliæ Carolo VII placeret, et provinciæ Burgundicæ pace fruerentur, ut habet citatus Oliverius de Marca [Oliv. de la Marcha, pag. 489.] . Ægre primum rex Carolus consensit, tum quia rex Galliæ, supremus nullique obnoxius est, adeoque decretis comitiorum imperii, qualia erant Francofordiensia, obligari non potest; ac dein quod ad decimam spectat, ab omnibus ex concessione Romani Pontificis exigendam, juris Gallicani habebatur, decimas, rege invito, colligi non posse. Nihilominus rex tum ex zelo catholicæ fidei tutandæ tum pro sua cum Philippo duce amicitia, concedit, ut et milites pro bello sacro conscribantur, et decimæ solvantur [Plancher. pag. 285 et seq. Preuv. pag. CCXVI.] . Singulæ quoque provinciæ symbolam pro bello contulerunt: ducatus Burgundiæ sexaginta millia librarum sancivit, quæ pecunia, quoniam medio sæculo XV valebat ut unum ad triginta [Mém étrang. de l'Acad. des Inscrip. et Belles-Lett. tom. I, pag. 273.] , summam 1,800,000 francorum hodierna die efficeret. Ab Artesiis petita fuerant quinquaginta tria millia librarum, consenserunt autem comitia in quadraginta tria millia. Clerus quoque Belgicus symbolam suam ad promovendum bellum sacrum contulit, ut constat ex diplomate, quo Callistus III Philippo duci concedit, ut possit percipere plenam et integram decimam ab omnibus beneficiis sæcularibus et regularibus, exemptis et non exemptis: dux vero petentibus comitiis Flandriæ, propter damna, ex bellis exorta, decimam mitigavit [Invent. des Archives de la Belg. tom. III, pag. 98.] , et exsecutionem concessæ decimæ commisit Joanni Clerici, abbati Ninoviensi [De Smet. Corp. chron. Flandr. tom. II, pag. 76.] et Paulo de Rota (De la Roe), tamquam subcollectioribus, ut constat ex redditione receptorum, facta die XII Septembris 1460, quæ in archivo regni conservatur sub num. 16,100. Quamvis autem in hisce instrumentis solum agatur de Flandriæ parte, quæ ad Cameracensem diœcesim pertinebat, dubium non est, bulla papali, sese extendente ad omnes provincias principatus Philippi Boni, ducis Burgundia, quin similis decimæ perceptio per universum Belgium et Burgundiam coacta fuerit. Dicta porro decima pro minore parte Flandriæ, longe maxima ejus parte ad diœcesim Tornacensem spectante, protulit libras parisienses septingentas viginti sex, solidos, seu, ut habet instrumentum, virlandros aut stuferos novemdecim, et denarios sex: quæ quidem pecunia secundum hodiernam nostram monetam, efficit circiter fr. 27,051 [Mém. des Assoc. étrang. de l'Acad. des Inscript. et Bell.-Lett. tom. I, pag. 275.] . Ingenti, quem moliebatur, bellico apparatui cumulum addebat Philippi ducis nostri, flagrans pietas in loca Terræ Sanctæ. In Bullario Terræ Sanctæ exstant litteræ apostolicæ Nicolai V, sub plumbo datæ VI kal. Augusti 1448 [Bullar. tom. V, pag. 57.] , qua eidem conceditur multis cum laudibus, ut ecclesiam S. Mariæ in Bethleem, fatiscentem, reparare possit. Idem testamento suo jusserat, ut, intestinis ad S. Donatiani Brugis reconditis, cor suum in ecclesia S. Sepulcri Jerosolymæ componeretur. Quod exsequi studuit ejus heres, Carolus Audax, quando cor, multis, ait Quæresmius [Elucidator. Ter. Sanctæ, tom. II, pag. 483. Cfr. Mislin. Les lieux SS. tom. II, pag. 241.] , nobilibus comitantibus Jerosolymam delatum fuit, datis Fratribus Minoribus ibidem regiis muneribus: nam qui ea loca vivens semper cordi habuit, suæ dilectionis argumenta etiam in morte manifestavit. Tandem ut magis magisque glisceret ardor bellicus in Turcas, cœperunt tunc spargi folia, quæ vulgo dicuntur volantia, quibus christiani periculorum, ab hostibus fidei imminentium, commonefiebant. Tales erat opella, germanicis typis edita sub titulo: Mahnung der Christenheit wider die Türken: Monitum christianis contra Turcas. Libellus hic Bambergæ typis Pfister anno 1455 prodiit ac Philippo duci inscribitur. Quæ si vera sint, origines typographicæ duobus annis anticipandæ sunt, quum plerumque anno 1457 illigantur [Messager des Sciences hist. anni 1841, pag. 423.] .

[Annotata]

* circumspecta?

* Budwicenses?

* Brandeburgensis

§ XXIV. Spe confœderationis inter Christianos principes adversus Turcam fallente, S. Joannes Capistranus in Hungariam se confert.

[Post Francfordiensia comitia, nova] In Francofordiensibus comitiis multa, ait Christophorus a Varisio num. 171, S. Capistranus fecit pro causa fidei. Nihilominus, quod maxime optabat Nicolaus Papa, ut nempe principes christiani universi, collatis armis, Turcicam potentiam infringerent, felicem exitum sortitum omni ex parte non est. Igitur in diem II Februarii 1455, festum Purificationis B. V. novus conventus indictus fuit [Cfr supra, num. 264.] , habendus in Nova Civitate (Wienerisch-Neustadt), chiliometris LIII Vienna meridiem versus distante, ubi erat antiquum palatium principale. Quapropter S. Joannes noster Viennam advenerat, circa festa, ut videtur, Natalitia: nam Waddingus ordine præpostero exhibet epistolam Æneæ Sylvii, qua S. Capistrano gratulatur imprimis felicem in Viennensi civitate ingressum [Ann. tom. XII, pag. 240.] ; sed nullam epistolæ subnectit notam chronologicam, quam subministrat nobis codex Florentinus bibliothecæ Mediceæ, scilicet pridie kal. Januarii 1455 [Bandini. Bibl. Med. Codd. latt. tom. II, pag. 667.] . Post gratulationem igitur pergit Æneas [Ann. pag. 241.] : Non sum sine magno metu, ne ruant ædificia nostra, quæ apud Francofordiam ereximus. Titubant, ut video, mentes principum, torpent reges, languent populi: navicula piscatoris, grandioribus elisa procellis in medio mari pene demergitur; flant hinc illinc contrarii venti, scinduntur vela, frangitur malus, carina dehiscit, nulla remigibus cura, neque magistro spes salutis esse videtur. Omnes, quasi attoniti, tempestati cedimus. Opus igitur erit sermone tuo, calcari tuo, igne tuo, excitandi, urgendi, incendendi sumus, nisi compellimur benefacere, nostropte ingenio nihil est, quod de republica cogitemus, atque utinam vel compulsi, aliquando vigilemus. Aderunt hic, nisi fallor, ex Alemannia, ex Boemia, ex Hungaria multi proceres: ex Italia quoque, atque ex ipsa Gallia nonnulli adventarunt: agetur tuendæ religionis nostræ negotium; quæ mediata sunt, quæ conclusa sunt Francofordiæ, in manus recipientur.

[272] [convocantur in Novam Civitatem,] Quæ vero impedimenta præsertim obsunt, ne confœderatio omnium principum et coalescat et incrementa capiat, designat Æneas eadem epistola [Ibid. l. c.] : Si timidos et discordes populi nostri duces inveneris, tunc tuo fungeris officio, tunc sine cessatione clamabis, ac quasi tuba exaltabis vocem tuam: accusabis ignaviam, superbiam criminaberis, avaritiam detestaberis: hæc sunt enim tres perniciosissimæ pestes, quæ religionem nostram Turcorum gladio pene subjiciunt. Quod si humiles, si solertes, si liberales essemus, exercitum facile cogeremus, qui nedum Turcorum, sed omnium infidelium potis esset audaciam proterere. Non ita diu post hanc epistolam, alteram scribit ad Sanctum nostrum Æneas, scilicet die VIII Februarii 1455, qua nuntiat [Ibid. pag. 239.] , archiepiscopum Trevirensem [Cfr Gesta Trevir. tom. II, pag. 334. Edit. Trevir. 1838.] cum plerisque oratoribus principum exspectare reditum cæsaris, qui hodie venturus creditur ex Gretz (Gratz, urbe principe Styriæ): gubernator Hungariæ cum plerisque prælatis ac baronibus infra decem aut duodecim dies huc venturus speratur. Tandem ex rerum et personarum adjunctis conjicit Æneas parum fieri posse ante dominicam primam Quadragesimæ, hoc anno in diem XXIII Februarii incidentem. Videtur interea S. Capistranus exquisivisse ex Ænea, utrum in Novam Civitatem se conferret, an contra Viennæ consisteret. Cui quæstioni respondet Sylvius die XII Februarii [Ibid. pag. 240.] , semper gratam fore cæsareæ majestati S. Capistrani præsentiam; quia tamen adhuc pauci convenerunt, suadet imperatoria sublimitas, ut, quum primum Boemi venerint, huc gressus suos dirigat, ac sermonibus suis principes et plebes ad ea, quæ Dei sunt, dirigat.

[273] [quæ, ut ex monumentis patet,] Ad hanc epistolam, cujus notam chronologicam omisit Waddingus [Ibid. l. c.] , quamque ex Bandinio damus, nempe Vienna ultima Februarii 1455 [Biblioth. Medic. Codd. latt. col. 663.] , respondet S. Capistranus, rumorem esse, conventum ipsum Viennam translatum iri, quum non videatur in Civitate Nova omnes principes cum oratoribus hospitari posse pro commodo suo. Petit proinde, certo edoceri quid factu opus sit: interea nuntiat adventum Viennæ Ladislai regis, gubernatoris Bohemiæ, et plurium baronum; ex Hungaria solus episcopus Varadiensis, ast exspectari, incerto tamen tempore, cæteros. In fine epistolæ subnectit, quæritare nonnullos Boemorum, summas preces divo cæsari porrigere, quibus favorem et gratiam suam impetrent, ut ad S. D. N. litteras, summo studio petentes confirmationem nefandi hæresiarchæ, Rochizanæ, in archiepiscopum Pragensem, dirigat: et hoc pacto fieri posse unionem Ecclesiæ. Sed irriti ceciderunt Bohemorum conatus: nam ab anno fere 1421, deposito Conrado Westphalo, ad annum 1561, quo Antonius de Muglitz electus fuit, archiepiscopalis Pragensis sedes exstincta videbatur: medio tempore Ecclesiam Pragensem vicario nomine rexerunt viginti, sibi succedentes administratores [Balbin. Miscell. hist. Bohem. Lib. VI, part. II, pag. 62 et seqq. Richard. Biblioth. sac. V°. Prague.] . Nihilominus Hussitæ pertinaciter Rockyczanæ sepulcro, quod, ait Balbinus [Balbin. Ibid. pag. 67,] , ego confractum vidi, infulas et pedum pastorale insculpi curarunt.

[274] [propter principum dissidia] Convenerunt interea in Novam Civitatem non tam principes, quam eorum oratores; quandoquidem, ut refert Raynaldus ad annum 1455 § I, qui in conventu dignitate eminebant, erant Jacobus, archiepiscopus Trevirensis, et Albertus, marchio Baruthensis e domo Brandeburgica. Aderat quoque Joannes, legatus sedis apostolicæ, quem erronce Tullensem episcopum vocat Raynaldus, quum, ut ipse paulo infra notat, hujus sedis episcopus esset Gulielmus du Fillatre, qui ab anno 1449 ad 1460 hanc tenuit. Errori itaque sive scriptoris sive typothetæ substituendus verus legati titulus, scilicet episcopi Ticinensis sive Papiensis; habet enim Italia Sacra [Tom. I, col. 1102.] , Joannem Castillioneum, Mediolanensem, prius episcopum Constantiensem in Normannia, dein anno 1454, V non. Octobris, cathedræ Ticinensi impositum, legatione functum fuisse ad Fridericum imperatorem, ad concitandas gentes adversus Turcas. Quem porro effectum habuit conventus, in Nova Civitate celebratus, docet epistola Æneæ Sylvii ad Joannem de Carvajal, Cardinalem diaconum S. Angeli data, quam apud Raynaldum ad annum 1455 § I lego: In Nova Civitate, anno MCDLV in conventu coram cæsare, quum principes et legati, qui aderant ad rem inchoandam, vocarentur, primum contentio orta est de præsidentia. Trevirensis archiepiscopus primum a dextris cæsaris locum volebat, et post eum alii electorum legati; episcopus, Papæ legatus, primum locum sibi deberi ajebat, et orator Alphonsi regis supra oratores electorum. Ibi commemoratum est, in curia Romana debitum honorem non esse Germanis datum, quando et vicecancellarius ante Romanorum regem sedere sit ausus, et regi Hungariæ, cui inter reges quartus est locus, sit locus inter ultimos Cardinales datus: et ipsi electores nequaquam inter Cardinales accepti.

[275] [effectum non sortiuntur:] Hisce itaque tricis cæremonialibus aliquandiu implicatus conventus, tandem ad negotia devenit; etenim epistolam suam prosecutus Æneas: Bohemi, inquit, et Hungari in dies exspectabantur. Orator Alphonsi regis asseruit, regem suum ad id bellum promptissimum esse, jamque classem habere paratam: Trevirensis et aliorum oratores se plenius consulturos, et demum ea facturos, quæ veros christianos decerent. Affirmarunt Burgundi, quod alias promiserunt, ducem scilicet suum in propria persona pro Christo militaturum. Civitatum postea legati admissi, omnia se facturos promisere: et numero XXIV fuere, et pro aliis quoque mandatum habuerunt. Sed quum obitus Pontificis Nicolai nuntiatus est, hæc expeditio ad annum sequentem dilata est. Nicolao defuncto successit die VIII Aprilis 1455 Calixtus III, qui, emisso voto, quod supra num. 257 dedimus, se suaque dedit ad bellum sacrum conficiendum. Capistranus noster die I Maji gratulatus imprimis Calixto summum pontificatum, adhortatur eum, ut christianitati laboranti omnem operam omnesque facultates impendat. Vere, ait [Wadding. tom. XII, pag. 247.] , puto, gratius esset Petro et Deo acceptius, quod in hac evidenti necessitate, fideique periculo ornamenta basilicæ Salvatoris et Apostolorum Petri et Pauli conflarentur et distraherentur pro tuitione christianæ religionis, quam si omnes ecclesiæ Urbis et Orbis, turres et palatia fabricarentur auro mundo et componerentur lapidibus pretiosis. Indicat aliquatenus Sanctus, quæ Calixti decessori, Nicolao V, objecta fuisse videntur. Is enim morti proximus ad convocatos Cardinales sermonem habuit, in qua se de ædificiorum multitudine et magnificentia excusat. Nunc, inquit, ut habet ejus biographus, Jannotius Manettus [Muratori. Scriptt. tom. III, part. II, col. 949.] , ad diluenda ædificationum nostrarum objecta venimus. Dein multis verbis explicat rationes, quibus adductus fuit, ut varia ædificia construeret: nempe ipsam majestatem urbis pontificalis, quæ populis tanto est venerabilior, quanto magnificentior; ac dein tuitionem et securitatem Pontificis populique Romani. Hujusmodi pecuniarum profusionem minus probabat forsan S. Capistranus, qui urgentiorem populi christiani necessitatem coram spectabat, adeoque ad eam allevandam novum Pontificem Calixtum incitabat.

[276] [S. Capistranus Pontifici:] Eo vero efficacius opem sedis apostolicæ implorabat vir sanctus, quo magis torperent sæcularium principum animi. Nam, ait [Wadding. tom. XII, pag. 247.] , his in partibus nulla est cura nec sollicitudo: satis laboravit reverendiss. D. episcopus Papiensis, valde insudavit reverendiss. D. Senensis, mei autem labores et pericula taceantur. De Polonia, de Boemia, de Moravia, de Austria, de Bavaria ad Ratisponensem, deinde ad Francofordiensem dietam, ad Viennam, ad dietam Novæ Civitatis in præsentia sacri imperatoris *: ad ultimum conclusum est, quod pro præsenti anno nihil fieri potest, sed anno futuro ad festum Ascensionis Domini se dicunt velle parare … o Pater beatissime, miserere lacrymis et singultibus et gemitibus populorum et Græcorum et Rascianorum, qui Dei forte judicio disponente sive permittente propter eorum errores et schismata, in prædam ducti et venumdati sunt tamquam bruta animalia: miserere puellis virginibus, nuptis, viduis, orphanis et pupillis; miserere Italiæ et omni populo christiano: tolle moras, ne tarditate providentiæ nos etiam par occupet interitus, quasi tempestas ingruens ad perniciem et ruinam. Utinam ego pusillus et inutilis possem me, non dico clypeum vel thoracem, sed bavatum * vel quid minus sub pedibus equorum, pro Christo pugnantium, supponere et conculcari. Sæpe quippe postulatus sum et frequentius requisitus per serenissimum D. regem, cæterosque principes et prælatos tam ecclesiasticos quam sæculares Hungariam Rasciamque petere, cum exhortatione D. imperatoris et reverendorum dominorum legatorum apostolicorum, Papiensis et Senensis, cum instantissimis et efficacissimis litteris DD. Despoti Rasciani et Joannis Huniad, gubernatoris Hungariæ, cæterorumque baronum, quibus me iturum pollicitus sum, nisi a S. Sede apostolica aliud susceperim in mandatis. Sum itaque nunc in itinere progressurus Budam ante festum Pentecostes (hoc anno in diem XXV Maji incidentis). Caniculus igitur et vermiculus T. B. me submitto pedibus T. S., ut de vita et morte pusillæ miseriæ meæ disponat ad nutum, et mea inutili servitute utatur ad libitum voluntatis… Ex oppido Judimburgi, provinciæ Austriæ, 1455 die Apostolorum Philippi et Jacobi (I Maji).

[277] [paratum se offert,] Quum autem ad quæcumque paratum sese exhiberet S. Capistranus, ut cladem a Christiano populo averteret, nec apud principes eum reperiret fidei ardorem, qui necessarius fuisset ad milites commeatusque præparandos, sanctus vir in Hungariam, cui præ cæteris Europæ provinciis e proximo imminebat ruina, se conferre cogitabat. Dionysius, Cardinalis archiepiscopus Strigoniensis, litteris, ad Sanctum datis in festo S. Bernardini seu die XX Maji, id est, fer. III ante Pentecosten, gratulatur eidem faustum in Hungariam adventum [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 257.] , simulque petit, ut gressus ad Strigonium dirigere sine longa mora velit, quoniam summum gaudium erit tibi posse mutua conversatione et consolatione gaudere. Aliquot post diebus, nempe fer. VI ante festum SSmæ Trinitatis, seu die Maji XXX, rogat S. Capistranum, ut moram faciat in Oppido Jaurino, quia notabilis prælatorum, baronum et procerum regni frequentia in facienda conventione in facto ipsius regni habebitur [Ibid. l. c.] Nec minori veneratione Sanctum coluit Ladislaus de Hedervara, episcopus Agriensis [Schmith. Episc. Agriens. tom. II. pag. 68.] , qui feria IV post festum S. Stephani regis, id est die V Septembris 1455 Sancto commendat cognatum suum, Joannem, filium bani de Lossoucz [Ibid. pag. 258.] , nebulis oculorum caliginosorum infectum … quatenus pro ejusdem debilitatis perfecta medela et refocillatione sui visus dignetur Deum, omnium artificem, deprecari, ut sua omnipotentia, præmissis meritis et intercessionibus, ejusque orationibus mediantibus; id, quod obstat removeat, quod deficit, suppleat, visumque restauret et perfectæ sanitatis beneficio eumdem restituat. Rogat dein, ut quamprimum visitare velit Ecclesiam suam, prout, ait, pridem supplicavi. Etenim tribus ante mensibus, id est, fer. VI post festivitatem vivifici Corporis Domini, seu die VI Junii, scribit Ladislaus episcopus [Ibid. pag. 257.] : De multorum narratione sanctitatis vestræ devotionem sines hujus inclyti regni Hungariæ in Christi nomine subintrasse, et usque Jaurinum verbum Salvatoris seminando, lætus audivi, ab indeque etiam circumvicinas partes ejusdem regni et loca insignia, ut populus pabulo sanctæ prædicationis et exemplo instruatur, invisere, petit igitur episcopus, ut Joannes Agriam, quæ a S. Stephano, rege apostolico, fundata, inter alias Ecclesias cathedrales post metropolitanam sanctam Strigoniensem Ecclesiam minor non est, accedere dignetur.

[278] [ut, petentibus Hungariæ episcopis,] In suam etiam diœcesim virum sanctum vocabat Petrus, episcopus Chanadiensis; misso scilicet Ecclesiæ suæ archidiacono, qui adventum sollicitaret: et interjecto paucorum dierum spatio, nova epistola, novoque delegato nuntio, canonico Ecclesiæ suæ, institit: utque efficacius urgeret, dicit, se in domo sua propria prope latus ecclesiæ S. Georgii hospitium bonum tam pro ipso Capistrano, quam ejus fratribus disponere et ordinare fecisse [Ibid. pag. 258 et seq.] . Joannes quoque de Hunyad, comes Bistricensis, quem ducem exercitus christiani adversus Turcas brevi videbimus, Joannem nostrum ad se vocat in Hunyad, tum ut commodius colloqui possint, tum quia pestilentia locum inficiebat. Castrum enim Hunyad aere maligno videbatur vitiatum; quandoquidem Joannis Hunyadis uxor urgentissimis litteris multiplicatisque nuntiis Sanctum interpellabat huc se conferre, ut nurum suam, comitis Ciliæ filiam febre pestifera laborantem, curaret. Verum, quo tot tantisque precibus vocabatur, venire nequivit Sanctus: utpote cujus præsentia, altera ex parte necessaria esset Budæ, ad quam primarii viri utriusque status ad deliberandum de republica convocati fuerant. Budensis conventus fructum existimo, epistolam, ab Ordinibus Hungariæ datam ad Calixtum Papam, qua eidem exponunt miserabilem reipublicæ statum et assumptionem ad supremum pontificatum eidem gratulantur: data est die XXI Julii 1455. Quantum, ajunt [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 254.] , nunc et quam extreme præsidio S. V. ærumnosa christianorum conditio indegeat, tametsi B. V. attentionem non lateat, amplius tamen ex iis, quæ legatus apostolicæ sedis ex conventu Novæ Civitatis novissime retulit, intelligere potest: ubi post damnum opportuni temporis et spes deceptas hoc solum actum est, ut hostis noster nihil actum lætaretur.

[279] [eo se conf] De comitiis, in Nova Civitate habitis, severius, quam ipse S. Capistranus, loquuntur. Erant nempe Hungari, quibus proxime impendebat malum: quapropter addunt [Ibid. l. c.] : Accedit huc recens casus calamitatis christianæ, qui necessitati communi sublevandæ ampliorem causam adjicit. Hostis Turcus, mox ut didicit, perperam ivisse præconia de viribus et armis christianorum commovendis, apparatus omnes tam concitatæ quam coemptæ potentiæ, quos ad resistendum paraverat, contulit ad nocendum. Itaque invasit de novo ducatum Rasciæ in ea parte, quæ apud vulgum Scithrycha nominatur, ubi solito more prædæ et rapinis vacans, demum, opportunitate accepta, arcem et oppidum, Novaborda appellatum, obsidione constrinxit: oppido primum facile capto, postea arce ipsa insultibus et tormentis pulsata, paulo tardius potitus est. Misit deinde, ad oppugnandas cæteras arces, paratque totum ducatum illum in deditionem accipere. Quæ res profecto, etsi relatione tam brevi parva videri possit, grande tamen revera vulnus ex ea suscepimus. Hæc erat arx caput illius patriæ: hæc certe patria, nutrix et robur status ducalis in Rascia, solo fertilis, fructibus copiosa, minerarum auri et argenti quam maxime ferax. Noverat hostis ipse præcipuum illum durantis defensionis nostræ nervum; noverat et suæ impugnationis contrarium obicem, quem callide cognitum mox præcedere et cassare properaverit. Is igitur casus, priorum cumulo oppositus, quid quantumve a S. V. pectore commiserationis exigat, eidem æstimandum relinquimus, quæ religiosi et paterni cordis sui judicio prius flecti cœpit ad pietatis commercia, quam rogari.

[280] [ut constat ex literis,] In hoc dumtaxat uno B. V. sollicitudinem cum filiali confidentia admonentes, ut in prosecutione voti sui salutiferi, opportunitatem concessi adhuc temporis non negligat, nec opinetur, fortificato latius hoste, similem præsenti commoditatem exsurgendi redituram: nam sicut nemo est apud nos modo, qui Europam adhuc liberari posse non judicet; ita post paululum nemo futurus est, qui judicet. Nos interim solita constantia, quantum nobis erit possibile, parabimus vires omnes ad conservationem nostram, deliberamusque S. V. beneficia, etiam cum damnosa mora nostra exspectare. Habemus inter has exspectationis angustias confortatorem idoneum, venerabilem Fr. Joannem de Capistrano, Ordinis Minorum, qui, peragratis multis partibus Alemanniæ, adierat Poloniam, inde per Silesiam ac Moraviam iterato regressus, in Austriam concessit, tandem ad has partes, clarus ubique in fidei zelo, clarus in doctrina, apud nos vero pro conditione rerum nostrarum exhortationibus necessariis clarissimus. Hujus sermonibus recreamur, hujus devotione reficimur, hujus denique merito familiam totam Ordinis illius, hactenus nobis caram, de cætero cariorem amplectimur. Utilis est statui nostro, opportunus spei, nec minus gerendis rebus quam maxime necessarius: hunc sua virtute S. V. favore dignum, nos singuli testimonio denuntiamus digniorem, in eoque et cum eo totam illam familiam, quoad omnem ejus profectum B. V. devotissime commendamus. Epistolæ subscripserunt primarii regni Hungariæ episcopi et optimates, cæterique prælati et barones ac proceres regni Hungariæ, primum Jaurini, nunc Budæ congregati.

[281] [communi nomine] Episcoporum subscripta nomina sunt, Dionysii, Cardinalis archiepiscopi Strigoniensis, Raphaelis, Colocensis archiepiscopi, Ladislai, Agriensis, et Joannis Varadiensis episcoporum. Quæ causa fuerit, ut inter tot Hungariæ episcopos, quatuor solum ad Pontificem epistolæ subscripserint, non facile divinaverit quispiam. Attamen S. Capistranus in litteris, uno ante mense datis, aliquid causæ aperit, cur forsan segniores aliqui in conveniendo fuerint. Non sine, inquit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 252.] , invidia fuit et murmure, quod in cœtu tantorum dominorum aliquibus minoribus ex parte T. S. præsentatæ sint litteræ, et potissimis fere ejusdem regni datæ non sint, episcopo Quinque-Ecclesiensi, episcopo Varadiensi, et quibusdam dignoribus regni baronibus. Quoniam tamen episcopum Varadiensem, qui omissus a Pontifice videbatur, inter epistolæ communis subscriptores apparet, censemus hanc qualemcumque negligentiam causæ christianæ non magnopere nocuisse; præsertim quum Sanctus in eadem epistola asserat, comitia quam optime procedere. Adjungit [Ibid. pag. 253.] civitatem Rasciæ Habordam, quam Hungari supra Novabordam appellarunt, captam tradidisse Turcæ auri et argenti fodinas, quæ domino suo annuatim, ut ferunt, centum et viginti millia ducatorum reddebant. Dein Pontifici evolvit Capistranus rationem, qua christianitati periclitanti consuli posset: nempe Joannes Hunyades, Hungariæ gubernator se obtulit suis sumptibus et expensis positurum in armis et exercitu decem millia equitum, suo arbitrio electorum. Ladislaus quoque rex Hungariæ pro reliquo regno viginti equitum millia, despotus Rasciæ, quamvis valde damnificatus decem millia promittebant. Dein a Pontifice viginti millia equitum, a rege Aragonum et civitatibus Italiæ decem pariter millia petebantur: quibus dux Burgundiæ conjungere cogitabat viginti millia partim equitum, partim peditum. Sic omnibus computatis, ait Capistranus, essent centum millia; confidit ipse Joannes (Hunyades) intra tres menses tantum conflictum contra Turcum inferre, quod in Europa locus non erit, ubi reclinare valeat caput; maxime quum ipse ad unguem cognoscat potentiam Turcorum, cæterorumque infidelium, atque medullitus intelligat cum hujusmodi rationem bellandi.

[282] [ad Pontificem datis.] Proinde in præsentia omnium istorum dominorum et baronum hoc asseruit hodie, quod cum tanto numero armatorum speraret etiam recuperare Hierosolymam, nec peteret stipendia pro prædictis equitibus, nisi pro tribus mensibus. Expediret equidem, quod S. T. aliquem Cardinalem destinaret ad partes istas, tamquam præsidentem tali exercitui cum sufficienti pecuniarum summa: vel si T. S. rem hanc committere videatur R. D. Cardinali Strigoniensi, quum virtute, providentia et consilio plurimum valeat, bene, ut reor, consultum esset. Obtulit insuper se ipse Joannes *, si omnino bellatores sint, non pueri, sed viri strenui et in armis experti, ad persequendum Christi hostes idonei, per annum et annos, si opus esset, cum tali exercitu perseverare, nec alia stipendia requirere, confidens, quod de bonis et dominiis ipsius Turcæ conquireret, quod talem exercitum etiam ipsius Turcæ stipendiis communiret. Tali igitur modo, serenissimum regem Aragonum per mare decertando, et ipsum Joannem per terram, firma spes esse posset, et recuperandi deperdita et acquirendi dominium debitum principibus christianis, nec non et possidendi divitias infidelium cum ampla dilatatione sanctæ catholicæ fidei orthodoxæ ad æternam gloriam et immortalem T. S. nominis laudem et memoriam sempiternam. Epistolam dedit Sanctus ex Jaurino, oppido regni Hungariæ, XXI Junii 1455: adeoque Budensis conventus; ex quo scripserunt Hungariæ magnates, unius mensis spatio et Jaurini et Budæ sedit; atque hinc rationem habemus, cur dixerint (supra num. 280), primum Jaurini nunc Budæ congregati.

[Annotata]

* supple, conventum est

* fimus

* Hunyad

§ XXV. Labores S. Capistrani per Hungariam et finitimas provincias; conscriptio militum pro bello sacro.

[Prædicat Sanctus Temeswarii.] Inter medias tamen curas provocandi reges et populos ad bellum sacrum, non negligebat S. Capistranus ministerium verbi et animarum salutem. Quum enim belli initium in annum sequentem prorogatum fuisset, ipse Hungariam, præsertim qua parte fines Turcicos contingebat, percurrere cœpit, tum ut apud multos labefactatam fidem catholicam restitueret, tum ut corrigeret depravatos populi mores. Soluto cœtu Budensi, Temesvarium et Lippam, adjacentem Marusio flumini, abiit. Est Temesvarium sedes episcopalis diœcesis Csanadinæ, eoque circa medium Septembrem appulsus videtur Sanctus. Ardebant Lippenses cives audire S. Capistranum prædicantem, eaque illecebra eum inescare studuerunt, qua optime sciebant eum esse alliciendum; nempe multiplices futuras conversiones fidei et morum, si illuc conferret sese. Itaque feria V ante festum S. Matthæi Apostoli, seu die XVIII Septembris 1455 sequentem dirigunt epistolam [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 260.] : Reverendissimo in Christo patri, D. Joanni de Capistrano, domino et patri honorando, Orationes, in Domino debitas pro vestra salute et vita. Reverendissime in Christo pater et domine noster honorande. Quia his diebus certissime audivimus, ut venerabilis V. P. ad oppidum Themesvar pergere, et nos, quasi exsules, a prædicatione ipsius V. P. relinquere prætendat; tamen nos adventum V. P. lætanter animo exsultanti exspectavimus, tamquam patris nostri honorandissimi; possumusque notificare eidem V. P., quomodo in medio nostri multi pagani, schismatici et increduli exsistunt, quos ipsa V. P. potest ad fidem convertere; licet nos universaliter personali præsentia ad V. P. ire non postpendimus, et ire non omittimus: (distat nempe Lippa quinque milliaribus germanicis Temesvario): sed tamen ipsos incredulos nobiscum ducere non possumus, quos nos ad fidem christianitatis converti optaremus, et sermonem ejusdem V. P. audire desideraremus.

[284] [et Lippæ;] Et vero suos effectus sortitum fuisse sancti viri adventum, testatur Waddingus dicens [Ibid. l. c.] , ingentem collegisse messem inter Valachos schismaticos, quos tam Temeswarii quam Lippæ et in propinquis oppidis ad veram fidem reduxit: præsertim quum, auctoritate regia fultus, extra provinciam ablegasset gentis archidiaconum Petrum et pseudopresbyteros, qui neque baptismum neque dogmata Ecclesiæ Romanæ admittentes, hanc gentem impie seducebant. Attraxit imprimis ad catholicam fidem Petrum, Waiwodam seu ducem Moldaviæ [Ibid. l. c.] ; cujus dein opera schisma in ista provincia oppressum fuit [Ibid. pag. 315.] . Ut autem vera fides efficacius prædicaretur, operi evangelico per Valachiam præfecit S. Capistranus Joannem de Gezth guardianum Thuissinensem, in Transilvania Fr. Michaelem Siculum; serioque egit tum cum episcopo Transilvaniæ et cum Waradini domino, ut Jobagionum (genus erat silvestrium hominum, quod per Bosniam, Croatiam finitimasque provincias diffundebatur) conversionem curarent. Quod vero omnium maximi erat momenti, perfecit vir sanctus, quando Valachorum pseudoepiscopum, nomine Joannem de Capha, vulgo Wladicam dictum, summæ apud populares suos auctoritatis, ad Ecclesiam reduxit. Etenim a Joanne Hunyade captus, custodiæ S. Capistrani commissus fuit, qui eum, diligenter examinatum et in fide instructum, Romam misit, absolvendum et pristino honori restituendum [Ibid. pag. 315 et seq.] .

[285] [schismaticos ad Ecclesiam reducit;] Joannes nempe Hunyades, litteris datis in festo S. Dorotheæ seu die VI Februarii 1456 Castellanis Castrorum Solymus, Hunyad et Deura et eorum vices gerentibus, jusserat [Ibid. pag. 316.] , ut omnes presbyteros Valachorum, per Wladicam ordinatos, et in terris suis exsistentes, comperta prius legitima comprobatione et veritate, quod per dictum Wladicam in presbyteros ordinati sint, et ante hoc presbyteri non fuerunt, qui ad prædicationem et salubrem admonitionem religiosi fratris Michaelis Zekel fidem suscipere noluerint, de bonis suis expellant et ejiciant, tales presbyteros in præsentiam dicti fratris Michaelis adducere faciant propria in persona. Aliquot scilicet ante diebus ipse Wladica, jussu Joannis Hunyadis, captus fuerat, uti habemus ex ejus epistola, ad S. Capistranum data ex Themeswar festo S. Antonii seu die XVII Januarii ejusdem anni. Die, inquit [Ibid. l. c.] , hesterna ille perfidus Wladica est adductus captus in hunc locum, libenter vero ipsum post vestram paternitatem misissem, sed equi sui erant fessi, et etiam ignoramus, ad quem locum ipsum ad V. P. mittere debeamus. Ideo petimus V. P. diligenter, quatenus mox, visis præsentibus, velitis nobis rescribere, ad quem locum ipsum mittamus ad vos, quia, prout nos assecuravimus V. P., peramplius ipsum in isto regno permanere non permittemus. Quod vero Antonius, cujus festivitas supra indicatur, sit Eremita, XVII Januarii cultus et non Patavinus Ordinis Minorum, XIII Junii quotannis celebrandus, liquet et epistola sequenti data ab eodem Joanne Hunyade dominico proximo post festum S. Vincentii Martyris [Ibid. l. c.] , seu XXIV Januarii 1456, qua Ambetusio Camerario suo, præcipit, ut Wladicam captum custodiat juxta instructionem fratris Bartholomæi.

[286] Adductum Wladicam Fr. Bartholomæus brevi tradidisse videtur S. Capistrano, qui eumdem in fide instruxit et Ecclesiæ adjunxit, ut habet epistola, ad Cardinalem Firmanum data Buda, XV Aprilis, 1456, quam hic subjicimus [Ibid. l. c.] : Ea mea semper fiducia, ut in necessitatibus ad V. R. D. confugiam. Præsentium latorem idcirco commendatum facio, ut V. R. D. ope et opera gratiam a S. D. N. obtineat. Nam quum esset princeps schismaticorum et hæresiarcha inter Valachos infideles, sub umbra illius foverentur schismata et errores plurimi in infimis partibus regni Hungariæ, disponente Domino, illuminatus est, et ad me ductus, sponte abjuravit omnes errores et schismata, submittens se obedientiæ sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ: et quondam se gerebat pro episcopo, sed neque cognoscebat sanctæ sedis apostolicæ veritatem, neque ab ea confirmatus, consecrabat Valachos suo modo. Ego autem, quum examinarem eum longo tempore in omnibus sacramentis Ecclesiæ et articulis fidei et pertinentibus ad salutem errare et penitus deviare comperi. Apertis autem januis veritatis et lucis, quum se in malo statu cum omnibus suis esse cognosceret, petiit baptizari. Quod curavi fieri, et baptizatus est ad cautelam secundum formam juris. Quamobrem necesse est, ut auctoritate sanctæ Sedis apostolicæ restituatur ad dignitates. Ea de re V. R. D. commissum facio: quam Christus Jesus largissimo ævo tueri dignetur, ad conservationem fidei catholicæ et pauperculæ familiæ nostræ, quam V. R. D. unice commendo. Rem ex voto successit: nam Wladica, cum auctoritate Roma redux, ad conversionem suorum popularium multum allaboravit, et ad decem millia hominum sub obedientiam sedis apostolicæ redacta sunt. Eo dein processerunt, ut presbyteros ritus Romani et Minores aliquot a S. Capistrano sibi mitti postulaverint [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 317.] . Verum felix ille animorum status paulatim intepuisse videtur. Legimus enim in Historia Societatis nostræ [Hist. soc. Jesu. Part. V, tom. II, pag. 417.] , anno 1611 patres nostros in Valachiam e Camenecensi collegio excurrisse, et reperisse miserabilem Valachorum inscitiam, maxime sacerdotum. Adeo verum est, plantatama sanctissimis viris fidem, continuo rigandam, et orandum, ut Deus ipse incrementum dare dignetur.

[287] [rogatus ab aëpo Colocensi,] Porro ut excubias magis ex propinquo adversus christiani nominis hostem ageret S. Capistranus, enixe ejus adventum efflagitabat archiepiscopus Colocensis et Vacciensis, Raphael Herczegh de Zekckio. Etenim Colocensi diœcesi e proximo imminebat Turca; quapropter cupiebat archiepiscopus, ut vir sanctus, tamquam certissimum præsidium, adesset. Sæpe, inquit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 329.] , suppliciter rogavimus, ut P. V. vellet hanc nostram Ecclesiam Bacchiensem visitare, ubi multum animarum fructum colligere posset, et de propinquo invigilare, ne repente Turcæ invadant has terras christianorum. His octo diebus sitibundi præstolamur adventum V. P. et hac spe commoti populi circumvicini huc in tanto numero convolarunt, ut jam desint victualia, et ob annonæ caritatem possit rationabiliter timeri, ne fame multi pereant. Oramus itaque instantissime, ne amplius differe velit gratiam hanc, quam toto affectu petimus et avide exspectamus. Datum in Apathy fer. II in die festo S. Crucis. Festum istud est Inventionis S. Crucis, dies III Maji, qui anno 1456, littera dominicali C signato, in feriam secundam incidebat. Cæterum quum laudatus episcopus iterato Sancti viri adventum urgeat propter easdem rationes, atque hæc epistola scripta sit ex Bacchia die Sabbati, vesperis Pentecostes [Ibid. pag. 330.] , id est XV Maji, satis manifestum est, festum S. Crucis de ejusdem Inventione, die III Maji occurrente, non vero de Exaltatione, quæ XIV Septembris, isto anno feria tertia occurrit, esse intelligendum. Promittit cæterum hisce secundis litteris Raphael archiepiscopus, multum fructum allaturum et innumeros excitaturum ad crucem sacram suscipiendam et animose pergendum contra fidei christianæ adversarios. Hujus epistolæ subscriptio utilis cæterum est, ad cognoscendum episcopum, cujus nomen ignoravit Mathias Bel in suo episcopologio Colocensi et Vacciensi. Etenim agens de Antistitibus Colocensibus, divinando dicit, Petrum de Rozgon post annum 1435 cathedram occupasse, et tenuisse, nisi interpontificium fuerit, usque ad annum 1464 [Bel. Notit. Hung. tom. III, pag. 553.] : verum opportune Raphael hiatum hunc suo episcopatu complet. Similiter in episcopis Vacciensibus laudatus scriptor lacunam habet ab anno 1435 ad 1458; quia nempe nomina episcoporum, eruta e diplomatibus non sunt [Ibid. pag. 118.] . Quas igitur ex Waddingo attulimus, epistolæ monstrant, ad annum usque 1456 Raphaelem Vacciensem sedem occupasse.

[288] [eumdem adire non potuit,] Videtur autem S. Capistranum, licet omnium votis expetitum, non potuisse flagitanti episcopo et populo statim morem gerere: nam Franciscus de Oddis, episcopus Assisiensis [Ital. sacr. tom. I, col. 482.] , (quem perperam Julium vocat Amandus Hermann [Capistr. triumph. pag. 518.] ) qui tunc temporis Cardinali Sancti Angeli, legato pro bello sacro a latere assistebat, integro fere post mense, nempe die XIV Junii, ex suburbio Petrovaradini scribens, dicit [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 330.] : Credo V. P. jam scire, Reverendissimum D. Legatum me huc misisse, et missionis causam tibi manifestam esse, et proinde nihil circa hæc immorandum censeo. D. archiepiscopus Colocensis instantissime mecum egit per litteras et nuntios, ut persuaderem V. P. quatenus omnino illuc se transferret. Ego humiliter rogo, ut tanti viri et optimi prælati votis satisfaciat; et si opus fuerit, ego V. P. illuc comitabor. Ad hæc, quæso, quamprimum rescribe. Me tuis orationibus ex corde commendo, paratus continue ad vestra beneplacita, quem Deus ad commune reip. christianæ bonum conservare dignetur. Ex suburbio Petrovaradini, XIV Junii, R. V. P. filius, episcopus Assisii. Aliquot post diebus, scilicet XIX Junii, idem episcopus instat, ut petente plebano suburbii Petrovaradini, velit descendere ad tres civitates et reliquas villas, quæ sunt sub dominio abbatiæ S. Mariæ Bellifontis, et proponere eis vel una tantum vice verbum Dei [Ibid. l. c.] . Hæc abbatia, etiam B. M. V. in valle Unta appellata, Danubio adjacet, prope Petrovaradinum, ut monstrat mappa ecclesiastica regni Hungariæ in Atlante Spruneriano. Circa idem tempus, videlicet fer. VI post Ascensionem Domini, seu die VII Maji, Magistratus Siklosiensis, quam civitatem, in diœcesi Quinquecclesiensi, Waddingus perperam Saklas vocat [Ann. tom. XII, pag. 331. Cfr Hermann. pag. 519.] , invitat S. Capistranum, ut apud populares suos, periculo quam proximos, seminare verbum Dei dignetur.

[289] [instante legato, ut Viennam rediret;] Verum hisce invitamentis, viro Sancto potentissimis, vix acquiescere potuit; etenim Cardinalis legatus, die II Junii sequentes ad eum dedit litteras, quibus in Germaniam revocabatur [Ibid. l. c.] : Etsi sanctissimus Dominus V. P. scripserit, ne ab Hungariæ partibus, durante magno hoc christianitatis periculo, discederet, ego quidem credo, suæ sanctitatis intentionem esse, ut illuc versetur circumspectio vestra, ubi majora detrimenta hosti et potiora compendia fidei possitis conferre. Pro certo novi, quod utile satis et proficuum erit, si V. P. velit Viennam ad imperatorem proficisci, quia celerius et in majori numero mittet suum exercitum Germanorum. Ego vellem, si fieri posset, te habere in pluribus locis, quia novi, quantum valeas et possis apud omnes, et quantum fructum V. P. possit ubique facere. Dignetur, obsecro, me quamprimum monere, an possit ad imperatorem ire, et quantum crevit numerus cruce signatorum. Omnipotens Deus V. P. conservare dignetur ad opus sanctum euangelistæ, in quod vos segregavit. Mitto V. P. copiam litterarum Scanderbeck, ex quibus percipiet, quibus copiis et machinis se præparet ad resistendum Turcico furori. Vale, ex Buda II Junii. Verum consilio repetendi Viennam intercessit Joannes Huniades, et statutum fuit, ut S. Capistranus Hungariam non desereret. Scribit enim Cardinalis legatus ad Huniadem [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 331.] : Quantum ad venerabilem patrem Joannem de Capistrano attinet, nos decrevimus eum rogare, ut iret ad imperatorem, apud quem nunc sunt duo Austriæ duces et alii proceres, et sperabamus, quod eos induceret ad multa faciendum pro negotio fidei. Sed quia vestræ illustri dominationi videtur contrarium expedire, scribimus eidem patri, ut secundum vestrum desiderium et consilium faciat. Nos judicavimus, quod non erat adeo necessaria illius præsentia in partibus inferioribus Hungariæ, credentes, quod ibidem Hungari facile possent ad bellum vel auctoritate vestra, vel proprio incommodo et Turcarum timore excitari; et propterea non curabamus, quod ibidem laboraret; majorem ab eo sperantes fructum apud imperatorem. Sed nunc vestræ dispositioni condescendimus, et eum vestro judicio committimus. Quia igitur nos pridie ad dictum patrem litteras dedimus per peculiarem cursorem, quem ad hoc solum conduximus, et hodie nobis epistolam restituit, quia eum illic non invenit, dignetur vestra illustris dom. ei litteras inclusas mittere, et nos, quantum est ex nostra parte, faciemus, ut ibique vobis assistat. Ex Buda, XV Junii, ea ipsa hora, qua vestras recepimus.

[290] [cui consilio intercessit Joannes Huniades,] Dum interim omnia ad bellum spectabant, et Joannes noster militem crucis impositione conscribebat, ipse Joannes epistolam dedit ad Calixtum III, qua missionis Hungaricæ rationem reddit [Ibid. pag. 322.] : Perabunde his præteritis diebus mihi declaravit R. D. S. Angeli dignissimus Cardinalis, a sede apostolica Legatus, quanta dilectione et affectu tua beatitudo, Pater Sancte, in die tuæ per Spiritum Sanctum assumptionis, illo præsente et audiente, quatenus commiserat, ut ad gaudium mihi scriberetur; quod et per fratres meos illo tempore mihi significatum fuerat. Exultavit inde spiritus meus, quum Christum Domini, desideratum cunctis gentibus, assumptum intellexi, eum præcipue nostra ætate necessarium, cujus ardens pro fide Catholica desiderium jam pridem noveram. Ea me siquidem fides et devotio compellebat, ut audens et libens unico in terris Christo meo semper occurrentia intimarem. Feceram sedulus; et post quinque litteras, quum exspectata consolatione privatum ac vel minima me indignum responsione conspicerem, satis me quidam mœror afficiebat. Ecce mœrenti et laboranti mihi in metus * christianorum, a Turcis sex milliaria distanti, traditum est prima Decembris a sanctissimo meo breve, datum XX Julii, quod me summo et ineffabili complevit gaudio et lætitia. Præcipisti, Pater Sancte, ne sine T. B. speciali mandato ab Hungariæ regno et ab infidelium circumvicinis partibus me absentarem. Dantur mihi interea a R. D. Legato litteræ, vocantes ad præsentiam suam Budæ: pareo a remotis per frigora, nives, glacies et ventos festinans, Budamque ante suæ R. D. adventum appuli. Præstolor exspectatum, et demum una cum serenissimo rege sexto Februarii reverenter suspexi. Hic vero quanta de benignitate, pietate ac sanctitate T. B. necnon de ardenti desiderio, sancto voto, ac divina siquidem intentione mecum retulerit, alias enodabo. Dantur mihi postea a tua clementissima Beatitudine duo brevia, unum VI Februarii, X Novembris datum; alterum XXII Februarii datum cum bulla plumbea, concessiones, mihi per prædecessores T. S. indultas confirmante et roborante. Quanta hisce rebus sim completus jucunditate, tum ob ardentem in populum, T. S. creditum, caritatem, tum ob singularem in me indignum, servum suum inutilem, sed fidelem, ineffabilem dilectionem, qua me tam pie et paterne alloqueris, P. B. tum ob confirmatas gratias, tum denique ob conservationem pauperculæ familiæ S. Francisci, nequeo, P. B., nequeo, inquam, fari. Et hæc me sola cura mordet, hæc angit sollicitudo, quod his tantis pro rebus unde referam gratiarum actiones non habeo, nec sola cogitatione concipere valeo: qualescumque tamen possum, ingentes refero et immortales.

[291] [fultus etiam mandato Pontificis,] Laborat indefesse R. D. Legatus et mirum in modum pro religione christiana. Ego autem, etsi prius laborabam, eo nunc ardentius operabor, quo certior a tua sum factus Sanctitate de re jam cœpta et causa nullatenus postponenda. Acceperunt quam plures et prælati et barones signum vivificæ crucis, de inferioribus multitudo, et in dies plures signamus. Ego omni devotione adjecta crucem, a T. S. benedictam per manus R. D. Legati suscepi, susceptamque usque ad effusionem sanguinis, etsi centies per diem opus fuerit, servabo. Ex Buda XXIV Martii 1456. Crux belli sacri initio erat rubra, postea, ut variæ inter nationes distinguerentur, diversi coloris [Cfr Encyclop. Cathol. tom. XVIII, Dict. des Croisades, v°. Croix.] . Quia igitur ab ipso Pontifice missam crucem suscepit S. Capistranus et bellum sacrum potenter promovit, plerumque depingitur. Sanctus tum crucem in pectore gerens, tum vexillum, cruce insignitum, gestans: nempe quia, vexillo præeunte, Sanctus ubique cum crucesignatis in pugna adversus Turcas, ut narrat Joannes Tagliacotius, infra citandus num. 322, apparuit. Scribit porro Eusebius Gonzalez crucem, a Pontifice ad Joannem missam et a Cardinali Legato in dextero humero affixam, fuisse coloris coccinei [Chron. Seraf. tom. V, pag. 129.] . Porro tradit Amandus Hermann [Capistr. triump. pag. 527.] , contigisse hanc susceptionem crucis Dominica I Quadragesimæ seu die XIV Februarii 1456: ac deinceps ubique bellum sacrum promulgavit Sanctus, crucemque petentium humeris ritu solemni, sacris vestibus indutus, affigebat, monens unumquemque, ut sibi assisteret, quandocumque fuisset vocatus. Quo autem tempore S. Capistranus ad opus belli sacri parandi totus incumbebat, Ludovicus Scarampi, Cardinalis et patriarcha Aquilejensis [De Rubeis. Monum. Aquilej. col. 1054.] , a Calixto Papa præfectus fuerat classi, in Turcas mittendæ: litteris igitur, ex Urbe datis XXVI Aprilis 1456 [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 323.] hortatur Sanctum, ut, quandoquidem jam magna pars navium in Tyberim deducta, quamprimum in hostem per mare Mediterraneum dirigenda sit, sicut hactenus fecit, omni diligentia et studio curet principes et reges ad necessarium et meritorium hoc bellum excitare, eosque exhortari; ut, depositis odiis et dissensionibus, contra communem Christiani nominis hostem accingantur; ita ut in tempore debito cum expeditione maritima sint parati.

[292] [qui et ipse omnia ad bellum parabat] Eadem fere scribit Calixtus III litteris datis IV Maji ejusdem anni, classemque, jamjam maritimæ expeditioni paratam, annuntiat. Continuo, inquit [Ibid. pag. 334.] , testimonio dilecti filii Joannis, S. Angeli diaconi Cardinalis, nostri et apostolicæ Sedis Legati, intelleximus, quanta diligentia incumbas non solum ad solerter juvandum munus legationis sibi injunctæ, sed cætera perficienda, quæ conducere ad sanctum hoc opus fidei existimas. Quod certo, etsi ita esse nobis persuadebamus, tamen hujusmodi tuus zelus nostram in te dilectionem adauxit; et quamvis tibi et cuique christiano hæc communis cura sit debita, nihilominus devotioni tuæ gratias agimus, teque hortamur, ut, quemadmodum cœpisti, sine intermissione prosequaris, causam hanc Dei viriliter adjuvans. Habes autem duces laborum tuorum legatos istic nostros, qui fervori tuo plurimum fidunt, et quibus adnitentibus sperandum est, cum gratia Dei, per vos simul fructus salutares esse consecuturos. Itaque instate pro viribus et certate certamen hoc bonum, quod vobis Deus proposuit, ut demum coronam gloriæ mereamini accipere. Et quia novit devotio tua, quanti existimandum sit robur Hungaricum, et quale esse consueverit in hujusmodi casibus, ideo cura, dilecte fili, ut opera, exhortationibusque tuis præstetur Christianitati obsequium hoc beneplacitum, quo certe nullum esse tibi gloriosius aut majoris apud Deum meriti poterit. Nos autem in præparanda classe vigili cura intendimus, quam absque crastinatione indubie in mari poni jussimus et ponemus. Datum Romæ, apud S. Petrum, sub annulo piscatoris IV Maji 1456, pontificatus nostri anno II.

[Annotatum]

* metas?

§ XXVI. Plena de Turcis victoria ad Nanderalbam seu Belgradum precibus et opera S. Joannis Capistrani refertur.

[Calixtus III publicas per totum orbem præscribit preces,] Quamvis multa magnaque pro defensione populi christiani molirentur Romani Pontifices, ii, quos operis adjutores assumpserant, torpescebant tamen sæculares principes plerique, et, ut jam supra num. 254 diximus, inter se maximas fovebant dissensiones. Interea Mahumetes II, infensissimus Christianitatis hostis, devictis Græcis, interiorem Europam aggredi constituit, bellumque in Hungariam transtulit. Libratis autem humano modulo utrinque pugnantium viribus, conclamatum de re christiana videbatur: verum animo non cecidit Calixtus Pontifex, et postquam omnia humana subsidia, quantum in ipso erat, comparasset, præcipuum belli robur in Dei adjutorio quærendum edixit. Quapropter III kal. Julias 1456, seu ipsa festa die SS. Apostolorum Petri et Pauli bullam dedit ad ecclesiasticas personas ubilibet per orbem christianum constitutas [Apud Raynaldi. Continuat. Baron. ad an. 1456, § XIX.] , in qua fideles monendos docet, ut vitia, flagelli causas, emendent, et ad orationem confugiant: ac imprimis, ut sacerdotes omnes celebrantes specialem collectam recitent pro contritione paganorum, et dein ut omnis populus cujuscumque sexus et generis orationum et indulgentiarum hujusmodi particeps esse possit, præcipit et mandat, ut in singulis ecclesiis quarumcumque civitatum, terrarum et locorum, inter nonas et vesperas, videlicet ante pulsationem vesperarum seu ei propinquæ saltem per intervallum mediæ horæ, singulis diebus tribus vicibus una campana vel plures sonorose, ut bene audiantur, pulsentur, quemadmodum pro Angelica Salutatione de sero pulsari consuevit. Atque hinc factum est, ut huic pulsationi nomen campanæ Turcicæ, Turkenklok adhæserit. Insuper præscripsit Pontifex, ut singulis primis dominicis cujusque mensis, supplicationes solemnes cum clero et populo instituerentur.

[294] [quarum præsertim ope relata est victoria,] Plus profuere fusæ ad Deum preces, quam arma operose, in hostem parata; etenim quotquot de victoria scripserunt, miraculi instar habuerunt, quod hostis immanissimus, triumphis superbus, militumque suorum numero et arte præpotens, levi manu stupenda strage devictus sit. Ut porro devitemus earumdem rerum frequentiorem repetitionem, inter auctores tres præcipue seligimus, quorum narratio explicatior est, nempe Antonium Bonfinium, qui initio sæculi XVI florens, et ipse quæ gesta sunt vidit, utpote natus anno 1427 [Biogr. univ. V°. Bonfini.] , et a testibus oculatis frequentissimis didicit. Huic subjungimus Joannem Tagliacotium, Ordinis Minorum, qui Sancto adstitit et pugnanti et brevi post morienti. Non minoris auctoritatis est narratio Nicolai de Fara, qui et ipse socius S. Capistrani fuit; quoniam tamen Vitam Sancti edimus, peculiarem ejus de victoria relationem consulto omittimus. Quantum ad Æneam Sylvium spectat, multipliciter jam a nobis laudatum, reperimus compendiose relatam victoriam, quam ejus verbis, prout occurrunt in Vita Friderici III imperatoris, ab ipso conscriptum [Kollar. Analect. Vindebon. tom. II, col. 460.] , ante alios referemus. Mahumetes, inquit, congregatis ingentibus copiis, ex Thracia per Tribalos (Bulgaros) in Hungariam properavit centum quinquaginta millia pugnatorum in ejus exercitu fuisse, tradunt. Inflatus opinione sui, tantoque tumens exercitu non dubitavit, Hungaria brevi devicta… Italiam terrestri itinere petere. Sed parva urbs conatus ejus retinuit: Taurinum appellavere majores, Belgradum Galli, Hungari Nanderalbam, Germani Griechisch-Weissemburg, ad confluentes Danubii Savique sitam.

[295] [quam compendiose describit Æneas Sylvius:] Hanc primum oppugnare Mahumetes statuit, propter opportunitatem transeundi fluminis. Johannes Capistranus, Ordinis Minorum professor, vitæ sanctimonia clarus, per idem tempus Hungaros in arma publicis sermonibus excitabat, qui ubi appropinquare Turcos accepit, nihil moratus, in Albam se contulit, haud parvam cruce signatorum multitudinem secum adducens. Johannes quoque Huniades, contracta raptim militia, eo profectus est. Cardinalis * Budæ remoratus est, copias ampliores cogens. Rex *, ubi adventum Turcorum certum esse cognovit, nec vires sufficientes Hungaris esse, quæ tantam vim ferre possent, nihil fidens Hungaris, quorum mobiles animos norat, neque satis tutum manere Budæ arbitratus, sub specie venationis Buda egressus, in Austriam rediit. Interea Turcus, apud Albam castra metatus, summis viribus eam partem oppugnare cœpit, qua planus aditus fuit, locatisque tormentis æneis, prioris muri magnam partem disjecit. Vacuum haud parvum spatium intus erat usque ad alterum murum; ibi cruce signati diu pugnaverunt, tandemque hostem repulere: sed, instante imperatore urgenteque, iterum irruptio facta est, iterumque repulsi sunt; adeoque cruce signatorum impetus invaluit, ut non contendi defendisse muros, hostem in castra rejecerint. Fugiebant Turci ex proposito, ut extra oppidum longe protractos christianos aciem immitterent, quæ reditum in urbem prohiberent; exin a fronte et a tergo egressos invaderent. Furentes cruce signati, ac victoria exsultantes, in quod præcipitarentur discrimen, non advertebant. Vidit ex muris Capistranus transversam hostium aciem, insidiasque cognoscens, revocare suos cœpit. Quum parum audiretur, præceps in pugnam dilabitur, atque inter duos acies telaque volantia currens, clamoribus ac signis cruce signatos redire coegit, qui vocem Huniadi nullatenus audiebant. Fraudati magna spe Turci in castra redierunt. Pugnatum est a vesperis usque in vesperas: multi ex utraque parte cecidere; plurimi ex Turcis, et ii quidem præstantiores. De cæsis hostibus varia sententia est; quidam supra XX millia cecidisse tradiderunt, alii ad summum IV millia cæsa tradunt. Quod nobis infra verum esse videtur: neque enim in tanto exercitu ea videri clades potuisset; majus damnum abire Mahumetem coegit. Hactenus Æneas.

[296] [luculentius Bonfinius;] Luculentior est, quam subnectimus, Antonii Bonfinii narratio, quam ex Rerum Hungaricarum Decade III, libro VIII mutuamur [Rerum. Hungar. Decades, pag. 487. Edit. Francofurt. 1581.] . Mahumetes, græcorum imperio nimis elatus, spes multo majores concipit, suas vires emensus, navali bello se Italis inferiorem esse non ignorat, a sollicitanda mentem amovet Italia: se terra præpotentem intelligit; Illyricum et Dalmatiam, regulis obnoxiam et in pagos parvaque oppida diffusam, quotidianis incursionibus et labefactari et facile capi posse intelligit: despotem * tantum, Ungarumque veretur, quum auro militeque utrumque præpollere sentiat. Quos si expugnare contingat, audacius reliqua adoriri posse retur. Itaque superiorem prius Mysiam ingressus, fodinas argenti, quæ despotis erant, occupare nititur: Novum montem, Trepciam et Prifren ejus oppida, argenti metallorumque feracissima, obsidet et expugnat. Despotes graviter angitur, quod ejus viribus obstare non potest; et opimi proventus, pretiosaque sibi vectigalia intercepta sunt, in munitiora se castella recipit et Ungariæ vicina, ut sua cum Ungaris mala communicet, quos propugnatores optimos sæpius esse noverat. Differuntur mox usquequaque rumores, Turcam ad Albam Græcam, quam Belgradum nunc dicunt, in dies castra moturum. Maximam fortunæ successum audaciam addidisse, ni occurratur, cuncta propediem ruitura, neque ullam ab hoste veniam tolerabilemve conditionem sperari posse: Constantinopolitanam cladem, omnibus exemplo esse.

[297] [nempe Turcæ, victoria feroces,] Corvinus autem, qui ad protegendas inferioris Ungariæ oras regia auctoritate constitutus erat, et in puero rege ac pernicioso Comite *, parum sperare poterat, in tanto tumultu, neque animo excidit, neque consilio defuit. Imprimis Capistranum ad hanc obsidionem sibi collegam adsciscit; ut alter humanis, divinis alter viribus niteretur: consulit, quid potissimum videatur agendum. Ille bono animo esse jubet, quando non mediocrem cruce signatorum exercitum e Germania se conflasse fatetur. Quamvis hæc gens, Ungarico ab antiquo sit infesta bello, in communi tamen causa et necessitate, minime defuturam arbitratur: quin et totam se Ungariam, post CPolitanam captivitatem, in Turcas concitasse gloriatur. Interim Corvinum cætera, quæ ex usu belli sunt, curare jubet: hæc se in tempore auxilia daturum pollicetur; demum ad hanc capessendæ immortalitatis occasionem incendit. Is veteranos omnes et alios spectatæ virtutis milites cogit, classem mira celeritate in Danubio parat: quando Turcam quoque multa in Ponto * navigia parasse mandasseque, per exploratores acceperat, ut Istrum * propediem subirent, et, ubi castra esse senserint, ibi consisterent. Calixtus Pontifex, qui Nicolao successerat, imminentis periculi non ignarus, Joannem, S. Angeli Cardinalem, virum sapientia et magnanimitate præstantem, in Germaniam Pannoniamque miserat, ut septemtrionalis plagæ gentes, quantum in se foret, in dirum hostem concitaret. Interim rumor affertur, Mahumetem, superato Hemo, per Triballos et Istrum centum et quinquaginta millia hominum ad obsidendam Albam ducere. In summa rerum omnium trepidatione versatur Ungaria. Corvinus et Capistranus, forti animo cum suo uterque exercitu, ad protegendam Albam properant: classem, commeatibus militibusque oneratam deducunt: Cardinalis Budæ substitit, ut apud regem cætera curaret. Ladislaus et Ciliæ comes, audito Turcarum adventu, usque adeo consternati sunt, ut, simulata venatione, Buda egressi, Viennam continuo se receperint: quin et Budinam arcem omni præsidio destitutam reliquere, quæ diebus circiter triginta etiam hosti patuit.

[298] [Albam obsident,] A Turcis interim Alba obsidetur, quod idibus Junii * accidisse ferunt. Urbs est in angulo sita, ubi Danubio Savus illabitur: a septemtrione Danubio, ab occasu vero Savo abluitur. Arx monti præsidet, loco et arte munitissima: ad radices montis civitas in amnis utriusque ripas effunditur; crasso muro, confluentibus obfirmata, a continente duplici vallo, fossa, mœnibusque munitur. Mahumetes in duo castra exercitum dividit: altera præter Savum, quibus Bassæus Asiæ, altera præter Danubium, quibus ipse præerat, rite locat. In suis castris tormenta tunc bellica a fronte disponit, locum vallo fossaque circumvenit, ne eruptionibus hostium foret obnoxius: reliquam multitudinem per campos effundit, quæ omnia complere videbatur. Quum a continente continuatis fere castris urbem obsedisset, ne quid efferri inferrique posset, Savum et Danubium classe compleverat. Quum expugnatio civitatis insanam machinarum magnitudinem postularet, ac illæ ob itineris difficultatem facile trahi non possent, hoc barbarus animus commento usus est; machinas diffregit, antequam iter iniret, ut in levia frusta redactæ, facilius per ardua loca veherentur: mox ubi in superiorem Mysiam ventum est, ad Chrysonicum statim e conflato ære instauravit. Quas quum urbi propius admovisset, et munitionibus, quibus opus erat, obfirmasset, mox oppugnationem adoritur; quatit die noctuque mœnia, nihil oppidanis otii jam indulget. Corvinus et Capistranus urbem acerrime dudum obsessam esse, sentiunt; classem, Ungaris cruce signatisque completam, secundo amne deducunt, ut Albanam arcem, aqua terraque obsessam, facto impetu ingrediantur. Quum appropinquavere, urbem assiduo quati, arcem, jactis in altum lapidibus, sublidi, regionem, sulphureo late fumo caligantem, perpetuas servare tenebras conspicantur.

[299] [quam, destructa Turcarum classe,] Sociorum miseratione correpti, qui acerrima obsidione torquebantur, animos ingentes sane concipiunt et ad certamen irritantur. Trecenti e Polonis erant, qui religionis ardentissimæ gratia, sumpta crucis tessera, stipendia faciebant; item Germanorum ingens numerus, qui sacram expeditionem ultro susceperant, et certatim utrique obsessis accurrendum esse censebant. Tormentorum crepitus æneorum ad Segedinum usque exaudiebantur. Quare instructa classe, terrestribusque copiis in aciem eductis, secundo amne descendunt. Mahumetes, his occurrere ausus, suam classem opponit, ne quid laboranti civitati afferant subsidii. Collatis in Danubio signis, fluvialis pugna conseritur. Effertur immensus utrinque clamor, et crepitantium fragore tormentorum Danubius intonat, ac utriusque classis gravitate subgemit: christiana, in quadratum agmen effusa, ripam utramque legebat: in ripis quadrata cataphractorum equitum agmina utrumque classis cornu protegebant, in dextro Corvinus, Capistranus in lævo præsidere. Hic a prora crucifixum amplexus ac supplex, ad salutare prælium suos hortari, promittere divinam opem et profanis hostibus maledicere. Corvinus acerrime pugnare, ac exemplo suo ad pugnam Ungaros incendere, jubere, ut remis incumbant, et, suffragante Danubio, cominus dimicent. Quod ubi factum est, mutuis navigia catenis utrinque colligant. Corvinus in prætoriam navim insilit, sequuntur socii, ensem late ducunt, Turcasque saucios seminecesque in Danubium deturbant: idem reliqui faciunt. Fervens ubique colluctatio cernebatur, multi utrinque cadunt, et quum dira se omnes cæde competerent, cruore Danubium totum inficiunt. Quum secundi amnis subsidio nostri niterentur, Turcarum classem inclinant, cæduntque: illi obstanti fluvio cedere coacti, proras avertunt: multa inter fugiendum intercepta navigia, undisque demersa, cæteri ad suorum præsidia confugere. Corvinus, fusa fugataque classe, quum Albæ appropinquasset, eam reserat, urbemque ingreditur, quam armis, militibus, commeatibusque complet, saucios ægrosque oppidanos educit, arci supplementum suggerit validissimum: obsessorum animos recenti victoria instaurat, et ad propugnandam civitatem, una cum Capistrano, viro sanctissimo, omnes hortatur.

[300] [partaque terrestri victoria,] Mahumetes ad nuntium profligatæ classis: Quamvis gravius, inquit, nostro tamen voto omnino potiemur. Quod e classe superfuit, incendi jussit; atque obstinatissimum ad expugnandam urbem animum intendit. Quum paterni sibi amici retulissent, Amurathem olim septem in Albana obsidione menses trivisse, ac irrito tandem conatu abiisse; multis paternos manes probris affecit, et ante quintumdecimum se diem urbe potiturum gloriatus est. Basseus forte aderat Asiaticus, hic ut glorioso principi magis assentaretur, certam imminere victoriam pollicetur, quando Byzantium ipse vi ceperit, veteri arte ac munitione quaque maxima præditum: neque ab Ungaris validius muniri, magisque strenue protegi, quam a Græcis oppida soleant; quibus non immerito, non solum eloquii sapientiæque verum etiam disciplinæ gloria suo jure tribuitur: præterea multæ dirutæ turres, completæ fossæ et jam æquata solo mœnia forent; proinde haudquaquam diffidendum esse affirmabat. Mahumetes, his verbis accensus, in sequenti die omnes arma sumere jubet; ac veluti decreverat, numquam cessare constituit, donec Alba potiatur. In tot ordines digerit exercitum, ut perpetuum prælium continuare, et ita fessas subinde acies instaurare possit, uti, nulla quiete data, oppidani deficere cogerentur.

[301] [Deo confisi christiani,] Sacer divo Sixto erat ille dies, octavo idus Augusti, quo deturbatis dudum propugnaculis, ruderibusque completa fossa, et obrutis patentibusque mœnibus, hostes in occasu solis urbem adoriuntur. Obstant oppidani, et quum completos innumera multitudine campos ab arce prospectarent, constrataque late mœnia cernerent, salutem desperare cogebantur. Nulla major spes et consolatio succurrebat, quam, desperata corporum salute, pulcherrime mori. Joannes cum divi Francisci collegio crucigeros ad salutarem pugnam hortatur, et servatoris nostri crucem amplexatus ac supplex, Dei præsentiam opemque pollicetur. Illi appetere magis, quam formidare gloriosam mortem visi, ad pugnamque promptissimi, Turcis occurrunt. Unum his oberat, quod animo potius, quam corpore armati erant. Gladiis tantum et lanceis obnitebantur, pauci se galea et thorace protexerant. Dira nimis et cruenta supra murorum ruinam pugna conseritur, summa vi utrinque pugnatur. Hostilis clamor, tympana classicaque cœlum sonitu et fragore complebant. Rudera magna cæde fœdantur, quando illi vi ingredi, rejicere isti connituntur. Corvinus, ubique laboraretur accurrens, nunc verbis, nunc factis omnibus opem suggerit: timidis et ignavis inclamat corripitque, strenuos extollit, fortissimos quosque commendat et hortatur, ut urbem hanc, christianæ reipublicæ propugnaculum, fortissime tueantur: sciant sibi cum his rem esse, quos toties olim profligarint, vicerint et ad internecionem sæpe ceciderint, et in Danubio tot superiore pugna confecerint: non deesse divinum auxilium, Jesu Christi præsentiam, sub cujus nomine, ductu, auspiciis dimicatur. Mox cum globo veteranorum instructus, usquequaque discursare, instaurare ordines, pro fessis validos, vivos pro mortuis, pro sauciis integros, pro inermis armatos, veluti opus erat, sufficere: quandoque, ubi plurimum laborari sentiebat, succurrere, inter confertissimos sese hostes inserere, ingressos rejicere hostes, et imperatoris militisque optimi officium præstare.

[302] [Turcis frustra obnitentibus,] Contra Mahumetes a tergo suis instare, grandia militibus præmia polliceri, retrocedentes revocare in ordinem, et quandoque falcato ense cædere, orare, ut strenue pugnent, exclamans eam jam urbem captum iri et suos intra penetrasse; proinde ut, facto magno agmine, progrederentur, hortari. Variante diu fortuna, pugnatum est, quando Turcæ sæpe in urbem penetrarunt, et a Christianis non sine magna utrinque cæde rejecti. Supra cadavera, murorumque ruinas diu, nutante ancipitique victoria, dimicatum: et hinc veluti spes utrinque surgebat, ita extremis indefessisque viribus pugnabatur. Sæpe Turcæ cum maximo impetu in urbem irruperant, sæpe etiam rejecti, arridente subinde Marte, instaurato cuneo, amissam obstinatissime victoriam repetebant. Itaque quum pari spe utrinque pugnaretur, Mahumetes præsentaneum consilium init, quam validissimo potest, agmine in urbem irrumpere, pertinacissimeque tenere. Quod si nequeat, hinc rejectum, fugam simulare, qua oppidanos allectos in campos educat, mox erumpente a tergo dimissa equitum multitudine, reditum intercipiat, uti a tergo et a fronte Christiana gens juxta cædatur. Quare validissimumagmen instaurat. Superata mortuorum strue, quæ in ruinis excreverat, in civitatem, inclinatis oppidanis, irrumpit: penetrat in forum, et in medio foro prælium redintegratur. E Turcis plerique in forum signa inferunt, altis nonnulli turribus vexilla regis deponere conantur, quæ adhuc in mœnibus integre superfuerant. Subeuntem cum vexillo Turcam memorant, qui ut signa sui regis, ad irritandos in urbem sociorum animos, qui nondum intro penetrarant, pinnaculo turris imponeret, et ad exanimandos Christianos Ungarica deturbaret, turrim altissimam repente subit: hunc Ungarus illico subsequitur; et antequam patria signa deponeret, cum hoste in turris fastigio colluctatur: quum alio modo id prohibere non posset, se cum Turca, quem apprehensarat, ex altissimo vertice præcipitem dedit.

[303] [sub ducatu Capistrani et Hunyadis] Corvinus, in summum periculum adductam urbem conspicatus, accito Michaele Zilagio, avunculo suo, et Ladislao Canisa, item Sebastiano Rosgonio, cæterisque fortissimis proceribus Ungarorum, ab arce ruens in forum, Turcas inclinat: hi tanto furore congrediuntur, ut multis in platea vicisque cæsis, extra mœnia extemplo rejecerint. Crucigeri divina se ope adjutos rati, adauctis animis, extra mœnia prodeunt, et in hostes sæva cæde grassantur. Mahumetes, ubi se iterum iterumque rejectum esse cernit, extemplo fugam simulat, et plane terga vertit, ac eos educit. Instant a tergo crucigeri et arridente victoria pellecti, pertinaciter insequuntur. Jamque ad Bassei Asiatici castra pervenerant, quæ in Savi ripa collocarat; Capistranus, prospectis ab arce Mahumetis insidiis, confestim suos exclamat, ut retro cedant. Quum præ strepitu et tumultu magno exaudiri non posset, a tergo receptui signa dat: contra illi, victoriæ intenti, nihil exaudiunt, hostilia castra adoriuntur et incendunt. Pater cum sacerdotum collegio illue per medios enses ab arce decurrit, revocatque. Mahumetes, qui ad machinarum bellicarum munitiones confugerat, quum Bassei castra cremari diripique respiceret, cum equitatu, quem a tergo reliquerat, ut reditum oppidanis obstrueret, eo succurrere contendit. Ad hæc jam dies inclinabat. Corvinus, desertas a Mahumete munitiones et bellica tormenta conspicatus, cum sociis ex urbe prorumpens, repente capit: machinas æneas, adacto mox clavo, partim obstruit, inutilesque reddit, partim in hostes convertit, intenditque. Turca, rejectis a castris crucigeris, qui, a Capistrano revocati, facile cesserant, ad munitiones redit; eas a Corvino occupatas comperit. Quum, instante crepusculo, recuperandi gratia prælium instauraret, obversas in se machinas invenit; a quibus quum gravissime socii læderentur, ingruente nocte, se in posteriora castra, non sine fœda fuga, recepit. Alii pectore saucium sub papilla, in castra pedem retulisse memorant.

[304] [liberant.] Corvinus, munitionibus potitus, eas incendit. Quum, adurgente nocte, machinas æneas exportare non posset, occlusis foraminibus, irritas præstitit; victorque ac ovans in urbem rediit. Turca, ut se ab urbe sæpe rejectum et asiaticis castris ac munitionibus exutum conspicatur, intempesta nocte versus Macedoniam iter intendit. Referunt nonnulli, eum, a sagitta saucium seminecemque in castra relatum, aliquantisper jacuisse: Turcas ad Sarnon oppidum, motis hinc castris, imperatorem transtulisse, veritos, ne intercedente ipsius morte, postero die ad interitum cæderentur. Ad Sarnum quum ille aliquantulum respirasset, de belli exitu fuisse percunctatum: quum illi respondissent, Basseum Asiaticum et cunctos fere proceres oppetiisse, magnam partem exercitus esse cæsam, Kurkutoam, prætorianarum cohortium præfectum, sub mœnibus fuisse trucidatum, itemque munitiones omnes ab hoste captos: ad hæc hominem, ut ajunt, usque adeo ingemuisse, ut venenum, præ vitæ molestia, propinari sibi jusserit; quod quum amici recusarent, timidum et demissum, incensis castris, turpem arripuisse fugam: neque tam elato animo venisse, quam consternatus abiit: et qui se Terrorem Orbis edixerat appellari, a parva manu fusum fugatumque fuisse. Basseum Asiæ, cui Caraciæ nomen erat, ad munitiones paucis ante diebus ab urbe ictum, obiisse plerique ferunt. Sexto igitur et quadragesimo obsidionis die, divina potius quam humana ope urbs Albana Turcarum manibus liberata. Quamquam multi utrinque cecidissent, plurimi tamen e Turcis occubuere: multi quadraginta hostium millia periisse prodidere, viginti millia nonnulli, nec desunt, qui quatuor tantum millia fuisse affirmant. Sed quanta illa clades fuerit, potentissimi regis fuga testatur. Turcæ quoque ingentem et incredibilem fuisse, nequaquam diffitentur; quin et corum ex se plures, quam christianorum manu eo die cæsos fuisse asseverant; quia multa mortuorum corpora sine vulnere comperta fuere, quæ divina potius, quam humana vi cecidisse reputabantur. Capistranus et Corvinus, insigni victoria potiti, per se uterque ad Calixtum Pontificem de hoc bello scripsere: suis uterque litteris tam clari facinoris gloriam sibi vindicare nititur, quum alter mentionen alterius minime fecerit. Præstantes nimirum viri potius se regnis, quam debita laude defraudari patiuntur. Verum quum duo duces, alter oratione, manu alter strenue dimicarit, idcirco hoc sanctissimo viro plerique factum arbitrantur, ut in eo prælio divinæ potius, quam humanæ vires, quod Turcæ non inficiantur, enituisse viderentur. Prælium id atrox et inauditum fuit, quando horis quatuor et viginti, sine intermissione ulla, pugnatum fuisse tradunt.

[305] [aliquot Bonfinii errores indicentur.] Bonfinius in hac sua narratione Corvinum, seu Joannem Hunyadem extollit præcipue, eumque exhibet, quasi primarium; imo unicum partæ victoriæ opificem. Alii e contrario principalem partem S. Capistrano adscribunt, quatenus non solum oratione, sed et consilio manuque triumphum pepererit. S. Capistrani socii, rei gestæ testes oculati, plus tribuunt Sancto, quam Corvino: et licet propter Ordinis consortium partiales quibusdam videri possint, dubium tamen non est, ducatum Crucesignatorum, qui potenter hosti vincendo allaboraverunt, ad Capistranum pertinuisse. Dein Bonfinius, quamvis coævus præsens tamen prælio non fuit; et quæ narrat a testibus magis didicit, quam ipse coram aspexit. Atque hinc in aliquos errores incidit: v. g. quando dicit num. 301 decretoriam pugnam accidisse in festo S. Sixti, seu VI Augusti: quo die nuntius victoriæ, XXII Julii partæ, Romam advenit. Dein non satis sibi constant, quæ scribit num. superiori, obsidionem scilicet quadraginta et sex diebus durasse. Etenim initium obsidionis ponit num. 298 idibus Junii seu XIII ejusdem mensis, a quo si computemus dies sex et quadraginta ad XXVIII Julii devenimus, qui nec cum VI Augusti, quo Bonfinius victoriam ponit, nec XXII Julii, quo vere fuit pugnatum, concordat. Si igitur quidem obsidio idibus Junii cœpta, XI kal. Augusti soluta fuit cæde Turcarum, dicendum erit, quadragesimo obsidionis die Albam liberatam fuisse.

[Annotata]

* Legatus

* Ladislaus

* Rasciæ

* Ciliensi

* Euxino

* Danubium

* XIII Junii

§ XXVII. Victoriam de Turcis relatam narrare incipit Joannes Tagliacotius, S. Joannis Capistrani socius et rei gestæ testis oculatus.

[Ad S. Jacobum de Marchia] Joannes Tagliacotius, Ordinis Minorum professor et individuus S. Capistrani socius, cujus obitum pium late, ut infra exhibebimus, descripsit, ad S. Jacobum de Marchia seu Picenum retulit epistola, in fine mutila, victoriam Albanam, cujus ipse etiam testis oculatus fuit. Res Hungaricas aliquantum altius repetit; sed narrationem suam tot circumstantiis vestit, ut lectori grave futurum non judicemus, epistolam, qualem servavit Waddingus integram coram evolvere. S. Jacobus Picenus a Calixto Papa eo tempore missus fuerat in Marchiam Anconitanam vicinasque provincias, ut populos excitaret ad bellum sacrum re manuque promovendum [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 324.] . Consulto itaque ad ejus acuendam diligentiam augendamque lætitiam illustris victoriæ narrationem ad Jacobum transmittit Tagliacotius. Etsi, inquit [Ibid. pag. 340.] , non ignorem, optime senior, Vestram Paternitatem, omni doctrinæ ornamento completam, meo rudissimo calamo non indigere, quum de vestra doctrina accipiant universi; tamen quia vestra natura ac venerabilis senectus eo lætior ac ferventior redditur, quo Dei magnalia, præsentique tempore gesta inaudita crebrius legit vel audit, statui V. P. utcumque exarare et scribere illius mirabilis victoriæ, Dei gratia habitæ de Turcis, seriem: videlicet initium, processum pariter et exitum: quæ quidem in inclyto regno Hungariæ habita est apud Castrum Nanderalbæ, sub vexillo sanctissimæ Crucis, cum acclamatione nominis Jesu tempore cruciatæ, cujus victoriæ triumphus soli immortali Deo attribuitur majori ex parte, et meritis ac ferventissimis laboribus et orationibus beatissimi viri, Fr. Joannis de Capistrano Ordinis Minorum, tunc ex commissione sanctæ Sedis apostolicæ omnium crucesignatorum in dicto regno ducis ac capitanei; assistentibus favoribus et præsidiis illustris domini D. Joannis de Hunyad, præfati Hungariæ regni gubernatoris et magnifici D. Michaelis Sylagis, Nanderalbensis castri diligentissimi castellani.

[307] [scribit Joan. Tagliacotius,] Sed licet, devotissime Pater, multo ornatius atque seriosius hoc alii agere possunt, quia tamen hoc a me V. P. postulat, quia cum eodem beatissimo viro, divina disponente clementia et V. P. impellente, tunc me stare contigit, vere et sincere hoc referam, nulli verborum blandienti venustati inhærens, sed solius historiæ veritatem simplicibus verbis describens. Instillet mihi peccatori Deus ipse clementissimus rorem gratiæ suæ, ut quæ oculis vidi et manibus contrectavi, valeam digne, conscientiose ac veridice referre, ut et his, quæ dicturus sum coram Deo, sanctum et terribile nomen Jesu magnificetur, fideles, in illud ardentius accendantur, beatissimi P. fr. Joannis devotio, zelus atque fervor, et obedientia ergo sacrosanctam Romanam Ecclesiam celebris reddatur. Accipe igitur, optime senior, prædictæ victoriæ seriem, et quum ipsam perceperis, populis tua solita ferventissima voce publica illam pronuntia.

[308] [S. Capistranum divinitus in Hungariam directum,] Quum anno Domini MCCCLIV de mense Novembris ipse beatus Pater cum sociis post Francfordiensem dietam Norimbergæ vehementer in magno fuisset dubitationis agone, quonam se prædicaturus conferret, aut ubi magis christiano populo proficere posset, nocte sequenti, quum post matutinum, oratione præmissa, se sopori dedisset, vidit mortem suam non sub sanguinis effusione, sed sub sanguineo labore futuram; nam miro modo ad martyrium fervebat. Quum vero celebrando ibi die sequenti attente oraret, cuperetque scire, quonam proficisci deberet, audivit varias in ecclesia voces resonare: “In Hungariam, in Hungariam;” et dum prædicaret in platea ante majorem ecclesiam, idem in aere sæpius audiebat. Sic ex dubio surgens, decrevit secundum voluntatem Domini in Hungariam proficisci. Seminato itaque verbo Dei per Alemanniam et ibidem plantata familia Observantiæ regularis, et reductis ad unitatem Ecclesiæ Romanæ quasi sexdecim millibus hæreticorum Hussitarum in Bohemia, et mirabilibus fructibus in Polonia, Domino concedente, peractis, de mense Maji anni sequentis MCCCCLV advolavit in Hungariam, cujus natio statim in ipsius ingressu mirum in modum commota est. Recipiebatur ab omnibus tamquam alterapostolus; et licet ipse, honorum despector, sæpissime declinaret a via, mutaretque sui accessus vel recessus propositum, licet etiam ex quadam honestissima delusione præfixum diem non servaret vel horam, quibus exspectantes populi suo desiderio frustrarentur et ipse ab hujusmodi honoribus fieret alienus; nihilominus quod homo tacebat seu abscondebat, Deus promebat: nam in ipsis ingressibus clerus, solemniter ornatus, Cardinales, archiepiscopi, episcopi, abbates et ecclesiarum prælati cum Reliquiis sæpenumero et cum Sacramento Eucharistiæ, non sine multis luminaribus ac populis utriusque sexus cum ramis arborum, candelis accensis, sonantibus campanis, humilitatis amatori obviam venientes, cum maximis honoribus, cantibus, atque fletibus eum introducebant. Principes, barones, nobiles atque plebeji eum summopore diligebant et honorabant, quorum tanta multitudo confluebat ad eum, ut non nisi latissimi campi, aut maxima platea eos capere valerent.

[309] [ut saluti populi consuleret,] Quum proponeret eis verbum, a remotissimis partibus populi venientes, non ut ad sermonem unius horæ, sed tamquam ad maximam indulgentiam catervatim currere videbantur. Nec mirum, quum gustata colloquii sui dulcedine et puritate sermonis, et doctrina salutari percepta, nec non miraculorum claritudine apertissime visa, omnes in ejus admirationem verterentur. Fulminabat contra vitia, virtutesque inserebat; clarus atque gratus in omnibus erat cunctis principibus, et beatum se putabat, qui vel modicum cum illo staret, vel cum eo loqui aut eum audire potuisset. Semper tamen in hujusmodi honoribus, sibi invito exhibitis, humilis corde dicebat: “Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini da gloriam.” Et quum tunc rex abesset a regno, essetque ipsius regni gubernator et defensor illustris D. Joannes de Hunyad, tantam iste devotionem pariter et amorem concepit in ipsum virum Dei, fr. Joannem de Capistrano, ut quæcumque essent pro regno tractanda tam in secretis, quam in publicis dietis, ipse cum aliis baronibus hunc vocabant, admittebant, proferebantque, nihil sine suo consilio agere volentes. Post multos suæ ferventissimæ prædicationis sudores, post uberrimos fructus, per Hungariam mirifice perpetratos, favore ipsius D. Joannis contulit se ad partes, Transilvanos, ad Valachos, Russianos schismaticos et Patarenos; ex quibus per spatium trium mensium undecim millia sua prædicatione, suscepto baptismo, ad unitatem et obedientiam sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ reducta sunt. Quorum etiam magistrum et fautorem, post combustionem habitationis suæ in Hunyad et suorum bonorum direptionem, sua disputatione convictum publice coram baronibus et prælatis, in forma Ecclesiæ Romanæ Budæ baptizavit de assensu R. D. Legati.

[310] [et sumpta cruce, alios] Crucem, sibi missam a S. D. N. Papa Calixto III per manus R. D. Legati, Cardinalis S. Angeli a latere MCCCCLVI, die XIV Februarii, videlicet prima dominica Quadragesimæ cum maxima devotione et uberrima lacrymarum effusione, post sermonem Budæ suscepit, prædicansque cruciatam et crucem distrubuendam, tam per breve apostolicum, quam per concessionem ipsius D. Cardinalis cum plenaria auctoritate contra Christi inimicos alacriter assumpsit, paratus mori propter illum, qui pro humano genere in cruce mori dignatus est. Nam licet præscivisset, se martyrii corona sanguinis effusione privandum, nitebatur tamen animam suam pro suis amicis ponere et martyrii aureolam per labores adipisci. Crucis assumptionem Hungaris prædicabat, eamque. illorum humeris solemniter, paramentis indutus, indefessus affigebat, et cruce signatos, ad propria remittebat, monens, ut sibi assisterent, quandocumque essent vocati. Fiunt interea rumores per regnum, ac divulgatur, Turcas ad castrum Nanderalbæ classe et terrestri exercitu mira potentia venturos, ut, eo habito, possent alias christianorum partes occupare. Id crebris litteris et nuntiis a D. Michaele, ejusdem castri castellano, B. Patri nuntiatur. Illud castrum erat regni finitimum et principalis porta ad Hungariam, cinctum aquis Savæ et Danubii, pergrandium fluminum ad duo latera. Quod quidem castrum Turcæ semper conati sunt ab Hungaris auferre, ut liber per illud ad Hungariam eis pateret introitus et exitus. Festinat B. Pater Hungaros ad crucem invitare, eis crucem imponere, eorum mentibus crucis memoriam imprimere et contra Turcas arma levare. Sicque factum est, ut per spatium fere quinque mensium maximam crucesignatorum multitudinem sua ac suorum prædicatione conquisiverit. Quum autem tam litteris, quam nuntiis illustris D. Joannis et D. Michaelis certior factus esset, quod Turcæ cum mira potentia appropinquassent et castrum ipsum vacuum defensoribus invenissent, sollicitarentque domini, ut, omissa prædicatione, quam citius posset, cum crucesignatis festinaret ad defensionem ipsius castri, alioquin in brevi Turcæ illo potirentur; vehementi fervore pariter et sanctissimo zelo repletus est.

[311] [cruce signaret,] Advocat, quos potuit, crucesignatos, disponit naviculas, quærit victualia, animat christianos, prænuntiat futurum periculum totius christianitatis: sicque, omissis sermonibus, cum his navibus et cum paucis crucesignatis versus ipsum castrum, in nomine Domini, navigio descendere cœpit, non sine mœstitia cordis. Considerabat enim validam Turcarum potentiam et immanitatem; videbat succurrentium paucitatem et inaptitudinem. Nemo erat in Hungaria, qui contra Turcas arma sumeret; rex, baronesque domi sedebant; D. Joannes in oppido Carim cum sua familia consistebat, inde galeas Turcarum impediturus, ne transirent, nec periculum imminens novam moram patiebatur; stabatque beatus capitaneus, aliunde jucundus, quod sui martyrii tempus advenisset, attamen mœstus, quod, omnibus dormientibus, Turcæ vigilabant ad excidium christianitatis et ad confusionem nominis Jesu Christi. Flebat ruinas christianæ religionis, lamentabatur christianorum, et præcipue Hungarorum, destructionem, dicens: “Jam tribulatio proxima est, et non est, qui adjuvet.” Quem Deus ipse consolari volens, complevit eum gaudio atque lætitia, futura sibi miro modo prædicens. Quum enim Pater ipse cum tanta defendentium paucitate per Danubium descendendo ad oppidum Petrovaridini sic mœstus deveniret, celebraretque ibidem attentissime orans, ut Deus causam suam tueri dignaretur, et quod christianorum ingratitudines non attenderet, visum est sibi, celebranti manibus junctis, oculisque clausis, quod quædam sagitta, cœlitus emissa, velociter ante eum super altari mitteretur, in qua litteris aureis sic legebatur: “Ne timeas, Joannes, sed securus, ut cœpisti, descende ac propera, quia in virtute nominis mei et sanctissimæ crucis victoriam de Turcis obtinebis.” Quibus exhilaratus Pater, abjecit mœstitiam, terrorem amovit, neque ex tunc tristis aut mœstus visus est. Quam mirabilem visionem publice in sermonibus prædicando publicavit, suo confessario apertius revelavit, fratribus sæpenumero eos confortans, in mensa recitabat. Qua de re mœsti lætitiam sumentes, ad sequendum tam animosum conductorem sese accingunt, secum parati in carcerem et in mortem ire.

[312] [securumque victoriæ,] Cujus visionis lætitia percepta, et ex ea futurorum certitudine declarata, reliquis, qui crucem non habebant, fratribus in humeris ipse Pater suis manibus affixit, et omnia tam altaris, quam sacerdotis paramenta rubea cruce insignivit, vexillum quoque figura S. Bernardini prius munitum sive depictum cum cruce optime disposuit, dicens: “Ex quo in crucis virtute crucis inimici confundi atque conteri debent, omnia, ad usum nobis concessa, crucis charactere sint insignita, sæpius illud replicans: Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi.” Sicque sollicitatus a castellanis ad castrum præfatum properat cum crucesignatis, cum quinque naviculis, non paucis etiam per terram proficiscentibus; ad quem tam castellani, quam cives, a longe videntes, signis lætitiæ in castro ostensis, obviam sibi venerunt, ac ipsum cum dictis crucesignatis gaudiose in castrum ipsum, vexillo præcedente, secunda die Julii, videlicet in festo Visitationis introduxerunt. Jam ex suo adventu gaudent omnes, qui in tristitia maxima fuerant: jam timidis dies lætitiæ advenit: jam, eo præsente, a Turcis non timent: jam lætos dies ducunt, qui tristes habuerunt. Veniunt interea nuntii, Turcas jam prope esse nuntiantes. Ill. D. Joannes gubernator, quum esset in oppido Carim, quod est ad littus Danubii, distans a Nanderalba quatuor milliaribus Hungaricis, infra ipsum castrum, adversabatur Turcarum galeis, ne ascendendo transirent, nuntiatque beato Patri, ut ex personis, quas ipse secum duxerat, partem in castro dimitteret, partem ad eum descendendo conduceret; nam ipse D. Joannes neminem præter suam familiam tunc habebat. At Pater D. Joanni morem gerere volens, decrevit castra disposita ad eum descendere; sic quod eodem die, quo intravit, celebrata Missa, et sermone exhortatorio, ad custodiam, fidelitatem, utilitatem et ad martyrium facto, post refectionem cum tribus navibus, crucesignatis onustis, versus D. Joannem descendere se præparat. D. autem Michael Castellanus, sciens, Turcas tam per terram, quam per aquam cito apparituros, rogat Patrem, ne recedat; in Danubio enim obvios fore Turcas, dicebat, et magis eum utilem in castro quam in aqua esse. Sed ipse, volens D. Joanni satisfacere et obsequi, erga quem miro modo afficiebatur, cœpit descendere, jam sui corporis pro honore Dei et augmento fidei catholicæ pericula contemnens. Jam ferventius solito martyrium sitiebat.

[313] [ad debellandas ingentes] Sed Deus ipsum ad sui honorem et magnificentiam conservare disposuit, factaque est manus Domini super eum; nam quum circa horam vespertinam aer lucidissimus ac clarissimus esset, solque vehementius suo calore et æstu incenderet, et Danubius flueret quietissimus, aer densissimis obruitur nubibus, sol obscuratur, flant validissimi venti, turbatur ac commovetur Danubius, tonitrua resonant, pluvia densatur, et tanta obscuritas, ut unus alterum in eadem navi se non videntes, ad littus conducerentur inviti. Quibus ad terram deductis, mox serenitas rediit et tranquillitas in Danubio, uti prius, facta est. Et ecce illico Turcarum galeæ locum occupant, unde Patrem beatum tam valida tempestas repulerat. Quid aliud est putandum et censendum, Reverende Senior, nisi quod Deus omnipotens fidelissimum servum suum ad conflictum et contritionem Turcarum virtute nominis Jesu, sub vexillo crucis, reservare voluerit? Non enim permisit Deus, ut illa caro, adeo laboribus, vigiliis et abstinentiis fatigata, esset per martyrium sanguinis, sed per incendium mentis laureata, et ipse martyr desiderio, post gloriosam victoriam spiritum Deo, plenus meritis, in pace redderet, et expers coronæ martyrii non esset. Liber autem a manibus Turcarum, castrum nocte repetiit. Mane autem sequenti, scilicet tertia die mensis, ecce Turcarum exercitus apparere cœpit: ex quibus nonnulli, ab ipso exercitu amoti, vicinos castro hinc inde discurrendo se fecerunt, quasi vellent christianos irritare. Quos quum ipse Pater videret, miro modo incensus, ajebat: “Eamus ad eos, quis me vult sequi?” et similia: non autem invenit sequentem se, illa fiducia ac desiderio martyrii plenus.

[314] [Turcarum vires,] Quarta vero die a remotis castrum obsidere conspiciunt, sicque in paucis diebus omnis Turcarum potentia ibi locata est: numquam enim, ut ex ipsis didicimus, ita potentialiter, ita astute, ita fortiter aliquem locum, sicut istum, Turcæ invaserunt: nam centum sexaginta millia, multi autem dicunt, ducenta millia Turcarum bellantium de electioribus et fortioribus illuc convenerunt, secum camelos et animalia alia innumera, machinis bellicis onusta, ducentes. Illic pixides, scopetas et spingardas numerare nemo potuisset, nec bombardas maximas, quibus similes numquam visæ sunt, quæ non solum castrum, sed altissimos montes, ut pulveres, contrivissent. Viginti duæ præsertim erant, quarum unaquæque fere XXVII pedum in longitudine erat, quas non sine maximis ingeniis et expensis illuc Turcæ deduxerunt; de minutis, quæ transferri poterant, non erat numerus. Detulerant etiam et septem alias machinas, quibus miro modo maximos et rotundos lapides in altum ad interficiendum homines die noctuque sine intermissione tam in castro, quam in civitate projiciebant, quarum lapides tam horribiles, licet inter homines, strictissime stantes, et in domibus, hominibus plenis, sæpissime caderent, numquam tamen præter unicam mulierem occiderunt. Quod puto non parvum fuisse miraculum, quum nocturno tempore ab illis nullo modo possent caveri; tempore autem diurno, audito strepitu permaximo, seu facto signo in majori turri cum campanella, personæ, mansiones egredientes, segregatimque stantes, respiciebant in aere lapides, qui ex vehementissimo impulsu per grande milliare italicum in altum jactabantur, qui etiam, quum ad dictam terram caderent, deglutiebantur a terra, nec amplius videbantur. Munitiones tantæ et tam diversæ, ab eis deferebantur, ut his plura loca replerentur. Maxime prægrandis erat inter eos ecclesia, distans a castro uno milliari italico, quæ ferebatur S. Mariæ Magdalenæ. Ista vero ecclesia pulveribus bombardarum, funibus grossissimis, ferramentis, et omnibus, quæ ad expugnandum necessaria ducebantur, repleta erat: tentoria altissima, prægrandia et miro ac pulcherrimo modo disposita, quæ tanta erant, ut potius illa maxima terra nubibus cooperta, quam tentoriis plena judicaretur. Vexilla incomprehensibilia, magna, alta et varia, ac diversa secundum conditiones et dignitates Turcarum. Insignia autem magna domini Turcarum mediam lunam habebant in campo viridi. Animalia continue ducebantur ex Turcia, Bassia et ex Bosna, onusta sagittis, arcubus et victualibus; nam abundabant camelis, bobus et bufalis. Animalia exiliora ligna portabant. Currus ænei, ferrei atque lignei, quibus cum maximo ingenio maximas bombardas traxerunt, numero comprehendi non potuissent.

[315] [milites christianos] Tubæ et alia sonorum instrumenta innumera erant. Illuc prægrandes libros, cæremonias eorum continentes, pannos et alia ad eorum diabolicum sacrificium concernentia portaverant. Molæ ad granum terendum, clibani ad panem decoquendum, vasa diversa, ad eorum usum spectantia, infinita erant: quæ omnia ex iis multo plura, non uno, sed pluribus diebus, non sine maximis laboribus illuc adduxerunt. Canes etiam ad christianorum carnem vorandam, fœminas CMXXX formosas ad eorum virtutem effœminandam advectasse, relatu verissimo audivimus. Equites, pedites, fossores, magistri bombardarum nobiliores et potentiores ex omni dominio Turcarum illic erant electi. Vice-imperator, qui cum primis exercitibus venerat, principes ac proceres illic constituebantur cum tanto apparatu, ut non ad obsidendum castrum illud, sed ad expugnandam Hungariam et alia regna tamquam victores se conferentes *. Audivimus enim ex illis, qui fugerunt ad nos, ipsum maximum Turcarum imperatorem per suum prophetam Mahometh et per salutem suam jurasse, se ad duos menses, capta Hungaria, Budæ cœnam habiturum; nesciens, quod omnia, quæ portare fecerat, ad utilitatem et triumphum christianorum, ad Turcarum autem excidium et confusionem erant cessura. Sicque Turcarum castra locantur non valde remota a castro Belgradi.

[316] [dirigeret et animaret.] Imperator autem ipsorum eminenti loco constituitur, quem circumdant atque vallant pro sua custodia cum tentoriis et vexillis quinque millia Janiserorum, quos italice “Provisionati” vocamus; qui nobiliores, fortiores, electiores et intimiores ac fideliores ipsi erant. Per aquas etiam ascendentes, sexaginta quatuor galeas cum multis scaphis et naviculis in servitium galearum deducebant, quæ a D. Joanne nec ab aliis in transitu oppidi Carim impediri poterant; in quibus galeis homines diversæ linguæ, variæque nationis in bello navali exercitati erant. In his multitudo armorum, vestimentorum et rerum pretiosarum servata manebat; quarum quidem galearum fabricatio mirabilis erat et nova, quæ artificiose ad impugnandum et expugnandum dispositæ, non ut ligna, sed ut velocissimæ sagittæ per aquas volabant. Inter quas quædam aliis major ac velocior apparebat: in hac tantum singuli nobiliores et astutiores cum multis armis et vexillis stabant; hæc siquidem aliis audacior erat, et ad illudendum sive insultandum christianis sæpenumero juxta levitatem currens per modicum apparebat: hæc denique omnium aliarum imperatrix et gubernatrix exstabat. Sed ut brevius dicam, quidquid ad expugnandum ipsum castrum et occupandam Hungariam Turcarum astutia a multis temporibus poterat excogitare, illuc tam per terram, quam per aquam infideles contulerunt. Sed quia exercitus terrestris nondum loca firmaverat, stabant ipsæ galeæ remotæ a civitate.

[Annotatum]

* supple vide rentur.

§ XXVIII. Describit Joan. Tagliacotius victoriam de Turcis navalem, et cruce signatorum mores integerrimos.

[Relictis in castro Albano quibusdam Fratribus,] Imperator autem populi Dei crucesignatus, ipse beatus Pater Fr. Joannes, quum videret jam castrum obsessum, et Turcas plures dietim advenientes ac se parantes ad expugnationem castri, ut, eo obtento, valerent Hungariam occupare, considerans eorum potentiam et ingenia tam per aquam, quam per terram, necnon crucesignatorum defendentium paucitatem, decrevit eos, quos ubique cruce signaverat, accersere. Sicque quarta die mensis ipsius, celebrata Missa, et sermone publice facto exhortatorio ad custodiam et ad virilem defensionem et resistentiam, assumptis secum quatuor fratribus, videlicet FF. Georgio et Francisco Hungaris, Alexandro de Ragusio et Ambrosio Aquilano, reliquis in castro dimissis cum benedictione et exhortatione ad martyrium et ad opera misericordiæ et pietatis; inde ad Petrovaradinum navigio sociatus duabus navibus D. castellani non sine maximo periculo se velociter contulit, prius dicens castellanis: “Ne timeatis, sed resistite fortiter, quia, Domino favente, in brevi temporis spatio tantam crucesignatorum multitudinem advocabo, quod Turcæ magnopere stupebunt.” Deinde nobis mandavit ac persuasit, ut ad martyrium nos, si daretur occasio, præpararemus; dabat tamen optimam spem boni successus, et quod insisteremus operibus misericordiæ: “Audite confessiones, sedate discordias, curate vulneratos et infirmos, sepelite mortuos, prædicate resistentiam et fortitudinem: vos autem, sacerdotes, cavete, ne aliquem Turcarum percutiatis, nec ad percutiendum sive ad occidendum lapides aut sagittas, sive etiam arma aliis ministretis nec paretis. Arma hæc vestra contra inimicos crucis Christi sint, orationes, sacrificia, opera misericordiæ ac Sacramentorum administratio. Fratribus vero laicis ego non pono regulam, aut aliter mando, nisi quantum Deus eis inspirabit.” Sed hic etiam nota, senior amantissime, zelum ipsius sanctissimi Patris erga animarum salutem. Quum enim ad dictum oppidum pro congregandis hominibus ascendendo audiret, ex quadam villa, non multum remota a Danubio, homines a facie Turcarum aufugisse, spiritu divino inspirante, contradicentibus nautis (nam magnus timor de Turcis proximis erat) ad illam villam divertit: qua circumspecta ac perlustrata, invenit quamdam puellulam, filiam schismatici ibi oblivione relictam, quam ipse, animarum zelator, accipiens secum per navem, ad Salahamen * deportavit et spiritualem patrem et matrem adinvenit, quibus alendam tradidit et suo tempore maritandam.

[318] Quum autem intrepidus et sollicitus capitaneus Dei esset in Petrovaradino, nuntiat D. gubernatori excidium et periculum totius christianæ religionis, [S. Capistranus Huniadem ad suscipiendum bellum animat,] rogans eum, ut tanto discrimini pro amore Dei et fidei catholicæ, ac pro honore suo velit assistere. Qui quidem dominus post transitum galearum Turcarum recesserat ex oppido Carim, manebatque cum sua solita et honorabili familia in quadam secura planitie: qui licet semper fuit fidei catholicæ maximus propugnator, et acerrimus regni Hungariæ defensor ac gubernator; quia tamen apud regiam majestatem exosus redditus fuerat, falseque criminatus, quia nullus, etiam de baronibus regni, ad tam imminens et magnum periculum movebatur, quia sciebat, tantam Turcarum potentiam ab inermibus crucesignatis non posse superari, tum etiam quia seipsum credere nolebat crucesignatis: huic rei assistere renuebat, licet maximi doloris aculeis pungeretur, quia Turcæ per Nanderalbam ad Hungariam introirent. Nam hoc castrum, licet pertineret ad regnum Hungariæ, erat tamen sub ipsius custodia, ipseque dominus * præfecerat eidem castro D. Michaelem et D. Joannem Bastidam. Pulsatus tamen litteris et nuntiis ac precibus, venit ad beatum Patrem, quem miro modo honorabat et amabat: post multa verba, quæ scribere longum esset, tandem, omnibus postpositis, causam defensionis assumpsit: conveneruntque pariter ut tam homines crucesignati, quam naviculæ, quæ possent haberi, ad Salankemen congregarentur, et ipse beatissimus Pater scribit litteras, mittit fratres, admonet barones, prælatos rogat, ut, quotquot habent, crucesignatos mittant, ac ipsi veniant. Ipse etiam personaliter contulit se Bachiam ad reverendissimum D. Raphaelem archiepiscopum, eum sollicitans, eique dixit imminens periculum. Admonentur crucesignati, præcipitur sub excommunicationis pœna, ut omnes ad Salankemen conveniant. Datur eis spes victoriæ, datur et desiderium martyrii, sicque fama per totum regnum diffunditur.

[319] [legatus quoque apostolicus omnia ordinat;] Reverendissimus D. Legatus descensurus ad defensionem prædicti castri, disponit arma, advocat crucesignatos: Budæ tunc moram trahebat; animat familiam suam contra Turcas, invenitque victualia; sicque paratus descendere, præmittit D. episcopum Assisii ad Petrovaradinum, ut ex ipso de occurrentibus fiat certior, nuntietque ipsius in brevi descensum. Jam incipiunt crucesignati ad locum præsignatum convenire, jam pauperes excitantur, divites ac nobiles domi sedent; fama undique volat, litteræ crebræ mittuntur; et Pater ipse, zelo defensionis accensus, et tam solemne periculum in christianos videns, neque comedendi, neque bibendi, neque etiam dormiendi curam habebat. D. autem Joannes ad exhortationem ipsius Patris naviculas advocat, et sic per decem dies viciniores adveniunt crucesignati. Interea Turcæ potentissime castrum obsederunt, disponuntur maximæ bombardæ in trina locatione, ut ex tali dispositione quilibet murorum solo æquaretur. Inter eas locantur bombardæ communes ac majores ad majorum custodiam et defensionem; expugnantur turres, propugnacula dejiciuntur et per spatium decem dierum ferme omnes muri castri solo æquati sunt: restabant tamen turres interiores castri; nam terribiles lapides in una percussione maximam partem murorum quantumcumque difficilem destruebant. Ac ita ipsæ majores dispositæ et locatæ erant, ut quamlibet earum solus puer ad libitum vertisset. Horum omnium magistri erant Itali, Alemanni, Hungari, Bosnenses et Sclavi. Isti erant doctissimi et electi ad recte percutiendum cum eis, tamquam cum balistis; nec deerant, qui portarent cum maximis corbibus saxa, nec qui de his rotundos disponerent lapides: alii pulveres, alii ignem ministrabant; fecerantque ante ea maximam terræ congeriem, ut tam projicientes, quam stantes, a castri bombardis minime læderentur, qui magistri tam nocturno tempore, quam diurno, in projiciendo laborabant.

[320] [ac tandem quum omnia desperata viderentur,] Nos autem etsi in die ad signum campanellæ ad lamas *, sive ad testudines sub arcubus ostiorum, portarum atque fenestrarum confugeremus, in nocte tamen divinæ dispositioni nos committebamus, exspectantes martyrium, et gladium aut lapides Turcarum super nos. Tunc, Pater reverende, confessioni et fletui insistebamus, tunc spirituali locutioni, tunc sacrificiis, tunc orationibus, tunc peccatorum nostrorum contritioni operam dabamus, tunc strictum silentium servabatur. O sacrum tempus! o dies plenos spirituali mœstitia! Erat tamen castellanus boni animi, sperabatque præsidium utriusque Joannis, veniensque frequenter ad nos: “Ne timeatis,” ajebat. Et quum semel in ecclesia, quæ erat in castro, ego celebrarem, essemque in præcinctu communionis, ecce maximus lapis majoris bombardæ Turcarum percussit tectum ipsius ecclesiæ, ex quo homines, foras fugientes, me solum reliquerunt. Postea, acceptis omnibus omnibus paramentis, ad eos confugi; et tunc in palatio ereximus altare, et ibi fiebant sacrificia et orationes. Sola per Danubium spes restabat. Interea beatissimo Patre congregationi cruce signatorum insistente, ecce galeæ Turcarum impetuosissime ac velocissime a latere Danubii ascendentes, transitum Danubii occupant; sicque spes præsidii et subventionis adimitur; neque amplius beati Patris neque D. Joannis auxilium exspectatur. Etsi vero nos ad martyrium unanimiter dispositi essemus, eramus omnes in maxima mœstitia. Erat jam tam in castro, quam in civitate, pestis valida et penuria maxima, neque ei alimentum per Danubium poterat portari. Galeæ vero sparguntur per Danubium, ostendunt lætitiam, adhærent littoribus, descendunt ex iis homines, jam secant frumenta, excutiunt paleas, purgant triticum, onerant ex eo scaphas, portantque illud ad castra; sicque paucis diebus omnes campi, Danubio juncti, tritico, avena, hordeoque, quibus pleni erant, evacuantur; quæ omnia ex castro aperte videbantur. Post hoc galeæ firmant se super castrum ad unum milliare Italicum, juxta quamdam villam, quæ appellatur Semly *: hæc siquidem villa, ut apparet, magna civitas fuerat: nunc autem ex incendio Turcarum superiore tempore in villam redacta est.

[321] [unus ictus lapidis, fortuito emissus,] Destitutum jam erat castrum omni humano subsidio: ex his galeis nonnullæ crebro descendebant adversus castrum, sive potius civitatem, et aliquando naviculæ civium obsistentes cum eis pugnam capiebant. Sed veniens semel illa ornatissima galea, de qua supra tactum est, plena vexillis, sonis et nobilibus Turcis, et cum eorum actibus ridens christianos, quasi dicerent: “Jam estis in nostris manibus, jam Deus vester non potest vos juvare, jam evadere non potestis, jam Hungaria est nostra” etc. O Deus omnipotens! quidam terribilissimus lapis, e majoribus bombardis exiens, ac castrum et civitatem transcendens, præter voluntatem emittentis, decidit super illam illudentium ac jactantium galeam, quæ mox, nemine evadente, partim submersa est, partim submergenda confracta super aquas natabat. At præsto fuerunt cives, qui ad eam navigantes, omnia vexilla, vestimenta et ea quæ tam cito submersa non fuerant, interfectis iis, qui vivebant, rapuerunt. Quem lapidem, honorande Pater, per manus Domini, qui se spernentes non sustinet, emissum fuisse puto. Audiens autem pius Pater, castrum bombardis horribiliter expugnari, et magis ac magis Turcarum animos immanissimos contra illud accendi; audiens etiam, galeas ipsum jam transitum tenere, nec esse aditum ad castrum, nec posse alimenta, obsessis terris, mitti, neque præsidium dari, nec etiam eis subveniri, nisi prius, Turcarum galeis fugatis ex Danubio, transitum recuperarent, consulit D. Joanni, eum sollicitans, ut quotquot naviculas e vicinis partibus posset habere, in Salankemem faceret adunari, cui etiam ipse dominus prius vacaverat. Illico factum est; nam in paucis diebus, quasi ducentæ naviculæ, ad usum hominum deputatæ, illuc conductæ sunt; quæ, multis magistris adhibitis, ad impugnandum et propugnandum extemplo cum assibus * sunt dispositæ. Replentur arculæ sagittis, balistis, scopettis atque pixidibus: congeruntur saxa, fiunt propugnacula, victualia immittuntur, et electis ac fortibus cruce signatis replentur. Quibus præco Dei post exhortationem, prius factam ad defensionem fidei christianæ et plenariam remissionem omnium peccatorum et ad martyrium, non aliud, quam Nomen Jesu invocandum et acclamandum, tam in aqua, quam in terra, præcepit.

[322] [ingentem Turcarum classem] Monent utrique Joannes nocturno tempore, non sine periculo Turcarum, castellanos fer. IV proxime futura, videlicet die XIV mensis, quot possent, naves parent atque disponant, et quum ipsos descendentes ad talem locum viderint, etiam ipsi cum dictis navibus ascendant. Qui confestim quadraginta naviculas coaptant, et eas solum civibus tribuunt gubernandas: nam licet hujusmodi cives sint schismatici, sunt tamen inimicissimi Turcis, et ab eis magis, quam ab aliis, Turcæ timent: sunt etiam doctissimi sagittarii, nec terga vertunt. Istis igitur dictæ naves completæ fuerunt. Ipse autem D. Joannes, quia non confidens in tali navicularum apparatu, tam superiorum, quam inferiorum, disponit unam maximam navem, quasi rectricem, conservatricem et coadjutricem omnium aliarum, replens eam armis, plumbis, munitionibus et personis suæ familiæ. In hac tota spes posita erat, in hac confidentia et omnis securitas ponebatur. Quibus omnibus dispositis, quum dies statuta advenisset, superiores naviculæ, sic armatæ, versus Turcas animose descendere incipiunt: post quas non remote ducitur navis magna, custos, protectrix et auxiliatrix. Præcedit Pater, patronus crucesignatorum, secus Danubium; inde omnibus pro confidentia ingerenda visibilis apparet. Petrus autem, nobilis vir, vexillum ipsius alacriter ferebat. Ipse vero D. Joannes remotus cum nonnullis equitibus ad custodiam navicularum per terram descendebat: quas quum Turcæ vidissent, irridentes illas, strinxerunt se, et, in modum pontis fortissimi, firmaverunt se invicem colligentes, parantque se ad resistendum, credentes illas omnino lucrari. Naviculæ autem civitatis, visis superioribus, jam rite, celeriter et animose ascendere cœperunt. Jam fremente intra se Patre athleta et Nomen Jesu invocante, incipiunt christiani bellum. D. autem Joannes potenteret astute advertebat, ne subsidium ex castris Turcarum ad galeas mitteretur, aut ne Turcæ, de aqua saltantes, terram occuparent, aut etiam ne per terram evaderent. Resistunt Turcæ christianis, nec unus ab altero solvitur.

[323] [destruere cœpit,] Pater beatus, ad littus manens, crucem vexilli in faciem ipsorum dirigebat, quasi diceret: “Ecce crucem Domini, fugite partes adversæ:” discurrens hinc inde in modum robustissimi juvenis, et invocans sanctissimum Nomen Jesu. Supervenientibus autem ex civitate navibus quadraginta, undique Turcæ vallantur, undique naviculis cinguntur, undique etiam ab eisdem molestantur: quibus solutis et involuntarie ab invicem separatis, jam veniunt ad manus. Resonant maximi strepitus, scopettæ et pixides utrinque exploduntur, voces ac clamores ad cœlum dantur, ensibus et gladiis ac lapidibus sese mutuo percutiunt; beatissimo Patre orante manibus junctis, ac oculis ad cœlum elevatis, ut ipse Deus causam suam tueri dignaretur, invocando Nomen Jesu in auxilium christianorum. Oratio etiam in castro fiebat assidue. Solvuntur Turcarum galeæ, sparguntur per Danubium, impetuntur balistis, arcubus atque spingardis, sicque per spatium quinque horarum duravit bellum tam atrox in flumine. Quid multis immoror? Finito bello, visæ sunt tres magnæ Turcarum galeæ suffocatæ cum personis, quatuor captæ cum omnibus munitionibus et ornamentis eorum: reliquæ autem galeæ remigantes velociter descenderunt ad locum, ubi prius steterant, personis fere omnibus vulneratis ad mortem. Suffocati sunt Turcæ ultra quingentos: quæ autem superfuerunt galeæ, ita debilitatæ fuerunt, quod numquam amplius christianis obesse, nec Turcis prodesse potuerunt. Præter ea, quæ hic christiani lucrati sunt, duo nobilissima vestimenta, longa usque ad talum, et artificiose ad pugnandum disposita, a quodam ex cruciferis beato Patri præsentata fuerunt, quæ adveniente reverendissimo domino Legato, sibi dono dederat. Hic inter alios duo nobilissimi Turcæ juvenes ad Patrem beatum ducti fuerunt, qui postquam neque persuasionibus, neque precibus, neque blanditiis, neque etiam minis baptismum voluerunt, missi sunt ad D. Joannem, quasi pro triumpho victoriæ, quos quum ipse acerrimus Turcarum inimicus vidisset, jussit ante se decapitari. Cui domino quum diceretur: “Carcere ac vinculis afflictos aliquot diebus teneamus eos, forte baptizabuntur:” ait illico: “Decapitetis eos, et postea baptizetis.” Illi autem Turcæ contendentes ac dicentes, se velle opinionem majorum tenere, mox capitis abscissione mortui sunt, et feris ac avibus vorandi in campo remotissimo derelicti. Nemo tamen dominum de crudelitate criminetur, sed potius de zelo fidei catholicæ et de inimicitia contra offendentes christianam religionem laudandus est. Quod autem eos dixerit baptizandos post mortem, irrisive dixit ipse: ut enim sciebat duritiam Turcarum, eosque numquam convertendos, et illud “baptizetis eos,” erat quasi diceret, abscissis capitibus, submergatis eos in Danubio. Hæc dixerim, optime Pater, ad excusationem magnifici D. Joannis.

[324] [copiaque annonæ et machinarum christianos locupletavit.] Ut ad historiam redeam, sic, Domino favente, recuperatus est Danubius. Jam spes datur obsessis, jam lætantur, qui in tristitia fuerant, jam jubilant, qui mœsti manebant, jam parum obsessi bombardas timent, jam ruinæ murorum castri reparari debebant, jam pluunt victualia, jam tritica et vina descendunt, jam spes evasionis advenit; sicque tam civitas, quam castrum, signa lætitiæ ostendunt, Turcis tristantibus. Et hic, Pater optime, nota, quod volens omnipotens Deus ostendere, sua manu, et non humana industria fieri hanc gloriosam victoriam, in Danubio habitam, sua permissione factum est, ut illa navis tam magna et artificiose parata, et in qua tota humana spes posita erat, potius quam in naviculis pauperum, jam incepto bello, ex imprudentia accensis pulveribus bombardarum, tota combusta est. Non desistunt interea Turcæ ab expugnatione castri, sed multo ardentius solito, diu noctuque festinant ad ruinam murorum et turrium; et vexilla illa, Turcis capta, quibus ipse D. Michael per circuitum murorum castrum cinxerat et ornaverat in conspectu Turcarum, ad eorum audaciam comprimendam, ictibus bombardarum lacerata deciderant et conculcata jacebant. Parant jam lignamina Turcæ, paleas portant, fimum cineresque componunt, coacervant lapides, arbustaque cumulant, ut fossata, quæ magna et lata erant, valeant replere, ac, fossatis repletis, liberum aditum ad castrum habeant. “Sed non sic impii, non sic, sed tamquam pulvis, quem projicit ventus a facie terræ.” Bombardæ etiam, ut dictum est, super trina locatione locatæ ac vallatæ fossis, ac terrarum cumulis sic firmatæ ac custoditæ tenebantur, ut totius, ut ita dicam, mundi viribus ab eis violenter non potuissent auferri. Ut illuc redeam, unde diverticulum feci, Pater optime, facta in aqua hac victoria, non sine maxima lætitia intrantes utrique Joannes, vident castrum, vident murorum ruinam, considerant Turcarum immanitatem et propositum; et ad exhortationem Patris accingitur Joannes ad reparationem; repletur fortitudine, animatur ad verbum Patris.

[325] [Liberato Danubio, cruce signati partim in urbe,] Sed eo die, quo intraverunt, quum videret ipse D. Joannes nonnullos Turcarum circa castrum deambulare, quasi vellent irritare christianos ad certamen, mandat ipse dominus aliquos ex sua familia armari ac cum eis bellare: inter quos quidam de intimioribus ipsius, nomine Forcas, veniens ad Patrem, petivit benedictionem, quia vellet ex præcepto domini sui cum Turcis bellare. Pater dixit sibi: “Es tu confessus et communicatus?” dicenti: “Ita,” benedixit. At ille exiens et strenue se habens, interfecit nonnullos Turcas, tandem et ipse fuit interfectus, cujus mors nimium fuit domino suo molesta. Dixi hæc, Pater, quia nonnulli veritatis inimici ausi sunt dicere, illum ex præcepto beati Patris ad pugnandum cum Turcis castrum exivisse. Omnes autem, qui erant in castro, ex præsentia tam D. Joannis, quam beati Patris gaudio magno perfusi manebant. Ipse vero dominus, emissis omnibus crucesignatis, qui in castro fuerant, alios recentes intromisit: vulneratos autem et infirmos ad superiores civitates curandos pie destinavit, et navigio deferri fecit. Pater fratres suis verbis consolatus est, simulque cum ipsis brevem ac levem collationem sumpsit. Reddidit mœstis lætitiam, pavidis securitatem et dubiis certitudinem; et animatis ac instructis omnibus, sicut prius fecerat, me secum ducens, quem inspiciebat forte debiliorem omnibus, ad locum de Semly, ubi victoria facta fuit, concitus remeavit. In hoc siquidem loco crucesignati convenire debebant; in hoc Pater suum tentorium fixit, in hoc ipse D. Joannes, reparatis muris, constituebatur: et est iste locus circa Danubium, circa castrum, et ad conspectum Turcarum obsidentium. Sed ea nocte lapis majoris bombardæ cecidit in stramine, in quo manens in castro semper in nocte quiescere solitus eram. Quid? forte ipse Pater, præscius futurorum, me propterea eduxerat? Non dubito; quod si illic fuissem, ex illo lapide procul dubio occubuissem. O immanissimi Turcæ, cur prius illum lapidem non projecistis, ut mihi corpus contrivisset! O Pater beatissime, cur me illic stare non permisisti, ut amplius Creatorem meum non offendissem.

[326] [partim extra eamdem disponuntur;] Manebat autem bonus Pater in dicto loco advocans, exspectans et recipiens crucesignatos, jam undique, etiam a remotis partibus, advenientes, quia beato Patri, et non alteri, obediebant, tamquam eorum capitaneo, imo tamquam vicario Jesu Christi. Nec mirum; nam ad ejus prædicationes et monitiones excitati, crucem ab eo sumpserant, secum in carcerem et in mortem ire sibi polliciti; et quia eum videbant inter homines evangelicam vitam ducere, super infirmos mira prodigia facere, vitam suam pro Christo ponere, quæ sursum sunt sapere, non quæ super terram, pro regni liberatione indefesse laborare, propterea omnes ei obedire affectabant, et ut apostolum, sibi cœlitus missum, miro modo diligebant et timebant. Ipse enim erat omnium crucesignatorum rector, judex, dux, capitaneus et imperator. Sane hic, dulcissime Pater, advertendum est, quod ex litteris, nuntiis et rumoribus omnes crucesignati commoti, properabant ad beatum Patrem, in præfato loco constitutum, miro, devoto et ferventi modo venientes: non turmatim omnes, sed ex singulis patriis et locis illuc adventabant singulæ turmæ, suum vexillum præferentes. Vexilla autem ab uno latere crucis signum ab altero Beatorum Francisci, aut Antonii, aut Ludovici, aut Bernardini figuras habebant, ut ex hac innueretur, ab illis eos crucesignatos collectos esse, qui Ordinis erant Minorum; aut ut intelligeretur, illam cruciatam solum pauperum, et non divitum esse, et capitaneum eorum pauperem: vel hoc faciebant, ut conformarent se cum vexillo Patris eorum, vel ut horum Sanctorum patrociniis sub eorum vexillis juvari mererentur. Nec deerant cuilibet turmæ varia sonorum instrumenta ad animos excitandum: ibi tubæ, ibi cornua, ibi tympana, ibi cytharæ, ibi campanellæ, ibi sonorum strepitus, resonantes potius ad alliciendum animalia, quam homines. Patri autem duo tubicines ex mandato D. Joannis erant; iis enim instrumentis ipsi vigiles, solliciti ac læti reddebantur; nec prius se locabant, nisi prius ante beatum Patrem, ostensione facta in modum processionis, et recepta benedictione ab eo, locus ac deputata mansio eis ab ipso patrono populorum deputaretur: qui etiam ita læti, ita jucundi, ita ferventes veniebant, ut non ad bellandum cum Turcis ferissimis, sed ad convivia celebranda currere viderentur: sicque per novem dies undique venientes, sexaginta millia crucesignatorum coadunata sunt.

[327] [et christianis virtutibus] Qui omnes in Hungaria tam per ipsum beatum Patrem, quam per socios suos Hungaros crucesignati fuerant, licet inter eos essent nonnulli Alemanni, Poloni, Sclavi et Bosnenses. Quibus nulla erat otiositas, nulla mollities, nulla impudicitia: non ibi ebrietas, non commessatio, non inhonestas, non concubinarium fœminarum; non ibi verborum vanitas, non ludus, non furta, non rapina; non de absentibus detractio, non murmuratio, non susurratio, non contumelia inter eos erat: sed ibi devotio, ibi oratio, ibi Missarum frequentia; nam licet ad Missam beati Patris plures convenirent, quælibet tamen turma suum sacerdotem sæcularem vel religiosum habebat, a quo sacramenta crebro recipiebat. Erant etiam complures sacerdotes et religiosi crucesignati, frequenter Missas et divina officia cantantes. Ibi jejunium, ibi fidei firmitate crebra silentia, ibi de proprio sanguine Christi amore fundendo firma propositio, ibi Nominis Jesu frequens proclamatio. Pietas inter eos summa erat: nonnulli, quibus jam victus deerat, mendicitate et eleemosinis abunde vivebant: magna inter eos erat patientia, magna pax, magna concordia: summam omnes habebant obedientiam, nam licet non nisi Patri beato obtemperarent, inter se mutuo unus alteri ex caritate obediebat. Pater autem si ad aquam, ad ignem, eos misisset, ut novitii religiosorum sine tristitia paruissent: et ut ipsorum promptam obedientiam breviter dicam, Patre clamante, omnes clamabant; Patre sive manibus elevatis, sive in modum crucis extensis manente et orante, sic ipsi faciebant: Patre erigente vexillum, omnes vexilla sua erigebant: Patre ambulante, et ipsi ambulabant: omnes tamen vexillum ipsius beati Patris concorditer sequebantur. Rigor etiam justitiæ servabatur permaximus, nec aliquod delictum impunitum abibat: licet quælibet turma sive populus suum præfectum haberet, omnes causæ ad ipsum Patrem, tamquam ad communem judicem, deferebantur. Si quis tamen eorum publice grave facinus aliquod commisisset, communi judicio publice mulctabatur, ut aliis præberetur exemplum.

[328] [egregie se exercent.] Quidam ex eis quum nummum furaretur, mox, inscio Patre, fuit sibi abscissa auris dextera. Alteri, quum, recuperato passu Danubii, clam venderet panes carius solito, mox ut ad notitiam venit crucesignatorum, omnes panes illius in Danubium projecti sunt; et nisi ego cum quodam alio fratre, Georgio nuncupato, illic adfuissimus, fuisset et ipse submersus: fuit tamen diversis flagellis verberatus. Nolebant quidquam crucesignati inter eos committi, quo a divino cultu amoverentur, dicentes: “Venimus ad sanguinem fundendum, habemusque conductorem sanctum, justum et pium, et debemus talia mala perpetrare?” Erant et mirabilis caritatis erga Deum, quia pro suo honore vitam deponere parati erant. Ex quibus illud Ecclesiastici verificatum ostenditur: “Secundum judicem populi, sic et ministri, et qualis est rector civitatis, tales et habitantes in ea [Eccli. X, 2.].” Quum autem fere sexaginta millia crucesignatorum advenissent, prædicabat eis vir Dei viam salutis, hortabatur ad martyrium, ad constantiam et ad defensionem christianæ religionis: ac sub voce præconis imperavit omnibus, ut sive venirent, sive recederent, sive percuterent, sive percuterentur, Nomen Jesu frequenter invocarent, affirmans, non esse in aliquo alio salutem: præcepit cum inimicis Christi viriliter pugnare, nec insistere rapinis aut spoliis. “Propellite,” dicebat, “Turcas: non sinite ab eis christianitatem occupari: facile vincimur, si spoliis insistimus; superabimur a Turcis, si propter rapinam eos insequamur. Si propter fidem bellamus, dabit illos Deus in manibus nostris, et cuncta eorum bona nostra erunt: propter Christum viriliter pugnate, et videbitis auxilium Domini super nos. Illis superatis, quæcumque contra nos detulerint, possidebimus: estote fortes in bello et pugnate cum antiquo serpente, et accipietis regnum æternum. Confiteamini peccata vestra: summus Pontifex dat vobis omnium peccatorum plenariam remissionem. O filii mei et devotissimi Hungari, o pauperes ad Turciam, ad Turciam.” Monebat insuper eos, ne aliquem nisi Turcas molestarent, dicens: “Quicumque nobiscum etiam contra Turcas assistere volunt, amici nostri sunt, Rasciani schismatici, Valachi, judæi, hæretici, et quicumque infideles nobiscum in hac tempestate esse volunt, eos amicitia complectamur. Nunc contra Turcas, contra Turcas pugnandum est.” Sicque Pater, hæreticæ pravitatis generalis inquisitor, licet hujusmodi hominum perversorum semper fuerit acerrimus persecutor, exstirpator et confusor; eos tamen, qui contra Turcas arma sumebant, nolebat tunc aliqua molestia conturbari, faciebat eos sæpissime acclamare Nomen Jesu. Hæc omnia in latissimo campo fiebant, Turcis ex castris et obsidione spectantibus et audientibus.

[Annotata]

* latebras

* Semlinum

* asseribus?

* Salankemen?

* Corvinus

§ XXIX. Joan. Tagliacotius varias industrias describit, quibus S. Joannes Capistranus cruce signatos animat, et exponit imminentem civitatis ruinam.

[Pauci nobiles cruce signati;] Notandum insuper, quod licet hoc in loco tam copiosus populus conveniret, nullus de baronibus illic comparuit præter illustrem et præclarum D. Joannem, gubernatorem regni, ut dictum est, cum sua familia. Nondum exercitum instauraverat (testor Deum et Angelos ejus, quod non mentior in prædictis); licet cum eodem tunc temporis aliqui de suis subditis et vassallis ac nobilibus manerent; sed ipse cum suo consilio et auxilio loco omnium aliorum satisfecit. Astitit et ille magnificus baro D. Joannes de Borogh, comes perpetuus de Castillis et banus Machoviensis, necnon comitatuum de Orban et Posega comes; hic enim ratione banatus illuc adventavit cum nonnullis equitibus; erat enim Nanderalba sub banatu suo: hic magnum fervorem ostendebat, vir sani consilii et optimæ discretionis ac devotionis. De nobilibus et clientibus, etsi multi essent crucis charactere insigniti, quia mos est in Hungaria eos sub eorum dominis ad militiam proficisci, non venientibus dominis, nullus eorum venit, sed, ut sanius dicam, perpauci comparuerunt. Sed omnes, qui convenerant, erant populares, rustici, pauperes, sacerdotes, clerici scholares, studentes, monachi, fratres diversæ religionis mendicantes, personæ tertii Ordinis S. Francisci, eremitæ, inter quos pauca arma vidisses. Non equos, nisi pro deferendis victualibus, non lanceas ibi vidimus, nisi apud eos, qui loricis se operirent. Videbantur tamquam David armatus contra Goliath; abundabant gladiis, fustibus, fundis, baculis, sicut pastores: erant inter eos balistæ, arcus, scopettæ, spingardæ, plumbatæ, uncini ferrei ad rapiendum. O si vidisses quemdam priorem Ordinis Eremitarum cum septem fratribus sui conventus, qui, zelo fidei et amore martyrii flagrantes, plicato habitu, accincti gladiis, galeis protecti cum scuto ad humeros, quomodo currebant ad martyrium, præ devotione flevisses. Quorum omnium Pater ipse beatus, ut sæpe dictum est, erat ductor et rector, ut alter Moyses, ut alter Josue.

[330] [S. Capistranus ignes] Non cessabant interea Turcæ ab expugnatione castri, sed timere incipiebant, sicut ex ipsismet postea didiceram, quando ex castris videbant tot crucesignatos, quos non paucos aut pauperes, non inermes, sed totum mundum, omnibus armis præfulgidum et munitum, illic adunatum se vidisse putaverunt; Patrem etiam ipsum arbitrabantur totius mundi imperatorem. O Deus! quanto jam tunc timore concutiebantur! Ideo festinabant ad destructionem castri, prætendebantque lætitiam aliquando ad terrorem christianorum. Quodam sero, ut christianos terrerent, crebros et maximos ignes sparsim in castris fecerunt, indicantes ex hoc, jam castri muris destructis, se victoriam habituros. Alia nocte capitaneus Dei in castris suis plures ignes accendi jubet; populi autem obedientes tam copiosos et varios ignes fecerunt, ut tota illa magna planities christianorum unicus et maximus ignis appareret. Ajebat namque vir Dei, conversus ad maximum Turcam: “Igne nos, maxime canis, terrere voluisti; igne cremaberis, igne expelleris et fugaberis.” Quasi præscius futurorum ita dicebat, sicque confortabat populum ac persuadebat omnibus, ne Turcarum imperatorem, sed maximum canem dicerent, ægre ferens, si alio, quam tali nomine nuncuparetur. Sequenti sero audiuntur in castris Turcarum varia instrumenta sonorum pulsari, ac tantam ab eis lætitiam fieri, ut potius victuri quam vincendi existimarentur. At ipse cruciferorum imperator, sancta invidia accensus, imperat voce præconis, ut quicumque haberet instrumenta ad sonandum sive ad terrendum, post mediam noctem sonent, terreant usque ad diem, et qui instrumentis carerent, scuta baculis et lapidibus validissime percutiendo, ingentissimum et pavidissimum strepitum facerent. Lucescente die, omnes, erectis vexillis, in conspectu Turcarum gaudio lætitiaque exsultarunt; sicque totam noctem insomnem ducentes, non tantulus populus, sed universus mundus cum diversis et variis instrumentorum sonis et strepitibus ibi adesse visus est. Itaque sonantibus tibicinibus, alii cantant, alii clamant, alii choreas ducunt, alii ad cœlum manus cum clamore elevant, alii saltant, sicque faciendo minuunt audaciam Turcis, pavorem incutiunt.

[331] [per universa castra accendi jubet;] Sicque talia multi Turcæ videntes et audientes fugiebant, dicentes: “Recedamus, quia ecce totus mundus in auxilium venit christianorum; et, ut videmus, nostram derident potentiam.” At ille immanissimus canis, magis ac magis ira furiaque in christianos accensus, ardentius solito jubet continuari bombardas, festinatque montes terræ castro æquare, imperat subterraneas fieri cavernas, et congregata pro fossatis replendis juxta fossata trahi atque deferri, ut, his statuta die fossatis repletis, plano gressu liber eis ad castrum pateret ingressus. Hic animadvertendum est, quod his undecim diebus, quibus post victoriam navalem in hoc loco beatus Pater cum crucesignatis, ut dictum est, permansit, crebro castrum ingrediebatur, emittebat e castro debiles, pusillanimes, infirmos, vulneratos et pauperes; si qui autem mortui erant, sepeliri faciebat: introducebatque novos, animosos, robustos et constantes crucesignatos, quos D. Michaeli commendabat. Quibus, ut prioribus, custodiam castri, martyrium et constantiam prædicabat, monefaciens eos, ut castellanis obedirent, et, sic disposito castro, ad exercitum remeabat. Quale autem exercitium in castris habuit, facile perpendi potest ex hoc, quod cibum jam non sumebat; si quando causa quiescendi jacere volebat, nuda terra lassato corpusculo lectus erat: si sitiebat, aut vinum calidissimum ex sole cum aqua turbida et fœtenti bibebat, aut ipsam puram aquam. Somnum non capiebat; et quum esset septuagenarius, in laboribus, in vigiliis, in malis sufferendis erat robustissimus juvenis. Modo intrabat, modo exibat castrum; modo docebat, modo monebat; modo hortabatur, modo corrigebat, modo etiam imperabat: suique officii erat tam castrum, quam etiam castra populorum custodire; ponens custodias, faciens fieri vigilias et mittens exploratores: labores, sudores, occupationes et curas tantas habebat, ut nullus ita robustus, præsertim hisce diebus, inventus est, qui cum eo perseverare posset; non quidem equites eum in tantis laboribus sequi poterant; fortissimi et assuetissimi laboribus deficiebant. Quid plus? D. Joannes Gubernator, videns eum in tantis laboribus occupatum, et quod ei cura omnium incumbebat, meliorem, quem habebat, equum illi dono dedit, qui adeo suo assiduo labore fatigatus est iis paucis diebus, ut in medio populorum, non sine maxima admiratione omnium et compassione, decoriatus exstitit; et quum jam ex assiduo labore remissius se debuisset habere, in dies magis ac magis fortior apparebat. Missas singulis diebus cum Collectis: “Ne despicias populum tuum, Domine” etc. ut in Missali pro Quacumque tribulatione; aut: “Hostium nostrorum, quæsumus, Domine, elide superbiam,” etc. ut ibidem contra Persecutores et male agentos; aut: “Omnipotens sempiterne Deus, in cujus manu” etc., ut ibidem contra Paganos, quotidie celebrabat, hortans populum, ut prius. O Patrem, senio jam confectum, indefessissimum! O beatum virum, omni honore et reverentia prosequendum! O athletam Christi, nullo labore victum! Licet enim ætate reficiebaris, continuis tamen laboribus numquam senuisti: in te caritas, in te spes et fiducia permaxima; in te fides inexplicabilis, in te zelus martyrii, in te fervor ille accensissimus indicibiliter vigebat.

[332] [terrentur quidem belli duces,] Stabat et ill. D. Joannes cum D. Michaele; et quidquid ex machinis Turcarum nocte ruebat, in die reparabat. In tentorio suo assidue pernoctabat, laborabatque indefesse pro castri conservatione; et quotquot crucesignatis pro defensione castri indigebat, aut per se aut per nuntium beato Patri intimabat. Pater assumptis defensoribus, per Danubium aut per portam posteriorem castri ad castrum deducebat, talique modo castrum illis diebus servabat. Qui D. Joannes, licet ruinas murorum non desineret reparare, tam ipse, quam D. Michael, credebant, castrum in brevi ad manus inimicorum deventurum, idque nuntiant beato Patri: qui sciens, quæ ventura erant, procurabat ab eis auferre timorem et tribuere eis spem victoriæ et liberationis, hortans insuper eos ad reparationem, dicens: “Non timeatis, magnifici Domini, potens est Deus liberare populum suum,” et similia. Notandum est hic, quod reverendissimus Legatus his diebus litteras dedit ad utrumque Joannem ex Buda, nuntians, ne aliquo modo consererent bellum cum Turcis; ipse enim in brevi descenderet cum valida manu, motus ex hoc, quod tantus populus inermis et inusitatus ad bellum illic congregatus diceretur: timebat enim, ne omnes in manus Turcarum devenirent. Rationabile et opportunum visum, ut talis descensus cito fieret et manum validam afferret. Ex hoc Legati præcepto aliqui detractores beatissimi Patris arguunt, ipsum fuisse inobedientem ex hoc, quia divino impulsu bellum gessit cum Turcis. O si crucesignati victi fuissent, quid hujusmodi æmuli contra ipsum dixissent? Tales non attendunt, quod solum ex industria, oratione, prædicatione, incitatione et laboribus tanti Patris tota christianitas liberata est. Certe obediebat R. D. Legato, tamquam summo Pontifici; sed quia fuit a Deo impulsus et a Turcis provocatus, ideo, ut mox dicetur, gessit bellum contra illos.

[333] [dum muri Albenses solo æquantur,] Sed ecce jam omnia mœnia solo æquata sunt, jam turris illa maxima et quasi plumbea per medium scissa est, in qua manebant vigiles et in qua signa fiebant ad evitationem bombardarum. At quia ex alia turri maximum canem * cum quodam cornu verba formando quidam deridebat, et ex ea nonnulla damna castris Turcarum fiebant (nam, me præsente, tribus ictibus bombardæ quidam sacerdos, capellanus castri, septem Turcas interemit) jam crudelissimi Turcæ castrum expugnare cum tota eorum potentia statuunt. Jam præconizatur, ut primis intrantibus maxima dona tribuantur, secundis et tertiis et sic gradatim, idque cito se facturos deliberant; videbant enim, dietim exercitum christianorum multiplicari, et, ut dictum est, videbatur eis, quod totus mundus illic contra eos veniret. Sic se omnes accingunt, ut sequenti die, in vigilia S. Magdalenæ id fiat. Jam bombardæ et pixides silebant, jam per castra discurrebant solliciti. His visis et consideratis, D. Joannes, regni et catholicæ fidei fidelissimus propugnator, omissa murorum reparatione, nimium fatigatus, de nocte venit ad beatum Patrem, dicens: “Ecce, Pater, victi sumus, succumbimus omnino Turcis: jam pluries de ipsis triumphum victoriæ reportavi, et quidem aliquoties non ex multitudine armatorum, non ex fortitudine bellantium, sed diligentia, industria et astutia eos contrivi, scioque mores eorum in re militari. Nunc autem nullum ingenium, nulla industria, nullaque astutia contra eos mihi est; neque offendendi neque defendendi argumentum mihi restat. Quod potui, feci; nunc omnino deficio, nec est via castrum amplius defendendi: jam castrum non potest amplius reparari, jam muri omnes et turres destructæ sunt, jam Turcis aditus patet; nos pauci sumus ad tantam multitudinem, et inexpertos homines habemus, inermes, pauperes et debiles ac timidos: barones non conveniunt: quid nos amplius possumus?” Cui Pater consolationis: ait: “Ne timeas, magnifice domine, potens est Deus cum paucis et inermibus Turcarum potentiam superare, castrum defendere et inimicos suos confundere.”

[334] [sed Capistranus proximam liberationem promittit,] Voluit Deus, hæc dixisse magnificum dominum, ut futurum et excellens miraculum clarius, certius et mirabilius mortalium mentibus appareret, et ea, quæ dextera Dei factura erat, non humanæ, sed divinæ potentiæ adscriberentur. Ille autem castrum amplius non intravit, sed in ea nonnulli de sua familia pro defensione manebant. Ajebat namque ipse dominus: “Cras omnino castrum non erit nostrum, sed Turcæ illo potientur.” His Pater auditis, lætus e contra ajebat D. Joanni: “Ne timeas, imo erit nostrum, erit nostrum” sæpius replicando, “causa Dei agitur, nomen Christi defenditur: sum certus, quod Deus causam suam tuebitur.” O confidentissimum Patrem! Quis illum laudibus non efferat et præconiis? Verumtamen advocavit e foris quatuor millia ex crucesignatis, qui fortiores, animosiores, fideliores et amantiores videbantur: quos recensitos, suo vexillo præeunte, ad castrum introduxit. Illi vero ita læti beati viri vexillum sequebantur, ut non ad eorum sanguinem effundendum et moriendum, sed tamquam ad epulas invitati famelici ire videbantur, vel ad maximas divitias obtinendas. Quos quum Pater intromisisset, lætantur omnes, et castrum et civitas signa lætitiæ libenter ostendunt. Timebant tamen permaxime omnes. Pater autem omnibus, ut solebat, exhortationem facit ad sollicitam custodiam, ad martyrium, ad defensionem, ad constantiam et ad fidelitatem; et emisit debiles, vulneratos, pusillanimes et inutiles; infirmos autem ad superiores civitates curandos, ut prius fecerat, transmisit: restantibus vero nonnisi Nomen Jesu invocare et acclamare præcepit, prædicens eis, in hujus sanctissimi Nominis virtute christianos de Turcis omnino victoriam habituros. D. autem Michaelem castellanum omni, qua valuit, exhortatione ad prædicta animavit, commendans ei crucesignatos, ac dicens, ut eis loca defensionis statueret et assignaret. Erat autem ipse D. Michael vir strenuus et armis exercitatus, animosus et bellicosus, qui tum ratione regni, tum ratione D. Joannis gubernatoris, cui attinebat (nam uxor ipsius Joannis, videlicet D. Elisabeth, soror carnalis est Michaelis) tum etiam ratione sui honoris et famæ, acerrimus castri propugnator et defensor erat.

[335] [militesque christianos intrepidos] Erat etiam ibi, ut dictum est, D. Joannes de Gest, nobilissimus miles, et expertissimus in castris defendendis, vir quidem ingenio, astutia et sagacitate præclarus. Fratres autem ibi quinque reliquit, quibus, ut prius, Pater præcepit, ut instarent operibus misericordiæ et reciperent martyrium, si Deo placeret; quia jam instabat tempus coronæ. Quibus omnibus rite dispositis et benedictione data tam castro, quam ibi exsistentibus, ac publice et alte facta acclamatione Nominis Jesu, vexillo præeunte, ad exercitum christianorum, in eadem planitie commorantem securus et jucundus rediit, spem habens in eo, qui in se confidentes non confundit. Quo die complures mulieres de civitate ad castrum se contulerunt, præsertim potiores et virgines, ne simul cum aliis in prædam aut in raptum darentur: tutius judicantes in castro esse, quam in civitate, tum ratione crucesignatorum, tum ratione fratrum, tum etiam quia non credebant castrum, quod tantis defensoribus a Patre munitum erat, faciliter in manus Turcarum deventurum. Nemo miretur, optime senior, quod beatus Pater in castro illa nocte remanere noluit, nam exercitum maximum habebat, nulli, nisi sibi, obedientem. Attendebat ex iis, qui foris erant, dare præsidium intrinsecus pugnantibus, si opus esset. Et quia exercitus erat inordinatus et ignarus, continuo rectore ac directore indigebat, ne si quid litigii inter eos oriretur, eo absente, cui, ut dictum est, omnes tantum deferebant, in scandalum cruciatæ redundaret. Præterea pugnantibus in castro spiritu et oratione, exterioribus vero corporali præsentia; illos oratione juvans, hos præceptis sua vissimis corrigens et terrens, dicebatque assidue: “Salvum fac populum tuum, Domine,” etc. Circa vero horam tertiam ipsius vigiliæ Turcæ, generalem pugnam pro castro capiendo commissuri, secundum morem ipsorum præmittunt orationem, funduntque preces eorum diabolico Mahomet. Per spatium itaque non permodicum, pulsatis prius variis sonorum instrumentis, altissime vociferantur, ut potius mugitus boum, quam vox hominum crederetur. Sed fit e contra cantus laudum in castris christianorum cum acclamatione Nominis Jesu: vexillis erectis fit et in castro altissima vociferatio, disponunturque cruciati super ruinas murorum, accingentes se ad prælium, parati vitam pro Christo ponere, nec ab assignatis locis abire, donec aut mortem pro Christo obirent, aut castrum liberum ab hostibus viderent.

[336] [in oppugnantes Turcas] Et ecce circa horam vespertinam ejusdem diei turmatim Turcæ cum magnis clamoribus irruentes, appropinquant castro, tamquam leones rugientes, parati ad prædam: alii fasces lignaminum, alii stramina, alii terram, alii fimum, alii cineres in fossata projiciunt, alii asseres lignaque jactant; nonnulli etiam per cavernas subterraneas venientes, ut lupi rapaces, famelici, ad murorum ruinas adventabant; sicque et replere fossata et ad illa venire atque descendere satagebant. At crucesignati pro muro constanter manebant, sollicitante castellano, pixidibus, bombardis, scopettis, balistis ac sagittis Turcas vulnerabant, interficiebantque. Sed a Turcis fossata fere usque ad medium replentur; non tamen æqualiter pugnam circa ruinas murorum Turcæ ineunt, ut formicæ, in fossatis stantes, quæ enumerari non potuissent, sagittant, scopetizant; alii lapides, alii saxa manibus projiciunt; alii terras fodiunt, alii cavernas latentes faciunt, alii ruinis trabes inclinant, alii ascendere nituntur; alii lanceis, alii jaculis, alii ensibus terribilibus christianos percutiunt: sed et sagittarii, remotius stantes, venenosas sagittas jacere non desistebant, alii duas, alii tres sagittas in qualibet vice et unico arcu miro modo jacientes, adeo quod aer sagittis condensari videbatur; sicque usque ad primam horam noctis atrociter pugnando castrum intrare contendunt, ex quibus multi interempti, multique vulnerati a christianis fuerunt.

[337] [precibus et jussis dirigit.] Christianorum autem, licet ipsi essent in muris et propugnaculis castri, pauci tunc occiderunt; supereminebant enim Turcis et solum lapidibus eos obruebant. Quibus amotis, non sine maximo eorum damno iterum irruerunt, et alii undique strictius castrum cingentes, durius et acrius cum christianis pugnantes, post multorum cædem intrarunt castrum: sed crucesignati, invocato Nomine Jesu, irruerunt in eos vehementer, per quos, multis etiam interemptis, confuse repulsi sunt. Clamor inter eos pugnantes erat maximus: exteriores namque nomen diaboli Mahomet, interiores nomen Jesu Christi acclamabant. Stabat ipse Pater cum cæteris crucesignatis, orans et dicens: “Salvum fac populum tuum, Domine,” et similia: stabant et populi cum eo orantes. D. autem Joannes, ut dictum est, castrum amittendum omnino credebat, et revera humano judicio amitti debebat. Tentant et tertio circa mediam noctem ipsius beatissimæ Magdalenæ: veniunt universi cum variis instrumentis et machinis, vallant undique castrum, acerrimam incipiunt pugnam, mortem non timent, et impugnantium jam infinitus erat numerus. Resistunt christicolæ, qui et percuti et mori pro Christo affectabant, Turcas repellunt, Turcas lapidibus frangunt et perimere non desistunt. Juvabantur vicissim: sed et mulieres (non fœminæ, sed leænæ videbantur) accinctæ et quodam virili more honeste utentes, viris pugnantibus sagittas, lapides et alias machinas bellicas ministrabant, animum viris tribuebant defendendi pariter et offendendi; vulneratos ex muris ad interiora castra trahebant, ferra sagittarum ex vulneribus manibus et dentibus extrahentes, exercitatæ diu in tali arte belligerandi apparebant; quæ etiam, non more fœmineo incedere, sed volare per castellum satagebant; nec mirum volare per castellum satagebant; nec mirum “perche la necessita fa buoni fanti:” necessitas facit bonos milites. Nam in tali exercitio pudicitiam, castitatem et virginitatem earum defendebant.

[Annotatum]

* Turcam

§ XXX. Narrat Tagliacotius, parta victoria, tandem liberatam Nanderalbensem civitatem.

[Muris exterioribus per Turcas jam occupatis,] Sed jam christicolæ, continuo pugnantes, amplius resistere non possunt: jam labore, vigiliis et percussionibus fatigati et afflicti, ex quibus etiam nonnulli erant mortui, et omnes redduntur debiliores: sicque Turcæ turmatim, licet multi percuterentur, morerenturque, castrum sive planitiem primi castri intrare incipiunt et illam occupare, licet cum difficultate. Hic notandum, illud castrum Nanderalbæ esse tripartitum: primum continet magnum circuitum et planitiem, hic sunt casæ habitabiles complurium nobilium. Hujus primi castri muri destructi erant, et quum de hoc sit aditus sive descensus ad civitatem et aditus ad alia duo castra interiora, et sine quo nemo alia posset occupare; hoc Turcæ potiri conabantur, hoc intrare, hujus planitiem occupare. Secundum est minus, sed apprime vallatum a latere primi magnis fossatis et difficillimis turribus et propugnaculis munitum, ad quod de majori planitie non est aditus nisi per unicam portam et per pontem elevabilem. De hoc secundo est aditus ad tertium multo minus, sed difficillimum; in hoc est illa turris, quæ vocatur “Noli timere” de qua supra dictum est. In hoc sunt regiæ mansiones; in hoc sunt munitiones, tamquam in loco munitissimo; hic sunt fenestræ altissimæ versus civitatem; hic est porta posterior, per quam descendi potest ad civitatem et Danubium intrari: hic libri beati Patris, hic Reliquiæ, hic majores bombardæ: per hanc portam, occupatis castellis, possunt homines salvari: per hanc obsessis in civitate possunt præsidia immitti: hic stabant fratres, hic omnia servabantur. Muri primi majoris castri penitus solo æquabantur; licet aliquæ turrium particulæ adhuc restarent minandæ; turres aliorum castrorum, licet ex ictibus bombardarum valde læsæ fuissent, non tamen ceciderant.

[339] [christiani ferro] Hanc primam planitiem jam Turcæ turmatim intrabant cum maxima cæde et percussione ipsorum. Christiani vero non propter hoc loca, eis designata, relinquebant, sed licet remissius solito se haberent, non cessabant in hoc introitu magnum de Turcis facere macellum, maximamque stragem. Jam sunt in castri exterioris planitie fere septingenti Turcæ, qui juvabantur a supervenientibus: jamjam castrum se habere credunt, jam super diversas murorum ruinas figunt banderia; jam evocant exteriores, jam validissime clamant, christicolis de locis non recedentibus, qui viriliter resistunt, pugnam restaurant, impediuntque pro viribus Turcis introitum. Quod videntes D. Michael, dictique nobiles simul et homines D. Joannis, omnibus bonis, quæ erant in castro interiori, in navibus positis, se ipsos per portam posteriorem castri minoris salvare satagunt, et Danubium intrant; et quibus janua exeundi non patebat, per altissimas fenestras se ipsos sponte præcipitabant. Mulieres ex planitie exteriori illuc laboriose confugerant, resolutis crinibus, dicentes: “Heu Turcas fugimus, et Turcarum ad manus jam advenimus.” Fratres vero, genibus flexis, facieque operta orando, martyrii coronam exspectabant: sicque castrum tam interius, quam exterius, soli crucesignati possidebant et tuebantur. Multiplicabantur tamen Turcæ in primo castro, licet multi a crucesignatus in ipso ingressu occiderentur. D. autem Joannes audiens, jam Turcas castrum intrasse, et ex hoc jam ipsum esse derelictum, concitus ac mœstus dicit beato Patri: “Heu jam castrum derelictum est, jam Turcæ, ut ego semper dixi, possident illud.” Pater autem eum confortans, ac silentio ab eo recedens, iterum multa millia cruciferorum elegit, ac illos secum ducens, in castrum per portam posteriorem intromisit, animans eos ad constantiam etc. Quo facto, illico ad exercitum rediens, omnes ad expeditionem posuit, ac eos vigilare et orare præcepit; ipse autem oratione vocali et mentali causam Dei ipsi Deo sollicite commendabat.

[340] [et igne interiora propugnacula defendunt,] Quum autem Turcæ jam in ipsa primi castri planitie multiplicati essent, viderentque castrum ipsum solum ab inermi populo possideri, credentes jam primum ab eis occupatum, irruunt in pontem, qui non erat elevatus, ut secundum castrum possent occupare; nam alia via, quam per pontem, ad illud ire non poterant. Adsunt et crucesignati interiores, maxime illi, quos ipse Pater paulo ante introduxerat, fortissime eis resistentes. Illi autem crucesignati, qui per circuitum primi castri erant, firmi manebant, percussioni et neci Turcarum insistentes. In hoc siquidem pontis ingressu acerrima pugna commissa est, maximusque conflictus. Quum autem circa auroram crucesignati, qui in circuitu castri exterioris erant, viderent et audirent, acerrimam pugnam fieri in ponte, et jam maximam Turcarum multitudinem esse in planitie, et jam fossata Turcis plenissima viderent, cresceretque festinanter numerus intrantium, ac pro hoc timerent, non posse eis amplius obsistere; a Spiritu sancto edocti, arripiunt innumeros lignaminum, virgarum, viminum et aliorum combustibilium fasciculos, sulphureo igne accensos, et ignitos super Turcas, tam in fossatis stantes, quam per ruinas ascendentes, pariter, quasi unita manu, projiciunt, ac si omnes fasciculos unica manu tenuissent. O Deus omnipotens Nullus potuit fugere, a facie ignis: omnes qui erant in fossatis, qui enumerari minime potuissent, igne consumpti sunt, nec unus eorum vivus remansit. Qui descensuri erant ad fossata, omnes pavidi retro cesserunt: qui autem in castro erant, et qui pontem occupare acerrima illa pugna nitebantur, videntes se, maximi ignis flammis undique vallatos, dimissa pugna, castrum egredi cum maximo clamore satagebant: qui, quum timore et quadam cæcitate percussi, et confusione pleni, crederent se evasuros et de muris saltare, prosiliebant in ignem, consumptique ibidem remanebant: reliqui vero, qui talem saltum facere pertimescebant, a crucesignatis in planitie primi castri trucidati sunt. Qui autem adhuc in fossata non descenderant, et qui diabolica instrumenta intrantibus ministrabant, mugitus ad cœlum dantes, ad loca bombardarum, tamquam ad arcem tutissimam, currendo se contulerunt.

[341] [Turcas repellunt] Quibus visis, jam omnia Turcarum castra tristitia complentur, eorum conteritur audacia, superbiaque dejicitur: jam non desunt, qui dicant inter eos: “Recedamus quia Deus christianorum pugnat pro eis.” Jam non cantant, jam non vociferantur, jam tubæ et alia sonorum instrumenta non audiuntur. O Pater senior, unde putamus, illum ignem advenisse, nisi de sinu magni Dei, ad intercessionem beati Patris, qui sine intermissione orabat una cum populo, ut Deus tueretur causam suam et salvaret populum suum? O gloriosa Maria Magdalena, quis te non credat in adjutorium christianorum super ruinas murorum ad ignem projiciendum non adfuisse? quis dubitet te illius causam defendisse, a quo tanta meruisti recipere beneficia. Hanc tam gloriosam castri liberationem et victoriam navalem, quæ præter omnem humani sensus prudentiam et rationem Deus fecit, reverende senior, nonnisi meritis ipsius beatissimi Patris omnes debent adscribere, cujus felici prudentia, solertia, cura, persuasione, confidentia et ferventissima oratione, actum est, ut tam Hungaria, quam aliæ nationes christianorum a manibus Turcarum liberarentur: nam si ipsum castrum ad ipsorum manus devenisset, primo Hungariam, deinde alias nationes procul dubio occupassent. Fit maxima lætitia in castro, et in castris christianorum: redeunt, qui castrum reliquerant; Michael animum resumpsit, et alii novam induunt constantiam et fortitudinem: jam exsultant, qui in tristitia fuerant; jam mulieres, timore solutæ, lætantur; fratres vero Deo gratias agunt.

[342] [cum magna illorum, et sua minima jactura] Lucescente autem clarius die, apparent Turcæ combusti simul et trucidati, apparet cruor, undique sparsus, fossataque cadaverum cumulis plena videntur, et in minimo spatio multos, igne consumptos, vidisses, nec præ multitudine cadaverum liber transitus sive aditus erat. Hic potentiores, hic audaciores Turcæ profecto occubuerunt. Christianorum autem vix sexaginta coronam martyrii pro Christo adepti sunt; multo plures vulnerati et percussi exstiterunt; nec mirum, nec tam acerrime, tam constanter, tamque indefesse cum Turcis pugnaverunt inermes et inscii, nisi quantum desuper ministrabatur. Quod si omnes interfecti fuissent, nulli sanæ mentis mirum esse deberet: ipsi enim muri, ipsi turres, ipsa propugnacula castri erant *. O Pater, si vidisses multitudinem sagittarum, quas ab ineunte pugna Turcæ ad castrum tam artificiose projecerant Tota illa magna exterioris castri planities adeo sagittis plena erat, quod non nisi super sagittas pedes ponerentur; et tam fœminæ, quam viri, eas colligentes, fasciculos non paucos faciebant, velut in copioso arundineto parvæ arundines colligi et ligari solent. Muri sive ruina murorum tanta sagittarum confictione et tanta densitate pleni erant, ut studiose id factum esse, putasses: trabes, et asseres et alia lignamina supereminentia ericii videbantur. Taceo de aliis bellicis machinis, quæ numerari non poterant. Habes hic, ven. Pater, seriem liberationis castri, et victoriam, in eo divinitus, factam, licet prolixius, quam forte desiderabas; multa tamen omitto; solum illa perstringo, quæ omni dubio carent, et quæ ab aliis varie et confuse referri solent, ut, amputato fastidio, habeat V. P., quod a me postulavit.

[343] [Capistranus, invito Huniade,] Jam autem ad aliam victoriam venio: in tertia, extra castrum in maximo campo, victoria, multo mirabiliori, quam in primis duabus, Dei omnipotentia apparebit, ostendetur virtus sanctissimi Nominis Jesu et sanctissimæ Crucis, et quantum ipsi Deo fuerit acceptus fidelissimus servus ejus, beatus Joannes sæpe dictus, cujus ministerio, jubente Deo, hæc omnia facta sunt. Sed hic notandum primo, quod post castri liberationem optimus gubernator et defensor regni Joannes, ne gloria verteretur in confusionem, jubet D. Michaeli, ne aliquem castrum exire et contra Turcas ire permittat; jubet et nautas, sub pœna capitis, ne per Danubium aut per Savam aliquem transvehant; timens ne tam magna populorum multitudo inermis et indocta a furiosissimis Turcis, jam in rabiem et desperationem conversis, perderetur, credens etiam, Turcas iterum ad castrum expugnandum venturos. Admonitus D. Michael circa custodiam castri, indutus lorica cum duobus viris quadam navicula nunc per Danubium, nunc per Savam vectabatur: exspectabat enim, quonam fine hæc clauderentur. Venit interea beatissimus capitaneus, suo præeunte vexillo, cum omni exercitu crucesignatorum, cum omnibus vexillis elevatis, non sine variis sonis, strepitibus, altissimis acclamationibus Nominis Jesu; constituuntur omnes in campo juxta Savam et Danubium, præcise ubi Sava intrat Danubium. Illic figuntur vexilla, acclamatur in Turcas. Terror maximus invasit Turcas. Videntur interea extra castrum forte crucesignati, arculis sagittisque muniti, contra quos irruit maxima Turcarum multitudo equestris cum lanceis protensis. Illi autem super quodam terrarum acervo stantes, tensis arcubus, Turcas sagittis replebant: at illi terga vertentes, ictibus sagittarum confossi, cum confusione suos repetebant. Alii, idem tentantes, ad acclamationem Nominis Jesu, quæ fiebat a beatissimo Patre, omnibus respondentibus, aut cadebant de equis, aut ex eorum manibus lanceæ laxabantur, aut equi sese ad terram sub eis prostrabant: nec mirum quum ad hoc Nomen omne genu flectatur secundum Apostolum. Pater optime, hujus sanctissimi Nominis tanta erat acclamatio, ut ad vocem ipsius beati Patris omnes simul respondentes, tonitru facere viderentur.

[344] [cruce signatos in hostem adducit] Exeunt et complures alii, inscio castellano, qui licet Turcis approquinquarent, non tamen lædebantur, sed securi ante Turcarum oculos deambulare videbantur. Quos intrepide egredientes, ac sic ante arma Turcarum illæsos manentes, licet homines apparuerint, alii judicarunt illos fuisse Angelos, indicantes christianis victoriam de Turcis reportandam, ac eosdem allicientes illo die ad pugnam. Beatus autem Pater, rector populi Dei, prædicta prospectans, licet mirum in modum ferveret ad martyrium, revocabat illos, videns præparari a Turcis insidias. Sed quum nihil proficeret, dixit: “Hæc est dies illa victoriæ, quam exspectamus; transeamus et ascendamus: et ne timeatis populum Dei inimicum.” Quid aliud putandum censemus, optime Pater, nisi vocem illam divinitus sibi factam, quam Gedeon audivit, videlicet: “Dominus tecum, virorum fortissime, vade et in hac fortitudine et fiducia liberabis Israel,” id est, populum christianorum, “de manu Madian” id est magni Turcæ. Qui quum ex paucitate et imperitia pugnantium humiliter dubitaret, audivit. “Ne timeas, ego ero tecum et percuties Madian, quasi virum unum.” Sicque assumptis secum duobus fratribus et nobili viro Petro vexillifero, navicula per duos nautas ad aliam partem fluminis Savæ, in qua Turcæ manebant, Pater fecit se deportari. Hinc stupendissimum miraculum notandum est: quum enim ipse solus cum duobus fratribus, videlicet Fr. Joanne de Tagliacotio et Fr. Ambrosio Aquilano per parvam transirent naviculam, visum est Turcis immumeram armatorum multitudinem contra eos transisse, quum in rei veritate essent solum sex personæ, videlicet, Pater cum duobus fratribus et vexillifero et duobus nautis; licet multi fratres in eodem loco essent, nullus tamen tunc cum Patre transivit: ibi erat præfatus frater Alexander de Ragusio.

[345] [et cæso ingenti Turcarum numero,] Quum autem, ut præfertur transisset, incipit cum supradictis fratribus et vexillifero de flumine ad fossata castri ascendere pedes, jejunus, imo plures dies exiquo cibo nutritus, fessus labore; nam tota nocte hinc inde discurrerat: compressus vigilia; multis enim diebus et noctibus neque cibum, nisi sicut puerulus, neque quidquam quietis sumpserat. Hora erat quasi sexta, quem quum vidissent, qui extra castrum manebant, et qui primo exiverant, mox læti, tamquam ad Patrem, currunt. Quod quum vidissent, qui erant in castro, licet exitus propter præceptum eis non pateret, nonnulli tamen per ruinas, aliqui per foramina murorum, aliqui subtus portam ad beatum Patrem se conferebant: sicque multi ipsi Patri junguntur. Qui primo ad fossata accedens, vidit mirabilia, quæ tam in nocte, quam in mane facta sunt: vidit cadavera Turcarum innumera, quæ combusta per fossata jacebant, adhuc igne non exstincto. Consideravit maximum periculum, quod nocte præcedente tota christianitas evaserat, et junctis manibus et oculis sursum elevatis, magnificabat Deum, sibi gratias referendo, et sæpe dicebat: “ Qui dedit incipere, dabit et perficere.” Constituitur demum inter castrum seu fossata castri et bombardas; quem quum Turcæ viderent, magis ac magis timere videbantur, stringentes se ad loca mansionum et ad ipsorum imperatorem et ad bombardas, parantque se ad defendendum, si forte christiani vellent aut eos invadere, aut bombardas ab eis auferre. Accipiunt arma, scopettas disponunt, pixidesque coaptant. Continue tamen crescebat numerus crucesignatorum, ad Patrem venientium, nec poterant retineri, quin quasi duo millia ex ipsis Patri juncta sint: et quum tunc ipse nullum haberet interpretem, quidam venerabilis sacerdos crucesignatus, nomine Paulus, canonicus majoris ecclesiæ Albæ Regalis, ipsi Patri interpres fuit. Iste, quum diu habuisset devotionem erga Patrem, in ista tempestate numquam a latere ejus recessit.

[346] [solvitur obsidio,] Quum autem ipse Pater, ductor exercitus Dei, prædictam crucesignatorum multitudinem sibi junctam videret, sciens, quod non in multitudine exercitus victoria belli, sed de cœlo fortitudo est, vexillo præcedente, ad primam bombardarum stationem, lento gradu pedester, sustentatus baculo quodam, in quo designatum est Nomen Jesu (quo quidem baculo, tam in equitando, quam in peditando beatus senex utebatur) fatigatus ex tam diutino labore et vigilia continua, discoopertus capite cano, fortissime acclamando Nomen Jesu, primus ire cœpit. Quem sequebantur forte mille homines crucesignati, quos quum Turcæ, qui ad primas stabant, viderent et audirent, territi, inde recedentes, ad secundas confugerunt; sicque primæ bombardæ obtentæ sunt et captæ. Quæ visæ, in admirationem et lætitiam omnium conversæ sunt. Si quis tunc vidisset beatum Patrem lætitia plenum, jucundum et exaltantem, o quis potuisset harum valorem digno pretio æstimare! Certe si nihil præter has primas de bonis Turcarum fuisset acquisitum, ad magnum honorem et lucrum cessisset inclyto regno Hungariæ. Quibus occupatis, ad has ipse Turcarum spoliator indefessus proficiscitur. Similiter Turcæ, non valentes Nomen Jesu, neque Patrem, neque vexillum sufferre, sine resistentia secudas cum omnibus attinentiis relinquentes, ad tertias se contulerunt.

[347] [fugantur Turcæ,] Pater autem, similis leoni factus in operibus suis, post ingentis lætitiæ signa, præ oculis Turcarum ostensa, ad tertias, quæ diversis munita erant custodiis, proficiscitur, in quarum statione pro earum custodia pixides et varia machinamenta servata erant; eratque hæc statio undique fossis, vallo et terrarum congerie fortissime circumscripta. At ipse capitaneus intrepidus, advocatis pluribus, ad direptionem et lucra animans, vexillo præeunte, cum clamore valido Nominis Jesu, ad tertias tendit. Quem quum Turcæ miseri viderent sine resistentia, obstrusis foraminibus cum clavis ferreis, vociferantes, ac si sibi maledicerent, relictis bombardis et multis aliis, quæ scribi non possent, ad eorum imperatorem lamentabiles redierunt. O Sanctum et terribile Nomen Jesu Christi! O Patrem senem et inermen, omnis sanctitatis gratia amantissimum! O crucis virtutem admirabilem, cujus charactere tam ipse Pater beatus, quam cæteri cum eo stantes et vexillum insigniti erant! O Sanctissimum Bernardinum, cujus imago in eodem vexillo depicta, nomen Jesu sua manu Turcis ostendebat, terrebatque! Penset hic V. P. quanta fuerit lætitia ipsi beato Patri, quanta fuerit Turcis mœstitia, quanta confusio, quantumve damnum, de quo etiam magis inferius disseretur. Sed hic jam præcipue notandum est, quod quum Turcæ sint animosissimi et bellicosi, nullique cedere volentes ex eorum contumaci superbia, cogebantur tamen a facie beati Patris fugere, eo quod, secundum quod ipsimet postea fassi sunt, videbatur eis, quod a facie ipsius viri tam lucidi ac radiantes radii solis exirent, et in facie eorum repercuterent, quod nullatenus sufferre valerent; sed neque vexillum, quod eis plenum radiis solis apparebat: ideo a facie beati Patris aufugiebant. Aliqui tamen, piissime Pater, variant circa hanc captionem bombardarum; nam aliqui dicunt, ut hic posui, videlicet Turcas de una ad aliam bombardarum stationem fugientes, ex singulis divisim fuisse expulsos, ut dictum est. Alii dicunt, quod quum Turcæ vidissent, Patrem cum infinita armatorum multitudine flumen contra eos transire, ac ipsum, juxta fossata stantem, eos invasurum cum tanta multitudine, vexillo erecto, quum in veritate adhuc non essent duo millia, omnes simul territi… Reliqua desiderantur.

[348] [et spolia opima referuntur] Damnum mutilatæ epistolæ resarcire potest bulla Calixti III data kalendis Decembris ad regem Æthiopiæ, ut et ipsum ad bellum sacrum animaret. In ea quidem, ait Pontifex [Raynaldi Cont. Baron. ad an. 1456, § XLVII.] , pugna Turcorum circiter viginti quatuor millia cæsa, totidem in fuga defecerunt, sese mutuo occidentes: castra incensa, bombardæ captæ circiter trecentæ, balistarum innumerabilis copia, machinæ ad navigia per montes traducenda, instrumenta fabricata ad populos transvadandum, signa militaria, et ex sexaginta quatuor navigiis, quæ super Danubio retinebat, viginti capta apud nostros sunt. Ipse vero Turcus, modo dux tanti exercitus, re male gesta, necdum superbiæ modum statuens, quum ad Sophiam urbem pervenisset, in rabiem versus, quamplures ex propinquis suis sine causa sua manu peremit. Quidam vero despotus in provincia Serviæ, nostris gentibus adhærens, multos exploratores misit, qui diligenter perquirerent, ubi Turcus ipse sese recepisset, multisque ex illis redeuntibus, idemque referentibus, nihil certi de illius vita compertum esse potuit. Opinamur, vel ipsum cæsum; vel forte perterritum, in aliquas latebras se recepisse. Id tametsi multi referant, non tamen litteris dilecti filii nostri Joannis de Capistrano, Ordinis Minorum professoris, qui omnibus rebus interfuit, facti sumus certiores. Postrema Pontificis verba ita interpretari nos oportet, quasi ad hoc usque tempus Calixto non constaret de sorte imperatoris Turcarum: id enim ex epistola S. Capistrani, infra citanda, concludere necesse est. Imo Joannes de Thwrocz, Hungarus coævus, in Chronica suæ gentis, quam ad annum 1464 perduxit, incertus hæret, quid de Mahumete II post stragem Nanderalbensem actum sit. En verba [Schwandtner. Scriptt. Rer. Hung. tom. I, pag. 272.] : Qualiter autem Cæsar ipse (magnus Turca) profundis ejusdem noctis sub tenebris, castro de sub eodem, fuga lapsus sit, pro comperto habet dicere nemo: ad laudem tamen Dei et cæsaris ejusdem confusionem sufficit, quod cunctis bellicis spoliatus apparatibus, omnibusque machinis et cæteris tormentorum generibus, quas et quæ illuc advexerat, relictis, immensam suæ gentis post cædem propriam in patriam rediit. Sed et in posterum hujus castri memoria, per quempiam sui in præsentia facta, grata ei fuit numquam. Quidam tamen de ejusdem cæsaris fuga ita dixere: quod videlicet ipse cæsar, fervente atrociori bello, dum suos ad certamen cogeret, sagitta in pectore fuisset vulneratus, cecidissetque mox semivivus; ac sui eum rapientes, inter manus ad tentoria detulissent, etc. Ex hisce liquet, diu incertam remansisse sortem Mahumetis II; adeoque Calixtum nihil certi haurire potuisse ex litteris S. Capistrani.

[Annotatum]

* adde: destructa

§ XXXI. Confutatur calumnia vanæ gloriæ, S. Joanni Capistrano impacta.

[Objecta vanæ gloriæ accusatio S. Capistrano] Venimus nunc ad capitalem criminationem, S. Capistrano objectam a multis, præsertim ab promotore fidei, dum de Sancti canonizatione quæstio haberetur. Nempe accusatur, quasi, omisso Joannis Huniadis nomine in epistola, ad Calixtum Papam ipso die victoriæ Nanderalbensis scripta, uni sibi triumphi gloriam arrogare tentasset. Prosper Lambertini, seu Benedictus XIV, in suo opere de beatificatione et canonizatione Sanctorum lib. II cap. 42 num. I, adducit Æneam Sylvium, postmodum summum Pontificem, nomine Pium II, qui occasione victoriæ, a christianis adversus Turcas reportatæ, hæc scribit in libro de Europa cap. VIII [Opera. pag. 403. Edit. Basil.] : Auctores victoriæ tres Joannes habiti; legatus Cardinalis (Joannes de Carvajal), cujus auspicio res gesta est, Huniades et Capistranus, qui prælio interfuere. Verum neque Capistranus Huniadis, neque idem Capistrani Huniades mentionem fecere in eis litteris, quas de obtenta victoria, sive ad Romanum Pontificem, sive amicos scripsere: per suum quisque ministerium Deum dedisse christianis victoriam affirmavit. Avarissima honoris humana mens: facilius regnum et opes, quam gloriam partitur. Potuit Capistranus patrimonium contemnere, voluptates calcare, libidinem subigere; gloriam vero spernere non potuit. Dicat forsitan aliquis, non suum illi honorem curæ fuisse, sed Dei; qui per pauperes et inermes rem christianam salvare voluerit: cedimus huic assertioni, quamvis et Huniades ministrum se victoriæ, non auctorem dixerit. Idem judicium protulit Æneas in sua Historia Bohemica cap. LXV [Ibid. pag. 138.] : Huniadis, ait, et Capistranus huic bello interfuere, uterque rem gestam scripsit; neque alter alterius mentionem fecit; alteruter solidam sibi rei gestæ laudem usurpavit. Ingens dulcedo gloriæ, facilius contemnenda dicitur, quam contemnitur: spreverat Capistranus sæculi pompas, fugerat delicias, calcaverat avaritiam, libidinem subegerat; contemnere gloriam non potuit.

[350] [ab Ænea Sylvio, renovata a Fidei promotore,] Fuerunt hæc, ait Prosper Lambertini l. c., strenue a Petro Francisco de Rubeis, olim Fidei promotore, opposita dum agebatur de fama sanctitatis tum Dei servi, nunc Sancti Joannis de Capistrano. A postulatoribus responderi potuisset, Pium Papam II nequaquam existimasse, dicti viri sanctitati substantiale aliquod præjudicium fuisse allatum ex prædictis, quas fecerat, animadversionibus. Citat dein Æneæ librum, Historiam rerum ubique gestarum cap. I, in quo dicitur: Paucis post diebus obiit Joannes Capistranus, inter divos ex hominum opinione relatus: quibus ex verbis monstratur, sanctitatis famæ detractum non fuisse apud Æneam, ex eo, quod Sanctus noster aliquid gloriæ in victoria Nanderalbensi sibi adscripserit. Ut verum fatear textum citato loco indicatum non reperi: neque ad excusandum, si quid est nævi, S. Capistranum undequaque aptus mihi videtur: quamvis enim ex communi opinione Sanctis adnumerandus esset, fieri potuit, ut curiosiores indagatores talem quandoque culpam inveniant, quæ licet vulgus lateat, tamen solemnem canonizationem merito impedire debet. Mallem igitur ex Æneæ scriptis alium producere textum, quem supra num. 192 citavimus, ex quo manifestum fit, scriptorem judicium pristinum omnino emolliisse: Quamvis, inquit, nonnulli gloriosum hominem jactatoremque sui ex rumoribus accepisse mercedem dicerent, quibus placere magis, quam Deo studeret. Sed sunt iniqui judices, qui non in melius, quæ occulta sunt, interpretantur; quando quæ patent, omnia bona vident. Hisce videlicet verbis delet omnino Æneas, quæ temere alibi scripserat, quæque, Ænea duce, alii rescripserunt. Cæterum causæ Capistranianæ postulatores alium adhibuerunt modum ad detergendam labem, Sancto inspersam: nempe allegando ipsam epistolam, causam et fundamentum totius criminationis, in qua Joannes Huniades appellatur Turcarum terror et fortissimus christianorum propugnator; quæ laudes abunde indicant nihil invidiæ in animo Sancti viri insedisse. Ipse dein Calixtus in bulla, anno 1457 edita, quum solemniori ritu festum Transfigurationis Christi celebrandum indiceret, in memoriam partæ victoriæ Nanderalbensi, dicit, partam (victoriam), præsente pariter quondam Joanne de Capistrano, Ordinis FF. Minorum professore, viro optimo, et meritorum apud Deum et homines eximio, et nomen Christi Jesu, in quo salus nostra consistit, fiducialiter et assidue cum omni populo circumsepto, voce unanimi invocante. Atque hinc concludit laudatus Prosper Lambertini, non obstare, nec obstare debere sanctitati aut famæ sanctitatis alicujus servi Dei, si aliqua de eo ab auctore, licet gravi, scripta fuerint.

[351] [refellitur imprimis ex epistola ipsius Sancti] Sed hæc omnia enucleatius evolvenda sunt: proindeque ante omnia producendæ sunt epistolæ, quæ causam accusationis dederunt. Igitur ipso die partæ victoriæ Capistranus sequentes ad Calixtum misit litteras [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 371.] : Beatissime Pater, post pedum oscula beatorum, gaudium et exsultationem. Gloria in altissimis Deo, a cujus misericordia provenit, quod non sumus consumpti: in tanta enim eramus tribulatione atque in tantis angustiis constituti, ut omnes putaverint non posse amplius resisti Turcarum potentiæ: atque ipse dux Huniades, revera Turcarum terror et fortissimus christianorum propugnator, judicaverit deserendum esse castrum Nanderalbæ. Ita enim fortiter et incessanter expugnabant arcem ferissimi Mahumetani, et tot machinis muros diruebant, adeoque terribiliter contra nostros pugnabant, ut jam vires nostræ defecerint, et præcipui milites fuerint consternati. Sed in medio tribulationis vivificavit nos Dominus; nam ex urbe expulsi, quum dolose recederent fortissimi inimici, ut nostris exeuntibus pararent insidias, etsi D. Huniades jusserit, ne ullus ex nostris militibus castrum exiret; non curaverunt tamen de præcepto ejus crucesignati, sed irruentes in hostes, in magno se posuerunt periculo. Ego vero minimus V. S. servus, quum illos ex muris revocare non possem, in campum prodivi, et hinc inde discurrens, modo revocabam, modo animabam, modo disponebam, ne ab inimicis circumdarentur. Et tandem Dominus, qui tam bene salvare potest in paucis, quam in multis, dedit nobis misericorditer victoriam, et fugere fecit immanissimum Turcarum exercitum, et nostri omnia illorum obtinuerunt tormenta et machinas diabolicas, quibus totam christianitatem putabant sibi subjicere. Exsultet ergo V. S. in Domino et offerre illi jubeat laudem, gloriam et honorem, quia fecit mirabilia magna solus. Non ego inermis et inutilis servus, aut pauperes et rudes crucesignati, V. S. servi, potuimus nostris viribus hæc facere. Deus Dominus exercituum fecit hæc omnia: illi gloria in sæculorum. Hæc scribo breviter et raptim, defessus, rediens ex pugna; cito scripturus magis distincte, quæ facta sunt in particulari. Ex Nanderalba, in festo S. Mariæ Magdalenæ, ipso die gloriosissimæ victoriæ.

[352] [et Huniadis,] Joannes Huniades non quidem ad Calixtum Papam epistolam suam direxit, sed ad regem suum. Scripta est Sabbato proximo ante festum B. Jacobi Apostoli, anno 1456, signato littera dominicali C, adeoque die XXIV Julii, seu biduo post partam victoriam. Est vero tenoris sequentis [Pray. Annal. regum Hung. tom. III, pag. 180.] : Serenissimo principi et domino D. Ladislao, Dei gratia Hungariæ, Bohemiæ, Dalmatiæ, Croatiæ etc. regi, Austriæ quoque et Styriæ duci, necnon Moraviæ marchioni, domino nostro gratiosissimo, eximiæ vestræ serenitatis fidelis procurator, Joannes de Hunyad, comes Bistricensis. Serenissime princeps, domine noster gratiosissime, post servitiorum meorum humillimam recommendationem. Perprius etiam scripsisse recolimus, quomodo et qualiter imperator Turcorum cum qualibus injuriis hoc castrum Nandoralbense obsederat, ut numquam talia ingenia oculi hominis viderint, nec animus hominis cogitare potuisset. In tantum enim castrum vestræ serenitatis cum bombardis destruere fecit, usque ad terram simul cum fossato, quod ipsum castrum non possum dicere castrum, sed campum. Nos enim cum nostro proprio capite fuimus in ipso castro ab initio et etiam tempore expugnationis, et nunc sumus. Tandem acto * et destructo ipso castro, ipse imperator Turcorum post horam vespertinam, feria quarta *, incipiens circa ipsum castrum pugnam manualem, vulgo sturmam *, incepit in tantum, ut per totam noctem, et feria quinta usque ad horam prandii duraverit, ita ut duabus vicibus cum ipsis Turcis in ipso castro, facie ad faciem, pugnaverimus, sicut in uno campo propter factionem et destructionem muri, quos semper vicimus, Deo concedente. Tandem contra ipsos Turcos, Deo auxiliante, extra irruimus et insurreximus, quod ipsum imperatorem Turcorum de sub castro prædicto et campo ejecerimus, tamquam debellatum; etiam quod bombardas suas, Deo concedente, obtinuerimus: cum ipso quoque feria quinta ante sero pugnam habuimus. Tandem ipse imperator Turcorum de nocte confuse et cum magna verecundia abinde in fugam se convertit.

[353] [qui Deo refert victoriam,] Itaque numquam alias imperator Turcorum in tanta destructione fuit, sicut nunc est, et in tanta verecundia, quod in chronicis non legitur. Sciat etiam vestra serenitas, quod major pars peditum suorum est debellata; alii etiam capitales et principales homines sui manserunt sub hoc castro interfecti. In hominibus et familiaribus magnum damnum habemus per ipsos inimicos. Pro eo ita sciat vestra serenitas, quod ad præsens ipse imperator Turcarum tam maxime est destructus et confusus, ut si contra ipsum insurgerent christiani, prout motum erat, ex tunc, Deo concedente, totum regnum Turciæ obtinere possent valde leviter, quia omnem suam potentiam amisit sub hoc castro. Perprius enim ante prædictam pugnam, cum galeris pugnam habuimus in aqua; ex quibus galeris quam plures obtinuimus: quæ enim ex ipsis remanserunt, dum contra ipsas, prædicta feria quinta, pugnaturi videbamur, mox sese in fugam converterunt, et de eisdem salientes, igne comburi fecerunt. Licet etiam vestra serenitas omnibus scripserit, exercitualiter penes nos pro defensione regni vestræ serenitatis venire; sciat tamen vestra serenitas, quatenus penes nos solum fuerunt homines crucesignati et Joannes de Korogh *. Proinde petimus vestram serenitatem diligenter, quatenus velit mittere unum servum fidelem et certum hominem Teutonem, qui videat destructionem et factionem castri prædicti vestræ serenitatis, deque ipso quoque castro vestra serenitas nos informet, quid sumus de eo facturi, quia non possumus dicere esse castrum. Nos quoque prompti et parati sumus illam fidelitatem vestræ serenitatis observare, quam promisimus et nunc promittimus. Datum in Nandoralba, sabbatho proximo ante festum B. Jacobi Apostoli, anno Domini MCCCCLVI, die XXIV Julii.

[354] [per cruce signatos partam] En duæ epistolæ, fundamentum criminationis Æneæ Sylvii, quem dein multi secuti sunt, ita ut plerisque res confecta videatur [Michaud. Hist. des Crois. tom. IX, pag. 14 et seq. Edit. Brux. 1841.] . Equidem in neutra epistola captationem inanis gloriæ deprehendo. Quod ad Capistranum spectat, victoriam, instar miraculi habet, eamque Deo refert acceptam. Dicit quidem desperasse Huniadem, ipsum nempe revera Turcarum terrorem et fortissimum christianorum propugnatorem, sed id facit, ut monstret, victoriam non humana ope, sed Dei auxilio relatam fuisse. Certe S. Capistranus ne vel minimam gloriæ particulam sibi vindicat. Huniades expresse scribit, penes ipsum solum fuisse homines crucesignatos, adeoque iisdem post Deum victoriam deberi. Ipsa vero eruptio crucesignatorum extra castrum, quam severissime prohibuerat Huniades, decretoria fuit: sed eamdem nec ordinavit Capistranus nec probavit: sed, ut dicit, quum crucesignati præceptum Huniadis non curarent, ipse eos imprimis revocare tentavit, quod quum minus succederet, tunc in campum prodivit, et ex necessitate factus imperator, quod potuit, præstitit ad malum avertendum et præcavendum ab insidiis structis. Ipse etiam Æneas, ut monstravimus supra num. 295, fatetur, Sanctum conatum fuisse crucesignatos ex acie revocare; sed quod factum erat, impedire nequivisse. Forsan sincerior esse potuisset Huniades fatendo, se invito, crucesignatos extra castrum in Turcas erupisse: sed id fatetur Capistranus, adeo ut omnis gloria in Deum, victoriæ auctorem redundet: imo laudat Huniadis prudentiam, eruptionem impedientis, quoniam paratas sciebat insidias. Dein non aliud in sua epistola retulit S. Capistranus, quam quod Joannes Tagliacotius scripsit litteris, supra relatis ad S. Jacobum Picenum, quibus certe omnis triumphi gloria soli Deo adscribitur. Tandem nihil invidiæ inter Capistranum et Huniadem fuisse, habemus ex relatione mortis Huniadis, cui fideliter ad exitum usque adstitit Sanctus noster, ut infra latius ostendemus. Quod porro neuter aliquid dicat de Joanne Carvajal, Cardinali Legato, criminandum non est: ipse enim procul, scilicet Budæ, agebat: si quid humani victoria habuit, ab impetu crucesignatorum repetendum est, qui profecto nulla ratione Cardinali Legato attribui potest. Ex hisce constat, Æneam Sylvium audiendum non esse, quando sive Capistrani, sive Huniadis inanem gloriam criminatur.

[355] [alteris ad Pontificem litteris,] Simile judicium, recitatis utrisque litteris, protulit Georgius Pray in Annalibus regum Hungariæ [Tom III, pag. 183.] . Non video, inquit, quid ea in re Capistrano fraudi esse possit, quando disertis verbis, manifesto numinis auxilio eam victoriam adscribit, et Hunyadis crebro, nec sine laude, qua præstantissimus vir ornari poterat, meminerit; ac uterque communicatis inter se consiliis, ad regem pontificemque non modo belli initia ac progressionem, sed etiam exitum bona fide diligenterque, ut narratum est, perscripserit. De Cardinali autem nullam fieri mentionem, mirum videri non debet, quod ad eum, qui belli tempore Budæ excubarat, nulla gestarum rerum pars omnino attineret. Intimæ amicitiæ, quæ utrumque Joannem conjunxit, testimonium suppeditat altera ad Calixtum Papam S. Capistrani data epistola, in qua particulatius victoriæ Nanderalbensis fructus recenset [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 372.] : Beatissime Pater, ad pedum oscula beatorum, obedientiam humillimam et devotam usque ad mortem crucis et supplicii sævissimi cujuscumque. Quia ubi aliquid deficit, locum habet jus supplementi; ideo quod non potui primo aspectu comprehendere in die gloriosæ victoriæ D. N. Jesu Christi, auctoritate V. S. et ministerio paucorum, certe vivificæ crucis charactere insignitorum, divinitus nobis præstitæ, postea tamen habita clariori notitia, etsi indescriptibilia sint, machinæ, instrumenta, et terribilia ingenia, quæ paraverant, currus ad deferendas bombardas, rotæ ferreæ, rotæ ligneæ ad transferendum naves et cymbas per montes et colles, ad transvadandum gentes, ad spolia regni Hungariæ, quod tamen Deus eis non permisit: ecce tamen ea, quæ sigillatim describi possunt, nunc suppleo, non vacans ornatui, sed simplici veritati. Nam ubi dixi, multa millia ex eis interempta sunt, illustr. D. despotus, qui licet cum nostra fide non concordet, secundum intentionem tamen V. S. conveniens contra Turcas, nobiscum est, nuntiavit pridie reverendiss. D. Legato et mihi, quod ultra viginti quatuor millia in die belli nece perierunt: et a certo tenere se asserit, quod totidem et ultra in itinere defecerunt, semetipsos inter se trucidantes, sicut tempore Gedeonis; et non nisi divino judicio ipse princeps Turcarum cum suis intimioribus, qui remanserant, bellatoribus, postquam ad Sophiam stupida fuga devenit, intendens suos ministros, qui supererant, compescere, ne ultra pertransirent, manu propria et suorum carnificum plurimos interemit.

[356] [quibusparticulatius victoriam] Superaddit etiam ipse despotus, quod principalis Vayvoda, vices gerens ipsius damnatissimi Mahumetis, magni Turcæ, qui præsidebat in Scythia, ubi est auri fodina, quæ erat, et de jure pertinet ad ipsum despotum, capite minutus sit gladio ipse et uxor ejus ab his, qui jure subesse dicuntur despoto: tenent tamen adhuc sui castellani quinque castra, quæ auxiliante Domino, recuperare sperat, favore tamen et præsidio V. S. et R. D. lateralis vestri Legati. Ultra hæc etiam nuntiat ipse despotus, quod quum quadraginta exploratores miserit, ad exquirendum, quid de immanissimo Turca acciderit, quum jam quarta pars redierit, et omnes testantur quod omnem diligentiam adhibuerint, nihil certi de sua vita percipere potuerunt; ex quo ipse despotus vehementer opinatur, ipsum esse mortuum: utinam ita sit! Scripseram, B. P., quod in primo nostro congressu quadraginta quatuor galeas numeraveram, et ita fuit: sed postea, clariori veritate comperta, sexaginta quatuor reperimus numeratas; ex quibus penes nos adhuc viginti septem reservantur, computatis parvis cum magnis. De multitudine autem exercitus armatorum, etsi multi asserant, quod fuerunt centum viginti millia; reverendiss. tamen D. Legatus, postquam discursum habuit una mecum pro majori parte spatii, in quo malignantium exercitus locabatur, judicavit, quod verisimiliter centum quinquaginta millia esse potuissent in signis tantorum castrorum. Scripseram in secundis litteris de triginta duabus bombardis, quia tunc plures non videram, postea tamen omnibus computatis parvis cum magnis, ultra trecentas reperimus, et de pixidibus, quæ manu exploduntur, et in partibus nostris vocantur scopettæ, de repertis numerum non habemus, quia multæ occultatæ sunt. Pater B., quia Justiniana lex dictat: “Nihil videtur actum, quum aliquid superest agendum;” idcirco ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis populi christiani: ecce nunc tempus implendi desiderium V. S. ut progrediamur, nedum ad recuperandam Græciam et Europam, sed ad recuperandam Terram sanctam Hierusalem: quod Deus omnipotens præstabit faciliter, si a concepto sancto desiderio V. S. non cessabit. Hoc unum piissimum a piissima V. S. et in fide zelantissimo R. D. Legato vestro benigne concedatur, ut tantummodo de Italia duodecim, vel decem millia saltem, equitum, armatorum more Italico vestris stipendiis transmittatis: qui si per sex continuos menses cum vestris devotis filiis crucesignatis et cum istis illustribus principibus, prælatis et baronibus hujus regni Hungariæ nobiscum in exercitu perseveraverint, speramus tantum de bonis paganorum acquirere, quod abunde in posterum per tres continuos annos aliis expensis non indigebimus, sed eorum spoliis omnes nostros exercitus implebimus abundanter.

[357] [describit Capistranus,] Ecce idem D. despotus vehementer affirmat, quod magis in præsentiarum augmentare possimus fidem christianam, paganosque deprimere cum decem millibus bellatorum, quam aliis temporibus cum triginta millia quivissemus. Ecce accedunt ad hoc desiderium R. D. Legati ardenter omnes isti, qui pro Christi nomine et pro obedientia V. S. ac devota reverentia, crucis vivificæ characterem suscipiunt. Etsi vero ita placuerit Altissimo, quod de medio sustulerit a nobis illustrissimæ memoriæ pugilem invictum, sanctæ fidei catholicæ hostibus formidabilem defensorem, D. Joannem de Hunyad, ex hac jam vita delapsum XI mensis hujus ex peste, substituit tamen nobis non imparem sibi virum, Nicolaum de Huylack, sub cujus dominatu valido et potenti ipse idem Joannes cum quinque vel sex equis suam militiam inchoavit. Est namque idem ipse Nicolaus princeps illustris, in magnificentia excellens, in consilio providus, in gerendis cautus, virilis animi, in fide fervens, in V. S. obedientia humilis, sui honoris æmulator et magni zeli, potens in opere et sermone, qui inter alios principes, prælatos et barones hujus regni de principalioribus reputatur, et de eo gerunt magnam exspectationem, et famam laudabilem sibi attribuunt universi, secundum quod officium in hoc regno hereditarie possidet in banatu. Nunc ergo, Pater Beatissime, sollicitandi sunt de novo reges et principes christiani: dum fornax ebullit, coagulandum est aurum; dum debilis est hostis et fervor viget in populo christiano, excitanda sunt arma bellica contra perfidos infideles. Vestra igitur Sanctitas jam ad beneplacitum imperet, quid agendum. Quam dignetur Altissimus conservare Ecclesiæ suæ Sanctæ per tempora longiora. Ex Salankemen MCCCCLVI, XVII Augusti. Et ex hac epistola elucescit mira Sancti nostri humilitas: nullo vel levissimo verbo indicat, se in victoria habuisse partem qualemcumque; ac similiter iterum laudat Joannem Huniadem, cujus obitum notum facit Pontifici. Habemus igitur in hisce litteris novum argumentum, quo monstretur in animo viri sanctissimi non delituisse aliquem sive superbiæ sive invidiæ sensum. Quod porro luculentius ostendetur, quando de obitu Joannis Huniades num. 366 agemus.

[358] [nihil sibi gloriæ arrogat.] Et vero ipse Calixtus Pontifex, respondens ad litteras, a Capistrano missas, non tam ex hujus, quam ex Legatorum suorum relatione didicisse se dicit, quantam in Nanderalbensi victoria partem habuerit Sanctus. Hæc enim habet [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 374.] : Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. Non dubitamus, quin ad consequendam hanc gloriosam contra Turcos victoriam devotio tua verbo ac opere magnum adjumentum præstiterit: sic enim ex relatione multorum, et imprimis Legatorum nostrorum, quos illic habemus, sæpe intelleximus. Quare quum Deo omnipotenti, largitori tanti muneris sempiternas gratias habeamus, tuum quoque in hoc fervens studium merito commendamus, cujus opera et animi fidelium ad resistendum sunt confirmati, et cætera facta sunt, quæ privatim et publice profuerunt. Habebis horum benefactorum tuorum verum remuneratorem Deum, cui hæc fiunt, nosque tanti operis numquam erimus immemores. Hortamur autem devotionem tuam, et ex corde requirimus, ut constanter in incœpto perseveres, et nunc maxime ad communem salutem suscites spiritum tuum; quum Redemptor noster misertus populi sui præbuit se ducem victoriæ, datque amplissimam facultatem renovandi in his partibus nominis sui sancti, unde illud barbarorum impietas sustulerat: nec cesses dies et noctes assistere dilecto filio nostro Joanni, S. Angeli diacono cardinali, apostolicæ sedis Legato, ac sancta opera ejus zelo tuo juvare; hortari gratia Christi, tibi cœlitus data, prælatos, barones, nobiles ac totius regni Hungariæ populos, ut sequantur crucem Jesu Christi, quam ad vos misimus, instent hosti jam victo ac perturbato, offerantque Altissimo plenum perfectumque hoc sacrificium, quod tale factum est, ut pariturum sit regno prædicto et cunctis fidelibus perpetuam securitatem. Nos autem sine intermissione operamur, quod possumus, jamque ad orientales partes ab ultima die Maji elapsi, ut antea obtulimus, Legatum cum classe nostra emisimus, qui navigationem prosequitur, daturus terrestri exercitui summam prosequendæ victoriæ occasionem. Hortamur quoque in dies per litteras et nuntios nostros omnes principes et potentatus fideles, qui ubique aliquid posse videntur, ut, ex quo Deus iter salutis aperuit, exsurgant potenter ad conterendum penitus infidele genus: in quo, dilecte fili, cooperare nobiscum, quod potes. Datum Romæ apud S. Mariam Majorem anno MCCCCLVI, VIII kal. Septembris (XXV Augusti) pontificatus nostri anno II.

[359] [Calixtus Papa, innovato festo Transfigurationis] Aliis dein litteris, datis XVI kal. Octobris (XVI Septembris) Pontifex potestatem S. Capistrani circa spiritualia ampliat, simulque aliqua in mandatis dat pro nobili viro, comite Joanni Vayvoda, seu Huniade, cujus hactenus mortem ignorabat [Wadding. Ann. tom. XII, pag, 374.] . Ut porro portentosæ victoriæ perennis exstaret in Ecclesia memoria, Papa Calixtus instituit, seu potius innovavit festum Transfigurationis, celebrandum in toto orbe die VI Augusti, quo nuntium victoriæ accepit. Bullam institutionis refert Raynaldus in continuatione Annalium Baronii ad annum 1457 § LXXIII. Ast in hoc variant scriptores, quod aliqui primævam ipsius festi institutionem, alii ritum solummodo solemniorem festi, jam ante instituti, Calixto adscribant. Waddingus variis argumentis evincere conatur, festivitatem ipsam a Calixto occepisse, et si qui citantur scriptores, Calixto antiquiores, eosdem interpolatos pronuntiat [Ibid. pag. 378. et seq.] . Verum Edmundus Martene in suo Tractatu de Antiqua Ecclesiæ Disciplina in divinis celebrandis officiis [Pag. 575. Edit. Lugd. 1706.] , longe antiquiorem Calixto hanc festivitatem monstrat, tum ex Eldephonsi episcopi libello [Migne. Patrol. tom. CVI, col. 886.] , ex quo habemus, olim tres die Transfigurationis dominicæ Missas in Hispaniarum Ecclesiis celebratas, perinde ac in Natali Domini, præceptamque fuisse omnibus christianis illa die communionem: tum ex Wandelberti Martyrologio, ubi de eadem solemnitate agitur his versibus:

“Idibus octavis mortem passuri crucemque
Christi sancta caro ætheream dedit ante figuram.”

Præterea in vetusto Missali insignis Ecclesiæ Turonensis, ante annos 800 manu exarato, reperitur idem festum cum Missa “In vigilia Transfigurationis.” Sed et Petrus Venerabilis in Statutis de festo Transfigurationis loquitur, tamquam de festo antiquo, et passim cum summa solemnitate celebrato: nam postquam statuit, ut eodem modo recolatur, quo Purificationis B. Mariæ festum; rationem sui statuti reddens, quia, inquit, “nulli alii diei solemnitati inferior dignitas, et antiquus et modernus multarum per orbem Ecclesiarum usus, quæ non minore, quam Epiphaniam et Ascensionem Domini honore jam dictæ Transfigurationis memoriam recolant [Ibid. tom. CLXXXIX, col. 1027.] .” Unde præposterus omnino videtur zelus Pothonis, Prumiensis presbyteri, qui in libro III de Domo Dei improbat celebrationem festorum SS. Trinitatis, Transfigurationis et Conceptionis B. Mariæ [Biblioth. max. Patt. tom. XXI, pag. 502.] . Transfigurationis porro solemnitas non solum apud Latinos celebris exstitit, sed etiam apud Græcos, utpote cujus mentionem faciunt eorum Menologium hac die et constitutio Emmanuelis imperatoris, quæ reperitur apud Theodorum Balsamonem in Nomocanone Photii Tit. VII cap. I. Hactenus Edm. Martene.

[360] Insuper Calixtus Papa ratus, tempus advenisse confringendæ Turcicæ potentiæ, omnes principes christianos hortatus est, [in victoriæ monumentum, principes ad bellum sacrum excitat.] ut, compositis domesticis discordiis, conjunctisque viribus, in communem christianitatis hostem irruerent, et Ecclesiam Dei ab omni deinceps metu liberarent. Verum torpebant omnes fere christiani principes, neque auxilium aliquod efficax magnopere exspectandum erat. Exarserant inter Fridericum imperatorem et Ladislaum, Hungariæ regem, inimicitiæ; quia videlicet Ladislaus rex ex cæsaris tutela vi et dolo subductus fuerat, et in apertum bellum prorupisset controversia, ni Calixtus, anathemate intentato, eos ad pacem qualemcumque adegisset. Querebantur insuper Ecclesiæ Germanicæ jura sua læsa, et Moguntinus archiepiscopus (is erat Theodoricus de Erbach) ægre ferens ab eo subsidiariam pecuniam pro bello sacro cogi, ausus est a Pontifice ad futurum concilium provocare [Raynald. Cont. Baron. an. 1456 § XL.] . In Gallia nihilo melius res procedebant, ut queritur Calixtus: Ex ipso,, inquit [Ibid. § XLIII.] , regno Franciæ quod præcipuum est inter christianos, parum vel nihil fructus sentitur; neque crucesignari, imo nec prædicatam cruciatam, sed solum, ut ajunt, de decima colligenda dolemus et vehementer dolemus. Quin et ipsam decimarum collectionem favore regio non magnopere fultam fuisse, habemus ex iis, quæ supra diximus num. 270, de decimis Burgundicis [Cfr Hist. de l'Egl. Gall. tom. XXI, pag. 23. Edit. Paris. 1827.] . Angliam agitabant et turbabant nimis factiones domesticæ Lancastriensium et Eboracensium, ut inde adjutorium aliquod sperare liceret [Lingard. Hist. d'Anglet. tom. V, pag. 184 et seqq. Edit. Lovan. 1828.] . Hispania suos habebat Sarracenos seu Mauros, quibus necdum plene debellatis, alio mittere suos milites non poterat. Lusitania tamen exercitum in Italiam destinaverat, sed obstantibus Italicarum civitatum motibus, domum suos milites revocare coacta fuit [Mariana. Hist. de Españ. tom. VII, pag. 310. Edit. Valent. 1791.] . Non est, ut hæc omnia latius evolvamus, quoniam ad Acta S. Joannis Capistrani non pertinent, utpote quæ post ejus obitum acciderint. Unum sufficiat addidisse ad monstrandum socordiam christianorum principum, nempe eo devenisse Pium II, Calixti III successorem, ut, ad sartam tactamque conservandam fidem catholicam, consilium inierit convertendi Mahumetum II ad Christum, et in epistola bene longa, demonstrata inanitate Corani, christianæ religionis veritatem ostendit, eique promittit imperium felix, diuturnum, lateque propagatum. Epistolam integram exhibet Raynaldus sub anno 1461 § XLIV. Sed de his satis.

[Annotata]

* fracto?

* XXI Julii

* sturm, storm, assultus.

* Borogh?

§ XXXII. Obitus Joannis Huniadis seu Corvini, cui assistit S. Joannes Capistranus.

[Spes, ex victoriæ conceptas, obitus] Ingentes spes, quas, ut mox vidimus, principum vecordia fefellit, excitaverat parta ad Nanderalbam victoria: quæ tamen ipsæ brevi elanguere obitu utriusque ducis, videlicet Joannis Huniadis seu Corvini et Joannis Capistrani. Et quidem Huniades diem suum clausit XI Augusti, contracto lethali morbo ex barbororum cadaveribus, quæ intolerabilem ac pestiferum exhalabant fœtorem. Ejus obitum describit Bonfinius, Rer. Hungaricarum Decade III, lib. VIII [Pag. 491. Edit. Francof. 1581.] : Ne quid, ait, utriusque ducis felicitati posset adjici, ne multis quidem post diebus, divina utrumque benignitas non modo mortali, sed cœlesti quoque gloria donavit. At Corvinus id prius assecutus est, quippe qui longo intolerabilique labore belli defatigatus, in æstuantissimam febrem incidit, qua paucis diebus absumptus est. Medicorum jussu, quorum adminicula cuncta irrita fuere, in Semlyn oppidum amici contulere; ubi cœli benignitate se corpusque multo facilius a languore redimeret. Aderant filii duo, Ladislaus, feroci animo et robusto corpore juvenis, et Mathias, adolescens divino ingenio et præstanti indole præditus; item cognatorum et amicorum numerus non mediocris. Capistranus a latere non discessit. Sævit ipsa febris in dies, et nulla medica arte sævitiam remittit: desperatur viri salus et medicorum eluditur opera. Capistranus demum Corvinum hortatur, ut quando divinæ fortasse tempus vocationis instaret, testamentum edat, humana disponat, saluti consulat, et, quæ ad animi emigrationem pertinent, veluti sacra munia jubent, cuncta paret, ne minus nunc, quum opus est, quam olim industrius et prudens sibi esse videretur.

[362] [imprimis Joan. Huniadis intercepit,] Arrisit ad hæc vir ille fortissimus, et pia patris consilia commendavit, se tamen cuncta multo antehac disposuisse, respondit: ignavum et imprudentem illum reputavit, qui ad extremum vitæ, ut sui compos præ formidine mortis nemo esse posset, officia ista distulerit. “Ne me,” inquit, “velim usque adeo incautum et imprudentem, Capistrane, putes, ut quæ probe suades, hæc ad mortis agonem et tempus emigrationis ipse distulerim: multo ante hæc cuncta constitui; jam diu, quæ ad emigrandum facerent, comparavi; testamentum diu condidi, et quid liberis et amicis, quid diis immortalibus * legandum sit, sat bene, ni fallor, pro facultatum copia provisum existimo. Curam salutemque animi mei nequaquam liberis delegandam esse censui: pro facultate nonnulla templa fundavi, erogavi in pauperes, quæ humanitas et pietatis ratio jusserat: et ad peragendum, quod instat, iter, viaticum quoque mihi comparatum, firma constansque fides, et spes ingens: item et tot accepta pro fide orthodoxa vulnera laboresque, et præsertim divina mihi toties explorata benignitas et præsentia me sperare jubet: haud inscium, Corvinum, in hac misera vita mortalium tot insidiis petitum, tot periculis et tempestatibus agitatum, felicem demum quietem inventurum. Id unum me angit, et cruciat, quod pro temporis angustia nondum profusæ in me divinæ beneficentiæ satisfacere licuit. Verum in hoc Jesu Christi servatoris exuberans clementia pietasque succurrit, quippe qui sine animi versura a me satisfieri patietur. Totam vitam sub ejus ductu auspiciisque militavi; quamquam stipendia gratuita facerem, multo plus tamen rependit in vita, quam merita postularent: fidelissimi veterani fidem dux ille non deseret.

[363] [qui, assistente sibi Capistrano,] Vos autem, filii amicique carissimi, hujusce me vitæ miseriis exauctorari, æquo animo, quæso, patiamini: fluxa hic et caduca sunt omnia; nihil est, quod quidquam præter umbram habet boni. Militavimus hic satis superque; militiæ præmia apud superos exigemus, ea quidem commoda a divina liberalitate consequemur, quæ sunt perpetuo duratura. Si recte sapitis et stolida mortalium caritas vos non fallit interturbatque, fortunæ meæ fidendum esse magis, quam miserandum reputabitis. Dux ille præpotens gratissimusque, sub cujus auspiciis sacra stipendia feci, veterani sui labores miseratus, militiæ vacationem indulget; et quæ diu proposuit, nunc emerito magna præmia tribuet: proinde hunc necessitatis abitum patientissime tolerate. Si quid abituro muneris in hac pompa et emissione Corvino tribuendum esse censetis, quod sit gratissimum futurum, vestigia, dulces filii, paterna sectamini, cum paterna virtute, gloriaque certate; experiamini, si superare liceat, quod mihi per mortem interceptum est: Turcarum bellum continuate conficiteque. Id firmum, constans et gloriosum existimate, quod honestatem foveat et pietatem, atque Deo gratissimum reputetis. In divino cultu et religione persistite; et, quod mihi assequi non licuit, deleti Turcarum nominis gloriam comparate. Ne indignum quidem et indecorum est, studiorum militiæque paternæ, juxta atque legatarum fortunarum hereditatem accipere. Idque imprimis precor, ne degenerando per negligentiam et ignaviam paternum nomen dehonestare videamini. Te imprimis facere jubeo, Mathia dulcissime, qui natu quo minor es, eo melius bona indoles de te sperare cogit. Proinde valete omnes, Corvini memores: tu quoque, Capistrane, vale; pro salute nostra, pias preces effunde, supplicaque; et quando sub eodem imperatore meruimus, ad accipienda mecum stipendia properato.”

[364] [filiosque ad omnem virtutem hortatus,] Quum hæc dixisset, præsentibus liberis, dato osculo, benedixit, amicis circum collacrymantibus commendavit, omniumque dexteras apprensavit. Exoravit mox eos, imprimisque Capistranum, ut in proximam divæ Genitricis ædem ad rem sacram faciendam se deferrent; et quum Eucharistiam accepturus esset, Dominum ad servum, quod indignum erat, venire minime paterentur, sed ipsum in ædem ad Dominum introducerent. Translatus in templum et sacris operatis accepta Eucharistia, placatisque extemplo numinibus, animam efflavit; perpetuum quoque sui desiderium Hungaris reliquit. Diem igitur obiit salutis anno quadragintesimo quinquagesimo sexto supra millesimum, quarto idus Septembris *. Corpus, sicut legarat, in Transylvaniam delatum, et in æde, quam in Alba Julia * fundarat, magnifico funere sepultum. Vir fuit statura sane corporis mediocri, magno capite, crispis crinibus, castaneæ colore subnitentibus; oculi fuere magni, serenus obtutus, suffulva facies et venusta; aspectus usque adeo pulcher et jucundus, ut singularem præferret gratiam, et tacitam sibi reverentiam postularet: cuncta membra corporis inter se ita consentiebant, ut nihil posset elegantius exoptari; corporis demum animique viribus æque pollens. O felicem virum! cui cum singulari virtute vivere, ac summa gloria mori datum est. Dum vixit ab omni periculo Pannoniam, christianamque rempublicam liberavit. Quare, promulgata morte, non immerito per universam Hungariam ab omni ætate ac utroque sexu est diu publice deploratus. Aliqui propugnatorem fortissimum, milites invictissimum imperatorem, omnes patriæ patrem certatim lugendo ingeminabant. Quod sibi benificiis Hungaros immortalibus obstrinxerit, et quantum amoris et gratiæ præ gestarum rerum gloria sibi conciliarit rei exitus ostendit: quippe quum post Ladislai regis interitum, Mathiam, ejus filium, regio haudquaquam genere natum, et adhuc puerum ac rerum impotem, omnes una voce regem exclamarint.

[365] [piissime diem suum clausit, die XI Augusti] Quum adhuc animam ageret, Capistranus ingemuit: “Invideo” inquit, “Corvine, morti tuæ, qui, consummato quoque præstantissimi ducis officio, et fuso fugatoque hoste, quem Terrorem orbis appellabant, ne qua tua felicitas labe inficeretur, extemplo ad superos evolas, et amplissima utriusque vitæ gloria potiris. O nos miseros, qui remansimus! quibus, si quid nominis recenti victoria partum est, superstibus facile id fortunæ inconstantia periclitari potest. Utinam te subsequi sit mihi fato datum, ut qui pariter sub cœlesti imperatore meruimus, una quoque in cœlis triumpharemus.” Mahumetem, ajunt, ad nuntium Corvini mortis confestim oculos humi desixisse, et conversum in lacrymas, dixisse, neminem umquam a mundi principio, illi sub aliquo principe fuisse merito ac jure sibi indolendum, cui tantam ex accepta clade turpitudinem amplius ulcisci non liceret. Viri fatum universa deploravit Europa. Calixtus, audita morte, non parum lacrymarum effudit; solemnia quoque justa in divi Petri basilica christianæ fidei defensori persolvit. Hucusque Bonfinius, qui, nisi error typothetæ obrepserit, certe fallitur, dum dicit Joannem Corvinum quarto idus Septembris diem obiisse: nam ex epistola S. Capistrani, data XVII augusti, quam supra dedimus, num. 357, affirmat D. Joannem de Hunyad ex hac vita jam delapsum XI hujus ex peste. Nihilominus Joannes de Thwrocz, in Chronica Hungarorum cap. 56 [Schwantner. Scriptt. Rer. Hung. tom. I, pag. 274.] habet, obiisse Corvinum millesimo dominicæ Incarnationis simulque quadringintesimo quinquagesimo sexto anno virgine suo æthereo solem hospitante in cubili, id est quando sol est in signo zodiacali Virginis, seu a die XXI augusti ad XXI septembris, adeoque, quoniam agitur de idibus, qui in priorem medietatem mensis incidunt, obitus Corvini mensi septembris assignandus esset. Similiter in templo Brassoviæ seu Coronensi in Transylvania, parieti notatum est [Ibid. pag. 886.] : 1456 Joannes Huniades X Septembris * moritur, similiter Capistranus. Verum quamvis hæc videantur satis firma, evanescunt legenti epistolam S. Capistrani, scriptam die XVII Augusti: nisi enim erratam dicamus diem scriptæ epistolæ, perstat Joannis nostri inconcussa auctoritas. Quominus porro in subscriptionem epistolæ errorem irrepsisse dicamus, obstant verba S. Capistrani dicentis num. 355, quod non potui primo comprehendere in die gloriosæ victoriæ … postea habita clariori notitia … nunc suppleo; adeoque non exspectarit Sanctus per dies quinquaginta (a XXII Julii ad X Septembris) ut supplementum daret; quando large sufficiebant dies viginti septem (a XXII Julii ad XVII Augusti), ut omnimodam rerum gestarum notitiam acquirere posset. Tandem Joannes Tagliacotius, Sancti socius ad mortem usque, in epistola de obitu sancti viri, infra danda, dicit num. 386 S. Capistranum die I Septembris ex Salankemen in Vilack esse profectum, atque istic usque ad mortem permansisse: adeoque ex utroque hoc capite, non est a mense augusti dimovenda epistola S. Capistrani; ac proinde tenendum est, Joannem Corvinum die XI augusti obiisse.

[366] [summo luctu Capistrani.] Reliqui autem historici coævi unanimes sunt in exponendo luctu, quem S. Capistranus in morte Huniadis expressit: unde denuo conficitur, quam longe abfuerit a Sancti animo omnis invidia aut inanis gloriæ circa Nanderalbensem victoriam captatio. Dein tales tribuisse defuncto amico laudes scribitur, quæ omnem livoris cujuscumque suspicionem omnino diluunt. Joannes de Thwrocz, qui librum chronicæ Hungarorum obtulit cancellario regis Mathiæ Corvini, Joannis filii [Cfr ibid. pag. 39.] , dicit [Ibid. pag. 274.] : Quum fr. Johannes de Capistrano ultimis respiraminibus laborantem (Huniadem) intuitus est; post illius recommendationem Deo factam, hoc flebile carmen dixisse fertur: “Salve aureola cœli, cecidisti corona regni: exstincta est lucerna orbis. Heu corruptum est speculum id, quod inspicere sperabamus. Nunc tu, devicto inimico, regnas cum Deo, et triumphas cum Angelis, o bone Johannes.” Profecto si quocumque ex capite suspectus fuisset de invidia S. Capistranus, Thwroczius, Hungarus, patriæ amantissimus, vel verbo aliquo ambitionem viri sugillasset: unde datur intelligere nihil simile menti coævorum insedisse. Petrus quoque Ranzanus, qui funeri, Romæ pro Corvino celebrato, interfuit, eadem verba a Capistrano prolata recitat [Ibid. pag. 389.] , nisi quod pronuntiata dicat post mortem, dum Thwroczius ea ante mortem ponat. Tandem quanta esset inter utrumque, Joannem Huniadem et Capistranum amicitia, ipse Huniades testatum fecit, quando sanctum nostrum præcipuum sibi in mortis articulo hortatorem habere voluit.

[367] [Duorum Huniadis filiorum natu major,] Huniadi duo fuerunt filii superstites, Ladislaus et Mathias: alter, ait Bonfinius Decade III lib. VIII [Rer. Hungar. Decades, pag. 493.] , qui natu major erat, militari disciplina et virtute præstans, item singulari honestate et magnanimitate præditus erat: alter vero minor, ad majora fortasse, quam pater, natus esse videbatur: patri demum uterque similis, ne minima quidem in re a paterna virtute degenerans. Sed uter aut longiore vita aut majore gloria functurus esset, Capistranus, veluti divinitus afflatus, optime augeratus est. Nam quum eum Corvinus aditurus, utrumque secum filium duceret, Capistranus Mathiam semper sibi ad dexteram, ad sinistram Ladislaum majorem natu collocabat: admiratur hujusce rei pater insolentiam, causamque sciscitatur: respondet ille, haud ab re id a se fieri; quando alter immatura morte præreptus emergere non poterit; alter Hungariæ regnum sortietur, virtute ac gloria cum Alexandro certabit et christianæ plebis propugnator erit acerrimus; cui, si diu vivere licuit, omnes orbis principes sui admiratione conficiet. Quam vere et accurate utriusque Corvini filii sortem præviderit S. Capistranus eventus brevi tempore comprobavit. Nam, defuncto anno 1457 [Raynaldi Cont. Baron. an. 1457 § XVI.] , Ladislao rege, Mathias, Joannis Huniadis filius, die XXIV Januarii anni sequentis rex Hungariæ eligitur, et ad annum usque 1490 regnavit, nulli sui temporis principi secundus. Ladislaus autem natu major, immatura, ut prædixerat, morte obiit. Nam quum gravia olim inter Joannem Huniadem et Ulricum, Celiæ comitem, qui lateri Ladislai regis adhærebat, intercessissent odia, mortuo Huniade patre, ad filios transierunt ac tandem utramque familiam cruentarunt. Nempe Ladislaus rex post liberatam Nanderalbam in Hungaria una cum comite Celiæ redux, Futakum, oppidum in agro Bachiensi situm, adiit, atque istuc frequentissimum conventum indixit.

[368] [Ladislaus, Ulricum Cilensem,] Ladislaus (Corvinus), ait Bonfinius [Rer. Hungar. pag. 494.] , qui Albanam arcem et inferioris Hungariæ oras eadem, qua pater, potestate tenebat, ubi regem appropinquasse sensit, ad Futacum non sine validissimo equitatu obviam cucurrit, ne quid ab inimico mali pateretur. Excipitur a rege grato vultu, auditque eum ad Albam propediem esse venturum, ut hostium spolia et castrorum vestigia recognoscat. Hic etiam, ut sibi caveat, admonetur a multis, quos regis consilia non latebant, ac edocetur, a Ciliæ comite regis animum infestum sibi redditum: regem idcirco Albam venire cum Alamannorum crucigerorum manu, ut, ejecto ipso, protegendam illis arcem tribuat, omnia oppida, præfecturas et magistratus, qui in manu sunt Hungarorum, his exactis, Alemannis committat; atque illud potissimum peragat, ut Corvini liberis paternam omnem abroget potestatem: Ulricum demum malorum omnium esse auctorem. Perturbatur his dictis misere Ladislaus; tamen pro virili sua odium dissimulat et sese coercet. Communicat hæc amicis, Hungarorumque proceribus, quibus infensum comitem intelligebat, et ad quos hæc pertinere senserat. Commoventur nihilosecius illi, et inimicum ex occasione omnino perdendum esse censent. Ad Albam tandem pervenitur, quam validissimo Ladislaus præsidio tenebat: adventanti arcem regi patefacit, ipsum purpuratis et togatis excipit; reliquis vero armatis, qui circiter quatuor millia fuerant, portas obcludit; præsidiarios admonet, diu noctuque clandestina arma non deserant, ne quid ab Alamannis, sibi infensis, detrimenti patiantur. Claves arcis ad regem defert, atque “Accipe,” inquit, “rex optime, tuæ arcis claves, quam tanto sudore ac sanguine pater dudum meus e Turcarum faucibus asseruit, liberavitque. Quantæ molis id fuerit, mors insecuta testatur.”

[369] [structis insidiis,] “Satis equidem majestati tuæ ac universo orbi paternam virtutem, fidem et integritatem spectatam esse puto: nos qui ex eo superfuimus, ne degeneres videamur, non minus paternæ virtutis ac fidei, quam cæterorum bonorum heredes esse studemus. Invidia clam apud te nos Ulricus oppugnat, princeps clementissime, et non modo dignitate, sed vita, si liceat, nos exuere conatur. Proinde si nemini inimicove nostro claves daturus non es, accipe; quando nos ipsi et hæc omnia tua sunt. Si invidi obtrectatoris consilio ac libidini auscultaturus, te, rex, quæso et obtestor, ne Corvinam prolem, quæ suo jure mortalium cuique fidelium, tibique imprimis commendata esse debet, præter fas et æquum, tam cito dehonestandam esse censeas. Me igitur, ut par est, majestati tuæ semper pariturum, sed paterno numquam inimico cessurum esse, scito.” Rex extemplo primum recipere claves, arcem curare, paternum munus gerere et bono esse animo jubet. Dum mora illic trahitur, comes Ciliæ regem in Ladislaum irritare, sollicitare cuncta non desinit. Ob non admissam in arcem armatorum multitudinem, audax Ladislai facinus criminatur. Quotidianis contra juvenis criminibus irritatur, de interficiendo comite paternos amicos consulit; imprimis Joannem Vetesium, episcopum Varadiensem, Corvini quondam consiliarium, qui deinde a Mathia rege ad Strigoniensem archiepiscopatum evectus est. Is, religionis gratia, ne cædis auctor haberetur, se, ut id fiat, nequaquam suadere; si factum foret, improbare non posse respondit: trucidandum inimicum cæteri suadent. Verum detectæ recentiores insidiæ destinatum facinus maturarunt.

[370] [occidit;] Ladislaus gnatam palatini comitis, e nobilissimo Gararum gerere nati, nuper desponsarat: Ulrico despotis filia uxor erat. Ad despotem is dudum litteras scripserat, post ubi cum rege Albam applicuerit, se duos propediem globulos esse missurum, quibus optime sibi ludere licebit: in his amborum Corvini filiorum capita pollicebatur. Intercipiuntur a pueris Ladislai literæ, quæ ad dominum relatæ ac perlectæ sunt. Forte rex a sacris aberat, et proceres eo die, qui divo Martino sacer erat *, in abdito conclavi senatum habebant. Comes, mali conscius, eo vocatus, anne prodiret, aliquandiu hæsitavit; mox loricata tunica munitus, antequam prodeat. Ladislaus tunc, litteris incensus, occurrit, ac, postulato colloquio, proditorem ostentatis litteris exclamat, qui patri quondam necem, nunc filiis indigne moliatur; infensum quoque sibi regem fecerit: suppliciorum jam diem venisse ingeminat. Nonnulli comitem prius Ladislaum probris lacessisse, dicunt; et quod prætorianas cohortes in arcem non admiserit, ejus audaciam admodum incusasse. Illud plane constat, Ulricum, arrepto ex armigeri manu gladio, in Ladislai caput eum contorsisse, Ladislaum, objecta repente manu, in vertice simul et digitis vulnus accepisse. Oborto confestim clamore, Hungaros irrupisse, et comitem, acerrime reluctantem, multisque confossum vulneribus, obtruncasse. Aliquandiu dissimulavit Ladislaus rex, quam sibi cæde Ulrici irrogatam existimabat, injuriam: imo Ladislao et Mathiæ, Corvini filiis, instantissime supplicantibus, ut patratæ cædis venia, ut dudum promiserat, donaretur, gravi asseveratione, cum juramento, super Eucharistiam sancte et reverenter inito, omnes injurias ac inimicitias, ex Ulrici morte conceptas, remisit, ambos fratres adoptavit, ac Elisabetham (Corvinorum matrem) pientissimæ parentis loco se semper habiturum esse recepit [Rer. Hungar. pag. 497.] .

[371] [et ipse dein a rege] Prudens matrona Elisabeth filiis consilium dederat, ne umquam simul regiam adirent: verita scilicet inconstantem regis animum, et ne ambobus una calamitate attritis, Corvina familia omnino deleretur. Sapientissimum matris consilium sprevere juvenes, et ambo simul in regiam admissi, carcere includuntur. Tertio die, inquit Bonfinius [Ibid. pag. 498.] , Ladislaus, capitali sententia mulctandus, prætori traditur; et inclinante jam sole, prælato pullo lugubrique vexillo, in plateam, revinctis post tergum manibus, educitur, quæ ante Sigismundi palatia late diffunditur, dimissis crinibus, arduo capite, et aurea veste, quam fortasse a rege acceperat, incedens, ad necem prodit: huc et illuc gemebundam plebem impavidus inspicit. Quum ad locum, morti præstitutum, processisset, lictorem crines colligere jubet: mox pauca pro sui purgatione locutus, et genua flectere jussus, paruit: nullumque trepidationis umquam indicium prætulit. Præco, qui damnatorum facinora ex more publicat, nihil aliud, impetrato silentio, enunciavit, nisi, reges tales pœnas e perfidis infidelibusque suis exigere oportere. Lictor a prætore gladium in cervicem formosissimi juvenis stringere jussus, commiseratione ac metu juxta correptus, ictus tres intulit, et nondum caput absciderat, imo ne lethali quidem vulnere læsus erat: constanter generosus ille juvenis tria in cervice vulnera acceperat. Sed quum ad tertium procubuisset, mox vi magna erectus deorum hominum que justitiam appellat, se non ultra a lictore petendum exclamat; quartum lictori ex lege interdictum esse; miraculum pro læso innocentiæ numine intercessisse. Ad hæc nonnulli proceres, qui e Sigismundi palatio, præsidente rege, spectabant, et Ladislai necem anhelabant, lictorem increpitant, ense cervicem repetere jubent. Quare vix quinto ictu obtruncatur infelix, annos natus quatuor de triginta: seu viginti sex. Eadem fere habent Joannes de Thworcz [Schwantner. Rer. Hung. tom. I, pag. 279.] , Petrus Ranzanus [Ibid. pag. 392.] et Æneas Sylvius [Oper. pag. 140. Edit. Basil.] .

[372] [capite plexus.] Optime quidem conveniunt auctores citati in omnibus circumstantiis, mortem Ladislai Corvini comitantibus: unum est, in quo differunt; nempe circa diem quo hæc contigerit. Bonfinius mox relatus dicit idibus Martii, seu die mensis XV, captum Ladislaum et tertio post die, id est sive XVII aut XVIII Martii mulctandum prætori traditum fuisse. Ast Joannes de Thworcz stylo quidem fucato, dicit [Schwantner. tom. I, pag. 279.] : Geminis igitur fratribus, curiæ regiæ intra ambitum exsistentibus, tempus instabat, dum scilicet quadragesimale jejunium se observantes suum devexerat prope ad medium, feria secunda proximo post dominicam “Oculi” claro solis radio illustrata, meridiem constituerat: id est, Corvini in captivitatem redacti fuerunt feria secunda post dominicam tertiam Quadragesimæ seu, quoniam anno 1457, notato littera dominicali B, pascha incidebat in XVII Aprilis, die XXI Martii, adeoque Ladislaus Corvinus capite plexus fuit die XXIII aut XXIV Martii. Tandem Chronologi Benedictini, eumdem morte mulctatum die VIII Martii scribunt [L'art de vérif. les dates, tom. II, pag. 58.] : nisi tamen vitio typothetæ VIII pro XVIII Martii positum fuerit, quo casu Benedictini cum Bonfinio convenirent; quod quidem satis probabile censeo. Itaque duplex remanet sententia, atque inter Thworczium et Bonfinium, uter verum dixerit, discernendum est. Equidem in Thworczium propendeo, quia non solum coævus, quemadmodum Bonfinius, fuit, sed quia insuper in ipsa Hungaria scribens, faciliorem habuit accessum ad monumenta patria: dein quia abundantiori verborum ambitu indigitavit, captivitatem tunc incidisse quando quadragesimale jejunium jam medium cursum teneret; imo si diem decollationis inspicimus, feriam nempe IV vel V hebdomadis tertiæ, quam proxime mediam quadragesimam habemus. Filius Huniadis natu minor, mortuo Ladislao rege, anno 1458 Hungariæ rex fuit, defunctus anno 1490.

[Annotata]

* !!!

* imo III idus augusti

* Karlsburg

* IV idus

* XI Novembris

§ XXXIII. Joannes Tagliacotius initia supremi morbi S. Joannis Capistrani exponit.

[Omnium luculentissime morbum] Capistranus, ait Bonfinius [Rer. Hung. pag. 494.] , defuncto Corvino, numquam amplius ridere visus est; veluti qui sub iisdem auspiciis militasset, et insigni victoriæ potitus, triumphante collega, ipse debito triumpho fraudaretur. Noctes aliquot insomnes exegit, inter contemplandum cum Deo sæpe conquestus, quare cum collega sibi obire non liceret. In languorem subinde corporis incidit, quem ex illius dolore contraxerat: elusis medicorum adminiculis, ad triumphandum accitus, paucis post diebus in Domino obdormivit: ad Vilachum, in Sirmiensi agro, in divi Francisci æde collegioque sepultus est. Inter deos, ex hominum opinione relatus, quotidianis in humana auxilia votis invocatur, miracula, templo affixa, magnitudinem numinis plane testantur. Jam superius indigitavi profanarum vocum usum indecorum, nempe ne catholico more Sanctos diceret viros virtutibus christianis insignes, eosdem deos appellat: id est scilicet puram latinitatem fere ad blasphemiam usque affectare. Præter Bonfinium, referunt pium S. Capistrani obitum ejus biographi, infra edendi. Sed omnium accuratissime hæc omnia descripsit Joannes Tagliacotius, qui Sancto socius in Hungaria, eidem morienti adfuit. Oportuisset forsan ejus textui hinc inde pro more nostro aliquas adnotationes adnectere: sed quoniam similia in Vitis edendis occurrunt, consulto abstinuimus, contenti aliquas voces, interpretationis gratia in margine adscribere: adeoque prolixam epistolam, ad S. Jacobum Picenum datam Florentia die X Februarii 1461, distinctam non solum suis numeris, sed et §§, seriatim exhibemus. Waddingum exscribimus [Annal. tom. XII, pag. 384.] .

[374] Reverendo in Christo patri et optimo seniori, fratri Jacobo de Marchia, Ordinis Minorum probatissimo, [S. Capistrani ad S. Jacobum de Marchiæ scribens] ac divini verbi prædicatori præclarissimo, Frater Joannes de Tagliacotio, ejusdem Ordinis minimus et indignus commendationem tam humilem quam devotam et promptam obedientiam. Admirabilem ac stupendam de Turcis victoriam, divinitus habitam per merita et opera beatissimi viri, fratris Joannis de Capistrano, Reverende Pater, stylo veraci, sed infimo, ad mandatum tuæ paternitatis prosecutus, pollicitus sum juxta tuum piissimum desiderium ejusdem beatissimi patris felicem exitum ex hoc mundo ad cœlum verius, quam ab aliis dici possit, etiam tuæ paternitati perstringere. Non enim parvæ detractionis contra divinam bonitatem reus esse convincitur, qui divina mysteria, quum possit promere, silentio præterire videtur. Hinc Raphael Angelus ad Tobiam [Tob. XII, 7.]: “Opera Dei revelare et confiteri honorificum esse” ajebat: hinc etiam psalmographus canendo dicebat: [Ps. IX, 2.] “Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, narrabo omnia mirabilia tua.” Cupiens igitur T. P. morem gerere, et a nonnullis utriusque sexus devotorum fidelium sæpenumero requisitus, imo compulsus, ut ipse ego qui, divina disponente clementia, hujus præclarissimi viri ac fidelissimi servi Dei mirabilium laborum felicissimum finem propriis oculis conspexi, et omnibus et singulis ipsius finalibus actibus interfui, debeam suæ infirmitatis primordia, successum, transitumque ex hoc mundo ad Patrem luminum, currenti et indubio calamo pro gloria ipsius et ad posterorum exemplum describere, præsertim quum in his omnibus Deus ipse laudetur magnificeturque, qui suos famulos sibi servire et usque in finem facit perseverare.

[375] [Joan. Taglia cotius exponit;] Accedit quod quum a Rev. P. fr. Marco Bononiensi, generali vicario, beatissimus pater ex Cracovia litteris peteret, ut ego cum fratre Ambrosio Aquilano ad eum ex nativa nostra provincia conciti veniremus, et fratres pro quibusdam legitimis causis vellent nostrum differre accessum, tu, Pater, animasti fratres, ut nos sine dilatione ad eumdem Beatum Patrem mitterent; dicens: “Hi erunt, qui claudent oculos Patri nostro fratri Joanni, et libros suos ad suam provinciam reportabunt.” Quibus verbis, a te Aquilæ dictis, mox ad eum per obedientiam nos ire adstricti sumus; quæ verba, ut patet, vim prophetiæ habere visa sunt. Sed hæc narrare et recensere mea prohibent demerita. Timeo equidem, ne illud mihi divinitus dicatur [Ps. XLIX, 16.]: “Quare tu enarras justitias meas, et assumis testamentum meum per os tuum. Tu vero odisti disciplinam et projecisti sermones meos retrorsum.” Negat hoc inscitia mea, qua timeo, ne hanc rem meus potius attenuet, quam explicet sermo. Exstant et qui hunc Beatum Patrem melius me noverunt, et qui ejusdem singula opera plenius enarrare sciunt. Sed hunc felicem obitum multo ornatius, multoque politius sciret describere venerabilis ille frater Hieronymus Utinensis, vir siquidem in dicendi genere præclarus, qui quemadmodum Patrem beatum incolumem sua lingua suoque scribendi stilo politissimo decoravit, ita cunctis caritatis obsequiis suo sinu suisque brachiis ipsum infirmum indefesse fovit atque nutrivit. Ad hos quippe potius, quam ad me, hujus beatissimi famuli Domini totius vitæ decursum et mortem ac mirabilia prodigiorum signa, ad ejus meritorum invocationem facta, exarare spectat. Quibus tamen silentibus, hoc onus aggredior, conscientiæ stimulo punctus, a qua præallectus, et a multis, ut dictum est, sæpenumero rogatus atque compulsus. Ad quod utique faciendum summum invoco opificem, qui suos servos, sibi jugiter ac feliciter servientes, in vita claros, in morte clariores, et post humanæ conditionis debitum clarissimos efficit, reddit et ostendit.

[376] [morbum supremum, a ciborum fastidio] Beatus igitur iste Sanctus ac fortissimus Dei athleta, mirificis et quidem innumeris operum meritis locupletatus, ut passionum et patientiæ meritis locupletior fieret, divina disponente clementia, diutinæ ac gravissimæ infirmitatis est molestia circumfusus. Nec mirum: nam licet senio defectus esset, et a suæ conversionis primordiis cunctis passionum molestiis ferventissime corpus suum exposuisset, ac illud incredibili labore, abstinentia, vigilia, jejunioque continuo spiritui subdidisset et tenuisset, priusquam tamen Crucem assumpsit et Cruciatam prædicandam a summo Pontifice Calixto III per Reverendiss. D. Cardinalem S. Angeli accepit, tantis passionibus et laboribus hinc inde discurrendo, prædicando, crucesignando, commonendo, se ipsum condidit, dedicavit, ut præ admiratione oculi mentesque omnium in ipsum converterentur. Hinc nonnulli Sanctum, alii Apostolum Dei, alii Angelum cœlitus, emissum appellabant. Illo autem tempore, quo immanissimi atque potentissimi Turcæ castrum Nanderalbense obsessum tenuerunt, militarem industriam induens, in laboribus fortissimus juvenis apparebat. Nam quum esset crucesignatorum rector, dux atque imperator, ad eumque defendendi castrum ipsum causa præcipue deferretur, nec alteri quam sibi soli ipsi crucesignati obtemperarent, numquam quiescebat, labores subibat inæstimabiles, modo eques, modo pedes, sudoribus plenus, jejunus, infatigabilis die noctuque per castra christianorum velociter discurrebat. Si quando, ut cibum sumeret, a sociis alliceretur, ajebat [Joan. IV, 32]: “Alium habeo cibum manducare, quem vos nescitis.” Nam ibi sua mens, suum desiderium, suumque omne studium locaverat, ut Christi fidem posset servare immunem, castrum defendere, Turcas confundere, ac regnum Hungariæ illæsum custodire.

[377] [exortum, vigiliis] Quum autem ex necessitate sumere cibum urgeretur, panis durissimus ipsi cibus erat et mensa nuda humus: non ibi calida fercula, non recens aut frigidum vinum, non carnes, quas semper abhorruerat, apponebantur, nec varia cibaria parabantur; et licet septuagenarius esset, indigeretque, ut moris est senum, liquidi aut calidi cibi, sua mira abstinentiæ virtute superabat. Nam etsi semel in die aliis temporibus cibo tenui reficeretur, et in nocte post orationem et studium brevem caperet somnum, hoc tamen tempore aliquando tres dies sine alicujus cibi et poculi adminiculo transigebat, noctes ducebat insomnes. Me adstante, coram pluribus audientibus, quum sollicitaret illustrem D. Joannem de Hunyad ad causæ defensionem, dixit, quod in septemdecim diebus et totidem noctibus, quibus Turcæ illic steterant, vix septem horas dormierat. Suos socios, licet juvenes, omnes defatigavit, et laboribus superavit: jam nemo fortium sæcularium poterat resistere, jam fortissimum ac velocissimum equum, sibi ab eodem domino donatum, mortuum omnes admirabantur. Calores intentissimi, frigora, sol per diem, luna per noctem, inquietudo continua, assidua occupatio, labor indefessus, suæ infirmitatis causa fuere. In trino etiam conflictu, quo Turcarum potentia tam in aqua quam in terra succubuit, multo laboriosius solito se fatigavit: ad ipsum namque spectabat in castrum crucesignatos introducere, ipsos gubernare, ipsis imperare, ipsosque tam intus quam foris ordinare. Hic Nomen Jesu altissime proclamando magnificabat; hic non nisi hoc sanctissimum Nomen a christicolis invocari jusserat.

[378] [et laboribus aggravatum,] In his omnibus diebus, quibus se incredibilibus laboribus exposuit, numquam tristis visus est; certam namque judicabat victoriam de Turcis reportandam. Qui quum persuaderetur, ut barbam, quam prolixam ferebat, radi permitteret, nequaquam, ajebat; nisi post victoriam me radi permittam. Os suum adeo pulveribus plenum erat, ut replicatis vicibus vix, variis remediis adhibitis, purgari valebat. Linguæ quoque ejus adeo ipsi pulveres tenaciter inhæserant, ut eam cultello radere oporteret: similiter et palatum præ multis pulveribus nigrum atque obscurum et quidem fœtens jam devenerat; ex quo nullius cibi aut poculi, sicut non desiderium, ita nec naturalem saporem degustabat. Panni quoque præ sua continua occupatione, præque loci ineptitudine nec lavari nec mutari sibi poterant, defluentes sudores minime sudario abstergi valebant. Jam cutis ossibus hærebat, jam præ nimiis solis ardoribus erat nigrefactus. Invaluerat tamen tantum martyrii desiderium, ut quamquam esset certus, se non per sanguinis effusionem hunc mundum relicturum, flagrabat tamen anxio desiderio vitam suam in ipsis laboribus finire, ut si persecutorum gladio juxta suum intensum desiderium anima non auferretur, martyrii tamen præmio non careret.

[379] [in mortem resolvendum divinitus cognoscit] Fuerat quippe sibi in Nurimburgensi civitate revelatum, quod in brevi, non per martyrium sanguinis, sed per martyrii desiderium in Hungaria vitam finiret. Ipsum divina clementia illæsum servabat; nam neque pericula, neque tempestas Danubii intrepido nocuerunt; non bombardæ non sagittæ, neque scopetta, neque tela Turcarum, quæ undique in eum congerebantur, ipsum vicinum Turcis in fronte exercitus positum, et in altum super quodam terrarum acervo inter ultimam bombardarum locationem et Turcas manentem, interficere potuerunt. Et quamquam ob nimium ejus fervorem, tamquam signum ad sagittas, ante Turcarum oculos maneret, modo clamando Nomen Jesu, modo oculos manusque elevando, nullius tamen ictum passus est, sed neque ejus elevatum vexillum. In eo verificatum est illud [P. XC, 14]: “Quoniam in me speravit, liberabo eum, protegam eum, quoniam cognovit nomen meum. Clamavit ad me et ego exaudiam eum: cum ipso sum in tribulatione, eripiam eum et glorificabo eum.” Et licet per illud temporis spatium, quo Turcarum obsidio efferbuerat, pater ipse beatus dictis et multo pluribus laboribus, anxietatibus, occupationibus, variisque passionum molestiis et angustiis afficeretur, nocte illa cum die sequenti, in qua victor exstitit, tanta ac talia passus est, ut nemo dubitare possit, hunc beatissimum virum martyrii corona laureatum. Post felicem illam victoriam, habitam in prædicto castro, in die Sanctissimæ Magdalenæ, sexta die mensis Augusti immediate sequentis, cœpit beatus pater vi febrium et variis lassati corpusculi doloribus in eodem castro laborare ac destitui. Quo tempore illic residebat R. D. Legatus, Cardinalis S. Angeli, ægrotabatque peste ibidem illust. D. Joannes de Hunyad, qui postea die XI ejusdem mensis suæ clarissimæ vitæ diem clausit extremum. Aderat et D. Joannes, episcopus Varadiensis, D. Michael Sylagy ejusdem castri dignissimus castellanus, et multi alii proceres, qui tantum illic fœtorem ferre non poterant. Nam post ingentem illam stragem, ex cadaveribus mortuorum horrenda abominabilisque molestia invaluit, ut nemo vix esset, qui ex hac non infirmaretur. Ut de me ipso loquar, quum ex mandato D. Legati pro mensura castrametationum capienda, ad evitandum fœtorem per illam magnam planitiem, ubi Turcæ ceciderant, transeundo extra castrum cum fratre Alexandro de Ragusio eques proficiscerer, tantus me fœtoris horror invasit, tantaque abominatio ex conspectu cadaverum, illic jacentium, me absorbuit, ut non sine multiplici et pœnoso vomitu, vix vivus currendo ad castrum remearem.

[380] [ingruente pestilentia,] Jam campus ille magnus nocte feris, dieque rapacissimis atque innumerabilibus volucribus plenus erat. Hæc omnia, Reverende Senior, scripsi tamquam præambula ægrotationis beatissimi patris. Quumque ipse beatus vir sic infirmaretur, ut vix aliquid sumere posset pro sustentatione naturæ, non cessabat fervore fidei plenus ab operibus pietatis: modo cum D. Legato, modo cum aliis de fide defendenda, de Turcis penitus exstirpandis sermonem habebat. Visitabat etiam D. Joannem, die noctuque baculo sustentatus, suaque visitatione ipsum mirum in modum confortabat, quem omnium, qua potuit verborum efficacia, ad bene moriendum induxit. Quem enim beatus pater dilexerat sanum, multo magis diligebat infirmum; adeo quod, licet et ipse infirmus esset et debilis, caritatis et amicitiæ officia erga prædictum dominum non dimittebat. Quum autem molestis sui corporis angeretur doloribus, dicebat cum Apostolo [Philipp. I, 23.]: “Cupio dissolvi et esse cum Christo.” Et quamquam variis per singula ejus membra pœnalibus angustiis diffusis, in dies corporeis viribus destitueretur, spiritu fortis et fervidus proponebat, ut alter patriarcha Franciscus, pro fide catholica, proque peccatorum conversione ingentia se facturum; sitiens mirum in modum ad martyrii palmam consequendam, miro desiderio ad humilitatis redire primordia, et corpus, tantis laboribus consumptum, ad pristinas vires pietatis et ad humilitatis officia revocare studens, verus Beati Francisci factus imitator. Quumque ex horrendo fœtore, et ex corrupto aere pene omnes illic infirmarentur, suadente D. Legato, ad locum, qui Simly dicitur, cum ipso se contulit. Iste locus est, ubi crucesignati, ante victoriam convenientes, morabantur, et prope quem in Danubio de Galeis Turcarum victoria habita fuerat; in quo licet homines prius habitarent, et esset civitas non parva, ex incendio tamen Turcarum destructa, in villam parvam redacta est, a qua etiam hac eadem tempestate homines a facie Turcarum aufugerant. Hic aliqui tam ex Fratribus quam ex familiaribus D. Legati ægrotare cœperunt: hic tanta loci incommoditas erat et ineptitudo, ut si quis vidisset beatum virum, senem, infirmum, debilem, acutissimis febribus laborantem, ac nihil degustantem, maxima fuisset admiratione perfusus. Nam pro lecto nuda humus, pro cervicali lapis vel lignum, pro stramine tapetum super lapides erat, ac pro tegumento mantellus. Et quum hic locus, ob ruinæ vetustatem desertus, et undique apertus esset, factus est pater socius murium, serpentium, lacertarum atque muscarum, noctesque ducebat insomnes, dies in molestia totius corporis transigebat: et licet a primordiis suæ conversionis corpus suum omni abstinentiæ lege frenasset, maximamque et pene incredibilem tam in cibo quam in potu sanus temperantiam servasset; hujus tamen infirmitatis tempore vix aliquid pro sustentatione admittere volebat; cui si quando ipse Legatus aliquid, in suo tentorio præparatum, misisset, mox illud ob reverentiam paululum gustans, sociis impertiebatur.

[381] [Fratrum saluti prospicit,] Videns autem D. Legatus jam ex suis famulis aliquos ex infirmitate decubantes, et alios mœrore confectos, timens, ne ipse in tali loco ægrotaret, persuasit beato Patri, ut ad civitatem Calanchemen * pro recuperanda sanitate et pro majori loci commoditate se conferrent. Sicque pariter ad dictam civitatem ascenderunt; Legatus in majori ecclesia, Pater autem beatus in domo plebani divertentes. Hic tum pius Pater, licet ægrotus, quia aliquos socios habebat infirmos, aliquos sanos, decrevit omnium saluti providere. Nam licet aliquando plures, aliquando pauciores haberet, tunc tamen duodecim socii sibi erant: ex quibus Hieronymum Utinensem, Bernardum Mutinensem et Ambrosium Aquilanum, juncto eis fratre Vito Viennensi, pro eorum servitio, ad locum de Aconya sanandos transmisit: fratres Georgium de Patavia et Laurentium de Transilvania cum libris Budam navigio ascendere fecit: fratres Conradum de Bavaria et Epiphanium de Styria cum aliquibus fratribus Hungaris ad locum de Vilak ire præcepit, illic eum exspectaturis: fratrem Franciscum Hungarum, tunc interpretem, Alexandrum Ragusiensem et me secum retinuit. O piissimum patrem! Infirmus erat graviter, et alios, ne infirmarentur, curabat, alios vero infirmos studebat liberare.

[382] [uno ex Italis, Tagliacotio, secum retento.] Ex hac civitate litteras ad Papam secundas dedit, in quibus continebatur verus Turcarum numerus interfectorum, et damna Turcis illata, ac bona eis ablata in victoria prælibata; nuntiavit et mortem D. Joannis de Hunyad, ac promovit et magnifecit apud eumdem summum Pontificem illustrem D. Nicolaum de Vilak, quem alterum Joannem de Hunyad pro fide catholica fore sperabat tam zelo, quam potentia et industria. Mandabat namque iste dominus cum maximo exercitu ad limites Hungariæ, Turcas, si vellent appropinquare, impugnaturus; quem etiam beatus pater verbo et litteris ad causam fidei et ad defensionem christianæ religionis capessendam sæpenumero animaverat invitaveratque. Aliquando demum graviori, aliquando vero leviori dolore premebatur, et molestabatur tamen assidue a variis et acutissimis febribus. Nullum præter me missum Italicum habebat, qui quum et aliquali infirmitate molestarer, et joci seu solatii gratia sibi dicerem, ut sicut alios, me etiam ad recuperandam sanitatem destinaret; mihi in partem deducto dixit non sine lacrymis: “Fili, noli me derelinquere: solus sum, et neminem præter te habeo Italicum, qui mihi, forte morituro, assistat, et qui claudat oculos meos, et curet libros, mihi concessos, ad provinciam reportandos: sed patienter me sustine, et mihi assiste. Si sanus evadam, Budam simul ascendemus pro colligendis animabus.” Hæc et his similia vir beatus ajebat, nesciens adhuc mortem sibi fore vicinam. Nam licet certum haberet, se in Hungaria sine sanguinis effusione moriturum, ignorabat tamen suæ infirmitatis eventum.

[Annotatum]

* Salankemen

§ XXXIV. S. Joannes Capistranus infirmus remediis caret; Vilakum abit; a rege Hungariæ visitatur.

[Sepulturam suam curat,] Non solum autem mihi, sed omnibus sibi assistentibus sæpenumero repetebat, si moreretur, cadaver suum sepeliendum in loco Vilak: cui quum semel dicerem, alia loca esse proximiora, in quibus dignius ac commodius posset sepeliri, dicebat, locum de Vilak esse inter schismaticos et juxta Turcas, ac captum contra generalem Fratrum voluntatem: “scioque, ajebat, nonnullos fratres dixisse, hunc locum tenendum, quousque ego starem in hoc regno. Sepultis igitur ibi ossibus meis, Fratres locum illum non dimittent, sicque Fratres illic commorantes, erunt in lucem et in conversionem populorum.” Posset etiam dici, beatum Patrem talia dixisse, ut tam D. Nicolaus, quam alii proceres circumadjacentes, ex sua sepultura ad fidei catholicæ causam defendendam et pacem inter se servandam magis ac magis animarentur. Ego autem potius arbitror, hæc beatum virum dixisse, ut sicut vivus mundi honores pro posse aspernabatur, ita mortuus ac sepultus inter schismaticos et infideles omni penitus honore careret. Ex quibus etiam facile perpendi potest, hoc ipsius beatissimi Patris fuisse desiderium, ut quæ in ipsum viventem Turcæ et alii infideles, Domino prohibente, facere nequiverunt, saltem in ipsum mortuum ad libitum exercerent. Nemo hunc virum beatissimum de sepulturæ electione judicare præsumat, quum et nonnullos Sanctorum tam Veteris quam Novi Testamenti ob aliquam rationabilem causam, vel divinio instinctu id ipsum fecisse legamus. Nam quum alias inter Fratres de sepulturis sive de sepeliendis Fratribus coram eo sermo fieret, ajebat de se vir Deo plenus: “Corpus istud perditionis vellem per terram trahi et immundissimo loco sepeliri omni confusione dignissimum.” O beatum virum, humilitate plenum, superbiam omnem abhorrentem! Atque ita Deus eum ante mortem et post mortem exaltavit, ut vere de ipso dici posset: “Qui se humiliat, exaltabitur [Matth. XXIII, 12].”

[384] [infirmus remediis destituitur:] Ad cumulum autem meritorum, etsi excrescentibus passionibus nimium angeretur, nulla tamen remedia medicorum poterant inveniri (caret enim Hungaria medicis, abhorret et medecinas) cum mirabili patientia propter Christum omnia sustinebat, servabatque tam in cibo quam in potu mirabilem abstinentiam. Qui quum precibus et persuasionibus alliceretur, ut carnis cujusdam pulli, optime præparati, paululum comederet, mox ut ad satisfactionem rogantis illam degustavit, ut venenum reliquam deposuit; nam quum sanus carnes comedere solitus non esset, infirmus etiam illas abhorrebat. Rigorem autem justitiæ cum omni misericordia sic tenebat, ut correcta offensa, omnino offendentis persona nesciretur. Nam quum hic quædam fratris noxa ad eum deferretur, mox, nescientibus sociis, et quidem quantumcumque familiaribus, fratrem delinquentem clam districtissime corripuit. Hunc correctionis modum prælatus semper egregie servaverat; atque adeo delinquentes miro modo erga eum afficiebantur. Ingenti etiam desiderio detinebatur ad D. Nicolaum proficisci, in metis Hungariæ versus Bosnam exercitualiter se habentem, more quodam elephantis contra infideles ardentius solito animabatur. Post aliquot dies, viribus paululum utcumque resumptis, suadente sibi D. Legato, ad præfatum D. Nicolaum pariter cum D. Legato ire decrevit. Cui quum ipse contradicerem: “Ne facies hoc, pater; videmus enim te ex diutina infirmitate gravatum et adeo extenuatum, ut stare non possis.” His et similibus a suo proposito ipsum amovere conati sumus, allegantes pericula mortis, longitudinem itineris, patriam ac viam infidelibus plenam, calores intensissimos, penuriam victualium, sociorum displicentiam et eorumdem infirmitatem et pulveres pestiferos. Sed respondebat fervidus Dei famulus, hoc sibi Deum inspirasse. “Conscientia, ajebat, me urgente, et Legato suadente, ire me omnino oportet. Utinam in itinere, in hoc opere Dei, in hoc exercitio obirem! Venite, filii, et sociate me, Deus enim nos sua gratia tuebitur.” Qui quum versus eumdem Dominum ire cœpit, non infirmus, non extenuatus, non quidem labore et infirmitate collapsum corpus habens videbatur; sed juvenis militaris et quidem industriosus, sanus, recens ac fortis et expeditus cunctis apparebat, adeo ut nullus nostrum, quantumcumque velocissimo in equo ad eum pertingere valeret; non enim ipsum equus, sed zelus fidei et martyrii desiderium ferebat. In hoc siquidem itinere perpauco cibo contentus est *, a solitis passionibus paululum relevatus.

[385] Et quum in hac via inter schismaticos et infideles conversaremur, tanto in eum amore ac reverentia ipsi movebantur, [in summa apud omnes veneratione erat,] ut ad eum videndum, clausis casellis, dimissisque laboribus, catervatim concurrerent, et alieni a pietate aliqui eleemosynas, aliqui habitationes eorum tam sibi, quam sociis offerrebant. Quibus pius Pater non sinebat a discolis damna inferri; sed si quando aliqui prætereuntes pullos aut animalia pro pabulo abstulissent, mox beatus Pater aut reddi, aut pecunia eis satis fieri jubebat, prædicabatque eis viam salutis, et pabulum salutare eis refundebat. Quum autem per quatuor dies ad prælibatum Dominum tam Legatus, quam ipse vir Dei pervenissent, eum multis rationibus ac persuasionibus ad causam fidei capessendam ac defendendam simul induxerunt; præcipue tamen ipse beatus diserte aperuit, quanta a Deo, a Summo Pontifice et ab hominibus animæ, vitæ et famæ suæ gratia refunderetur; et tandem omnia ipse dominus se pro posse facturum repromisit. Qui quum eos honorabiliter excepisset, post multa colloquia, ut ad suam civitatem de Vylak pro sanitatis munere obtinendo se conferrent, instanter rogavit. Erat enim et ipse D. Legatus aliquali infirmitate affectus: præcipue tamen ipse D. Nicolaus flagrabat desiderio, ut saltem ipse beatus Pater, cui plurimum afficiebatur pro sua devotione et sanctitate ad Vylak proficisceretur, ut ibi vel sanus evaderet, vel, Domino permittente, mortuus jaceret. Quod utique desiderium desiderio ipsius beatissimi consentaneum erat.

[386] [præcipue autem apud Nicolaum, Vilaki dynastam,] Licet enim ipse vir Dei summo studio, summaque reverentia a cunctis coleretur, ipse tamen D. Nicolaus eum Sanctum tenebat et appellabat. Non mirum ergo, si civitatem suam ipsius præsentia et sepultura decorari affectabat. Cui Pater acquievit. Mane autem sequenti ipse D. Nicolaus cum suo exercitu illuc recessurus, missis litteris ad Vylak, quibus significabat, Patrem beatum illuc de proximo iturum, venit ad eum pro benedictione petenda; qui ad eum exire noluit, nec eum intromitti jussit, donec Officium, quod cum socio persolvebat, complevisset. Nos autem assistentes timebamus, ne tantus dominus aut ipsius magni proceres, qui foris equis insidentes patienter exspectabant, discretum Patrem de indiscretione culparent. Absoluto tamen Officio, non quidem tersim, sed tractim ac morose, sicut sui moris erat, exiens ad prædictum dominum, dixit: “Hactenus cum Deo Officium dicendo locutus sum, ideo non exivi ad tuam dominationem; nunc autem cum tua magnificentia ad libitum loquar.” Quæ quidem verba tam ipsi domino, quam cæteris audientibus in admirationem fuerunt et in ædificationem, et benedictione accepta, post aliqua verba, ad invicem habita, dominus recessit: quo die tam D. Legatus, quam Pater sanctus versus Vylak iter dirigentes, I die Septembris civitatem intraverunt. Legatus in domo plebani, Pater autem in loco Fratrum de Observantia, quem ipse ante victoriam ceperat, cui Beatæ Virginis vocabulum est, diverterunt.

[387] Gavisa est ex hoc mirum in modum tota civitas, gaudio permaximo perfusi sunt Fratres, beatum Patrem jam habentes, de tantis periculis egressum, licet ipsum haberent infirmum. [qui Sanctum in suum castrum transfert;] Sciens autem D. Nicolaus, D. Legatum et beatum Patrem ad suam civitatem, juxta votum suum, se contulisse, non multo post et ipse, dimisso exercitu, eamdem intravit, non tam ut eos honorifice in sua terra exciperet, quam Patrem ipsum beatum ægrotum in sua civitate summo studio curandum retineret: aut, si ipsum, volente Deo, obire contingeret, digno honore ac venerabiliter sepeliret. Nam, ut solum de regno Hungariæ loquar, licet alii magnifici barones in suis terris hunc beatum virum vivum habere desiderarent et mortuum, hic tamen dominus ob præcipuam, quam in eum conceperat, devotionem et singularem amorem, in sua civitate aut infirmum aut mortuum servare merito conabatur. Sciebat namque quodam fidei et devotionis dono illustratus, per eum superstitem, Domino jubente, posse adhuc ingentia fieri, et per eumdem defunctum christianam fidem amplius confirmari; suis meritis et precibus ipsum cum re sua adjuvari et protegi; necnon certum habebat, hujus tanti sanctissimi viri sepulcro per omnem christianitatem suum nomen efferendum, suumque dominium ampliandum, atque multipliciter decorandum. Cujus quidem magnifici domini jam præcessit beati Patris retinendi desiderium. Nam quum adhuc ægrotaret beatus Pater in Salankemen, et ascenderent Fratres navigio versus Budam cum libris et aliis rebus, ad usum Fratrum pertinentibus, quamprimum navicula secus Vylak visa est, præmoniti cives jussu ipsius domini, ad illam armati concurrerunt, credentes, in illa corpus beati Patris mortui sive morituri deferri. Qui quum Fratribus non crederent, arreptis gladiis et ensibus evaginatis, omnia diligentissime revolverunt. Ut ad propositum redeam, D. Nicolaus, humanitatis beneficiis eis exhibitis, admonuit suum vicarium, videlicet D. Laurentium, ut tam infirmo quam sano Patri necessaria ad libitum ministraret, vigilaretque attentissime, ne infirmum Patrem alio transferri pateretur: similiter si obiret, nec extra civitatem ipsius corpus efferri permitteret, sed mortuo solemnes exsequias celebraret. Quibus rite ac secrete dispositis, post longam cum beato Patre confabulationem, benedictione capta, concitus ac lætus ad exercitum remeavit.

[388] [ubi S. Capistranus, intensissimæ devotioni vacans] Quum autem vir beatus ad locum desideratum, disponente divina clementia, pervenisset, maxima fuit consolatione repletus: qui licet adhuc variis febribus, et quidem continuis affligeretur, et, fatiscentibus membris, maximo afficeretur dolore, quum remissius infirmi ac senes soleant vivere, ipse in dies spiritu fortior ac ferventior exsistebat. Missas namque a primordiis suæ infirmitatis aut dicere aut audire nitebatur: si quando ob debilitatem celebrare, maxime in Vylak non posset, ad ecclesiam veniens, manu alterius, lacrymosis oculis devotissime communicabat. Numquam in sua infirmitate divinum dimisit Officium: si quando circa vitæ suæ terminum, illud non potuisset exsolvere, ipso jubente ac attente audiente, coram se illud dici faciebat. Nonnumquam simul cum Fratribus in hac infirmitate et pro eorum solamine ad mensam communem comedere solebat. Non cessabat a colloquiis divinis, non etiam a correctione: nam quum semel quidam in suum prælatum coram Fratribus peccasset, mox ut ad eum hoc delatum, ipso jubente, se ipsum frater, dicta culpa coram Fratribus in refectorio, disciplinavit, aliosque de aliis excessibus punivit. O justissimum Patrem! certus erat mori, et justitiæ rigorem misericorditer usque ad mortem servavit.

[389] [et mortis præscius,] Transitum suum longe ante præscivit ac prædixit: nam nocte sequente post Nativitatem Virginis Mariæ oranti revelatum exstitit, se omnino ex hac infirmitate moriturum, quod sæpenumero tam Fratribus quam sæcularibus viris revelavit. Lætabatur nimium, quod, deposito corporis onere, mundum juberetur relinquere. Maximo demum perfundebatur dolore, quod sanguinem suum ac vitam pro Christi amore non fudisset, dicebatque frequenter: “Heu mihi, heu mihi, heu mihi! quia incolatus meus prolongatus fuit, et quia longo meo frustratus sum desiderio.” Quum autem quis sibi diceret: “Adhuc forte tuum complebitur desiderium, alias bis vel ter fuisti oleo sancto inunctus. Hei mihi! Hæc mea ultima est infirmitas. Cur hoc mihi negatum, mori pro Christo? Toties inter infideles in bello morti expositus, et evasi, ut nunc tamquam iners in lecto sine gladio moriar persecutoris?” Gaudebat tamen, terminum suæ vitæ advenisse; et licet, ut dictum est, alias sibi fuerat a Domino revelatum, se in proximo sine sanguinis effusione moriturum, assidue tamen Deum precabatur, ut ipse martyrii merito dignus efficeretur, dabatque pro posse operam, ut gladiis impiorum occumberet. Sed quod iniqui in eum facere non poterant, longa molestia, atque multiplex infirmitas fecit: nam per totum mensem Septembrem, licet baculo sustentatus incederet, tanta eum invasit ægritudo, ut quisquis in eum respiceret, præ compassione commoveretur.

[390] [visitatur a Ladislao rege] Eodem tempore serenissimus rex Ladislaus, audita beati Patris infirmitate, descendendo per Danubium, eum bis cum multis principibus, dominis et prælatis visitavit; cui Pater sic debilis, utcumque valuit, obviam se fecit, sed secunda vice de strato non valens exsurgere, eum, in cellulam venientem, ad fidei causam defendendam et ad bene beateque vivendum attente commonuit, aperiens ei, se ex illa infirmitate omnimodo moriturum. Quod audiens rex, maximo mœrore perfusus est, similiter et barones; et post verba consolatoria ab illo exeuntes, osculata manu, lacrymis omnes perfundebantur, ac recedentes, alii dicebant: “O regnum desolatum!” Alii: “O nos miseros! Quid faciemus sine Patre sancto?” Alii: “Magis ab hoc viro solo juvabamur, quam ab infinitis millibus armatorum.” Et similia ad invicem sæpius replicabant. Rex autem non solum suum medicum assistere jussit, verum etiam eidem, etsi totum regnum exponi deberet, affatim ministrari præcepit: sic et D. Legatus suum medicum cum omnibus necessariis sibi mederi fecit. Qui diligenti cura solertique studio, variis remediis dulcibusque blanditiis, eum ab infirmitate relevare conabantur. Quibus ipse continuo dicebat: “Facite quidquid vultis, dicite quidquid placet; obediam vobis pro posse, sed hæc est mea ultima infirmitas, et ex hac me moriturum procul dubio scitote.”

[391] [et a variis fratribus,] Sed et ipse Laurentius, locum tenens D. Nicolai, accurate omnia disponebat, cuncta, quæ fiebant aut dicebantur, diligenter attendens: civitas autem quæcumque noverat opportuna, Fratribus impertiebatur. Crebrescente hujus infirmitatis fama, aut veniunt aut mittunt magnifici barones nobilesque ad eum visitandum, ac etiam dignissimæ ac devotissimæ dominæ electuaria, confectiones et cibaria pretiosa ad eum a longe pia devotione mittebant. Ipse beatus Pater aut missa renuebat, aut ea accepta aliis distribuebat, horum nihil penitus gustans. Venit et R. P. fr. Stephanus de Vassan, provinciæ Hungariæ tunc dignissimus vicarius, vere ipsius Patris optimus filius, et olim ejusdem socius fidelissimus: qui quum post aliquot dies conventus aliquot visitare vellet, et cito se rediturum speraret, nec Patrem adeo cito crederet moriturum, petiit ipsius benedictionem: cui ille: “Si recedis, non me videbis amplius in carne mortali viventem.” Qui dum talia verba parvipenderet, et in eo nulla morituri signa hominis apparerent, post duos dies sui itineris mortuum Patrem dolenter audivit, sicque retrogredi coactus est. Astiterunt ei aliquot patres et fratres Hungariæ, cum omni veneratione et caritate sibi servientes.

[392] [quos, fractis licet viribus, omnes,] Continua autem vi febrium æstuavit, laboravitque maximis totius corporis doloribus, continuum fluxum passus per totum mensem septembrem: adeo vero vis hujusmodi fluxus invaluit, ut vix crederetur ad diem quintum perventurus. Erat tamen in eo eadem mentis tranquillitas, idem fervor, eadem devotio, idem zelus fervens continue ad Dei nominis honorem et salutem animarum et christianæ religionis augmentum. Tanta etiam auctoritas fulgebat in eo, ut licet sibi mortem cerneret imminentem, infirmos tamen, ad eum venientes, aut etiam deductos, sua sacra manu signabat, et quotquot tangebat, aut sanos aut melius habentes dimittebat. Quantæ autem sanctitatis fuerit hic vir beatus, facile perpendi potest, quod quum eodem tempore esset sibi nuntiatum, dilectum ac gratum socium suum, fratrem Ambrosium Aquilanum in loco de Achya in extremis laborantem, ac, loquela amissa, ad ultimum devenisse, mox illa nocte in stratu suo genuflexus, astantibus cum lacrymis, pro eo oravit, et ita factum est, ut illo temporis momento, quo oratio ab eo fusa est, mox infirmus, quinque milliaribus distans, restituta loquela, a mortis dominio liber evaserit, sicut ego ipse eodem mane, assumpto socio, ad eumdem currens reperi: nam quem mortuum jacentem in feretro invenire credidi, manducantem et incolumem vidi. O vere beatum virum! Ad mortem ipse properabat, et tam præsentes quam absentes tangendo aut orando a languoribus et a mortis vinculis liberabat.

[393] [præsertim itineris ex Italia socios,] Quo tempore rediit ad eum venerabilis ille Hieronymus Utinensis, omni religiositate et litterarum sufficientia præclarus, sanus quidem et integer, et quum eodem tempore tertiana febre ego ipse laborarem, debilisque incederem, caritate plenus me ad eumdem locum transmisit. Sed quum non libenter eum dimitterem, non quod ego eum crederem moriturum ex illa infirmitate, sed quod timerem, me ab illo absentem moriturum, pius Pater mihi ait: “Vade securus, quia quum vitæ meæ vicinus terminus advenerit, te revocabo.” O piissimum virum! quis te non fleat? quis te non desideret? quis tuæ pietatis ac caritatis viscera poterit oblivisci? Heu mihi miserrimo! heu mihi ingrato! heu mihi peccatori! Licet enim ab ipsius beati Patris conversionis initio, alii multa et quodam modo infinita miranda opera, suis meritis suisque precibus a divina clementia facta, conspexerint, mea tamen pravitas in parvo temporis curriculo multa ad Dei gloriam, divina disponente voluntate, vidit, quæ omnia sua opera gloriosa approbant et confirmant, et quum his paucis vitæ diebus proficere deberem, adeo deficio, quod propriæ salutis videor oblivisci. Spes tamen mea est Deus, qui neminem, ad se euntem, abjicit aut confundit.

[394] [amantissime complectebatur.] Quum autem beatus Pater scit tam me quam prædictum Ambrosium recuperasse corporis sanitatem, et jam suæ mortis diem cerneret adfuturum, ex dicto loco de Achya in festo Seraphici Patris Francisci ad se nos vocavit; quo tempore litteras receperat ex Italia, multa sibi grata continentes. Inter quas quidem litteras, erant illæ suavissimæ et admiratione refertæ venerabilis P. Bernardini Aquilani, tunc provinciæ S. Bernardini dignissimi vicarii, continentes felicem obitum beati fratris Philippi Aquilani, qui de mense Maji, proximo præcedentis, in civitate Sulmonæ feliciter migravit ad Christum. Has quidem litteras præ amoris ac devotionis dulcedine modo legebat, modo osculabatur, modo legi et exponi tam populo quam clero faciebat. Nonnullis etiam nobilium provinciarum illarum copiam mitti jussit; nec umquam illas legebat, quin lacrymis perfunderetur, dicens: “Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est!” Hunc beatum fratrem, licet multis laudum præconiis ipse pius Pater efferret, hoc tamen singulare de eo mihi secrete dicebat: “Multa sibi merita frater Philippus cumulavit, præcipue ob fidem et continuam custodiam castitatis et victoriam, quam obtinuerat de bello carnis. Fuerat enim, quoad vixit, miro modo stimulo carnis pulsatus, de quo, divina gratia adjuvante, victor evaserat: Deus enim non hominem, qui carnis illecebras patitur, abhorret, sed eum, qui desideria carnis sequitur et suæ voluntatis.

[Annotatum]

* erat?

§ XXXV. Ingravescit S. Joannis Capistrani infirmitas; fratres suos ad regularem observantiam hortatur; proxime ad mortem se præparat.

[Ingravescente morbo Capistrani,] Quum autem ipse beatus certitudinaliter mortem suam de proximo imminere sibi videret, corpus suum mirum in modum optabat passionibus exponi, ut, palea conculcata atque excussa, granum purum summi regis in horreo valeat collocari. Duplicantur sibi febres, fluxus inferbuit permaximus, adeo ut, quum jam ipse nihil sumeret, attenuato corpusculo et sanguine continuo profluente, dolores etiam creverunt per singula membra intensissimi. Tussis accesserat adeo horribilis et tam magna, ut compassione audientes commoverentur. Jam cibum nullum, jam potum tenuissimum et raro sumebat; nullius etiam soporis aut dormitionis quietem capere poterat. Testes sunt patres Hungariæ, qui sibi tunc assistebant: testes sunt venerabiles PP. et FF. Hieronymus Utinensis, Epiphanius Alemanus, Ambrosius Aquilanus, Victor de Vienna et complures alii; præcipue tamen D. Laurentius, qui cuncta, quæ fiebant, curiose spectabat. Testis est conscientia mea, si qua est, quod in omnibus supradictis passionibus, doloribus, angustiis, anxietatibus, tormentis et corporalibus pœnis hujus beatissimi viri non solum illas non abhorruit, sed potius invalescere cupiebat ac invitabat, si qua esset durior, advenire. Imperturbabilis erat animi, perfectissimæque patientiæ, et eadem vox, idem sensus, idem intellectus, eadem mentis tranquillitas ac jucunditas, idem ferventissimus Dei et animarum salutis zelus inerat, sicut prius et eo amplius, quo se minus supervicturum certo sciebat: dulcia verba, mitis conversatio, mirabilis discretio, paternalis amor, maxima patientia, incredibilis abstinentia, locutio expedita atque sensata omnes sibi assistentes afficiebant.

[396] [aliqui sperant,] Et ut verum fatear, Pater reverende, licet ex tantis talibusque continuis passionibus ipsum patientissimum virum taliter diminutum, afflictum et minui et affligi durius continue videremus, considerantes, quæ superius posita sunt et multa alia, quæ scribi non possent, nullo pacto poteramus adduci, ut his temporibus ipsum moriturum crederemus: mirabamur tamen, ipsum sæpe replicare obitum suum de proximo affuturum. Sed quum hæc verba, “Heu mihi,” replicaret, et ego, mente infirmus, sibi dicerem, quare toties illud diceret; respondit patiens et jucundus senior: “Heu mihi, quia peccavi nimis” etc. Legebat litteras sibi missas, dictabat responsa vel propria manu subscribebat. Et si qui ad eum visitandum admittebantur, facta eis correctione dulcissima, lætos ad propria remittebat. Et sciens vir sanctus jam resolutionis tempus advenire, quadam die suos fecit socios, qui illic erant, accersiri, quorum singulis post dulcia verba, vascula quædam sive alveolos, confectionibus et electuariis plena, distribuit, quæ a compluribus nobilium virorum et mulierum, audita sua infirmitate, sibi fuerant transmissa, de quibus numquam gustaverat, dicens: “Hoc sit vobis signum, quod vobis sanis ac liberis evadentibus, solus ego in brevi moriar.”

[397] [aliqui desperant protra hendam vitam;] Cujus verba licet nobis essent tamquam verba Apostoli et licet talem distributionem miraremur, non tamen ipsum obire credebamus, et maxima inter nos erat disceptatio. Aliqui enim dicebant: “Ipse jam ad nihilum ex fluxu devenit;” aliqui: “Restaurabitur, nam perspicaciori nunc sensu viget, quam prius;” aliqui: “Jam cutis ossibus hæret”: sicque varia opinione stabamus, sed plures ipsum obiturum juxta sua verba credebant. Ego autem miser eum adhuc ex hac liberum infirmitate supervicturum, arbitrabar. Erat alter Paulus in suarum gloriatione infirmitatum, et alter Job in earumdem tolerantia. Itaque numquam verbum alicui moleste dicere, numquam unicum visus est actum agere turbationis, ut solent infirmi, sed animo imperturbabili in cunctis suis passionibus permanebat. Die autem S. Lucæ Euangelistæ, me accersito, clam se in proximo moriturum prædixit, conatusque est verbis, quibus potuit, omne a me dubium amovere, ac, præsente Fr. Epiphanio, suam dexteram ponens super humeros meos, dixit: “O Fili, quid de te post mortem meam erit?” Illa verba mihi in corde infixa fuerunt. Post dulcem admonitionem, mihi singulariter factam, de perseverantia et caritate, de cura sociorum et patientia, ac diligentia in reportandis libris, jussit omnes Fratres ad eum convenire. Quibus post dulcem sermonem, post exhortationem ad honorem et timorem Dei, et ad observantiam regularem, genuflexus in stratu, prout poterat, se culpabilem accusavit, non sine maximis lacrymis Fratrum precibus ac P. Guardiani pœnitentiæ se commisit.

[398] [ipse vero extrema sacramenta piissime petit,] Erat pro tunc illius loci guardianus venerabilis P. Fr. Michael a S. Dionysio, vicarius Fr. Michael Claudus, vir utique timens Deum, quibus etiam dixit, sui corporis pondus in proximo deponendum, commendans eis illum locum, simul et socios suos; dixitque se omnia sacramenta ecclesiastica recepturum. Quibus quidem Fratribus egressis, multa disposuit, statuens et commonefaciens, quatenus omnia sacramenta in nuda humo vellet simul die sequenti recipere; sic enim jussit Fratres admoneri. Facta ergo dignissima præparatione, mihi generaliter et specialiter tanta contritione, tantaque tenaci memoria confessus est, ut non præterita, sed præsentia, imo præ oculis suis minutissima delicta habuisse videretur. O quis vidisset hunc beatum virum, omni sanctitate præclarum, senem septuagenarium, solam cutem aridis ossibus cohærentem, diutina infirmitate tabescentem, cujus corpus tam labore quam molestia jam collapsum erat, genuflexum atque prostratum, manibus junctis, capite discooperto tundere pectus, continuasque lacrymas effundere! O quis audisset eum, etiam minuta quæque memorantem, singulaque commissa pariter et omissa tam ardenti intellectu, tamque efficaci voce et verbo coram Deo cum omnibus et singulis circumstantiis sacramentaliter recitantem! Quem quum ex compassione ad sedendum invitarem, et quodam modo adstringere vellem, nullo pacto hoc se facturum ajebat; eratque tam humilis accusator sui, ut alter David in sua confessione videretur: sed testor Deum et cunctos Angelos ejus, quod licet se maximum peccatorum existimaret, nullius tamen noxæ mortalis aculeo, post Religionis ingressum, pungebatur, neque eum aliqua mortalis culpa fœdaverat.

[399] [simulque indulgentiam papalem] Hoc tamen maxime dolebat, eum pro Christo non fuisse martyrium consecutum, nec plura egisse, quæ per eum ad honorem Dei et salutem animarum fieri potuissent: quum in veritate per quadraginta annos, ex quibus Deo servire cœpit, tanta per eum in diversis mundi climatibus, Deo favente, facta sunt, ut post Apostolos similem illi non legamus. Et quamquam nullius pœnitentiæ, nulliusque absolutionis beneficio indigeret, voluit tamen, accepta pœnitentia salutari, sibi etiam tam papalis quam D. Legati absolutionis munus impendi. Ego autem præ lacrymis vix id perficere poteram, nec peccatis plenus sanctum verticem tangere audebam. Hæc in crastino dicti festi fiebant. Qua confessione peracta, in eodem loco, videlicet in terra, orationi se dedit et quidem supplex atque prostratus, parans se ad Communionem. Interea pro Communione fienda, in eadem cella paratur mensa altaris; pulsatur, jubente guardiano, campanella refectorii, conveniunt ad ecclesiam Fratres, obstruuntur cunctæ portæ conventus, ne sæculares irruentes, sacrum hoc officium impedirent; solum D. Laurentius, qui, suo domino jubente, omnibus et singulis interfuit, admittitur.

[400] [quæ cum maxima devotione recipit,] Et omnibus, ut moris est, paratis, ecce circa horam Tertiarum, P. Guardianus, indutus vestibus, huic rei convenientibus, et Fratres omnes, qui erant circiter triginta, veniunt cum sacratissimo Corpore Domini et cum sacramento Extremæ Unctionis: quibus Pater, aliis sustentatus, obviam reverenter processit, dicendo: “Domine, non sum dignus, ut intres sub tectum meum” et sæpius replicando similia non sine lacrymis abundantissimis. Quibus sacramentis locatis in mensa, antequam amplius procederetur, iterum Pater sanctus genuflexus dixit, culpam suam, petiit veniam, rogavit, ut tantis sacramentis dignus efficeretur, petiit pro se orari, dixitque in proximo vitæ terminum imminere. Ex hoc postulavit, ut, datis sibi sacramentis, dicerent Officium Commendationis animæ, usque ad “Proficiscere, anima christiana, ex hoc mundo,” addens: “Quum fuero in agone mortis, vel quum me sensero ad extremum vitæ devenire, vos faciam advocari.” Demum profunde adorans sacramentum Eucharistiæ, in lacrymas resolvitur fletu amarissimo; nunc se cruce signat, nunc crucem osculatur, nunc os, nunc pectus debili manu contundit, nunc etiam sacramento, nunc cruci loquebatur, peccatorem se maximum accusans. O Patrem sanctissimum! O armarium sanctitatis! Vir fuerat ab ingressu Religionis semper et rectus et timens Deum, et recedens a malo, ut alter Job; permanserat immobilis in Dei timore, ut alter Tobias, fuerat vir justus atque præfectus, ambulans cum Deo, faciensque omnia quæcumque præceperat ei Deus, ut alter Noe; et se tamen maximum peccatorem proclamabat. O humilitatem profundissimam! Sciebat namque hic beatus vir, bonarum mentium esse, ibi culpam agnoscere, ubi culpa non est.

[401] [et sanctis operibus] Quibus verbis tanti Patris, quibus fletibus, qua compunctione, qua etiam humilitate omnes pariter adstantes in lacrymas conversi sunt, adeo ut vix illud Officium facere possent. Tandem incipiunt: aliqui legunt, aliqui psalmizant, alii alia parant, aliqui fletibus singultibusque replentur, Patrem sanctum venerabiliter admirantes. Post hæc venitur ad sacramentum Extremæ Unctionis, quod mira et quidem incredibili reverentia, humilitate profundissima, abundanti lacrymarum effusione ac composita corporis aptitudine recepit. Nam præmissa solita Confessione, et cruce pluries amplexata atque deosculata, ac sibi a compluribus fratrum absolutionum beneficiis impensis, tantæ sanctitatis visus est, ut nihil supra. Qui quum esset præ nimia ac diutina et quidem acerrima infirmitate malleatus et quassatus, se ipsum in omnibus coaptans, his sacramentis muniri ardenter affectabat. Si quis eum vidisset denudatum, profecto vidisset alterum Hieronymum, alterum Joannem Baptistam, solam carnis superficiem cum ossibus habentem.

[402] [se ad agonem disponit;] Demum, ut ipse poposcerat, incipiunt Fratres Litanias pro animæ Commendatione, humili Patre devotissime prostrato, et ad finem usque pie respondente. In hac sacramentorum receptione tanta beati Patris devotio, tantaque compunctio cum profluvio lacrymarum visa est, ut lingua minime valeat explicari: tantum acumen et perspicuitas intellectus, tantaque omnium sensuum in eo vigebat vivacitas, ut, quamquam esset penitus corpore diminutus atque exhaustus, in hujusmodi officio non videbatur infirmus: nam mira mentis jucunditate repletus, una cum aliis aut dicebat aut respondebat, adeo ut tam in Litaniis, quam in aliis, non ipse infirmus, sed unus de sanis circumstantibus in dicendo, respondendo atque male prolata corrigendo videbatur. O quis peccatorum sarcina oneratus hoc attenta mente non penset, talem ac tantum virum, innumeris bonorum operum meritis refertum, justum, pium et sanctum, cum tanta cordis ac corporis devotione, contritione et attentione divina sacramenta recepisse.

[403] [tum fratres suos] Reclinatur postea aliorum manibus in stratu, remanet lætus ac placatus, sæpius repetens: “Nunc dimittis servum tuum, Domine, in pace etc.,” ut alter Simeon justus et timoratus: nec ob tam vivacem claramque vocem et sermonem expeditum de hujusmodi morte in nobis cessabat dubitatio. Nam hæc solum tria mortem arguebant, videlicet, ipsius de morte crebra prædictio, nulla cibi aut potus degustatio, et vehementissimi fluxus continuatio: cuncta autem alia ipsius argumenta non morituri, sed victuri hominis apparebant. A receptione autem sacramentorum usque ad obitum ejus quinque defluxerunt dies, in quibus quidem ab eodem multa mirifice facta simul ac dicta sunt, quæ nullo pacto sunt silentio prætermittenda. Nam infra præfatum spatium singuli Fratres, ad eum venientes, et se culpabiles eidem reddentes, gratis ab eo cum osculatione manus benedictionibus muniebantur, præcipue tamen socii, sibi assistentes, ac sibi servientes, suis benedictionibus et muneribus, quibus poterat, replevit. Venerabili Fr. Hieronymo Utinensi, quem infirmus habuerat servitorem gratissimum, solemnes litteras merito concessit, dignissimis facultatibus prærogativisque refertas; dedit etiam ei eodem modo, quo sibi licebat, Bibliam aut alium codicem, quem vellet: alteri suos calceos petenti et indigenti donavit: alteri librum, alteri pannos: nonnullis etiam obedientiam, qua ad provinciam suam S. Bernardini redire deberent, dedit: me sociorum suorum guardianum usque ad completam obedientiam instituens.

[404] [ad observantiam regularem conservandam animat:] Quos omnes sui sermonis dulcedine confortabat, tamquam alter Matathias dicens: “Vos ergo, filii confortamini et viriliter agite in lege sancta, in Regula, quam Domino Deo nostro et beatissimo Patri nostro Francisco observare promisistis; in ipsa gloriosi eritis.” Et sæpius similia replicabat. Demum libros, sibi accommodatos, reddi jussit: libros, epistolas et opuscula, hæresim Boemorum continentia, in provincia Austriæ dimitti voluit; libros autem et quæ ad usum ipsius tam a Sede apostolica quam ab Ordine habuerat, ad provinciam nativam et ad locum Capistrani, sicut moris est in Ordine Minorum, voluit reportari: similiter bullas, gratias, facultates, ac brevia apostolica et opuscula, quæ ipse ediderat. Taceat hic detractor ipsius sancti Patris, si ex hujusmodi concessione, distributione, remissione et dispositione ipsum temerarie judicare præsumat; quum tam a Sede apostolica quam ab Ordine hujusmodi ordinandi ac disponendi plenam habuit facultatem. Præterea R. P. Fr. Baptista de Levanto, pro tunc generalis Vicarius, fecerat ipsum suum commissarium, mittens sibi pro reverentia cartam albam cum subscriptione propriæ manus. Deinde non est censendum, hunc virum, tanta sanctitate fulgentem, in extremis suæ vitæ egisse contra conscientiam. Demum nonnumquam sancti viri ex instinctu Spiritus Sancti id agunt, quæ aliis facere non liceret.

[405] [libros, ex Italia allatos, restitui curat;] Mihi fecit litteras obedientiales et satis gratiosas, mandans, ut eos libros ad provinciam nativam, una cum Fr. Ambrosio Aquilano deferre deberem; et quidem per viam Austriæ et per Viennam deberem me conferre: primo ut illam provinciam, quam ipse plantaverat, venerabilibus patribus fratribus Gabrieli Veronensi, pro tunc provinciæ vicario, Christophoro Varisio commendarem, tamquam suis indefessis coadjutoribus et fidelibus sociis: secundo, ut ab eisdem pro ipsis libris deferendis favorem et auxilium suo nomine captarem. Scripsit etiam efficacem epistolam ad spectabilem D. Simonem Picktel Viennensem, sibi devotione maxima affectum, ut sua opera, suaque industria eosdem libros Venetias mittere dignaretur. Tertio voluit nos per Austriam ad Italiam redire, ut aliquibus libris, contra hæresim Boemorum, de quibus supra, Viennæ demissis, nonnullos ad Italiam deferendos cum aliis reportaremus: maximo enim detinebatur desiderio, ut dicti libri ad locum Capistrani deferrentur. Quem quidem locum, sua opera captum et suo labore inceptum, ædificaverat illa illustris et devotissima D. comitissa Celani, ipsius Patris carissima in Christo filia, et totius familiæ nostræ præcipua benefactrix. In quo quidem loco, eodem anno, ipsa domina, per litteras beati Patris admonita, fecerat ædificari amplam et pulchram librariam pro libris, illuc deferendis, quod, non dubito, id divino spiritu factum: nam illo anno, quo domina præfata litteris Patris pulsata est, et libraria facta, Pater est defunctus sæculo, et libri per tam longum terrarum spatium delati sunt, atque in eadem ornate locati. Nolo etiam V. P. silentio præterire miram ipsius beati Patris diligentiam circa hos libros remittendos: nam quum, aliis libris per Fr. Georgium Pataviensem Budam transmissis, septem duntaxat volumina penes se teneret, tanta cura tantaque solertia circa hos transmittendos usus est, ut licet esset nullius vigoris et mortem sibi vicinam sentiret, tapetum tamen, quo ipse usus fuerat in pulpitis, in stratu fecit supponi, hos libros cum illo involutos fune suis manibus colligavit, ac sic seorsum locatos cum aliis ad eamdem provinciam transferri jussit. Quis talia prospiciens, illum in proximo moriturum dixisset? Sed attenta memoria retineat quæ sequuntur.

[406] [supremamque benedictionem Fratribus,] Paulatim se ad ultimum vitæ venire prospiciens, sentiensque sibi jam caligari oculos, benedixit universæ Christianitati et Religionibus, præcipuæ familiæ nostræ; quod quum ego non animadvertissem, die ante suum transitum genuflexus ante eum, adstante fr. Epiphanio de Styria, non sine crebris lacrymis petii ab eo veniam, recognovi me culpabilem in eum exstitisse; qui manum extendens, verbis consolatoriis me summe confortavit ac benedixit, similis Isaac factus. Demum quum eum rogarem, ut Fratribus benediceret; dixit: “Fili, heri illis benedixi, et iterum benedicam.” Me enim absente, alias benedictiones die præterita tam Fratribus quam populis impertierat; sed tunc non paucis lacrymis irrigatus erigens se, utcumque poterat, christianitati benedixit, cui maxime compatiebatur; videbat enim sibi multa mala imminere, quod sæpius dixerat. Videbat et regnum Hungariæ multa pericula incursurum: illis tamen miro cordis desiderio benedixit, junctisque manibus orabat ad Dominum, ut sancta fides catholica servaretur immunis. Demum totam Religionem Fratrum Minorum, præcipue tamen familiam FF. Observantiæ, lacrymosis oculis, mellifluis benedictionibus replevit, quasi singulas Italiæ provincias nominando, sua manu crucem faciendo, non immemor provinciæ suæ nativæ, necnon provinciarum Austriæ, Boemiæ, Poloniæ, quas ipse in Observantia regulari plantaverat. Benedixit et Fratribus tam præsentibus quam absentibus, tam viventibus quam defunctis, tam præsentibus quam futuris, præcipue quos sua prædicatione, seu inductione, sive etiam quos sua manu ad Ordinem receperat, multiplicis benedictionis munere fulcivit.

[407] [et Ordinis fautoribus impertit.] Benedixit cunctis familiæ nostræ benefactoribus et fautoribus, multos, ut sibi proponebantur, nominando: a qua quidem benedictione non fuerunt expertes conterranei sui, non etiam Aquilani, quos adeo amaverat, ut usque ad exitum illorum memor fuerit. Nec ab hujusmodi benedictione fuit aliena illa religiosissima et illustrissima D. Cobella, Celani comitissa; non equidem et filii sui. Quæ quidem magnifica domina ab ineunte ætate nonnulla adversa perpessa, consiliis ipsius beati viri inhærens, ab omnibus suis adversitatum molestiis fuit aliena, quæ sicut hunc beatum virum, in carne viventem, in præcipuum patrem habebat et totius vitæ consultorem, ita nunc ipsum, in cœlis regnantem, habet advocatum singularem. In hac siquidem benedictionum datione præcipue inclusit suos benefactores, peculiares suos fautores, coadjutores, benevolos, amicos, attinentes, tam qui præsentis vitæ munere fruerentur, quam hi, qui ex hac vita migrarunt. Benedixit et omnibus sororibus S. Claræ, regulariter viventibus in monasteriis, præcipue tamen hac hora fuit memor monasterii Eucharistiæ Aquilani, quod ipse non sine labore statuerat. Hunc locum maxime semper amaverat, in quo manu sua quatuordecim sorores incluserat, tamquam lapides fundamenti. Demum adauctum est præfatum monasterium, ut in parvo temporis spatio sua oratione suoque favore ad numerum sexagenarium illæ sanctæ moniales devenerint, omni sanctitate præstantes. A qua etiam benedictione non fuerunt aliena monasteria Tertii Ordinis, tam ab ipso quam ab aliis fundata; præcipue benedixit monasterium S. Elisabeth, quod ipse in civitate Aquilæ statuerat. Demum omnibus personis Ordinis, tam in monasteriis quam in eorum domibus degentibus, manu et ore benedixit. Quibus quidem benedictionibus multos alios inclusit nominatim. Sed ut verum fatear, stabam ego genuflexus ante eum non sine lacrymarum effusione, et quotquot ego sibi proponebam aut nominabam, toto cordis affectu similiter benedicebat.

§ XXXVI. Varia variis prædicit S. Joannes Capistranus; sanctissime obit; magnus ad ejus corpus fit populi concursus.

[Multa de Bohemia et Hungaria,] Veniam autem ad quasdam prædictiones: licet iste sanctus in omni vita sua prophetiæ spiritu apertissime fulserit, ut alibi dicetur, et sicut venerabiles socii, quos ante habuerat, veridice referunt; in hoc vitæ tamen suæ termino multa prædixit, de quibus omnibus et singulis immemorem me esse confiteor. Sed quædam postquam verificata sunt, mihi ad memoriam rediere. Prædixit prius mortem suam in Hungaria, et ad illum locum de Vylak profectionem non sine uberrimo fructu: prædixit illum locum de Vylak, situm inter schismaticos et infideles, ad maximum profectum fidei catholicæ futurum. Prædixit, quum de Bohemia loqueretur, post mortem suam nonnulla loca inter illos hæreticos capienda, et multos Hussitarum ab hæresi convertendos. Prædixit, omnes socios tunc infirmos, se moriente, convalituros. Prædixit familiam nostram, tunc bullam Calixti servantem, ad bullas Eugenii redituram. Prædixit, Fratres Hungaros solum propter bullam Calixti a familia discessuros; laudabat tamen bullam Calixti. Plangebat amarissime excidium christianæ religionis; plangebat et inertiam christianorum: prædixit partem christianitatis a Turcis occupandam, et compatiens regno Hungariæ sæpius dicebat: “Væ regno Hungariæ.”

[409] [multa de specialibus personis prædicit:] Prædixit quemdam suum socium a familia separandum et ad episcopatus dignitatem assumendum. Iste fuit Alexander de Ragusio, qui licet tunc ab hoc proposito esset alienus, factus est, et nunc etiam est, episcopus Scardonensis. Prædixit illustri D. comiti Ciliæ, quod caveret sibi; quod non faciens, fuit interfectus a D. Ladislao, filio illustris D. Joannis de Hunyad, in castro Nanderalbensi. Prædixit nobis, ad Italiam redituris, totum iter nostrum, et quod inveniremus Fratres in capitulo in provincia, et libri salvi portarentur: et licet ob aliquas causas aliter, quam ipse dixerit, agere vellemus, omnino non potuimus, imo, nobis non procurantibus, quidquid ipse nobis prædixit, procul dubio verificatum exstitit. Prædixit, venerabilem P. Fr. Nicolaum de Fara post mortem suam illuc venturum; qui licet a nobis esset longinquus, septima tamen die post mortem suam illuc cum fr. Francisco Placentino adventavit, et quem vivum videre cupiebant, mortuum conspexerunt. Multa alia in hac sua infirmitate, divino spiritu motus, beatus Pater prædixit, quorum aliqua adimpleta prorsus visa sunt, aliqua vero adimplenda timentur. Sed hoc silendum non videtur; pluries enim consociis ajebat, magnam sibi post mortem persecutionem inferendam, et quidem ab illis, qui eum viventem diligere videbantur.

[410] [morituriens disciplinam regularem gravi monito commendat;] Prædicta omnia, R. P., vario testimonio et firmissimo juramento tam a me quam a consociis muniri possunt. Jam ad illa veniendum est, quæ post prædicta pro conservatione familiæ nostræ die ante obitum dixit, et scribi fecit. Nam post benedictiones prælibatas commendans Deo familiam nostram, et familiam tam Sororum S. Claræ, quam continentium, vertens faciem ad me dixit, tria esse, quæ Religionem nostram conservant, tenent et gratam Deo faciunt, videlicet: “Zelus religionis, fervor caritatis, et rigor correctiones.” Quæ dulcissima verba, ipso jubente, scripta per Fr. Epiphanium de Stiria, vigilem ipsius custodem et ministrum, dari sibi fecit, et ipsemet legit, et postea dixit: “Hæc servanda sunt in familia nostra, hæc tenenda in monasteriis; ego excuso conscientiam meam: dicite vicariis nomine meo: hæc vicario Austriæ, filio meo Fr. Gabrieli Veronensi, hæc sæpius cunctis Fratribus enarrate.” Ex quibus omnibus facile perpendi potest, hunc beatissimum virum persimilem Jacob patriarchæ fuisse, qui moriturus extendens manum in filios, hæc tria peregit: nam filiis benedixit, instruxit, et futura eis prædixit. Hæc tria beatum Patrem fecisse certum est. Manum autem extendit, quando mihi dixit. “Quid erit de te, fili Fr. Joannes?” Compluribus etiam Fratribus manum porrexit; Fr. Georgium, qui mox est custos diligens sui sepulcri, dulciter amplexatus est. Sic Venerabilem Petrum de Sopronio, sic et P. Vicarium, cui abeunti dixit: “Fili, tu me non videbis amplius etc.” O Patrem sanctissimum! O vere virum admirabilem et admirandum! O zelatorem non solum nostræ familiæ, sed et cunctorum fidelium usque ad mortem! Quis te non magnificet? Quis tibi gratiarum actiones non reddat? Quis te non habeat ante Deum intercessorem?

[411] [tandem convocatis fratribus,] Quum autem hæc et multa alia nimium admiranda, quæ memoria deficiente, scribere non valeo nec scio, circa eum facta fuissent, et jam venisset dies, in qua transire deberet ex hoc mundo ad gloriam sempiternam, condignam pro suis laboribus et meritis cumulatis recepturus mercedem, quum semper in eo intellectus integerrimus viguisset, volens, juxta promissa, ad complendam animæ suæ commendationem Fratres advocari, mihi dixit: “Dic P. Guardiano, quod faciat campanellam refectorii pulsari, ut Fratres coadunentur, et congregati Commendationem animæ prosequantur.” Quum mihi hoc non videretur, et dicerem, hoc non esse pro tunc necessarium: “Vade, inquit, fac, quod dixi.” Licet enim jam ego eum ex illa infirmitate obiturum credidissem juxta præmissa, non tamen illo die, sed neque illis diebus. Sic Fr. Hieronymus, sic Fr. Ambrosius, sic et omnes alii consocii, neque patres illius loci hoc opinabantur. Veniunt tamen omnes: quibus coadunatis ante omnes dixit, se illo die omnino moriturum. Steterat novem dies sine alicujus cibi aut poculi degustatione; petebat tamen julep propinari, quod inveniri non poterat, neque confici. Commendavit se Fratribus et eos confortavit plurimis verbis: commendavit eis socios, sicut fecerat et locum illum, dicens: “Demum, pater guardiane et vos alii Fratres, Fr. Joannes, socius meus, vellet hunc habitum, quo induor, ad Italiam reportare; ego prohibui sibi, sic rogo V. P., ut in isto habitu mortuum, cum eodem me sepeliatis: nam iste habitus fuit mihi missus ex Italia, in ipso est crux, quam sanctissimus Pp. Calixtus mihi misit, quam D. Legatus sua manu in ipso apposuit, cum quo Cruciatam prædicavi, cum quo, Domino annuente, et cum vexillo sanctissimæ Crucis Turcarum potentia fuit contrita a potenti dextera Dei. Prosequamini nunc Commendationem animæ.” Sed dicebant Fratres: “Pater, scimus te non moriturum, sed tuæ paternitatis voluntas adimplebitur.” Sicque circumdant stratum, Patre beatissimo attentissime stante; accenduntur candelæ, incipitur a P. Guardiano: “Proficiscere, anima christiana etc.,” quo non correcte legente, dicebat beatus Pater: “Accipe nostrum Breviarium, ibi est tale Officium bene correctum.” Quo recepto a P. Guardiano, Pater beatus simul cum astantibus respondebat.

[412] [Commendationibus animæ factis] Stabat prædictus D. Laurentius, omnium, quæ fiebant, tacitus speculator, non tam ut devotionem ex his conciperet, quam ut raperet corpus post mortem, mandata domini sui, videlicet Nicolai antedicti, accurate perfecturus. Portæ conventus clausæ ac servatæ erant; nihilominus nonnulli sæcularium in conventum opera et industria ipsius Laurentii et aliquorum fratrum intromissi. Exeunt Fratres cellulam, Patre beato sensato manente et loquente, cum quo remanent prædicti fratres, Hieronymus et Epiphanius. Ego autem dubius et tristis cum fr. Ambrosio in cella manens, de his, quæ occurrebant, loquebar. Interea beatus Pater nunc se ad crucem vertebat, nunc oculos levabat ad cœlum, nunc apertis, nunc clausis brachiis, manebat. Quumque sic usque ad horam vespertinam perseverasset, qua jam hora caligaverant oculi, illico vocati, ad eum currimus, cujus labia movebantur, et loquebatur adeo submisse, quod vox ejus penitus non audiebatur: nunc hunc, nunc illum, nunc fr. Hieronymum, nunc fr. Vitum, nunc fr. Epiphanium, nunc fr. Ambrosium pio ac lacrymabili vultu intuebatur. Ego autem appropinquans sibi, cum lacrymis dixi: “Pater, non intelligimus, quid velis. Quid vis, Pater, quid vis? Quid possumus facere?” Ille autem manum suam nunc capiti, nunc pectori, nunc linguæ, nunc ori apponebat.

[413] [sanctissimam animam] Interea iterum Fratres conveniunt, qui non erant in cantandis Vesperis occupati: præcipue P. Guardianus, fr. Lucas, socius P. Vicarii, qui sibi præcipue servierat; et videntes beatum Patrem, sic manentem, et sua manu talia innuentem, licet nonnulli voluissent interpretari, sibi vel caput, vel pectus, sive etiam stomachum dolere, in diversis occupationibus circa eum occupabantur. Ille fricabat caput, ille humeros, ille pannos calefaciebat, alter vero manus demulcebat: ego autem existimabam, quod hoc faceret, ut depositus in terra exspiraret: sed tum dolore affectus, tum ne ob aliquam læsionem Pater citius exhalaret, tacui. Omnes tamen postea intelligunt, ex frequenti manuum indicio, Patrem fore illa hora transiturum. Accenduntur iterum candelæ, aliqui Fratrum ascendunt, aliqui sinu, aliqui manu, aliqui ore eum fovere conantur: reliqui stratum circumeunt. Resumitur recommendatio animæ, quæ quum, flentibus omnibus, diceretur, spectante D. Laurentio, beatus Pater vertit faciem ad cœlum, jungit manus, fit lætus, fixus sursum respiciebat, et videbatur, quasi vocatus vellet ire. Ego autem miser ad pedes stabam, et rigans ora lacrymis, mecum tacitus, repetebam illud, quod discipuli B. Martini dicebant: “Quid faciemus, Pater? Invadent enim gregem tuum lupi rapaces.” Flebam mortem tanti Patris, flebam et duritiem meam: nonnulli illic oculos habebant, ubi Pater tam fixe respiciebat.

[414] [Deo Creatori reddit:] Creditum procul dubio exstitit, advenisse Christum, pro quo mori tam ardenter ipse beatus affectaverat, beatum Franciscum, cujus vestigia tam ferventer secutus fuerat, et S. Bernardinum, quem vivum et mortuum tam alte, tam diffuse, tam gloriose prædicaverat, magnificaveratque. Commendatione finita, vel quasi circa finem, spiritus ille sacer, relicto corpore, feliciter migravit ad cœlum, ore clauso et oculis apertis remanentibus. Quod quum ex pulchra suæ faciei venustate Fratres non perpenderent (nullum enim signum mortui hominis apparebat) existimantes, eum adhuc spiritum habere, volebant iterum Commendationem resumere: accurrens autem Fr. Hieronymus clausit sibi oculos, ego similiter manu tremebunda comprimens supercilia et oculos, tamquam firmum habui ipsum exspirasse, idque ipsum contrectando clare omnes viderunt: et quum adhuc junctis manibus permaneret, alter Paulus Eremita videbatur. Quo viso, omnes in luctum conversi fuimus: aliqui dicebant: “O solem obscuratum!” Aliqui: “Cecidit de cœlo Ecclesiæ stella magna, cecidit columna Religionis.” Aliqui: “Cecidit corona capitis nostri etc. Jam infideles, hæretici et schismatici lætantur,” et similia. Hora erat vigesima prima, die sabbathi, cantantibus Fratribus Vesperas; et sic, volente Domino factum est, ut illo mense, illo hebdomade die, et quasi eadem hora, quibus obiit sanctus patriarcha Franciscus, transivit et hic vir beatus Joannes, ipsius perfectus imitator. Gaude, senior optime, tales tuos præmisisse consocios ad parandum tibi locum. Gaudeat sancta mater Ecclesia, fidelissimum filium in cœlis habere locatum. Gaudeat et triplex Ordo S. Francisci, talem et tantum in terra habuisse patrem, ducem, rectorem, fautorem et prælatum, et nunc in cœlis eumdem habere intercessorem et advocatum.

[415] [ad cujus obitus nuntium] Quo viso D. Laurentius, quod jam ordinaverat ejus dominus, conatus est exercere: nam illi, qui latebant in conventu, irruunt volentes illud corpus de manibus Fratrum auferre, nec, ut moris est, lavari permittebant. Tandem vix opera Fratrum factum est, ut illud sacrum pignus lavari paterentur; nec potuit fieri sine ipsis; nam volebant procul dubio adstare. Exuitur sanctum corpus; quo exuto, apparent dumtaxat ossa, pellibus involuta. Quisquis eum vidisset, non ibi carnes, non sanguinem, non interiora illic est dixisset, sed pulcher in facie, pulcher in oculis, pulcher in naribus apparebat. Quis eum Martyrem, et plusquam Martyrem negare audeat? Quum de ejusdem laudum præconiis scripsero, quod, Domino volente, faciam, ejusdem gestis præclaris, undique dispersis recollectis, efficaciam et veritatem omnium Sanctorum et Angelorum eum habuisse, liquido ostendam. Quum autem lavabatur, si dici potest, corpus, magis enim compaginatio fuit ossium, aliqui cordam, aliqui tunicam, aliqui manutergia sive nasotergia subtrahebant; nam Fr. Ambrosius cuidam, currenti cum tunica, abstulit eamdem e manibus. Quo utcumque peracto, cum silentio defertur tabernaculum illud per occultam viam ad ecclesiam, ad cujus custodiam deputantur sexaginta quatuor cives, et quidem potiores civitatis.

[416] [concurrit civitas universa;] Sed interea commovetur civitas tota: tentant homines in locum irruere, ascendunt muros simul et tecta, tentant frangere portas. Tabernaculum autem illud locatur juxta altare; post cujus locationem, antequam ecclesia pandatur, apprehendit nos tribulatio maxima, et qui ante fautores et amici exstiterant, facti sunt nobis molesti pariter et infesti, de quo alias dictum. Post consignationem omnium, quæ ad beatum Patrem spectaverant, illo eodem sero incipiunt pulsare campanas, ac sic per septem dies solemnes exsequiæ solemnesque ceremoniæ celebratæ fuerunt. Illud tamen sacrum corporis tabernaculum, ob timorem, non fuit delatum per civitatem, ut fuerat statutum; timebatur enim, ne, si sic fieret, ex nimia et inordinata Hungarorum devotione corpus illud penitus laceraretur, aut homines mutuo sese interficerent. Sed sic honoribus eximiis in ecclesia locatum, maxima custodia custoditur. Quo audito, tam rex, quam prælati et barones, tunc in Futhak ad dietam exeuntes, maximo dolore afficiuntur; similiter et reverendissimus D. Legatus, qui erat ibidem. Post septimum autem diem, mandante Legato, fuit tumulatum illud pignus. Quo die rediens D. Nicolaus gaudet et tristatur; nam, quod optaverat, habebat; et corpus, quod magnifice cupiebat sepelire, indebite sepultum videbat. Illico fecit illud exhumari, sicque locavit illud honorifice; nam illud misit in quamdam capsam ferream, septem clavibus munitam, in pulcherrima capella in ecclesia ejusdem loci.

[417] [ac sepulcrum miraculis fit gloriosum.] Transiit autem hic beatissimus Pater anno Domini MCCCCLVI, die autem XXIII Octobris, hora vigesima prima, die sabbatho; sepultus et humatus feria sexta proxime sequenti. Post cujus transitum illic cœ pit coruscare miraculis, adeo ut ad ejus sepulcrum, tamquam ad sepulcrum Apostoli, undique populi confluant: nec mirum, nam per merita istius Sancti post suum obitum, variæ febres variique dolores et diversæ infirmitates fugatæ; patientes sanguinis fluxum, apostemata, plagas et ulcera curati: rupti et morbo caduco laborantes, paralytici, aridi, contracti, hydropici, obsessi, amentes, claudi, surdi, cæci et muti liberati sunt: mulieres, a periculo partus liberatæ, facilitatem pariendi habuerunt. Multi etiam liberati sunt a variis periculis et damnis, nonnulli a periculo mortis: agonizantes et in extremis laborantes mox sani evaserunt: et quod his omnibus majus est, duo mortui ad merita ipsius Sancti vivificati sunt et vivunt, utrique Joannes. Quinque etiam penitus mortui, aut visitato sepulcro, aut emisso voto per suos, apertissime per hunc beatum virum suscitati sunt. Quæ quidem miracula, tam in Hungaria quam in Italia, divina clementia per merita hujus sancti viri operata est.

[418] [Narrata verissima esse, juramento affirmat scriptor.] Penset ergo V. P. venerande senior, quantæ hic consocius tuæ paternitatis et nostræ familiæ Pater fuerit sanctitatis. Cuncta ac singula in hac epistola, currenti calamo exarata, coram Deo et Angelis vere commemoravi. Testem invoco Deum, qui perdit omnes, qui loquuntur mendacium: testes sunt Angeli, testes sunt omnes Sancti et Sanctæ Dei, præcipue Virgo Maria, B. Franciscus et gloriosissima Maria Magdalena, præcipua mea advocata, quod in his omnibus et singulis, quæ vidi et manibus contrectavi, prout posita sunt, verifica sunt, omni prorsus dubio carentia. Imo confiteor minus dixisse: multa * plura intervenerunt, quæ ob laborantem memoriam evanuerunt. Hæc autem scripta sunt, ut tam V. P. quam alii, qui eum sanctum virum in terris merito exaltare desiderant, habeant veræ laudis materiam. Rogo tam V. P. quam alios, ad quorum manus hujusmodi epistola devenerit, ne forte incongruitatem generalem emendando, illos terminos immutando, aliquid immutent de substantia prædictorum: velim tamen cuncta, quæ hic posui, legi, audiri, corrigi, emendari et ampliari vel diminui ab illis, qui dictis interfuerunt. Licet ego miser aliqua ex his ab eis audiverim, atque, divina operante clementia, plura, quam hic narraverim, vidi, et contemplatus conatusque sum mei pectoris armariolo illa recondere, ut postea valerem enarrare ad gloriam et laudem nominis Jesu Christi et omnium Sanctorum ejus, ad confirmationem fidei catholicæ, ad magnificentiam et exaltationem nostræ sacratissimæ Religionis, et ad imitationem nostram, nec non ad accendendam, ampliandam et confirmandam devotionem erga ipsum beatissimum Patrem Fr. Joannem de Capistrano; cujus precibus et meritis una cum suffragiis T. P. merear de commissis conteri, et de committendis perseveranter custodiri. Valeat V. P. quam Deus conservet, et faciat videre canonizationem præfati beati Patris. Ex Florentia, MCCCCLXI, die X Februarii. De variis porro obitus circumstantiis, quemadmodum de loco sepulturæ S. Capistrani agemus latius tum in Annotatis ad Vitam Sancti, tum in decursu Commentarii. Nunc ad acta post ejus mortem properamus.

[Annotatum]

* multo?

§ XXXVII. Statim post mortem S. Joannis Capistrani rex et principes Hungariæ instant pro ejus canonizatione.

[Sparso S. Capistrani mortis rumore,] Sparso rumori de S. Joannis Capistrani obitu, fratres, per diversa loca constituti, credere primum noluerunt; quia nimia videbatur universo orbi calamitas: ast brevi omnem dubitationem sustulit epistola encyclica Baptistæ Levantini, vicarii generalis familiæ Observantum, data ad omnes vicarios provinciales, sequentis tenoris [Wadding. Annal. tom. XIII, pag. 1.] : Vehementer doleo, quod tibi dolendi litteræ meæ materiam ministrabunt: gravis enim et tristis nuntius tibi sum dicturus, quæ nec ego narrare, nec tu velles audire. At oportet, ut dicam et te certissimum reddam, nostri Ordinis coronam et gloriam, R. P. Fr. Joannem de Capistrano novissimis temporibus ex hac vita migrasse, seu placide in Domino requievisse, quemadmodum ab ipsis ejus sociis accepi. Ejus sacratissimum corpus in Huilach, Hungariæ civitate apertissime constat esse depositum, sub quinque seris aut clavibus diligenter munitum. Die autem XXIII Octobris decessit. Te itaque moneo et instantissime deprecor, ut a cunctis fratribus, sororibus et dominabus, in tua provincia degentibus, ejus exsequiarum officium solemne facias diligentissime celebrari. Hæc autem tibi adeo serio commendo, non quia putaverim, eum hujusmodi suffragiis aut auxilio indigere, sed ut ea, quæ ad nos spectant, fideliter exsequamur. Vale. Ex loco S. Mariæ de Angelis extra Mediolanum, nonis Februarii 1457.

[420] [crebrescentibus ad ejus sepulcrum miraculis,] Statim autem ab obitu Deus sancti viri sepulcrum, crebris patratis miraculis, reddidit gloriosum: cœlitumque honores brevi post mortem tempore decreti fuissent, si vixisset Nicolaus V, cui notissima beati viri erat sanctitas, sæpe professus id se facturum, si suo tempore mortalitatem deponeret S. Capistranus [Ibid. tom. XII, pag. 415.] . Et quidem non sine bonorum admiratione honorem hunc nonnisi post annos 244 consequi potuit. Obstabat initio Cardinalis S. Angeli Legatus, quem, inquit Waddingus [Ibid. pag. 416.] , male habuit in epistolis Capistrani, ad Calixtum missis, suum nomen reticeri, eique (Capistrano) soli socios cecinisse triumphum. Temerarium dixit, qui cæca et incomposita ex castris eruptione, quasi jacta alea, rem christianam in summum traxerit discrimen: inanis gloriæ cupidum, qui rei felicius quam prudentius peractæ palmam gestiebat, et consortis impatiens, profligati hostis sibi soli gloriam adscribebat: iracundum, qui asperis verbis auditores e rostris exulcerabat, et sibi adversantes impatienter excipiebat. Hæc passim inculcabat, Capistranum magnificantibus objiciebat; et quamdiu in Germania hæsit, miraculis scribendis obstitit et canonizationem retardavit. Carvajalii Cardinalis accusationes paulo propius inspiciendæ sunt, ut videamus, quam infirmo nitantur fundamento. Atque imprimis quod pertinet ad inanis gloriæ captationem, S. Capistrano objectam, jam criminationem refutavimus supra numm. 349, 357 et 366: ac in specie, quasi Capistranus nomen Cardinalis Legati consulto omisisset, refellitur ex epistola, ad Calixtum data ex Salankemen XVII Augusti, quam supra numm. 355 et seq. retulimus, in qua nihil non bene et honorifice de Cardinali scribit.

[421] [invito etiam legato Carvajalio,] Cæterum, inquit Waddingus [Ibid. l. c.] , ex supra relatis patet, non tam temere, quam invitum Capistranum ad castra processisse, nec pugnam crucesignatis, sed receptum inclamasse. In acie tamen constitutis eam indidit Dominus fortitudinem et hostibus formidinem, ut felicius quam sperari possit, gloriosa obtigerit victoria. Porro ille retulit Calixto victoriam sincero brevique epistolio, quod factum est absque ulla Cardinalis injuria, de quo nihil tunc referendum erat, qui procul a periculo Budæ hærebat, et,nonnisi re gesta et parta victoria, Belgradum advenit. Quod vero aliquando iratus sit Capistranus, non id vitio tribuendum: non enim iracundia, sed iracundiæ gradus, aut causa injusta, culpæ loco habenda est [Cfr S. Thomas 22, q. 158, art. 1.] . Non quod irascimur, sed quare aut quantum irascimur, diligenter expendendum est. Capistranus eam habuit auctoritatem in populo, ut doctrinæ salutari obaudientes et piis consiliis obsequi nolentes, aut in peccatis sordescentes, juxta Apostoli instructionem arguerit, increparit, acriter. objurgarit: “Amando corripiebat, non nocendi aviditate, sed studio corrigendi [August. serm. LXXXII, al. XVI cap. 3. Cfr Migne. Patrol. tom. XXXVIII. col. 507.] .” Quod demum sibi adversantes impatienter exceperit unum illud exemplum est rei, asperius cum hæresiarcha Rochyczana transactæ. Quis Dei causam acturus, patienter ferret iniqui seductoris venenosas insidias, contra orthodoxam doctrinam insanos errores, et contra Ecclesiæ ministros impudentes calumnias? Demus postremo, humana fragilitate leve aliquod vitium traxisse, aut imperfectioni fuisse subjectum, non id sanctitatem eliminat, sed exercet. Paucos invenies Sanctos, etiam eximia virtute pollentes, et cedris Libani comparatos, qui tentationum motibus non moveantur, vel graviori impetu admissi peccati non flectantur et ad ima incurventur. “Divinæ pietatis dispensatione ita permittitur, ut mens, proficiens ad virtutem justitiæ, sua melius infirmitate firmetur. Obtenebrantur stellæ caligine noctis [Job. III, 9]; et sancti viri, licet magnis jam virtutibus resplendeant, habent tamen de culpæ obscuritate, quod feriant. Et licet magna jam vitæ claritate luceant, aliquas tamen peccati nebulas, velut quasdam noctis reliquias, nolentes trahunt [Greg. Magn. Lib. IV, moral. cap. 22. Patrol. tom. LXXV, col. 658.] .”

[422] [viro cæterum] Porro hæc Carvajalii Cardinalis obsistentia non diu nocuit initio canonizationis S. Capistrani: nam S. Jacobus Picenus, qui anno 1457 in Hungariam a Calixto missus, Budæ prædicabat, puellam, a nativitate cæcam, quam S. Capistranus suo attactu sanaverat, in mediam concionem produxit: quumque coram rege, legato et reliqua turba professa esset miraculum, quod multi præterea testificati sunt; notarium archiepiscopi Strigoniensis, istic præsentem, rogavit, ut verba puellæ scriptis exciperet, et denuo coram archiepiscopo et deinde coram legato examinaret. Ita factum: et tertio interrogata, coram regni baronibus constanter eadem repetivit [Annal. tom. XIII, pag. 5.] . Insuper eodem Waddingo teste [Ibid. tom. XII, pag. 414.] , primus processus compactus est ea, qua decessit urbe, anno 1460, cujus exemplar servatur in bibliotheca regia Parisiensi; secundus factus est in eadem civitate anno 1461, in quo ea tantum habentur miracula, quæ illo patravit anno a vigilia Pentecostes usque ad Nativitatem Virginis Mariæ. Tertius factus Budæ auctoritate apostolica sub annum 1465 in quo referuntur omnia ejus mirabilia, tum in vita, tum post mortem usque ad illud tempus patrata. Igitur nec decennium ab obitu S. Capistrani elapsum erat, quando jam terni processus confecti fuerant. Paulo serius, id est sub Sixto IV, qui pontificatum tenuit ab anno 1471 ad 1484 processus quartus, reliquis major, ingentem habet cumulum miraculorum, per varia capita distributum. Quintus, in variis Hungariæ partibus auctoritate Leonis X factus ab episcopis Quinque-ecclesiensi et Sirmiensi et ab abbate de Gethlo, diœcesis Quinque-ecclesiensis. Tandem relationem omnium gestorum, pergit laudatus Waddingus [Ibid. l. c.] , et rationum allegationem doctam more juridico pro canonizatione impetranda fecit Leoni X quidam jurisconsultus, instar illius, pro canonizando S. Bonaventura a Joan. Francisco de Pavinis compositæ. Eam distinxit in fundamenta seu articulos sexdecim, quos hic exscribo. “Primum, inquit, ipsius Beati Patris ad Religionem Ordinis Mendicantium S. Francisci mirabilis dicetur conversio cum illius præcipuo fervore. Secundum, doctrina sacra cum multitudine librorum. Tertium, contemptus dignitatum mundanarum et ecclesiasticarum. Quartum, superexcellentes virtutes et merita ejus insignia. Quintum, regimen sanctum ejus cum regularis Observantiæ familiæ liberatione. Sextum, patientia in persecutionibus propter zelum Dei. Septimum, labores multi, mores casti et actus strenui etc. Octavum, multa gloria, quam fecit Dominus cum eo etc. Nonum, sufficientia in operibus caritatis et innocentiæ. Decimum, fama celebris beatitudinis ejus et mors pretiosa. Undecimum, multiplex supplicantium instantia. Duodecimum, maxima temporum mora, studiose exspectata. Tertium decimum, diligentissima solemnis inquisitio habita. Quartum decimum, devotio pia populorum ad eum, semper excrescens. Quintum decimum, multiplex fructus, subsecutus in Ecclesia catholica. Sextum decimum, multorum verorum miraculorum coruscatio diuturna.”

[423] [optimo,] Quamvis autem Cardinalis S. Angeli seu Carvajalius, ipsis, quæ canonizationi objiciebat, impedimentis, aliquid humani se passum ostenderet, erat tamen et ipse vir sanctitate morum et zelo catholicæ fidei conspicuus. De eo scribit Ciacconius [Vit. RR. Pontt. et Card. tom. II, col. 925. et seqq.] : Sexennium iis in locis (Germaniæ et Hungariæ), sub cœlo insalubri et inter gentem illam legatione functus, in castris sæpe versatus, hostium irruptionibus, militibus, sua diligentia cruce insignitis, obviam processit, numquam desertus a suis, se ipsum numquam deseruit. Frigorum vis illi dentes ademit, aliisque multis molestiis afflictus, omnia pro Christo æquo alacrique animo pertulit, vir doctrina ac sanctimonia insignis, magni consilii, acerrimus semper hæresum oppugnator, tota vita integritatis et continentiæ laude præstans. In legationibus, quæ, teste Cardinali Papiensi, triginta duæ illi ab Ecclesia commissæ fuerunt, Romanorum Pontificum non solum præceptis, sed votis obtemperavit; plurimas composuit paces; cardinalitii Ordinis libertatem, quibusdam in locis amissam, restituit. Pontificii legati auctoritatem retinuit, ac prompto animo exercuit; magnis beneficiis populos affecit, de omnibus optime meritus est: et quum multas regiones peragrasset, magna semper pertractasset, nihil præter casti sacerdotis gloriam in privatas intulit ædes… Habitabat ædibus modicis apud templum S. Marcelli, nulla aulæorum aut vestis stragulæ vanitate: familiæ quoque is erat cultus atque modestia, ut in ea sancti senis disciplina facile videretur. Jejuniis semper intentus, subsidia inopibus larga manu suppeditavit; plures sacras ædes restauravit; patrocinia labentibus tenuiorum causis fortissime præstitit. Hilaritatem semper coluit, quæ tanta ac tam continua in eo fuit, ut non minus oblectare pia festivitate homines, quam adjuvare videretur. Vere dignus Ecclesiæ et sancto Dei famulatu, quem ætas hæc priscis illis nascentis Ecclesiæ patribus sine injuria æquare potest. Qui igitur in Carvajalio Cardinali nævus fuit, hunc delevit facile totius vitæ integritas.

[424] [instituuntur processus pro canonizatione,] Cæterum ipso in Germania, quam anno 1461 reliquit, agente, FF. Minores non solum instruendis processibus pro canonizatione S. Capistrani, quod in vasta regione sine magno strepitu peragi poterat, occupati fuerunt, sed anno jam 1459, Pio II, Calixti successore favente, apertius pro canonizatione instare cœperunt. Ipse Pontifex, inquit Waddingus [Ann. tom. XIII. pag. 123.] , in Germaniam, et adjacentia Poloniæ, Bohemiæ et Hungariæ regna, in quibus tot miranda opera patrasse dicebatur, mittendum judicavit virum probum, qui vitæ, doctrinæ et miraculorum integra referret monumenta. Delectus est huic muneri Joannes a Tagliacotio, Capistrani olim socius, potissimarum rerum, ab eo gestarum, testis oculatus, in longinquis illis regionibus optime versatus. Negotio facilius peragendo et apud imperatorem, reges et principes imperii promovendo, intercessores ille adhibuit plurimos Italiæ prælatos, pridem Capistrano familiares, et nobiles quasque civitates, in quibus prædicavit. Et continuo exhibet Waddingus epistolas Angeli Capranica, episcopi Reatini et urbis Bononiensis pro Romana Ecclesia legati [Ibid. l. c.] , Francisci de Monaldensibus, episcopi et principis Asculani [Annal. tom. XIII, pag. 124.] , Antianorum et Consulum Bononiensium [Ibid. pag. 125.] , Antianorum et communis populi Asculani [Ibid. l. c.] , deputatorum civitatis regiæ Paduæ [Ibid. pag. 126.] , Provisorum et deputatorum reipublicæ Tarvisinæ [Ibid. l. c.] ; quæ omnes in unum collimant, ut virtutes sancti viri magnificent, imo pleræque se testes ejus sanctitatis profitentur. Superfluum censemus, hasce litteras in medium proferre, quas ad verbum recitat Waddingus locis supra citatis.

[425] [quam petunt principes,] Similiter principes, antistites et urbes Germaniæ, Bohemiæ, Hungariæ et Poloniæ litteras ad Pium Pontificem dederunt, quibus enixis precibus petebant, ut S. Capistranum in album Sanctorum inferret. Litteras, ait Waddingus [Ibid. pag. 216.] , dederunt ferendas cuidam Minoritæ, viro gravi et docto, qui obiit in itinere, uti alias indicavi [Ibid. tom. XII, pag. 415.] , easque sub mortem commendavit generoso militi Assisiati, qui ex Germania redibat. Ille domi reposuit, pauloque post in Germaniam rediit, ubi decessit. Filii nepotes, suspicantes, sacrum quid tot chartis schedis et pergamenis contineri, capsulam, qua claudebantur, decenter reposuerunt, donec ego ea in urbe per aliquot hærens dies et Ordinis monumenta perquirens, percepi, in domo illa scripturas multas, rem nostram concernentes, asservari. Accessi, rogavi domicilii virum, ut apud se neglectas, mihi forte opportunas, ostenderet. Fecit ille perquam benigne, et capsulam tradidit libenter. Summa lætitia conspexi, quas hic produco litteras, ad Pium Pontificem directas, pergameno exaratas, magnis mirisque sigillis obsignatas; et dum aliquas resero, omnes video ad eum canonizandi Capistrani scopum collimare. Urbano VIII Pontifici, multis cardinalibus, virisque principibus ostendi, quibus valde placuit communem illarum regionum opinionem circa Capistrani sanctitatem conspicere, jusseruntque in commodum tempus reservari, aliquando fortassis effectum habituras. Juvat allegare aliquas epistolas, quibus ostenditur non solum sanctitatis opinio, quæ de Joanne nostro ubique vigebat, sed etiam fidei zelus, quæ varias civitates, nunc hæresi obnoxias, animabat.

[426] [et Ordo Sera phicus,] Jam initio anni 1459 Stephanus de Wassan, Vicarius Observantium in provincia Hungariæ, ad Cobellam, Celani comitissam, litteras dedit, quibus ejus in procuranda Sancti canonizatione diligentiam acueret. Revocat imprimis memoriam sanctarum mulierum, quæ circa sepulturam Domini erant sollicitæ, ac dein pergit [Wadd. Ann. tom. XIII, pag. 128.] : Hic Pater beatus, zelo fidei christianæ accensus, ac pro salute animarum affectus, quum diversorum perlustraret orbium climata, aderam et ego in comitatu ipsius minimus et indignus, cui assistens memini sæpenumero vestræ magnificentiæ litteras dulcissimas, propria manu conscriptas, omni cum honore eidem Patri beato fuisse delatas, quibus Pater ipse consolatus, se continere non poterat, quin vicariæ caritatis indicium verbotenus ostenderet, sciens, quia quæcumque scripta sunt, ad ipsius consolationem scripta sunt in epistola vestra, et nonnisi ex fervore bonæ voluntatis et illibatæ caritatis processerunt. Hic itaque Pater beatus sublatus est jam sæculo huic nequam, stola immortalitatis perpetuo coronandus, quo adhuc in carne mortali vivente, si ejus meritis et precibus tota mentis nostræ devotione omni cum fiducia nos commendavimus, ipsius intercessione salvari cupientes, quanto magis eidem nos committere debemus, quem pie credimus provectum ante conspectum gloriæ magni Dei et gloria et honore coronatum, cujus etiam principatus ita confirmatus est, ut omnes, in necessitatibus constituti, ad se confugientes, patrocinium sentiant suorum meritorum et precum? Quod signorum probant opera mirifica. Nam ad ejus invocationem cæci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, et multi a diversis infirmitatibus liberantur. Beatus igitur qui non fuerit scandalizatus in Patre isto beato. Si itaque, domina magnifica, hunc Patrem beatum in vita sua tanta mentis devotione dilexistis, eadem mortuum diligatis ac studio humanitatis prosequamini. Instate, laborate et operam diligenter apponite pro ipsius canonizatione, illamque promovete et pro viribus accelerate. Ingratus quisque esse potest, qui beneficium tardus aut fatigatus impendit; qui utique tarde fecit, diu noluit… Ex loco nostro de Zalard, XXI Januarii 1459.

[427] [in specie autem Mathias,] Mathias, Huniadis filius, qui loco defuncti Ladislai anno 1458 rex electus fuerat, ad omnes principes orthodoxæ fidei in Italia litteras dedit ad promovendam S. Capistrani canonizationem; quas quidem eo lubentius exhibemus, quo clarius monstrent nihil invidiæ inter patrem ejus, Joannem Huniadem et Sanctum nostrum intercessisse; et Mathiam partæ victoriæ gloriam sine ambagibus in Capistranum refudisse. En litteræ [Ibid. pag. 157.] : Mathias, Dei gratia rex Hungariæ, Dalmatiæ, Croatiæ etc. universis et singulis orthodoxæ fidei principibus, ducibus, marchionibus, comitibus, antianis, prioribus, judicibus, ac civitatum et communitatum rectoribus, præsentes visuris vel audituris, salutem et prosperos ad vota successus. Nos, qui Dominum laudare jubemur per prophetam in Sanctis ejus, dignum et rectæ rationi imo debitum esse arbitramur, ut laudemus pro nostro possibilitatis modulo specialiori quadam devotione omnipotentem Deum in iis, quæ operari dignatus est, maxime temporibus nostris, in hac nostra ætate per servum suum bonæ memoriæ fr. Joannem de Capistrano, FF. Minorum, de Observantia nuncupatorum, quem veluti mundissimum et integerrimæ vitæ speculum, et virum sanctissimæ conversationis, ipse Deus gloriosus pro nostra et regni nostri gloria, tamquam alterum quemdam Apostolum nobis dedit. Nam vir iste beatus, natale solum deserens, dum pro colligendis animabus diversas mundi plagas, seminans ubique tam ferventissime quam devote verbum Dei, perlustrare statuisset; post multos sanctæ prædicationis sudores, tandem divino nutu, ut non ambigimus, seipsum contulit in hoc regnum, cujus maximam partem in animi sui potius, quam corporis robore tenuit, ipse, tamquam robustissimus juvenis circuivit prædicans ubique, sine intermissione docens de regno Dei. Et quia id, quod docuit verbo, monstravit exemplo, vitaque ejus et conversatio non discrepavit a doctrina ejus, statim in ipso suo ingressu, ejus sanctitatis fama diversas implevit partes dicti regni nostri; et tam desiderabilis ab omnibus habebatur, ut beatissimum se putaret, qui eum aut videre vel ipsius colloquio consolari potuisset.

[428] [rex Hungariæ, cujus literæ] Tanta continue de diversis ipsius regni nostri partibus confluebat ad eum non solum populi, verum etiam prælatorum et baronum ac nobilium multitudo, ut quum proponeret ipsis verbum Dei, non eos nisi campestris vel latissima plateæ planities capere valebat: omnes enim, qui habebant infirmos, ducebant illos ad eum, prout plurimi fideles nostri multos, qui taliter ducti fuerant, recepta gratia sanitatis ad propria cum lætitia remeasse testantur. Sed vir iste hæc et similia non suis, sed beatissimi Bernardini, cujus ipse birretum et sanctas Reliquias secum portabat, et super infirmorum capita ponebat, meritis, ob odium vanæ gloriæ, cujus pulveribus fœdari abnuebat, adscribere pro sua humilitate solebat. Non defuit huic viro fervens desiderium martyrii, in suo sanguine laureandi, si non defuisset persecutor, qui in ejus sanguinem sævire voluisset, vel permissione divina potuisset. Sanctæ crucis signum a reverendissimo Joanne Cardinali S. Angeli, sanctæ sedis apostolicæ Legati, suscepit: quo suscepto, crucesignatus ipse crucem prædicare cœpit, et parvo temporis spatio magnam crucesignatorum multitudinem sua prædicatione conquisivit, illorumque animos ad excipiendum formidandum valde sævissimorum Turcarum, inimicorum crucis Christi, impetum, non solum audaces, verum etiam ut leones, impetuosissime irruentes in prædam, audentes fecit.

[429] [Sancto perhonorificæ,] Et quum castrum finitimum dicti nostri regni, Nanderalbam, Turcarum maxima multitudo infinitis pixidibus ac bombardis, et omnibus ingeniis bellicis, quæ ad expugnandum ipsum castrum infidelium astutiæ potuerunt excogitare, illic conjectis, obsedisset, cum illustri principe, piæ memoriæ nostro domino et genitore Joanne de Hunyad, ipse beatus Pater, pro fide catholica mori paratus, in ipsum castrum, tam valide obsessum, cum crucesignatis introivit. Jam ex ea parte, qua bellum tam atrox acrius inferbuerat, murus exterioris castri, per ingenia bellica destructus, sic terræ adæquabatur, fossata quoque ita repleta erant, ut libere introitus et exitus Turcis pateret, jamque in ipsa externa planitie castri bis pugna commissa fuerat; quum exercitus Christi ad exhortationem beati viri in acclamatione Nominis Jesu, quod bellicum et militare signum ab ipso beato viro susceperat in bello acclamando, audacter et in maximo animi potius, quam virium robore, fide magis pugnaturus, quam ferro, irruit in hostes; tum ipse beatus Joannes, stans in loco eminentiori, ut in omnium manibus miles Christi pugnaret, omnes ad pugnam sua exhortatione valenter pugnare provocabat. Quid immoremur? Post multos tam acerrimi belli sudores contritus exercitus Sathanæ, a facie militum Christi versus in fugam, cum magna ignominia post ingentem stragem, relictis omnibus pixidibus, bombardis, machinis et aliis bellicis ingeniis, confusus nocte recessit. Parta ergo tandem gloriosa contra hostes victoria ab inermi populo Christi (si inermem dicamus populum, quem Christi fides præclare armaverat) castrum ipsum liberum evasit ab hostibus. Hanc victoriam tam insignem meritis ipsius beati viri adscribendam quis dubitet? Postremo vir plenus bonis operibus, pro hac transitoria et caduca vitam accepit, ut non ambigimus, sine fine mansuram, animum cœlo, corpus terræ commendans. Post cujus felicem transitum, infinita illa miracula et prodigia, quæ ad invocationem nominis ipsius beati Joannis et ad ejus sepulcrum delatis, vel saltem per votum aliquod, pro ipsius honore emissum, languidis etiam usque modo, prout nonnullorum fidelium nostrorum fida testimonia nos faciunt certiores, ad declarandum sui famuli meritum et gloriam operari non cessat omnipotens Deus, clare demonstrant, sanctissimam ipsius beati viri animam, in Sanctorum collegium assumptam, lætitia perfusam sempiterna. Et quia dignum arbitrati sumus, illum ab omnibus honorari in terris, quem Omnipotens sic exaltavit in cœlis, post felicem nostram electionem ad apicem regiæ dignitatis, divinitus factam, nobis semper præcipue curæ fuit, ut pro tanti et tam integerrimæ vitæ viri canonizatione apud sanctissimum Dominum nostrum summum Pontificem instaremus: quod et indubie fecissemus, si disturbia regni nostri, quibus illud hactenus diversimode quassatum exstitit, nos ab hoc sancto proposito non impedivissent. Oramus dictis disturbiis finem imponere, quo, Domino concedente, pro ejusdem beati viri canonizatione, ut est in proposito, omnino insistemus. Hortamur autem vos, o Christiani Italiæ principes, ut huic sanctissimæ rei velitis esse tanto favorabiles, quanto sedi apostolicæ estis propinquiores. Datum Budæ, hac die XXII mensis Martii anno Domini 1460.

[430] [sicut et illæ a Nicolao de Vilak] Eodem circiter tempore, nempe in Dominica Passionis, qua ad introitum cantatur Judica me, XXX Martii, id est paschate in diem XIII Aprilis incidente, Nicolas de Huylak, similes litteras ad omnes principes, ad urgendam canonizationem S. Capistrani direxit; in quibus, compendiose enarratis ejus meritis, dicit [Wadd. Ann. tom. XIII, pag. 160.] : Post prædicta et multa alia, ab eodem mirifice perpetrata, pluribus meritis in dicta civitate nostra de Huylak, ut semper optavit, feliciter migravit a sæculo. Post cujus felicem obitum confestim signa apparere cœperunt, et adeo usque in hodiernum diem creverunt, ut ad suum sanctissimum sepulcrum, tamquam ad sepulcrum Apostoli, undique populi confluerent; de quibus miraculis non parvum registrum factum est. Non desinit Deus omnipotens operari miracula per servum suum fidelissimum, de quibus miraculis, licet nostrorum fidelium veridica relatione certitudinem habeamus, vidimus etiam propriis oculis nonnullos, variis languoribus detentos, ob merita ipsius beati liberatos. Audivimus etiam, serenissimum regem nostrum coram multis baronibus et nobilibus dixisse, ipsum fuisse liberum de carceribus et electum in regem, emisso voto ad ipsum beatum Patrem. Nos quoque in persona nostra multiplicem ipsius beati viri gratiam experti sumus: nam quum maximam capitis nostri vertiginem pateremur, mox ut quodam panniculo, quod fuerat ad usum ipsius viri Dei, caput cinctum fuit, infirmitas omnis abscessit… Nunc autem disponemus, ut tam serenissimus dominus meus rex, quam etiam et nos, speciales et notabiles legatos ad sanctissimum D. N. Papam et ad collegium Cardinalium pro hac causa destinemus.

[431] [ad omnes principes datæ, recitantur.] Principis sui Nicolai litteras suo testimonio corroborarunt cives Vilackenses, quando sub die IX Aprilis 1460 scribunt [Wadd. Ann. tom. XIII, pag. 161.] : Nos quidem, qui jugem in hac nostra civitate moram trahimus, istorum, quæ Altissimus per beati viri merita operari non cessat, prodigiorum et miraculorum veri testes esse valemus: quandoquidem ex diversis partibus, longe propeque positis, hinc inde populum innumerom turmatim ad ipsius beati viri sepulcrum conspicimus; inter quos alios a cæcitate ad lumen clare videndum concernimus, alios a surditate curatos, alios a mutitate sanatos, alios ab impotentia ambulandi recto gressui restitutos, alios paralysi plene liberatos, quosdam vero contractos et aridos integræ sanitati restitutos, plurimos a dæmonibus liberatos, in extremis quoque laborantes et agonizantes a faucibus mortis erutos, cæterosque quoque, quibus spes vivendi perierat et mortui fuerant, emisso pro ipsis voto ad ipsum beatum Joannem, incolumes rediisse, jam toties experti sumus et experimur incessanter. Multa nihilominus alia sunt, quæ longum foret calamo enarrare, quæ apud nos registrata tenentur in monasterio Virginis gloriosæ apud FF. Minores, quorum veritas nobis clara est et manifesta. Joannes Bapt. Barberius in Vita latina S. Joannis Capistrani edidit instrumentum, publica auctoritate confectum, in quo multa omnis generis miracula referuntur: utrum vero Vilackenses in citata epistola alludant ad hoc documentum, mihi certo non constat, præsertim quum in eo narrentur miracula, quæ aliquot diebus post scriptam epistolam acciderunt. Crediderim tamen agi de hoc eodem instrumento, tum quia mensem Aprilis 1460, quo epistola conscripta fuit, non excedit, tum quia in proœmio eædem fere, quæ in epistola, verborum formæ adhibentur. Instrumentum ipsum Vitis Sancti infra edendis subnectemus.

§ XXXVIII. Recitantur litteræ, a principibus et civitatibus Germaniæ datæ, quibus canonizatio S. Joannis Capistrani urgetur.

[Ad Pontificem scribunt, Fridericus III imperator] Quem ceperant in procuranda cononizatione S. Capistrani primatum tum rex tum populus Hungariæ, brevi subsecuti sunt alii principes et civitates. Fridericus III imperator die XXIV Octobris 1461 ad Pium II litteras dedit, quibus eamdem causam urgebat. Scribit [Ibid. pag. 188.] : Sanctissimo in Christo Patri et Domino D. Pio II, divina providentia sacrosanctæ ac universalis Ecclesiæ summo Pontifici, D. N. reverendissimo. Beatissime Pater, Domine reverendissime, Religiosi fratres Gabriel de Verona, cæterique Ordinis Minorum, de Observantia communiter nuncupatorum, in terris nostris hereditariis constituti, doctrinam fructiferam, morum quoque et beatæ vitæ conversationem bonæ memoriæ fr. Joannis de Capistrano, ejusdem Ordinis, dum vixit, professi, quos dudum laudabiles novimus ab experto, nobis ad memoriam sinceris affectibus reducentes, tanto nos erga illum amoris fervore accendere, ut quem viventem in sæculo libenter colebamus, et nunc mortuum, quantum decuerit, ex intimis desideramus venerari. Quum itaque, beatissime Pater, præfatum fr. Joannem de Capistrano, nedum in vita solum, verum et ab humanis exutum claruisse, et coruscare miraculis et prodigiis fama exclamat, ut arbitramur, merito benigne consideranda: Sanctitatem vestram ea, qua possumus, veneratione obsecramus, quatenus, si negotium canonizationis illius apud S. V. et S. sedem apostolicam agitari forsitan contigerit, etiam harum precum nostrarum intuitu, processus, in hujusmodi observari solitos, citius instituere, favorabili ex solita beatitudinis vestræ clementia, rem ipsam committere ac dirigere mandare dignetur; adeo ut nostram in his sentiamus exauditam affectionem; ne inter alios forsitan, in hac re petituros, reputemur posteriores, nobis ad exauditionem gratissimam pro singulari beneficio recognoscendam. Datum XXIV Octobris 1461.

[433] [varii Germaniæ principes et episcopi,] Eadem die Fridericus ad omnes Germaniæ principes et civitates epistolam misit, qua eos adhortatur [Ibid. pag. 189.] , quatenus pro Dei honore et pro tam venerandi viri ac operis hujusmodi pietate, proposito ejus favores impendere velint. Hortanti imperatori, qui easdem litteras denuo anno sequenti ad Papam destinavit, aures præbuerunt benignas et similes ad Pontificem dederunt litteras ex Ratisbona Joannes et Sigismundus fratres, palatini Rheni et Bavariæ duces [Ibid. pag. 217.] ; Rupertus, Comes palatinus Rheni, Bavariæ dux et administrator Ecclesiæ Ratisbonensis [Ibid. l. c.] ; Albertus, marchio Brandeburgensis et burggravius Nurimbergensis [Ibid. pag. 218.] ; Conradus, dux Silesiæ [Ibid. l. c.] ; Andreas Odruvasch, palatinus Leopoliensis [Ibid. pag. 219.] ; Petrus, Cardinalis episcopus Augustensis [Ibid. l. c.] ; episcopi Cracoviensis [Ibid. pag. 220.] , Olomucensis [Ibid. pag. 221.] , Misnensis [Ibid. pag. 222.] , et Eystetensis [Ibid. pag. 223.] , Castellani Cracoviensis [Ibid. l. c.] , et Landensis [Ibid. pag. 224.] ; nec suas partes neglexerunt Germaniæ oppida, in quibus Sanctus ministerium sacrum olim obierat. Ut brevitati consulamus, præcipue epistolas referemus scriptas ab iis civitatibus, quæ medio post sæculo a fide catholica desciverunt. Doctores et magistri Universitatis Lipsiensis in crastino S. Bartholomæi, id est die XXV Augusti 1462 hanc epistolam ad Pium Papam dederunt [Ibid. pag. 228.] : Cum humillima obedientia ac devotissima reverentia seipsos ad pedum oscula beatorum. Beatissime Pater et Domine clementissime. Quoniam litteris hortatoriis Cæsareæ majestatis, nobis nuper exhibitis, quidam fratres Ordinis S. Francisci, qui de Observantia nuncupantur, ex parte vicarii eorum generalis nobis devotis rogatibus supplicarunt, ut de vita et conversatione devotissimi quondam fratris felicis memoriæ Joannis de Capistrano, Ordinis ejusdem, quantum experientialiter et veraciter nobis constaret, litteratorie fidele perhibere testimonium dignaremur, coram V. S. suo tempore producendum:

[434] [academia] Nos tam sanctæ intentioni, tam pio desiderio favorabiliter annuentes, ea, quæ diligenti investigationis indagine de eodem eximio viro nobis cognita fuere, memoriter recollegimus, pura ac simplici narratione his nostris litteris recitamus. Constat enim nobis, quod postquam idem vir venerabilis ante aliquot annos in Alemannia circumeundo et loca varia circumlustrando, suis prædicationibus et doctrinis multos, in via morum obliquis anfractibus gradientes, ad christianæ vitæ rectitudinem reflectere sategisset, etiam ad nos in oppidum Liptzk * personaliter declinavit: ubi ultra integrum mensem continue perseverans, devoto quodam atque efficaci placidoque exhortationis genere evangelicam atque apostolicam dissereret veritatem, nunc arguendo, nunc obsecrando, nunc increpando, jam etiam blando, jam rigido, jam compunctivo, semper omnibus grato, numquam infructuoso hortatu, nonnulla theologicæ veritatis abdita reserando, quasdam etiam christianæ conversationis regulas, juxta sacrorum canonum instituta, limpidius declarando: sana doctrina, sobrio sermone concionatus est ad utriusque status populum, attentione devotissima suspensum, et ad sui exhortationem non mediocriter emendatum. Nam hujusmodi suis exhortationibus allecti, infra breve tempus ex nobis plus quam septuaginta scholares et magistri, postpositis hujus mundi phaleramentis, suæ Religionis habitum assumpserunt. Commune etiam vulgus, suis admonitionibus compunctum, multas ludorum, hactenus consuetorum, levitates, multas etiam solatiorum obscœnitates protinus postergavit. Nec mirum; quoniam bonæ vitæ exemplaritas et jucundæ elocutionis celebritas, quæ in ipso secundum omnium existimationem splendide viguerunt, facilius et efficacius, juxta psalmistam, voci suæ vocem dedere virtutis.

[435] [et magistratus Lipsiensis] Hac igitur gratia duplici, insuper et miraculorum gloria, de quibus fama divulgata est, et multi apud nos asserunt experientiam se habere, idem religiosissimus Pater, copioso Dei munere præditus, existimatione plurimorum sanctitatis titulo insigniri meruit adhuc vivens; et ideo miris eum laudibus etiam ad sidera sustulerunt; nec modo dubitant, ipsum pro suis tam strenuis laboribus et tantæ sollicitudinis opera supernæ beatitudinis bravium meruisse. Hæc itaque nostra et aliorum testimonia, Beatissime Pater, S. V. ponderet et examinet diligenter, et ut justus et unicus pater familias in domo militantis Ecclesiæ penset et judicet, quid et quantum mercedis tribuendum sit sic tam inclyto operario, qui in vinea Domini Sabaoth tanto tempore, tam operose, tam fructuose et fideliter pro diurno denario laboravit, ut sic ei, quod suum est, secundum legem justitiæ tribuatur. Et Dominus Jesus Deus noster vestram dignetur sanctitatem in statu prospero et tranquillo et longævo tempore feliciter conservare. Datum in oppido Liptzk anno Domini 1462 in crastino S. Bartholomæi, rectoratus sub sigillo. A quinquaginta fere annis erecta fuerat academia Lipsiensis a Friderico Bellicoso, Thuringiæ Landgravio et Saxoniæ duce; quam erectionem confirmavit Alexander V Pisis die V id. Septemb. 1409 [Cfr Georgisch. Regesta. sub. ann. 1409, num. 50. Luce. Europäesch. Helikon, pag. 660.] . Pridie similes ad Pium Papam dederat magistratus Lipsiensis litteras, quibus eadem referuntur, quæ academia recensuerat: unum tamen explicatius dicit, nempe inter septuaginta, quos Ordini aggregavit S. Capistranus, fuisse alios magisterii honore, alios sanguinis claritate, alios divitiarum abundantia et corporis alios claruisse proceritate [Wadd. Ann. tom. XIII, pag. 238.] . Magistratus Magdeburgensis epistolam Lipsiensem, mutatis, ait Waddingus [Ibid. pag. 239.] , mutandis exscripsit, die II Septembris ejusdem anni.

[436] [civitas Dresdensis.] Dresdenses similiter testati sunt, S. Capistranum sanctitatis et miraculorum splendore dignum haberi, ut in catalogum Sanctorum referatur. Quia, inquiunt [Ibid. pag. 233.] , magnorum facta, bonorumque laudes et merita perpetuo non condecet silentio prætermitti, ut ipsa relatione continua in eorum testimonium et cæteris in exemplum fama veriloqua prædicet in remotis; hinc est, quod singulari benevolentia ac consideratione præhabita super venerando patre ac devoto fratre Joanne de Capistrano, Ordinis Minorum, de Observantia nominatorum, secundum suorum morum virtuosorum exigentiam, vitæ laudabilis, famæ redolentis, commendabilisque conversationis, dum in humanis agebat, ipsum fuisse attestamur: præsertim laborum suorum assiduitas aliquandiu nobiscum moram trahendo claruit, dum per verbi divini effusionem, qua plurima bona fructificavit, multitudinem populi ad viam virtutis reduxit, a malis consuetudinibus et enormitatibus compescuit, a taxillorum ludis et hujusmodi similibus vanitatibus nocivis semovit, et divino servitio condecenter adaptavit; verum etiam plurimis miraculis resplenduit. Cujus quidem honorandi fratris Joannis de Capistrano celebris vitæ famam ad V. S. pedes eo ferventius cupimus pervenire. Quorum singulorum respectu una cum aliis oppidis, fidem orthodoxam confitentibus, quæ, sicut clare didicimus, apud V. S. precibus flagitant humilibus, quibus possunt, pro illius canonizatione, ut catalogo inscribatur Sanctorum, nos pariter preces devotas ante pedes beatos dirigimus, quatenus ad Dei laudem, suæque Genitricis, suorum Sanctorum honorem, necnon totius militantis Ecclesiæ incrementum, vestræ sanctissimæ paternitatis sempiternam memoriam, canonizationi et sanctitati tanti præfati patris intendere, ac juxta permagnam sapientiam vestræ clementiæ, cui hanc rem relinquimus, orationes nostras favorose exaudire vestra clementia non dedignetur. Quam Rex altissimus confortet et felicibus successibus faciat abundare. Datum Dresdz die IX mensis Augusti anno Domini 1462.

[437] [Lubanenses et Hallenses] Consules et jurati oppidi Lubanensis, ad instantiam, ajunt [Wadd. Ann. tom. XIII, pag. 239.] , fratrum Ordinis Minorum provinciæ Saxoniæ, similes preces Pontifici porrexerunt, quibus testantur, illum in civitate sua, funditus vigintiquinque vicibus per damnatam hæresim Hussitarum desolata, notorie et manifeste Lubaniæ et aliis civitatibus circa jacentibus laudabiliter conversatum esse; docenteque experientia, quam plurima signa apud infirmos et fragiles in medio multorum, post invocationem Nominis Jesu Christi Domini nostri, et Sancti Patris Bernardini operatum esse. Et specialiter, agunt, in civitate nostra Lubanensi, unum vicarium ecclesiæ Ordinis Minorum, apud nos pro tunc super sustentaculis ambulantem, Deo propitio, restituit sanitati… Datum anno 1462, V die mensis Septembris. Magistratus Hallensis, diœcesis Magdeburgensis, explicatius evolvit, quantos vir Dei pro universa Saxonia labores sustinuerit. Omnipotens Deus, inquiunt, qui verbo cuncta creavit, cujus potentiæ nihil est difficile, mirabilia sua in dicto tam præclaro viro tam excellenter ostendit, ut tota Saxonia ad instar vernantium florum nidore suavissimo, velutique Christi odore fragrantissimo, longe lateque repleretur. Clamat tota Saxonia, hunc Deo et hominibus dilectum fuisse, vita austerum, moribus maturum, scientia præclarum, imo totius christianæ religionis exemplar præfulgidum. Idem nos vidimus, hoc testamur: nam post plurima periculosaque viarum discrimina propter Bohemorum insidias, quos ad sanctæ Romanæ Ecclesiæ unionem conatus est reducere, salvo sibi, ut fertur, negato conductu per damnatæ memoriæ hominem, Joannem de Rockensano, multis heu! erroribus fermentatum, ejusque sectatores a fide devios, ne in vacuum cucurrisset, semen verbi Dei non sine fructu per Thuringiam, Misnam, Saxoniam, aliaque vicina sparsit loca. Tandem etiam ad nostrum divertit oppidum, nobisque ex piissimo pectoris sui arcano largiter doctrinam salutarem euangelicæ et apostolicæ veritatis miro conatu, zelo fervido, modestaque eloquentia et prudentia disserere non piguit: nam utriusque sexus copiosissimum gregem longe lateque, etiam de remotis mundi terminis confluentem, divina illustratus gratia, a contemptu mundi evocavit, et ad amorem cœlestium, regulas et normas, expositiones, quibus id conarentur, pervigili cura provocavit: plurimos insuper abusus ab omni statu abstulit, ludorumque levitates et muliercularum curiositates, vanosque ornatus, ac alias turpitudines, morumque anfractus apud nos penitus enervavit. Insuper et nota dignum egit, quod usurarum tam judæorum, quam etiam christianorum vorago, contractusque divinis non consentanei legibus, penitus apud nos in exilium sunt relati. Nam perfida hac judæorum gente, dum legibus hujusmodi divinis subdi nollet, penitus radicitusque a nobis avulsa, dicta vitia cum suis auctoribus procul a nobis existunt repudiata. Multi insuper ob frugem vitæ melioris, sæculo repudium dantes, Ordini Religionis dicti Patris apud nos se junxerunt. Et revera firmissime credimus et nullatenus hæsitamus, nequaquam tam præclara dicti Patris gesta, humana duntaxat peracta industria, si doctor internus, unctioque divina eumdem non docuisset. Asserunt insuper quamplures, quamvis id non viderimus, qualiter singulari munere Altissimus, signis et prodigiis cooperantibus, ejusdem tam pii Patris sermones confirmaverit… Datum Hallis anno Domini 1462, VI die mensis Septembris.

[438] [Wratislavienses, aliique;] Similis tenoris litteras ad Pontificem dedere civitates Noviforensis [Ibid. pag. 225.] , Brunensis [Ibid. pag. 226.] , Nissensis [Ibid. pag. 227.] , Wratislaviensis, quæ id habet speciale [Ibid. l. c.] : Tacemus, inquiunt, de multis pulcherrimis ecclesiis et claustris, per eum contra hæreticam pravitatem exstructis, in quibus divinum augens honorem, catholicæ fidei non debile posuit fundamentum. Nec nobis dubium, imo mundum non nescire credimus, quantis miraculis in vita fulsit, quæ imo tota ejus vita Sanctitatem vestram minime latentes, verius testimonium suæ sanctitatis proponunt. Inter cætera tamen, ne tanti viri sanctitatem taceamus, unum recitamus: dum apud nos esset, pluribus præcedentibus annis, ut vetus propheta, omne quod jam civitati et nobis accidit, ad punctum prædixit, quod in scriptis redigere longum esset, et suæ sanctitatis non modicum esse testimonium putamus, de quo Vratislaviensis plebs hodie gaudet, et suæ spei anchoram tamquam in prophetiam stabilivit. Olomucenses porro his verbis ejus miracula testantur [Ibid. pag. 228.] : Quem etiam S. V. ob insignia ipsius merita, non solum in vita, sed jam ab humanis exutum, magnis miraculis et prodigiis plurimis in locis clarescere scientes, non sufficimus recommendare… Extant aperta miracula, apud nos quum aliquando moraretur, per ipsum, ut præmittitur, acta, quæ clarissimis testimoniis, si opportunum fuerit, apud S. V. liquide patebunt. Atque hisce subnectendæ veniunt similes epistolæ civitatum Misnensis [Ibid. pag. 234.] , Ossahatzensis [Ibid. l. c.] , Haynensis [Ibid. pag. 235.] , Turgaviensis [Ibid. pag. 236.] , Wittembergensis [Ibid. l. c.] , Grymmensis [Ibid. l. c.] , Ezcellustensis [Ibid. pag. 238.] , Magdeburgensis [Ibid. l. c.] , Hallensis [Ibid. pag. 239.] , Lewenburgensis [Ibid. pag. 241.] , Arnstetensis [Ibid. l. c.] , Coburgensis [Ibid. pag. 242.] , Nurembergensis [Ibid. l. c.] , Bambergensis [Ibid. pag. 243.] , Ratisbonensis [Ibid. l. c.] , Augustanæ [Ibid. pag. 244.] , Cracoviensis [Ibid. pag. 245.] , Cosensis [Ibid. pag. 246.] , Uscowensis [Ibid. pag. 247.] , et Gobilini [Ibid. l. c.] .

[439] [et decennio tardius] Verum omnes istæ epistolæ, circa finem anni 1462 aut principium sequentis scriptæ ad Pii II Pontificis manus non devenerunt: neglectæ delationis causas supra num. 425 attulimus. Quamvis autem mora in promovenda causa canonizationis injecta videretur, non cessabant tamen aliqui ferventiores eamdem urgere. Sic quum anno 1472 Turcæ denuo Hungariæ imminerent, quippe qui autumnali tempore, nemine resistente, magnam partem Hungariæ orientalis vexaverant [Timon. Epitom. chron. rer. Hung. pag. 83.] , Elisabeth, mater Mathiæ Corvini, Hungariæ regis, sequentem epistolam ad Sixtum IV Pontificem direxit [Wadd. Ann. tom. XIV, pag. 72.] : Beatissime Pater et Domine noster clementissime, post S. V. pedum oscula beatorum. Non latet Sanctitatem vestram, notitiam fr. Joannis Capistrani, quondam eximii prædicatoris, laudabili et celebri memoria dignam haberi. Hic enim vir vivens, in toto orbe christiano celeberrimus, ut præco euangelicus, varias mundi partes tam christianorum, quam schismaticorum et hæreticorum euangelizando verbum Dei pertransiit, et a fide alienos ad sinceram fidem quamplurimos suis reduxit sermonibus: signis etiam nonnullis claruit adhuc vivens et adversus crucis Christi inimicos, Turcos sævissimos, cum populo vulgari proficiscens, populi turmas ad viriliter pro fide catholica pugnandum assiduis exhortationibus animavit, ut intrepide et audenter contra validissimum Turcorum exercitum se opponerent, ita ut quidam de ipsis christianis, depositis armis se munientibus, solis ensibus seu gladiis manibus arreptis, fortissimas exercitus Turcorum acies intrepidi penetrarent et cædem maximam in exercitu paganorum confligendo efficerent, nec se timebant morti tradere pro Christo nomine ad exhortationem viri præfati: ubi parta gloriosa victoria, et inimicorum fugata grandissima multitudine, lucrum reportatum fuit ex spoliis paganorum non minimum: quibus ipse fr. Joannes, infirmitate correptus, victoriosa simul et gloriosa morte debitum solvit humanitatis.

[440] [Elisabeth, Mathiæ regis mater.] Hic etsi ex hoc mundo migravit, tamen quasi vivens adhuc, etiam post mortem, crebris miraculis coruscans, populorum turmis per impensa eis beneficia assidue prædicat; cujus canonizationem et ad catalogum Sanctorum per V. S. adscriptionem universa christianorum numerositas, non solum regni Hungariæ, verum etiam aliorum regnorum christianorum populi affectu permaximo desiderant. Sed et nos cum filio nostro, illustri rege Mathia, idipsum a S. V. perfici, maximo desiderio optamus. Quapropter eidem S. V. humillimis precibus supplicamus, quatenus more sanctæ Romanæ Ecclesiæ dignetur S. V. aliquibus catholicis prælatis Ecclesiarum istius desideratæ rei inchoationem committere; qui, examinatione facta et reperta veritate, S. V. valeant plenius informare de his, quæ ad canonizationem hujusmodi necessario requiruntur. Quibus rite repertis et approbatis, rogamus adhuc instantius S. V. cum omni prorsus cordis affectu, ut præfatum virum, quem gens christiana proclamat esse beatum et sanctum, etiam S. V. celebri adscriptione in catalogo Sanctorum eumdum in toto orbe christiano divulgare dignetur, tamquam vere Sanctum ab omnibus venerandum. In qua re, beatissime pater, domine clementissime, grandis revera honor Dei erit: venerabitur enim et coletur ipse Deus in Sancto suo, si canonizatus fuerit, ab omnibus cultu devotissimo, et christianus populus in fidei catholicæ sinceritate per hoc plurimum firmabitur et stabilietur; et nihilominus gens schismaticorum, quorum inibi, ubi corpus beati viri jacet tumulatum, maxima et circumquaque multitudo per hoc vel, vocante Deo, convertatur, vel saltem in suis erroribus ruborem incurret, et sacræ christianæ fidei honorem veritati præstabit. Insuper nobis et regno Hungariæ in hoc opere canonizationis rem valde utilem S. V. efficiet, et apostolicæ largitionis gratissimum munus eadem Sanctitas benigne conferet, quam rem per S. V. impleri et perfici indubie confidimus et speramus. Non deerunt autem, beatissime pater, ex hoc regno etiam adjutoria, quæ ad hujusmodi opus necessario requiruntur. Altissimus conservet S. V. diu feliciterque pro regimine Ecclesiæ suæ sacrosanctæ. Datum Veteri Budæ, VIII die mensis Augusti, anno Domini 1473.

[Annotatum]

* Leipsig

§ XXXIX. Retardatus per longum tempus S. Joannis Capistrani cultus tandem a Leone X et Gregorio XV permittitur.

[Procrastinati longo tempore cultus] Supra num 425 hujus Commentarii rationem dedimus, cur tot epistolæ, canonizationem S. Capistrani instantissime petentes, nullum sint sortitæ effectum. Amandus Hermann, Sancti biographus, quasi veritus, ne in canonizando beato viro mora aliquid detrimenti ejus famæ afferret, monstrat [Capistr. triumph. pag. 749.] , S. Bonaventuram ducentis et octo annis a sua morte primo fuisse canonizatum, utpote quum doctor iste fuerit amplissimæ Religionis caput, academiæ Parisiensis doctor, S. R. E. cardinalis, de sede Apostolica in concilio Lugdunensi optime meritus, adeo ab omnium excidit memoria, adeo obscure jacuit, ut neque sui instituti professores, neque consodales, magistri Parisienses, neque collegæ Cardinales, neque demum Pontifices Maximi, et præsertim ille vere maximus, Gregorius X, a Bonaventura ad summum celsitudinis fastigium designatus et per quem vicissim reciproco affectu ille in tantam gloriam excrevit, sub quo ex hac vita decessit, ejus procurandæ canonizationi se accinxerint, quem tamen aliunde virtutum meritis et miraculorum signis facile judicare poterant cœlestibus conregnare. Quam sanctitatis famam, statim a morte S. Bonaventuræ coruscantem, luculenter explicat auctor coævus in Brevi Nota eorum, quæ in Concilio Lugdunensi acta sunt [Labbe, tom. XI, part. I Conc. col. 960.] : Eodem, ait, anno (1274) et mense (Julio) die dominico, XV ejusdem, hora matutinali, obiit claræ memoriæ fr. Bonaventura, Albanensis episcopus, qui fuit homo eminentis scientiæ et eloquentiæ, vir quidem sanctitate præcipuus, vita, commiseratione * ac moribus excellentissimis decoratus, benignus, affabilis, pius et misericors, virtutibus plenus, Deo et hominibus dilectus, qui sepultus est ipso die dominico in loco FF. Minorum Lugduni, cujus exsequiis interfuit Dominus Papa cum omnibus prælatis, qui erant in concilio et tota curia. Sanctitati igitur S. Capistrani nocere non debet tardior canonizatio, quæ nullam labem gloriæ S. Bonaventuræ impegit.

[442] [S. Capistrani variæ causæ allegantur:] Cæterum retardationis varii varias afferunt causas. Amandus Hermann præcipuam habet defectus pecuniæ, ad canonizationem necessariæ: quæ continuo bello Turcico absorbebatur; unde, ait [Capistr. triumph. pag. 750.] , Sanctorum canonizationi non tantum attendebatur, quum expensæ collectæ et ipsa sacra suppellex ecclesiarum pro belli nervo colligendo distrahenda foret. Quam in rem affert diploma Ludovici, Hungariæ regis, datum feria V proxima ante festum Nativitatis B. Joannis Baptistæ (XXI Junii) 1524, quo confitetur, se ex indultu Clementis VII levasse inter alia pecuniam, datam ab illustrissimo quondam Laurentio de Vylack, duce Bosniæ, ad canonizationem religiosi quondam fratris Joannis de Capistrano; simulque promittit, se dictam pecuniam, finita expeditione, redditurum. Num porro pecunia restituta aliquando fuerit, vehementer dubitamus, si vera sunt, quæ laudatus Hermann paulo infra refert; videlicet Innocentium XI, quum deessent subsidia, primos mille scutos Romanos, eleemosynæ loco, elargitum fuisse, ad quos deinceps accesserunt aliæ pecuniæ, quibus canonizatio perfici tandem potuit. Jam supra numm. 419 et seqq. expositæ et refutatæ fuerunt objectiones, causæ Capistrani oppositæ.

[443] [tandem Leo X,] Quamvis autem virorum, cæterum gravissimorum, insimulationes, alibi jam confutatæ, causam canonizationis Capistrani retardarint, tandem vicerunt devotorum pia studia, et initium cultus, beato viro deferendi, factum est in loco natali, Capistrano. Cujus rei testes habemus litteras Cardinalis Bernardi Tarlati, vulgo ab oppido originis Bibiena, Florentinæ diœcesis, cognominati Bibiena, sequentis tenoris [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 417.] : Bernardus, divina miseratione S. Mariæ in porticu diaconus Cardinalis de Bibiena, universis et singulis præsentes litteras inspecturis attestamur fidemque facimus, sanctissimum Dominum nostrum Leonem X, Pontificem maximum, superiori anno, in die S. Silvestri indulsisse, quum quidem præsentes ipsi essemus, supplicante id Fr. Christophoro Foroliviensi, Ordinis de Observantia vicario generali, ut in diœcesi territorioque Capistrani celebrari possit festum B. Joannis de Capistrano, attenta maxima devotione, qua populi erga præfatum Beatum afficiuuntur; ita quidem, ut illius ipsius festi celebritati imputari objicique nihil possit. Quod quidem festum celebrari debeat ad diem XXIII Octobris tam a fratribus ipsis, quam a clericis etiam sæcularibus, aliisque, qui volent, in diœcesi territorioque Capistrani, et hoc futuris perpetuis temporibus; contradictores quoscumque sub excommunicationis latæ sententiæ pœna compescendo. In quorum fidem præsentes manu propria subscriptas fieri et nostri sigilli jussimus approbatione muniri. Datum Romæ in palatio apostolico, die IV Octobris 1515, pontificatus S. D. N. Leonis divina providentia Papæ X anno III.

[444] [et post hunc S. Rituum Congregatio] Cultum beati viri auxit dein Gregorius XV, qui concessionem, Capistranensibus olim factam, ad universum Ordinem S. Francisci utriusque sexus extendit: imprimis quidem per decretum S. Congregationis Rituum, approbatum a Gregorio XV, ut testatur Cardinalis Franciscus Maria a Monte his verbis [Barber. vit. lat. pag. 179.] : Quum a fel. record. Leone Papa X anno 1514 (imo anno 1515, quandoquidem omnes codices ferant annum III pontificatus, qui die XI Martii 1513 initium sumpsit) indultum fuerit, ut die XXIII Octobris festum B. Joannis de Capistrano in diœcesi ac territorio ipsius Capistrani ab omnibus celebrari posset, Sacra Rituum Congregatio, visa de mandato S. D. N. prædicta concessione, instante R. P. Fr. Benigno Genuensi, Ordinis S. Francisci ministro generali, si eidem sanctitati placuerit, censuit prædictam gratiam ad omnes tam fratres quam moniales totius ejusdem Ordinis, quoad Officium sub ritu duplici de Communi Confessorum non pontificum, in prædicta die recitandum; quoad Missam vero, etiam ad sæculares quoscumque in ecclesiis FF. S. Francisci celebrantium extendi posse. Idem vero Sanctissimus, audita per nos S. Congregationis inclinatione, decretum supradictum apostolicæ auctoritatis plenitudine comprobavit. Quum enim beati viri quotidie in populo christiano cultus et virtutum ipsius augescat veneratio, par etiam est, ut quæ ipsas sequitur virtutes gloria pariter ac veneratio propagetur. Franciscus Maria Card a Monte. Locus † sigilli. Jo. Bapt. Rinuccinus secret.

[445] [cujus decretum approbat Gregorius XV,] Decretum istud, datum XVI Julii 1622, suis litteris sub annulo piscatoris confirmavit Gregorius sub his verbis [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 417.] : Gregorius Papa XV, ad perpetuam rei memoriam. Domini nostri Jesu Christi, qui servos suos æternæ gloriæ præmio donat in cœlis, vices, quamquam immeriti, gerentes in terris, ex injuncto nobis desuper pastoralis officii debito procurare tenemur, ut eorumdem servorum Christi debita veneratio in dies magis promoveatur, et laudetur Dominus in Sanctis suis. Quamobrem fidelium quorumlibet, præsertim vero sub suavis religionis jugo Altissimo famulantium votis, quæ peculiarem servorum hujusmodi cultum respiciunt, libenter annuimus, prout conspicimus in Domino salubriter expedire. Sane pro parte dilectorum filiorum ministri generalis et fratrum Reformatorum Ordinis S. Francisci nobis nuper expositum fuit, quod alias a fel. recor. Leone Papa X, prædecessore nostro, anno MDXV indultum fuit, ut die XXIII Octobris festum B. Joannis de Capistrano in diœcesi et in territorio ipsius Capistrani ab omnibus celebrari posset. Quum autem, sicut eadem petitio subjungebat, fratres prædicti pro eo, quem erga ipsum beatum Joannem gerunt, devotionis affectu, ac ad augendam Christi fidelium erga illum devotionem, concessionem Leonis prædecessoris hujusmodi per nos ut infra extendi summopere desiderent; nos eorumdem fratrum votis hujusmodi, quantum cum Domino possumus, benigne annuere, illosque specialibus favoribus et gratiis prosequi volentes, et eorum singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et pœnis, a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodatæ exsistunt, ad effectum præsentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes et absolutas fore censentes, supplicationibus, eorum nomine nobis super hoc humiliter porrectis, inclinati, de venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, sacris ritibus præpositorum, a quibus concessio Leonis prædecessoris hujusmodi de mandato nostro visa fuit, consilio, concessionem eamdem ad omnes tam fratres quam moniales totius Ordinis S. Francisci, quoad Officium de Communi Confessoris non pontificis in prædicta die recitandum: quoad Missam vero etiam ad sæculares quoscumque, in ecclesiis fratrum Ordinis S. Francisci celebrantes, apostolica auctoritate, tenore præsentium, perpetuo extendimus et ampliamus. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ, apud S. Mariam Majorem, sub annulo piscatoris, die X Septembris 1622, pontificatus nostri anno II. Scipio Card. S. Susannæ.

[446] [permittitur cultus publicus;] Ex hisce decretis Leonis et Gregorii manifestum est, formalem beatificationem in causa S. Joannis Capistrani non intervenisse: sed ejus cultum fuisse, ut vulgo dicitur in similibus processibus, casum exceptum, quatenus, ut ait Prosper Lambertini lib. II De servorum Dei beatificat. et canoniz. cap. XVII, num. 1, pro Sancto nostro haberentur diplomata pontificia, permittentia, ut supra vidimus, ejus cultum. Atqui hinc nata est nova difficultas, quam, ut dicit laudatus Lambertini lib. I, cap. XXXII, num. 3. Prosper Bottinius, archiepiscopus Myrensis et fidei promotor proposuit in causa canonizationis Sancti nostri; nempe tuto in causa, quæ per viam casus excepti processerat, non posse deveniri ad canonizationem, quum scilicet duorum tantum miraculorum tertii generis approbatio accessisset. Ast S. Rituum Congregatio in causa S. Joannis de Capistrano censuit, decreto edito die XIII Junii 1679 sufficere, etiam in casu excepto, duo miracula, quia ex sententia doctorum, innixa canoni 52 de testib. et attest. (II, 20) binarius numerus pluralitatem facit, adeoque quum citatus canon agat de inquirendo in vitam et miracula, duo miracula sufficiunt ad confirmandam sanctitatem alicujus servi Dei, adeoque ad deferendos eidem honores canonizationis.

[447] [hymnus cum Collecta subjungitur.] Porro ex illis decretis cultus Joannis nostri majora incrementa cœpit. Ejus sodales hymnum, ait Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 420.] , breviusculum ejus honore frequenter decantabant, cui, teste Barberio [Vit. Ital. pag. 231.] , collecta seu oratio subnectebatur; utrumque damus:

O Christi miles inclyte,
Joannes voce et opere
Diebus his novissimis
      Clarus apparuisti.
Tu cruce Turcas fugas,
Tu cruce morbos sanas,
Tu cruce cunctos juvas
      Dux quibus fuisti.
Implora nobis veniam
Ac fidei constantiam,
Christi legis custodiam
      Quem vere dilexisti.

℣ Ora pro nobis beate Joannes a Capistrano, ℞ Ut digni efficiamur promissionibus Christi. Oremus. Deus, qui Ecclesiam tuam beati Joannis a Capistrano meritis et doctrina mirabiliter sublimasti et per eum de perfidis tyrannis in virtute sanctissimi Nominis Jesu fideles tuos triumphare fecisti, præsta quæsumus, ut de inimicis nostris ejus intercessione prævalentes in terris, præmiari cum ipso mereamur in cœlis. Per eumdem Dominum.

[Annotatum]

* conversatione?

§ XL. Jul. Cæsar Fagnanus, advocatus consistorialis, pro canonizatione B. Joannis Capistrani coram Alexandro Pp. VII orationem habet.

[Coram Alexandro Pp. VII Jul. Cœsar Fagnanus] Quem ad totum Ordinem S. Francisci extenderat Gregorius XV, S. Joannis Capistrani cultus novos stimulos addidit, ut tandem ejus canonizatio procuraretur. Joannes Bapt. Barberius in Vita Sancti, latine conscripta, refert orationem habitam in consistorio publico, quando galero rubro Alexander Pp. VII decoravit Paschalem de Aragona, Cardinalem creatum die V Aprilis 1660 [Cfr Ciac. Vit. Rom. Pontt. et Cardd. tom. IV, col. 749.] . Orationem pronuntiavit Julius Cæsar Fagnanus, consistorialis aulæ advocatus, eamque hic ex Barberio exhibemus [Vit. lat. Part. II, pag. 181.] : Suarum virtutum luce conspicuus, spectatissimis illustrium meritorum titulis venit coram Sanctitate Tua, beatissime Pater, venit fortissimus Christi athleta, Seraphici Ordinis decus, hæreticorum domitor, infidelium terror, christianæ reip. propugnator B. Joannes de Capistrano; venit non tam natalium splendore, quam rerum gestarum gloria, et totius vitæ cursu sanctissime actæ admirabilis; venit et cum maxime inclyta provinciarum Germaniæ bellicæ tempestatis procellas aspicit, hunc ipsum in se olim tuenda, atque hostibus propulsandis strenuissimum bellatorem inermem recordatur et memorat; venit, nec alieno fortasse tempore, ut a maximo Ecclesiæ catholicæ duce miles invictissimus coronetur.

[449] [exponit, S. Capistranum, ortu nobilem,] Oppidum est in veteri Samnio ad caput Aterni fluminis, Capistranum appellant, quod, ut alia desint, quæ minime desunt, unus satis illustrat et nobilitat Capistranus, qui nec ignorari nomen patitur, et mansurum famæ decus in longinquas late oras, et in omnem posteritatis memoriam extendit. In eo siquidem oppido, parentibus in primis nobilibus, et fortunæ bonis luculenter instructis, sed pietate maxime concordiaque conspicuis, anno christianæ salutis 1385 vitæ lucem sortitus est Joannes, lucem orbi daturus nesciam occasus; Capistranensi matre, patre Germano, qui in comitatu Andegavensium ducis in Italiam cum venisset, Capistrani sedem ac domicilium collocaverat, uxore indidem ducta liberisque susceptis. Sed vix ille ingredi per ætatem, vix prima verborum tentamenta conari poterat, cum altæ heroicæque, et ad magna properantis indolis illustria emicuere prodigia; ita quibus informari artibus puerilis ætas ad humanitatem solet, diligenter excultus, ante annos mature sapiens, Italicas Athenas, ad optimarum disciplinarum emporium nobilissimum, ad augustam Etruscorum academiam, Perusiam venit; ubi quæ statim et quanta studendi vigilandique sedulitas, qualis illa laborandi conficiendique negotii, et quam perpetuo ferme decennio, semper invicta constantia? Diu noctuque accubuus, assiduus, indefessus, contumax ad quantam brevi utriusque juris, et omnis encylopediæ gloriam, primis ubique par sapientibus, evectus est? et quanta simul, quod præcipuum et primum est, honestas morum, consuetudinis humanitas, sermonum comitas, quantus amor pietatis, quanta integritas vitæ, innocentia?

[450] [per summas calamitates] Sed Deus bone, ut sunt absconditæ humanis intellectibus, et imperscrutabiles viæ tuæ, ut diversa a cogitationibus nostris consilia tua? Dejicis et attollis, imo tunc maxime attollis, cum maxime dejicis, tunc sanas cum feris, mederis cum vulneras, et bonorum malorumque causas sub contraria specie occultari plerumque jubes. Ecce tibi, ut fit, nescio quæ Perusiæ rixa, sive illa popularis seditio, sive inter nobilitatem et plebem tumultus fuerit. Pacandis animis caduceator eloquentia, et authoritate præcellens, reconciliandæ gratiæ Joannes dum studet, ipse prope subditur reus, arctam in custodiam conjicitur, pro gratia invidiam, pro beneficio sustinere coactus contumeliam; sed mox de turbido quanta serenitas, de tempestate quanta tranquillitas? Nactus in ergastulo lucem, in captivitate triumphum, senatorios in vinculis annulos, imperialia in compedibus coronamenta, et torques; nusquam apparuit, quam inter apparitores illustrior, nullibi vel melius didicit, vel religiosius humanæ divinæque sapientiæ litavit, quam cum procul a libris, a doctoribus procul in obscuro carcerum clausus vinctusque delituit.

[451] [mirabiliter conversum,] Abiit, excussis vinculis, corpore animoque liber, in veram libertatem iturus filiorum Dei, sublimis et alacer sui jam compos, et sibi redditus patriam revisit, sed non eo consilio quod plerique faciunt, ut secessum desidem, otiumque molle captaret, ut segniter, et jucunde uni viveret sibi, ut rebus domesticis procurandis, amplificandisque curam intenderet, sed ut vale ultimum cognatis, et affinibus, ipsique adeo patriæ, et mundo diceret, et quicquid erat agrorum, et penatum, et fœnoris subita licitatione divenditum, collecto pretio, elargiretur in pauperes seque terrenis negotiis omnibus exsolutum, cœlitibus totum manciparet. Inde Perusiam ille quidem continenter, ad notam, et dilectam sapientiæ suæ palestram, sed quali facie et quantum mutatus ab illo? Veste pannosus et lacer, crine impexus, et sordidus, cultu humilis, incessu verecundus, factusque undique ad imitationem stultitiæ, asello insidens, galericulo papiraceo caput intectus omnium in se oculos admirationemque convertit. Talis nimirum habitus decebat eum, qui veterem hominem exuerat cum actibus suis, et peregrinus a cœtu mortalium hospitari quærebat in superis.

[452] [Ordini Seraphico nomen dedisse;] Et quidem hospitari subito cœpit, cum in religiosam D. Francisci familiam est cooptatus, ut non humanam, sed angelicam plane vitam agere in eo societatis consortio videretur, sui contemptor egregius, abjectissima quæque ministeria studiosissime consectans, asperrimo cultu, tenuissimo victu, levissimo somno, cui ciliciis, jejuniis, vigiliis, verberibus macerare corpus, atterere vires, deservire infirmis, assidere languentibus, solatia afflictis opemque ferre, incendi affectibus, diffluere lacrimis, precationibus pariter studiisque vacare, et tota mente abalienatis sensibus in Deum abripi, maxima et unica voluptas erat. Sed quamquam ille benevolentiam sui et venerationem apud omnes, quibus aut novisse de facie, aut de fama audivisse datum, facile promeruerat, et factus omnia omnibus observabatur et colebatur ab omnibus, tamen nescio quo arctiori necessitudinis et familiaritatis vinculo D. Bernardino Senensi ut comes et discipulus et imitator adstringi, et adhærere perpetuo visus est, ut pro socio et magistro suo Joannes acriter quoque pugnaret, et calumniatores adeo coercuerit aliquando, ut calumniam ipsam everterit funditus, jusseritque in admirationem stuporemque concedere.

[453] [in eoque uberes, præsertim] Ita et cœlo teste, illustri sane prodigio, spectante populo, utriusque sanctitas est comprobata; nam quod Senensi, idem Capistrano palam est contigisse, ut super utriusque verticem, dum Aquilæ in foro concionarentur de laudibus Virginis, per meridiem stella visa sit ejaculari radios ipso meridiano sole, prope dixerim, clariores. Sed frustra pro egregiis in Romanam Ecclesiam meritis, tot heroicis conspicuum virtutibus virum sanctissimum Eugenius Pontifex voluit Aquilanis, et Reatinis episcopum dare; siquidem ille memor, quod in re simili usurpare familiari dicto consuevisse præceptorem suum Bernardinum compererat, nolle se respondit, cui Dominus totum, qua latissime patet, mundum ad disseminandum Euangelium suum attribuerat, unius regionis, aut populi angustis terminis coerceri, ut Socrate melior, non ille Atticus, aut Romanus, sed mundanus civis, aut verius cœlestis diceretur. Ita dissitas late oras et fama nominis, et admiratione virtutis implevit, ita in omnem terram fructus ejus exivit, uberrima ubique facta annona divini verbi, multisque adeo pro re catholica legationibus, ac militaribus veluti expeditionibus egregie, et feliciter functus, victor nobilis triumphavit.

[454] [in Europa Transalpina,] Nam ut illa sileamus, cum delegatus est in hæreticos fratricellos, cum ad Philippum Burgundiæ ducem ad tollendum schisma est missus, cum ab Eugenio quarto generalis inquisitor, et vicarius generalis sui Ordinis est renuntiatus, e longe plurimis saltem aliquid ad breve narrationis compendium perstringendum est. Minabatur ingenio ferox, elatusque successu rerum, expugnato Bizantio imperii capite, Mahumetes, quidquid erat christiani nominis victore exercitu profligatum absumptum iri, vastataque Ungaria, Illiricisque perdomitis, quos jam animo devoraverat, nihil neque in Germania, neque in Italia, adeoque Europa tota nihil reliquum pietati et religioni fore, quo minus universa miserrimæ inundationis pelago obruta mergerentur, et fuissent mersa haud dubie, nisi ut Angelus pacis, et nuncius apostolicus accurrisset B. Joannes. Ille igitur in Germaniam, assumpto in societatem sacræ expeditionis Jacobo Picente, commissarius a Romano hierarcha delegatur, qui ad Padum cum venisset, nec copia portitoris daretur ad trajiciendum, quam speciosi pedes essent euangelizantium bona, præclaro miraculo Deus ostendit, cum, expanso super undas pallio, amnem cum comitibus transire fecit incolumes; advenienti in Austriam, tamquam salutari et benefico suo numini, videre erat provolantes obviam in gratulationem, et venerationem effusos populos, et cum populis dynastas, cum dynastis sacerdotes.

[455] [speciatim in Germania, et Polonia,] Aderat concionanti spiritus Domini, qui loquebatur in homine, aderatque omnis ordinis multitudo innumera, tantoque cum emolumento animarum, ut abjuratis pravarum opinionum erroribus, ad Ecclesiæ corpus catervatim et certatim quotidie redirent. Hinc amplissimæ illæ regiones novo prædicationis et sanctitatis lumine illustratæ ad euangelii lucem patuere; hinc Casimiro rege supplicibus literis expetente, in Poloniam venit, ibique incredibili cum plausu exceptus, quot ille hominum millia ad saniorem frugem docendo, agendoque revocavit, cum ad tantæ sanctimoniæ famam non exspectata vi vocis, solo aspectu, tam multi ad pœnitentiam voluntariam accurrerent, et sua sponte resipiscerent? Ut mirum esse non debeat, si fundare in illis provinciis tot templa, suique Ordinis tot cœnobia potuerit, si nobiles Polonos equites in sacram militiam secum abducere, qui omnium imperabat animis, et in omnium amoribus erat.

[456] [et omnium maxime in Hungaria protulisse;] Sed jam Ungariæ ultimum imminebat periculum, urgente valido cum exercitu centum et quinquaginta millium armatorum Mahumete. Igitur Joannes accitu Friderici imp. et delegatione Callisti Summi Pontificis Viennam redit, acceptaque ab eodem cruce, qua uteretur pro militari vexillo, ingentia suis concionibus cogit agmina ad octuoginta millia cruce signatorum, ubique impulsor, hortator, antesignanus, ductor et ardore pugnam ciere si non manu, suosque in hostem accendere oratione, quasi alter Josue, et spiritu Capistranus. Joannes Corvinus comes Bistricensis, auctore Cæsare, impulsoribus adeoque adjuctoribus et auspicibus Joanne et Jacobo, tutandæ Ungariæ propulsandique belli curam suscipit. Obsidetur a Turcis Alba, pugnæ acriter pugnantur, impressiones fiunt, eruptiones, impetus, Corvini manu, Capistrani consiliis, vocibus, precationibus sustentata res, soluta obsidio, fugatus hostis, parta victoria; et in una Ungaria trepidationi et discrimini et excidio exempta christiana resp. universa; ut merito et supplicationes pro gratiarum actione Callistus Pontifex Ecclesiæ indixerit, et solemnem ad posteros diem annua recolendum celebritate mandaverit. At matura jam cœlo virtus, meritis cumulatiorem quam annis, et triumphales victorem laureæ reposcebant in superos. Corvinus gloriæ plenus, nec multo post B. Joannes cum ingenti populorum luctu, velut accitus ad palmam, obdormivit in Domino, et septiduo toto solemnibus datis exequiis, in ferrea urna quinque obsignata clavibus conditum corpus, quod post multos annos incorruptum et molle, ab hæreticis in Danubium projectum, non procul Vienna repertum est.

[457] [ac tandem laboribus, scriptis,] Hanc tam laboriosæ vitæ rationem, et per aspera quæque exercitæ, intuentibus vix credibile videatur, ut homo Dei rebus ullis aliis tam impense vacaverit. Nam magnum est, ita ætatem traducere, ut qua opera, qua prudentia præsentibus prosis, nec illud fortasse minus, in longum ævum beneficia extendere et de omni benemereri posteritate. Quæ quidem ipsa cum præclara sint etiam divisa, quanto magis conjuncta putandum est, cum indefesso labore tot curis unus idemque sufficiat, ut prodigii simile sit, et facere, et scribere unum potuisse tam multa. Et sane cum in B. Capistrano tot longinquas obitas peregrinationes, tot itinerum difficultates exantlatas, tantum vigiliarum in supernarum rerum meditatione consumptum, audiamus, maceratumque ac prope enectum per inedias, cilicia et verberum lanienas, corpusculum tantum temporis indultum concionibus, animisque subigendis orco, asserendis cœlo, quæ illa demum subseciva horarum spacia possumus intelligere, lucubrandis libris, implendisque paginis esse relicta? et tamen quam non pauca, quam varia, quam omni referta sapientia divini ingenii monumenta circumferuntur?

[458] [et miraculis clarum,] De censuris, de usuris, et contractibus, de casibus, et de pœnis injungendis, de pœnis inferni et purgatorii, de matrimonio, de restitutione, de illustranda conscientia, de dignitate ecclesiastica, de Conceptione B. V., de cupiditate, de Passione Christi, contra Hussitas, in Regulam fratrum Minorum, epistolæ, et tot alia, ut suo jure vir religiosissimus potens opere et sermone, et canonista egregius nominetur, et passim hominem a Deo missum, et præcipuæ in re catholica authoritatis appellent; principibus intime carum, imperatoribus, regibus maxime venerabilem, et ejus in omni vita, quæ omnem superet fidem, austeritatis et innocentiæ, ut novum Christi Apostolum, novum ubique Angelum, magnis quidem sed veris elogiis, et certantibus animorum affectibus, linguarum plausibus prosequantur. Neque vero ille, sive dum in terris ageret, sive postquam est translatus in superos ad consortia beatorum, clarissimis miraculorum prodigiis clarere unquam destitit, et si quo in alio divini operis potentia post Apostolorum tempora sese ostendit, et mirabilis Deus semper in Sanctis suis, in uno maxime olim enituit, enitetque ad præsens Capistrano, qui et prophetico spiritu vaticinatus est plurima, eaque patravit, quæ non nisi divinitus possunt fieri, quorum quis inire numerum queat, et quot per illum ægri salutem, auditum surdi, muti loquelam, visum cæci receperint, recensere, cum quod miraculorum est maximum, vel octo numerentur ii, quos letho ereptos, reduxit in vitam.

[459] [dignum videri, qui Sanctorum Catalogo inscribatur.] Quæ quidem omnia superstiti adhuc, et in humanis agenti Capistrano venerationem colligere tantam potuere, et sanctimoniæ famam ubique tantam, ut Nicolaus V. Pontifex palam testatus sit aliquando, si, se regnante, mortem obiret Capistranus, eum se non dubitaturum, quin statim aris templisque et divinis donatum honoribus adscriptumque sanctorum catalogo promulgaret. Sed quod præstare Nicolaus V non potuit, Leo X in parte reddidit, decrevitque celebritates annuas solemni ritu, et complaudente cœlo, terrisque gratulantibus, in classem retulit beatorum; præcipua tamen gloria nostrorum temporum felicitati reservata est, beatissime Pater, ut tu supremam manum tanto operi imponas, et virum tanta virtutum laude spectabilem, in Divorum Album referas, et venerandum Ecclesiæ proponas, teque popularis Bernardini memoria sic subeat, et quando tam arcta illa conjunctio animorum fuit, quando par ambobus laurea inter cœlestes obvenit, ad altaria quoque ac delubra par inter homines cultus accedat, sitque illa inter præcipuas beatissimi Pontificatus tui laus, augere sanctorum numerum, religionis terminos amplificare, populorum pietati ac saluti omni cura studioque consulere. Sic igitur existima, Beatissime Pater, auctorem et comprecatorem huc e cœlo adesse D. Bernardinum Senensem, teque precibus obtestari fervidissimis, ne discipulum et comitem et socium et adjutorem suum B. Joannem hoc jam olim debito sanctitatis titulo, tot insignibus præcellentem meritis, carere diutius patiare, pro quo supplices Cæsar, omnesque Germaniæ, et Poloniæ proceres, atque iterum Franciscana familia, ac tot dynastæ, qui humiliter hoc a te petunt, et sanctissimis tuis pedibus advoluti, oraculum Pontificiæ vocis exspectant. Responsum Sanctiss. D. N. D. Alexandri VII Pont. Max. Sacrorum rituum Congregatio audiat, et referat.

§ XLI. Innocentius XI declarat tuto procedi posse ad canonizationem B. Joannis Capistrani; et referuntur miracula, a S. Rituum Congregatione probata.

[Innocentius XI decernit,] Quæ coram Alexandro VII acta fuerant in causa canonizationis S. Joannis de Capistrano, effectum sortita sunt suum. Etenim idem Pontifex, decreto XVII Januarii 1663, declaravit, beatum virum exercuisse virtutes theologales et morales in gradu heroico. Cujus quidem decreti luculentissimum habemus testimonium in decreto Innocentii XI, dato XIII Junii 1679, quo decernit Pontifex tuto procedi posse ad canonizationem his verbis: Aprutina, seu Sulmonen. Canonizationis beati Joannis a Capistrano Ordinis Minorum S. Francisci Regularis Observantiæ. Reassumpta causa canonizationis beati Joannis a Capistrano Ordinis Minorum S. Francisci Regularis Observantiæ, mediante commissione manu fel. rec. Innocentii X, signata in Congregatione Sacro Rituum habita die II Maji 1650, in statu, et terminis, quibus reperiebatur, in vim decretorum san. mem. Urbani VIII superventorum; et constito ex processibus auctoritate apostolica confectis de illorum validitate, virtutibus theologalibus et moralibus in gradu heroico prædicti Beati coram fel. rec. Alexandro VII, die 17 Januarii 1663.

[461] [tuto procedi posse ad canonizationem B. Capistrani:] Ex iisque pluribus discussis miraculis tum in vita, tum post obitum, præter publicam ac celeberrimam famam, duo in processibus novissimis Sulmonensi et Romano deducta, tanquam concludentissime probata per san. mem. Clementem X, die 14 Julii 1675, fuerunt comprobata, nempe quintum in personam Ignatii Bracci de Setia a faucibus mortis illico liberati. Et sextum, in personam Bernardini Michaelis ex oppido Cervariæ per octo menses corpore impediti, et viribus destituti, ope dicti Beati ad pristinam sanitatem confestim pariter restituti. Expletis tandem, quæ in hujusmodi Beatorum causis exigunt præfata decreta Urbani VIII, per eminentiss. D. Cardinalem Alterium, in ejusdem causa ponentem, proposito in eadem Sacra Congregatione generali Sacr. Rituum habita coram Sanctiss. D. nostro Innocentio Papa XI, die 20 Decembris 1678, dubio, an stantibus supra narratis Sanctitas Sua tuto possit devenire ad solemnem dicti Beati canonizationem, et re mature discussa, omnes tam consultores, quam eminentissimi domini Cardinales, Sacris iidem Ritibus præpositi, unanimi voto censuerunt, Sanctitatem Suam quandocunque sibi libuerit, tuto posse ad solemnem ejusdem beati Joannis a Capistrano canonizationem, juxta sanctæ Romanæ Ecclesiæ ritum, et sacrorum canonum dispositionem, devenire, eumque definire Sanctum cum Deo regnantem, atque universali Ecclesiæ proponere colendum, et venerandum. Sanctissimus vero, rei gravitate ita exposcente, divinam explorare voluntatem, decrevit precibus, et suffragiis. Quibus peractis Sanctitas Sua iterum auditis archiepiscopo Myrensi promotore fidei, et secretario ipsius Sacræ Congregationis, nedum sensum ejusdem Sacræ Congregationis confirmavit et approbavit, sed etiam hujusmodi ultimum, et finale decretum solemnis canonizationis prædicti Beati expediri mandavit. Die 13 Junii 1679. Cæsar Card. Fachenettus. Bernardinus Casalius Sacr. Rit. Congreg. secr.

[462] [deficientibus ipsis canonizationis Actis,] Enucleatius aliquantum hæc explicat Amandus Hermann, eaque tanto lubentius adducimus, quanto magis nos doleat ipsis Actis canonizationis nos carere. Sancta illa, inquit [Capistr. triumph. pag. 756.] , in cœlis regnans anima (Capistrani), ubi invocabatur, non desinebat miras impetrare supplicibus gratias, ita quod fama illius per Italiam magis magisque cresceret: quibus debite examinatis et præsentatis, Urbanus VIII Pontifex edidit litteras remissoriales et compulsoriales ad formandum processum “de fama” in curia Romana et civitate Sulmonensi juxta regulas et decreta, a S. Congregatione Rituum præscripta, quoniam alio modo virtutes ipsius heroicæ probari nequibant; quum tunc quasi duo fluxissent sæcula a felici de hoc mundo Capistrani transitu ad æternam gloriam; quibus exacte et rigorose peractis et anno 1625 finitis, atque a S. Congregatione recognitis, tamquam rectis et validis, tunc Sanctitas Sua negotium commisit sacro tribunali sub titulo Rotæ Romanæ; ubi a tribus senioribus auditoribus, DD. Coccino, Pirovano et Manzanedo omnia et singula Acta fuerunt ventilata et discussa, et relatione facta cum approbatione tam virtutum quam miraculorum, tam in vita quam post mortem, magnam percepit Urbanus satisfactionem, gaudio repletus et jubilo; ast mors interveniens omnes intercidit cogitatus. Urbano successit Innocentius X: hic æquali cum zelo ordinavit, ut sine intermissione causa tam sancta prosequeretur, quod absque nova approbatione S. Congregationis fieri nequibat: quare etiam ab illa fuit reassumpta cum bono principio et fine usque ad nostra tempora protracto. Cur autem tanti hujus Sancti canonizatio fuerit prolongata et dilata, jam dixi, ex suavi Dei contigisse providentia, qui suis temporibus generi humano congruas exhibet medecinas, ita etiam convenientes Ecclesiæ constituit advocatos.

[463] [compendio] Adveniente autem momento temporis, a Patre cœlesti constituto, quo divina providentia constituerat S. Capistranum coram mundo universo glorificare, suavissimo disposuit modo, ut oppidum Capistranum, quoad dominium temporale et spirituale transferretur ad serenissimam domum Medicæam, magnorum ducum Florentinorum, qui semper virtutes et miracula hujus viri fuerunt venerati. Tunc eminentiss. D. Carolus de eadem domo, S. R. E. æterna memoria dignissimus Cardinalis, ad majores suos oculos convertens, atque sublimia Capistrani de Ecclesia Dei merita altius ponderans, contulit cum P. Bartholomæo Pettoranno, nostri Ordinis professo reformato et D. Bernardino Barberio, regis catholici in partibus Italiæ agente, insinuando ipsis, se omni cooperaturum conatu, viribusque pro posse concursurum, si processus canonizationis reassumeretur ad optatum consequendum finem. In agentia ista successit postea Joannes Bapt. Barberius, nepos prioris tamquam patrui: hic apud eumdem Cardinalem plurimum valens, ab eodem assecuratus fuit de particulari commissione, a se facta domino comiti Montanti, quæ familia S. Francisco montem Alverniæ pro inhabitatione concesserat, tunc pro serenissima domo Medicæa ad Romanam curiam residenti, ut pro apotheosi Capistraneo, in omni loco et tempore, officia et efficaces interponat recommendationes, assumendo semper pro consilio et directione præfatum Joannem Baptistam Barberium, qui per viginti quinque annos causam S. Capistrani fideliter, ferventer et efficaciter, non parcendo ullis sumptibus, nec laboribus cedendo vel oppositionibus, egit, usque dum plausibiliter anno 1690 perfecit.

[464] [exhibetur] Hoc ut ordinate referam, sciendum, Urbano VIII, Innocentium X, et huic successisse in pontificatu Alexandrum VII de familia Chigiana Senensi, nomine Fabium, coram quo eminentissimus D. Cardinalis Palotta anno 1657 proposuit in negotio Capistranensis canonizationis hoc dubium: “Utrum posset ad ulteriora procedi,” eo quod illustrissimus D. Petrus Franciscus de Rossis, promotor fidei, opposuerit Capistranum fuisse præsumptuosum, temerarium et iracundum, et ut talem statim post mortem a D. Joanne Cardinali S. Angeli, cognomento Carvajalio et in Hungaria Legato apostolico, redargutum, prout ipsemet Waddingus, celebris auctor Ordinis in suis Annalibus attestatur [Tom. XII, pag. 1.] . Quæ materia quum valde delicata fuerit, pro tunc decretavit “rationem habendam fore in fine causæ,” id est, causam canonizationis prosequendam, quoniam in fine illius magis maturari et ventilari poterunt puncta et S. Joannis merita. Tunc suscitavit (ut D. Barberius ipsemet sibi applicat) spiritum pueri junioris [Barber. Vit. Ital. pag. 237.] , qui non sine particuliari Dei instinctu defensionem hujus Sancti generosius suscepit, et tamquam advocatus insinuavit, se humiliter debito loco et modo, suppliciter postulando, quatenus non modo in fine, sed in principio hæc examinarentur et dissolverentur objecta. Et ad primum libellum porrectum sua sanctitas clementissime indulsit postulatis, superaddendo paternum et pastorale monitum: “Ut in hoc negotio vires suas extendat, quum aliud non desideraret, quam canonizare Capistranum;” in cujus rei testimonium sanctissimam adducit Trinitatem. Nec miror, quoniam jam olim, tam Eugenius IV, quam Nicolaus V eum se canonizaturos, si illorum decessisset temporibus, asseverarunt.

[465] [series processuum,] Habito igitur gratioso hoc pontificio assensu non dubito, quin solide oppositiones diluerit factas, quas breviter quidem insinuat in suo opere, et affectassem easdem habere per extensum, ut viderem, quantum differam ab illo in mea retorsione, sect. XXX producta: quas enim conspexi rationes, minus deducit, quam ego: suppono tamen amplius et fusius in corpore processus fuisse factum; quamvis mea opinione longioribus objecta non egeant refutationibus. Quare etiam, attentis rationibus a Barberio et aliis productis, Sacra Congregatio anno 1662, die XVII Septembris amplissimum hoc edidit decretum in causa canonizationis: “Posse procedi ad ulteriora, et nihil constare contra Capistrani famam sanctitatis.” Sub eodem Alexandro VII, anno 1663, die XVII Januarii, eadem S. Congregatio ultimos duos processus dixit, esse validos et bonos, ac proinde eodem anno et die XXV Septembris decretatum fuit et resolutum, Capistrani virtutes, tam theologicas, quam morales, fuisse in gradu heroico, prout Cardinalis Franciotti, loco absentis Cardinalis Pallotta, proposuit. Exhibitis porro aliquibus miraculis antiquis, responsum fuit anno 1664, die X Julii, illas probas se solis non esse sufficientes, absque tamen omni præjudicio publicæ vocis et notoriæ famæ ipsorum. Quare D. procurator Joannes Bapt. Barberius, volens susceptum in se negotium finire, perrexit Aprutium et inde Setium, oppidum in Campania Romana, ubi audiverat, duo recenter contigisse miracula, de quibus, ut plenius fuit informatus, supplices iterum porrexit preces S. Congregationi pro novis litteris remissorialibus, quæ benignissime sibi fuerunt concessæ, earum virtute processus desuper formati, ad Pontificem Clementem X per Cardinalem Altierium delati et approbati anno 1676, die XIV Julii. Hactenus Amandus Hermann, qui citat dein decretum Innocentii X, quod in capite hujus § dedimus.

[466] [ac referuntur bina miracula;] Porro, ut manifestum est ex ipso citato decreto, Clemens X duo probavit miracula, quæ operæ pretium est hic referre. Prius hisce verbis refert laudatus Hermann [Capistr. triumph. pag. 724. Cfr Barber. Vit. Ital. pag. 249.] : Anno Dimini 1649 Ignatius Bracci, chirurgus a Setio Terraccinæ diœcesis, quum ad ultimum vitæ suæ pervenisset, transactis diebus quindecim malignæ febris, adjunctis acerbissimis et incessantibus capitis et renum doloribus, susceptione sacramentorum Ecclesiæ se munivit; quo peracto, loquelam perdidit: unde medicus, cujus nomen erat Marcus Aurelius Cimaroli, videns infirmi incapacitatem ad alia restaurativa et antidota suscipienda, licentiam accepit, quum etiam curæ, antecedenter factæ, pretiotissima medicamenta frustranea fuisse comperisset. Qua de causa infirmi soror, nomine Cæsarea, P. Angelum Lantusca, reformatum et conventus S. Francisci guardianum, curavit vocari, ut ad ultimum vitæ suæ agonem religiosa pietate assisteret. Veniens autem prædictus religiosus, obviavit ipsi medicus, qui sciens ad assistendum semivivum ipsum pergere, rogavit, ut veloci curreret gressu, ne propter moram mortuum reperiat, sicut ipsemet guardianus in suo adventu expertus fuit.

[467] [sanationis Ignatii] Quum in agone jam positus esset, nihilominus voluit ipsi aliquod auxilium præstare; accepit particulam tunicœ Beati Joannis, exhortando infirmum ad plenam in suis (ejus) meritis fiduciam habendam, tamquam ad illum qui paulo antea manifesto miraculo sororem suam Cæsaream a continua vertigine, et canonicum Rossi de Setia a faucibus mortis liberaverat, alta voce ipsum interrogans, utrum in patrocinio dicti Sancti fiduciam habeat; cui respondit, quod sic, per signum ter ipsi manum constringendo. Tunc prænominatus pater supra caput Reliquiam posuit, devote dicens: “Super ægros manus imponent, et bene habebunt, Deus, intercedente B. Joanne de Capistrano liberet te ab omni malo, in nomine Patris etc.” In hoc actu Ignatius oculos clausit, ac si ab ista mortali vita transire vellet; ast aperiens violento motu proprios oculos, articulata voce prorupit, dicens: “Pater, ego sum sanus factus” et cœlum intuendo vivaci corde exclamavit, dicens; “Vobis gratias ago, o mi gloriose S. Joannes, quod mihi impetraveritis integram sanitatem;” sicut in re fuit. Nam in eodem instanti supra lectum se posuit, induensque se propriis vestimentis, deinde absque intervallo, quasi moræ impatiens, ad publicam cucurrit viam, ut tale evidens miraculum omnibus patefaceret, quod circa horam XXIII (id est, unam horam ante solis occasum) contigit. Die vero immediate sequenti mane, una cum sorore, amicis, aliisque sanguine et familiaritate junctis, ad ecclesiam S. Francisci se contulit, ut liberatori Capistrano gratias ageret: eratque in dicta ecclesia ejus benedicta imago depicta, ad quam quamvis unum fortissimum milliare distaret, tamen nudis pedibus, non utens baculo, perrexit, peragens imposterum sua omnia cum omni facilitate.

[468] [Bracci,] Huic miraculo alterum, eidem Ignatio a B. Joanne exhibitum, refert Joannes Bapt. Barberius, cujus verba latine reddimus [Vit. Ital. pag. 251.] : Cui (narrationi præcedentis miraculi) subjungo firma conscientia et cum juramento, quod quum anno 1664 antequam formaretur processus præcedentis miraculi, me Setiam contulissem ad indagandum factum, invenerim Ignatium viribus imparem itineri suscipiendo, ac proin inhabilem ad se conferendum Romam, ut ibidem miraculum in se factum examinaretur, quippe cui supervenerat maxima renum relaxatio, ex qua proveniebant et urina sanguinolenta et atrocissimi dolores, quoties sive pedes sive eques violenter se movebat. Jam a mensibus aliquot hæc patiebatur: unde illi persuadere nullo modo potui, ut mecum veniret, nec valuere ullæ preces, aut oblata lectica, cujus ope sine sui defatigatione se moveret: constanter enim reponebat, non debere se summo periculo exponere. Unde suavori, quo potui, modo exprobavi et ingratum ejus animum et modicam fidem, quatenus Beatus, qui illum ante annos tredecim (imo quindecim ab anno 1649 ad 1664) e faucibus mortis eripuerat, posset illi facile iter præbere et a præsenti morbo liberare. Hisce verbis Deo placuit illum esse persuasum; et fidem mihi suam obligavit, se intra biduum exsecuturum, quod promittebat. Promissis suis stetit, et solus eques iter perfecit: ad domum meam recto tramite advenientem cum omni affectu excepi, et inter mutuos amplexus magno animi affectu exclamavit: “Vivat, vivat gloriosus noster Capistranus; quoniam numquam antehac a juventute mea tam facile et tam prosperum expertus sum iter, sicut hodiernum, licet in ætate quinquaginta quinque annorum constitutus, et gravi morbo vexatus sine ullo dolore aut incommodo, quasi numquam infirmitatem passus fuissem, longinquam peregrinationem confeci.” Et reipsa intra quinos aut senos dies, quibus apud me commoratus est, numquam corporeæ afflictionis dedit signum. Hæc Barberius.

[469] [ac Bernardini bubulci,] Alterum miraculum in causa canonizationis S. Capistrani productum et S. Rituum Congregationi ac Pontifici probatum, refert laudatus Barberius [Ibid. pag. 252.] : Anno 1656 Bernardinus, filius Michaelis, bubulcus terræ Corvaræ prope Capistranum, a latronibus gravissime percussus, et immaniter ad arborem alligatus, ut facilius boves, quibus campum arabat, furarentur. Tantus fuit ejus terror et pavor, conjunctus cum dolore atrocissimo confracti corporis, ut a malignis spiritibus obsessus videretur. Remansit istic miser aliquo temporis spatio, mortuo magis quam viventi similis, donec a popularibus suis, illac transeuntibus, et a vinculis solutus et domum suam relatus, morituriens in lecto depositus fuit: ubi anno integro permansit, privatus usu inferiorum partium, quæ omni motu et sensu carebant. Sæpius quidem tentavit cum aliorum auxilio pedibus insistere suis, ac quasi ex cera formati flectebantur. Infra duodecim, quibus infirmitas duravit, menses, evidentissima dedit obsessionis signa, præcipue in solemnioribus festivitatibus, in quibus ululatus, mugitus ac clamores edebat horribiles: accedebat quoque ingens dolor tum ex motu quasi serpentino aridorum pedum et coxarum, tum ex febribus, sine intermissione continuis. Interim vana fuerunt omnia medicamenta adhibita, donec aliorum consilio persuasus, ut toto corde ad Joannem thaumaturgum recurreret: quod præstitit emittendo votum, sed ejus aditurum Capistrani sacellum: neque tunc, emisso voto, aliquod solamen expertus est; nihilominus statuit tertio die præsens votum adimplere.

[470] [a S. Congregatione probata.] Positus itaque in equo, quatuor hinc inde assistentibus viris, vix ecclesiæ januam attigit, quum humani generis hostis, supremas vires exerens, adeo Bernardinum turbavit, ut incondite clamans ac manibus obnitens, introire in locum sacrum recusaret: unde quatuor prædictis sociis multum laborandum fuit, ut in ecclesiam introduceretur. Istic vero religiosi prodigiosum Capistrani pileum infirmo imposuerunt, qui magis quam hactenus lamentabatur, ac prostratus terram ore et unguibus per spatium unius Credo cantati terebat. Apertis dein duobus sacrariis, in quibus Sancti Reliquiæ perpetuo custodiuntur, illico sine motu quasi mortuus remansit, ac eo in statu duabus horis perseveravit: dein repente excitatus se ipse facile et firmiter in pedes erexit, ac jucunde læteque exclamavit: “Tibi gratias ago et esto benedictus in æternum, o mi gloriose Joannes, quoniam me sentio omnino liberatum.” Quo audito, obstupuerunt circumstantes et in ejus accurrentes adjutorium, id recusavit, simul admonens ne prorius accederent, ut miraculum tam clarum et manifestum non interrumperetur. Ad confirmationem porro eorum, quæ dixit, gratiis Deo et liberatori suo actis, suppedaneum altaris osculatus est, et, salutatis sacris Reliquiis, solus, nemine adjuvante, ex ecclesia exivit, et pariter cum omni agilitate equum conscendens, domum reversus est: ac die sequenti ad gloriam Dei pristinum officium exercuit, quasi numquam tam funestum et crudelem casum expertus fuisset.

§ XLII. Intercessione S. Joannis Capistrani parta anno 1683 de Turcis victoria a Joanne Sobieskio, Poloniæ rege.

[Intercedente S. Capistrano, ab Innocentio XI invocato,] Innocentius XI declaraverat, ut supra num. 460 diximus, tuto deveniri posse ad canonizationem B. Joannis Capistrani: eamdemque ipse perfecisset, nisi continuæ infirmitates et ingravescens ætas consilio suo obstitissent. Et quidem quum anno 1683 Cara-Mustapha, supremus Sultani minister, superata Hungaria, Vindobonam, Austriæ caput, obsidione cingeret, atque summæ calamitates universo christiano populo imminerent, laudatus Pontifex, ratus potentissimum præsidium ab eo exspectandum fore, qui olim ardentissime adversus Turcas dimicaverat, jussit, ut in altari majori celebris templi Aracœlitani Romæ exponeretur publicæ venerationi imago S. Capistrani, igne multiplici diurno æque ac nocturno collustrata; ut etiam populus Romanus ad invocandum beatum patronum excitaretur, plenariam peccatorum indulgentiam iis concessit, qui per intercessionem beati viri misericordiam Dei implorarent: præcipuum tamen supplicium in festo B. Virginis, in cœlos assumptæ, celebratum fuit [Barber. Vit. Ital. pag. 234.] . Et vero paucis post diebus, nempe XII Septembris exercitus christianus, duce præsertim Joanne Sobieskio, Poloniæ rege, insignem de Turcis reportavit victoriam: ad cujus perennem memoriam idem Innocentius XI festum sanctissimi Nominis Mariæ, quotannis dominica infra octavam Nativitatis ejusdem Virginis celebrandum, instituit, ut legere est in Breviario Romano.

[472] [magna a Sobieskio, Poloniæ rege,] Quam quidem victoriam ejusque fructus uberrimos optime describit, qui victoriæ auctor præcipuus habetur, rex Joannes, litteris, datis ad conjugem suam Mariam postera die parti triumphi. Hasce quidem hic dandas, latine redditas, arbitramur, quoniam luculentissime evolvunt tum reipublicæ christianæ summum periculum, tum absolutissimam populi christiani liberationem [Salvandy. Hist. de Pologne. tom. II, pag. 135. Edit. Brux. 1841.] : Sit nomen Domini benedictum, qui dedit christianis victoriam, dedit tantum triumphum, quantum nulla ante ætas vidit. Omnia tormenta bellica, castra universa et infinita prope rerum copia nobis obvenerunt: murorum propugnacula et agri circumjacentes cadaveribus oppleta sunt, ac quod reliquum est hostium, fugit consternatum. Nostri continuo camelos, mulos, boves et oves adducunt: accurrunt quoque multi transfugæ, plerumque apostatæ, armis equisque optime instructi. Demum tam subita, tam prodigiosa fuit victoria, ut tam in urbe quam in castris adhuc trepidarent, incerti, an hostes redituri repente non essent; postquam etiam bellicam supellectilem ad decies centena millia florenorum nobis dereliquerunt. Hac nocte spectavi coram rem, quam jam diu videre cupiebam: nostri pulverem pyrium variis in locis incenderunt, ac tanta fuit commotio, ut judicium universale advenisse crederetur, nemo tamen læsus fuit: hoc experimento didici, qua ratione nubes formantur: id nihilominus calamitatis habuit, quod ultra quinies centena millia florenorum deperdita fuerint.

[473] [parta, ut ipse scribit,] Visirus, veste, qua tegebatur et equo, cui insidebat, contentus, reliqua dereliquit mihi heredi, cui omnia obvenerunt. Quum in prima fronte exercitus pugnarem et visirum propellerem, occurrit mihi domesticus famulus, qui me in ejus introduxit tentoria, quæ tanta erant, ut amplitudinem urbis Varsaviensis aut Leopolitanæ æquarent: omnia imprimis ornamenta et insignia mihi cepi: ast vexillum præcipuum, quod Mahumetes * ejus fidei et virtuti crediderat, ad sanctissimum Dominum per cursorem Talenti transmisi. Nostra insuper sunt magnifica tentoria, equi primarii, et millia crepundia pretiosissima. Necdum omnia vidi, ast longe superant ea, quæ Kotzimi cepimus: quatuor vel quinque pharetræ, carbunculis et saphiris exornatæ, millenis ducatis constant. Non itaque, amantissima, improperabis mihi, quod mulieres Tartaræ solent, quando mariti sine manubiis redeunt, me generosum non esse militem, quandoquidem nihil prædæ attulerim; qui enim hostem a fronte non aggreditur, nihil manubiarum capere potest. Mihi quoque obtigit visiri equus paratus. Ipsum vero quam proxime persecuti sunt; ejusque vicarius aliique præcipui duces occisi fuerunt. Milites nostri multos gladios, auro ornatos, manubias retulerunt. Nox insectationem hostium intercepit: maxime quia Turcæ etiam fugiendo fortissime dimicabant, et agmine optime instructo recedebant. Soli Jenisseri (Janissaires), in vallo obsidionali quasi neglecti, in ore gladii perierunt. Tanta vero fuerat Turcarum elatio et confidentia, ut, divisa acie, alii in apertum campum adversus nos dimicarent, alii interea urbem Vindobonensem cominus oppugnarent. Et certo abunde eis erat, quo utrinque pugnarent: nam præter Tartaros, æstimo trecenta millia Turcarum in armis stetisse; sunt qui totidem tentoria numerasse se, dixerunt: ast tantus militum numerus omnem fidem excedit: equidem centum millia tentoriorum fuisse, facile concesserim; nam tria immensa castra occupabant. Duabus noctibus et die integra omnia deprædationi prostabant: ipsi ex urbe cives prædabundi accurrerunt, et constat, illos annonam octiduanam secum asportasse.

[474] [victoria;] Turcæ multos christianos captivos in sua fuga dereliquerunt, præsertim mulieres, eas scilicet, quas trucidare non potuerunt: multæ itaque occubuere, sed et plurimæ, solum vulneratæ, poterunt valetudini restitui. Vidi heri infantulum trimulum, facie decorum, cujus caput per os diffissum erat. Ceperat in palatio imperiali visirus struthionem vivum, cui fugiens caput amputari jussit, ne christiani recuperarent. Particulatim describi non possunt, quam exquisito luxu ejus tabernacula opplerentur; erant nempe istic balnea, horti fontibus exornati, leporaria, imo et psittacus, quem milites nostri aucupati capere non potuerunt. Urbem hodie circumspexi, ad quinos dies resistendo imparem: palatium imperiale glandibus est confossum, pendentes propugnaculorum ruinæ horrende imminent. Milites omnes, quod suum erant, egregie et fortiter præstiterunt, victoriam Deo et nobis adscribunt. Ubi hostis terga vertere cœpit (conflictum acerrimum in fronte visiri ego dirigebam) equitatus reliquus ad dexterum cornu, sinistro et medio jamjam otiantibus, advolavit: accurrere principes Bavarus et Wadeckensis aliique, et me amplectabantur, osculabantur, duces manus pedesque prensabant, reliqui mihi, regi suo strenuo, acclamabant. Externi voci meæ magis quam ipsi Poloni obediebant.

[475] [cujus fructus fuerunt urbis Viennensis liberatio,] Hoc mane primum Lotharingus et Saxo, qui heri, in extremo sinistro cornu constituti, adesse non potuerant, me salutatum venerunt: aliquot Husserorum (Hussards) turmas, sub duce Lubomirsky, stabuli comite, eis dederam. Urbis præfectus, Stahrembergius, et ipse me hodie invisit: omnes me amplectabantur, et servatorem imperii proclamabant: in duabus, quas adivi, ecclesiis populus manus, pedes, vestes osculabantur, ac in fervidissimas prorupissent acclamationes, nisi imperatoris ministros timuissent: quædam nihilominus populi caterva “vivat rex” acclamavit, quod iniquo supercilio accepere imperatorii. Quapropter pransus apud urbis præfectum, statim, relicta urbe, populo comitante, ad castra reversus sum. Stahrembergius minus bene cum urbano magistratu videtur convenire, utpote quem apud me nec nominare dignatus est. Imperator me monuit se uno milliari a castris adesse… Sed ecce dies illucescit, claudenda est epistola, nec scriptioni vacare, nec tuo frui colloquio amplius licet.

[476] [et spolia opima;] Multi e nostris in prælio ceciderunt: duos præcipue amissos dolemus, de quibus ad te referet N. Dupont. Inter exteros princeps Croyus occisus, ejus frater graviter vulneratus est, quidam etiam alii optimates perierunt. P. Avianus me millies in jubilo cordis osculatus est, ac candidam columbam, super exercitu christiano volitantem, vidisse se dixit. Hodie in Hungariam, hostem insectaturi, procedimus, comites se principes promisere electores. Magnum certe est Dei beneficium, cui honor et gloria nunc et semper. Ut primum visirus desperare victoriam cœpit, convocatis filiis, amare flevit; ac Tartarorum duci “Si potes, inquit, salva me.” Cui respondit Tartarus: “Novimus Poloniæ regem, quem repellere non valemus, ideo fuga nobis consulamus.” Ingentes sunt calores æstivi, quos potu continuo vix temperare possumus. Denuo annona castrensis detegitur: ut vere nesciam, quid tandem commeatus hosti remanserit, unde bellum redintegrare possit: tandem quindecim bellica tormenta in fuga dereliquerunt. Hæc epistola optima est partæ victoriæ relatio, quam publici juris facere licet, dummodo adjungatur, esse epistolam regis ad reginam. Bavarus et Saxo me quocumque secuturos professi sunt. Per duo milliaria celerrimo gressu equitandum erit, ut tetrum occisorum hominum, equorum et camelorum odorem effugiamus. Ad regem Galliæ scripsi, cui primo, tamquam regi christianissimo, danda erat notitia partæ victoriæ et salutis christianitatis. Abest imperator quindecim passuum millibus; secundo Danubio lente descendit, et intelligo, forsan ne in formulas aulicorum rituum impingat, eum meo conspectu minime lætari. Vindobonam properat; ut solemni cæremonia Deo gratias agat, propterea cedo loco: etenim odi istiusmodi ritus aulicos, quibus ad fastidium usque satiatus sum. Filius noster quam maxime virum se præbuit.

[477] [minorem victoriæ partem Joanni Sobieskio] Citata epistola satis monstrat, Sobieskium suboffensum fuisse imperatori Leopoldo I et Austriacis: et quidem jam tunc partæ victoriæ gloriam a rege Poloniæ ad Carolum Lotharingum traducere probabiliter aliqui tentabant. Carolus Franc. Palma, episcopus Colophoniensis in partibus infidelium, ita rem gestam narrat ut triumphi laudes in Lotharingum refundendæ videantur. Adfuit, ait [Notit. Hungar. tom. III, pag. 362.] , interea in obsessæ (Viennensis) urbis auxilium Joannes III Sobieszki, rex Poloniæ, cum viginti sex Polonorum millibus, quem Innocentius XI, Pontifex domui Austriacæ addictissimus, eo feliciter consiliis suis pertraxerat, ut misso nuntio fœderibus Gallicis, arctissimam cum Leopoldo cæsare inierit amicitiam. Venere etiam sub idem tempus Saxoniæ et Bavariæ electores, multique alii Romani imperii duces atque principes suis cum copiis, quorum omnium accessione christianorum exercitus ad septuaginta armatorum millia excreverat. Itaque Carolus Lotharingus, habito cum cæteris principibus militari consilio, nihil porro exspectandum ratus, die XII Septembris hostes, nihil minus quam prælium exspectantes, totis viribus aggressus fuit. Post plurium horarum certamen, Turcæ, multis suorum millibus desideratis, relictis castris et impedimentis omnibus, in effusam fugam abiere.

[478] [attribuunt] Initium hoc Leopoldi Magni victoriarum eo lætius fuit, [scriptores Austriaci:] quo magis inexpectatum: ut intelligas, Deum eo potissimum tempore opitulari, quo humana præsidia omnia abesse videntur. Accepto tam illustris victoriæ nuntio, Cæsar Lincio, quo se universa cum familia interea receperat, Viennam rediit; tum ut cladis vestigia suismet intueretur oculis, tum vero ut principibus, qui sibi tam prompte suppetias tulerant, debitas coram ageret gratias, præsertim autem Joanni, regi Poloniæ, qui Cæsari per eam occasionem, remotis arbitris, familiarius colloqui, prioraque fœdera novis additis pactis innovare constabilireque cupiebat. Quo tempore non levis inter aulæ ministros exorta fuit disceptatio de modo, quo Leopoldus, salva sua Romani imperatoris dignitate, Polonum regem, ad se venientem, deberet accipere. Quum diversa diversis suadentibus, Cæsar ambiguus animo hæreret, quæstionis decisio ad Carolum Lotharingum delata fuit: is, tam levi de re a gravissimis viris eo temporis articulo disceptari ægre ferens, reposuit, illud quam maxime convenire, ut Cæsar in Joannis regis, velut amici optimi, amplexus rueret, sicque gratitudinem suam eidem testaretur. Eodem fere modo Joannis Sobieskii gloriam obliterat Hermanus Meynert in Historia Statuum Austriacorum [Geschichte Oesterreichs. tom. V, Part. II, pag. 274.] : fructus autem victoriæ enumerat viginti millia boum et jumentorum, ovium decem millia, sextaria (malter) tritici centum millia, cum ingenti copia annonæ, quæ omnia milites, corradendis monilibus et pecunia occupati, civibus Viennensibus rapienda reliquerunt: unde factum est, ut plurimorum res domestica, fame et peste labefactata, in integrum restituta fuerit [Ibid. pag. 277.] .

[479] [sed potiorem sibi] Insigni victoriæ portentum successit, publicis litteris consignatum, quod refert Joan. Baptista Barberius in Vita S. Capistrani [Vit. Ital. pag. 235.] , et Amandus Hermann latine nobis servavit [Capistr. triumph. pag. 533.] : Notum sit omnibus et singulis qualiter die quarto Octobris præterlapsi anni 1683 in quodam eremitorio, dedicato seraphico patri S. Francisco, non procul distante a Scheisheim, diœcesis Frisingensis, ubi dum a religiosis vesperæ cum pientissima solemnitate et interventu frequentissimi populi et fide celebrarentur, cum omnium admiratione et stupore sequens contigit prodigium. Erat ibi expositum magnificum simulacrum, seu, ut planius loquamur, statua lignea gloriosissimi B. Joannis de Capistrano, quæ in basi firmata erat vectibus ferreis; una manu imaginem Christi crucifixi, altera vexillum, sanctissimo Jesu Nomine insignitum, sustinebat, ea scilicet forma et modo, quo vivens ad Belgradum christianos contra communem hostem animaverat. Hæc porro statua visa est, nullo opere humano adjuvante, ad alteram partem, id est ab Occidente ad Orientem se vertere, figendo beatam faciem suam versus Hungariam; ac duabus circiter horis in isto situ perstitit, donec, duobus robustissimis vocatis opificibus, magno labore ad pristinum statum reducta fuit. Quo prodigio significatur, quod sicut beatissimus Joannes in vita sua numquam laborare desiit pro Christo, et speciatim præstitit sese indefessum Hungariæ propugnatorem, sic placuit divinæ bonitati hoc portento monstrare, esse hunc Beatum unicum patronum armorum imperii et Poloniæ: quod quidem ad amussim docet experientia, ut patet ex prodigiosa liberatione Vindobonensi, et ex auxilio, mirabiliter Polonis præstito, quando ad Strigonium, summo versantibus in periculo Polonis, Deus, patrocinante Capistrano, succurrit, Turcis nempe sine ulla militari causa turpi fugæ se committentibus.

[480] [portento vindicat] Insuper quum nostri recuperarent Barcanum, Turcæ, ponte mirabiliter rupto, partim submersi, partim armis trucidati fuerunt, ut plusquam decem millia perierint. Quæ quidem sufficiunt ad ostendendam Dei misericordiam et continuatam protectionem magni tutelaris Capistrani; quibus tantum honor et gloria. Monachii IV Octobris 1684. Ego Joannes Ren, electoralis consiliarius ecclesiasticus, sacellanus aulæ primarius, nec non apostolica auctoritate insignitus, pro rei veritate seriem scripsi, pluribus spectabilibus juratis ac sufficientibus testimoniis, lingua Alemannica legitime collectis, munitam, legi, subscripsi meoque solito proprio ac publico protonotariatus signo firmavi, die XIII Octobris anno 1684. Locus Sigilli. Ego Joannes Paulus Gazin J. U. D. et imperialis notariatus auctoritate munitus, pro rei veritate seriem præfatam scripsi, pluribus spectabilibus juratis testimoniis munitam, vidi, subscripsi, meoque solito ac publico signo firmavi, die XIII Octobris anno 1684. Locus Sigilli. Ego Joannes Josephus Wigularis, liber baro de et in Weialis, serenissimi electoris Bavariæ camerarius et a consiliis aulicis, testor, hanc relationem de statua B. Joannis de Capistrano esse a communi fama verificatam. Locus Sigilli. Attamen ipse, qui portentum refert, citatus Hermann, fatetur, factum nonnullos impugnasse et nunc quoque sentire, potuisse hoc naturaliter contigisse: ast, inquit, mei propositi non est discutere facta, sed narrare gesta. Nobis certe gratissimum esset portentum ad trutinam vocare, indagando exempli causa, an statua ligamentis ferreis basi affixa erat, ut sua quasi sponte, seu levi aliquo motu in transversum volvi non posset. Sed desunt nobis argumentorum elementa.

[481] [S. Capistranus.] Amandus Hermann refert [Capistr. triumph. pag. 760.] , Innocentium XI, hisce et similibus portentis promotum, firmissimam habuisse voluntatem, ut B. Capistrano Sanctorum honores solemni ritu deferret: et quia ex decreto Congregationis Rituum, ante ipsam canonizationem ecclesiæ Vaticanæ S. Petri consignari mille scuta romana (circiter fr. 5,400) debent, ne ex hac causa Capistrani apotheosis languesceret, ipse Pontifex, inspecta familiæ Observantium penuria, ex proprio thesauro necessariam pecuniam supplevit. Apertius etiam suam erga Beatum virum existimationem idem Pontifex declaravit, quando causæ procurator, Joannes Bapt. Barberius, eum rogavit, ut hunc supernæ Jerusalem civem gloriosum, talem etiam coram militanti Ecclesia pronuntiaret, et quia impediente corporis infirmitate, prolixiores sacræ canonizationis ritus perficere non posset, hi, ad exemplum antecessorum suorum, in compendium contraherentur; benigne reposuit venerabilis Pontifex, suam esse maximam animi propensionem, ut tandem cœlitum honores sancto viro solemniter decernerentur; nam, inquit, si major gloria a nostra militante Jerusalem dari posset, hæc ex omnibus capitibus deberetur Joanni Capistrano: verum canonizationis ritum ad successorem aliquando devolvendum asseruit. Interea Pontifex, qui sæpe et libenter cum promotore fidei de eo negotio tractabat, tenerum erga Beatum ostendebat affectum, et manifestabat, summopere se dolere, quod infirma valetudo perficiendo ritui canonizationis obstaret: ipse vero interea Beati imaginem constanter in interiori cubiculo retinuit et magna coluit pietate.

[Annotatum]

* hujus nominis IV

§ XLIII. Canonizationis S. Joannis Capistrani, ab Alexandro VIII celebratæ, bullam edit Benedictus XIII; alteraque subnectitur, quæ edita non fuit.

[Canonizationis, ab Alexandro VIII factæ,] Innocentio XI, die XII Augusti 1689 defuncto, successit die VI Octobris ejusdem anni Alexander VIII, qui canonizationem B. Joannis de Capistrano ritu solemni tandem perfecit. Quoniam autem tribus cum medio mensibus solemnitati vix superstes fuit, bullam canonizationis ipse non edidit, quam conficiendam reliquit Benedicto XIII qui anno 1724, pridie non. Junias constitutionem dedit, quam ex Codice canonizationum Justi Fontanini [Pag. 558.] subnectimus: Benedictus episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Rationi congruit et convenit æquitati, ut quæ Romanus Pontifex in plenario conventu venerabilium fratrum S. R. E. cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum, unanimi eorum consilio communicato, sanxit et definivit, licet postea ob ejusdem Pontificis obitum literæ apostolicæ de his conscriptæ non fuerint, suum tandem consequantur effectum. A largitore omnium bonorum in summo Ecclesiæ fastigio constitutus, felicis recordationis antecessor noster, Alexander Papa VIII, pro sua pastorali vigilantia illud unum præ omnibus sibi incumbere animadvertit, ut pro domo Israel speculatoris officium impendens, populos sibi commissos duceret in vias Domini. Hoc autem se præstiturum putavit, si ex ritu et disciplina S. R. E. recognitis et comprobatis eorum virtutibus, qui vitæ sanctimonia cæteris antea præluxerant, pietatis ardorem eo magis in Christi fidelium cordibus accenderet, quo vitam, a viris justis pie actam, in universa Ecclesia luculentius spectandam aperiret. Itaque cum aliis Dei servis, qui moribus vere christianis jamdudum venerandi habebantur, Johannem a Capistrano, Ordinis Fratrum Minorum Beati Francisci, qui a regulari Observantia nuncupantur, multis magnisque virtutibus et signis percelebrem, rite in Sanctorum canonem sibi referendum, existimavit.

[483] [bullam edit Benedictus XIII] Capistrani, Marsorum oppido, in agro Aquilano, inque episcopatu Sulmonensi, ortus est Johannes anno Christi Domini millesimo trecentesimo octogesimo quinto. In gymnasio Perusino christianis et liberalibus disciplinis instructus, aliquando rempublicam gessit; sed postea Dei monitu ad sanctius ministerium vocatus in eadem civitate Ordinem Fratrum Minorum B. Francisci, qui a Regulari Observantia nuncupantur, ab se ferventissimis votis expetitum, quamvis repulsus, durisque et publicis quoque experimentis probatus, maxime alacris amplexus est anno Christi Domini millesimo quadringentesimo decimo quarto. In divinis literis magistro usus est Beato Confessore Bernardino Senensi, quem pro sacratissimo Nomine Jesu calumniis traductum, coram piæ memoriæ antecessore nostro Martino Papa V in basilica Beati Petri, principis Apostolorum, strenue defendit, eumdemque ipse et sodalis Jacobus a Marchia per inclytæ recordationis decessorem nostrum, Nicolaum V in Sanctorum Confessorum canonem postea referendum curavit, uterque deinceps in eumdem Sanctorum canonem, et Jacobus quidem a nobis quamprimum, favente Domino, referendus. Johannis doctrinæ, asperrimæ pœnitentiæ et sanctitatis fama in dies crescente, ad multas variasque provincias, Italiam, Germaniam, Sarmatiam, Pannoniam, christianos mores, disciplinamque verbo et scriptis, quæ plurima edidit, instauraturus, ab antecessoribus nostris, Romanis Pontificibus, ablegatur.

[484] [in qua Pontifex, compendiose recensita vita,] Idem, quem diximus, Martinus V ad compescendam verbo et scriptis Fraticellorum sectam illum cum Jacobo a Marchia inquisitorem instituit; de quibus Johannem, feliciter triumphantem, contra omnes hæreticos generalem inquisitorem creat: Reatinos et finitimos populos, inter se odiis armisque certantes, eloquii suavitate componit. In terris S. R. E. citra Pharum, Johanna II regina flagitante, judaici fœnoris pravam licentiam evellit. Decessorum nostrorum, Martini dormitionem, piæque memoriæ Eugenii IV successionem prædicit, a quo pro magnis Ecclesiæ negotiis ad Insubres, Siculos et alios mittitur. Recusato Aquilano episcopatu, munus prædicandi Euangelium obire non cessat, inque plenario Florentinorum patrum conventu, velut sol quidam fulget; Romæ judæorum synagogæ magistrum cum quadraginta sectatoribus ad veritatis professionem reducit. Ut hæreticos in sinum Ecclesiæ et principum animos in concordiam redigat, Friderico III imperatore postulante, in Germaniæ partes a prædicto Nicolao V mittitur.

[485] [et enarratis pro Ecclesia laboribus,] In Germania, Bohemia, Sarmatia et Pannonia sexennali peregrinatione Hussitis, Adamitis, Taboritis, Ebræisque innumeris, ad christianam veritatem doctrinæ, sanctitatis et miraculorum luce conversis, Dei gloriam mirifice auget. Ægros quamplurimos sanat, mortuos suscitat, multis loquelam restituit. Denique totam christianorum rempublicam periclitantem ab immanissimo Turcarum tyranno defensurus, se pro domo Israel murum opponit, dum piæ memoriæ decessor noster, Calistus Papa III, Johanne potissimum deprecante, christianorum militum, signo crucis illustrium, expeditionem in Turcas, Europæ incubantes, decernit: statimque, Johanne Pannoniam, Transilvaniam, Moldaviam, Valachiam instar fulguris pervolante, septuaginta millia christianorum conscribuntur, crucisque vexillum, ipso, parma fidei protecto, præferente, de centum et viginti millibus hostium, toto orbe mirante, victoria reportatur: cujus nuntio, Romam allato, octavo idus Augusti, idem Calistus ejus diei memoriæ solemnia Transfigurationis Christi Domini perpetuo consecravit.

[486] [monstrat, diu a multis] Johannes, his atque aliis, sempiterna memoria dignissimis, præclare gestis, ex corporis fatigatione lethali morbo contracto, Villacum, Pannoniæ inferioris oppidum in agro Sirmiensi defertur, ubi a Ladislao rege, aliisque viris principibus visitatur, sanctisque Ecclesiæ sacramentis maxima religione susceptis, et multis, quæ superventura erant, prænuntiatis, principes viros, Ladislaum regem, Mathiam Corvinum, aliosque ad tuendam religionem christianam hortatus, vir apostolicus et voluntate Martyr, pie in Domino obiit anno salutis millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto, decimo kalendas novembres. Defuncto triduanæ exsequiæ in Pannonia, Germania atque Italia universa persolvuntur. Post obitum æque ac in vita multis magnisque miraculis claruit. Pro eo in Sanctorum canonem referendo ad sedem apostolicam undique scriptum est: ab Italiæ civitatibus, Bononia, Patavio, Tarvisio, Asculo. Fridericus III Augustus et Casimirus, Poloniæ rex, a Pio II, felicis memoriæ antecessore nostro, id postulaverunt: qui quidem Pius, adhuc Æneas Silvius, perinsignium Johannis virtutum locuples testis, eodem Friderico III rogante, illum a Nicolao V in Germaniam mittendum impetraverat. Ad hæc Johannes et Sigismundus, comites palatini ad Rhenum, Rupertus, dux Bavariæ, Albertus marchio Brandeburgicus, Conradus, dux Silesiæ, Petrus, S. R. E. tituli S. Vitalis presbyter cardinalis, Augustanus nuncupatus, in universa Germania apostolicæ sedis legatus, episcopi Misnensis, Eystettensis, aliique, Mathias rex et Elisabetha Pannoniæ regina, plurimæque illarum partium civitates ab apostolica sede idem poposcerunt.

[487] [petitam canonizationem:] Quare tot tantisque viri Dei præconiis, una voce ad sanctam Romanam Ecclesiam undique allatis et confluentibus, permotus felicis memoriæ antecessor noster, Leo Papa X, per Bernardum, S. R. E. diaconum cardinalem S. Mariæ in Porticu, Bibienam nuncupatum, concessit anno salutis millesimo quingentesimo decimo quinto, ut Johannis piæ dormitionis dies festus perpetuis futuris temporibus a clero sæculari et regulari apud Capistranenses quotannis celebraretur. Postmodum alius decessor noster felicis quoque memoriæ, Gregorius Papa XV Beatorum fastis Johannem adscripsit, inque ejus die natali Officium duplex et sacrosanctum Missæ sacrificium in ejusdem honorem toti Ordini Regularis Observantiæ Beati Francisci et sæculari etiam clero in dicti Ordinis ecclesiis celebrari permisit. Mox sub piæ memoriæ alio antecessore nostro, Urbano VIII, eximiis et multis viri Dei virtutibus et miraculis ad apostolicarum constitutionum ritus et canones in examen vocatis, atque omnium approbatione et præconio receptis, etiam sub felicis memoriæ antecessoribus nostris Romanis Pontificibus, Innocentio X, Alexandro VII et Clemente X, tandem a Sanctæ memoriæ decessore itidem nostro, Innocentio XI, de beato viro in Sanctorum canonem referendo sancitum est, repetitis precibus id etiam postulantibus illustris memoriæ Leopoldo, electo Romanorum imperatore, Carolo II, Hispaniarum rege, et Cosmo III, in Etruria sibi subjecta magno duce.

[488] [per Innocentium XI decretam,] Quum autem re infecta, idem Innocentius, jubente Domino, ex hac vita pie migrasset, felicis memoriæ Alexander Papa VIII, eidem suffectus, ex Romanorum Pontificum auctoritate, ritualibus constitutionibus, canonibus et decretis rite servatis, de Johanne Sanctorum canoni adscribendo provide cogitavit. Quare decimo septimo kalendas novembres, anno salutis millesimo sexcentesimo nonagesimo, sui pontificatus secundo, in sacrosanctam Beati Petri, principis Apostolorum, basilicam summa celebritate totius Ecclesiæ Romanæ profectus est: ubi semel, iterum et tertio in plenario conventu venerabilium fratrum S. R. E. cardinalium, patriarcharum, archiepiscorum et episcoporum, iteratis pro Johanne in Sanctorum canonem referendo ad Deum precibus, unanimi omnium acclamatione et suffragio, post gratiam Paracliti Spiritus summa religione invocatam, idem Alexander VIII auctoritate Domini nostri Jesu Christi et Beatorum Apostolorum Petri et Pauli, ad honorem Sanctæ et individuæ Trinitatis, exaltationem fidei catholicæ et christiani nominis amplificationem, Beatum Johannem a Capistrano, Ordinis Fratrum Minorum B. Francisci, a Regulari Observantia nuncupatorum, de cujus virtutum et prodigiorum magnitudine cumulate constiterat, una cum aliis Beatis viris, Laurentio Justiniano, Confessore et pontifice, Johanne a S. Facundo, Johanne de Deo et Paschale Baylon, Confessoribus non pontificibus, Sanctum Confessorem esse decrevit, et definivit, in Sanctorum Confessorum catalogum et canonem retulit, eumdemque imposterum in tota Ecclesia, tamquam vere Sanctum, colendum, invocandum, honorandumque sancivit; ad ejus honorem sacras ædes atque altaria, in quibus sacrosanctum Missæ sacrificium Deo offeratur, construi ac dicari, et quotannis decimo kalendas novembres, quo die vir sanctus obdormivit in Domino, illius memoriam, ut Sancti Confessoris non pontificis, pie recoli posse pronuntiavit.

[489] [ab Alexandro VIII consummatam,] Mox Deum Patrem æternum, regemque gloriæ Christum Dominum, ejus sempiternum Filium, Sanctumque Paraclitum Spiritum, in trinis personis unum Deum et Dominum, Alexander magna religione veneratus, et peculiari oratione per Johannis Confessoris merita precatus, cum ejus et cæterorum commemoratione ad aram maximam super confessionem B. Petri solemnem Missam celebravit, universis Christi fidelibus, qui aderant tantæ cæremoniæ, plenariam peccatorum indulgentiam et remissionem largitus. Ne vero de hujusmodi Alexandri Papæ VIII decreto apostolico, definitione, sanctione, adscriptione, relatione, concessione cæterisque præmissis, propterea quod ab eodem aut ab ejus successoribus Innocentio XII, Clemente XI et Innocentio XIII, piæ memoriæ Romanis Pontificibus, antecessoribus nostris, de more literæ decretales conscriptæ non fuerint, deinceps umquam possit quomodolibet hæsitari, nos, qui, meritis licet imparibus, disponente Domino, in cathedra B. Petri iisdem successimus, volumus et apostolica auctoritate statuimus, ut decretum, sanctio, relatio, adscriptio, cæteraque, hactenus recensita, a jam dicto die decimo septimo kalendas novembres anni millesimi sexcentesimi nonagesimi suum undequaque et plenarium consequantur effectum, ac si ab eodem Alexandro Papa VIII literæ decretales revera eadem die conscriptæ et de more promulgatæ fuissent, ut superius enarratur.

[490] [nunc solemni ritu] Volumus autem, ut præsentes literæ ad probandum decretum, definitionem, sanctionem, adscriptionem, relationem, statutum, concessionem, cæteraque præmissa ubique omnino sufficiant, neque alterius cujuscumque probationis adminiculum ad id amplius requiratur. Præterea quia difficile foret, has nostras ad singula loca, ad quæ opus esset, afferri, volumus, ut earumdem exempla, etiam typis impressa, manu publici notarii subscripta, sigilloque alicujus personæ, in dignitate ecclesiastica constitutæ, munita, eamdem ubique fidem obtineant, quam hæ nostræ obtinerent, sicubi eas exhiberi vel ostendi contingeret. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostri decreti, definitionis, sanctionis, adscriptionis, relationis, statuti, concessionis infringere, aut ei temerario ausu contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud S. Petrum, anno Incarnationis dominicæ millesimo septingentesimo vicesimo quarto, pridie nonas Junias, pontificatus nostri anno primo. † Ego Benedictus catholicæ Ecclesiæ episcopus.

[491] [cum subscriptionibus Cardin. præsentium promulgari] Sequuntur dein nomina Cardinalium, quæ, omissis crucibus titulorum vacantium et absentium Cardinalium, subnectimus: † Ego Franciscus, episcopus Prænestinus, Cardinalis Barberinus. † Ego Laurentius, episcopus Tusculanus, Cardinalis Corsinus. † Ego Joseph, tituli S. Praxedis, presbyter Cardinalis Sacripantes. † Ego Philippus Antonius, tituli S. Cæciliæ, presbyter Cardinalis Gualterius. † Ego Ludovicus, tituli S. Silvestri in capite, presbyter Cardinalis Picus de Mirandula. † Ego Antonius Felix, tituli S. Balbinæ, presbyter Cardinalis Zondadarius. † Ego Petrus Marcellinus, tituli S. Joannis ante Portam Latinam, presbyter Cardinalis Corradinus. † Ego Melchior, tituli S. Mariæ Angelorum, presbyter Cardinalis de Polignac. † Ego Bernardinus, tituli S. Petri in Monte aureo, presbyter Cardinalis Scottus. † Ego Georgius, tituli S. Agnetis, presbyter Cardinalis Spinula. † Ego Ludovicus, tituli S. Priscæ, presbyter Cardinalis Belluga et Moncada. † Ego Joseph, tituli S. Susannæ, presbyter Cardinalis Pereyra de la Cerda. † Ego Joannes Baptista, tituli S. Stephani in Monte Cœlio, presbyter Cardinalis Salernus. † Ego Alvarus, tituli S. Bartholomæi in insula, presbyter Cardinalis Cienfuegos. † Ego Joannes Baptista, tituli S. Matthæi in Merulana, presbyter Cardinalis de Alteriis. † Ego Vincentius, tituli S. Onuphrii, presbyter Cardinalis Petra. † Ego Prosper, tituli S. Chrysogoni, presbyter Cardinalis Marifuscus. † Ego Nicolaus, tituli S. Mariæ in Domnica, presbyter Cardinalis Coscia. † Ego Benedictus, S. Mariæ in Via lata, diaconus Cardinalis Pamphilius. † Ego Joseph Renatus, S. Georgii in Velabro, diaconus Cardinalis Imperialis. † Ego Laurentius, S. Agathæ ad Montes, diaconus Cardinalis de Alteriis. † Ego Carolus, S. Angeli in Foro piscium, diaconus Cardinalis Columna. † Ego Curtius, S. Eustachii, diaconus Cardinalis Origus. † Ego Fabius, SS. Viti et Modesti, diaconus Cardinalis de Abbatibus Oliverius. † Ego Carolus, S. Mariæ de Aquiro, diaconus Cardinalis de Marinis. † Ego Julius, S. Hadriani, diaconus Cardinalis Alberonus. † Ego Alexander, S. Mariæ in Cosmedin, diaconus Cardinalis Albanus. † Ego Nicolaus, S. Mariæ de Rotunda, diaconus Cardinalis Judice. P. Cardinalis prodatarius. F. Oliverius. Visa de Curia J. archiepiscopus Ancyranus. L. Marinettus. Registrata in secretaria Brevium.

[492] [Eruditionis gratia] Præter hanc bullam, authentice editam et promulgatam, alteram ad instantiam Ordinis Seraphici conscripserat peculiaris cœtus, jussu Innocentii XII, qui proxime Alexandro VIII successerat, congregatus. Hic porro cœtus ex Cardinalibus Casanata et Colloredo, ac ex prælatis Bottinio, Inghirami et Sacripante coaluerat. Forma ejus multipliciter deviat a bulla Benedicti XIII, superius data; quapropter eamdem, prout legitur apud Amandum Hermann, huc transferendum censuimus [Capistr. triumph. pag. 765.] , omissis solum formulis consuetis, quæ in utraque scriptura communia sunt. Est vero tenoris sequentis: Rationi congruit etc. Dudum siquidem felicis recordationis Alexander Papa VIII, prædecessor noster, pia secum meditatione recogitans speciem, decorem Ecclesiæ militantis, cujus structura, ipso summo angulari lapide Christo Jesu, mira illorum pretiosorum lapidum varietate refulget, quos Pater omnipotens ante mundi constitutionem elegerat conformes fieri imaginis ejusdem Jesu Christi filii sui, ut esset primogenitus in multis fratribus: indeque simili meditatione pertransiens ad ineffabilem divinæ largitatis abundantiam, quæ ad Ecclesiæ præsentem utilitatem et decorem electis hujusmodi gratiam per Spiritum Sanctum mirabiliter distribuit, data unicuique manifestatione Spiritus. Alii quippe, juxta Apostolum datur per Spiritum sermo sapientiæ, alii sermo scientiæ secundum eumdem Spiritum: alteri fides in eodem Spiritu; alii gratia sanitatum in uno Spiritu; alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum, alii interpretatio sermonum.

[493] [subnectitur altera bulla, quæ probata non fuit:] Quumque hæc omnia, ut Apostolus prosequitur, operetur unus et idem Spiritus, dividens singulis, prout vult, magna idem prædecessor exultavit lætitia, sibi ipsi et Ecclesiæ, suo tunc commissæ regimini gratulatus, quando ex legitimis processibus comperiit, affluentia cœlestium charismatum dona collata fuisse fideli Dei servo Joanni a Capistrano, qui potens opere, scriptis et sermone, nedum tamquam electus et præfulgidus lapis, eximiarum virtutum et insignium miraculorum splendoribus venustam Ecclesiæ decoravit structuram, sed tamquam civitas munita, columna ferrea et murus æreus, regibus, principibus, sacerdotibus et populo datus apparuit; deplorandisque temporibus provide simul et feliciter oppositus ad pestiferas hæreses reprimendas, perniciosissimum schisma compescendum, excrescentem Turcarum tyrannidem propulsandam, gliscentium vitiorum et dissidiorum vim retundendam, collabentem vitæ et morum disciplinam restaurandam ac caritatem, quæ tunc valde friguerat, roborandam. Tanto igitur viro debitum idem prædecessor ratus humanæ venerationis obsequium, ut illius sapientiam narrarent populi et laudem ejus nuntiaret Ecclesia, eumdem solemnis canonizationis decreto inter sanctos Confessores adscripsit, animo ex tunc revolvens, illius vitam, virtutes et miracula, actionumque seriem summatim exponere, suisque apostolicis literis ad perpetuam rei memoriam corroborare. Quod quum ipse, morte præventus, explere nequiverit, nos, qui eidem in onere et honore, inscrutabili æternæ sapientiæ arcano, successimus, hujusmodi narrationem, ex memoratis Actis desumptam, præsentibus nostris literis, in hunc, qui sequitur, modum supplere decrevimus.

[494] [in ea quoque recensetur ejus ortus;] Capistrani, quod est oppidum regni Neapolitani sub diœcesi Sulmonensi, natus est Dei servus ex catholicis et honestis parentibus, septimo kalendas Julii, anno a partu Virginis millesimo trecentesimo octogesimo quinto, ablutusque fuit aqua baptismatis, et procedente tempore sacramento chrismatis confirmatus. Indolem, ad magna properantem, sortitus fuit, et ab ineunte ætate specimen futuræ sanctitatis ostendit. Nondum literas didicerat, et morum magister factus, viduæ matri, ut, spretis secundis nuptiis, Deo magis addicta esset, continentiam suasit. Pie educatus, et in ecclesiarum frequentatione, Sanctorumque veneratione assiduus, eam vivendi rationem assumpsit, ut singularem in ea ætate pietatem et prudentiam præ se ferret. Docili itidem ingenio, et præstanti memoria præditus, liberalium artium studiis feliciter emensis, canonici et civilis juris prudentiæ sedulam operam in Perusina universitate navavit, in qua meruit doctoratus laurea insigniri. A studiis, quibus coætaneos omnes facile superaverat, ad magistratus et præfecturas evocatus, justitiam cum pietate, severitatem cum clementia, jurisdictionem cum moderatione tali copulavit harmonia, ut populorum, quorum præfuit regimini, justus judex et amans pater insimul effectus, eorumdem et Ladislai, utriusque Siciliæ regis, præcipuum amorem, summamque existimationem sibi conciliaverit.

[495] [vocatio ad Ordinem Seraphicum;] Verum æterna sapientia et lux vera, quæ illuminat omnem hominem nolens, virum hunc, sublimi prædestinatum ministerio, negotiis et officiis sæcularibus diutius detineri, super servum suum, ad tenebras humanarum vicissitudinum et calamitatum reflectentem, præfulgido lumine suæ claritatis infulsit, eumque, uberi gratiæ suæ dono præventum, ad perfectam et apostolicam vivendi normam mirabili quodam et speciali modo evocavit, ut tamquam lucerna, igne divinæ caritatis accensa, et super excelsum Ecclesiæ candelabrum collocata, tenebras infidelitatis et vitiorum expelleret, ac radios catholicæ veritatis et eximiæ sanctitatis longe lateque diffunderet. Ab ipso hujusmodi vocationis initio evidenter apparuit, quod gratia Dei erga eum vacua non fuit: ut cum Apostolis dicere valeret: “Ecce relinquimus omnia;” dominicum illud consilium secutus: “Vade, vende, quæ habes et da pauperibus,” ut sic justitia ejus maneret in sæculum sæculi. Gnarus autem non sufficere, quod cuncta reliquisset, nisi etiam Dominum sequeretur, quod proprie Apostolorum est atque credentium, sibi optimam partem vitæ regularis inter Fratres S. Francisci Minores, de Observantia nuncupatos, elegit.

[496] [publica humilitatis] Cupiens vero excelsam fabricam virtutum in religiosa vita construere, de fundamento prius cogitavit humilitatis, cujus studio ostentui haberi volens Perusiæ, ut, ubi magno honore præfulserat, majori irrideretur contemptu, circuivit civitatem veste pannosus et lacer, crine impexus et sordidus, aspectu humilis et verecundus, factusque undique ad imitationem stultitiæ asello insidens, gestansque galericulum papyraceum, in quo sua peccata descripserat: omnium, qui illum in gradu dignitatis prænoverant, vel admirationem vel irrisionem excitavit. Vere tamen sapiens ad Deum, et inter ejus filios computatus, quando apud homines haberi voluit in derisum et in similitudinem improperii. Sic in spiritu humilitatis et in animo contrito veterem hominem exspolians, renovavit spiritum mentis suæ, induitque novum hominem, novumque habitum dictorum Fratrum Minorum, quorum religiosæ familiæ, trigesimum ætatis suæ annum agens, nomen dedit in conventu S. Francisci de Observantia ejusdem civitatis, ac, anno probationis expleto, non sine sui et confratrum ingenti gaudio professionem emisit, sacris deinde ordinibus initiatus. Haustu novæ dulcedinis superfusus, exinde amarum eo magis censuit, quidquid calix aureus Babylonis propinat; divinoque inebriatus amore, totus impulsu mentis ferebatur in Deum, ejusque honorem zelatus, æmulabatur charismata meliora, quibus pergens de virtute in virtutem, religiosæ perfectionis metam attigit, et tamquam lignum, quod plantatum est secus decursus aquarum, uberes et egregios virtutum suarum fructus jugiter dedit tempore suo.

[497] [professio;] Inchoatum enim in sæculari statu humilitatis exercitium ardentius prosequens, in regulari B. Francisci disciplina, super hujus virtutis basi principaliter innixa, in abjectissimis religionis officiis se exercebat, humanas laudes fugiebat, nihil magis quam sui contemptum desiderans: opera autem, quorum plausus impedire non poterat, divinæ tribuebat majestati, ingeminans cum Propheta: “Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam.” Et, “Laudate Dominum omnes gentes, laudate eum omnes populi.” Vel cum Apostolo: “Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, tamquam ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est.” Hinc procedebant sui ipsius, uti magni peccatoris, vilipendium, præclara erga proximum mansuetudo, summa erga Ecclesiæ prælatos reverentia ac mirabilis honorum et dignitatum contemptus, et tunc maxime, quando Aquilanam et Reatinam infulas recusavit. Carnem ne exsurgeret in spiritum, jugi abstinentia et austera afflictatione cum vitiis et concupiscentiis suis crucifigens, semel in die modico tantum pane et aqua, quandoque autem vino admodum diluto, reficiebatur. Humi super nudas tabulas brevem carpebat somnum, reliqua nocte in studiis et orationibus traducta. Nudis pedibus semper incessit, calepodiis in senecta tantum assumptis. Rudi itidem veste, frequentibus et incommodis itineribus, incessantibus laboribus, dirisque flagellationibus, ciliciis, aliisque macerationibus corpus suum ita castigavit, et in servitutem redegit, ut in illo, ad ossa, nervos et pellem exsiccato et exinanito, carnalis concupiscentiæ ardor accendi numquam potuerit; sed de hoste domestico, districtæ mortificationis nexibus alligato, semper spiritus triumphaverit. Qui autem carnem suam ita subegerat, spiritum quoque suavi regularis obedientiæ jugo suppositum semper servavit: in cujus comprobationem illud unum narrasse sufficiat, quod ut ei, qui sibi præerat, pareret, pannum ex aqua bulliente manibus incunctanter extraxit, nullam tamen passus læsionem, ut exinde appareret præclaræ obedientiæ virtutis simul exemplum et retributio.

[498] [pietas et caritas;] Istis munitus præsidiis, viam justorum sine offensione cucurrit, legibusque honestatis, modestiæ et pietatis semper servatis, nihil in ejus verbis aut gestis apparebat, quod pietatem et ædificationem non redoleret; quin in cunctis morum suavitate et maturitate compositus, ac sanctitatem spirans, conversantium et audientium, imo dumtaxat respicientium animos ad amorem virtutis et pœnitentiam usque ad lacrymas attrahebat. Caritatis amore succensus, licet corpore detineretur in terra, animo versari videbatur in cœlo: hinc intimus cordis affectus, quo effundebatur in preces, et rapido mentis excessus, quo ferebatur in Deum, in divinarum rerum fideique mysteriorum, præsertim vero Incarnationis, Nativitatis, Passionis, Mortis, Resurrectionis et Ascensionis Domini nostri Jesu Christi meditatione defixus: hinc fervidus amoris ardor, quo suaviter rapiebatur in Deum, quum sacrosanctum Missæ sacrificium perageret, vel ineffabile Eucharistiæ Sacramentum aliis ministraret: hinc erga Beatissimam Virginem, cujus fuit visione recreatus, eximia devotio et veneratio: hinc Dei cultus, plurimis ecclesiis et cœnobiis, Joannis opera constructis, mirabiliter adauctus: hinc, aliis omissis, desiderium, quo flagrabat, pro Christo Domino ejusque fide subeundi martyrium. Simili in proximum caritatis impulsu omnibus omnia factus, nulla prætermisit hujusmodi dilectionis officia, ut animarum et corporum saluti et solatio itendidem prospiceret. Nam præter animarum conversiones, et uberes euangelicæ prædicationis fructus, inferius relatos, intellexit super egenos et pauperes, quos cibo, potu, vestitu et hospitio recipiendos curavit. Fuerunt ei in præcipuis deliciis spiritualia simul et corporalia præstita ægrotis servitia, eorumdem quoque commodo nonnullis, ipso adnitente, erectis et ampliatis xenodochiis. Dissidentibus pace, carcere detentis libertate, defunctis suffragio, ac cunctis ope orationum, lacrymarum, afflictationum, aliorumque piorum operum, quæ pro animarum salute jugiter Deo offerebat, præsto fuit.

[499] [pro canonizando S. Bernardino labores;] Cæterum qui omnes in visceribus gerebat caritatis, parem quoque gratiam rependit S. Bernardino Senensi, suo magistro et socio, cui viventi, sicut in omni officiorum genere fuit obedientissimus et obsequentissimus, ita eidem defuncto non sine magnis laboribus solemnis canonizationis honorem procuravit; illiusque spiritum vel similem, uti dignus discipulus, fuit imitatus, vel etiam duplicem, quasi alter Elias, assecutus. Servum quoque suum fidelem et apprime prudentem, constitutum fuisse a Domino super familiam suam, plura, etiam vicarii generalis, officia, in Religione præfatorum Fratrum Minorum ab eo laudabiliter acta, comprobarunt: illiusque singularem rerum gerendarum prudentiam, prosperosque in Domino exinde perceptos fructus, bene etiam norunt illorum temporum imperator, reges et principes, quoties illius operam et consilium adhibuerunt; tum Romani Pontifices, prædecessores nostri, quoties eidem ardua inquisitoris, visitatoris, reformatoris, commissarii et nuntii apostolici munera cum amplissimis facultatibus delegarunt. Nec minor fuit illius sapientia, et omnigena, præsertim vero sacra, ejus eruditio, quam ejus conciones, disputationes et opera jugiter demonstrant, et plurima tum in sæculo tum in Religione editorum ab ipso librorum monumenta abunde testantur.

[500] [animarum zelus] Præ cæteris autem peculiari omnipotentis Dei providentia difficillimis illis temporibus Beatus iste datus non obscure dignoscitur, ut, spiritu apostolico ductus, cathedras pestilentiæ dissiparet, nimis excrescentem et ad longe majora properantem Turcarum tyrannidem retunderet, catholicam religionem propagaret et mores, malitia temporum depravatos, emendaret. Dissipavit enim nefariam sectam hæreticorum, Fratricellorum nuncupatorum, quæ pestiferum virus evomens, simplices animas suis tendiculis et palliatis coloribus, sub prætextu simulatæ sanctitatis, illaqueando decipiebat: illamque iterum atque iterum repullulantem seu excrescentem profligavit. Perfidiam quoque Hebræorum compescuit, quando a piæ memoriæ Martino V, Eugenio IV et Nicolao V, prædecessoribus nostris, hæreticæ pravitatis inquisitor constitutus et confirmatus, in eos, ex præfatis hæreticis et Hebræis vel relapsos vel Christi leges et Romanorum Pontificum decreta perperam contemnentes, quos magna caritate in horreum Sanctæ Ecclesiæ congregare non potuit, simili justitia et zelo animadvertit. Hujusmodi pariter et aliorum hæreticorum, schismaticorum et saracenorum, non in Italia solum, sed in Germania et adjacentibus regionibus oppugnator acerrimus, et contra eos pariter apostolica auctoritate inquisitor, nihil reliquit intactum, ut quos sinu excipere non valuerat caritatis, opere, scriptis et sermone expugnaret, eorumque falsa dogmata confutaret. Quando autem iidem disputationis certamen adoriri sunt ausi, seu effugere non valuerunt; seu mira Joannis virtute et pari illorum confusione convicti fuerunt, non valentes resistere sapientiæ et Spiritui, qui loquebatur per os ejus. Nec minus sedulam et salubrem operam reprimendo schismati eorum, qui Basileæ post translationem et dissolutionem Basileensis concilii, a memorato Eugenio prædecessore factam, sub nomine generalis concilii remanserant, Dei servus contulit, et tunc præcipue quum Burgundiæ duci, ad quem fuerat a præfato Eugenio prædecessore ablegatus, feliciter suasit, ne pseudo-pontificis Amadei, sed ejusdem Eugenii veri Pontificis partibus adhæreret.

[501] [præsertim in Hungaria,] More etiam Sanctorum, qui, teste Apostolo, per fidem fortes facti sunt in bello, et castra verterunt exterorum, pauper hic et inermis religiosus ac senex, verumtamen indutus loricam fidei, et vexillo crucis armatus, Turcas, fidelium cervicibus insultantes, et extrema christianæ reipublicæ minantes, profligavit, præliando prælium Domini, qui per fidelem servum suum in eosdem Turcas effudit iram suam. Quum enim ingenio ferox ac Byzantii expugnatione, imperiique Orientalis adjectione insolenter elatus Mahometes, Turcarum tyrannus, Pannoniam animo devoraret, et quidquid christiani nominis esset, absumptum iri minaretur, tumido huic et alioquin irreparabili torrenti refrenando æterna Dei providentia datus occurrit humilis ejus servus, qui gloriari renuens, nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi, sub ejusdem crucis vexillo, quod a recolendæ memoriæ Calixto III, etiam prædecessore nostro, per manus apostolici legati receperat, plurimos cruce signatos tum concionibus, tum literis, tum etiam nuntiis collegit. Licet autem horum aliorumque militum numerus innumerabili et victori præfati Mahometis, cujus etiam præsentia urgebat, exercitui longe impar exsisteret, Johannes tamen, ubique impulsor, hortator, antesignanus et ductor, in vivam spem sub præsidio Domini exercituum et vexillo crucis erectus, non formidavit a facie Turcarum, in sua feritate confidentium. Obsidetur Alba Græca, pugnæ acriter pugnantur, impressiones fiunt, aggressiones, eruptiones, impetus: sed Capistrani consiliis, vocibus et precibus substentata res est, soluta obsidio, fugatus hostis, parta victoria, et per solam Albæ Græcæ liberationem trepidationi, discrimini et excidio exempta christiana respublica universa.

[502] [et in reformando Ordine regulari;] Simili zelo fidei propagationis accensus, Italia, Germania, Polonia, Russia, Hungaria, Transylvania, Valachia et Moldavia, magno labore parique fructu peragratis, fidelis Dei servus innumerabiles schismaticos et quam plurium sectarum hæreticos, Hebræumque synagogæ magistrum, publica disputatione hic in Urbe convictum, cum multis ejusdem perfidiæ asseclis ad lucem, quæ Christus est, ejusque orthodoxam fidem sub Sanctæ Matris Ecclesiæ unitate mira facilitate et felicitate, gratia Sancti Spiritus operante, convertit. Emendandis denique et reformandis moribus, malitia temporum depravatis, sua præcipua studia attente convertens, agrum dominicum, vepribus abundantem et quasi silvescentem, salubriter expurgavit, ac caritatis instauratione ad bonam frugem reduxit. Vitæ enim regularis censuram, in Ordine Minorum relaxatam, restituit, ac restitutam sartam tectamque fortiter suaviterque servavit: monasterium monialium S. Gulielmi Ordinis S. Claræ extra muros Ferrariæ, moribus deformatum, ne ejus relaxatio ibidem mox celebrandi concilii oculos offenderet, ad pristinam revocavit disciplinam; Judæorum usuras, illorumque cum christianis commercia et convictus compescuit; vestitus, ludos et muliebres vanitates abegit, illorumque instrumenta, populis ea ultro in ignem projicientibus, non semel publice concremata conspexit: perniciosis dissidiis evulsis, mutuam invexit caritatem: gliscentibus vitiis virtutes, nequitiæ pietatem, infidelitati Dei cultum et Nominis Jesu venerationem cum ingenti animarum lucro et profectu subrogavit.

[503] [tandem omnium laudibus clarus,] Et quoniam qui fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno cœlorum, talis profecto dici debet Johannes, qui semina bonæ operationis præmittens, uberes fructus spatio quadraginta annorum peractæ prædicationis collegit. Ejus sermo efficax, et quasi facula ardens pertinaces animos confudit, duros emollivit, devios reduxit, rudes erudivit, dubios confirmavit, tepidos accendit, bonos perfecit. Parvuli petierunt panem, nec defuit, qui frangeret eis. Civitates, provinciæ, populi, imperator, reges et principes Dei servum euangelizantem certatim ad sese invitabant, qui ut innumerabili audientium multitudini satisfaceret, non in ecclesiis solum, sed quam pluries in plateis campisque apertis munus prædicationis astringebatur obire. Multifariam itaque mirificavit Dominus etiam viventem Sanctum suum, ut qui insignium virtutum et meritorum excellentia præfulserat, miraculorum quoque nitore et particulari prophetiæ dono claresceret: adeoque invaluit hujusmodi sanctitatis, virtutum, charismatum et miraculorum constans et communis opinio, ut memorati prædecessores nostri præter illius operam, in arduis salubriter adhibitam, in pluribus eorum literis condignam et honorificam ejusdem mentionem peregerint: itidemque claræ memoriæ Fridericus III imperator, Casimirus, Poloniæ rex, S. R. E. Cardinales, antistites, principes et magnates, quanto Dei servum venerarentur honore et devotione, verbo, scriptis et opere quam pluries propalaverint; populi quoque, ut illum tamquam Apostolum viderent, audirent, colerent et ab ipso sanarentur, undique confluxerint, eique etiam processionibus, aliisque plausibus et honoribus obviam iverint.

[504] [obit Villaci:] Tandem vitæ hujus curriculo feliciter emenso, advenit acceptabile tempus, quo B. Johannes, qui ad Deum fortem, vivum diu sitiverat, veniret et appareret ante faciem ejusdem, post gloriosa certamina coronam justitiæ recepturus: diuturna enim febre correptus, de proxima obdormitione certior efficitur, et ad extrema redactus, Ecclesiæ sacramentis intima et præclara devotione munitus, mentis semper compos, suaviter obdormivit in Domino Villaci in Carinthia *, die vigesima tertia Octobris, anno salutis millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto. Hujusmodi morte vulgata, ingens populi multitudo confluxit, ac septemdialibus exsequiis, peculiari solemnitate et maxima confluentium devotione celebratis, cadaver capsa ferrea, quinque clavibus munita, reconditum, in claustro Beatissimæ Virginis Mariæ apud Fratres Minores tumulatum fuit, quod abinde annis molle ac tractabile repertum fuit. Fama præfatæ sanctitatis et populorum devotione percrebrescentibus, felicis recordationis Leo Papa X, similiter prædecessor noster, ut festum B. Joannis in oppido et territorio Capistrani, die vigesima tertia Octobris ab omnibus celebrari posset, indulsit, et hujusmodi indultum ejusdem recordationis Gregorius Papa XV, etiam prædecessor noster, de S. R. E. Cardinalium, sacris Ritibus præpositorum, consilio ad omnes tam Fratres quam moniales totius Ordinis S. Francisci, quoad Officium de Communi Confessorum non pontificum prædicta die recitandum, quo vero ad Missam etiam ad sæculares quoscumque, in ecclesiis dictorum Fratrum celebrantes, per suas in forma Brevis die decima Decembris anno millesimo sexcentesimo vigesimo secundo desuper expeditas litteras, apostolica auctoritate perpetuo extendit et ampliavit.

[505] [variisque processibus institulis,] Annuente postmodum similis recordationis Urbano Papa VIII, pariter prædecessore nostro, præter antiquiora documenta, alii processus, super fama virtutum et miraculorum servi Dei tam in curia Romana quam in diœcesi Sulmonensi apostolica auctoritate confecti fuere anno Domini millesimo sexcentesimo vigesimo quinto, quibus per tres causarum palatii apostolici auditores, nimirum Joan. Baptistam Covinum, Philippum Pirovenum et Alphonsum Manzanedum accurate recognitis et discussis, fuit per eosdem compilata et eidem prædecessori facta de iis, quæ in dictis processibus continebantur, distincta et opportuna relatio. Promulgatis interim notoriis ejusdem Urbani prædecessoris decretis, prævia particulari commissione, manu recolendæ memoriæ Innocentii X etiam prædecessoris signata, in Congregatione dicta sacris Ritibus præpositorum Cardinalium habita die undecima Maji anno ejusdem Domini millesimo sexcentesimo quinquagesimo causa hujus canonizationis reassumpta fuit in statu et terminis, in quibus illa reperiebatur. Quæ sane congregatio postquam sub die septima Septembris anno millesimo sexcentesimo sexagesimo responderet, posse ad ulteriora procedi, et sub die decima septima Januarii anno millesimo sexcentesimo sexagesimo tertio constare de validitate dictorum processuum, die vigesima septima Septembris ejusdem anni coram similis memoriæ Alexandro Papa VII etiam prædecessore nostro, auditis consultoribus, censuit, constare de virtutibus tam theologalibus quam cardinalibus, et posse ad ulteriora procedi.

[506] [probantur miracula;] Remanebat itaque miraculorum, ad intercessionem servi Dei patratorum, approbatio, quorum in ejus vita et post mortem publica quidem et celeberrima fama, multipliciter suffulta invaluerat, sed desiderata eorumdum majori et legitima probatione, bini iterum, pariterque Romanus et Sulmonensis, simili auctoritate apostolica confecti fuerunt processus: disputatoque dubio die vigesima secunda Junii anno millesimo sexcentesimo septuagesimo quinto, “an constaret de validitate hujusmodi novorum processuum et de relevantia quoad sex miracula, in eis deducta;” præfati S. R. E. Cardinales, iisdem sacris Ritibus præpositi, auditis prius consultoribus, censuerunt, constare de duobus ex dictis miraculis: quinto nimirum in personam Ignatii Bracci de Setia, a faucibus mortis illico liberati; et sexto in personam Bernardini Michaelis ex oppido Cervariæ, per octo menses corpore impediti et viribus destituti, ope dicti B. Joannis ad pristinam sanitatem restituti, si piæ memoriæ Clementi Papæ X, similiter prædecessori nostro, placuisset. Qui die septima Julii ejusdem anni, audita relatione dilectorum filiorum, promotoris fidei et secretarii præfatæ congregationis, hujusmodi sensum ejusdem Congregationis approbavit et confirmavit.

[507] [et canonizatio decernitur,] Expletis tandem omnibus, quæ in hujusmodi Beatorum causis exigunt præfata dicti Urbani prædecessoris decreta, factaque causæ hujusmodi relatione per venerabilem fratrem nostrum Paulutium, nunc episcopum Sabinensem, tunc vero basilicæ XII Apostolorum presbyterum cardinalem, de Alteriis nuncupatum, in congregatione generali, coram sanctæ memoriæ Innocentio Papa XI, etiam prædecessore nostro, cum interventu consultorum habita die vigesima Decembris anno ejusdem Domini millesimo sexcentesimo septuagesimo octavo, et proposito tunc dubio; “An stantibus supra narratis, posset ad ejusdem B. Joannis canonizationem tuto solemniter quandocumque et ad expeditionem decreti finalis procedi;” auditoque prius in voce et scriptis prædicto fidei promotore et re mature discussa, tam consultores quam Cardinales præfati unanimi voto censuerunt, eumdem Innocentium prædecessorem, quandocumque sibi libuisset, tuto posse ad solemnem dicti Beati canonizationem, juxta præfata S. R. E. ritum et sacrorum canonum instituta devenire, eumque definire Sanctum, cum Deo regnantem, atque universali Ecclesiæ proponere colendum et venerandum. Quum vero idem Innocentius prædecessor, rei gravitate exposcente, divinam voluntatem explorare decrevisset precibus et suffragiis, iis propterea peractis, iterumque præfatis promotore et secretario auditis, die decima tertia Junii anno ejusdem Domini millesimo sexcentesimo septuagesimo nono memoratum ejusdem congregationis sensum confirmavit et approbavit, quum ultimum et finale decretum solemnis canonizationis hujusmodi expediri mandavit.

[508] [cujus ritum solemnem Alexander VIII,] Interea præfato Innocentio prædecessore viam universæ carnis ingresso, ultima manu huic cononizationis negotio nondum admota, quum post plurimas et enixas preces, anteacto et præsenti hoc sæculo Sanctæ Sedi porrectas a pluribus regibus, antistitibus, principibus et magnatibus, aliæ similes preces a carissimo in Christo filio nostro Leopoldo, Romanorum rege in imperatorem electo, et a dilecto filio nobili viro Cosmo III, Etruriæ sibi subjectæ magno duce, nec non ab Ordine S. Francisci D. Alexandro VIII, prædicti Innocentii successori, nostro prædecessori, porrectæ fuissent, ac subinde venerabilis frater noster, tunc suus, Alderanus, episcopus Ostiensis dictæ S. R. E. Cardinalis, Cybo nuncupatus, præfatæ congregationis præfectus, in consistorio ipsius Alexandri prædecessoris secreto, habito die vigesima tertia Augusti anno ejusdem Domini millesimo sexcentesimo nonagesimo summam processus, suamque et aliorum collegarum suorum dictæ S. R. E. cardinalium, eisdem sacris Ritibus præpositorum, sententiam exposuisset, cæterique in eodem consistorio præsentes Cardinales ei unanimi suffragio adhæsissent, et postea in alio publico consistorio, coacto die quinta Septembris ejusdem anni, quo præter Cardinales præfatos, etiam patriarchæ, archiepiscopi et episcopi, in Urbe commorantes, et dilecti filii Romanæ curiæ prælati, ipsiusque Alexandri prædecessoris familiares convenerant, dilectus etiam filius Urbanus Spretus, nostræ, tunc suæ, consistorialis aulæ advocatus, de vita, virtutibus et miraculis dicti B. Joannis de Capistrano verba fecisset, et nomine præfatorum Romanorum regis, in imperatorem electi, magni sibi subjectæ Etruriæ ducis et Ordinis S. Francisci supplices deprecationes pro ejusdem canonizatione detulisset; idem Alexander prædecessor grates aures humillimis hujusmodi precibus præbuit, quibus supremus in Ecclesia Dei canonizationis honor decerni optabatur eidem Beato Joanni, quem sicut noverat heroicis insignitum virtutibus et in arduo hoc mortalis vitæ agone eximias de se ipso adversus potestatem tenebrarum victorias reportasse, ita dignum, ut ad populorum imitationem et normam, coronam perfecti decoris jure merito reciperet in terris.

[509] [invocato Spiritu S. et requisito consilio] Quia vero tantum judicium proferri rite nequibat, nisi prius ejus invocaretur auxilium, qui est rex gloriæ et una cum Sanctis et electis suis in æternum regnat in cœlis, omnes idcirco et singulos fideles idem Alexander prædecessor tunc fuit hortatus impense, ut orationibus, jejuniis, eleemosynis, aliisque pietatis christianæ operibus a sole, qui numquam occidit, inaccessæ lucis radios suppliciter illi implorare contenderent, quo discussis humanæ intelligentiæ latebris, scrutari et adimplere valeret divinum beneplacitum. Quin imo ad rem tanti momenti accuratissime decernendam, eorumdem venerabilium fratrum suorum dictæ S. R. E. cardinalium, necnon patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum, tunc in Urbe commorantium, sententias in alio consistorio semipublico se exquisiturum esse præmonuit. Congregato igitur die vigesima quinta dicti mensis Septembris eodem semipublico consistorio, ad hunc effectum indicto, præsentibus etiam nostris, tunc suis, et sedis apostolicæ notariis, necnon palatii apostolici auditoribus, memorati Cardinales, patriarchæ, archiepiscopi et episcopi in unam eamdemque sententiam convenientes, ad solemnem B. Joannis de Capistrano canonizationem procedi posse, suffragiis existimarunt.

[510] Quorum unanimi consensu audito, quum nihil aliud desideraretur eorum, quæ ex Sanctorum Patrum auctoritate, [perfecit.] sacrorum canonum decretis, præfatæ S. R. E. antiqua consuetudine, ac memoratorum dicti Urbani prædecessoris decretorum præscripto, agenda et observanda erant, idem Alexander prædecessor decimo septimo kalendas Novembris anno mox elapso millesimo sexcentesimo nonagesimo, pontificatus sui secundo, in sacrosancta B. Petri, Apostolorum principis basilica, quo solemni ritu cum venerabilibus fratribus nostris, tunc suis, prædictæ S. R. E. Cardinalibus, patriarchis, archiepiscopis et episcopis et dilectis filiis dictæ Romanæ curiæ prælatis, officialibus et familiaribus suis, clero sæculari et regulari et maxima populi frequentia mane convenerat, iteratis primo, secundo et tertio pro canonizationis decreto petitionibus per dilectum filium nostrum, tunc suum, Petrum, S. Laurentii in Damaso diaconum cardinalem, Otthobonum nuncupatum, nomine præfati Leopoldi, Romanorum regis, in imperatorem electi, post sacros hymnos, litanias, aliasque preces et post Spiritus Sancti gratiam rite imploratam, ad honorem sanctissimæ et individuæ Trinitatis, ad exaltationem fidei catholicæ et christianæ religionis augmentum, auctoritate Domini nostri Jesu Christi, Beatorum Apostolorum Petri et Pauli, ac sua, matura deliberatione præhabita et divina ope sæpius implorata, nec non de præfatorum ejusdem S. R. E. Cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum, tunc in Urbe exsistentium consilio, B. Joannem de Capistrano una cum BB. Laurentio Justiniano, Joanne a S. Facundo, Joanne de Deo ac Paschale Baylon, Sanctum esse decrevit et definivit, ac Sanctorum catalogo adscripsit, statuens ab universali Ecclesia quolibet anno die vigesima tertia Octobris, qua idem B. Joannes de Capistrano obdormivit in Domino, memoriam ipsius inter Sanctos Confessores non pontifices pia devotione recoli debere in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Quæ sequuntur, sunt clausulæ ordinariæ.

[Annotatum]

* imo Hungaria

§ XLIV. De titulo Apostoli, S. Joanni Capistrano quæsito.

[Joan. Baptista Barberius,] Joannes Baptista Barberius, non contentus canonizationis honoribus, patrono suo S. Joanni Capistrano delatis, tentavit porro, eumdem novo titulo condecorare, quatenus decreto apostolico etiam Apostolus appellaretur. Quam in rem libellum supplicem Innocentio XII obtulit. Libellum eo lubentius, huc transferimus, quod simul exhibeat omnium a Joanne gestorum ἀνακεφαλαιωσιν. Est autem tenoris sequentis [Capistr. triumph. pag. 775.] : Beatissime Pater, expositio merito facta anno elapso gloriosissimi Joannis a Capistrano ad cultum universalem cum tantum suspirata et applausa canonizatione, causavit jubilum et devotionem talem in cordibus fidelium absque exceptione gradus, conditionis et sexus, ut non desistendo eum acclamare novum Apostolum veri Dei, supplicetur eamdem ob causam humiliter vestræ Sanctitati, ad concedendum illi titulum “Apostoli Europæ,” eo magis, quod talis prærogativa justissime ei competat ob sequentes irrefragabiles rationes.

[512] [ab Innocentio XII] Quod ejus prodigiosa vita sit vere et realiter compositum excellentissimorum miraculorum et mirabilium magnalium, quæ mediantibus suis Sanctis Apostolis operata fuit in terris Omnipotentia divina; quod aperte testatur inter alios scriptores classicos Flavius Blondus in regione XII Italiæ illustratæ sequenti tenore: “Capistranum, oppidum Apuliæ, viro nunc ornatur celeberrimo, Joanne Capistraneo, Seraphici Ordinis, quem decorat alumno, miraculis et quidem frequentibus, quod post Apostolorum tempora rarum ac prope inauditum fuit, in vita coruscante.” Et discurrendo S. Augustinus supra potestatem, datam ab Altissimo suis Apostolis, dixit ex sua profundissima scientia: “Dedit Dominus potestatem Apostolis super naturam, ut eam curarent, super dæmones, ut eos everterent, super elementa, ut ipsa immutarent, et super mortem, ut eam contemnerent.” Iisdem prærogativis et donis fuit in superlativo gradu dotatus Capistranus, ita ut si tractetur de excedentibus vires cunctas humanæ naturæ, vel ejus defectibus, cum ipsiusmet admiratione abunde suppletis, ab effectibus mirabilibus ipsius infinitorum miraculorum potest et debet quisque contentari, quum præscindendo ab innumerabilibus cæcis, mutis, surdis et claudis restitutis, triginta et plures mortuos secundum approbatam relationem Matthæi Raderi revocaverit ad novam vitam: “Illud addam: expressum legi numerum de curatis partim mortuis et partim morituris, ex illis ad officia vitæ revocatos supra triginta, ex his aures apertas surdis tercentum septuaginta, ora mutis triginta sex, oculos centum viginti tribus, vitia pedum vel articulorum correcta, seu tristi podagra seu cruciabili chiragra seu turpi claudicatione laborarent, nongentos viginti, aliorum morborum numerum nullum iniri posse.”

[513] [petit, ut, perpensis vitæ serie,] Imo præterquam quod resuscitaverit unam quatriduanam, fecit insuper lingua soluta et belle articulata voce loqui lactentem infantulum duorum mensium, ut Joannes Regularis discurrendo in Chronicis Belgicis sub anno 1452 de similibus et aliis miraculis perceptis generose dicere potuerit: “Reliquiis, quas secum detulit, singulorum capita tangens, plurimos infirmorum sanavit, quacumque infirmitate detineretur:… Quæ omnia Erfordiæ, in Nurnberg et Hall prosecuti, fieri conspeximus et mirati sumus; quia numquam talia in libris sanctis legimus.” Si agitur de prædominio absoluto super iniquum serpentem, non solum liberavit quemcumque obsessum, esto quam crudeliter fuisset vexatus; sed præcipiendo quoque in fervore spiritus omnibus spiritibus tartareis ascendere et adorare dignissimum Nomen Jesu, ecce in ictu oculi ad conspectum centum et viginti millium personarum subito sunt illud exsecuti conformiter ad explicationem Waddingi in suis Annalibus [Wadding. Ann. tom. XII, pag. 409.] : “Aquilæ in Vestinis dignis efferebat laudibus Jesu sanctissimum Nomen Capistranus Angelis celebrandum, hominibus venerandum et dæmonibus tremendum. Utque centum viginti millium hominum cœtus videret, quam potens et efficax esset contra malignos spiritus, in virtute prædicti Nominis præcepit, ut adessent, et coram omnibus divinum verbum, in tabella depictum, adorarent. Ecce in ictu oculi variis formis bestiarum apparuerunt frementes et ululantes dæmones innumeri, inclinataque cervice facta reverentia, evanuerunt.”

[514] [rebus gestis præclaris,] Quantum concernit obedientiam exhibitam sibi ab elementis, ultra quod sua potenti dextra in instanti pluribus vicibus disperserit nubes et tempestuosas procellas sedaverit, fecit quoque hic novus Moyses decrescere aquas profundissimas fluminis Siliani, trajiciendo eumdem passu libero et veloci, comitantibus duodecim sociis et jumento, libris onerato; hæc sunt verba præcisa inter reliquos supranominati Waddingi [Ibid. l. c.] : “Profundum transiturus fluvium Silianum prope Tarvisium, quum inhumanus portitor absque naulo trajicere nollet, paululum a sociorum conspectu se substraxit oraturus; dein S. Bernardini habitum, sacculo eductum, super aquas extendit. Res mira! statim aquæ minui et vada præbere cœperunt, ita ut vix medium tibiæ attigerint, positisque in opposita parte Capistrano, sociis et asino, qui sarcinulas ferebat, ad pristinam mensuram in altum creverunt. Circa contemptum propriæ vitæ, mortisque periculum ob omnimodam gloriam Creatoris ita anhelabat martyrium Capistranus, quod nihil timendo venena, insidias, insultus, his omnibus expositam tenuit illam quadraginta annorum et mensium curriculo, omni momento citra respectum humanum pro defensione sanctæ fidei et fidei Christi propagatione; in cujus contestationem veritatis in hæc verba prorupit in una sua litera Calixtus III: “Te invictum Dei præconem, et jam in vita fere Martyrem in Domino deprecamur.” Et ponderans matura cum consideratione B. Jacobus de Marchia quam maxime arduos conatus et imminentia discrimina, quibus semper magnus reparator Joannes subjectus exsistebat, minime potuit se continere, quin ei compatiendo scripserit: “Martyr ante tempus, gratia Domini nostri Jesu Christi et pax in te multiplicetur … labores multos et angustias plurimas te ferre non dubito: compatior equidem senectuti tuæ, annis multis sub multorum annorum jugo suppositæ.”

[515] [tum pro suo Ordine,] Quum igitur significatum seu etymologica definitio * aliud non sit, quam nuntius et legatus summi Dei, ex omni capite S. Joannes Capistranus legatus et nuntius est intitulandus; quum quasi alter Saulus, specialiter irradiantibus divinis splendoribus, mediante Seraphino et ejus antesignano Francisco Assisiate, sit vocatus a suprema majestate, ut repararet naufragantem Ecclesiam militantem. Ad hoc in signum unius perfecti prædominii curavit ei invisibiliter formari in vertice coronam ad modum Fratrum Minorum de Observantia, absque eo quod ei numquam per totam vitam fuerit renovata. Abhinc fuit perpetuo adhibitus pro servitiis S. Sedis a tribus Christi vicariis adversus innumeros perturbatores et apertos hostes ejusdem: nempe a Martino V destinatus extitit inquisitor ad destructionem Fratricellorum in variis partibus Italiæ; ab Eugenio IV directus ad multa regna et quamplurimas provincias Europæ ad reuniendum jam manifeste divisum catholicum gregem, seductum a maledicto conciliabulo Basileensi, postquam adstitisset concilio Florentino et imposuisset frenum Hebræis in toto regno Neapolitano; et demum transmissus a Nicolao V in partes ultramontanas, tamquam balsamus paradisi, ad opponendum se tantæ varietati hæreticorum, opprimentium nostram sanctissimam legem, numquam defatigatus fuit aut quievit spatio quinque annorum, donec totaliter exstinctam conspiceret flammam infernalem. Ad hoc efficiendum subministravit gratiam et fortitudinem talem benignissimus Dominus, quod ubi numquam antecedenter sufficiebant arma colligatorum principum imperii et cruciata ipsa Martini V ad eos comprimendos, Capistranus sanctus facile per signum, suæ pientissimæ fidei viva subjugaverit voce, ita ut ob tam eximia facinora fuerit jam ab omnibus appellatus Apostolus, magnus propheta, Angelus cœli, et nuntius Dei, iterumque placuit Calixto III alio simili et idoneo titulo eum approbare in forma quæ sequitur: “Hortamur devotionem tuam … quum Redemptor noster, misertus populi sui, præbuit te ducem victoriæ, datque amplissimam facultatem renovandi in his partibus Nominis sancti sui.”

[516] [tum pro Ecclesia Dei,] Dictæ septemtrionales regiones consistebant in Germania, Bavaria, Suevia, Thuringia, Saxonia, Austria, Bosnia, Bohemia, Hungaria, Polonia, Russia et aliis vastissimis provinciis, quas expurgavit admirabili conversione infinitarum animarum: cuncta testatur Maracius in sua Bibliotheca Mariana pag. 13: “Joannes Capistranus, Ordinis Minorum, natione Italus, ex nobili familia natus, vir eruditione et sanctitate clarissimus, innumerorum gentilium, judæorum, hæreticorum et schismaticorum reductor.” Et quod semper a singulis nomine Apostoli veneratus sit Capistranus, attestatur etiam Papa Pius II in epistola, directa ad Sanctum, ubi ex sua innata ingenuitate hæc inserit: “Videbit te libenti animo majestas imperatoria, ac velut Apostolum Christi veneranter amplexabitur.” Idem scribens Cardinali Firmano, protectori Ordinis Seraphici, contestatur talem sequenti dignissimo encomio: “Fr. Joannes de Capistrano homo Dei est, populi Germaniæ quasi Prophetam eum habent; posset, quum vellet, elevato digito magnam turbam facere.” Postmodum in suis Chronicis concludit ipsissimus Pontifex Maximus, dicens: “Per idem tempus Joannes de Capistrano venit in Austriam, cui sacerdotes et plebes cum Sanctorum Reliquiis obviavere, eumque ut magnum aliquem Prophetam, ut Dei nuntium susceperunt, et quasi vel Petrus vel Paulus illac iter faceret… Sic homo quasi cœlestem vitam in terris agere, immaculatam absque labe, absque sorde, absque peccato, quem Viennæ vidimus ætate senecta” etc.

[517] Virtute horum rationabiliter proruperunt pluribus vicibus Eugenius IV et Nicolaus V. [in reducendis hæreticis,] “Si Capistranus decederet temporibus nostris, illico Sanctorum Catalogo adscriberemus illum:” et hoc ob immaculatam et purissimam ejus vitam, in qua adimplevit omnes partes fidelissimi nuntii regis supremi, quando reddidit suæ majestati obedientem et devotum orbem integrum, eodemque temporis intervallo superbiam consternavit Othomannicam ante Belgradum sola insigni potentissimi Nominis Jesu, ad cujus invocationem cernebantur legiones Angelorum, pro nobis belligerantium, super quod portentum in suis antiquis Gallicis Annalibus disseruit Nicolaus Gilles: “Et dictus Capistranus addebat animum christianis, ita ut Turcæ dixerint, tantam armorum multitudinem se esse secutam, quod nullus ipsorum audebat retrospicere, quum tamen illos nemo insequeretur præter Angelos. Pariter Paulus Langius in Chronicis Citizensibus posteritati transmisit sub anno 1456:” Turcarum circiter centum millia interfecti sunt prope Taurinum oppidum, quod nostra ætate Albam vocant, ad confluentes Danubii Savique situm, et id factum est a christianis crucesignatis, Joanne Capistrano, pugnantibus christicolis imaginem crucifixi ostendente et clamante: “O Deus! o Jesu! ubi sunt misericordiæ tuæ antiquæ, veni in adjutorium plebi tuæ.” Pro omni majore probatione attestatur S. Antoninus, archiepiscopus Florentinus, in tertia parte Chronicæ tit. XII, cap. 14, § 1: “Christianæ cohortis duce dignissimo … præsente quoque venerabili religioso fratre Joanne de Capistrano Ordinis Minorum, viro optimo et meritis apud Deum et homines eximio, Nomine Domini nostri Jesu Christi, in quo salus nostra consistit, fiducialiter et assidue ab omni populo circumspecto, voce unanimi invocato, vexillo quoque sanctissimæ Crucis cum magnis clamoribus et lacrymis elevato ad cœlum, unde ineffabile advenit auxilium” etc.

[518] [et sancta fide promovenda.] Unde si in præmium similium heroicorum factorum et conversionum, quam plurimi digne inserti et registrati sunt in Martyrologio Romano ac a Spondano relati, et per indultum apostolicum vocantur Apostoli illarum partium, quas eorum quisque obivit, proficue serendo verbum Dei, ita perpensis multo majoribus meritis magni missionarii Capistrani (cum obsequio et reverentia tamen debita loquendo) videtur, ipsam rerum gratitudinem et debitum requirere, ut ipse quoque agnoscatur dignus titulo Apostoli Europæ, quum magna regna et provinciæ integræ per ipsum ad fidem conversæ sint, prout aptissime disseruit S. Joannes Chrysostomus: “Optima beneficiorum custos est ipsa memoria beneficiorum et perpetua confessio gratiarum;” ut ille vicissim tanto plus obligetur ad protegendam in futurum sanctam Ecclesiam, quemadmodum experti sumus summo cum applausu hisce retro annis in obsidione Viennensi.

[519] [Apostoli titulus conferatur:] Nec dicatur, quod alteri titulus Apostoli non competat, nisi primis solis introductoribus sanctissimæ fidei ad partes incognitas, illiusque ignorantes: nam jam declaratum fuit oppositum, sicut probabitur suo loco et tempore, probatque ab experientia et doctissimis rationibus ipsemet sapientissimus Capistranus in uno suorum tractatuum intitulato “De auctoritate Papæ.” Ne discedam a fundamentalissima ratione, attendamus manifestissimam differentiam, quæ intercedit inter derivatam et naturalem ineptiam, vel melius ignorantiam crassam idolatriæ et maledictam pravitatem hæretici obstinati et perversi, qui haud ob alium finem apostatavit a primitiva matre sancta Ecclesia, quam ut excuteret jugum ab ejus tam bene ordinata norma et expleret consequenter, laxatis habenis, effrenatam concupiscentiam atque magis magisque irrefrenabilem ambitionem, tamquam educatricem omnis exsecrabilis vitii et detestabilis falsitatis, quæ potens est suscitare infernalis hydra; quum certum sit ad imprimendum obfuscatis et tenebris obductis mentibus ethnicorum cognitionem veri Dei, proponendo etiam eodem tempore perspectam insubsistentiam et caducitatem falsorum deorum, concurisse potius instinctum naturalem, primo lumine sibi illucescente, nec minore; nec illo, quam de infinito numero Sanctorum Martyrum et Confessorum referatur *; quos inter S. Cyprianus ex ethnico et mago evasit in magnum defensorem Christi, quam primum sibi discooperta fuit impotentia idolorum. S. Chrysanthus ex simplici lectione sancti Euangelii immediate abjuravit falsos deos, quem secuta fuit uxor, audiens explicationem, super illud factam ab eodem S. Chrysantho. Fortunatus Clodovæus ab efficacibus rationibus, adductis a S. Clotilda, fecit se sacro regenerationis lavacro ablui cum integro suo regno. S. Eustachius, intuens supra caput cervi Christi crucem, amplexus est unanimiter cum uxore et filiis veram fidem Verbi incarnati. Huc etiam adducit scriptor SS. Josaphat, Dionysium et Martinum facili negotio ad fidem conversos. Ac dein pergit.

[520] [quia difficilior hæreticorum] Verum ex adverso hæreticum a jam gustatis lasciviis abstrahere, evenit multo magis arduum, quam valeat sibi effingere creatura mundana, ut experientia nos docuit ex maledictis seductoribus et pertinacissimis hæresiarchis Calvinistarum, Lutheranorum, Arianorum, Jacobellianorum, Nestorianorum, Hussitarum, Taboritarum, Patarenorum, Adamitarum et aliis ejusmodi oppressoribus Ecclesiæ sanctæ, de quorum perfidia, si bene trutinetur, justissime potest edici cum S. Anselmo: “Majus miraculum existimo, quum Deus voluntati desertam reddit rectitudinem, quam quum mortuo vitam reddit amissam.” Et tamen repudiatis ab Adamitis (quum sermo de iis sit) diabolicis sordibus, induxit eos potentissimus Capistranus ad sese subjiciendum sine mora miti jugo sacrosancti matrimonii et ad agnoscendum unanimiter cum reliquis requisitis pro unico et legitimo pastore summum Pontificem Romanum.

[521] [quam infidelium conversio;] Nihilominus si hæc omnia hactenus adducta, non videntur sufficientia pro annumerando inter Apostolos nostri temporis Capistrano, quum præfatus titulus conveniat nulli, nisi privilegiatis Apostolis, ex quibus cuilibet a Redemptore determinatæ erant provinciæ, ut ubivis terrarum annuntiaretur sanctissima et euangelica doctrina, idem suppleat misericordissimus Deus, a quo ad conversionem duorum specialium regnorum articulata divina voce expresse missus est sibi dilectus et recentissimus Apostolus Joannes; ut plenis buccis Euangelista repeti possit: “Fuit homo missus a Deo, cui nomen Joannes;” quod negari nullo modo potest. Quapropter animadvertens ipse in urbe imperiali seu Austriaca Neostadii seu Urbe Nova, mirabilem morum mutationem; neque judicans progredi ulterius, antequam prius orasset Dominum, a cujus nutu semper desiderabat totam pendere vitam, cordintime obsecravit, ut sibi manifestare dignaretur, ad quam magis indigam partem pro salute Sanctæ Ecclesiæ se vertere deberet; nec tardavit divina bonitas manifestare suam voluntatem, quando cœlesti oraculo ad modum resonantis tubæ respondit: “Ad Bohemos, ad Bohemos abi.” Quod etiam exsecutus est absque minima tergiversatione.

[522] [quia tum verbis] Terminata in regno Bohemiæ sibi commissa missione, transiens in reditu Norimbergam, recommendatis in sacrificio altaris suis necessitatibus, mox insudavit prædicationi: ecce ex improviso luculenter intellexit a supremo Domino, quod non ibi, verum in Hungaria maxima celeritate ipsum desideret; ex auditis illis e cœlo reboantibus verbis: “In Hungariam, in Hungariam perge, et noli amplius morari.” Quum ob hoc non destitisset ab inchoato discursu Joannes, sensit se aliis similibus vocibus cum iteratis impulsibus stimulari acclamantibus: “Quid agis, quid agis, cur non petis Hungariam? Finem impone et ambula.” Unde nullo modo resistere potens violentiæ cœlesti, petiit, ut ita dicam, quasi volando Hungariam, ubi ad quantum magnificentiæ gradum exaltata fuerit ipsius mirabilis vita, morum exemplaritas, amoris divini ardor et conversio hæreticorum, singula diffuse referuntur in admirabili ejus Vita, in lucem recenter edita, ut cuivis innotescat omnipotentia absolutissimi Domini; ita ut sicut semper suum fidelissimum heroldum præceptive mittendum ob animarum, sibi rebellantium, salutem judicavit opportunum, ita præcepit non se absentare tempore tam extremæ necessitatis a conclamato fortalitio Belgrado, dato sibi sacrosancto et irrevocabili promisso: “Esto constans, Joannes, et noli timere, quia in virtute sanctissimi Nominis mei et crucis meæ victoriam procul dubio de Turcis obtinebis.” Prout etiam contigit, quando quasi alter Gedeon solis tribus millibus invalidorum militum facile in fugam vertit formidabiles exercitus adversarii Ottomannici cum strage centum et plurium millium.

[523] [et miraculis,] Et ubi pro duce a Deo concessa fuit columna ignea, et tribus regibus Magis lucidissima stella, similibus quoque portentis voluit piissimus Dominus manifestare universo, vere esse Joannem suum nuntium ad infectas et miserabiles partes ultramontanas, juxta sequentem relationem Waddingi et ipsiusmet prodigiosissimi Capistrani. Primo itaque dicit Waddingus: “Accepta itaque benedictione apostolica et commissarii pontificii, generalisque inquisitoris potestate, ut susceptum onus facilius subiret et felicius perageret, Assisium abiit, sanctissimæ Virginis opem eo loco imploraturus, in quo ipsius institutor Franciscus ejusdem Deiparæ meritis concepit ac peperit Spiritum euangelicæ veritatis. Supplicatione peracta, postquam e loco paululum progressus est, a summo cœlo egressio ejus ad insignem magnamque hanc missionem probari visa est: luce namque mirifica circumsusus, usque ad medium milliare totus radiis coruscans, processit; ita præmonstrante Deo, lucem euangelicam ad longinquas nationes doctrina, virtute et vitæ sanctimonia copiose delaturum.” Sequitur relatio, sacta ab ipso Capistrano et registrata ab eodem Waddingo: “In platea Aquilana, astante multitudine populorum, hora videlicet inter tertiam et sextam, ibidem apparuit stella præfulgida; in quam aspicientes qui aderant, alter alterum excitabat: nec tamen eam tunc ego ipse, qui indignus thalamo præsidens, etiam de B. Virgine prædicabam… Quum non haberem de apparitione dictæ stellæ notitiam, per relationem fide dignam, de commotione astantium admiratus, quid intra se quærerent, perscrutabar, quum stellam supra caput aspicere non valerem; tunc mihi indicaverunt apparentiam ejusdem stellæ, quæ super caput S. Bernardini coruscaverat, ibidem evidentissime declaratam. Quum caput erexissem, eamdem stellam limpidissime conspexi, Deo gratias agens et considens ex divina bonitate et Virginis benedictæ præsidiis me felicem successum et lætum effectum in canonizatione sancti Dei viri infallibiliter obtenturum. Itaque sactum est, Domino disponente, ut mane sequenti ex Aquila ad Sanctam Romanam Ecclesiam gressus dirigens, præfatam stellam, tamquam ducem itineris et comitem pluries in itinere non ego solus aspexerim, sed quam plures socii, qui mecum erant.”

[524] [tum scriptis libris] Adeoque si Sancti primitivi Apostoli, ut diffunderent per totum orbem fidem catholicam non contentabantur prædicare viva voce in provinciis, sibi assignatis, etiam quivis volebat specialiter notificare eam per literas regionibus magis distantibus et extraneis, ut mortalium nemo posset umquam objicere ejus ignorantiam, secundum dicta Prophetæ: “In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terræ verba eorum. [Ps. XVIII, 5.]” Cum pari zelo et fervore spiritus concupivit novus Apostolus Joannes omnibus ostendere unicam et veram viam æternæ salutis, quando præscindendo a quotidianis concionibus, per triginta novem annos proclamatis, ad expurgandam totaliter Europam a sacrilegiis, imo lasciviis et ipsa iniquitate peccati, quadraginta octo essentialissimos tractatus reliquit posteritati, ut ad regulam illorum adimpleretur lex divina, ultra considerabilem numerum sanorum consiliorum et epistolarum vere apostolicarum, concernentium interesse publicum christianæ religionis et necessitatem privatam conscientiarum, sicut ex sequenti epistola, directa ad regem Angliæ possunt concipi omnes aliæ, provenientes ab ejus sublimi doctrina et sanctitate, de quibus tractans in quarto libro suæ chronicæ Marcus Ulyssiponensis, plenus admiratione, effatus est: “Nemo ipso Romanæ Curiæ acceptior, nemo canonici civilisque juris peritior, nullus memoria tenacior, atque in defatigando corpore sibi similis nemo, nullus ipso in hæreticis, schismaticisque insequendis aut ardentior aut fortior aut efficacior, nullus ipsi aut in fide aut in opere aut in miraculorum virtute superior et avidior martyrii atque in animarum procuranda salute ferventior.”

[525] [de Ecclesia optime meritus est.] Dicit porro Amandus Hermann, se epistolam ad regem Angliæ non relaturum, quia eamdem supra ediderat [Capistr. triumph. pag. 424.] ; et nos ab eadem huc transferenda supersedemus, utpote quam alibi damus ex Waddingo [Annal. tom. XII, pag. 210.] . Pergit autem Barberius: Quantum autem fuerit proficuus tam uni quam alteri sexui in liberando ex qualibuscumque tendiculis hostis infernalis, nempe vanitatibus superfluis mulieres, viros ab illicitis detentionibus ample describit Albertus Crantzius in libro de sua Metropoli cap. 49, ita discurrendo: “Post duos annos venit ex Italia religiosus pater Joannes de Capistrano… Commovit usque adeo populum, ut omnia vana ludorum genera, scaccos, aleas, quidquid id generis est, conferret in forum, fœminæ thoralia et structuras capitis et alia redimicula vana uno igne, inspectante populo, concremaret.” Quum ergo ista sint egregia facinora, a Deo operata in persona novelli Apostoli Capistrani, mediantibus quibus intuemur ad unam vicem horridam hyemem iniquitatum, immutatam in floridum ver paradisi, cum tanto quidem stupore spectatorum, quod quivis illorum hæc cupiat æternæ memoriæ mandari, ut tam nobilis fama nulla umquam deleretur oblivione, uti historiæ graviores, ad finem prænominatæ Vitæ conscriptæ abunde testantur. Supplicatur denuo sua Sanctitas, ut se reflectat ex paterna pietate et recta justitia super materias tam conspicuas et dignas; quæ si fuerint sua limpida mente et purissimo corde ponderatæ, speramus absque dubio consequi persectam gratiam ad majorem gloriam Dei, exaltationem sanctæ Ecclesiæ et tranquillitatem sedis apostolicæ, quum pro iisdem sine fine laboraverit iste pugil indefessus, quemadmodum singulis innotescit. Joannes Baptista Barberius. Revisa: Andreas Pierius, subpromotor fidei.

[526] [Ast quæstio, ad S. Congregationen Rituum delata,] Annuente summo Pontifice, quæstio: An titulus Apostoli Capistrano sit concedendus, sacræ Rituum congregationi proposita fuit. Duo præsertim videtur opposuisse fidei promotor, quandoquidem duas solum difficultates discutit Joannes Bapt. Barberius, nempe titulum Apostoli, aliis Sanctis collatum, minuere reverentiam, debitam duodecim Apostolis Christi, et istiusmodi titulum solum competere posse iis, qui primi lucem euangelicam in aliquam regionem intulerunt. Et quod ad priorem difficultatem attinet, facili negotio ostendit Barberius [Capistr. triumph. pag. 783.] , titulum Apostoli vel ab ipso Paulo datum fuisse iis, qui intra duodenarium numerum non recensebantur: sic Philipp. II, 25 scribit. Necessarium autem existimavi, Epaphroditum, fratrem et cooperatorem et commilitonem meum, vestrum autem Apostolum et ministrum necessitatis meæ mittere ad vos. Conferatur, si lubet, commentarius Cornelii a Lapide in hunc textum. Cæterum titulo Apostoli jam decoraverat, Ecclesia, salva duodecim Apostolis reverentia debita, varios Sanctos, ut liquet ex Martyrologio Romano. Videlicet legitur sub die VIII Januarii: Apud Noricos Sancti Severini abbatis, qui apud eam gentem Euangelium propagavit, et Noricorum dictus est Apostolus etc. Die V Junii: Sancti Bonifacii, episcopi Moguntini, qui de Anglia Romam veniens et a Gregorio Secundo in Germaniam missus, ut fidem Christi illis gentibus euangelizaret; quum maximam multitudinem, præsertim Frisonum, christianæ religioni subjugasset, Germanorum Apostolus meruit appellari etc. Die XXIV Septembris: In Pannonia, Sancti Gerardi, episcopi et Martyris, Hungarorum Apostoli nuncupati, patricii Veneti, qui primus patriam nobili martyrio illustravit. Die III Decembris: In Sanciano, Sinarum insula, Sancti Francisci Xaverii, e societate Jesu, Indiarum Apostoli, gentium conversione, donis et miraculis clari etc.

[527] [hactenus solutionem non habuit.] Præter hos citat Barberius aliquos Sanctos, Apostoli titulo insignitos, licet primi non fuerint, qui Euangelium Christi regionibus intulerunt: nempe S. Gregorium Magnum, Anglorum Apostolum dictum, quamvis Britannia sub Lucio Papa seu medio sæculo tertio fidem jam recepisset: S. Audomarum, quia religionem christianam, prope destructam, apud Tarvanenses instauravit: S. Suitbertum similiter, quia collapsam apud Boructarios aliosque finitimos fidem restituit. Hactenus tamen Congregatio Rituum, cui causa cognoscenda demandata fuerat, nullum responsum dedit. Neque id mirum; quum titulus Apostoli Europæ S. Capistrano tribuendus, ambitiosior videtur: multæ enim sunt Europæ provinciæ, quæ laborum Sancti, saltem cominus, participes non fuerunt. Quod si, deleta Europæ appellatione, ad provinciam quamdam restringatur S. Capistrani apostolatus, nullam invenio aliam quam Bohemiam, e qua hæresim Hussitarum exstirpare conatus est: et re vera multum quidem operatus est Sanctus noster in reducenda Hussitarum multitudine ad gremium Ecclesiæ catholicæ: verum non facile quis dixerit, exstirpatam fuisse hæresim, quam Rockyczana, pseudoepiscopus Pragensis ad finem usque vitæ, id est, ad annum 1470 [Dubravii. Rer. Bohemic. Histor. pag. 250.] sartam tectam servavit. Præterea nullum hactenus allegari potest exemplum collati tituli Apostoli, quando Sanctus aliquis provinciam aliquam ab hæresi ad catholicam fidem traduxit. Divinans igitur dico, Apostoli titulum propter rationes allatas S. Capistrano tributum non fuisse.

[Annotata]

* adde Apostoli

* locus obscurus

§ XLV. De Corpore et aliis Reliquiis S. Joannis Capistrani.

[Corpus S. Capistrani, Villaki] Villakum, quod etiam Ui-lak vel Illok dicitur, oppidum est in dextera Danubii ripa situm, 3400 incolis frequens et caput comitatus Sirmiensis [Gnibert. Diction. Geogr. v°. Illoc.] . Istic diem suum obiisse, ac sepulcrum nactum fuisse, supra num. 416 indicavimus. Scilicet Nicolaus, Villaki toparcha, ut habet Waddingus [Ann. Min. tom. XII, pag. 413.] , curavit ut corpus, nobili theca bene munitum, in peculiari collocaretur sacello, et perpetuo nocte diuque coram tumulo collucerent funalia; ubi hoc insculptum epitaphium:

Hic tumulus servat præclara laude Joannem.
Gente Capistrana, fidei defensor et auctor,
Ecclesiæ tutor, Christi tuba, tum Ordinis ardens
Fautor, in Orbe decus, tum veri cultor et æqui
Et vitæ speculum, doctrinæ maximus index,
Laudibus innumeris jam possidet astra beatus.

Vixit annos XXXCI, menses III, dies XXII (Jam supra ostendinus numm. 18 et 19, ætatem Sancti, tardius tumulo inscriptam, erroneam esse et legendum esse): Vixit annos XXXC. menses III dies XXX.

[529] [sepultum;] Porro dicit Waddingus [Ibid. pag. 414.] : Honorifice in prædicto sacello Villakæ per multos annos jacuerat (corpus S. Joannis de Capistrano), crescente semper populi devotione. Capta per Turcas Urbe (probabiliter anno 1526 [Cfr Timon. Epitome. Rer. Hung. pag. 117.] ), corpus in locum alterum comitatus Zakmariensis * in finibus Transilvaniæ translatum est, dein Zolasium *: atque, obrepente in oppidum hæresi, infectoque loci domino, prius male habitum et illusum, deinde projectum in puteum ipsius cœnobii, ingesto magno lapidum acervo, destructo etiam conventu. Ita tradunt Hungari et confirmat Nicolaus Isthuanfus in Historia Hungarica [Lib. XX. Hist. de reb. Ungar. pag. 384. Edit. Colon. 1622.] . Postquam enim Francisci Perenii, viri principis, Catharinæ conjugis et liberorum captionem in arce Zolosii, rerumque omnium direptionem per milites Ferdinandi regis enarrat, subjungit: “Fuere, qui existimarent, Franciscum ab irato numine ea calamitate merito punitum, quod corpus Capistrani, sanctitate celebratum, capto per Turcas Sirmio, a monachis in Zolosiano monasterio reconditum, direpto eo, pulsisque monachis aut cæsis, confractum et indignis modis profanatum, in profundum puteum projici jussisset.” Atque hinc minus credibile redditur, quod aliqui comminiscuntur, Turcas, capta Villaka, ductum cum honore corpus reverenter apud se retinere, neque pretio ullo, quantumvis per oratores, ad hoc ipsum CPolim missos, rogarentur, reddere voluisse, dicentes, adhuc se timere ab homine, per quem tantam cladem acceperunt, et malle in sua potestate honorifice habitum ab injuriis continere, quam inimicis tradere, qui in suam perniciem concitarent. Neque illud reputo probabilius, quod scribit Rodulphus, ante paucos annos corpus, ab hæreticis in Danubium projectum, Illoci non longe a Vienna repertum fuisse. Quod si ita est, qui fieri posset, ut adeo diligenter per longa temporum intervalla a suis consodalibus, piisque viris conquisitum, inveniri non posset, aut saltem sciri, quo terrarum loco delitescat? Et qui apud Turcas reverenter coli confingunt, ut quid toto hoc annorum spatio venerationis locum non indigitant? Atque illud vulgaris tantum pietatis loco repono, quod aliqui Hungarorum adscribunt traditioni: tunc scilicet universam Hungariam a christianis recuperandam, quum Capistrani corpus apparuerit.

[530] [dein Szolosium translatum,] Waddingus merito rejicit opinationem eorum, qui censent Illoci prope Viennam conservari corpus S. Capistrani: videtur enim inniti opinio in eo, quod ignoraverint Illocum et Villakum unum eumdemque locum fuisse: adeoque quum legerent nunc Villaki, nunc Illoci sepulturam habuisse Sanctum, duo diversa loca indicata crediderunt. In comitatu Szatmarinensi, quo primum delatum fuit Sancti corpus, est etiam locus cui nomen Ui-lak seu Illocum [Cfr Atlantem. Europæ Phil. Vander Mælen. Tab. LVI.] : adeoque est istic per aliquod tempus quiescere potuere sacræ exuviæ: sed quomodo Illocum prope Viennam somniati fuerint, non capio: nullum enim hujus nominis sive oppidum sive villulam, quantum aut lexica aut mappas geographicas consulere potui, juxta Viennam aut etiam in Austria reperire est. Quod porro ad translationem corporis S. Capistrani Villako seu Illoco Szolosium spectat, eamdem confirmat Joannes Bapt. Trsztyanski noster in Topographia Hungariæ his verbis [Pag. 590.] : Szolosini (qui præcipuus comitatus Ugocsiensis, versus Poloniam siti locus est) ad arcem Kanko percelebre Priniana gens asceterium D. Francisci filiis excitarat; sed rasit illud dudum hæresis, interemptis, qui illud tunc incolebant, cœnobitis. Evenit hoc paulo post Turcam, Sirmio potitum. Eodem in tumultu Szemlino allatas istuc esse perhibent argentea in cista venerandas D. Joannis Capistrani exuvias, quæ injectæ sunt cum templi cimeliis in puteum, quum religiosam domum armis impetebant Calviniani. Ingenti nisu ac singulari studio perquirebat thesaurum hunc Austriaca sacri illius Ordinis provincia post pactam a Leopoldo M. cum Turcis pacem: verum irritus fuit conatus, quod immanes ruinarum strues evolvi nequirent. Id Calvinianorum iterata confessione teneri scribit Ladislaus Turoczius, quod sæpe heterodoxis illis visæ sint ad vetus asceterii templum splendidæ collustratorum magna luce monachorum supplicationes, quibus non admiratione solum, sed metu quoque impleti sunt; quin tamen vel isto perstricti lumine tenebras errorum excutiant.

[531] [deperditum;] Citata Topographia Hungariæ typis excusa fuit anno 1750; adeoque ad hoc usque tempus nihil certi habebatur de corpore S. Joannis Capistrani, et res in eodem prorsus statu erant, quo easdem describit Ambrosius Podiebradsky, senex septuagenaris Ordinis Minorum, in litteris datis ad provincialem suum. Anno, inquit [Hermann. Capistr. triump. pag. 790.] , 1672, dum provinciam nostram sanctissimi Salvatoris Hungariæ reformatam, mihi concreditam, visitassem, et dudum antea de corpore S. Capistrani audivissem, nimirum dum in Vylack (facta victoria gloriosissima contra Turcas ad Albam Græcam) infirmus devenisset, ibique ulteriori infirmitate pressus, exspirasset, ne tali corpore et thesauro Ordo privaretur, ob metum Turcarum, ubique circa dictum locum Vylack, ubi sepultum fuit, vastantium, translatum erat ad confinia Transilvaniæ, ad oppidum Nagy-Szöllös dictum, quia sic Hungarice scribitur. In quo oppido, dum illuc pervenissem, inveni unum monticulum mediocrem, olim arce et monasterio nostri Ordinis adornatum, ubi modernis temporibus meræ vineæ exstant. In hoc monte conspexi sat amplum et profundum fontem, qui tam monasterio quam arci per medium desuper divisus, inservierat, quia simul in parva distantia monasterium et arx erant ædificata. Sciscitando igitur a familia Perianorum magnificorum, ibidem inhabitantium, illorum quatuor, per quam familiam olim omnes nostri fratres erant, tamquam ab hæreticis, mactati, an aliquid audierint de corpore S. Capistrani, dum nostri fratres omnes erant mactati, quo corpus hujus Sancti, ibidem in monasterio jam dudum depositum, devenisset; affirmarunt, uti a suis prædecessoribus habuerunt, tale corpus in illum altum, magnum et latum puteum projectum, una cum corporibus aliorum patrum et fratrum fuisse: an omnium Deus novit. His auditis, montem visitavi una cum aliis patribus, ibidem in oppido degentibus, et aliquot Calvinianis sæcularibus: præcipue ibat nobiscum quidam Calvinista chirurgus, qui residentiæ inservierat.

[532] [nec hactenus] Dum ad montem et fontem pervenissemus, facta omnibus exhortatione, unanimiter omnes fontem, ruderibus et lapidibus oppletum, cœpimus evacuare, et quo ulterius et profundius deveniebamus, omnes odorem admirabilem sentiebamus, mussitando ad invicem: Hic erit corpus S. Capistrani. Interim noster Calvinista chirurgus residentiæ et servitor, nihil quæ nos ad invicem dicebamus, intelligendo, prorupit in hæc verba Hungarico idiomate: Patres, sentio talem odorem, quem in mea vita non sensi. Ad quem ego: Sileas, tantum magis ejicias. Altera et tertia die similiter fecimus. Dum autem discessum paraveram, rogavi prædictos Perinianos magnificos, quorum aliqui sat misere cum paucis subditis vixere, exhortando eos, siquidem per eorum familiam prædecessorum tanta strages et persecutio in catholicos, præcipue in nostros fratres et corpus Sancti facta est, et supponendo tam miseri et egeni magnifici modernis temporibus facti, velint nobis hanc gratiam præstare, et ad evacuandum fontem patri præsidenti auxilium quilibet vestrorum unum subditum aliquando dare: certo scitote, quod modo depressi estis, Deus vos per merita Sancti hujus et sociorum ejus exaltabit. Promiserunt et aliquantulum laborarunt: sed inopinata insurrectione Calvinistica, præsidentem, qui generalis lector erat Joannes Franciscus Szegedi, horrende vulnerarunt, nudum ad densissimas spinas, una cum suo socio, projecerunt et vix in vivis reliquerunt. Qui locus postea multis annis inhabitabilis, nisi iterum modo ibidem ab aliquot paucis annis habitant, et cum timore et tremore aliquibus paucis catholicis inserviunt. Hic ultimo notandum est, quod prædictus mediocris mons, in quo simul arx et monasterium erat, vocatur Kanko, et oppidum ut supra, Nagy-Szölös. Fr. Ambrosius Podiebradsky, provinciæ senior, LXXIV annorum completorum.

[533] [certo inventum:] Quod porro ab anno 1750, quo suam Topographiam Hungariæ scripsit Joannes Bapt. Trsztyanszki, ad hanc usque diem repertum fuerit S. Joannis Capistrani corpus, nullum nos docet instrumentum authenticum: adeoque fallitur Alb. Butler dum ad diem XXIII Octobris dicit: Capto a Turcis Villako, alio translatum fuit Sancti corpus: dein Lutherani (vidimus supra legendum, Calviniani) direpta ejus capsa, corpus in Danubium projecerunt, quod feliciter ex fluctibus exemptum, ad hanc usque diem custoditur. Istiusmodi erroris causam repono in eo, quod apud quosdam legatur, S. Capistrani corpus Illoki seu Illoci tumulatum fuisse, ut jam supra num. 528 animadvertimus, et quum plerique nescirent, unum idemque oppidum esse Villakum et Illokum et e contrario pro diversis sumerent locis, inde fabula enata est, exuvias Sancti Villako Illocum translatas hodiedum etiam conservari: quod quam a vero absonum sit, supra e monumentis domesticis monstravimus.

[534] [licet cum aliqua verisimilitudine] Ex hactenus dictis omnino constat corpus S. Joannis Capistrani ad medium usque sæculum proxime præterlapsum delituisse. Nostri proinde instituti fuit sedulo inquirere, an nihil posterioribus hisce annis illuxerit, quo occultus thesaurus detegi posset. Ex schedis, nuper ab Hungaria ad nos transmissis benevolentia Patrum nostrorum, videmus, anno 1803 editam fuisse Synopsim de vita S. Joannis Capistrani et adhucdum latitare corpus sancti viri; quamvis antiquissima traditio, in Sirmio vigens, ferat, homines, XC annorum ætatem excedentes et ante medium sæculum XVIII vita functos, a progenitoribus accepisse, quod corpus S. Joannis Capistrani tam in Szabacs quam Belgradi viderint et osculati fuerint; utpote quod ad monachos ritus græci non unitos devenerit, redemptum a Turcis pretio enormi. Ast hujus traditionis origo valde remota est, quatenus commode ad sæculum XVI referri possit. Deinde alii alibi sepulcrum Sancti conservatum volunt: ex qua opininantium diversitate, augetur etiam dubiorum obscuritas.

[535] [in Valachia Minori,] Verumtamen sunt, qui putant Biztrizcii, quod est Valachiæ oppidum, in sinistra Danubii ripa situm, corpus S. Joannis etiamnum in græcorum monachorum cœnobio asservari. Id enim habet Protocollum provinciæ S. Francisci Bulgarico-Valachicæ, an. 1851 cum provincia Capistrana unitæ. Corpus a Turcis redemptum fuit per nobilem, Barkul appellatum, qui illud in monasterio Bistricensi collocavit sub nomine S. Gligori Decapoleos, Gregorii Decapolitæ, ut nempe videretur corpus esse alicujus Sancti, e Græcia oriundi. Istius Gregorii memoria in Martyrologio Romano sub die XX Novembris celebratur. Varia autem sunt argumenta, quæ ostendunt corpus, Bistricii religiose servatum, non græci esse alicujus Sancti sed latini. Imprimis corpus, hactenus incorruptum, barba caret, et habet cæsariem more Franciscanorum rasam, dum græci sive sacerdotes sive monachi et barbam et capillos nutriunt: et ne catholici cognoscerent, ad se pertinere corpus, archiepiscopus schismaticus jussit caput pileolo serico, debite sigillato, obtegi: sed frustra; nam plurimi catholici jam ante viderant tonsuram monachalem. Dein in eodem, quo est sepulcrum, sacello, habetur pictura viri, habitu Minoritico induti; quæ quidem imago plerumque velata est: attamen ante annos tres monachus græcus hanc discooperuit P. Ottoni Smeiczer, obtestatus ne eum proderet. Intra sepulcrum est altera imago, habitum FF. Minorum similiter exhibens; et quidem manus dextra est instar benedicentis, e sinistra vera fascia defluit, in qua nomen Sancti inscribi debuisset, sed nullum est literarum in ea vestigium.

[536] [nempe Bistricii,] Præterea est in vulgus et apud monachos sparsa opinio, Sanctum esse quemdam catholicum Ordinis Minorum; imo episcopus Rebnicensis ritus græci, interrogatus a ministro provinciali de vitæ genere Sancti, cujus corpus religiose servabant, respondit, hunc Italiam, Siciliam, Germaniam, Poloniam, multasque alias regiones peragrasse; quæ omnia accurate Joanni nostro conveniunt. Quin et laudatus P. Provincialis, e quo hæc omnia depromimus, addit: Ex toto episcopi Rebnicensis discursu adverti, illis minime deesse notitiam Sancti illius, dummodo manifestandi voluntas non deesset. Valachia Minor, in qua est Bistricium, olim a S. Capistrano non solum apostolico fervore et doctrina, sed et signis ac miraculis ad gremium catholicæ Ecclesiæ reducta fuit, quapropter, ait laudatus scriptor, divina dispositione factum est, quod corpus illius, incolis ab unione deficientibus, in testimonium perfidiæ suæ ad has devenerit partes, ut vel sic fidem venerentur catholicam, dum catholici Sancti corpus scienter venerantur. Quiescit porro sacrum corpus ab annis fere CCXL in Bistricensi monasterio; et licet ab isto tempore Turcæ et Tartari ferro et igne Valachiam sæpius pessum dederint, claustrum tamen illud una cum templo ab omni hostili incursu semper permansit illæsum.

[537] [jacere propter corporis incorruptionem, et habitum Franciscanum,] Citatum Protocollum dat etiam descriptionem arcæ, in qua inclusum jacet sacrum corpus. Est scilicet longitudinis quinque pedum, ex ligno cypressino: intus holoserico undique vestita, exterius vero argento partim deaurato, partim bene polito obducta. Cooperculum autem convexum occupat imago Sancti in habitu, ut supra diximus, Franciscano, quæ sicut reliquæ figuræ non est argento incisa, sed fabri malleo excusa; dextera dat benedictionem et sinistra tenet fasciam defluentem, in qua nomen incidi debuisset. Ad caput Sancti est imago Crucifixi, Matris dolorosæ et S. Joannis: ad pedes exhibetur princeps Michael cum uxore et prole, quatenus ipse circa annum 1593 pretiosam arcam recondendo sacro corpori donavit. Arca clauditur sera deaurata, quæ clavi aurea aperitur. Jacet corpus quatuor velis involutum: primum est rubri coloris cum aureis floribus; secundum flavi; tertium quasi viridis; quartum albi coloris; ejusdem materiæ et coloris albi est pileolus, qui usque ad collum descendit et infra mentum constringitur, sigillo episcopali obsignatus. In toto corpore nihil nudi est præter manus nigrescentes, sub quarum tamen nigredine albicans pellis apparet: articuli digitorum una cum ungibus et pelle cohærent, pedes apparent sub velaminibus elevati cum digitis; quæ omnia monstrant, ossa omnia debite coagmentata permansisse. Non tamen ita certe definiri potest, an ossa pelle hactenus vestita maneant, quum, ut dictum est, præter manus omnia velata sint.

[538] [in arca pretiosa, quæ describitur,] Super pectore est imago B. Mariæ Virginis æri incisa, more germanico efformata, marginata, vitro obtecta et ornata quatuor vel quinque nummis aureis, non admodum antiquis. Insuper super pectore jacet quoque crucicula argentea, catholicorum more sculpta, qua sacerdos græcus in fronte signat accedentes ad sacrum sepulcrum. In eodem servatur quoque instrumentum emptionis, quo banus Barkul testatur, se hoc corpus a Turcis redemisse, qui illud ex Hungaria attulerant. Observatu tandem dignum est, quod Minorum Ordo nullum corpus incorruptum alicujus Sancti perdiderit, quam S. Joannis Capistrani, quod postquam Villaci sepultum fuit, disparuit, et hactenus nullo certo indicio detegi potuit, quorsum devenerit. Addit etiam hodiernus custos sepulcri, monachus septuagenarius, se, dum nocturnas excubias in ecclesia acturus, templum ingreditur, sæpius vidisse juxta Sancti arcam viros, Franciscano habitu vestitos, laudes divinas cantantes, sed subito evanuisse.

[539] [dici possit.] Præterea, ut habet sæpe laudatum Protocollum, sacrum corpus plures principes summi Valachiæ visitarunt. Imprimis Michael II, dictus Fortis, donator arcæ supra descriptæ, pietatis causa una cum conjuge Bistricium se contulit. Sed in ipso itinere nuntius venit a principe Moldaviæ, petens suppetias contra Tartaros provinciæ suæ imminentes. Non sine dolore piam peregrinationem interrupit Michael princeps, et cum festinatione in auxilium Moldavorum, missa interim Bistricium uxore sua, accurrit. Parta victoria, non immemor propositi in perpetuum pietatis suæ monumentum erexit magnificam, quam supra descripsimus, arcam. Postea anno 1735 princeps Valachiæ, Constantinus Maurocordatus, grassante per Valachiam peste, jussit sacrum corpus Bukurestinum (Bucharest) transferri: episcopus Rebnicensis et nobiles Minoris Valachiæ omni ope istiusmodi translationem impedire conati sunt. Episcopus obedire se simulans, per suos Calugeros seu monachos in vulgus sparsit, quod sacrum corpus nulla vi levari potuerit. Res melius processit mense Aprili anno 1765: nempe quum princeps Stephanus Rakovicza, precibus consortis suæ verisimiliter inductus, strictissimum episcopo Rebnicensi mandatum dedisset, ut Sancti exuviæ Bukurestinum transferrentur. Repugnabat quidem et nunc episcopus, et, licet omnium animi essent consternati, timore perculsus, mandato obsecutus est. Itaque clerum universum convocavit, triduanas preces indixit, et solemni ritu, succollantibus presbyteris et monachis sacrum pignus, extra Bistricium fecit. Rebnicium adventantes, clerus populusque magno plausu et precibus excepit: triduana denuo statione peracta, transmissoque fluvio Alutha, die XVII Maji sacrum corpus Bukurestinum advenit. Præsto erant princeps cum aulicis suis, archiepiscopus cum multitudine presbyterorum et monachorum, et plebs innumerabilis, qui omnes summa celebritate corpus Sancti ad ecclesiam S. Georgii deportarunt. Aliquot post diebus jussit princeps, ut caput, quod obvolutum et obsignatum erat, detegeretur. Videntes autem, Sanctum habere coronam et esse imberbem, inferius vestimentum esse ad morem Franciscanum confectum, non valde magnum eidem honorem habuerunt, imo et græci et Valachi promiscue dicebant: Iste Sanctus catholicorum est, ex istis Baratz, id est, ait scriptor, ex nostris fratribus. Barat hungarice significat Amicus, et passim accipitur pro Mendicantibus. Post aliquot septimanas corpus ad suam pristinam sedem reportatum est. Hæc quidem de corpore sancto, Bistricii quiescente: quæ quamvis certa undequaque non sint, talem nihilominus præ se ferunt veritatis speciem, ut ampliorem, si fieri possit, indagationem provocare debeant.

[540] [Capistrani et Romæ sunt ejus scripturæ ac biretum,] Quamvis igitur hactenus desint Reliquiæ corporis S. Capistrani, supersunt tamen alia, quibus in vita usus est Sanctus, quæque merito Reliquiarum instar in veneratione habentur. Imprimis Capistrani, in natali solo, intra ecclesiam conventus, a Cobella, Celani comitissa, fundati insigne est sacellum, Sancto dicatum, in quo servatur ejus imago, miraculis, præsertim circa energumenos, insignis; ibique in arcula servantur diligenter ejus scripturæ, jocalia et pontificia diplomata [Wadd. Annal. Min. tom. XI, pag. 312.] . Romæ pariter apud Joannem Bapt. Barberium, procuratorem in causa canonizationis Sancti nostri, asservabatur Sancti mitrella seu biretinum, quo calvitiem suam protegebat. Nempe dictam mitrellam, ab Ordine Observantium dono acceperat Barberius, et supra aurum et gemmas æstimabat; cujus ope multis infirmis sanitas reddita fuit. Singulare in domo dicti Barberii accidit miraculum, quod ex Legendario Seraphico P. fr. Benedicti Mazzara latine reddimus [Legendario. Francesc. Octob. pag. 333.] . Maluissemus certe id ex Vita, ab ipso Barberio conscripta, eruere: verum quod habemus coram exemplar in hac parte mutilum est: quapropter textum laudati Mazzara afferimus.

[541] [cujus attactu fœmina,] Fœmina quædam, nomine Laura Camilli quinquagenaria, Viterbio oriunda, initio mensis Februarii 1679 e scala decem circiter graduum retrorsum cecidit. Casus tam horrendus fuit, ut spatio viginti quatuor horarum exanimis jacuerit. Tertio post die ad nosocomium Lateranense delata, febri acuta, ingenti capitis dolore ac stomacho, ab omni cibo abhorrenti, laborabat, nec proderant opportuna remedia; quando extremis sacramentis refecta, eatenus post bimestre spatium convaluit, quatenus ex nosocomio dimissa famulatum apud laudatum Barberium adire potuerit. Interea non cessabant capitis dolores, qui quidem subsidebant, quando adhibebatur medecina: sed Laura, pertæsa remediorum, eadem obstinate recusabat, unde et malum recruduit; ita ut initio Julii ejusdem anni nihil cibi ferret stomachus, sanguis nigerrimus ex ore et naso erumperet, corpus, ingenti onere gravatum flecteretur, nec suum deinceps ministerium pedes, quasi irretiti, præberent. Tandem XXIX Julii exhaustis viribus, gemebunda jacebat. Auxilium inclamat: accurrunt domestici, eamque reperiunt distortis horrende oculis, ore spumante, sine loquela atrociter ululantem. Qui primus vocatus advenit pharmacopola, Franciscus Bottonus, extrema quæque præsagiebat, quoniam nullius remedii capax esset stomachus. Circa auroram ægram invisit Aloysius Ventura chirurgus, cui se socium brevi adjunxit Dominicus Piconius, medicus peritissimus. Quum porro ex tentatis medicamentis nihil salutare experti fuissent, edixere in sua non esse potestate mortuos ad vitam revocare. Ut tamen instanti Barberio, ne intentatum aliquid relinquerent, facerent satis, venam multiformiter inciderunt, sed incassum omnia. Quapropter Piconius, aliquot post horis reversus, pronuntiavit, omnem prorsus salutis spem esse sublatam: vocatur igitur parochus, qui impertita Lauræ extrema unctione, testatus est, se numquam tam funestum vidisse casum, idemque tum frater valetudinario Aracœlitano præfectus, tum patres, ex instituto S. Camilli de Lellis infirmis ministrantes, asseruerunt.

[542] [jam animam agens,] Dum hæc audiret Barberius, potentiora, id est, cœlestia subsidia adhibenda esse duxit. Domesticis itaque dixit, quandoquidem nulla spes humana superesset, recurrendum esse ad patrocinium B. Joannis Capistrani; recitarent proinde quinquies Orationem dominicam et Angelicam salutationem in memoriam quinque ultimorum, quos Sanctus super terra transegit, annorum cum Responsorio et Oratione consueta: dein duo fila tenuiora ex habitu Sancti extracta et in aquam immissa sorbenda ægræ tradiderunt: illico dolores et spasmi cessarunt, suavisque obrepsit somnus, quem circumstantes agoniam interpretabantur. Ast mane facto, ad Lauram accessit Barberius mœstus, eamque in lecto erectam, et dulci serenoque vultu dicentem reperit: Quid causæ est, domine Joannes, quod mœstus videaris? Interrogata a Barberio, respondit: Mecum quidem bene est, Deo sint laudes et Sancto gratiæ: volo induere vestimenta, ut quæ officii mei in domo sunt, peragam. Quod tamen Barberius impedivit, obtendens, necdum esse horam surgendi. Quum postea ad fœminam, quæ moribundæ tota nocte assederat, descendisset, hæc dixit: Vere magnus et prodigiosus est B. Joannes: quoniam Laura tota nocte suaviter dormivit, quin aliquid doloris aut spasmi senserit: imo expergefacta, sedit erecta et voluit, ut exstincto lumine, et ego ipsa in lectum concederem: potum petiit et suis ipsa manibus sitim restinxit.

[543] [perfecte sanata fuit:] Dum hæc narraret fœmina, tota vestita et lætabunda comparuit Laura: Barberio hæc omnia somnium videbantur. Tandem certus miraculi exclamavit: O Deus! quis sum ego, ut tanto me digneris beneficio! B. Joannes, dulcis patrone, quomodo umquam rependam tantos favores. Vox miraculum inclamantis non solum domesticos, sed et vicinos excitavit, qui omnes propere accurrerunt, et cum stupore audierunt Lauram, Dei et S. Capistrani beneficium extollentem. Eodem temporis momento supervenit medicus Pitonius, qui, priusquam e rheda descenderet, quæsivit, num adhuc in vivis esset Laura? Et quum audivisset vivere, e rheda se proripuit, et mirabundus vidit fœminam vivam vegetamque, atque facete interrogavit, quid novi ex altero mundo retulisset. Cui reposuit mulier: Idem et ego a te quærere possem, utpote quæ numquam ibidem fuerim. Ast nescio, cur me in lectum compellant perfecte sanam et cibi appetentem. Medicus, explorata vena, exclamavit: Mirabilis Deus in Sanctis suis. Vehementer gaudeo, Lauram deinceps nullius medici ope indigere. Idem testati sunt parochus et chirurgus, qui dein B. Joannem Capistranum, ut specialem sibi patronum, perpetuo habuerunt.

[544] [Alia sancti Reliquiæ] Præcipuæ tamen Reliquiæ in Moravia et adjacentibus regionibus asservantur. Brunæ, quæ est hodie totius Moraviæ princeps civitas, in ecclesiastica supellectili Fratrum de Observantia servatur pallium, tunica et pars cilicii S. Capistrani, et quamvis hæc, petentibus tum sæcularibus, tum clericis, sæpius concisa fuerint, superest tamen pars notabilis, quæ sæpe ut potens medecina adhibetur [Hermann. Capistr. triumph. pag. 799.] . Exstabat olim Brunæ domus, quæ in jus monasterii Wilehradensis, Ordinis Cisterciensis transiit: in ea autem, quoniam proprium conventum non haberet, aliquandiu moratus S. Capistranus; tamquam hospitalitatis tesseram, suis ipse manibus depinxit antiquo charactere sanctissimum Jesu Nomen, radiante corona cinctum. Domus variis dominis obtigit, quorum plerique, aliquando lutherana lue infecti, ignorabant monumentum, calce iterum iterumque oblitum: ast tandem vir quidam nobilis, Sartorius nomine, imaginem detexit, atque deinceps curavit, ut septimanis singulis ab hora tertia pomeridiana feriæ quintæ ad eamdem horam sabbathi lampas continuo arderet. Quum postmodum ad Wilehradenses monachos domus obtigisset, impensior cultus sanctissimo Nomini exhibitus fuit: nimirum anno 1694 Bernardus, Wilehradensis abbas, elegantissimum erexit sacellum, in quo pro altaris icone inservit id ipsum sanctissimum Nomen, radiis coruscans; in parietibus autem et fornice historia Sancti nostri depicta est [Ibid. pag. 802.] . Similes picturas possidet altera urbs primaria Moraviæ, Olomucium, sede metropolitana insignis. Amandus Hermann, ex quo omnia fere exscribimus, quaternas enumerat: primam supra portam urbis, qua ad conventum Observantium exibatur, quæ postea in lapide fuit excisa, et, ait, etiamnum perseverat decenter renovatum. Altera pictura exstat in curia, ponderi publico destinata: tertia in domo civis senatorii, nomine Scebasta, qui ante illam nutrit lampadem continuo ardentem: quarta demum est supra portam domus civicæ, sed absque speciali veneratione [Ibid. pag. 804.] . Alter quoque calix, quo Sanctus sacra persolvit, servatur in conventu Claustro-Neoburgensi prope Viennam [Germ. Francisc. tom. I, pag. 321.] .

[545] [in partibus transalpinis.] Neque suo thesauro fraudatur Polonia. Nam, ut scribit Waddingus [Ann. Min. tom. XII, pag. 419.] , Posnaniæ in majori Polonia, apud Minores Observantes, vulgariter Bernardinos nuncupatos, monstratur vexillum, cum quo vir sanctus ad bellum illud Turcicum processit. Exstant hucusque et cum reverentia asservantur duo ejusdem pileoli, alter gemmis ornatus apud eosdem patres in cœnobio Samboriensi in Russia, alter cum aliis ejusdem Reliquiis apud patres Societatis in supradicta urbe Posnaniæ. Rursus apud eosdem Minoritas Samborienses est libellus pergamenus, compaginis et characteris vetusti, ita inscriptus: “Ista passio Domini nostri Jesu Christi est breviter compilata a me Capistrano secundum authenticos doctores.” Concionis thema est: “Quo abiit dilectus tuus, o pulcherrima mulierum et quæremus eum tecum.” Aliqua etiam illius opuscula avide versant et diligenter custodiunt patres Poloni, utpote de Primatu Petri, de Bello Spirituali, de Temporibus et Persecutione Antichristi atque de Fine mundi. Omnia ferme ejus opera habentur manuscripta Capistrani, aliquando, Deo dante, aliquali nostra opera in lucem proditura.

[Annotata]

* Imo Szatmarinensis

* id est: Nagyszolos

§ XLVI. De Scriptis S. Joannis Capistrani.

[Multa Sancti scripta quæ enumerantur.] Jam itaque acclivi gressu devolvimur ad merita literaria S. Joannis Capistrani, et ad enumeranda ejus scripta accingimur. Ducem imprimis sequimur Lucam Waddingum, qui in libro cui titulus: Scriptores Ordinis Minorum, verbo Joannes Capistranus opera Sancti recenset; sunt vero hæc: 1 de Electione Papæ; 2 Tractatus de dignitate Ecclesiæ ad Nicolaum V; 3 Contra Hussitas, liber unus; 4 de Auctoritate Papæ et Concilii; 5 de Religione; 6 de Sanguine Christi; 7 de Paupertate Christi; 8 de Casibus Papæ reservatis; 9 de Modo et Forma executionis Testamenti; 10 de Instructione seu Directione simplicium sacerdotum; 11 Speculum clericorum, seu Sermo habitus ad clerum in Tridentina synodo diœcesana, anno 1439, die XXII aprilis coram Alexandro, duce Mazoviæ, episcopo Tridentino; 12 Defensorium Tertii Ordinis, a S. Francisco instituti; 13 de Excommunicationibus ipso jure latis; 14 de Usu cujuscumque ornatu; 15 de Ornatu mulierum; 16 de Matrimonio; 17 de Excommunicatione; 18 de Canone pœnitentiali; 19 Speculum conscientiæ; 20 de Judicio universali et Antichristo ac de Bello spirituali; 21 de Usuris et Contractibus; 22 de Blasphemia et Perjurio; 23 de Restitutionibus et Contractibus; 24 de Confessione facienda proprio sacerdoti; 25 de Censuris; 26 de Casibus et Pœnis injungendis; 27 de Pœnis inferni et purgatorii; 28 de Cupiditate et Avaritia, libri tres; 29 de Passione Domini; 30 de Processione Spiritus Sancti; 31 de Conceptione Beatissimæ Mariæ Virginis; 32 Commentarius in Regulam Minorum; 33 Tractatus contra Philippum Berbegallum, pontificias, declarationes in Regulam Minorum respuentem, et novitates perniciosas in Ordinem advehentem; 34 Alter tractatus contra Rochizanam; 35 Tractatus seu Concionatoriæ Expositiones super illud Isaiæ cap. VII “Ecce Virgo concipiet etc.”; 36 Interrogatorium; 37 Liber alter de Casibus conscientiæ; 38 Tractatus contra Judæos et hæreticos; 39 Tractatus, cui titulus: Canones extracti e corpore juris; 40 Compendium Resolutionum super totum corpus Decretalium; 41 Quæstio: an omne mendacium peccatum; 42 Tractatus super Apocalypsim; 43 Sermones dominicales et festivi; 44 Animadversiones circa sacrosanctum Missæ sacrificium; 45 Tractatus sive Sermo ad studentes; 46 Epistolæ multæ ad Summos Pontifices, Cardinales, Ecclesiarum antistites, reges et principes, aliasque personas.

[547] [hactenus anecdota,] Dolendum sane est, opera S. Joannis Capistrani hactenus in unum corpus collecta et publici juris facta non fuisse. Id quidem facturum se promiserat Lucas Waddingus num. 545 allegatus: sed anno 1657 defunctus, promissum præstare nequivit. Ex Bibliotheca Sicula Antonini Mongitore habemus [Append. pag. 21.] , Joannem Antonium Sessa, e Minorum Observantium familia prælo parasse S. Joannis de Capistrano, Ordinis Minorum Observantium, opera omnia, diuturno labore viginti annorum collecta, notis illustrata et in tomos XVII digesta. Vixit autem Sessa usque in sæculum octavum decimum: nam Bibliothecæ Siculæ tomus alter typis excusus fuit anno 1714, et auctor Antoninus Mongitore dicit [Ibid. l. c.] : Vivit Romæ vir æterna laude dignus, in Urbe et Orbe notissimus, magna veneratione prosequutus, literariis laboribus in catholicæ Ecclesiæ obsequium addictus. Sed natus Sessa anno 1640, septuaginta quatuor annos factus, paratum opus prælo subjicere non valuit. Imo tot curis collecta et illustrata S. Joannis Capistrani opera vicissitudine probabiliter temporum deperdita, non ita pridem denuo reperta fuerunt. Hæc enim ad communem amicum D. Petrum Cernazai Utinensem Paulus Beorchia Societatis nostræ presbyter, Roma die X Maji 1855. S. Joannis de Capistrano monumenta inventa nuper sunt et in Romano Ara Cœli conventu Minorum Observantium asportata religiose servantur: suntque ea ipsa, quæ P. Joan. Antonius Sessa Panormitanus collegerat initio sæculi XVIII et edere statuerat: habentque omnia approbationem Rmi P. magistri sacri palatii, ut typis mandari possint sive in Urbe sive extra Urbem. Quod ut aliquando tandem fiat, optandum summopere est. Primo volumini desunt in fine paginæ XX; sed quum sint de opere, ni fallor, jam typis edito, facile suppleri poterunt. Porro opera hic collecta, partim sunt jam typis edita, partim vero hucusque inedita; non quidem autographa, sed sincera quidem; quum nulla ratio sit dubitandi de diligentia studio et fide laudati P. Joan. Antonii Sessa Panormitani, qui illa collegit. De eo agit Sbaralea in Additionibus ad Waddingi Bibliothecam Scriptorum Franciscanorum.

[548] [typis paravit Joan. Antonius Sessa,] Laudatus igitur Joan. Antonius Sessa, qui intra XVII volumina collegerat S. Capistrani opera, ea in quinque tomos excudenda constituerat, quorum elenchum hic subjicimus, quia in Waddingiano catalogo desunt aliqua opuscula et vicissim adducit quædam Waddingus, quæ, nisi alio censeantur titulo, apud Sessa desiderantur. Universæ compilationi præfixus erat titulus: Sancti Joannis de Capistrano, Ordinis Minorum Observantium S. Francisci opera omnia elucubratione P. Joannis Antonii de Panormo sacerdotis ejusdem Ordinis. Tom. Primus. 1 de Auctoritate Papæ et Ecclesiæ seu Concilii. 2 De Electione Papæ. 3 De Dignitate Papæ ad Nicolaum V. 4 Speculum clericorum. 5 De Instructione simplicium sacerdotum. 6 Interrogatorium confessorum. 7 Animadversiones circa SS. Missæ sacrificium. 8 De Ecclesiastica censura. De hoc opusculo mentionem non fecisse videtur Waddingus. 9 De Excommunicationibus. An idem quod recenset Waddingus supra sub num. 13 De Excommunicationibus ipso jure latis? 10 De Casibus Papæ reservatis: et hoc opusculum deest in Waddingo. 11 De Canone pœnitentiali. 12 De Pœnitentiis et Remissionibus, deest in Waddingo. 13 De Casibus et Pœnis injungendis. Hæc omnia comprehenduntur tribus voluminibus mss. in 4° paginis 700 circiter singulis.

[549] [sex tomis distinguenda;] Tom. Secundus. 14 De Vita et honestate clericorum super III Decretalium. Deest in Waddingo. 15 De Avaritia super V Decretalium. Waddingus habet num. 28. De Cupiditate et Avaritia libros tres; num iidem sint cum Sessiano tractatu, merito dubitari potest, nam paulo infra Sessa aliud opus recenset, contra Cupiditatem. 16 De Usuris et Contractibus. 17 Contra Cupiditatem, forsan unum alterumque tomum efficit tractatus Waddingiani, mox allegati, De Cupiditate et Avaritia. 18 In Extrav. Joannis XXII I de Verbor. Signif. contra Berbegallum. 19 Defensorium Tertii Ordinis. 20 Consultationes Canonico-legales. Num idem ac apud Waddingum num. 40: Compendium Resolutionum super totum corpus Decretalium? 21 De Quarta Canonica. Deest in Waddingo. 22 De Forma executionis testamenti. 23 De Matrimonio per modum consilii. Deesse videtur in Waddingo istud opusculum quum infra recenseat Sessa tractatum De Matrimonio. Tomus hic secundus tribus voluminibus mss. ut supra constat. Tom. Tertius. 24 Speculum conscientiæ. 25 De Pœnitentia singulariter seu de Virtute sacramenti Pœnitentiæ. Deest in Waddingo. 26 De Confessione facienda proprio sacerdoti. 27 Quæstio: an omne mendacium sit peccatum. 28 De Matrimonio. Duplex igitur opusculum de hoc sacramento habemus, quum Waddingus unicum recenseat. 29 De Consanguinitate et Affinitate. Deest in Waddingo. Tomus hic tertius similiter tribus voluminibus mss. ut supra constat.

[550] [et animadversionibus illustranda:] Tom. Quartus. 30 De Jejunio. Deest in Waddingo. 31 De Usu cujuscumque ornatus. 32 De Ornatu mulierum. 33 De Blasphemia. 34 De Perjurio. Waddingus sub num. 22 hos duos tractatus in unum opus coagmentat. 35 De Judicio universali. 36 De Antechristo. 37 De Bello spirituali. Hæc tria quasi unum tractatum Waddingus sub num. 20 exhibet. 38 De Inferno, idem censuerim, ac Waddingianum sub num. 27. 38 De Pœnis Inferni et Purgatorii. 39 Apostilla supra Apocalypsim B. Joannis Apostoli. Tomus hic quartus quatuor voluminibus ut supra constat. Tom. Quintus. 40 De Sanguine Christi pretioso. 41 De Paupertate Christi. 42 De Utraque Conceptione B. Mariæ semper Virginis. 43 Contra Hussitas et Rochezanam. 44 De veritate Fidei addit Waddingus num. 34 scriptum tractatum contra Rochezanam. 45 Contra Judæos addit Waddingus num. 38 et hæreticos. 46 De Religione. 47 Vita S. Bernardini Senensis. Deest in Waddingo. 48 Prolusio seu Sermo ad studentes. 49 Alia ad amatores Sapientiæ. Deest in Waddingo, quemadmodum et sequens. 50 De promovendo studio inter Minores Observantes. 51 Epistolæ missivæ et responsivæ ad Summos Pontifices, Cardinales et principes numero LXXIV et aliæ II ad privatos. Certum est plures fuisse epistolas S. Capistrani, præsertim ad privatos scriptas, quæ hactenus delitescunt; imo in decursu hujus Commentarii varios citavimus. 52 Sequuntur quædam fragmenta prædicabilia, quæ nobis suppeditant archivium et reliquiarium nostri conventus Capistrani, quibus utebatur auctor pro temporis varietate. Constat Tomus hic quintus tribus voluminibus mss. ut supra. Tomum, ut videtur, præliminarem conflare debebat tum Vita S. Joannis de Capistrano ab ipso Joan. Antonio Sessa compilata cum ampla collectione testimoniorum de S. Joanne de Capistrano. Est codex ms. paginarum circiter 600. Cui subnectitur Vita Joannis de Capistrano, descripta a quatuor sociis ejusdem; videlicet Nicolao de Fara, Hieronymo de Utino, Christophoro de Varisio et Petro de Sopronio. Codex ms. paginarum circiter 300.

[551] [quæ videtur inter Waddingum et Sessa] Notavimus supra Antonium Sessa sub num. 47 recensuisse Vitam S. Bernardini Senensis, quam abesse diximus a Catalogo Waddingiano. Porro propter auctoritatem seu taciturnitatem Waddingi abjudicatur passim S. Capistrano Vita S. Bernardini. Sic majores nostri in Commentario prævio ejus Actorum, ad diem XX Maji num. 6 [Act. SS. tom. V Maji, pag. 259 *] , ex silentio tum Nicolai de Fara biographi, tum Henrici Willot et præsertim Lucæ Waddingi, arguunt S. Capistranum magistri sui Vitam non scripsisse. Similiter Amadeus Maria de Venetia, Ordinis Observantium S. Francisci, anno 1744 accuratissime italice composuit Vitam S. Bernardini, multis notis illustratam, in cujus præfatione eorumdem scriptorum silentio nixus et Bollandistarum auctoritate confirmatus, similiter Sancto nostro dictam Vitam adjudicat. Nihilominus laudatus Joan. Antonius Sessa supra sub num. 47 inter sincera opera S. Capistrani hanc Vitam reponit: quoniam autem penes nos non est aliud, quam nudus elenchus, inquirere non possumus in rationes, ob quas laudatus Sessa inter genuina scripta lucubrationem recensuerit. Cæterum secundum notam manu amicissimi nostri doctoris Cernazai exemplari Vitæ S. Bernardini adscripta, dicitur Leonardus dei Benevoglienti Senensis, petente S. Capistrano, scripsisse Vitam S. Bernardini; sed ut habet Ildephonsus a S. Aloysio, Leonardus anno 1446, id est biennio a morte Sancti, solum descripsit Vitam ab ejus nativitate usque ad ingressum in Ordinem Minorum, qua tamquam normam usus est S. Capistranus, ut totam historiam compleret. Hac ratione conjicere licet, quomodo inter duos auctores coævos incerta remanserit scriptio.

[552] [diversitas, utcumque explicatur:] Id quoque animadvertendum est, ab elencho Sessiano abesse quædam opera, quæ Sancto adscribit Waddingus. Hic inter alia habet sub num. 23 tractatus de Restitutionibus et Contractibus, sub num. 25 de Censuris, sub num. 29 de Passione Domini, sub num. 30 de Processione Spiritus Sancti, sub num. 35 Expositiones concionatorias super illud Isaiæ VII “Ecce Virgo concipiet.” Nos latent autem rationes, ob quas hos tractatus eliminatos videmus ex Elencho Sessiano: maxime quum istiusmodi tractatus delitescere non videantur sub alio titulo. Similiter omisit Sessa Commentarium in Regulam Minorum, a Waddingo sub num. 32 allegatum: certe non temere processit Waddingus, quandoquidem subnectat: Habeo ms. italice. Neque mirabitur quis, Joannem nostrum unum e primis, qui reformationem Ordinis Minorum susceperunt, simulque hujus reformationis per varias Europæ provincias propagatorem diligentissimum et per aliquod tempus totius reformationis generalem superiorem, commentarium scripsisse in Regulam, quam totis viribus instauratam non cupiebat modo, sed multorum annorum indefesso labore procurabat. Supra num. 549 adnotavimus, aliquot opera variis probabiliter titulis in Waddingiano et Sessiano Catalogis proferri, quamvis eadem videantur; quapropter ea inter omissa a Sessa recensere nolumus.

[553] [simulque recensentur typis edita opera,] Quamvis autem multa S. Capistrani Opera adhuc manu solum scripta in bibliothecis delitescant, aliqua tamen publicam lucem aspexere. Nam ut habet Possevinus noster in Apparatu Sacro [Pag. 833.] inter Tractatus juris, Venetiis, anno 1584 excusos, exstant, ait, ipsius Joannis a Capistrano liber de Canone pœnitentiali, T. XIV, fol. 395; de Excommunicatione, ibidem fol. 388; de Matrimonio per modum Consilii T. IX, fol. 77; de Potestate Papæ et Concilii T. XIII, part. I, fol. 32; Speculum conscientiæ T. I, fol. 323. Seorsim vero edita fuere opera aliqua; nam Antonius Ferrarius Venetiis anno 1580 typis suis excudit: De Auctoritate Papæ et Concilii contra Basileenses qui concilio suo subjectum volebant Romanum Pontificem et Gregorio XIII dedicavit: Dein Speculum cleri, quod Ferdinando Medicæo, Cardinali protectori Ordinis Minorum, inscripsit: ac tandem tertium opus, Defensorium Tertii Ordinis nuncupavit Joanni a Calusio, provinciæ S. Bernardini ministro. Petrus vero Dehuchinus Venetiis quoque anno 1583 quatuor opuscula: de Judicio universali, de Antichristo, de Bello spirituali, ac de Usuris et contractibus publici juris fecit [Oudin. de Script. eccles. tom. III, col. 2460.] . Præterea in bibliotheca Collegii Romani alia, teste Paulo Beorchia nostro, supersunt typis excusa opera, scilicet contra Berbegallum, de Pœnitentiis et Remissionibus, de Vita et honestate clericorum, de Matrimonio. Ex his patet, utilem positurum operam illum, qui aliquando paratum Joan. Antonii Sessa editionem in lucem produceret.

[554] [eliminatis, quæ falso attribuuntur.] Tribuuntur insuper S. Joanni Capistrano alia scripta, quæ ipsius non sunt: citat Waddingus. 1 De Originibus urbium, civitatum et oppidorum totius mundi. 2 De Archiepiscopatibus et Episcopatibus. 3 De Origine Religionum militarium pro fide Jesu Christi et Ecclesiæ Romanæ defensione. 4 De vera Donatione Constantini imperatoris. 5 De Vitis Sanctorum et Rebus Ecclesiæ. Sed hæc, ait Waddingus, spuria sunt et conficta ab insigni mendaciorum architecto, qui sub Gregorio XIII tot imposturas et fraudes, quibus historiam omnem vitiabat, fidemque bonorum scriptorum enervabat, pœna luit capitali. Erat hic Alphonsus Ciccarelli, medicus Umber; cujus fraudes et fictiones non solum historiam vitiabant, sed etiam in detrimentum familiarum vergebant: nam falsis exhibitis instrumentis, occasionem præbebat alienas fortunas invadendi, illustriumque familiarum nomen conspurcandi: unde merita secundum jus vigens, pœna capitali imposturas luere debuit [Biograph. Univ. V°. Ciccarelli.] . In Ciccarellium scripsit Leo Allatius opusculum, quo caremus, sub titulo: Animadversiones in antiquitatum Etruscarum fragmenta, ab Inghiramio edita. Hieronymus Tiraboschi, ut habet Biographia universalis supra citata, peculiarem conscripserat Commentarium de Ciccarellio ejusque fatis, qui tamen hactenus delitescit. Atque de Scriptis S. Joannis Capistrani satis sunto.

[555] Coronidis loco apponimus exercitium pium, [Instituitur Antverpiæ in Sancti honorem confraternitas.] quod in honorem Sancti nostri variis in locis, præsertim in Italia, fieri consuevit. Joan. Baptista Barberius Capistranianæ pietatis promotor ardentissimus, instituit primum inter domesticos parietes, ac dein in publicam utilitatem produxit, religionem nempe quinque sabbathorum in honorem S. Joannis Capistrani, quia nempe die sabbathi obiit vir sanctus et quinque annis, nempe ab 1451 ad 1456 in regionibus septemtrionalibus tum pro reductione hæreticorum ac schismaticorum, tum pro debellandis fidei hostibus Turcis ingenti ardore allaboravit: hæc religio in eo sita est, ut quinque continuis sabbathis quis SS. Sacramenta recipiat, et quinies Orationem dominicam, Salutationem Angelicam et consuetam doxologiam recitet [Hermann. Capistr. triumph. pag. 810.] . Atque has exercitationes pias Deus quandoque prodigiis et beneficiis cumulavit, ut narrat Amandus Hermann [Ibid. pag. 811.] . Antverpiæ quoque, quando mense Julio anni 1691 celebrabatur festum canonizationis S. Joannis Capistrani, vexilliferi civitatis (vulgo Alpheren dicti) in unum consilium coalescentes, sodalitatem quamdam, solis vexilliferis eorumque uxoribus et liberis coagmentatam, sub patrocinio S. Joannis Capistrani in ecclesia FF. Minorum Observantium instituerunt. Hæc confraternitas, ab episcopo Antverpiensi erecta, et plurimis indulgentiis ab Innocentio XII ditata, præsertim commendabat vitam vere christianam, et specialem pietatem erga S. Joannem Capistranum, cujus honorem et gloriam procurare debebant, maxime contribuendo splendori ejus festivitatis annue celebrandæ. Nunc gradum facimus ad edendas Vitas authenticas Sancti, hactenus ineditas, prout eas ex codicibus habemus.

VITA CLARISSIMI VIRI FRATRIS JOANNIS DE CAPISTRANO,
Feliciter incipit, per Fratrem Nicolaum de Fara socium ejusdem.
Ex ms. Aracœlitano.

Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia (S.)

BHL Number: 4360
a

AUCTORE NICOLAO DE FARA.

PROLOGUS.

b

Collabentem ferme Dei civitatem in hoc peregrinanti sæculo, etsi plerique c magni ac excellentes Christi præcones summo studio, summaque cura, veluti columnæ fulserint, *, solidissimisque coroboraverint fundamentis, Joannes tamen Capistranensis inter hos divinos consules non infimus exstitisse videtur. Per quem misericors et miserator Dominus Deus noster, qui facit mirabilia magna solus [Ps. LXXI, 20], quique veluti cœlum syderibus, Ecclesiam Sanctam suam sanctissimis ornat viris, antiquæ suæ misericordiæ recordatus, quia visitavit nos oriens ex alto [Luc. I, 78.]: novissime tam munifico, tamque præclaro benedictionis et gratiæ munere suam plebem, in peccatorum tenebris sedentem, illustrare, insignire ac locupletare dignatus est, ut in hoc uno clarissimo Christi præcone hæc nostra florentissima ætas queat in omni genere laudis et gloriæ cum vetustate contendere. Fuit enim hic Joannes natura, virtute, doctrina, sanctimonia tam excellens, tamque præclarus, ut se amplissimum munus * adeptum existimare possit, qui suis oculis, talem ac tantum virum potuerit intueri, in quo prisca illa illorum nostrorum majorum, qui jure * beati appellati sunt, recta sanctaque bene beateque vivendi ratio eluxit. Hic ille est, qui in divinis humanisque educatus studiis, non sermone modo verum etiam vita * subjectos instituit, atque concinnavit, qui se omnibus omnis virtutis * exemplar formulamque proposuit ex vivendi norma doctrinæ testimonium habens * quique veluti stella matutina in medio nebulæ, primum Italis illuxit, demum * Germanis, Boæmis, Polonis et Ungaris sicut sol resplenduit, instituens christianos populos ad regna Dei, sermone assiduo, invictoque labore, languores sanans, pellensque demonia virtute magna indutus ex alto, inclita nempe cœli proles, immensum Italis * decus, clarissimum nostri sæculi sidus, Ungarorum felix robur et gaudium, gloria quidem magna Minorum; Turcarum terror, invictus pugil, et murus christianorum.

[Annotata]

a De Nicolao de Fara, socio et biographo S. Joannis de Capistrano egimus in Commentario prævio num. 5.

b

Pro more nostro, has, quas edimus, Vitas, alio modo distribuimus, quam in codicibus mss. habentur: videlicet capitibus prolixioribus dispertimur universam lucubrationem. Ne tamen lector primæva distributione privetur, eamdem, quod et pro aliis Vitis præstabimus, exhibemus: ut uno quasi obtutu utraque habeatur capitum distinctio:

I Caput I	De ejus corporis dispositione et sæculari conversatione.
I Caput II	De ejus conversione et vocatione ad Ordinem, mirabiliter facta.
ICaput III	De modo receptionis ad Ordinem, quampræclara jecerit perfectionis fundamenta in principio sui novitiatus.
II Caput IV	De ejus vitæ institutione et pœnitentiæ austeritate.
II Caput V	De præclaris operibus confectis, et acumine intellectus, dequeprofundissimæ ejus memoriæ thesauro, et quomodo Francisci familiam semel ab imminentissimo excidio mirifice liberat.
III Caput VI	De accuratissima paupertatis observantia et castitatis et custodia sui ipsius.
III Caput VII	De causis maximis, ei a quatuor summis Pontificibus commissis et suæ obedientiæ maximis et pulcherrimis fructibus.
IV Caput VIII	De obedientia irrationabilium creaturarum ei exhibita, et dæmonum.
IV Caput IX	De quotidiana Missæ celebratione, et quam miranda in ea ostenderit Deus.
IV Caput X	De efficacia suæ prædicationis et mirabilibus fructibus ejus, et unde principium novæ Francisci familiæ.
V Caput XI	De pietate in pauperes et gratia summa, quam habuit ad pacificandos principes et populos.
V Caput XII	De magnitudine ejus fidei et excellenti gratia faciendi miracula, sibi divinitus concessa.
VI Caput XIII	De ejus studio singulari orationis et spiritu prophetico, sibi mirabiliter a Domino collato.
VI Caput XIV	De egregia singularique gratia regendi subditos, sibi divinitus collata et de S. Bernardini canonizatione.
VII Caput XV	De ultionibus, quas fecit Deus contra suæ doctrinæ detractores.
VII Caput XVI	De accessu ad Alemaniam et Bohemiam, et quanta his in regionibus magnalia fecerit.
VIII Caput XVII	De insignioribus progressibus apud Polonos.
VIII Caput XVIII	De accessu ad imperatorem et ad Ungariam, et de cruciata ibidem prædicata, et de adventu Turcarum, et quomodo primum fuerunt victi in Danubio apud Belgradum.
IX Caput XIX	De secundo conflictu Turcarum, noctu facto, apud mœnia Belgradi.
IX Caput XX	De ultima victoria obtenta de Turcis in planitie extra Belgradum, relictis fere centum machinis.
X Caput XXI	De ejus felici transitu, et quomodo fuit sibi divinitus ultimus terminus mortis revelatus, propter quod deferri voluit Wilak.
XI Caput XXII	De miraculis patratis post obitum et primo de multis paraliticis, mutis et cæcis liberatis, deque aliis infirmitatibus malis a plerisque fugatis.
XII Caput XXIII	De quibusdam mortuis resuscitatis et multis aliis miraculis.
XIII Caput XXIV	De nonnullis aliis signis et prodigiis, etiam post Joannis dormitionem patratis.
XIII Caput XXV	De ultione divina, ostensa in quemdam religiosum, ejus detractorem, et munere sanitatis, a viro Dei illico ei impetrato et consequente, qui contritus resiliit.

c Exordium illud, a Waddingo relatum [Ann. Min. tom. IX, pag. 67.] , paulo aliter sonat, nempe: Laborantem in hoc peregrinationis sæculo Dei civitatem et ferme collabentem, quamvis etc. Quæ vero breviores sunt variantes lectiones, easdem in margine adnotabimus, signatas littera W.

* fulcierint W

* Dei donum W

* vere W

* verum et vitæ exemplo W

* composuit; quiomnibus totius veritatis W

* advehens W

* addit. mox

* Italiæ W

CAPUT PRIMUM.
De ejus ortu et sæculari conversatione; de vocatione et admissione ad Ordinem Seraphicum.

[Nascitur Capistrani, et eximie educatur;] Aprutinæ sane telluris alumnus in oppido Capistrani d claris parentibus natus, plus Capistrano et suæ genti nominis famæ et dignitatis incomparabiliter attulit quam assumpserit; statura quoque etsi recta, et mediocri, consilio tamen altus, virtuteque excelsus fuit. Vox clara; sermo purus; lingua diserta; ingenio acutissimus; capillo canus, ac barba; capite calvus; fronte crispus; vultu rubicundus, et serenus; corpore robustus; venusta facie; aspectu venerandus; longioribus brachiis ad genu usque protensis, eximiarum magnarumque virtutum operationem præsignans atque præfigurans. Bonarum proinde artium studiis ab ineunte ætate parentum opera dedicatus fuit, et optimis moribus imbutus et educatus, lætus et alacer semper fere inventus, oleo divinæ lætitiæ maxime perunctus; dilectus Deo, acceptus hominibus, celeberrimus orbe. Ubi autem grammaticæ rhetoricæque in paternis laribus adolescens adeptus est, quantum illa patiebatur ætas, Perusium mittitur, qui magno ac excellenti ingenio pollens, tam magnam juris civilis et pontificii scientiam sibi in brevi comparavit, ut inter suos coætaneos non modo princeps omnium heberetur, verum etiam et doctrinæ merito atque præstantia ad solemnia insignia promoveri posset doctoratus: ad cujus gradum non evehi decreverat, nisi prius et militiæ dignitatem accepisset, labentis sæculi vanitate lusus, sæpe civitatum et oppidorum regimini præfectus est, in jure civili licentiatus: in quibus quidem magistratibus, etsi avidus honoris et dignitatis, ut nihil prorsus præter humanam laudem et gloriam sibi cuperet vindicare, dilectorum mundi cæca consuetudine.

[3] [variis magistratibus pie functus,] Nulli tamen unquam injuriam fecit, nullam unquam injustitiam; administravit, quinimo æquissimi juris bilantiam tenens, nec delinquentes reliquit impunitos, nec innocentes et innoxios a malis vexari permisit: spernebat pecuniam, renuebat munera, faciem cujuspiam potentis pro veritate, pro justitia, pro Deo suo non pertimescebat. Semel namque auri pondus a quodam nobili et potente Perusino sibi offerebatur, si in quemdam civem præter justitiam accusatum et incarceratum, capitalem sententiam ferre polliceretur; quodque si facere recusaret, gladii animadversione se plectendum fore cito non dubitaret. At Joannes constantia solidus, judicio rectus, animo intrepidus, nedum in captivum non tulit sententiam mortis, sed Deum magis timens quam hominem, sententiam statim libertatis promulgavit. Erat enim hic Joannes Ladislao, Siciliæ Regi, magnopere charus, adeoque illi morem gerere studebat, ut per justitiam et æquitatem continuo sibi creditos populos illi redderet cariores. Humanitate autem, prudentia, temperantia, fortitudine, munificentiaque ita præditus fuit, ut omnium animos ad sui benevolentiam traheret atque impelleret, pius in bonos, severus in impios. Eo namque præsidente et imperante, fures et latrones timore perterriti, omnes abscedebant, respublica quoque tanta pace et quiete potiebatur, ut se felicem arbitraretur, quisquis sub ejus justissimo regimine degeret.

[4] [in carcerem a Perusinis] Dum igitur christianæ pacis vinculum in agro Perusino solveretur, totaque provincia bellorum impetu premeretur; præter spem a quodam exsule clari ordinis Perusino adversæ partis inopinato casu extra Perusiam urbem capitur e; Brufam oppidum f ducitur, carceribus recluditur, die noctuque compedibus tenetur. Captivus autem fugam meditatur, et a nemine credens videri, per turrim se præcipitat, cursitat, effugit, et latitat, circumspectat fugam, tandem, ut potest, prosequitur; vires præstat pavor, spesque consequendæ libertatis; compedibus manus opem tulere: et credens jam evitasse Caribdim, incidit in Scyllam. Nam impedimento compedum arreptum celer non valens continuare iter, iterum captus ad carcerem reducitur ab agricola quodam visus et validissimo clamore manifestatus. Divina igitur dispositione in fortioribus custodiis detrusus, nulla amplius spe fretus captiundæ fugæ, cum diri carceris pondere premeretur, clamavit ad Dominum, et exaudivit eum, et de omnibus tribulationibus suis liberavit eum [Ps. XXXIII, 6]. Nam deambulanti illi in loco carceris compedibus vinculato, et Officium pudicissimæ gloriosissimæque Virginis Mariæ persolventi, apparuit in aere vir quidam, Franciscanorum habitu indutus, ita eum increpando alloquens: Quid stas, quid moraris, quid præstolaris superbe? Cui Joannes ingenti terrore percussus: quid me, inquit, vult facere Dominus? Ad quem ille: Nonne vides, quid Deus de te facere statuit? Nonne cernis habitum istum, quem defero? Hunc suscipe, mundum relinque, Religionem ingredere.

[5] [inclusus, et mirabili visione admonitus,] At Joannes in pii patris gratiam se recipiens vocantis, licet moleste ferret Religionis claustra subire et apparentis vox, ultra quod credi possit, sibi dura et acerba videretur, respondit tamen: Faciam, quod jubet Dominus, et hortaris, postquam ita est Dei voluntas. Et concito gradu properans, ut illius pedes teneret, et amplexaretur, e vestigio disparuit ab oculis ejus, nec eum amplius potuit videre: visumque proinde est sibi orbem quasi totum caligine obumbratum aspicere, et in medio tenebrarum lucis quemdam radium permanere, ad quam quidem lucem multi populi, multæque gentes confluebant. Hunc enim virum, qui sibi apparuerat, Beatum Franciscum extitisse, semper putavit et credidit. Populos autem, ad lucem confluentes, Italos, Germanos, Bohemos, Ungaros, Valachos, Transsilvanos, Ruscianos, Sclavosque extitisse, nemo inficiari potest: radius vero lucis ipse profecto fuit Joannes, qui cœlesti doctrina illustratus, mirificisque ac stupendis miraculorum fulgoribus adornatus, memoratis nationibus emicuit.

[6] [tandem gratiæ obsecundans, Franciscanum Ordinem ingredi statuit:] Nec immerito redarguitur, qui tam grande miraculum Dei potentissima manu in se paulo ante perpetratum, parvi fecerat et despexerat. Nam nocte cum dormitaret, crinibus non rasis, sed evulsis, coronam more Franciscanorum invenit in se, non manu factam hominis, sed summi artificis. Qui non solum Dei mysterium non est admiratus, et perscrutatus, sed sæculi cæco amore allectus in magnum animi furorem est conversus, et concitatus. Dicebat enim: velletne Deus, ut Religionem adirem? velletne forte ut sacerdotii titulo insignirer? Num monachali induar habitu? Durus profecto est mihi sermo, respuit mens, abhorret conditio, nunquam id denique facere statuo. Et prorumpens magis ac magis in iram et blasphemiam, Numquam, inquit, clericus fiam; numquam tam acerbum tamque displicibile aggrediar opus. Verum qui vocem noluerat audire benigne invitantis, mox delapsa visione, jussum mandatumque non præteriit dure aspereque corripientis. Hic digitus Dei et mutatio dexteræ Excelsi. Mittens namque protinus, ut potuit, ad Francisci legitimos filios, qui Perusii degebant, rogat non mediocri prece ad se habitum mitti. Interea ex quodam mantello vestem ad instar habitus Minorum suis manibus parat, ut vel sic præcipientis expleat mandatum. Veniunt tandem ad eum duo fratres, habitum deferentes, nec audent induere carceratum, quandoquidem sacra Religio hominem non recipit, nisi liberum: sed ipsemet se ipsum vestiens, quoad vita comes fuerit, servare Regulam Beati Francisci voto pollicitus est. Quo fit, ut qui cor totum dedicaverat mundo, jam illud summo studio consecrare festinet Christo. Jam lacrimas amaras fundunt oculi, qui vanitatibus sæculi in Creatoris offensam fuerant plurimum delectati; jam psalmos, divinasque cantilenas persolvit decantatque lingua, quæ de rebus caducis mundi delectabiliter consueverat loqui; omnis mentis cogitatio jam tendit in cœlum, quæ prius tota versabatur in sæculo: Christum jam inchoat sequi in manibus hominum, qui prius captivus tenebatur in manibus dæmonum. Hic enim partialis g maximus erat, tantumque optabat Ladislao, Siciliæ Regi, placere, ut Deo suo non multum magni faceret displicere: renuntiat diabolo, adhæret Christo, mutatur homo interior, quandoquidem homo totus mutatur exterior, et de sua liberatione magis atque magis inde sollicitus, data certa pecunia, optatæ tandem restituitur libertati.

[7] [experimentum ejus humilitatis sumitur,] Adeptus itaque libertatem Joannes, Perusium regreditur, et relicta uxore nobili ac prædivite virgine sibi desponsata, sed non carnali copula conjuncta h, relictis patrimonii juribus, relictis amicis et cognatis, vale dicens omnibus quondam sibi pretiosis, his solutis laqueis, satque mundana dulcedine illusus, trigesimo vitæ suæ anno in loco Sancti Francisci in monte lætissima jucundissimaque mente se recepit. Ubi autem præsidentis præsentiam adiit, sine temporis dilatione, supernæ patriæ amore accensus, supplex recipi rogat, atque vestiri. Fratres autem considerantes hominis non mediocrem facultatem, quandoquidem tum doctrinæ præstantia, tum præfecturæ prius habitæ dignitate omnibus notissimus erat, ut magis ac magis sæculum calcaret, diabolum superaret, vomitum abhorreret, sæculi pompis et honoribus intimis præcordiis renuntiaret, fieretque totus mortuus mundo, qui magnus celeberrimusque Christi præco erat futurus, non nisi probatum eum suscipere decreverunt. Mittunt itaque illum ad civitatem despectum, et mitra de papiro, ubi omnia sua conscripserat peccata, coronatum; fingit sapiens se contemptum velut adolescentulum, ac prope insanum, proficiscitur ingrediturque urbem, sordidis ac lugubribus vestimentis indutus; patet omnibus spectaculum, et ubi illustriori nomine et honoribus ampliori gloria fulsit, ibi manifestiorem se intrepidus præbuit. O, inquam, fatuitatem sanctam, quæ in sapientiam mutatur sempiternam! circuit plateam nobilium, ubi more studentium Italorum perspicacissimum ingenium exercuerat suum: conspicitur a studentibus et doctoribus jurisperitus sic confusus et a plerisque derisus: pergit sic coronatus corona confusibili, ut corona in cœlis coronaretur immarcescibili: maximum se peccatorem ac scelestum se, cunctorum criminum reum, se quolibet supplicio accusans fatetur, ut inter sanctorum et angelorum agmina excusatus excipiatur: voce hominum non magni facit contemni, ut Christi voce possit extolli; despici non curat in terris, ut laudari bene mereatur in cœlis.

[8] [quod mirabiliter sustinet;] Concursus tandem undique fit civium, mirantur plerique hominem: et quidam insanum, quidam autem altius sapientes Spiritu Dei ebrium arbitrantur, laudant, prædicant, compunguntur: mulieres vero, ad fenestras confluentes, rigatis genis lacrimis, flebiles voces dabant, “amens effectus est, sensu caret,” ajebant. Debellato itaque in hunc modum hoc mortali sæculo, subactoque hoc memorabili humilitatis exemplo communi hoste, ad locum fratrum lætus et victor revertitur, et spretus a guardiano, non serio sed ficte, ut hominis constantiam magis magisque probaret, licentiatus non recedebat, redargutus non se excusabat, ingredi locum non permissus, nusquam ire clamabat, sed genuflexus ac supplex mira quadam humilitate recipi, vestirique pulsat, instat precibus, impetrat lacrimis. Exceptus ergo a fratre Marco Bergomensi i, viro probatissimo, curæ traditur rigidi austerique præceptoris, ut spirituali imbuatur doctrina multifarie multisque modis, velut argentum in fornace probatur, egreditur vas purissimum et sanctificatione plenum. In Christi autem schola apprime eruditus, tanta vitæ perfectione primo anno fulsit, ut multa opera egerit perfectorum. Nam a cunctis arte quadam laudabili reprehensus, juste vel injuste, sibi semper culpam adscripsit, contumeliis et opprobriis ab omnibus sæpe lacessitus, numquam ad aliquod impatientiæ signum prorupit. Prælatis, ut Christo, semper obedivit, paupertatem, et lilium castitatis, ut pupillam oculi, diligentissime servavit. Prima quoque vice, qua in religione corpus sumpsit Dominicum, tribus diebus cibum nullum suscepit.

[9] [ac tandem inter Fratres tyro admittitur;] Quid plura? In humilibus fratrum servitiis primus, in officio divino sollicitus, in oratione sedulus, in vigilia non piger, humilis in verbo, parcus in cibo, temperatissimus in potu, ut alter Paulus ad religionem tractus, ut princeps Apostolorum Petrus ad sequendum Christum vocatus, denique ad grandia semper perficienda paratus, infirmus enim semel, et a medicis prorsus diffisus, munitus omnibus ecclesiasticis Sacramentis, ubi audivit guardianum præcipientem, ut carnis porcinæ frustum non parvum comederet, fisus in obedientiæ viribus, statim, peracto mandato, fuit miraculose optimam valetudinem consecutus, ita ut qui vita presto * discedere putabatur, mox de lecto surgens sanus et incolumis abierit, quo voluit. Similiter et ovum bulliens præceptoris jussu comedens, præter naturæ jura caloris nullam sensit læsionem: adde quod dum iterum ex more panni loti a novitiis lavarentur, nemoque præ nimio calore illos contingere auderet, lotus facie manu præceptoris, quodam panno ex lixivio calidissimo extracto, etiam nullum ignis passus est ardorem, et ubi exusta decoctaque facie debuit apparere, nullum penitus combustionis signum quoquo pacto præ se tulit k.

[10] [et professione in Ordinem cooptatur,] Neque defuit antiquus hostis, qui hujus acerrimam pœnitentiam impedire non tentarit. Nam novellus tyro cum sacristiæ officium, institutione majoris, diligentissime gereret, ac in ipsa sacristia nocte oraret, corpusque suum spiritui subdendo pœnitentiales psalmos cum disciplina devotissime personaret, adfuit illi diabolus pavendo sonitu et rumore, ut vel sic timorem ingerens, ab oratione et disciplina amoveret psallentem; cui fortissimus Christi miles dixit: Quidquid permittit in me Dominus, exerce; agere in me poteris nihil, nisi quod divinæ placitum fuerit voluntati. Et constantissime in disciplina et psalmorum decantatione perseverans, confusus et devictus diabolus abscessit. Hæc sunt Joannis, insignis Christi tyronis, prima jacta eximiarum virtutum optima semina, quæ frugiferam uberrimamque segetem liquido indicant futuram, quia non potest arbor bona nisi fructus bonos facere [Matt. VII, 17.]: hæc nempe sui spiritualis ædificii, maximi et altissimi, erigendi inconcussa solidissimaque fundamenta, quæ non modo splendorem et decorem interioris hospitii Christo Domino præparant, sed et rerum maximarum, ab eo gerendarum, imaginem præ se ferunt pulcherrimam. Hunc ergo, cæteris et quidem multis et mirandis omissis, quæ adhuc longiorem dicendi ordinem expostulare videntur, novæ suæ militiæ finem imponentes, ad enarranda fortissima mirificaque Joannis gesta jam accedamus, et videamus et cognoscamus, quos multos, optimos et suavissimos fructus granum frumenti reddiderit mortuum.

ANNOTATA.

d Est Capistranum oppidum in Apulia, juxta Lexicon topographicum regni Neapolitani [Scacco. Dizionar. geograf. di Napoli, V°. Capestrano..]

e Est Perusium seu Perusia urbs, caput Umbriæ, antiquissima Etruscorum civitas, est hodie sedes episcopi, quam occupat hodie, qui olim Belgio nostro nuntius apostolicus fuit, eminentissimus S. R. E. Cardinalis Joachim Pecci, qui operis nostri fautor perpetuo fuit. Porro captivitatem et liberationem S. Capistrani exposuimus in Commentario prævio numm. 25 et seqq.

f Brufa, oppidum in provincia et delegatione Perusina, incolarum 1400 capax, in valle amœna et frugifera situm, quod colles, vinetis et olivetis abundantes, habet, inter Perusiam et Assisium [Rampoldi. Corograf. dell'Ital. V°. Brufa.] .

g Partialis vox infimæ latinitatis, qua significatur homo alicujus partis seu factionis studiosus, qualis erat S. Capistranus in obsequium Ladislai regis. Cfr Du Cange Glossarium med. et inf. latinitatis v° Partialitas.

h In Commentario prævio num. 43 rationes attulimus, quibus persuademur, verum ratumque, licet non consummatum, contraxisse matrimoniumSanctum, quod aliquo modo confirmat biographus dicens, reliquisse uxorem, non vero sponsam.

i De Marco Bergomensi scribit Waddingus [Ann. Min. tom. IX, pag. 60.] : Inter hos (Observantes) connumerandus frater Marcus Bergomensis, vir multiplici eruditione clarus in sæculo, initiatus in cœnobio Montis Perusii, qui alios multos illius urbis academicos ad hanc vitam sectandam suo exemplo allexit. Annis multis eo in loco vixit, et tandem miraculis clarus decessit.

k Rem portentosam clarius explicat Christophorus a Varisio infra dandus, scilicet num. 17 dicens: Dum panni aliqui lavandi essent per novitios, ut moris est; stabant in circuitu novitii, nec pannos contingere præsumebant, quia aqua præ nimia caliditate stridebat. Accedens laicus (Capistrani præceptor)et Spiritu Dei, ut credendum est, edoctus, et aliis novitiis in pace dimissis, hunc solum verbis molestat, vocans eum pigrum, somnolentum et negligentem. Dein pannum calidissimum accipiens, in faciem ejus projecit. Cujus caliditatem et combustionem sentiens, coram magistro humiliter genuflexit, credens totam faciem excoriatam esse et lumen oculorum perdidisse: sed propter meritum humilitatis et patientiæ nullum prorsus in eo signum combustionis apparuit.

* vox italica statim

CAPUT II.
De ejus vitæ ratione; de ejus scientia; et suscepta defensione Ordinis Minorum.

[Ad sacros Ordines promovetur;] Flos igitur pulcherrimus, et omnium gratiarum odore redolentissimus, Joannes Capistranensis, in agro Minorum exortus, defluxo novitiatus anno, jactis maximis sanctimoniæ fundamentis, ad solemnem professionem, omnium sententia benemeritus, suscipitur: decursisque admodum paucis mensibus ad sacros Ordines promovetur. Diaconus autem effectus, Christi præco statim, ante susceptum sacerdotium, designatur: et ne aliis prædicans, ipse reprobus efficeretur, ubi degendæ vitæ liberior sibi fuit tributa potestas, crebris disciplinis, et jejuniis castigans corpus suum et in servitutem redigens arctissimam vitam semper duxit. Nam nudis pedibus, calopodiis a tantum contentus, ad senectam usque perrexit, licet in sua juventute septem fere annis discalceatus incesserit. Equum vel asinum nunquam equitavit, nisi postquam ad ingravescentem pervenit ætatem, et licet, dum comes esset semel B. b ministri pro totius Ordinis reformatione, equitare compulsus fuerit, post tamen quadrimestre, finem imposuit hujusmodi labori, qui vacuus fructu reddebatur, nulla sequente Ordinis reformatione. Humili vilique habitu semper vestivit, circulum ligneum et cilicium multo tempore die ac nocte ad nudam carnem deferens, in lecto plumæ nunquam dormire voluit, oblatum autem in domibus sæcularium, peregre dum evangelizando proficisceretur, usque ad paleas evacuari semper jussit.

[12] [vitamque agit quam maxime austeram;] Carnes nunquam nisi aliquando, magna ægritudine affectus, coactus tamen a sociis comedit, et quamquam quibusdam mensibus, eo senescente, Eugenii Papæ mandato edere cogeretur, parum nihilominus sumebat, sicque fuit cito ab illo mandato absolutus, ut triginta sex annos illum numquam carnes comedisse asserere valeamus. Vinum ita limphatum bibebat, ut potius aqua, quam vinum, ab aliis censeretur degustatum: non enim ad voluptatem, sed ad reficiendas vires, voluptatum domitor, vivendi tantum traxit rationem; medicinam numquam sumpsit corporalem, licet multis infirmitatibus sæpenumero afficeretur. Tres quadragesimas, in beatissimi Francisci Regula expressas c, nec gravi ægritudine pressus, nec peregrinationis magnitudine lassus, nullo umquam tempore solvit, quoad spiritum reddidit cœlo. Et cum sibi ipsi esset rigidissimus, cunctis tamen bene esse semper cupiebat. Sopori quidem tribus vel quatuor horis se dabat, licet sæpius duabus: postea matutinale Officium cum socio, mira mentis attentione et decora nimis pronuntiatione, cum honore et dignitate persolvebat, et quamquam multis et arduis negotiis sæpe præpeditus, nulla tamen tam grandis occupatio illi obtingere potuit, nulla sollicitudo, nulla temporis brevitas, nulla honestatis ratio, quæ ab instituto perorandi modo eum revocare valuerit; fitque proinde mea sententia, ut nemo diligentius, nemo accuratius divinum Officium dixerit, quam hic divinus Joannes dicebat. Officium autem Mortuorum, beatissimæ Virginis Mariæ, Psalmosque Pœnitentiales, Benedictamque d, quæ omnia multum frequentare consueverat, si quando utilioribus occupatus, etiam in festis duplicibus omisisset, postea in itinere positus pluries atque pluries replicabat. Cibum per omne tempus vitæ suæ, mane parce sumebat cum cæteris: et si quando longiore itinere nimis fessus fuisset, parva admodum libatione contentus, sero lassum corpusculum reficiebat. Hac sane gratia maxima præstabat, ut tantum vigilaret, quantum vellet, siquidem una vel duabus horis dormire statuisset, mox, illis decursis, nullo excitante, surrexisset: et omnis vitæ ejus actio aut in lectione aut prædicatione aut in oratione aut in dandis consiliis versabatur: et cum multis egregiisque eximiisque virtutibus esset excultus, ita ut omnem perfectionis gradum videretur adeptus; beatiorem tamen se neminem vidi, qui otium in negotio et negotium in otio semper habuerit.

[13] [studio sacrarum litterarum] In lege Domini semper fuit animus ejus, et in lege ejus assidua meditatio sua, quamobrem repertus est, ut lignum quod plantatur secus decursus aquarum, quod fructum suum dat in tempore suo [Ps. I, 3]. Nam sanctos libros legens, tenacissimaque memoria eos tenens, ita in divinis scripturis doctus supra humanam opinionem evasit et peritus, ut non modo, et quotidiana prædicatione, qua christianos populos prope quadraginta annos fructuosissime aluit et educavit, sed in plerisque libellis et tractatibus, quos in sancta Dei Ecclesia reliquit amplissimos et plene gustantibus suavissimos, effusis omni cum copia divinis scripturis, veluti magnus inundans et exuperans fluvius legentibus appareat. Multa certe præclara, multaque perutilia perite scripsit et graviter, qui excellente non minus doctrinæ quam prædicationis munere locuples fuit. Omnia namque firma, omnia librata, omnia examinata disseruit, et ex sacris fontibus hausit. In manibus sunt præclara opera ejus. Nam opus insigne et mirabile de Ecclesiæ dignitate edidit, Summo Pontifici Nicolao V intitulatum, ubi quidquid in laudem, robur, et tutelam Ecclesiaticæ potestatis dici vel scribi fere possit, et doctissime conjecit et firmissimis sanctorum Patrum fundamentis et sententiis munivit. Quod adeo ipsi summo Romano Pastori placuisse constat, ut ducentos aureos famulo Dei Joanni donaverit, librariis suo arbitratu distribuendos. Ad servandam insuper conscientiam aliud grande nimis opus orthodoxis confecit, ubi tantam rerum varietatem, et conscientiæ casuum eruditionem et doctrinam effudit, ut viridarium florentissimum credas, omniumque ad animæ salutem conferat. De usuris et contractibus usurarum etiam amplissimum tractatum composuit super c. omnis utriusque s., ac in ipso canonico jure multa perutilia item confecit: inter quæ, tractatus aureus extat, quem Clericorum Speculum voluit appellari, de Censuris, de Inferno, de Judicio, de Confessione, de Blasphemia, deque innumeris rerum generibus, et virtutum laudatione et vitiorum detestatione.

[14] [adjutus, multa scripsit,] Non dicam prædicationes, sed libellos constat edidisse: ut non per annum, sed per annos et annos quisque semper res possit prædicare novas. Libellos præterea acutissimos in Rochyzanum et multos Bohemos hæreticos, in Berbagallum Hispanum, in Vratislavienses hebræos et judæos, in tutelam tertii Ordinis Minorum, quos longum esset enumerare, item divino quodam spiritu conscripsit e: de cujus ore, ob excellentis ingenii acumen, quo mirifice præstabat, tanta scripturarum ubertas fluebat et decisius instruebat, ut de quacumque re sibi proposita, quæ maxime ad jus civile vel canonicum pertineret, statim probatissimam ferret sententiam. Erant enim hujus Dei famuli verba tantæ auctoritatis tam apud sæculares quam religiosos, ut, suscepto ab eo consilio, cujuslibet conscientia sine ulla hæsitatione lucida et serena statim remaneret. Nec dedignabantur magni et peritissimi doctores ab illo consilia expetere; sed ad hunc, veluti orbis oraculum et veritatis eximium et singularem doctorem, cuncti utriusque ordinis in causis arduis et dubiis confluebant: nec mirum, si tantum divinarum et humanarum scripturarum lumen consecutus fuerat. Quippe cum nocte dormiens crateram argenteam vini de manu gloriosissimæ Virginis Mariæ (cujus devotissimus semper fuit) sibi apparentis et propinantis dicebat bibisse.

[15] [in rebus gravissimis] Quo factum proinde est, ut, licet multa et varia tum coram tum scriptis in plerisque orbis partibus consilia fidelibus dederit, numquam tamen verbum aliquando protulit, quod revocare sibi necesse fuerit. Quin imo ipse potius magnorum doctorum sententias minus rectas sæpe improbavit et diluit, de veritatis luce requisitus. Nam semel centum et decem doctores, rogatu Nicolai Marchionis Estensis, matrimonium inter illustrem Franciscum Sfortiam filium, et D. Blancam Philippi Mariæ Mediolanensium ducis unicam filiam, multis pollicitationibus et scripturis contractum, dirimi; et Leonello Marchionis filio in legitimam uxorem sociari posse asserebant. At magnus jurista Joannes, quid sentiret requisitus, uno tractatu prius edito, in omnes contrariam sententiam dedit, atque firmavit, et ita firmavit, ut dux ipse, Blancæ genitor, nusquam ab eo discedere voluerit f. Memoria præterea quis Joanne Capistranensi tenacior? Scientia juris civilis, et pontificii, quis locupletior? In divinis codicibus quis doctior? Omitto quatuor Evangeliorum volumina, taceo Doctoris Gentium epistolas et canonicas, quæ omnia memoriter recitare potuisset. Sileo testamentum vetus et novum, sacras leges, sacrosque canones, quorum tantam familiaritatem habebat, ut nesciam quis sibi certe par potuisset inveniri.

[16] [consiliarius adhibetur:] At aliqua brevissime attingam, quæ et divinum ingenium, et incomparabilem memoriæ ejus thesaurum nobis aperte indicant et demonstrant. Alphonsus Magnus, rex Aragonum, post obitum Joannæ secundæ, Reginæ Siciliæ, cum terra marique copiosissimum conflaret exercitum, ut regnum Siciliæ, quod jure dicebat suum, suæ ditioni vindicaret; ab Eugenio Papa Joannes ad Regem mittitur, injustum bellum dissuasurus. Cum autem Capuam se contulisset, ubi Faventinus princeps tunc aderat, et interrogatus de belli justitia, æquum nequaquam respondisset; accersiti sunt duodecim doctores, qui Dei famulum rationibus et argumentis convincant, talia proferentem. His igitur in unum convenientibus, cum omnes tribus et quatuor argumentis arguissent; tandem apostolicus orator, qui singula in armariolo suæ memoriæ recondiderat, in eum deducta, prius per ordinem reassumpsit, deinde ad singula respondens, omnia peritissime destruxit, et fortissime confutavit g. Erat enim ita ei recens memoria, et tenax apprehensio scripturarum, quas legerat, ut repertus sit tempore Martini Quinti Romæ in campo floreo evangelizans quadringentas conclusiones semel in una concione prædicasse.

[17] [et novellam Observantium familiam,] Miranda certe quæ diximus, sed mirabiliora quæ subnectemus. Martino Quinto in Petri sede sedente, accusantur Francisci Filii quod novitates in sancta Dei Ecclesia periculosas pariant. Advocantur Romam centum quinquaginta Patres novæ Francisci familiæ. Conveniunt omnes in loco Sancti Francisci trans Tiberim, non sinc timore stant sine pastore oves, extra Francisci caulam formidantes lupi opera abduci. Nondum enim modernus regendi, vivendique modus ab Apostolica sede concessus fuerat, majora namque capita ex Observantium grege non præficiebantur. Spem ergo (vocati) vultu simulant, premunt altum corde dolorem. Cum autem, sic suspensis mentibus, vocari præstolarentur, ingnorantes causam tantæ congregationis, surgit in medium Divinus Joannes, qui tali oratione patrum conventum allocutus est: Viri Patres et Fratres, hunc in locum summi Pontificis mandato nos accersitos fore, neminem vestrum latet; ad quid autem vocati sumus, prorsus ignoramus; parva enim res non videtur, pro qua tantus Patrum cœtus hic collectus est; sed grandis, sed periculosa nimis, ubi de nostra salute agetur. Mea ergo sententia, eligendus est aliquis nostrum, qui, si opus fuerit, nomine omnium sit responsurus. Nunc autem perspicite, quem præficere debeatis. Et cum omnibus sapientissimus sermo vehementer placuisset, in Joannem ad responsa danda aptissimum convenerunt.

[18] [potenter oppugnatam,] Una itaque dierum, accersitis fratribus in locum, ubi tres Domini Cardinales aderant a maximo Pastore constituti, surrexit in medium quidam episcopus, Francisci veste vestitus, sed ejus sequendæ viæ parum amicus, qui, in sublimi ornatissimaque cathedra pestilentiæ sedens, armatus et accinctus per tres antea menses ad expugnandam delendamque prorsus a terræ facie Christi dilectam familiam, tam grandia, tam enormia, tamque scelesta facinora in Dei servos per tres horas eructavit, (falsa tamen omnia, et ab omni veritate prorsus aliena), ut nequando impudentius vel turpius audiri queat vel effari; conatus est enim omnium hæresum, quæ hactenus in christiana religione pullulaverant, causas explicare, illationem tandem faciens, qua sicut multæ perniciosæ hæreses quorumdam novitatibus fuerunt exortæ; ita novitate horum fratrum, nudis pedibus incedentium, humili veste indutorum, et pecuniam non contrectantium, nisi resipiscerent, in sancta Dei Ecclesia erant ob hæc aliæ pullulandæ et excrescendæ; ruinam et eversionem omnimodam hujus novi templi viribus dein, quibus valuit, suadens.

[19] [docte et viriliter a calumniis vindicat.] At Joannes, verbo et opere spectatissimus, et sapientiæ multæ sacrarum litterarum alumnus, cum omnia et singula maledicta tenacissima memoria perstrinxisset, genuflectens cum cæteris, humili audiri prece deposcit. Et quoniam peractæ orationis magnitudo non mediocrem molestiam attulerat, dixerunt illi sacri senatores: Hora jam est prandii, abeamus; et respondente Dei famulo, nequaquam horam fuisse prandii, quando tot et tantis maledictis in insontem Christi familiam benignum auditum præbuerant, dicendi libera licentia concessa est. Qui ab orantis episcopi exordio incipiens, divino quodam spiritu omnia et singula argumenta reassumpsit, omnes conclusiones et sententias cum summa omnium laude et admiratione replicavit. Demum, respondere inchoante ad prima deducta, et adversarium episcopum fortissimo sacrarum scripturarum mucrone percutiente, atque maxima cum facilitate et eruditione omnia confutante et refellente, stupefacti et admirati de viri Dei mira sapientia et scientia, omnes illi sacri mundi cardines, cognoscentes falso criminari dilectam familiam Christi, silentium imposuerunt, pacemque inter utramque partem confecerunt. Francisci autem legitimi filii gaudentes et exultantes ad propria rediere, magni Joannis Capistranensis lingua liberati. Ipse vero Dei famulus et ipsa die, in signum vere confectæ pacis, una cum episcopo, Domini de Ursinis, tunc Religionis Protectoris h, hospes factus est atque conviva. O vere virum mirabilem! o maximum Dei servum! o dignissimum Francisci filium! Quis te magna veneratione suscipiat, attollat dignitate, locet alto sublimique fastigio? Qui collabentem Francisci domum erexisti, qui veritatem et innocentiam supplantari non permisisti, quique nos omnes a tanto periculo summa cum tua gloria liberasti. Tibi igitur magnas laudes canimus, tibi ingentes gratias habemus, tibi perpetuis sæculis nos omnes devinctos confitemur. Quid enim hoc triumpho speciosius? quid hoc certamine, et congressu excellentius? Quid tandem his meritis tuis, inveniri posse pulchrius dicam? Dicam certe liberius adhuc et apertius, quæ de præclarissimis gestis tuis sentio, quorum pauca jam attigisse profiteor. Nunc ergo ad præstantiora et altiora nos conferentes, et emissæ professionis vota principaliora examinantes paulisper, Joannem intueamur cum suis publicis et privatis hostibus viriliter et strenue dimicantem.

ANNOTATA.

a Calopodium apud Du Cange Glossar. med. lat. h. v. significat calceum ligneum, aut saltem cujus pars inferior lignea est: apud Fratres Minores est calceamenti genus, quo, superiori parte pedis nuda remanente, inferior ligno seu corio protegitur contra viarum asperitatem.

b Ita legitur in apographo nostro: atque aliquid vitii subesse suspicor: scimus S. Capistranum vicarium Observantium fuisse sub ministro generali, Antonio de Rusconibus anno 1443 [Ang. de Neapoli. Chronolog. Historico-legalis Ord. Min. tom. I, pag. 102. Wadding. Ann. tom. X, pag. 161.] , et reformationem tentasse in Ordine universo, quod, ut biographus noster refert, irrito conatu molitus est: hinc censeo initiali literæ B sustituendam literam A. Neque hac litera B indigitatus videtur S. Bernardinus Senensis, cujus etiam socius et adjutor fuit S. Capistranus [Cfr Ibid. tom. XI, pag. 137.] , quando vicariatum generalem Observantium administrabat: quoniam nempe quæ apud Nicolaum biographum sequuntur, non satis quadrant cum gestis S. Bernardini:videlicet, laborem vacuum fructu redditum, nulla sequente Ordinis reformatione, quod Observantibus, in omni spiritus fervore viventibus, nullatenus convenit.

c Waddingus exponens Regulam Fratrum Minorum refert cap. 2 [Ibid. tom. II, pag. 65.] : Jejunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini. Sanctam vero quadragesimam, quæ incipit ab Epiphania usque ad continuos quadraginta dies, quam Dominus suo jejunio consecravit, qui voluntarie eam jejunant, benedicti sint a Domino; et qui nolunt, non sint adstricti, sed aliam usque ad Resurrectionem Domini jejunent. Aliis autem temporibus non teneantur, nisi sexta feria, jejunare: tempore vero manifestæ necessitatis non teneantur fratres jejunio corporali. Trinam igitur hic habemus quadragesimam; primam scilicet et tertiam in honorem Nativitatis et Resurrectionis Domini, utraque est strictæ obligationis: tertia autem ab Epiphania ad Quadragesimam ecclesiasticam, est consilii, non vero præcepti. Triplex hoc jejunium accuratissime servavit S. Capistranus. S. Franciscus novem celebrabatquadragesimas, quas enumerat Waddingus [Ibid. pag. 86.] .

d Waddingus [Ibid. tom. XII, pag. 294.] hanc vocem interpretatur Nocturnum B. Virginis: quamquam id obscurum videatur; nam paulo ante biographus inter preces, a Sancto frequentatas, enumerat Officium Beatissimæ Virginis Mariæ. P. Victor. Al. Fabriani, societatis nostræ sacerdos, cui præter alia multa debeo, textum hunc emendatiorem, dicit, se audivisse a pluribus Franciscanis hac voce significari quamdam quadragesimam. Non equidem repugno: attamen satis mire tot precibus intercalatur jejunium.

e De S. Capistrani scriptis egimus in Commentarii prævii toto § XLVI.

f Ex quo puncto pendeat dissensio inter S. Capistranum et jurisconsultos circa matrimonium Francisci Sfortiæ et Blanchæ Mariæ, filiæ naturalis Philippi Mariæ Vicecomitis, Mediolanensium ducis, non dixerim. Multi quidem historici de isto matrimonio, ejusque difficultatibus agunt, sed nemo quod sciam, ipsum nodum disputationis explicuit aut indicavit. Ipse Joannes noster quæstionem resolvit in suo tractatude Matrimonio, quod typis excusum fuit T. IX inter Tractatus Juris, Venetiis editos; sed hoc libro caremus. Joseph Ripamontius in sua Historia urbis Mediolani lib. IV [Ap. Grævium. Thesaur. Antiq. Ital. tom. II, part. I, col. 606.] dilatarum nuptiarum causas aliquas, prætermissis arcanis, indicat, dicens, defecisse a Philippo Maria Franciscum Sfortiam, causæque, ait, defectionis magnæ et arcanæ quædam ferebantur. Notissima illa et celeberrima sermonibus hominum fuit, quod Nicolaum Piccininum, Sfortiæ inimicum, Philippus Maria nimium extulisset; atque occultiore susurro mussitabatur simul illud, quod Vicecomes et Sfortia, jam pater et filius, gener et socer, adoptionis et sponsalium jure nuncupati, vincula ea caritatis incitamenta irarum sibi invicem fecissent. Quum enim Philippus Maria Franciscum admiratione virtutis (nisi fortasse metu) in nomen familiamque Vicecomitum adoptasset, eique Blancam filiam despondisset; gravium atque quotidianarum offensionum utraque ea necessitudo materiam præbebat; indignante Sfortia, quod gener et successor heresque destinatus, procul a domo, procul ab aulæ limine haberetur, nec tempus matrimonii veniret umquam; et potiores interim alii essent haud alia scilicet commendatione, quam odio ipsius et æmulatu. Philippus Maria vicissim suas habebat causas expostulandi gravissime et conquerendi, sive culpa erat in filio aliqua, sive, quum nulla esset, fingebatur suspicione patris, æmulorum arte, vel etiam, innoxius, ut plerique credidere, juvenis peccare nonnihil et peccando lædere seipsum cogebatur ob ea ipsa, queis lædi sese expostulabat. Ratum itaque, ut vulgo dicitur erat matrimonium Francisci et Blancæ, si quidem nomina generi, soceri, heredisque intercurrunt; sed consummatum non erat, quoniam Franciscus querebatur, tempus matrimonii venire numquam. Quum nempe Philippus Maria, dux Mediolanensis, legitimam prolem non haberet, varii optimates ejus hereditati inhiabant [Muratori. Annal. d'Ital. tom. IX, pag. 192.] ; quorum spes ut præcideret, filiam suam cum hereditate collocavit in matrimonium FranciscoSfortia; quod secundum Annales Forilivienses accidit die XXV Octobris 1441, Cremona et Pontremulo concessis pro mulieris dote [Scriptt. Rer. Ital. tom. XXII, col. 221.] . Errat igitur Henr. Sanclementius in episcopologio Cremonensi, quando nuptias illas in annum 1463 rejicit [Series Critico-Chronol. Epp. Cremon. pag. 147.] .

g Joanna, ut habet Odoricus Raynaldus, Annalium Baronii continuator, ad ann. 1435 § XII, decessit e vitam eodem anno, ærumnis ob excitatos ab Antonio Ursino, principe Tarentino, motus, senioque confecta, die purificatæ Deiparæ Virgini sacro… Post cujus obitum Neapolitani regni jura ad sedem apostolicam spectabant… Neque Alfonsus, rex Aragonum, jure ad illud aspirare poterat, quum ejus adoptio, primum inique facta, tum juste rescissa fuisset: nec Renatus (Andegavensis), sive Joannæ testamentum, quo relinquebatur heres, verum esset, vel, ut nonnulli scribunt, adulterinum, jure nitebatur; neque enim Joanna fiduciarium regnum aliis legibus transfundere in alios poterat, quam quibus ipsa accepisset. Hæc Raynaldus. Nihilominus competitor uterquebello se parabat, varia deinceps fortuna gesto; ita ut Joannis nostri legatio parum profuerit; donec tandem Eugenius Papa anno 1443 Neapolitanum regnum Alfonso Aragoni, jam maxima ejus parte potito, contulerit. Bullam investituræ refert Raynaldus sub anno 1443 § VI. Cæterum quæ a biographo narrantur, testantur, quod unum volebat, tenacissimam Sancti memoriam.

h Hic erat Jordanus de Ursinis, qui a Bonifacio IX ad cathedram Neapolitanam promotus, sacram purpuram dein ab Innocentio VII pridie idus Junii 1405 accepit: fuit protector Ordinis Seraphici, obiit XXIX Maji 1439 [Ciaccon. Vit. Rom. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 719. Cfr Moroni. Dizion. d'Erudiz. eccles. V°. Orsini.] .

CAPUT III.
De ejus virtutibus; de quatuor summorum Pontificum in eum fiducia.

[In summa et purissima paupertate victitans,] Dilectus Deo et hominibus Joannes, cujus memoria in benedictione est, in Christi penuria se glorians, ut cœlestes thesauros sibi mercaretur, tanto studio paupertatem complexus est in omni vita sua, ut non modo plerumque naturæ viribus necessaria denegarit, verum etiam extrema aliquando vix ministraverit: parcus enim cibus, insipidusque potus, adeo ejus corpusculum macilentum et exsangue reddebat, ut ejus familiares comites, suam quotidianam continentiam contemplantes, sæpe admirarentur, quo pacto vitam posset transigere suam. Et licet sancta paupertas in omnibus suis actionibus majorem in modum semper illuxerit, celibem tamen vitam actitans, mundissimus ex omni opere suo, in rerum abundantia temperantiam, et in penuria invictam patientiam servans, quem sicut nulla vitiavit libidinosa cupiditas, ita nec fœdavit sordida paupertas: cujus pietatis viscera sic in pauperes Christi fuere effusa, ut quidquam in mensa superfuisset, egenis et mendicis semper tribui et elargiri mandarit, nolens quidquam in crastinum reservari. Quo factum est, ut affluentibus eo copiosioribus eleemosinis ante ejus hospitium, dum sacri fluenta Evangelii disseminando peregre proficisceretur, magnam pauperum turbam discumbentem sæpenumero aluerit, illud crebro repetens: Si pauci paucis, si multi multis affluimus bonis. Fiebatque proinde, ut fidissimam in Domino fiduciam habens, nihil minus, quam de crastino cogitaret, sicque suis extremis necessitatibus divinam clementiam sensit providentem, ut inter sanctissimos et acceptissimos Dei amicos, velut verus Evangelici expletor eloquii, his tantum duobus miraculis, quæ subduntur, dignissime possit annumerari.

[21] [mirabiliter quandoque sustentatur:] Semel Dei famulus Roma Neapolim ibat, cumque allacrymante nimis cœlo ipse cum suis sociis ad quoddam hospitium in campestri, apud publicam viam situm, madefactus totus pervenisset, nec quicquam ad edendum ei esset, conversus ad hospitem dixit illi: Ministra nobis quæso omnia necessaria, deque tuo non cures præmio. Nam forte quispiam Mediolano ad nos sero veniet, qui pro nobis tibi satisfacturus erit. O propheticam vocem, o divinam provisionem! En sero festinus tabellarius Mediolano veniens applicat, litterarum fascem sancto viro obsignat, omniaque pro refectione accepta sua pecunia libentissime persolvit. Quodam hyemali tempore magni Regis servus Joannes Bononia Florentiam cum suis sociis proficiscebatur, quos præcedens nives eis frangebat, cumque iter non mediocri labore prosequeretur, obvium quemdam habuit, nonnullos conditissimos panes ad se deferentem; quos cum ei obtulisset, sic ab ejus oculis evanuit, ut nec unde venisset, nec quo abiisset, amplius visus fuerit.

[22] [castitatem summa cura servat:] Quanto autem studio thesaurum impretiabilis pudicitiæ sibi comparaverit, difficile profecto dictu est. Nam inedia, algore, siti, vigilia, disciplina, cilicio carnem suam, cum vitiis et concupiscentiis crucifigens, tanta sensuum venustate fulgebat, ut omnis sanctimoniæ et honestatis exemplar quoddam singulare videretur, cujus cor sicut radiis fulgoris Christi per continuam ejus meditationem illustrabatur; ita spiritualem lætitiam in omnibus sensibus præ se ferebat et decorem, quibus adeo hic homo Dei præstabat, ut inter multos religiosos existens facie incognitus, ab exteris visus, nemine docente, statim cognosceretur. Qui sicut cæteras virtutes summo cum labore adeptus fuit, ita illibatæ castitatis gloriam summo cum triumpho certaminis sibi vindicavit. Semel enim vehementissime tentatus, cum nec oratione, nec jejunio, nec disciplina hostem posset profligare, flammamque libidinis extinguere, in locum illum, ubi æstivo tempore fratrum tunicæ purgantur et excutiuntur, se immergens, per longum temporis intervallum pulicibus totus coopertus, immobilis tam diu ibi nudus permansit, donec perfectam sentiret se de adversario victoriam consecutum: fierique cibus pulicum non horruit, ne cibus fieret ignis et dæmonis. Quid referam de novo bellandi genere, quo inclitus sui victor in suos domesticos hostes usus est? Nam cum ardentissimis voluptatis flammis aliquando ureretur, multaque spiritualia remedia esset expertus, sanitatemque nullam sua ægritudo inveniret, Christi Jesu amoris flamma succensus, ut castitatem immaculatam sibi custodiret, in propria carne non solum bis terque, sed pluries atque pluries accensam facem extinxit, ignem igne superavit, hostem hosteque subegit. Viderunt hujus sævissimi belli præclara in carne decocta signa multi ex fratribus. Vidi et ego hæc narrans meis oculis sanctarum cicatricum imitanda vestigia. Quid tandem de totius ejus vitæ honestate loquar? Quando nulli carnis voluptati animum dedit, quando otiosa verba et murmurationes, ut virus, semper abhorruit, quando solus cum sola numquam nisi in propatulo visus est loqui. Vas suum possidens in sanctificatione et honore. Nemo quidem de propria uxore, sicut hic de servanda pudicitia studiosus fuit; omne vitium excludens ab anima sua, ut virtutibus omnibus repleretur.

[23] [curat reformationem Ordinis Seraphici;] Sed qua digna laude promptissimam ad suos majores obedientiam prosequemur? Quo eloquentiæ splendore summam vigilantiam in commissis declarabimus? Quibus tandem triumphis celeritatem in conficiendo, mansuetudinem in agendo, sapientiam in consulendo, prudentiam in disponendo celebrabimus? Ab obedientiæ sane levissimo suavissimoque jugo non modo nunquam se subtraxit, sed voluntate et voce majorum suorum omni tempore morem gessit. Quot ingentes labores, quot discrimina, quot mortis pericula pertulerit, ut arduas sibi commissas causas expleret, testis est in primis omnis Ordo Minorum, cujus negotia dum Martini Papæ mandato in Generali Capitulo, Assisii celebrato, de communi reformatione ageretur, diligentissime et sapientissime pertractavit; et ita pertractavit, ut constitutiones, quas nos Martinianas appellamus, omnem bene vivendi rationem et disciplinam continentes, ipse confecerit, et Ministrum Generalem Guglielmum de Casali, qui juramento totum Ordinem, jam collapsum, reformare pollicitus fuerat, et ab ipso juramento numquam quærere solutionem: licet nihil servaverit, nonnullis mensibus comitatus fuerit, ut vel sic omnes ad bene beateque vivendum verbo et exemplo induceret a.

[24] [varias lustrat et provincias;] Testis est universa Franciscanorum nova progenies, quam veluti frugiferam et Deo acceptissimam vineam, vallo et fossa munivit, ac multorum apostolicorum privilegiorum, ab eo impetratorum, sepibus circumdedit, quam non modo per Italiam, Alemaniam, Galliam, Bohemiam, Poloniam et Ungariam dilatavit et ampliavit, sed bene multis summis et maximis periculis de manibus quærentium animam ejus æque grandi labore liberavit et illæsam servavit. Testis est Gallia, ubi tempore schismatis Basileensis, juxta Eugenii Papæ jussa, multa sibi Ecclesiæ et Ordinis negotia commissa accuratissime et laboriosissime complevit b. Testis est Philippus, illustris Burgundorum rex c, qui hunc ab Eugenio ad se missum, ne schismati Antipapæ Amedei de Sabaudia d adhæreret, orantem et prædicantem audivit, quique, in Eugenii obedientia a Joanne confirmatus, tantam fidem tantamque devotionem erga eum tunc concepit, ut pro maximo munere duxisset, illum revisisse in dominio suo. Testis est Alphonsus magnus, rex Aragonum, apud quem Eugenii mandato altissimas Ecclesiæ causas sæpenumero peroravit e. Testis est iterum Gallia, ubi ab his qui sanam doctrinam non sustinebant, quosque Religionis institutum dedecoraverat, bis veneno potatus fuit, licet Christi clementia liberatus, ad majora reservatus.

[25] [Fratricellos exterminat;] Testis est Italia, quæ tum in Marchia Anconitana tum in agro Romano perniciosissima hæresi Fratricellorum f, quos de opinione vocant, turpissime fœdata erat, hujus opera et studio purgata est: quorum quidem hæreticorum triginta sex loca combussit, quosdam relapsos igne cremari fecit, nonnullos autem ad Ecclesiæ sanctæ sinum juramento adduxit, plerosque vero adjumento celeberrimi viri fratris Jacobi de Marchia g quem unice semper dilexit, in Græciam pepulit h; et quamquam illorum impietas sæpenumero Dei servum interimere tentaverit, Christi tamen munitus protectione, inter medias paratas insidias transiens, semper illæsus est servatus: tantaque semel in quodam nemore Marchiæ Anconitanæ, dum a magna satellitum turma observaretur, aquarum emersit altissima inundantia et tempestatum, ut, nemine arma sumere volente, Christi servus, præcedentibus per magnum spatium sociis, cum solus remansisset, incolumis evaserit, neci firmissima sententia dandus.

[26] [res ecclesiasticas Venetiis componit;] Testis est omnis Venetorum populus, ubi animæ simplicis exortam pestiferam hæresim, Eugenio Papæ mandante, grandi labore extirpavit i. Testis est Federicus, modernus Cæsar, qui hunc a Nicolao Papa impetratum ingenti gaudio excepit, et non modo evangelizantem sæpenumero voluit audire, sed in rebus maximis tuendæ ortodoxæ fidei habere consulentem k. Testis est Bohemia, testis est Moravia, quæ, Hussitarum damnatissima hæresi infectæ, hujus industria et sapientia circiter duodecim millia hæreticorum ad sanctæ Ecclesiæ Romanæ obedientiam reductos conspexerunt. Testis est Roma Gagellum l, Romanæ synagogæ magistrum, disputatione convictum, ad Fidei lumen traxit, et cum eo quadraginta alii Judæi ad Christum verum Pastorem conversi sunt. Testis est Valacchia et Russia in quarum oris supra decem millia schismaticorum, non bene baptizatorum, baptizari fecit, et fidei veritati coaptavit.

[27] [Hungariæ periclitanti,] Testis est Ungaria, quæ cum validissimo ac potentissimo Turcarum exercitu terra Danubioque premeretur, Calixti Papæ institutione et obedientia crucem adversus Mahumetum, sævissimum Christianorum hostem, divino Joanne fortissimo spiritu prædicante, et cruciatorum copias mira sollicitudine congregante, ac ejusdem Crucis signo se intus et extra signante et muniente, et proprio in habitu illud gestante et circumferente, tanquam regis altissimi et Domini exercituum strenuus primipilus et signifer insignis; non subsistens, sed præiens, et non dicens ite, sed venite, zelans rem publicam magis quam propriam vitam, inimicis Crucis Christi hostibus audacter se ipsum objiciens, et spiritus sui robore, ac dilectionis fervore extenuante, classicoque suæ vocis, populum labentem et cominus cum hoste validissimo ac satellitibus Leviathan propugnantem et dimicantem animabat, corroborabat, et confortabat: adeo quod tunc castrum Belgradi opinatissimum et munitissimum, utpote arcem et asylum illius regni et quasi antemurale christianitatis, in confinibus Turcarum situatum, respectum magnum hosti de se faciens, armis ac machinis bellicis validoque exercitu circumvallatum et obsessum et fere jam ab eo expugnatum et obtentum, defendit, recuperavit, et ne penitus in ditionem illius deveniret, sudore suo magno ac strenuo perfecit opere m.

[28] [profligatis Turcis,] Debellato itaque hoste, et turpiter de subcastro profugato, ac confracta illius virtute et potentia, per eum (utpote cujus a dextris Dominus confregit in die iræ suæ reges [Psal. CIX, 7]) castrensibus peculiis, armis et machinis bellicis, in quibus hostis confidebat, derelictis et obtritis, quasi amens confusibiliter aufugit et evasit, sicque patriæ et genti illi jucunditatem et lætitiam attulit, et sibi gloriam non parvam comparavit, cujus apud eamdem gentem ob tam præclarum facinus memoria in benedictione est et erit in sempiternum. Quamobrem præfatus Calistus Papa hujuscemodi celebris victoriæ diem, ut observandam et venerandam ab omnibus Christi fidelibus decerneret, et illustratam non solum præclara Domini Transfiguratione, sed et ipsa, de qua loquimur, victoria gloriosa, ipsa eadem die a Deo Optimo, a quo salus omnium extitit populorum, data, pro referenda inde omnipotenti Deo gratia, ipsam illustriorem magisque celebrem reddere institueret et committeret, sub ritu majoris festi duplicis, dehinc in Ecclesia Dei celebrandam, et venerandam instituit et ordinavit n. De his præfata Ungaria testimonium perhibens, nulla regum, nullaque principum ope, sed tantum Dei auxilio, et hujus Domini famuli opera et virtute confessa est, se fuisse liberatam.

[29] [succurrit, eamdemque omnimode liberat:] Testis est potentissimus Ladislaus rex Ungarorum, et Bohemorum, et illustris Nicolaus alias Vayvoda Transilvanus, qui inter primores regni Ungariæ primus semper habitus est et tandem ad sublimitatem regiam evectus, diademateque regali decoratus et insignitus exstitit o. In cujus domini regia (quippe in sede ejus propria de Vuilak) divus Joannes obdormivit in Domino, et ibidem in æde præcelsæ Virginis Dei Genitricis Mariæ, regiæ ipsius de Vuilak vicina et fundata, apud Fratres Minores sui Ordinis dietim miraculis coruscans, glorioso sepulchro requiescit in pace. Qui ambo libera voce in conspectu præstantissimi D. Cardinalis Sancti Angeli apostolici legati, Ungarorum gentem de Turcarum manibus opera et industria Joannis Capistranensis erutam exstitisse professi sunt p. Testes denique sunt hujus sanctissimi viri obedientiæ quatuor summi Pontifices Martinus, scilicet Eugenius, Nicolaus, et Calistus qui populum sanctum Dei, eis creditum, huic innumeris et amplissimis indultis et privilegiis commisere, apud quos tanta fuit ejus existimatio et opinio, ut vel nulli, vel pauci invenirentur, qui verius et excellentius vindicarent apud eos nomen sanctitatis.

[30] [Pontifices, Eugenius IV, Nicolaus V] Nam Martinus hunc primo in toto terrarum orbe generalem hæreticæ pravitatis inquisitorem designavit: Eugenius autem non modo confirmavit, sed tot et tanta illi concessit, et in Judæos, et in hæreticos, atque pro christianarum animarum salute et religionis dilatatione et incremento, ut alterum Papam illum crederes. Voluit quippe eum aliquando Ecclesiæ Reatinæ et Aquilanæ pastorem præficere, sed Franciscana humilitate indutus, ut pluribus prodesset, maluit renuere pontificalem dignitatem, quam toti orbi prædicationis subtrahere ministerium. Dicebat enim se nolle in tam parvis oris recludi, cui ad disseminandum Dei verbum totius mundi latissimum Dominus dedisset campum. Nicolaus vero quanta benevolentia, et devotione hunc prosecutus fuerit, non modo ex largissimarum gratiarum concessione, sed et suorum verborum verissimo testimonio liquido constat. Qui tam magna tamque sublimia de viro Dei sentiebat, ut diceret, interloquens de illo: Si obierit hic tempore meo, sanctorum catalogo eum adscribam. Qua tanta fide in eum concepta factum est, ut sua magis, quam aliorum prece, allectus fuerit ad canonizandum Sanctum Bernardinum q. Nec mirum: quippe qui meminerat, cum episcopus Bononiensis fuisset præfectus, eum cito ad summum apostolatus apicem sublimandum sibi prophetico ore prædixisse.

[31] [et Calixtus III maximi Sanctum fecerunt.] Calistus quoque non minori fide et devotione hunc complexus est, qui in minoribus existens, non solum sua familiaritate eum mirifice donavit, sed ad celsitudinem apostolatus assumptus, et in Turcas cruciatam prædicandam injunxit, et suorum prædecessorum privilegia confirmavit r, atque multis familiaribus litteris eum dignum effecit. Quem sicut in vita magnopere dilexit, ita post obitum in eo maxime privilegio, quod de officii Dominicæ Transfigurationis institutione condidit, maximis et summis laudibus eum ornat, prælibatam victoriam de Turcis apud Belgradum magnifice factam sibi attribuens, et Joanni s. Pius insuper modernus Pontifex, dum in imperiali esset aula, quantum hunc Domini famulum amaverit et coluerit, quidque de eximiis ejus virtutibus senserit, et suo elegantissimo libello hujus ætatis historiarum patere potest, ubi non modo maximis et incredibilibus eum laudibus attollit, dum præclaras res suas in Germania gestas magna dicendi copia, summaque eloquentia enarrat; sed in plerisque epistolis, ad Nicolaum Papam, et ad Firmanum, et Sancti Angeli Cardinales destinatis, ultra quod meo possit exili explicari sermone, laudat, prædicat, et effert, cujus consiliis ita Joannes semper obtemperavit, ut præscium suæ amplissimæ dignitatis illum existimares.

ANNOTATA.

a Hæc eadem explicatius tradidimus in Commentarii prævii num. 95 et seqq.

b Vide Commentarii prævii num. 75.

c Philippus Bonus dux fuit, non vero rex, Burgundiæ et Brabantiæ; quamvis imperii magnitudine ac populorum frequentia et divitiis multos reges antecelleret. Ad Concilium Basileense legatos suos et episcopos misit [Plancher. Hist. de Bourg. tom. IV, pag. 175.] : ast Eugenium IV verum legitimumque, rejecto Felice antipapa, habuit [Ibid. pag. 252.] : imo quum eo ipso tempore fœdus renovaret cum Ludovico Sabaudo, Felicis antipapæ filio, anno 1443, expressis verbis cautum fuit, confœderationem nullatenus extendere sese ad res ecclesiasticas, aut ad mutationem obedientiæ, Pontifici debitæ [Preuv. pag. CLXXII.] .

d Amedeus VIII, Sabaudiæ dux, dictus (sat immerito) Pacificus, quum quinquagenario major, eremiticam vitam amplexus fuisset, anno 1439, die V Novembris a Basileensibus patribus, tandem,deposito Eugenio Papa IV, in apertum schisma ruentibus, Pontifex electus fuit: quam dignitatem reluctans et lacrymabundus acceptasse dicitur [Muratori. Annal. d'Ital. tom. IX, pag. 179 et seq.] . Toto decennio duravit funestum schisma, quod tandem sua prudentia et benignitate extinxit Nicolaus V, concedendo duci Amedeo, seu Felici antipapæ cardinalatum Sabinensem, cum præeminentia supra reliquos Cardinales, et legatione seu vicariatu perpetuo in terris Sabaudiæ, Helvetiæ et aliis Germaniæ tractibus; pariter Cardinales, a Felice creatos, suos et Romanæ Ecclesiæ futuros sancivit Nicolaus Pontifex [Ibid. pag. 231.] . Vidi anno 1824 ejus pontificiam supellectilem adhuc conservatam in monasterio Agaunensi S. Mauritii in Valesia. Cfr Commentarii prævii num. 77.

e Indicavimus in capite præcedenti Annotato g, quæ erant inter Eugenium Papam et Alfonsum Aragonem controversiæ, quibus componendisadhibitum legimus nostrum Capistranum.

f Cfr quæ exposuimus de S. Capistrani in exstirpandis Fratricellis industria, Commentarii prævii § XV.

g De S. Jacobo de Marchia, seu Piceno agemus ad diem XXVIII Novembris, quo Martyrologio Romano accensetur, a Benedicto XIII Sanctorum Catalogo inscriptus.

h Fratricelli ejecti in Græcia aliquandiu delituere.

i Vide Commentarii prævii numm. 71 et seqq.

k De adventu Sancti in Germaniam egimus Commentarii prævii num. 190 et seq.

l Eadem refert Waddingus [Annal. Min. tom. XII, pag. 64.] ; sed magistrum judæum, ad fidem conversum, vocat Gamalielem. Amand. Hermann suo marte dialogum confecit, quo judæorum errores confutantur [Capistr. triumph. pag. 249.] . Quoniam vero hæc conversio accidit paulo prius quam, canonizato S. Bernardino Senensi, ex Urbe discederet S. Capistranus, ea anno 1450, annectenda est [Wadd. Annal. tom. XII, pag. 51.] .

m Belgradum, aliis Alba græca, Alba Bulgarica urbs est olim munitissima, ad confluentiamSavi et Danubii, caput Serviæ; quæ provincia a jugo Ottomannico liberata fuit anno 1835 [Cfr Guibert. Diction. Geograph. V°. Belgrade et Servie.] . Istius Urbis liberationem, cooperante S. Capistrano, factam late descripsit Joannes Tagliacotius in Commentarii prævii §§ XXVII et seqq.

n

Festum Transfigurationis Domini a Calixto III institutum non fuit, utpote quod sæculo decimo tertio, teste Gulielmo Durando in suo Rationali lib. VII cap. 22 [Fol. V°. 271. Edit. Lugdun. 1551.] , celebraretur in festo S. Sixti, seu die VI Augusti. Ast sæculo præcedenti, Potho Prumiensis, qui tunc floruit [Fabric. Glossar. med. et inf. latinit. V°. Potho.] . lib. III de Statu Domus Dei [Biblioth. Max. Patt. tom. XXI, pag. 502.] : Miramur, inquit, ergo satis, quid visum fuerit hoc tempore quibusdam monasteriis mutare colorem optimum, novas quasdam inducendo celebritates. Numquid patribus doctiores aut devotiores sumus? Superba mente præsumimus, quidquid ipsorum in talibus prudentia præterivit. Neque vero nos in hujusmodi aliquid invenire possumus, quod illorum quiverit diligentiam præteriisse. Quæ igitur ratio hæc festa celebranda nobis induxit? Festum videlicet Sanctæ Trinitatis, festum Transfigurationis Domini: additur his a quibusdam, quod magis absurdum videtur, festum quoque Conceptionis Sanctæ Mariæ. Est tamen quod miremur, Wandelbertum, sæculo nono et ipsum diaconum ac monachum Prumiensem, in suo Martyrologio metrico sub die VI Augusti scripsisse [D'Achery. Spicil. tom. II, pag. 5. Edit. Paris. 1723.] :

Idibus octonis [Note: ] [VIII idus Augusti.] mortem passura crucemque
Christi Sancta caro ætheream dedit ante fi[guram.

Ex quibus liquet novum non fuisse Prumiæ, sed obsoletum, festum Transfigurationis dominicæ. Albanus Butler ad diem VI Augusti, dicit celebratum id festum Romæ jam fuisse sæculo V, quam in rem adducit sermonem S. Leonis Magni: verum hic sermo dicitur S. Leoni perperam attributus [Migne. Patrol. tom. LIV, S. Leonis Oper. col. 520.] . Sed antiquior est ista celebritas in Ecclesia Orientali, ut monstrat Steph. Morcelli in Kalendario CPolitano sæculi VIII [Kalend. CPolit. tom. II, pag. 230.] ; quoniam habet et vigiliam et continuatam octo dierum solemnitatem [Ibid. pag. 188.] . Id ergo præstitit Calixtus Pp. III, ut festum, quod apud Orientales et antiquissimum et celeberrimum erat, et apud varios Occidentales seu latinos frequentabatur, solemnius et ab omnibus celebraretur [Augusti. Denkwurdigk. der. Christi. Archaologie. tom. III, pag. 282.] .

o Errat hic Nicolaus de Fara biographus, et Nicolaum de Vilak cum Mathia Corvino, Joannis Huniadis filio, qui, defuncto Ladislao, rex Hungariæ electus et coronatus fuit, confundit. Erat tamen, teste Carolo Palma [Notit. regni. Hung. tom. II, pag. 321.] , Nicolaus de Vilak, wayvoda Transilvaniæ, vir et militiæ peritus, et multis cum Joanne Huniade relatis olim de Turcis victoriis clarus: ast simul, ut habet Bonfinius [Rer. Hungaric. pag. 498.] , Corvinæ familiæ infensus et infestus.

p Ladislao, Hungariæ regi, cujus ditio ab ingenti calamitate liberabatur, victoriam, de Turcis relatam, gratissimam accidisse, non est, quod dubitemus: eamdem S. Capistrano adscripsisse nullum nobis documentum monstrat: unde credo aliquid erroris Nicolao biographo, jam inNicolao de Vilak allucinato, obrepsisse et Ladislao regi subrogandum esse ejus successorem Mathiam Corvinum, qui revera ad principes Italiæ dedit literas die XXII Martii 1460 [Wadding. Ann. tom. XIII, pag. 157.] , in quibus scribit inter alia, ut causa canonizationis urgeretur: Hanc victoriam tam insignem meritis ipsius beati viri (Capistrani) adscribendam quis dubitet? Sic et Nicolaus de Vilak: Turcarum, inquit [Ibid. pag. 159.] , potentiam sub vexillo crucis et S. Bernardini, cum valido clamore Nominis Jesu Christi inermis confregit atque prostravit.

q Quæ præstiterit S. Capistranus in procuranda canonizatione S. Bernardini Senensis, ostendimus in Commentarii prævii num. 174.

r Utramque epistolam, a Calixto III ad Capistranum datam, exhibet Waddingus [Ibid. tom. XII, pag. 248 et 251.] .

s Sensus est victoriam tributam fuisse S. Capistrano et Joanni Huniadi: id etiam constat ex bulla, instituente festum solemne Transfigurationis dominicæ, apud Raynaldum ad ann. 1457 § LXXVII, quæ post Deum specialem mentionem facit Joannis Vayvodæ celebris memoriæ, fidei catholicæ acerrimi defensoris, et Joannis de Capistrano, Ordinis fratrum Minorum professoris, viri optimi et meritorum apud Deum et homines eximii.

CAPUT IV.
De variis miraculis; de ejus imperio in dæmones; de ejus prædicationibus.

[Imperat tempestati Tibure,] Probatam igitur obedientiam Joannis ad Deum et suos majores non tantum homines, sed etiam irrationabilia suo modo laudant et confitentur mirificam. Nam Tiburtino populo in horto Minorum a semel viro Dei evangelizante, cum cicadarum cantu nimium sua prædicatio præpediretur, verus Trinitatis cultor sic eas affatus est: In Spiritus Sancti, inquit, virtute vobis præcipio, ut obmutescentes, me prædicare sinatis. Mira certe res et celebri memoria digna, facto præcepto, quasi rationabiles creaturæ sui Creatoris fidelissimo servo obedientes, e vestigio siluerunt, nec unicam vocem amplius dederunt, quoad finem Dei verbum clausum est: expleta autem prædicatione, cantandi licentiam Dei famulo illis tribuente, omnes, ut hactenus, indesinenter cantare cœperunt, omni plebe Tiburtina præsente. Alio quoque tempore, simili etiam miraculo, Lancianensis populus b lætatus est. Servo Domini, ante ecclesiam sancti Angeli prædicante, ubi cum ex frequenti exitu et ingressu per templi fenestram cantantes et garrientes hirundines multum prædicationem perturbarent, jussæ ut silerent, et firmæ persisterent, illico obticuerunt et steterunt quousque divina prædicatio consummata fuit.

[33] [nocivis animalibus Lanciani et Anguloni] Neque silentio præteribimus, quod divina virtus in Angulono c, regio oppido, per Christi ministrum operata est. Nam manu Domini facta super illius loci incolas, tanta murium in agris eorum exorta est multitudo et frequentia, ut blada d singulorum prorsus devastaret, et omnium arborum radices corroderet. Quod Domini flagellum moleste ægreque populo ferente, institutæ sunt a Dei famulo processiones, et præmissa confessione ad percipiendum Dominici Corporis sacramentum; omnis plebs suasa est et inducta: quibus peractis, effusa oratione per divinum Joannem, cessaverunt pericula, perierunt mures, multitudoque eorum maxima fossis sepulta est, ne sanus aer illorum fœtore corrumperetur. Et ut sanctimonia prædicantis magis atque magis illis patesceret, doctrinaque ejus majori adhuc miraculo comprobaretur, prædicante divino Joanne extra oppidum, contigit, ut bos quidam a longe currendo versus populum, verbum Dei audientem, veniret; qui cornu suo prægnantem quamdam mulierem feriens, et per secretum naturæ locum elevans post tergum potenter projecit: quam cum astantes populi mortuam omnes censerent, vocatus est Dei famulus, ut sua oratione defunctæ subveniat. Qui cum pro mortua orasset, et ut surgeret in Christi nomine præcepisset, statim fœmina (quod dictu mirabile est) sana surrexit, et non modo vitam, qua omnium sententia privata putabatur, sed optimam valetudinem consecuta est, et puellam incolumem enixa, quæ adhuc hodie supervivit.

[34] [pluviæ in Valle Tellina,] Neque prætereundum censeo hujus Domini famuli eximiam virtutem et sanctitatem, quæ et cœlo violentiam fecit. Nam in valle Telina e, quæ in Longobardiæ partibus sita est, in oppido quod Morgenum * f vocant, cum Christi servus prædicaret, cœperunt semel densari nubes, et aer obscurari. Populus autem licet futuram formidaret pluviam, nemo tamen aviditate audiendi verbum Dei abscedebat e campo, ubi Evangelii fluenta effundebantur. At amicus Altissimi Joannes, timens ne populus ob vicinam pluviam recederet, una cum adstantibus brevem orationem effudit ad Dominum, et ecce circumquaque cum plueret, intactus penitus remansit locus prædicationis, ita ut nec gutta super solum illud caderet: populo vero discedente, facies terræ aquarum inundatione madefacta extra circulum magnopere reperta est. Qui tanta novitate miraculi stupefacti et admirati, tanta devotione virum Dei deinde prosecuti sunt, ut velut alterum Apostolum venerarentur, et ejus pallium retinerent, per quod Altissimus multa beneficia præstat fidelibus suis.

[35] [Varadini;] Alio quoque tempore cum in civitate Varadini Ungarica, coram antistite et innumera populorum multitudine evangelizaret, supervenit tanta pluviæ inundatio, ut omnes madefierent. Hi autem cum interrogati fuissent a Christi præcone, si recedere vel persistere voluissent, unaque voce respondissent, a prædicatione nullo modo se discessuros, inducti sunt omnes ad Deum exorandum: cum quibus cum Dei famulus orasset, illico cessavit pluvia, disparuerunt nebulæ, solque, ut prius, splendidissimus refulsit. Per id quidem tempus, divo Joanne in eadem urbe coram dicto episcopo prædicante, multisque prælatis et populis, contigit, ut quidam passer ita familiariter et domestice inter brachia evangelizantis volaret, ut capi omnino per eum valeret; subrisit homo Dei, et ad volandum avem provocavit, quæ cum circa pulpitum volitaret ab eo vocata in suis brachiis secundo se locavit. Demum in episcopi gremio, non sine omnium admiratione, se posuit.

[36] [dæmones Aquilæ] Huic etiam et dæmones parere compulsi sunt, et vocati respondere. Nam in platea majori urbis Aquilanæ g, ubi primum sua prædicatio magnopere floruit, cum de excellentia et potentia gloriosissimi Nominis Domini Jesu Christi quodam tempore prædicaret, validissimaque voce dæmones omnes vocaret, visi sunt, et auditi multi ei respondentes, quidam ut oves, quidam ut ursi, quidam ut lupi, quidam ut leones, quidam aliarum bestiarum more terribilibus vocibus, et nutibus mugientes et frementes non solum præsentes, sed in remotis agentes. Vidit hoc excellens singulareque miraculum omnis Aquilanus populus: viderunt hoc inauditum spectaculum prope centum millia hominum, qui ad cœleste pabulum suscipiendum convenerant ex convicinis regionibus. Silendum nequaquam videtur, quod in Guardia Greli h, regio oppido, gestum esse constat, sempiterna memoria celebrandum. Nam ibi divo Joanne, cum magna populorum circumstantium frequentia prædicante, illata est ei quædam mulier, multo tempore a dæmone vexata et oppressa; pro cujus liberatione cum orationem devotissimam effudisset, in Christi virtute dæmoni mandavit, ut ab illa exiret; et obsessæ fœminæ, ut spueret; quæ cum lumbricam nudam nigram et longam expuisset, statim conversa est in materiam quamdam quadram, ad instar magni taxilli nigri. At Dei servus sciens dæmonem esse, nasitergio alligans, extra cellæ fenestram suspendit. Cumque tandem abire vellet, vanitatesque illius populi comburere decrevisset, cartas scilicet, tabularia, taxillos, larvas, fucosque capillos mulierum, et his similia, ex quibus spectaculum magnum paratum erat, recordatus pendentis ad fenestram dæmonis, jussit eum afferri, qui in ignem semel et bis projectus illico, ut serpens sibilando et in altum volitans, videntibus cunctis, exiliit, tertio in ignem, mandante Domini famulo, pulsus, consumptus est, ut stipula; qui adeo suo horrendo fœtore nares populi complevit, ut omnibus summo fuerit stupori et admirationi, qui aderant.

[37] [et Venetiis;] Venetiis, insuper, Joanne actu prædicante in templo Minorum, delata est ei quædam mulier, longo tempore ab hoste vexata: quæ cum violenter introduceretur, clamare terribiliter cœpit: Væ mihi, dicens, hodie propter te, Capistrane. A qua cum in virtute Nominis Jesu Christi Domini nostri dæmonem ejecisset, cecidit fœmina quasi semiviva, exurgens autem velut a somno liberata, peroptime ad propria rediit. Altera vero die ad Domini famulum rediens, vix cognoscebatur, quæ quantum antea nutibus, gestibus, voce adspectuque videbatur terribili, tantum postea venusta, devota, et bene composita apparebat. O inquam virum ineffabilem! ad cujus præceptum cicadæ parent, hirundines obediunt, mures moriuntur, mortua mulier suscitatur, cœlum famulatur, dæmones apta voce respondent vocati; quibus tantum hic homo Dei terrori fuit, ut vel rare, vel numquam quisquam obsessus eum adiit, quin liberatus non abierit. Longum esset singula recensere, et arduum nimis cuncta per hunc patrata miracula brevi narratione complecti, quæ si omnia conscribantur, magnum voluminis corpus conficere necesse sit. Bene itaque æquoque jure omnia sibi parent, qui Domino suo semper paruit, contemptor sui, calcator mundi, terror dæmonum, pavor infidelium.

[38] [in Missa celebranda constantia,] Multa quidem sunt divi Joannis Capistranensis, omni laude et prædicatione dignissimi, præclara ornamenta; sed illud summa admiratione habendum censeo, quod de ejus quotidiana sacræ Missæ oblatione vidimus et cognovimus. Nam pro se et dilectis populis orans ad placandum in omnes divinam Majestatem, corpore sanus, Missam singulis diebus celebrabat, quam nec algoris formidine, nec hyemis magnitudine deterritus, aliquando omittebat, cum tamen populi bene vestiti, et pellicibus tecti in Alemaniæ, Poloniæ et Ungariæ frigidissima aura, præ algoris rabie ad eam ascultandam vix possent perseverare. Tantam enim in Poloniæ regno frigoris acerbitatem sumus experti, ut licet vinum et aquam et calicem calefaceremus, non in Missæ exordio, sed statim post offertorium, celebrante divino Joanne, omnia simul ministraremus, constringentes calicem panno calidissimo, tamen eum vix a congelatione servare sacramentum possemus, nec ob hoc senior sanctus cum summo omnium stupore a quotidiana celebratione discooperto capite cessabat.

[39] [in qua superno lumine illustrabatur;] Quippe cum in ea non modo gustarit sæpissime, quam suavis sit Dominus, sed tanta spiritus sancti gratia et celeritate aliquando illustrabatur, ut et futura luculenter prævideret, et absentia quasi præsentia liquido intelligeret. Nam in loco Nemoris Mustelli i, in agro sito Florentino, cum generale capitulum celebraretur, in Missa certior factus fuit, ipsum præficiendum esse ministrum generalem totius familiæ Cismontanæ; quam electionem de se factam nequaquam acceptasset, nisi Domini voluntatem per revelationem accepisset: similiter expeditionem in Turcas ut caperet, dum Nurembergæ celebraret k, per revelationem etiam didicit. Et ut de multis unum tantum commemorem, illud immensa laude et gloria perpetuis sæculis celebrandum videtur, quod in Ungaria huic almo viro celebranti contigisse refertur. Nam tempore quo Belgradum, modo præmisso Turcarum potentissima manu obsidebatur, ubi et ipse Dei famulus erat obsessus, commonefactus est ab illo fortissimo Christianorum N * in ripa ultra Danubium adversus Turcarum classem pugnante, ut, relicto Belgrado, de quo quasi jam actum esse omnino credebat, apud se tutum rediret, eo quod arbitrabatur, hostium sævitiam remissiorem fieri debere eo absente, quam præsente, ob eas cruciatorum maximas copias quas in illos grandi studio provocaverat, cui divinus * Joannes talia verba respondit: Rogabimus Omnipotentem Deum, ut suam, de hoc, quod a nobis petis, patefaciat voluntatem. Cumque sæpius orasset, et nec ex motu mentis, nec exteriori aliquo signo intelligere valeret, quid Deo gratius acceptiusve esset, stare vel abire: tandem cum divina in sacra mensa offerret, sagitta cœlo delapsa in medio aræ ante oculos servi altissimi apparet his aureis verbis insignita et circumscripta: “Esto constans, Joannes.” Qua divina visione, et præceptione confortatus, intelligens de hoste jam de proximo paratum esse triumphum, firmus postea et intrepidus cæteros exhortando permansit. O certe virum mirabilem et sanctimonia maxima perfulgidum! ad nostra illustranda tempora cœlitus mortalibus donatum, cui in sacro altari salutarem hostiam offerenti, sagitta de cœlo mittitur, constantia litteris aureis suadetur, felixque de Turcis victoria nuntiatur.

[40] [magno cum fructu prædicat;] Insignis Domini famulus Joannes, ubi primum a suis majoribus Christi præco designatus fuit, ita infatigabiliter ad erudiendam Christi plebem prope quadraginta annos omnem operam dedit, ut nullo otio torpere aliquando sit visus; discretissimus in silentio, prudentissimus atque fructuosissimus in verbo, plus habens bonæ et perfectæ actionis, quam eloquentis et phaleratæ prædicationis. Hic vere fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes, qui rectas vias fecit in deserto, pariter et obliquas direxit, quique non modo Italis, sed et multis aliis nationibus ducatum rectum præbuit sequendæ immortalitatis. Hic alter Paulus, qui gladio verbi Dei, sanæ doctrinæ contradicentes, fortiter percutere potuit, et obedientes saluberrime instituere, portans triumphale Nomen Domini nostri Jesu Christi coram regibus, principibus et gentibus. Hic alter Angelus, a solis ortu ascendens, qui æternum evangelium innumeris populis prædicavit, qui innumeros hæreticos, schismaticos, judæos et peccatores ad Christum, verum Pastorem, convertit, qui Francisci Religionem non solum quoad primam, sed quoad secundam et tertiam Regulam plus cæteris auxit, erexit, dilatavit.

[41] [Observantium familiam,] Nam provinciam Sancti Bernardini, quæ decem et octo nunc decoratur locis, antequam Italiam exiret, fere totam per se confecit; et plantavit provinciam Austriæ; et provinciam Bohemiæ, ubi prope viginti quinque modo sunt loca, in quibus octingenti servi Dei nunc degunt, ipse cum venerabilis vitæ viris fratre scilicet Gabriele Veronensi l, et fratre Christophoro Varisiensi m, ejus dilectissimis coadjuctoribus, infra paucos admodum annos, a primo lapide erexit et ampliavit. In provinciis autem Galliæ, Saxoniæ, Argentinæ et Ungariæ, multorum item locorum auctor ipse fuit. Denique in Italia pariter ea quæ commemoravimus multa, et alia loca cœpit atque construi fecit. Ita ut vix ulla sit in Ordine provincia, quæ ab eo magnum religionis non susceperit incrementum. Eo namque tempore, quo hic vir Dei sacram Franciscanorum adiit Religionem, tam exiguus numerus extabat eorum, qui professionem servarent suam, ut incredibile dictu videatur, quo pacto tam cito hæc novella Francisci sit aucta plantatio.

[42] [hactenus pusillam,] Nempe in Italia, ut divinus Joannes dicere solebat, ducenti Observantium degebant, quando ipse ingressus est Religionem, loca vero circiter triginta, tamen ita pauci inhabitabant, ut tribus unus satisfaceret sacerdos. De illis dicimus tribus, quæ in agro Reatino sunt sita, pauci quidem erant numero, sed pauciores qui scientia et doctrina præstarent, parvi * et abjecti in conspectu hominum, sed magni et accepti in conspectu Dei, utpote qui magna parte ignari extabant litterarum, spiritu tamen Domini et sancta ejus operatione minime carebant, religione insignes, fide præcipui, paupertate divites, charitate ferventes, castitate nitidi, orationi super modum instantes, seque humillima subjectione superantes, vultu mortificati, pedibus discalceati, humillimo habitu omnes vestiti, demissi, pavidi, trementes, exsangues, Deo dilecti, mundo abjecti, egentes multos autem locupletantes, tanquam nihil habentes et omnia possidentes n [II Cor. VI, 10.]. Ili quidem a viro optimo, et religiosissimo fratre Paulucio Fulginensi o, non tam religione, quam genere clarissimo duxere principium.

[43] [amplificat,] Hic namque Paulucius, cum multis variisque impedimentis avocaretur, quominus Deo posset servire, affectus innumeris injuriis, et opprobriis sauciatus, quippe qui multas et prope judiciales persecutiones pro justitia, pro veritate, pro religione, pro Deo suo, proque servanda Francisci Regula pertulit; opera tandem dominorum Fulginensium, quibus affinitate erat conjunctus, licentiam cum uno socio ac locum Bruliam p, qui inter Camerinum et Fulginium situs est, ubi arbitratu suo suam posset transigere vitam, a Generali Ordinis Ministro impetravit. Ibi enim multo tempore religiosissimam vitam ducens multos filios in Domino parturivit, quos Christi imitatores, verosque Francisci filios, exemplo magis quam doctrina effecit. Erat enim laicus. Horum igitur sanctæ et pudicæ vitæ sanctissimo odore allecti multi quidem hinc inde cucurrerunt post Christum, ejus jugum leve et suave (relictis omnibus, quæ habebant) amplectentes. Qui omnes passim extendentes alas suas, bonorum præsidio, ad capienda loca conversi sunt. Hæc sane prima acies multos egregios et singulares habuit viros, sed Beato Bernardino præstantiorem neminem, hic enim doctrina locuples, genere nobilis, sanctimonia præcipuus, candoreque virginitatis præfulgidus, ad prædicationis officium erectus, cum septem prædicasset annis, numquam populis gratus, acceptusque fuit, quin evangelizandi gratia diffisus, cogitavit aliquando prædicationis officium dimittere, et sibi soli vacare. Verum enim vero, decurso septennio, apertum est ei populorum ostium, munus donatum prædicandi, concursus ad sanctas suas prædicationes undique fit gentium.

[44] [præsertim concionibus habitis:] Cumque ad Mediolanensem urbem se contulisset, ubi primum sua prædicatio florere cœpit, Joannes Capistranensis sæculo eripitur, fit præco Dei, Francisci filius, Christique discipulus; qui postquam fluenta Evangelii cœpit disseminare, tum sua, tum Bernardini, tum et fratrum Alberti Sarthianensis, q, Jacobi de Marchia r, Antonii de Bitonto, et complurium aliorum prædicatione quos nimis longum esset enumerare, multi nobiles, multi studentes, multique doctores ad Religionem se contulerunt: ex quibus nonulli acceptissimi et fructuosissimi evaserunt prædicatores. His nimirum tantam evangelizandi gratiam, tantamque populorum audientiam elargitus est Dominus, ut Italia tota sub eorum pedibus strata videretur, completumque in eis, sicut in Apostolis, illud propheticum conspexerimus subjecit populos nobis et gentes sub pedibus nostris [Ps. XLVI, 3]. Nec mirum si hæc nova Francisci familia orbem fere totum complexa sit, suosque usque ad ultimos terræ limites extenderet palmites, quæ tam cœlestibus fuit fœcundata Patribus, et tam præclaris insignita consulibus, qui in omni sapientia et doctrina florentes, non modo omnem Italiam, horrendorum scelerum sentibus et tribulis obrutam, sed jam fere omnes Christianitatis oras optimis et christianissimis moribus et doctrinæ præceptis composuerint et illuminaverint. Quorum et plerique post dormitionem multis signis, multisque prodigiis coruscarunt.

[45] [quarum ope multiplex hominum genus] Horum tamen omnium, nemo Joanne Capistranensi fratribus acceptior, Romanæ curiæ nemo gratiosior, in jure civili et canonico nullus doctior, memoria nullus tenacior, corpore laboriosior, in hæreticos et schismaticos, Judæosque nullus ardentior; in Religionis dilatatione nullus studiosior, in miraculorum perpetratione nullus potentior, in tuendo Religionem nullus aptior, in martyrii desiderio nullus cupidior, in sanctitatis fama nullus clarior est inventus. Quo factum est, ut in multis Italiæ provinciis, invitus, maximos et summos honores susceperit, tantusque fuerit ad suas prædicationes concursus populorum, ut Apostolorum tempora in eo floruisse cognoscamus. Ad ingressum quidem ejus civitates omnes et oppida commovebantur, turmatim ad suas prædicationes confluentes, hinc etenim litteris, hinc oratoribus a populis accersiebatur, ac per apostolica mandata, a maximis et potentissimis viris impetrata, sæpe plebibus prædicare cogebatur; sermo autem Domini erat in eo efficax et vivus, et non in humanæ sapientiæ verbis, sed in virtute Spiritus Sancti, annuntiabat omnibus regnum Dei, Domino cooperante, et sermonem confirmante sequentibus signis. [Marc. XVI, 19.] Qui licet sanctitatis nomine celeberrimus omnibus Italiæ populis gratus, carusque magnopere esset; Aquilanis, tamen Senensibus, Aretinis, Florentinis, Venetis, Patavinis, Tarvisinis, Vicentinis, Veronensibus, Mediolanensibus, Brixiensibus, Mantuanis, Utinensibus gratior, et acceptior, supra humanam opinionem fuit; hi enim, et qui in regno Siciliæ incolunt populi, hunc tam honorifice, tamque avide suscipiebant et audiebant, ut eorum amplissimæ plateæ, latissimique campi hominibus sæpe replerentur, qui ad audiendum verbum Dei confluebant; ita ut aliquando viginti millia, aliquando triginta millia, aliquando quadraginta millia, aliquando supra centum millia hominum suæ prædicationi interessent.

[46] [ad veram fidem et christianam vitam traduxit.] Devotio autem populorum tanta fuit erga hunc Dei famulum, ut sæpe de loco ad locum duci non valeret propter eorum multitudinem, qui ut aliquid suorum vestimentorum haberent et mantellum et habitum sibi incidere præsumebant. Brixiæ namque ultimo anno, quo Italia egressus est, tanta et civitatis et convicinorum populorum multitudo, eo prædicante convenit in eo amplissimo campo, qui est apud portam Sanctæ Apolloniæ, et mensurata loci magnitudine, cum in platea urbis communi præ nimia populi multitudine Dei famulus prædicare nullo pacto posset, uni prædicationi centum et viginti sex millia hominum verissime affuisse conspexerimus s. Qui non modo ex Brixiensi sed ex Cremonensi, Bergomensi, Mediolanensi agro convenerant. Neque enim quisque vocem ejus audire valebat, sed sat eis videbatur, hominem Dei vel vidisse, vel tetigisse, arbores namque in propinquis hortis oneratæ hominibus stabant, et cum earum rami sæpe præ multitudine ascendentium frangerentur, et ex his caderent multi; nemo tamen eorum ob casum lædebatur, sed statim incolumes et læti surgentes, famulum Domini vel audire vel saltem videre quærebant. Simili quidem devotione Vicentini, Veronenses, Tarvisini, Patavini et Mantuani hunc eodem anno prosecuti sunt: apud quos per Domini famulum multa etiam patrata sunt signa et prodigia, quorum nonnulla Vicentiæ et Veronæ gesta, manu publici notarii fuerunt examinata et conscripta t. Florentinique adeo huic afficiebantur, ut præ nimia multitudine irruentium populorum, volentium eum vel tangere vel osculari, per urbem amicus Altissimi incedere nequiret, nisi vel accensis facibus, vel in medio quatuor lignorum, vel multitudine armatorum munitus et protectus. Hos itaque honores, hasque populorum commotiones, vas ipse humilitatis, Joannes, crebro certe declinavit, crebroque certe subterfugit, furtim ac laudabili quadam arte se nocte subtrahens plebibus. Quando autem nec prohibere nec effugere poterat, cum Propheta sæpe dicebat: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. [Ps. CXIII, 9.]

ANNOTATA.

a Benedictinis quibusdam monialibus, populo exosis, suffecti fuerunt Tibure (Tivoli) Fratres Minores, anno, ait Gonzaga [De Origine Seraph. Relig. pag. 181.] , a Seraphici Patris morte XXV ex Alexandri IV decreto: conventus hic S. Mariæ Majori sacer, a conventualibus ad Observantes transiit ex concessione Pii II. Quoniam quidem Alexander IV S. Petri cathedram conscendit circa finem anni 1254, adeoque aut circa finem anni sequentis et forsan in decursu anni 1256 decretum pro Minoribus Tiburtinis dederit, teste scilicet eodem Gonzaga l. c., consequens est ut dicta fundatio in annum XXIX aut XXX a Seraphici Patris, IV Octobris 1226 defuncti, obitu inciderit.

b Lancianum, antiquis Romanis Anxanum, civitas est metropolitana, in Aprutio Citeriori regni Neapolitani sita.

c Angulonum est hodie Anglona, civitas olim episcopalis in provincia Basilicata regni Neapolitani; terræ motibus destructa, episcopi sedes anno 1544 translata fuit Tursium [Rampoldi. Corograf. dell'Ital. V°. Anglona.] : subestmetropolitanæ Ecclesiæ Acheruntinæ.

d Bladum juxta Glossarium Cangii omne genus tritici: unde eadem significatione italica vox Biada, gallica Bled.

e Vallis Tellina, etiam hodiedum ad regnum Lombardo-Venetum pertinens, adjacet Rhætiæ meridiem versus.

f Nullum hujus nominis oppidum in Valle Tellina reperio: errorem suspicor, ut scribendum sit Morbenium, Morbegno, juxta Abduæ (Adda) fluvium.

g Aquilæ, in civitate Aprutii Ulterioris, jacet hactenus corpus S. Bernardini Senensis, in cujus honorem templum magnificum erigi curavit S. Capistranus [Ibid. pag. 409.] . Pro magistri sui Bernardini amore, magni semper fecit Sanctus Aquilanam civitatem eo circiter loco sitam, ubi olim Amiternum.

h Guardia Greli, oppidum Aprutii Citerioris 6000 incolarum.

i Nemus Mustelli scribit codex: sed indubie perperam, pro Nemus Mugelli; est scilicet conventus jam, ut scribit Gonzaga [Ibid. pag. 231.] , ab anno 1212S. Francisco collatus; a Conventualibus ad Observantes translatus fuit: in eo celebrata fuerunt anno 1449 comitia generalia Observantium Cismontanæ familiæ, in quibus vicarius generalis electus fuit S. Capistranus.

k Id accidit anno 1454 [Hermann. Capistr. triumph. pag. 407.] .

l Gabriel Veronensis, in legatione Germanica et Hungarica S. Capistrani socius, summis variisque in Ordine officiis functus, anno 1473 Transilvanus, sub archiepiscopo Colocensi [Wadding. Ann. tom. XIV, pag. 46.] , anno 1475 Agriensis episcopus [Ibid. pag. 133.] , et demum anno 1478 a Sixto IV Cardinalis creatus fuit [Ibid. pag. 213.] . Veronensis passim appellatur, sed proprie Mutinensis dicendus est. Scilicet ad tempus susceptæ purpuræ genus reticuit, ut narrat Waddingus [Ibid. l. c.] , quod in hunc modum, dum Bononiam, in Urbem venturus, pertransiret et a Joanne Bentivolio, viro primario reciperetur hospitio, opportune retexuit. Erat tunc in eadem domo Nicolaus, comes Rangonius, gener Bentivolii, comitis Guidonis Rangonii apud Mutinenses illustris, filius. Hunc, nihil tale scientem neque a longe suspicantem, adorsus Gabriel et amplexus, fratrem appellavit, eodem parente utrumque genitum indicavit. Exhilarati Nicolaus, qui fratrem, Joannes, qui affinem, filiæ fratrium inopinato nacti sunt tanta dignitate conspicuum, qui fieri possit, avide interrogarunt. Revelavit ille occultum patris crimen dicens, illum in agro Veronensi adolescentulam ruricolam ad illicitum concubitum allexisse, ex quo se progenitum, apud matrem, genitore pecunias submittente, adolevisse. In purpura vixit Gabriel usque ad annum 1486, sepultus fuit in ecclesia Aracœlitana [Ibid. pag. 214.] .

m De Christophoro Varisiensi egimus Commentarii prævii num. 6.

n Waddingus, hæc ex Nicolao Farensi referens [Ann. Min. tom. IX, pag. 382.] , paulo aliter exscribit: en ejus textus: Patres nostri pauci erant numero, humiles et abjecti in conspectu hominum, sed magni et accepti in conspectu Dei, religione insignes, fide præcipui, paupertate divites, sub humilibus et pauperculis habitaculis degentes, caritate ferventes, castitate nitidi, orationi supra modum instantes, crebro jejunantes, vilia comedentes, æmula humilitate se invicem superantes, facie squallidi, pedibus nudi, pannosi, dimissi, pavidi, trementes, exsangues, egentes, multos autem locupletantes, tamquam nihil habentes et omnia possidentes, sola paupertate locupletes.

o Paulucius Fulginas, aliis Paulus de Trincis seu Trinciis, auctor reformationis Seraphicæ, quæ vulgo de Observantia dicitur, obiit XVII Septembris 1390. Ejus res gestas descripsit Waddingus [Ibid. tom. VIII, pag. 9 et 174; tom. VIII, pag. 104, 109 et 210, tom. IX, pag. 90 et seqq.] . A quibusdam inter Beatos Ordinis recensetur; sed, ut notant nostri [Act. SS. tom. IV Sept. pag. 464.] , hactenus cultum non habet, ut liquet ex Martyrologio Romano-Seraphico, edito anno 1847 typis Hanicquianis. Attamen Dorius, qui Trincianæ familiæ historiam denso satis volumine descripsit, Pauli imaginem exhibet, capite ad Beatorum morem irradiato, cum suscriptione: B. Paulus de Trincis Fulginat. [Durante Dorio. Istoria della Famigl. Trinci. ad pag. 278.] .

p De conventu Bruliano scribit Waddingus [Act. SS. tom. VII, pag. 168.] , Joannem de Vallibus anno 1334 obtinuisse a ministro generali asperrimum locum de Pisquia sive Bruliano, ad collem Floridum et Serravallem, provinciæ S. Francisci, custodiæ Spoletanæ, inter Fulgineum et Camerinum, ubi cum fratribus sibi adhærentibus vixit in regulari observantia. Gonzaga e contrario fundationem Bruliani tribuit Nicolao de Trincis, ex fratre Pauli nepote [De Orig. Seraph. pag. 160.] , quum Waddingus docet conventum exstructum sumptibus piorum virorum prædicti oppidi, id est Bruliani [Ann. Min. tom. VII, pag. 174.] .

q Albertum Sarthianensem, die XV Augusti 1450 defunctum [Ibid. tom. XII, pag. 63.] , constanter tum in Opere tum in Indice Beatum appellat, ast ejus nomen Martyrologium Romano-Seraphicum omittit.

r Jam diximus supra, agendum esse de S. Jacobo de Marchia ad diem XXVIII Novembris.

s De exaggerato nonnumquam auditorum numero egimus Commentarii prævii num. 63 et seqq.

t Horum monumentorum nullum quidem habemus apographum: cæterum quæ aliunde habemus, quæque ipsius socii, testes oculati, retulerunt testimonia, abunde supplent, quæ ex documentis Vicentinis aut Veronensibus recenseri possent ad fidem ejus miraculis adstruendam.

* Morbegno?

* sic ms. Fortasse Duce

* sic ms.

* humiles W

CAPUT V.
De ejus pietatis et pacis studio; de magnitudine et potentia fidei.

[Proximo compatiens,] Ardentissimam autem ejus charitatem, qua omnes complectebatur, sermo certe non explicat: perspecta enim est omnibus sui animi intima compassio, qua ad Christi pauperes ferebatur, quibus non solum ad relevandas eorum inopias, calamitates et pressuras, sed ad erigenda construendaque nova domicilia maximo adjumento et incitamento fuit. Nam in Aquilana urbe hospitale insigne et opulentissimum construi fecit. Hospitali autem sanctæ Mariæ alla Scala, quod Veronæ celebratissimum est a, uno consilio fœcundissimo, quod in suum favorem multis lucubrationibus edidit, duodecim millia ducatorum aureorum acquisivit b. Si præter justitiam pauperes et incarceratos male tractatos audivit, mox principibus et sæcularibus potestatibus, quibus ipse semper carissimus fuit, pro eorum liberatione libentissime supplicavit; si bona pauperum dirimi c, si viduas, si orphanos, si pupillos opprimi ad ejus aures perventum fuit, scutum justitiæ et innocentiæ semper se opposuit et fecit.

[48] [in ejus utilitatem.] Et in his religionis et pietatis operibus perquam sedulus et officiosus fuit non tantum erga gentes suæ patriæ, sed erga omnes miserabiles personas et ægros, maxime domesticos fidei. Nam et in Ungaria constitutus, et perambulans et evangelizans, inter vitæ suæ instituta, curam de infirmis (motus tenerrima compassione, et viscerosa pietate erga eos) specialem habuit. Et item hanc laudabilem consuetudinem habebat, ut singulis diebus, more boni et pii medici, bis in die, completis prius divinis officiis et celebrata Missa, post habitum ad populum per interpretem sermonem, postque completas horas canonicas, sextam videlicet et nonam, infirmos visitaret, non perfunctorie pertransiens, sed diu apud illos moram trahens; ac manus omnibus imponens, biretoque sancti Bernardini, quam penes se habebat d, eos contingens, deprecabatur Dominum supplex pro omnibus. Deinde cœnabat, et interea ad se accedentibus audientiam benignam præbebat, moxque, completis vesperis, ad ægrotos revertebatur, materna viscera gerens eis, operamque suam impendens et cum his usque ad noctem occupatus, dehinc, ut erat officiosus, ad alia officiosa se convertebat, et sic diem piis et sanctis exercitiis concludens quieti tantisper corpusculum suum dabat.

[49] [se totum expendebat;] O lucerna! lucerna, inquam, splendens super candelabrum sanctum, cujus lumen super terminos terræ, quandoquidem ad Ungaros usque dilatatione pervenit. Quod enim lumen agit e natura sui, nempe quia habet communicabilitatem in sui diffusione, semper enim generando se multiplicat, donec totum replet hemispherium, hoc egit jubar præfulgidum, vitæ cœlestis vir, opere diffundens lumen suum per dilatationem boni operis et pietatis. Tunc enim in genere moris unumquodque perfectum est, cum bonum cognoscitur, cognitum habetur, habitum dilatatur, et ad alios diffunditur. Sed de his satis: ut a diverticulo repetatur fabulatio sancta, redeamus, unde digressi sumus, et calamo metiamur reliqua ipsius pietatis ac sanctitatis opera. Quot gladio animadvertendos, et perpetuis vinculis affligendos iste liberavit? Quot hostes et sibi mutuo adversantes effecit amicos? Quot oppida, quotve urbes intestinis discordiis laborantes, ad pacis servanda perpetua fœdera reduxit? Quot intestina bella compressit? Inveterata odia extinxit, rixas fugavit, seditiones compescuit, pacis, amicitiæ, concordiæ et benevolentiæ sanctum semen seminavit? Aquilanam namque urbem ab ira et furore Alphonsi Magni, regis Aragonum, qui, maximo exercitu conflato, ad illam delendam sese accinxerat, auctore divo Joanne meminimus; liberatam urbem Sulmontinam e, diuturnis intestinis discordiis agitatam, hujus Dei servi opera usque ad ejus dormitionem vidimus pacatam.

[50] [et inter se dissidentes] Ortonenses et Lancianenses populos, multis bellis, et injuriis lacessitos, hujus item studio et industria cognovimus ad pacis osculum eductos. In cujus sanctæ concordiæ testimonium cœptus est locus apud Lancianum, quem Joannes sanctum Angelum de Pace voluit appellari. Quo tempore Ortonenses f miraculum non parvum videre meruerunt, quod subnectitur. Cum enim de componenda pace ageretur, et finem optatum quorumdam impedimento adipisci Joannis labor nequiret, dum ante Ecclesiam sancti Thomæ evangelizaret, dixit omni adstanti populo: Canis est quidem, qui pacem quam vobis suademus, confici non permittit: hunc quidem canem omnes vestris oculis videbitis. Quibus verbis dictis, et niger canis affuit, qui per medium populi audientis verbum Dei currens, acclamantibus omnibus præ nimio stupore, Misericordia, Misericordia, ita statim evanuit, ut nec unde venisset, nec quo abiisset, quisquam scire potuerit.

[51] [ad pacem composuit,] Urbem insuper Reatinam g, post quadringentorum hominum necem, et multa commissa bella, hujus Domini famuli opera non ignoramus cum Cantalicio concordatam; utque hi populi memorabili lætati sunt miraculo brevissime enarremus. Dum enim pacis tractatus haberentur, quidam de Civitate Ducali h a quodum partiali capite crudelissime cæditur. Inflictum autem vulnus ita magnum erat, ut et cerebrum crinibus obvolutum, et scissa ossa cunctis aperte paterent. Cumque medicorum auxilia nulla suppeterent, et spes nulla de vita relinqueretur humana, vocatus est Joannes, pacis mediator, qui amaritudine totus confectus, ad ægrotum cum accessisset, crines primum a cerebro separat, manibusque propriis insanabile constringit vulnus, deinde fusa oratione dicit vulnerato: “In Christi Jesu Nomine surge, et esto sanus.” Mirabile certe dictu, evasit sanus et incolumis, qui omnium judicio citissime moriturus credebatur; sicque consolidata sunt divisa fractaque ossa, atque caro bene sanata, ut solum vestigium remaneret cicatricis. Quo stupendo miraculo viso, adeo viscera omnium ad servandam pacem sunt commota, ut tranquilla quies et benevolentia sit postea multo tempore inter illos subsecuta. Tantam enim huic cœlesti viro contulit Deus gratiam uniendi placandique discordes, ut plus ipse simplici verbo effecerit, quam plerique resonantibus concionibus.

[52] [odiaque privata restinxit:] Omitto reliqua, quæ magnum voluminis corpus facile non explicat, et ne longior nimis nostra evadat narratio, gratiæ hujusmodi sibi divinitus collatæ exemplum unum declaret magnitudinem. Tres fuere in Apuliæ partibus adolescentes, quorum unus undecimum, alter quintumdecimum, tertius vero decimum octavum attigerat annum: his igitur ludendi causa in campis convenientibus, locutus est * ad socios, “eligendus est unus nostrum, qui cæteris præsit, nunc ergo decernite, quem eligere debeatis.” Illis autem eum in dominum præficientibus dixit: “Ego quidem vestra sententia jam præesse debeo, vos autem mihi parere debetis;” et conversus ad juniorem, diabolico spiritu ductus, de scelestissimo innominabili vitio eum requirebat. At ille tantum abhorrens facinus assentire nequaquam decrevit, sed cum crebris adulationibus suaderi flectique non posset, morte a sociis, omni bestia sævioribus, affectus est. Qui aperientes Martyris corpus (sic æquo jure dicere audeo) viscera primo extraxerunt, quibus in spinis glomeratis, hepar tollentes, coxerunt et cum domum rediissent, casu inciderunt in interfecti pueri patrem cui et dixerunt: “Est nobis bonum hepar coctum, vis nobiscum tabernam adire et illud jam comedemus?” Quo annuente, pergunt pariter omnes: ubi autem ad mensam perveniunt, inscius pater de hepate comedit filii: finita autem collatione dicunt ei: “Quod edisti, hepar scito tui fuisse nati;” Quibus dictis, celerrimo cursu fugientes, statim abierunt. Pater autem, dictis non facile credens, percunctatus de valetudine filii, tandem mortuum et jugulatum fuisse ab illis comperit, ac ejus viscera inter spinas conglomerata. Hunc itaque Beatissimus Joannes cum illic evangelizaret, ita divino verbo ad pietatem et misericordiam flexit et induxit, ut tam gravi injuria, tamque irrecuperabili damno læsum cum suis hostibus (quod dictu mirabile est) reconciliarit et ad sanctum pacis osculum conduxerit.

[53] [fide nixus, miracula patravit] Fide autem plenus ita profecto fuit, ut vetustissimis illis beatissimis patribus illum comparare minime vereamur. Nam hic præter ea miracula, quæ incidenter superius enarravimus, in monte Tusculo puerum mortuum suscitavit. Cobellam, Celani comitissam, a physicis diffisam, a mortis faucibus eripuit. Civem quemdam Aquilanum, qui desperatus, de conventus Minorum fenestra altissima se præcipitaverat, confractum et fere mortuum liberavit. Puellam in Alemania quatriduanam vitæ restituit. Ut sileam multos cæcos, quibus visum tribuit, multos claudos, quibus gressum impetravit, multos surdos, quibus auditum præbuit, multos mutos quibus loquelam reddidit, afflictos plerosque, et variis ægritudinibus detentos, quibus bonam valetudinem contulit. Quæ quidem miracula ideo silentio hoc in loco prætereamus, tum quia Joannis detractores ea Sancto adscribant Bernardino, quandoquidem ad tactum suarum Reliquiarum multa, etsi non omnia, facta fuisse contendant, tum quia, ne longiori oratione lectorem fastidiosum molestumque reddamus. Ad enarranda, quæ post ipsius dormitionem gesta sunt, jam festinamus, quibus sole clarius patere poterit, quam multum desipiunt, qui ita de divo Joanne sapiunt.

[54] [puellam mortuam a triduo] At ne mirabilem quatriduanæ puellæ resurrectionem omnino prætereamus, quo pacto id gestum sit, brevissime demonstremus. Viennæ, quæ Provinciæ Austriæ suprema civitas est, quam majores nostri Flaviam dixerunt, clarissimo Christi præcone, Joanne, cum incredibili populorum frequentia evangelizante, puella trium annorum cum dimidio, nomine Catharina i, unica matris filia, in villa quadam, quæ ab oppido, quod dicunt Lach k, duobus milliaribus Alemanis distat, a sua genitrice, vocata Clara, Petri sartoris uxore, amittitur. Duobus autem diebus apud amicos et cognatos quæsita, nequaquam invenitur. Suffocata autem ab hauriente aquam avunculo de puteo extrahitur, atque afflictæ matri defuncta præsentatur. Quam ut primum vidit, dixit germano suo: Audivi, frater, hisce diebus venisse Viennam quemdam sanctum virum Italicum per quem Omnipotens Deus multa operatur miracula, rogo te, ut hanc defunctam puellam illuc deferamus. Spero enim, quod ille eam nobis vivam restituet.

[55] [resuscitavit;] Quo annuente, currum ascendentes, Viennam pariter pergunt, quartaque die a suffocatione, sancto viro post Missæ celebrationem in altaris scabello, stipatam in ecclesia Minorum multitudinem populi, evacuari expectanti, ut inde in campum, qui est ante templum, ad prædicandum exiret, puellam mortuam coopertam obtulerunt; quam cum tetigisset et benedixisset una cum cæteris infirmis, qui altari propinquare poterant, ad evangelizandum statim se contulit: nihil expectans seu expetens, si quid gratiæ et beneficii cuiquam ægrotantium Dominus elargitus fuisset. Nam mane infirmorum visitationi, nisi completa prædicatione, nequaquam vacabat; sed tantum ut devotioni eorum responderet, quos in via evitare non valebat, benedicendo simpliciter tangebat. Mater autem secedens, ad quoddam altare sancti Bernardini, puellam, quam in ulnis tenebat, discooperuit, eamque vivam invenit; quod stupendissimum miraculum, ut factum vidit, clamare fortiter cœpit, sed non audita. Quippe cum multi populi vi pressuræ similiter clamarent, omnesque ad capienda loca properarent, ad propria læta nimis cum filio resuscitata et germano revertitur.

[56] [Viennæ Austriæ multos] Nos vero Viennæ nihil de hoc mirabili signo facto scivimus, sed cum in provinciam Moraviæ proficisceremur, transeuntes per memoratum oppidum Lach, cum parum ibidem sisteremus, illud primum didicimus a primatibus illius oppidi, demum a genitrice suscitatæ puellæ, quæ precibus sancti senioris, illuc cum filia ab illis oppidanis fuerat accersita: curiose namque a plerisque examinata semper idem asseruit, idemque per ordinem semper affirmavit. Erat quidem puella ipsa miræ pulchritudinis et gravitatis, ita ut non rustici, sed principis filia videretur; cujus venustatem singularem ego admiratus, interrogavi genitricem, si hujusmodi elegantiæ per antea exstitisset; respondit nequaquam, sed eam pulchriorem, venustioremque post resurrectionem evasisse. Quantæ itaque virtutis magnus iste Christi præco extiterit, quantisque splenduerit testimoniis sanctitatis, etsi ex jam dictis satis demonstratum sit; unum tamen miraculum, multis miraculis cumulatum, quod nostris oculis vidimus adhuc adjiciemus, in inclyta civitate Viennensi a Dei famulo patratum, per id quidem tempus, quo dicta defuncta puella ad vitam rediit. Adveniente itaque festo Pentecostes cum maxima et prope incredibilis populorum frequentia ex circum adjacentibus regnis et provinciis advenisset ad audiendum Verbum Dei, supervenit etiam magna infirmorum copia, oratione viri Dei liberari sperantium; et cum hora vespertina more solito ab eo fuissent visitati, nemo illorum liberatus est. Quidam autem ex sociis videntes, tam celeberrimam diem sine signis et prodigiis defluxisse, nullumque ægrotantium sanatum abiisse, cœperunt murmurare: quibus Domini famulus dixit: “O modicæ fidei quare dubitastis [Matt. XIV, 31]! Crastina enim die videbitis gloriam Dei.” Postera vero die, peracta prædicatione, cum tetigisset nonnullos infirmos, sex illorum mirifice sanati ad propria rediere, ex quibus tres fuerant lumine privati, unus surdus, et alter membris destitutus; quorum miraculorum tantus rumor per civitatem insonuit, ut hora vespertina nullus locus in Minorum conventu reperiretur, qui male habentibus non repletus esset.

[57] [concurrente magna multitudine infirmorum,] Liberatis itaque nonnullis ex multitudine, quæ erat in cœmiterio et in superiori et inferiori claustro, venit tandem ad ecclesiam; quam ut vidit infirmis plenam, non confidens præ nimia multitudine singulos tactu solari, biretum habens in manibus Sancti Bernardini, cœpit eos benedicere, ut vel sic in pace dimitterentur, et jam fessus ad cellam rediret. At illi contemplantes vultum ejus, sicut vultum Angeli, desiderantes tangi manibus sancti viri, altissimis vocibus veniam implorabant, plorabant quidem præ nimia devotione omnes, et vir Deo plenus Joannes benedictionibus eos replebat. Factus est autem planctus adeo magnus in omni multitudine, ut Spiritus Sancti gratia omnes accensi viderentur, et cum infractis vocibus, magis atque magis cresceret planctus, lacrymis Dei servus nimis resolutus, vix domum rediit quasi semivivus. In ipsa quidem lacrymarum effusione, multi de suis infirmitatibus convaluerunt et ad propria lætissimi, Deum in famulo suo glorificantes redierunt.

[58] [sanavit;] Nocte autem sequenti, turba magna populi in ecclesia excubuit in lacrymis, oratione et devotione exspectantes mane Dei famulum videre. Interrogatus quoque vir sanctus a sociis, quid faciendum, quia plena hominibus ecclesia nocte tota remansisset, respondebatillis: Ille consoletur, qui, ut venirent, invitavit et provocavit. Huic etiam miraculo simile vidimus in agro Brixiensi, apud Pratum Albuinum l, ubi nostri degunt fratres. Ubi cum ultra viginti millia hominum nocte ex convicinis regionibus convenissent ad audiendum verbum Dei, tam excelsus clamor plorantis populi factus est, ut ad lacrymas Dei famulus vehementissime concitatus, coactus sit per magnum spatium prædicationem dimittere. Qua quidem completa, visitavit ægrotantes, quorum supra viginti, divina sibi assistente virtute, magnifice liberavit, et lætos ad propria dimisit. Ac ne putemus ea meritis Beati Bernardini tantum facta extitisse et non suis: similia ante dormitionem Bernardini per illum Dominum operatum fuisse, in plerisque Italiæ partibus, non est qui inficiari possit. Nam hic, vivente adhuc in hoc sæculo Beato Bernardino, multa signa et prodigia fecit.

[59] [quod quoque in Italia præstitit.] Inter quæ illud numeratur mirabile nimis, quod post triennium ab ingressu religionis patravit. Semel enim cum amicus Altissimi per claustrum loci deambularet, obvium quemdam amentem habuit, cui intimis compatiens præcordiis, suum biretum dedit, atque ejus capiti suis manibus imposuit, quod ut ille accepit, mox divinam virtutem sentiens bonam, rectam et validam mentem adeptus est et sanitati restitutus. Alio quoque tempore in Apuliæ partibus, dum quidam Aromatarius per multos annos tam gravi ægritudine afficeretur, qui nec per se moveri, nec in lecto potuisset volvi, delatus est ad ecclesiam, per quam Dei famulus erat transiturus; quem ut vidit homo divinus sic miserabiliter contractum, et viribus omnino destitutum, dixit ad eum: “Quid est hoc, paupercule?” Qui cum omnem languorem suum per ordinem explicasset, cum lacrymis se Christi famulo devotissime commendavit. Cui Joannes dixit: “Si voluntate divina decretum esset, ut semper ita infirmus permaneres ex animo assentires?” Ad quem ille: “Utique, Pater.” Tunc evangelicus præco adjecit: “quam gratiam jam animus optat tuus?” Et ille: “Ut saltem ad ecclesiam, et ad apothecam pergere queam.” Ad quem Dei famulus: “Confide in Domino, quia et longe majorem gratiam consequeris.” Et apprehensa ejus dextera, statim erexit, sanavitque eum, qui continue suis pedibus libere incedens, sic incolumis evasit, ut diceret se etiam illa hora posse duo milliaria veloci cursu peragere.

ANNOTATA.

a Anno 1329 Martinus Scaliger, ut scribit Hieronymus Della Corte [Istor. di Verona. tom. II. pag. 13.] , Servis Mariæ dedit locum ad construendum ecclesiam, quæ S. Maria della Scala appellata fuit. Hanc donationem ad annum 1324 reponit Joan. Bapt. da Persico [Descriz. di Verona. tom. I. pag. 210.] . Forsan, ut habet Persico, Canis Grandis, Mastini patruus, locum primo dedit, quem dein suis ædificiis adornavit nepos. Cæterum eo sensu locus S. Mariæ della Scala dicendus est hospitale, quo hospitio excipit suos religiosos; nam nosocomium aut xenodochium aliquando fuisse, nuspiam reperi.

b Ista duodecim millia ducatorum aureorum in recentiori parte sæculi XV habent valorem hodiernum trigesies majorem, seu 360,000, id est circiter fr. 3,900,000 [Mém. de l'Acad. des Inscrip. et Belles Lettres, tom. I, savants étrang. Leber. Appréciation de la fortune privée au moyen-âge, pag. 275.] : etenim libræ 4,000 æquivalent hodiernis francis 120,000. Vehementer dubito, an Fr. Nicolaus de Fara deceptus non fuerit, aut ejus scripta male transsumpta: tantam pecuniæ vim uni loco obvenisse vix admitti potest.

c Hunc locum corruptum, censeo, et legendum æstimo: Si bona pauperum diripi.

d Birretum, apud Car. Du Cange Glossarium mediæ latinitatis h. v., interpretatur capitis tegmen ad capitis formam strictum: quo forsan S. Bernardinus ob senium et infirmitates utebatur, ne capitium regulare offenderet magis quam foveret. In Vita S. Bernardini, ab Amadeode Venetia concinnata, leguntur, similia birreta servari in conventu S. Spiritus Regii Lepidi (in hodierno statu Mutinensi), et in conventu vicino lacui Perusino [Vita di S. Bernardino da Sienna. pag. 278.] .

e Sulmona, cui unita est Ecclesia Valvensis, sedes est episcopalis, S. Sedi immediate subjecta, in Aprutio Ulteriori regni Neapolitani [Moroni. Dizionar. di Erudiz. eccles. v°. Sulmona.] ; jacet illa in diœcesi oppidum Capistranum, natale Sancti nostri Joannis.

f Ortona ad mare Adriaticum, civitas episcopalis in Aprutio Citeriori regni Neapolitani, sub archiepiscopo Lancianensi, qui Ortonensis Ecclesiæ perpetuus est administrator. In ecclesia cathedrali asservatur corpus S. Thomæ Apostoli [Ibid. v°. Ortona.] .

g Reate (italis Rieti) civitas episcopalis, S. Sedi immediate subjecta, in Umbria, in antiqua regione Sabinorum [Ibid. v°. Rieti.] .

h Civitas Ducalis, in Aprutio Ulteriori ad Velinum fluvium sita, quatuor leucis Reate, cujus episcopo subdita erat, sita, proprium aliquando habuit episcopum, donec anno 1818 a Pio VII unita fuit Ecclesiæ Aquilanæ [Ibid. v°. Civita Ducale.] .

i Lach interpretor Laha, oppidum in finibusAustriæ versus Moraviam; quoniam infra num. 56 dicit biographus: quum Vienna in provinciam Moraviæ proficisceremur, transeuntes per memoratum oppidum Lach; etc. Nullum porro aliud oppidum hujus nominis, medium inter Viennam et Moraviam reperio. Laha autem cum littera h fortiter more germanico aspirata, Nicolao biographo, homini Italo facile Lach sonare potuit. Est quidem Lach, Laak, Bischofs-Laak, Locopolis, oppidum Illyriæ versus Carinthiam, quod olim ad episcopalem mensam Frisingensem pertinebat [Marianus. Austria sacra. Part. III, vol. V, pag. 181.] ; sed quod in Moraviam abeuntibus occurrere non poterat.

k Perperam Waddingus dicit, puellam, e mortuis suscitatam, habuisse matrem Catharinam [Ann. Min. tom. XII, pag. 82.] ; quum noster biographus, testis oculatus, puellam Catharinam, matrem Claram vocet.

l Pratalbuinum oppidum, a Brixia, ait Gonzaga [De Orig. Seraph. Relig. pag. 493.] , XX et a Cremona XIV tantum milliaribus distat: Fratrum conventus ad Franciscanam provinciam Brixiensem pertinet, in quo aluntur abunde XXII fratres, quia, teste laudato scriptore, solum fertile omnino est, ejus inquilini Fratres ingenti amore prosequuntur.

* adde senior vel provectior

CAPUT VI.
De studio orationis; de dono prophetiæ; de ratione gubernandi subditos.

[Oratione illustratus, multa prædicit; sponsæ,] Ad hæc autem et ad omnia ejus perficienda opera studium summum et singulare habuit orationis; qui sicut probatum habitum ad omnium virtutum cultum semper habuisse inventus est, ita continuæ orationis arma se induisse est compertus, in æternorum contemplatione cor suum semper præoccupatum tenens, et a sæculi hujus illecebris mundissimam pudicissimamque mentem sibi præservans. Qui etsi orationibus vocalibus conditionem suam semper efferre nequiret, divinis tamen meditationibus alere et saginare continuo studuit animum ejus, medullatum corporis et animæ sacrificium Deo suo offerens. Quo factum est, ut invictum spiritum ab oratione vocali vel mentali non relaxans, in tantam Dei sui notionem et contubernium, et amicitiam venerit, ut prophetiæ spiritum nactus, multa mirabilia abdita panderet, et futura multa prævidendo prædiceret. Hic est enim, qui circa initium conversionis suæ, sponsæ suæ, ingressum religionis suadens, de horribili Dei flagello, super eam venturo, comminatus est, nisi perpetuo voto virginitatem suam Domino suo consecraret, tantum immortali copulanda sponso. Quæ sancti sponsi nequaquam exhortatione suasa, mortali tandem conjuncta sponso, horrendissima lepra percussa est. Hic est, qui Martini Papæ aulam exiens, fulgur de cœlo cadens vidit, ubi legit “non videbit lucem surgentis auroræ” [Job. III, 9.]: propter quod, ut presto * factum est, ipsum Romanum Pontificem moriturum liquido cognovit.

[61] [Martino V,] Hic est, cui oranti ante altare in loco nostro sancti Angeli in Aquiliæ a partibus, terra visa est erigi et cœlum flecti. Hic est qui assumptionem Eugenii ad apostolatus celsitudinem pluribus mensibus ante præscivit, illique, adhuc episcopo Senensi b, prophetico ore intimavit. Nam semel dum eum visitasset, pro ea incredibili familiaritate, quam secum habebat, valedicens in longinquam regionem abiturus, in terram procidit, deosculatusque est pedes ejus. Quamobrem admiratus episcopus valde, interrogavit Domini famulum, quare sic fecisset, respondit: Non credo amplius te videre, nisi Romanum Pontificem. Hic est insuper, qui missus ab Eugenio Papa ad Alphonsum, Aragonum regem, navale bellum cum Januensibus apud urbem Caietanam habiturum, dissuadens, captivitatem suam ac omnis suæ militiæ vaticinio prædixit. “Ne, inquit, precor, domine rex, bellum capias, capieris nempe tu cum omnibus principibus tuis, ni meis acquiescas consiliis.” Quæ rex ipse non sequens, ad bellum properans, statim succubuit, Januensiumque præda factus est. Et sic homo Dei prædixerat de Aragonensi classe: Januensium enim minor virtus felicissimam victoriam reportavit c.

[62] [Eugenio IV,] Hic enim est, qui dormitionem Eugenii uno anno antequam obiret, præscivit, eamque hoc ordine ipsi Romano Pontifici indicavit. Cum enim pro canonizatione sancti Bernardini supplicasset, respondissetque summus Pontifex, se illo anno Nicolaum de Tolentino d, altero vero Bernardinum canonizaturum his verbis apostolicum pastorem affatus est: “Alius enim veniet post te, beatissime Pater, qui beatum Bernardinum canonizabit,” sicuti factum est. Successor namque suus, Nicolaus, sequenti anno creatus, anno Jubilei, die celeberrima Pentecostes e, Romæ in ecclesia beati Petri, maxima ac incredibili honorificentia et frequentia prælatorum, ac omnis nationis, quæ sub cœlo est, sanctum Bernardinum colendum, venerandumque cunctis Ecclesiis denunciavit atque mandavit. Hic est, qui in loco nostro apud Burgum Sancti Sepulchri f, expleta prædicatione in laudem et gloriam beatissimæ Virginis Dei Genitricis Mariæ, in die Assumptionis ejus, in mensa sedens, cœlestis illius tubæ fratris Alberti Sarthianensis g beatam animam ad cœlos recto tramite migrare vidit. Ita namque lætissima angelica facie quadam, me et compluribus fratribus præsentibus, in cœlum suspiciens affatus est: “Video, inquit, animam unius fratris nostri ad cœlum evolare, en vadit, en properat, sæpe replicans.” Cumque statim in Romandiolam proficisceremur, certiores facti sumus, eloquentissimum et clarissimum illum virum Sarthianensem, qui et multis miraculis claruit, Mediolani ipsa die Assumptionis animam cœlo reddidisse.

[63] [Nicolao V,] Hic est insuper, qui, defuncto Eugenio Papa, Aquilanis evangelizans, assumptionem Nicolai ad summum apostolatus apicem duobus modis vaticinatus est h. Nam et populo prædicans, sæpenumero inter disserendum Nicolaum universalis Ecclesiæ Pastorem designatum esse denunciavit: et sociis, quandoquidem secum divinum officium persolventibus, post Salve Regina, orationem illam: “Deus omnium fidelium Pastor et Rector famulum tuum Nicolaum, quem Pastorem Ecclesiæ tuæ præesse voluisti” etc. palam prænuntiavit.

[64] [pericula reip. christianæ,] Neque tacebimus mirabilem visionem, quam Ungaris evangelizans vidit, quamque D. Dominico de Capranica i, dignissimo Cardinali Firmano, Religionis protectori, manu propria significavit: cujus veritas, ut magis elucescat, ipsius Joannis verba per ordinem sunt ponenda; “deterrebat me, inquit, aliquantulum mens ambigua, si describerem, an silerem: vicit tandem zelus antiquæ confidentiæ k, quam secure gessi in R. V. D. potius exprimere quam supprimere, quod vidissem, in festo sancti Bartholomæi, anno præsenti; in Alba regali prædicans multis militibus christicolis, interprete, quod edixeram, declarante, de propinquis periculis fidei christianæ. Vidi quatuor flumina invicem decertantia, quorum primum ab oriente, secundum ab occidente, tertium a meridie, quartum vero a septemtrione, et quodlibet nitebatur in mari magno cum impetu fluere et refluere. In refluxu vero quodlibet violenter agebat, ut aquam totius pelagi secum traheret: vicit postremo flumen occiduum. Quid hæc velint, attendite; quid spiritus indicet, propulsate. Hac die, in festo sacrorum Stigmatum seraphici sancti Francisci, nostri inclyti Patriarchæ, dum interpres exponeret, quod a me prius audierat de impressione signaculorum Christi Jesu, vidit servulus tuus in cœlo prælium magnum inter solem et lunam, et stellas; luna et stellæ, contra solem irruentes, victoriam referebant. Stupefactus et admiratus, quid hæc vellent, ignorans, audivi, sol a luna superatus est, judicia Dei abyssus multa! [Psal. XXXV, 6] tamquam attonitus deplorabam, quod non esset astrologus hoc decernens. Iterum vox intonuit spiritualis: Incomprohensibilia sunt judicia Dei: [Rom. XI, 33] abyssus abyssum invocat. [Psal. XLI, 8.] Iterum explorabam et conclusionem hanc percepi. Major serviet minori, et finis properat: nec amplius quicquam.” Hæc ille, cujus est condere et enodare.

[65] [summasque calamitates,] Præter hæc, et aliud adjicimus, quod multi ex fratribus ex ejus ore audierunt, mortalibus nullo modo silendum. Cum Dei servus Joannes in Oppido Temesvar l, quod in Ungariæ plaga situm est, triduo gradum sisteret, semelque cubaret, solo fratre Hieronymo Utinensi ejus scriba comite m, singultibus non parvis dormientem Hieronymum excitat, quem bonus socius suspirantem ab imo pectore sentiens, curiosus observat; ingeminat planctum senior sanctus, et crescente cordis mœrore, crescit raucus quidam in gutture murmur amarior n. Riget Hieronymus conjectans quidnam adversi contigerit: in vocem prorumpit fletus. Requiritur a comite quænam mœstitia premat; plangebat Dei famulus; cui Hieronymus: Quid incommodi accidit, Pater? Quo nihil respondente, sed tantum singultus, lacrymas et amarissimum planctum augmentante, accersiuntur fratres, qui intuentes eum, lacrymarum rivulis undique perfusum, quæritant, admirantur, consolantur. At Dei famulus, miserabilem prosequens luctum, acuta voce clamitat, “Miserere, miserere, Domine Deus clemens, miserere populo redempto pretiosissimo sanguine tuo. Miserere per vulnera tua, miserere per Crucem tuam;” et singula novissimæ passionis mysteria recensens diu “miserere” clamare non cessavit, respirantem demum præstolantur importuni, quænam molestiæ tristitiæque ratio, quibus compulsus, ait: “Etsi senex et decrepitus septuaginta unius annorum videtur * forte delirare, hæc tamen sub oculis Divinæ Majestatis vera sunt. Tot enim adversa, tot infortunia, tot et tantas calamitates et angustias mundum quassaturas in uno brevi momento contemplabar, quot et quanta ab initio non fuere, et omnibus his indicio eventus erit, sed minime, inquit, vobis excidant verba mea.” Quæ quidem prophetica vox, quam clare, quamque aperte maxima ex parte fuerit expleta, et quotidie adimpleatur, ex his, quæ post dormitionem Joannis gesta sunt, quæque geruntur, constat. Quæ an ridicula et pro deliramentis sint habenda, edixerunt experti. Dicant qui sentiunt, dicant Ungari, dicant Anglici, dicant Itali, dicant et Germani.

[66] [necem comitis Celiæ,] Nam post Domini famuli gloriosum obitum, qui eodem anno subsecutus est, magnus ille comes Celiæ a Ladislao, filio Joannis Huniadi, ad Belgradum, volens occidere, occiditur n. Pro cujus ultione Ladislaus ipse, a Ladislao, Ungarorum et Bohemorum rege, Budæ capite truncatur; septuaginta millium Cruciatorum exercitus, in Turcos coadunatus et collectus, ad propria cum omnium ingenti dolore licentiatur. Ladislaus mortem timens, ab Ungaris fugit; a Bohemis honorifice excipitur. In Urbe sua Pragensi a quibusdam baronibus miserabiliter interimitur o. Post quadraginta dies a famuli domini dormitione, in festo Sanctæ Barbaræ p, undecima noctis hora, in toto Siciliæ regno fundamenta terræ contremuerunt. Civitates multæ, oppida, castella et arces corruerunt et dissipatæ sunt, ac super sexaginta millia hominum uno fere momento mortui sunt q. Sequenti anno peste crudelissima Italus et Alamanus populus percutitur r. Postea Calixtus Papa Alphonsusque, potentissimus Aragonum Rex, moritur s. Rex Francorum et Anglorum mundo eripitur t. Incendium maximum bellorum in Italia, Almania, Ungaria, Anglia, Hispania, et Aragonia conflatur. Multi principes, multique magnates e vita discedunt, mutantur dominia, crescit livor, regnandique libido; filius in patrem, pater in filium, germanus in germanum arma sumunt: premit valida fames Siciliæ regnum, dantur quæque pretiosa pro cibo ad refocillandam animam.

[67] [pestem in Aprutio,] Post quinquennium a dormitione Beati Joannis, fiunt iterum magni terræmotus in Aprutina provincia: nulla tamen crudelius creditur quam Aquilana plaga v. Regnum tamen totum bellorum impetu ita miserabiliter premitur et conteritur, ut non possint de eo, nisi luctus carmina decantari. Nam intus pavor, gladius foris, pestis et fames intrinsecus. Quis enim explicet quot et quantos consumpsit fames, devoravit gladius, pestisque deglutivit, et nunc, dum hæc scribuntur, deglutit? Periit jam certe hoc anno et in hac Aprutina provincia medietas populi in his præsertim locis, ubi corruptus aer viguit, sicque plenos manipulos mors repentina et furibunda continuo metit justorum et impiorum, ut et nullum hominum genus impune evadat: et cum hæc et complura alia mala gesta sunt, quæ calamus non facile explicat, nondum tamen finis advenit, sed quotidie novæ clades, novæque strages et ruinæ christianorum nuntiantur, ut sic propheticus beatissimi Joannis Capistranensis sermo adimpleatur, qui (ut superius meminimus) ideo hos miserrimos eventus vehementer defleverat, quia, Christo revelante, prænoverat, illos omnino in christianam plebem futuros.

[68] [propriam mortem in Hungaria:] Neque eum latuit sui corporis domicilium, quod antequam Italia egrederetur, regnum Ungariæ prædixit esse futurum. Neque ignoravit uberrimos fructus, quos sua prædicatio in Germania erat paritura; sed illos Venetis evangelizans cum in loco Artiniæ w, confratres et filios suos exhortaretur ad bene beateque vivendum, lacrymis præ nimio spirituali gaudio perfusus, declaravit: “Majora, inquit, operabitur adhuc Dominus per unum membrum istius Religionis, quam a tempore Beatissimi parentis nostri Francisci fecerit, usque in hodiernum diem.” Et prævidens ingentem illam persecutionem, quam quidam, qui exierunt a nobis, sed non fuerunt de nostris, in creditas sibi oves excitaturi erant, lacrymosis oculis adjecit: “Væ homini illi, qui Dei familiam fuerit persecutus.” Neque enim nescivit Venetorum extinctam devotionem, quam vaticinatus est omnino post medium quadragesimæ reviviscendam, aquæ, inquit, multæ non potuerunt extinguere charitatem, et dolentibus sociis, illum dimisisse devotissimos Liguriæ populos, ad indevotamque gentem Venetorum venisse, quæ de audiendo verbum Dei parum curare videbatur, dixit: “Inducias fecit nobiscum Dominus usque ad medium quadragesimæ; frangentur postea, treguæ x.” Sic factum est.

[69] [Venetiis signa facit,] Nam loquente uno puero muto per tactum manus ejus, ea præcise die Jovis, quæ quadragesimam mediat, et liberato in conspectu populi, sequenti secunda feria, quodam manibus et pedibus contracto, qui de merceria y in sede delatus fuerat, cui neque gradiendi neque manus aperiendi vel movendi facultas ulla erat, lacrymantibus præ summa devotione adstantibus cunctis populis, tantus ad suas prædicationes Venetorum plebis concursus factus est, ut ad prædicandum in amplissimum campum Sancti Pauli egredi sibi necesse fuerit, et sic aquæ multæ Venetorum, uti prædixerat, non potuerunt extinguere ardentissimam charitatem ejus; quæ tam magnam devotionis flammam enixa est, ut nec ubi servari posset illæsus a pressura irruentium populorum, volentium eum tangere, vel osculari, nisi manu forti et accuratissima opera quorundam officialium, quos ad custodiam ejus personæ statuerat illustrissimum dominium Venetum. Quid multa? Tanta enim fuit in hoc clarissimo viro bonitas et innocentia, tanta mentis sinceritas et puritas, tanta animi mansuetudo et perfectio, orationisque vis tanta, et * quoties se ipsum ad devotionem excitasset, statim lacrymarum effunderet imbres; et eorum, quæ vel facturus esset vel scire percuperet, aut per revelationem, aut per aliquam apparitionem, aut per Spiritus Sancti infusionem intelligeret Dei voluntatem.

[70] [et obitum Nicolai Papæ prænoscit:] Semel quidem dum Romæ prædicaret, audiens vocem exclamantis devotissimæ fœminæ, quæ nimio divini amoris ardore succensa, se ipsam continere non poterat, intelligensque cordis secreta, et quid in brevi de ea facturus esset Dominus, coram omni multitudine dixit ad eam. “O mulier præsto te præpara domum redituram, quia omnino morieris.” Quæ cum viri Dei jussa complevisset, læta nimis mox migravit ad Dominum. Dormitionem etiam Nicolai Papæ, dum apud cæsaream moraretur majestatem, in Nova Civitate, episcopo Papiensi, apostolico in Germania legato, prædixit z. De qua cum legatus ipse per tabellarios certior factus esset, dixit: “Nunc vere scio, fratrem Joannem spiritum habere prophetiæ.” Longum esset singula ab eo præstita enarrare, et arduum nimis singulas revelationes depromere, quandoquidem nemo scit *, qui ejus familiaritate vel parum usus fuerit, qui vel in se, vel in alio non dedicerit, experientia magistra, Dei servum Joannem propheticum possedisse spiritum, et singularem vaticinandi gratiam habuisse.

[71] [gubernaculis Ordinis admotus,] Gubernacula Religionis regenda Dei famulo sæpe commissa, ita sapienter, ita prudenter gessit, ut nemo melius, nemo utilius Francisci novam prolem eo rexerit, conservaverit, foveritque. Maximis enim Dei nostri muneribus instructus atque præditus, ecclesiasticis prælatis adeo gratus acceptusque fuit, ut ad propellendam vel vulpinam calliditatem vel diabolicam astutiam quorumdam, verum Religionis propositum et institutum supplantare, evertere et abolere summo studio quærentium, summa semper præsidia et adjumenta postulata invenerit. Illo namque super gregem suum vigilante, nulla luporum rabies, insidiantium calumnia, nullave excogitata improborum hominum malitia aliquando nocere potuit. Quin imo sagittæ eorum factæ sunt plagæ eorum, [Ps. LXIII, 8] et vexatio incrementum semper attulit Religioni. Columbina profecto simplicitate sic vir iste sanctus in omni vitæ ratione vestitus fuit, ut in gerendis gubernaculis Religionis nulla serpentina sapientia careret, idem ubique apparens, severum et rigidum vivendi genus, quod ab initio suæ conversionis sibi delegerat, numquam solvens, studensque plus amari a subjectis quam timeri, et re magis quam verbis, illorum mentes ad vitæ perfectionem instruere. Qui sane nullam in consiliis imprudentiam, nullam in cogitatu stultitiam, in verbo inconstantiam, in re gerenda ignaviam, in moribus corruptionem, in potestate elationem, in adversitate dejectionem, in felicitate honoris vel vanæ laudis ostentationem visus est exhibuisse.

[72] [omnibus carus est,] Cujus eximiæ virtutis et sanctimoniæ vitæ tam præclaram tamque insignem imaginem confratres sui attendentes, si fieri potuisset, semper generalem pastorem Religioni præfecissent. Quippe cum in tuendo ampliandoque illam, nullum aptiorem, nullumque potentiorem eo aliquando invenerint, cui adessent omnia affluenter, quæ ad verum, dignumque pastorem pertinere viderentur. Illo enim præsidente, omnes summa pace, summaque quiete potiebantur; illo loquente, omnes suæ Religioni adversantes mutescebant. Illo denique pugnante consilio et sapientia, prudentia, auctoritate et bonitate, præcipui Religionis, justitiæ et veritatis hostes semper victi fuere. Vivens autem sanctus Bernardinus in hac mortali carne, etsi innocens et sine macula, calumniatus et accusatus sæpe, tamen divi Joannis lingua, summo cum honore, fuit ab omni sorde falsæ criminationis liberatus et purgatus. Notatus quidem et accusatus de hæresi pro his maxime prædicationibus, quas de excellentia, et potentia Nominis Jesu, ejusque sculptura ad christianos populos habuerat, a nullo fortius adjutus et defensatus, quam a Joanne, fuit: sæpe enim pro Bernardini tutela disputavit, sæpe pro eo ad ignem se obligavit, sæpeque maximis periculis pro illo se objectavit aa.

[73] [et mire Ordinem propagat;] Hi quidem fuerunt duæ florentissimæ olivæ, et duo luminaria magna lucentia ante Dominum, qui maxima morum et doctrinæ documenta ubique diffundentes, orbem terrarum illuminaverunt, qui perfectionis viam, jam obliteratam, renovaverunt, qui Francisci eversam fere domum erexerunt, qui tandem lucis exempla omnibus exhibentes, innumerabiles perituras animas ad cœlorum felicia regna provexerunt. Hi profecto inclyti exstitere principes et duces Francisci novelli exercitus, quorum sonus in omnem terram exivit, et in fines orbis terræ verba eorum [Ps. XVIII, 4.] egressa sunt. Bernardinus autem, aliquando Joannis prælatus, Joannes Bernardini discipulus et comes. Nam ut prædicandi modum disceret Joannes, Bernardinum uno anno secutus est. Ille pacem prædicabat, iste pacem inter discordes conficiebat. Amabant enim mutuo se vehementer nimis, et revoluto triennio, ut plurimum, alter alteri imperabat. Ubi autem Joannes intellexerit, beatum Bernardinum, sibi subjectum, obiisse corruscareque miraculis, mox Aquilam profectus est, et sacrum pignus honorifice collocari fecit, in capsaque ferrea, ferreis catenis munita, recludi atque miracula diligentissima examinatione conscribi; quorum magnitudinem, ut vidit et efficaciam, canonizationem ejus apud Eugenium, Romanum Pontificem, primum promovit, et ut alii principes, et populi eam promoverent, grandi solertique studio incitavit. Verum ne in vacuum laboraret, cum per confratrum suorum orationes Domini beneplacitum expostulasset, ipseque vehementissime omnipotentem Deum obsecravisset, apparuit ei Senis in quadam cella oranti Bernardinus sanctus, et ad prosequendum sanctum inchoatum opus multum animavit, replens eum incredibili consolatione. Eo quidem tempore, quo hæc agebantur, ingressus est quidam ex sociis cellam viri Dei, cui et dixit: “Dominus tibi parcat, frater, nunc ego cum Sancto Bernardino sermonem habebam.”

[74] [canonizationem S. Bernardini] Quamobrem excessiva quadam in eum devotione accensus, ita postea sollicite, ita ferventer, ita demum instanter et Eugenium et Nicolaum Papam propulsavit, ut designari quosdam episcopos fecerit ad examinandum miracula, quæ multis in locis de Sancto Bernardino referebantur. Qui quidem episcopi circumeuntes una cum viro Dei multas civitates, oppida et castella, duos processus solemnes primo confecerunt. Postremo D. Angelus de Capranica tunc episcopus Estulanus bb *, nunc autem tituli Sanctæ Crucis in Hierusalem dignissimus Cardinalis, virtute insignis, fama celebris, sanctitateque præcipuus, peracto tertio processu, cum varia loca, comite viro Dei, perlustrasset, singularemque de Bernardini examinatis jam miraculis relationem Pontifici Nicolao fecisset, tandem post indicibiles Joannis labores, sexto anno ab ejus sancta dormitione, viri Dei opera, Sanctus Bernardinus Beatorum Catalogo conscriptus est Romæ anno Jubilei, celebrantibus fratribus generale capitulum totius Ordinis, utriusque familiæ in sacro conventu Aræ-Cœli cc.

[75] [summa industria procurat.] In ipsa autem miraculorum examinatione, visis quibusdam miraculis manu Joannis patratis, quæ vir Dei Sancto ascribebat Bernardino, ea memoratus D. Cardinalis, nequaquam Beati Bernardini miraculis annumerari permisit; sed cum Bernardinum maximo Pontifici canonizatione dignissimum asseruisset, et Domini famulum Capistranensem Joannem, adhuc in terris conversantem, hujusmodi singulari præstantique titulo benemeritum constantissime professus est. Per hos quidem annos, quibus pro obtinenda Bernardini canonizatione tantopere laborabat, contigit, ut frater Thomas de Florentia, vir quidem maximæ virtutis et sanctitatis, in urbe Reatina moreretur dd; per cujus merita, et invocationem cum multa signa, et prodigia fierent, timens, ne Beati Bernardini canonizatio vel impediretur, vel nimis retardaretur, præcepit illi in virtute sanctæ obedientiæ, eo quod vicariatus generalis officio fungeretur, ut nulla amplius miracula faceret, qui sicut promptissimam obedientiam in hac vita sibi exhibuerat, ita in cœlestibus regnans, mox sibi viro Dei Joanne mandante (quod dictu mirabile est) a perpetratione destitit miraculorum, qui, ut meminimus, multis antea signis et prodigiis coruscaverat.

[76] [Sancti verbis refragantes] Quantæ autem virtutis hujus viri Dei verba extiterint, quantamque ultionem exercuerit Dominus in eos, qui de servi sui integritate maligne locuti sunt, ex his advertere possumus ultionibus, quas nonnulli (ut indubitatissimum est) experti sunt. Vir quidam fuit, quem magna dignitas decoravit, cui non credenti miracula Sancti Bernardini, et a viro Dei, illa suadente, petenti, mortuum septuaginta horas, sibi probari debere, aliter nullo pacto fidem dictis adhibituro, talia Joannes respondit: “Resurrectio Christi per quadraginta horas probatur vera; si alicujus mortui vera resurrectio dici non potest, quia post septuaginta horas non probatur facta, constat, Christi resurrectionem veram non fuisse, quod impium esse asserere, nemo est qui inficiatur fidelium.” Et in spiritus fervore adjecit, ter illi dicens, “Cave a judicio Dei.” At incredulus ille minantis vocem non formidans, non post multos dies, equo cadente, oppressus, suum diem clausit extremum ee. Alio quoque tempore murmurantibus de illo, cuidam petulanti sacerdoti et cuidam lascivæ mulieri, in ampla urbe Germaniæ, quam vocant Ratisbonam, contigit, ut cum alter ab execranda ludi cupiditate didicisset præcipue scelera quædam oriri solere, moleste ægreque acerbum sermonem ferens, quandoquidem in ludis totus mersus erat; negat prorsus tot capitalia ludo posse oriri peccata, neque ab hoc animi sui libidinem velle minuere, cum sit ludere vitæ solatium et ingenii acumen. Altera vero dum vanitates mulierum et adulterinos intelligeret capillos damnari, insana mente gravius veritati officiosa detrahit; ecce duo, veritatem mutuo pessumdantes, sequenti nocte eodem momento subitanea morte corruerunt. Reliqui autem timore correcti, quæque ludicra suppellectilia, procacesque muliebres illecebras obsignarunt, omniaque igni publice concremata sunt.

[77] [a Deo puniuntur.] Alio etiam tempore, quo servus Dei in Urbe Cracoviensi evangelizabat, quæ in Poloniæ regno sita est, cum ludi multa instrumenta ad virum sanctum portarentur comburenda, contigit, ut camini fuligo copiosa, igne accensa, magnam ignis flammam in domicilio, quo Joannes collocatus fuerat, emitteret. Quod ut vidit quidam æmulus, detestari cœpit populum credentem, ludum tam magnum esse peccatum; et existimans, domum illam omnino comburendam, pro eo quia tabularia ibidem servabantur, igni annihilanda, et populus dictis sancti senioris nimis esse pronum ad credendum, eodem die domum propriam combustam fere totam vidit, domicilio famuli Domini illæso prorsus et intacto remanente. Quamobrem desinendum est omnino obtrectatoribus hunc sanctum virum maledicere, vel carpere, quem Christus benedixit, et tanta gratiarum ubertate explevit. Quin imo admonendi sunt et invitandi, ut laudent et benedicant, ne sicut vestimentum, ita per tempus ipsi deficiant, et, ut lanam, comedat eos tinea. Ille namque divinas virtutes annuntiabit hominibus, qui magnifice Dominum in servis suis voluerit laudari, colique. Laudemus et nos famulum Domini, humilem, pium, et sanctum, quem sæpenumero vidimus honores fugientem, et in faciem laudatum nonnumquam lacrymantem; laudemus, inquam, virum omni virtute præstantem, affectus suos bene regentem, et animo suo peroptime et rectissime imperantem. Narrabo ego omnibus, Deum colentibus, quanta in Germania per servum suum Joannem ostensa sunt diebus vitæ meæ. Præbete itaque, obsecro, adhuc pias aures, qui hæc lecturi estis, et intelligite, quantum magnus et excelsus Deus noster in fidelissimo servo suo Joanne magnificandus, laudandusque sit.

ANNOTATA.

a Quamvis multi sint hujus nominis conventus, existimo agi de conventu S. Angeli Lanciani seu Ansani, qua in civitate S. Capistranus, conciliata pace inter Ortonenses et Lancianenses, Ansanensi senatu petente, conventum fundavit sub titulo S. Angeli de Pace [Gonzag. De Orig. Seraph. Rel. pag. 412.] .

b Memoria labitur hic Nicolaus biographus: nam Gabriel Condolmerius, postmodum Papa Eugenius IV, vix anno integro sedem Senensem, ab anno 1407 ad 1408 episcopus tenuit [Ughelli. Ital. sacr. tom. III, col. 570.] : isto vero tempore S. Capistranus, sæculo adhucdum deditus, spiritum propheticum non habuit, seraphicam Religionem anno 1416 primum secutus. Cfr Commentarii prævii numm. 44 et 98.

c Eugenius IV, devoluto per obitum Joannæ reginæ ad Ecclesiam Romanam regno Neapolitano, bulla, data IV idus Junii 1435, cavit, ne quispiam principum dictum regnum sibi arrogaret, sed arbitrium Sedis Apostolicæ exspectaret. Sed, inquit Raynaldus ad hunc annum § XIV, sprevit Alfonsus Eugenii imperia; nam, Capua suorum sectatorum insidiis jam intercepta, ursit Cajetæ obsidionem; sed repente ipsius res ex summo prosperitatis culmine præcipites lapsæ sunt: submisit enim Cajetanis Philippus Maria, Mediolanensis dux, subsidiariam Genuensium classem, quæ navali prælio Aragonium fudit tanta felicitate, ut Alphonsus ipse una cum rege Navarræ et Henrico principe plurimisque proceribus captus sit. Victoriæ suæ Philippus Maria certiores facit Patres Basileenses, per litteras, datas XX Augusti 1435 [Labbe, tom. XII Conc. col. 991.] .

d S. Nicolaus Tolentinas canonizatus fuit ab Eugenio IV feria II Pentecostes, nonis Junii 1446: ejus Acta dederunt nostri ad diem, quo colitur, X Septembris [Act. SS. tom. III Sept. pag. 636.] .

e S. Bernardino Senensi solemnes Sanctorum honores detulit Nicolaus V anno 1450 die XXIV Maji, quæ erat dominica Pentecostes. Ejus Acta ediderunt nostri sub die, quo ejus festum celebratur, XX Maji [Ibid. tom. V Maji, pag. 257 et tom. VII Maji, pag. 821.] : bulla canonizationis reperitur apud Justum Fontaninum [Codex Constitt. pag. 164.] .

f Burgum Sancti Sepulcri, civitas Etruriæ haud procul Aretio, quam sede episcopali ornavit Leo X anno 1515: quibusdam est antiqua Biturgia Etrusca [Moroni. Dizion. di Erud. Eccles. V°. Borgo San Sepulcro.] .

g De Alberto Sarthianensi diximus supra in Annotatis ad caput IV, litera p.

h Nicolaus V electus fuit die VI Martii 1447: de ejus electione egimus Commentarii prævii num. 113.

i De Cardinali Dominico Capranica agunt Ciacconi [Vit. Rom. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 832.] et Moroni [Moroni. Dizion. V°. Capranica.] : natus anno 1400 obiit anno 1458; dicebatur Cardinalis Firmanus, quia Firmanæ ecclesiæ administrationem habebat.

k Waddingus [Ann. Min. tom. XII, pag. 283.] , citans epistolam S. Capistrani, ad Cardinalem Capranica die XVIII Septembris 1455 datam, paulo aliter quædam profert, videlicet: Deterrebat me quantululum mens ambigua, si describerem an silerem; vicit tandem zelus atque confidentia, quam secure diu gessi in V. R. D. potius exprimere quam supprimere, quod vidissem in festo S. Bartholomæi (XXIV Augusti) anno præsenti in Alba Regali prædicans multis millibus Christocolis, interprete, quod edixeram, declarante, de proximis periculis fidei christianæ etc. Biographus legit militibus christicolis: alterutrum, ut lubet, admitti potest: etenim si multis millibus prædicavit Sanctus, certe milites passim erant ejus auditores, ad bellum sacrum conscripti: si milites legamus, ii numerosi jam aliquot millia complectebantur.

l Temeswar, caput provinciæ Hungaricæ, quæa Temesio flumine nomen sortitur suum, civitas episcopalis sub Colozcensi metropoli, ad fluvium Bega sita.

m De Hieronymo Utinensi, Sancti socio, egimus Commentarii prævii num. 7.

n Scilicet inter Joannem Huniadem, comitem Bistricensem, et Ulricum, comitem Ciliæ, graves diuturnæque exarserant inimicitiæ. Ladislaus, Huniadis filius, patrem vindicaturus, Ulricum occidit, in festo S. Martini, die XI Novembris anni 1456: ipse vero Ladislaus, jussu regis, capite truncatur [Timon. Epitom. Chronol. Hungar. pag. 73.] .

o Ladislaus rex, inquit Timon [Ibid. l. c.] , delicium humani generis appellatus, florentissimo ævo (annos scilicet XVII natus) XXIII Novembris 1457 exstinguitur; dum Austriaci, Bohemi et Ungari, albis equis insidentes, sponsam illi quærerent in Gallia.

p Festum S. Barbaræ in diem IV Decembris occurrit; adeoque a XXIII Octobris ad IV Decembris sunt dies quadraginta tres; quod si demas utrumque diem extremum, quatenus dimidiatos, sunt tamen dies quadraginta unus: igitur minus accurate computum suum instituit biographus.

q De hoc terræ motu, quem in diem quintum Decembris 1456 reponit, agit Muratori in Annalibus Italiæ [Ann. d Ital. tom. IX, pag. 261.] , dicitque, Brundusium, Beneventum, Asculum, Avellinum, multasque alias civitates, oppida, castella, ecclesias fuisse eversas, in sola civitate Neapolitana hominum viginti millia periisse, majorem calamitatem numquam istud regnum subiisse [Ibid. pag. 264.] .

r Pestem anno 1457 continuasse scribit Muratorius [Cfr Chronica di Bologna ap. Muratori. Scriptt. tom. XVIII, col. 722.] , magnamque hominum multitudinem rapuisse: unde factum est, ut quidam Joannes Baptista Ordinis Prædicatorum, barbatus et nudipes, Placentiæ publice prædixerit, finem mundi instare certissime, anno 1460 consummandum.

s Rex Alphonsus XXVIII Junii, Calixtus Papa III VI Augusti 1458 obieri.

t Carolus VII, Francorum rex XXII Julii 1461 obiit: ast Henricus VI, qui Anglis imperabat, multo serius, id est anno 1471, necatus fuit: ast anno 1460 a rebellibus victus, vix magni nominis umbram retinuit; quo sensu dicere potuit, biographus, eum mundo fuisse ereptum.

v De qua speciali plaga agat biographus, non facile quis dixerit: certum est ex chronicis Bononiensibus, anno 1461 factiones, quæ de regno Neapolitano decertabant, castra sua in territorio Aquilano posuisse, et signa contulisse, ex quo magna strages secuta est [Muratori. Scriptt. tom. XVIII, col. 738.] .

w Ex dictis liquet, eo loco fuisse conventum fratrum Minorum: verum suspicor male scriptum nomen, utpote quod inter loca Minorum, a Gonzaga recensita, non reperiatur: est quidem conventus, Arzignani, sed is primum anno 1494 fundatus [De Orig. Seraph. Rel. pag. 312.] ; adeoque a Nicolao designari non potuit.

x Treuga sunt induciæ sive ad pacem componendam, sive ad stragem interrumpendam. Vide hanc vocem apud Cangium Glossarium mediæ latinitatis.

y Merceria apud laudatum mox Cangium estuxor ejus, qui minutas merces divendit, quique Mercerius appellatur. Hic tamen ipsum locum, in quo istiusmodi merces venales exponebantur, interpretor.

z Papiensis episcopus erat Joannes Castilioneus Mediolanensis, a Constantiensi in Normannia sede ad Papiensen anno 1454 translatus: obiit Cardinalis anno 1460 XVIII kal. Maji [Ughelli. Ital. sacr. tom. I, col. 1102.] .

aa De hac controversia late egimus toto § XIV.

bb Angelus Capranica, dominici Cardinalis, de quo supra annotato i, primum Sipontinus, post Asculanus episcopus; cathedram Reatinam anno 1450 aut sequenti conscendit; Cardinalis a Pio II anno 1460 creatus, obiit 1478 [Ciaccon. Vit. Rom. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 1035.] .

cc In hoc capitulo minister generalis creatus fuit Angelus Serpetri Perusinus, qui vicarium suum generalem Citramontanum constituit S. Capistranum [Wadd. Annal. tom. XII, pag. 63] .

dd De isto B. Thoma agetur ad diem XXXI Octobris, utpote cujus cultus probatus fuerit a Clemente XIV, uti constat ex Martyrologio Romano-Seraphico. De illo late agit Waddingus in suis Annalibus [Tom. XI, pag. 292.] .

ee Waddingus rem paulo aliter narrat [Ibid. pag. 412.] : scilicet quasi incredulus ab ipso Capistrano exegisset novum miraculum in confirmationem eorum, quæ a S. Bernardino patrata fuerant: quem in sensum incredulus Sancto nostro dicit: Ne quidquam tibi credam, nisi illud feceris experimentum, ut per septuaginta saltem horas defunctum revoces ad vitam. Ast ex responsione S. Capistrani liquido constat, incredulum petiisse ab eo, ut probaret, veram fuisse resurrectionem mortuorum, quæ intercedente S. Bernardino, dicebatur evenisse, non per miraculum, a Capistrano patrandum, sed per mortuum, ad vitam a S. Bernardino revocatum post horas septuaginta. Quam in rem optime respondet Sanctus exemplo Resurrectionis dominicæ.

* brevi post

* videor?

* ut?

* sit?

* Asculanus

CAPUT VII.
Iter Germanicum et Polonicum; ac miracula in eo patrata.

[Friderico Cæsare invitante,] Celebre itaque, ac gloriosum Joannis nomen cum ad Friderici Cæsaris notitiam pervenisset a, venissentque Romam Eneas Silvius, Senensis episcopus b, nunc maximus summusque Romanus Pontifex, et Cæsaris germanus, Albertus, illustris Austriæ dux c, impetraverunt a Nicolao summo Pontifice, Cæsaris nomine, ut servus Domini imperatoriam adiret majestatem; qui etsi antea ad evangelizandum Ungaris proficisci decrevisset, missus tamen a Papa in Germaniam, antequam in Ungariam ingrederetur, libentius accessit. Cum igitur Venetiis suas prædicationes consummaset, ubi tota quadragesima, apostolico præcepto coactus est, prædicare, perlustrata verbo Dei nobiliori parte Provinciæ Forlivii d, cum multis signis et prodigiis, atque incredibili omnium illorum populorum devotione et frequentia, Villacum, primum Alemanniæ oppidum satis populosum, in itinere, quod ducit ad Austriam, se contulit e. Qui tum ob apicem sanctitatis ejus, tum ob miraculorum præclaram famam, in Forlivio * et Alemaniæ confinibus factorum, magna lætitia, magnoque honore a Villacensibus susceptus, divina operante gratia, supra viginti infirmos prima die, qua prædicare cœpit, cum interprete, latino utens eloquio, mirifice liberavit f.

[79] [in Germaniam proficiscitur S. Capistranus,] Vigebat enim ibi quædam generalis ægritudo, qua homines illi ita viribus in omnibus membris destituebantur, ut nemo ad virum Dei nisi delatus proficisci potuisset. Quorum cum quatuordecim suis pedibus ad propria rediissent, lætissimi ab hujusmodi pestifero morbo liberati, dimissis grabatis vel sedibus, quibus ferebantur, illuminatique duo extitissent, qui lumen cœli videre non poterant, atque unus surdus, alter podagrosus, nec non et duo manibus et pedibus contracti pedesque ipsos in modum crucis transversos habentes; et quidam vicarius cathedralis ecclesiæ, qui, gutta percussus, divina multo tempore celebrare non poterat, optimam valetudinem de suis infirmitatibus consecuti fuissent, tanta ibi accensa est erga virum Dei devotionis flamma, ut alter Apostolus ab illis crederetur.

[80] [per Carinthiam et Styriam,] Quo rumore per vicinas regiones diffuso, adeo divini Joannis apud Carinthios, Stirios, et Australes celebris opinio crevit, ut inde multi populi cum ornatissimis processionibus ei accurrerent, ad Cæsarem proficiscenti, cantantes et dicentes: “Benedictus qui venit in nomine Domini.” Ibi autem imperatoriam visitavit Majestatem, ab eadem imprimis, et a Ladislao, Ungarorum et Bohemorum Rege g atque ab omnibus principibus, et baronibus eorum, ut Angelus Dei visus est et auditus, locatus egregie, honoratus magnifice et frequentissima procerum visitatione et populorum ad prædicationes conventu. Qui cum multum per id tempus orationi se dedisset, petens a Domino, ut viam suam secundum suum beneplacitum dirigeret, tandem per revelationem divinam didicit, ut in Bohemiæ regnum iret, ingentia ibi ad Orthodoxæ Fidei exaltationem facturus.

[81] [ibique multis miraculis claret:] Consummatis itaque nonnullis prædicationibus, in Nova Civitate h apud Cæsarem cum nonnullis signis et prodigiis, tum Cæsaris, tum Viennensium oratorum precibus advocatus, Viennam profectus est; quæ una est de formosioribus, et famosioribus Germaniæ civitatibus, litterarum et divinarum artium florentissimum gymnasium habens, ad quam et Cæsar ipse accedere voluit, et Christi servum sæpenumero audire. Ubi quantum Joannes profecerit, quam honorifice habitus et lætanter exceptus fuerit, difficile profecto enarrare est. Nam ibi religiosum locum pro suis fratribus recepit, ubi postea centum decem et octo commorati sumus i; ibi studentes, baccalaureos, et doctores multos ad divinas religiones concitavit, nonnullosque Francisci veste suis manibus vestivit. Ibi populum quinquaginta diebus cœlesti doctrina aluit; ibi summo cum omnium gaudio et stupore multorum miraculorum gloria claruit, ibique sæpe confluentibus Ungaris, Moravis, Australibus, et Bavaris, non modo amplissima communis platea hominibus stipabatur tota, sed civitas ipsa ita replebatur, ut jubileum celebrari crederes. Qua gloriosa de eo per omnem Germaniam fama volitante, cum ad probandam Bohemorum et Moravorum reductionem, eorum, inquam, qui Hussitarum hæresi maculati, a Romani Pontificis obedientia recesserant, in Moraviam et Bohemiam se contulisset, ac perinde, licet cum maximis et summis vitæ periculis, magna hæreticorum tam baronum et nobilium, quam plebium conversione facta, Bavariam, Misnam, Thuringiam, Saxoniam, Silesiam, Poloniam, Franconiam, Sueviamque quatuor annis perlustrasset, tanta celebritate adeunti procedebant obviabantque populi omnes, abeuntemque comitabatur omnis ætas, ut apostolum Dei haud magis venerati fuissent.

[82] Nam hunc reges, hunc principes, hunc populi, hunc nationes tum crebris litteris, tum nuntiis, [et a principibus, prælatis et populo] tum oratoribus et ornatissimis legationibus avidissime accersebant, hunc denique, ad eos proficiscentem, non modo inclyti reges et clarissimi sæculares principes, sed ecclesiastici prælati ac omnis clerus et religiosorum cœtus cum crucibus, vexillis, Reliquiis, hymnis et canticis spiritualibus, pulsantibus campanis et organis, ineffabili pietate, gaudio et veneratione excipiebant, et ad cathedrales ecclesias conducebant, ubi cantando Te Deum laudamus, susceptaque a viro Dei benedictione, comitabantur eum usque ad præparatum domicilium, et in sua lætissimi revertebantur, agentes maximas gratias Deo, quia in suis terris et civitatibus tam cœlestem nuntium visere meruissent. Postera autem die inchoabat populu prædicare verbum Dei præco Christi, nec ulla dies præteriisset apud illos manens, qua cœlesti pabulo eos non refecisset. Et licet latinus sermo in longum temporis spatium protraheretur, sæpe hyemali tempore, in publicis plateis, avidissimi tamen omnes videre et auscultare famulum Dei, per quatuor et quinque horas in nivibus et frigoribus libentissime stabant, quoad interpres declarasset, quod Joannes prius latine edixerat.

[83] [ingenti gaudio suscipitur;] Infirmos et male habentes, quos vel in ecclesiis, vel in publicis plateis collocabant, vir Dei fere singulis diebus circa horam vespertinam visitabat, præmissa oratione, et quoties egredi domum voluisset, nobilibus et egregiis viris comitabatur, ab illis tamque cundo quam redeundo, ut oculi pupilla servabatur. In Bohemia vero et Moravia manu forti semper ducebatur catholicorum, ne in hæreticorum potestatem deveniret; qui minis et terroribus orthodoxos, illum suscipientes, adeo perturbabant, ut servum Domini de multis locis pepulerint et fugaverint. Et quamquam omnes Alemanni, Bohemi, et Moravii principes, prælati, magnates et populi, eos dico, qui catholicam profitentur fidem, hunc veluti cœlo delapsum susceperint atque dilexerint, Brinnenses k tamen, Olomucenses Znoymenses, Domini De Rosis l, Patavienses, Egrenses, Norimbergenses, Ambergenses, Magdeburgenses, Lipsienses, Vratislavienses, Australes, Bavari, Misnenses, Corlinenses, Silesitæque fere populi omnes, Ludovicus dux Bavariæ m, Joannes et Albertus marchiones Brandeburgenses n, Fridericus et Guglielmus duces Saxoniæ o, episcopique Burgiensis, quo devotiorem nescio, quem in terris pudicissima habeat Maria p, Eystatensis q, Magdeburgensis r, qui et primas est Germaniæ, Vratislaviensis s, Bamburgensis t et Olomucensis v splendidius et honorificentius, Monacenses, Augustenses, Francfordienses, et Herbipolenses maximi, et potentes populi, licet non eo processionum splendore et fastu occurrerint, non minorem nihilominus devotionem ad audiendum verbum Dei ostenderunt et frequentiam. Tanta enim populorum commotio in tota Germania sanctimoniæ ejus vitæ et miraculorum testimonio per divum Joannem facta est, ut sæpenumero quinquaginta millia, sæpenumero sexaginta millia, sæpenumero supra centum millia hominum, Erphordiæ maxime, conspeximus w.

[84] [cum magno religionis incremento prædicat:] Signa insuper, et prodigia, ut superius commemoravimus, in omni fere civitate et oppido, ubi vel parum pedem fixerit multa facta sunt, quæ a plerisque sæcularibus fuerunt examinata et conscripta, quæque nullus inficiari potest, nisi aut invidus, aut malevolus extiterit. Templa præterea et religiosa loca tot et tanta in memoratis regionibus hic mirificus Christi præco ædificari curavit, ut summum divini cultus, et christianæ fidei incrementum omnibus sit maximæ et incredibili admirationi; qui licet, recusantibus Bohemis, metropolitanam illam Pragensem urbem adire nequiverit, in ea tamen locum catuli sui, ut prædixerat, ceperunt ante ejus dormitionem. Multitudinem autem vanitatum, tabulariorum, taxillorum, vehiculorum, et aliorum ludorum pestifera instrumenta, quæ in Germania ipsa vulcano tradidit, non est mei ingenii explicare. Nam cum vidissem, Norimbergæ sex magnos currus, tabulariis plenos, ad commune forum duci, ubi etiam supra septuaginta vehicula depicta, quibus, ab equis hyeme per civitatem traductis, voluptatis causa, multa scelera perpetrabantur, etiam igne, spectantibus cunctis, consumpta sunt, putavi præ nimia multitudine in tota Italia tot inveniri non posse.

[85] [in Poloniam quoque,] Quid dicam de maxima juvenum turba, quos ad Christi obsequium his in oris allexit et traxit? Cum enim ille de mortis memoria in universa terra Lipsiensi ardentissime prædicasset, adeo animos omnium ad mundi contemptum provocavit, ut centum et viginti studentes ad varias religiones infra paucos dies se contulerint, quorum prope sexaginta ipse Francisci veste vestivit, vestissetque plures, ni locorum idoneorum penuria prohibuisset. Quid de urbe Vratislaviensi loquar? ubi, constructo templo in honorem sancti Bernardini, eo loco supra sexaginta fratres collocavit, quos sua prædicatione e sæculo eduxit x. Quid tandem de urbe Cracoviensi? ex qua prope centum et triginta studentes extraxit, et ad Franciscanorum cœtum induxit, quorum prope octuaginta in novo loco sancti Bernardini, ibidem recepto, summo omnium gaudio, dimisit, qui postea non solum in Poloniæ regno multa religiosa loca construxerunt, sed etiam in Leopoli, quod est in Russia famosum oppidum y, Tartaris vicinum locum, plantaverunt, qui pro linguarum variis generibus ibi degentibus magnum est lumen Catholicæ fidei.

[86] [pergit, et Cracoviæ multos ad Ordinem allicit,] Eam quidem Cracoviensem urbem studentium et doctorum multitudine refertam, cum rogatu inclyti Casimiri, Polonorum regis z, vir Dei accessisset, non solum omnis populus et clerus atque studentium et doctorum cœtus omnis ei cum ornatissima processione occurrit; sed rex ipse cum regina matre sua et Sbigneo, dignissimo Cardinali Cracoviensi aa obviam extra civitatis mœnia factus est: qui tanta devotione tantaque benevolentia eum complexus est, ut novem menses illum retinuerit ad erudiendam Polonicam gentem, cui tum miraculis, quæ per eum Dominus operari dignatus est, quorum supra centum examinata et annotata fuisse constat per D. Nicolaum Cracoviensem, juris pontificii doctorem eximium, tum quotidianis prædicationibus, novem illic mensibus factis, quod doctis admirationem non mediocrem attulit et stuporem adeo gratus acceptusque fuit, ut alterum Apostolum his visum fuisse credas. Inde tandem, combustis multis ludorum instrumentis, discedens, multitudine plorantis populi stipatus, et a sancto illo viro Cardinali, cujus magna laus est in Polonia, in ædificandis ecclesiis nutriendisque Christi pauperibus et alendis, invitus comitatus, perlustratis multis oppidis, in Vratislaviensem urbem rediit.

[87] [Wratislaviæ in judæos, sacrilegio convictos,] Hæc est enim illa pulcherrima et devotissima civitas, in qua uberrimos fructus ejus prædicatio bis jam produxerat, quæ faciem ejus videre et contemplari non poterat satiari, quæque, quasi ex sua sede evulsa, in ejus occursum tanto omnis ætatis et sexus gaudio et plausu tertio venit, ut videretur nunquam illum aspexisse, cum tamen bis antea summa et incredibili honorificentia suscepit. Ibi enim quam grande quamve excellens de Eucharistiæ sacramento miraculum contigerit, breviter eloquamur. Rusticus quidam fuit in villa, non multum a Vratislaviensi urbe remota, qui pecunia corruptus, novem consecratas hostias de pixide furatus, judæis Vratislaviensibus vendidit. Quas seniores judæorum super pannum lineum ponentes, singuli virgas habentes impurissimis et scelestissimis manibus percusserunt dicentes: “Hic est Deus christianorum hic (sæpius replicando), est Deus christianorum.” Quod tantum nefas cum perpetraretur, cœpit in tanta copia miraculosus sanguis de hostiis emanare, ut pannus ille lineus magna ex parte tinctus redderetur, et ut scelus ad lucem venit (quod diu celatum esse, divina justitia non pertulit), statim captivatæ sunt omnes judæorum familiæ, quorum nonnulli, auctore divo Joanne, jure officii generalis inquisitoris, quo fungebatur, cum ad torturam positi fuissent, sicut expressimus, verissime miraculum fuisse affirmarunt.

[88] [severe animadvertit.] Hæc dum agerentur venit ad sanctum seniorem quædam mulier christiana, quæ hactenus exstiterat judæ, dicens: “memini, inquit, dum adhuc essem in judaismo sex annorum, vidisse multos judæos ad ignem non parvum congregatos, deferrique quamdam hostiam consecratam, quam quidam furati fuerant, ea enim ludibrio in medio ignis projecta est, sed in nulla ex sua parte læsa statim miraculose exivit; secundo et tertio similiter in ignem conjecta integerrima de igne exilivit. Quod stupendissimum et admirabile prodigium, ut factum vidit quædam vetula, in terram illico procidens adoravit eam,” et dixit: “Credo te, Domine, Deum esse, Salvatorem meum esse, et Messiam, quem exspectamus, te tota mente adoro, teque ex toto corde veneror, et colo Christum Jesum Dominum meum.” Judæi autem hæc ægre ferentes, illam baculis statim interfecerunt, et in tali domus angulo sepelierunt. Addens se, et vidisse puerum christianum, furtim sublatum clam a Judæis, deliciose nutritum et impinguatum, in cado magno, multitudine clavorum undique transfixo et perforato, positum, tam diuque inter densa clavorum acumina confossum et laceratum, donec beatum emisisset spiritum; cujus sanguinem in sacrificium judæi obtulerunt, et ad alias vicinas synagogas miserunt: corpus vero pueri sanctum in tali parte domus sepulturæ dederunt. Cujus reliquiis, ut devota fœmina docuerat, repertis, quas meis oculis vidi in manibus sancti senioris, factum est, ut consilio Joannis, ad Ladislaum, regem Ungarorum et Bohemorum, magna peritia digesto transmisso, sancitum fuerit per regem, ut omnes filii judæorum a septennio citra baptizarentur et a christianis nutrirentur bb; reperti autem in crimine, una cum rustico christiano, igni traderentur: cæteri vero extra regia dominia in perpetuum exilium destinarentur. Combusti itaque fuerunt unus et quadraginta. Magister autem synagogæ se ipsum nocte strangulavit, et ad simile faciendum omnes animavit; rex quoque bona omnium accepit, imitatus Albertum patrem clarissimum, Romanorum regem, qui pro simili scelere in provincia Austriæ duo millia Judæorum, una die unoque domicilio inclusorum, comburi fecerat.

[89] [In Moraviæ prædicat.] Consummatis tandem nonnullis prædicationibus in urbe Vratislaviensi, non sine ingenti dolore illius populi, Joannes, ascendens in provinciam Moraviæ rediit, et in urbe Olomucensi nonnullas prædicationes peregit: ubi cum miracula, alias ibidem gesta per eum, hæreticos calumniatos fuisse, comperisset, dixit: “Si quis hic adest, qui superiori tempore, dum vobis evangelizarem minus sanitatis æger accepisset, surgat, et testimonium perhibeat veritati:” Et ecce surrexit, viro Dei prædicante, coram omnium multitudine, quidam dicens: “Infirmus eram quando hic Pater nobis alias prædicavit et ita ægritudine affectus, et viribus pedum destitutus, ut per me ipsum incedere non valerem; delatus autem ad eum et sua manu tactus et signatus, statim sanus factus fui et solus abii, quo volui.” Id enim Dei famulus ideo fieri voluit, ut hæreticorum calumniæ veritatis testimonio amputarentur et pia eorum, qui per eum ad fidei unitatem redierant, pectora in veritate orthodoxa et Romani Pontificis obedientia magis firmarentur, Hussitarum erroribus nullo unquam tempore amplius adhæsura.

[90] [Summa ejus humilitas.] Erat enim hic vir Dei in humilitatis abysso fixus et fundatus, ut omnia sua opera, quæ humanam laudem et commendationem sibi adscriberent, divinæ majestati attribueret, sæpe cum Apostolo ingeminans: “Non quia sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, tamquam ex nobis, sed sufficientia ex Deo est.” [II Cor. III, 5] Cujus quidem humilitatis magnitudinem, licet vilis vestis, contemptus, crebræ lacrimæ, honorum fuga, dignitatum renunciatio, summa reverentia in Ecclesiæ prælatos, suavissimaque humanitate in omnes officia satis superque declarent; unum tamen singulare exemplum adjiciemus, quod eam virtutem in eo excellentissime extitisse liquido manifestabit. Semel quidem, dum humilis Dei servus a Nicolao de Stella, armorum imperatore, quinque patibulo suspensos impetrasset posse deponere et sepulturæ tradere, abhorrereque cœpisset mortuorum horribilem aspectum, se ipsum vincens, alterum suspensorum strictissime in spiritus fervore complexus, caput totum in ejus ventrem immisit: qui nullo prorsus fœtore læsus, tanto statim odore suavitatis repletus est, quanto magis ex multorum aromatum fragrantia repleri potuisset, et ubi humanum debuit sentire fœtorem, ibi divinam maximam sensit ex sui profundissima humilitate consolationem. O vere divinum et apostolicum virum, cui apud exteras gentes tantus impenditur honor, signorum et prodigiorum amplissima divinitus præstatur potestas, dilatationis novæ Franciscanorum prolis, hæreticorum et judæorum explantationis ex alto summa conceditur gratia, suavitatisque incredibilis in cadaveris amplexu donatur maximus odor.

ANNOTATA.

a Fridericus III imperator anno 1440 electus, obiit XIX Augusti 1493: illi passim exprobrant historici ignaviam et avaritiam.

b Æneas Silvius Bartholomæus Piccolomini, ex illustri Senensi familia, primum Friderici Cæsaris secretarius et apud varios principes orator, anno 1447 Tergestinus episcopus, deinanno 1450 Senensis et anno 1456 Cardinalis, mortuo Calixto III successit XIX Augusti 1458: sedem Romanam rexit ad diem obitus, XIV Augusti 1464 [Moroni. Dizion. d'Erud. Eccles. v°. Pio II..] .

c Albertus, Friderici Cæsaris frater, primus videtur titulum Archiducis Austriæ assumpsisse: filius erat Ernesti Ferrei [Hergott. General Austriac. tom. I, pag. 225 et 227.] .

d Forlivium habet codex manuscriptus, sed vitiose: tum quia hujus nominis provincia non habebatur; tum quia Venetiis in Austriam proficiscentibus occurrit imprimis provincia Fori-Julii (le Frioul), cujus urbs primaria est Utina. Paulo infra denuo occurrit Forlivium, quod in confinibus Almaniæ habetur, adeoque Forum Julii indicat.

e Villacum hoc non est confundendum cum ejus hononymo, loco emortuali Sancti nostri. Villacum, de quo in textu, est oppidum Superioris Carinthiæ, versus exordia Dravi fluvii situm: euntibus autem in Austriam necessarius est per Carinthiam transitus.

f Prædicandi ratio S. Capistrani hæc erat, ut ipse quidem latino sermone ad populumdicens, uteretur, sed haberetur alius e fratribus, qui dein vulgari lingua verba redderet. Id constanter fecisse Sanctum tum in Germania, tum in Bohemia et Ungaria Nicolaus et reliqui biographi sæpius, quod semel animadvertisse sat est, indicarunt.

g Ladislaus, dictus Posthumus, quia post patris Alberti obitum natus est, regiam coronam primum anno 1453 cinxit. Nam sibi Fridericus Cæsar regnum Hungariæ arrogare constituerat, proptereaque Ladislaum, adhuc in infantia hærentem, honesta captivitate detinebat; donec ab Hungaris coactus, regem restituit [Timon. Notit. Hung. pag. 72. Ignat. Fessler. Geschichte der Ungerm. tom. IV, pag. 751.] . Quum itaque anno 1451 apud Cæsarem admissus fuit S. Capistranus, Ladislaum quidem, sed necdum regem, adire potuit.

h Multa hujus nominis sunt oppida; de quo hic agitur est Civitas Nova (Wienerisch-Neustadt) decem fere leucis gallicis secundum mappas Vienna meridiem versus distans: initium sumpsitanno 1192; et frequenter sæculo XV imperatorum aula fuit.

i Originem conventus Observantium Viennensis his verbis describit Vigilius Greiderer [German. Francisc. tom. I, pag. 301.] : Friderico III imperatore solum pro conventu offerente, S. Theobaldi locum, extra mœnia structum … selegit (S. Capistranus): qui (locus) ex jussu Augusti (sororibus alio cum facultatibus decentius translatis) anno 1451 die XXII Julii traditus fuit. Exin ex impensis Cæsaris, accedente populi adjutorio, cœnobium amplius SS. Theobaldo et Bernardino sacrum excitatum est; cujus incolæ brevi ad numerum centenarium et post aliquot annos ad ducentesimum excreverunt… Solimanno, Turcarum imperatore, immanem pugnatorum numerum anno 1529 Viennæ admovente, conventus a christiano milite, ne hostibus in præsidium fieret, dirutus, ab Ottomannis supervenientibus, fratribus, qui in eo remanserant, trucidatis, in mense Septembri in cineres redactus et quasi funditus demolitus fuit. Anno tandem 1589 stabilem sedem nacti sunt Observantes in vacuo monasterio S. Hieronymi [Ibid. pag. 303.] .

k Satis nota sunt hæc populorum nomina pleraque, ut explicatione topographica non indigeant. Znoyma (Znaim) est oppidum Moraviæ incolarum fere 5,000. De Corlinensibus quid dicam nescio: est quidem in Pomerania oppidum Korlinum nomine, quo tamen S. Capistranum devenisse non facile admisero, quum de mediis populis nullus sermo fiat. Forsan Koblinienses legendum est, in eo scilicet oppido est conventus Observantiæ, anno 1456 inchoatus [Ibid. tom. I, pag. 282.] .

l Domini de Rosis, seu familia Rosembergica illustrissima est: ejus specimen aliquod præbet Bohuslaus Balbinus in suis Miscellaneis historicis de regno Bohemiæ [Tom. I, Part. I, pag. 90.] , dicitque de Wilhelmo Rosemburgico, qui sæculo XVI floruit, illum intra mensis spatium viginti armatorum millia in aciem facile producere potuisse.

m Ludovicus, de quo loquitur biographus, videtur esse Dux Bavaro-Landishutanus, qui ex Henrico et Margarita, Alberti Austrii filia, natus est anno 1417 et vivere desiit anno 1479 [Adelzreitter. Annal. Bôic. Part. II, col. 173 et 192.] .

n Albertus anno 1469 gubernacula suscepit, quæ dein anno 1486 filio suo Joanni dimisit. Ast de hoc Joanne, nato anno 1455, agi hic loci non potest: est vero sermo de Joanne, dicto Alchimista, filio Friderici Nuremburgici (ex quo hodierna domus Borussica originem ducit); quoniam autem scientiis discendis nimis deditus erat, cogente patre, jure primogenituræ cessit, et obscurus vixit ad annum usque 1464. De isto igitur Joanne loquitur biographus noster [L'art. de vérif. les dates, tom. III, pag. 526 et seq.] .

o Fridericus, Saxoniæ dux, natus 1411, obiit 1464; fratrem habuit tertio genitum, qui uxorem duxit Annam, filiam Alberti imperatoris: vita functus anno 1482 [Ibid. pag. 414.] .

p Quis sit iste episcopatus Burgiensis, non divinarim: quum nullum hujus nominis exstat in tota Germania episcopatus.

q Ab anno 1445 ad 1464 cathedram Eichstadiensem occupavit Joannes III ab Eych, vir pius et zelator animarum [Falckenstein. Antiquit. Nordgav. tom. I, pag. 203.] .

r Fridericus III a Beichlingem sedem Magdeburgensem ab anno 1445 ad 1464 tenuit, pius et operibus pœnitentiæ deditus, primus titulum Primatis Germaniæ, quam dignitatem jam a longo tempore habebant decessores, nomini suo adjunxit [L'art. de vérif. les dates, tom. III, pag. 526.] .

s Wratislaviensis episcopus erat Petrus Novag, qui ab anno 1447 ad 1456 sedem tenuit: licet multis litibus implicitus a malevolis, in meliorem tamen statum Ecclesiam redegit [Stenzel. Scriptt. Rer. Silesiac. tom. I, pag. 169.] .

t Antonius de Rotehan seu de Rotenheim episcopus Bambergensis fuit ab anno 1432 ad 1459: videtur alchimiæ studio, cætera probus, fuisse deditus [Ussermann. Episcopat. Bamberg. pag. 201.] .

v Paulus Miglitius obiit anno 1450, coadjutorem habuit Joannem, præpositum Olmucensem, qui quadriennio decessori superstes fuit, adeoque S. Capistranum colere potuit [Richard. Biblioth. sacrée v°. Olmutz.] . Alii, qui etiam familiæ nomen edunt, scilicet Haz, dicunt vita functum XXIX Maji 1454 ac etiam fuisse Sancti nostri fautorem præcipuum [Pilartz. Moraviæ. Hist. tom. II, pag. 171.] .

w Erfordia Erfurth oppidum celebre tam in temporalibus quam in spiritualibus archiepiscopoelectori Moguntino obnoxium, hodie est urbs primaria provinciæ Saxonicæ regni Borussiæ. Habebat universitatem anno 1392 fundatam, anno 1810 exstinctam [Gilbert. Dict. Géograph. v°. Erfurt.] . Quod ad numerum auditorum spectat, quem exaggerasse putamus biographus, vide num. 63 Commentarii prævii.

x Conventus Wratislaviensis, a S. Capistrano fundatus perstitit usque ad annum 1522, quo Fratres a Lutheranis ejecti fuerunt: tandem anno 1679, derelicto legitimis tabulis veteri monasterio, novum intra mœnia civitatis, sub titulo S. Antonii construi cœpit. De his late agit Vig. Greiderer [German. Francisc. tom. I, pag. 812.] .

y Leopolis, Lemberg, caput olim Russiæ rubræ, nunc vero regni Galitiæ, sub corona Austriaca: ea in urbe habebant Observantes conventum primarium, a Gabriele de Verona fundatum, vivente, ut patet ex textu, S. Capistrano; unde admitti non potest, quod insinuat Vigilius Greiderer, abs dubio incepisse anno 1465 [Ibid. tom. I, pag. 282.] .

z Casimirus IV, electus anno 1445, obiit 1492; ejus nuptiis benedixit S. Capistranus.

aa Sbigneus Olynitz, creatus Cardinalis ab Eugenio IV anno 1439, postea ad partes antipapæFelicis V deflexit, aut saltem inter duas partes medius stetit: cæterum pius, fortis, in pauperes effusus, obiit anno 1455 [Ciaccon. Vitæ Rom. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 910. Moroni. Dizion. v°. Olynitz.] .

bb Docent passim theologi, parvulos, invitis parentibus infidelibus, præter mortis articulum, baptizandos non esse; quia si institutionis christianæ causa potestati parentum eripiantur, est manifesta injuria; quoniam jure naturali potestatem habent in filios: si vero parentibus post baptisma reddantur, manifestum et certum est apostasiæ periculum [Sylvius. Comment. in III part. S. Thom. tom. IV, pag. 259. Edit. Antv. 1714.] . Excipitur tamen casus, quo parvuli sint a parentibus sive jure sive injuria separati, et christianis educandi traduntur [Ibid. pag. 260.] . Imo juxta Joannem Voet, dissolvitur patria potestas per exilium patris, maxime in Germania, ubi exilium deportationi æquiparatur [Comment. ad Pandect. Lib. I, tit. VII § 9.] . Atqui talis est casus, a biographo expositus, quandoquidem decreto Ladislai regis terris Bohemis et Hungaricis omnes Judæi, septennio majores, interdicti perpetuo fuerunt.

* Foro-Julio.

CAPUT VIII.
Iter Hungaricum; promulgatio belli sacri; victoria navalis.

[Adversus Turcas, christianitati imminentes,] Postquam igitur Christi præco, mirificus Joannes, in provinciis Austriæ, Bohemiæ et Poloniæ magnum religiosorum cœtum ad divinum cultum coadunavit, locaque plurima eis auxit, tum Eneæ Silvii, tunc imperialis secretarii, exhortatione, tum Constantinopolitanæ miserandæ cladis nunciatæ dolore provocatus et compulsus a, conventum christianorum principum, Francfordiæ designatum, ex Moravia discedens, per maxima et latissima terrarum spatia laboriosissime adiit b: ubi cum omnium animos ad tuendam fidem, et ad ulciscendam injuriam, quam pro amissione Constantinopolitanæ urbis Turcarum grandis victoria christianæ reipublicæ attulerat, ardentissimis prædicationibus per aliquot dies excitasset et inflammasset, sperans illos eas maximas * et summas copias in Turcas conflaturos, quas Ungari polliciti fuerant, in Austriam e vestigio descendit, ad Ungaros animandum, sicut per revelationem a Domino Nurimbergæ c acceperat, postea profecturus. Multi enim principes, multique christianorum potentissimi populi adversus Turcas se pugnaturos spoponderant.

[92] [torpentibus principibus christianis,] Verum cum designata esset altera dieta apud Cæsaream Majestatem, tum pro præficiendo exercitus imperatore, tum pro componenda inter Christicolas pace, ut, domo pacata relicta, libentius omnes arma capesserent; ad eandem Dei famulus Eneæ Silvii, tunc Senensis episcopi, nunc autem Romani Pontificis summi, litteris admonitus, se contulit ex Vienna, ubi secundo, cum summa omnium lætitia et acceptatione, per multos dies sanctum semen verbi Dei seminaverat, sed ut cognovit, antiqui hostis opera, expeditionem jam institutam in Turcas præpediri: cum non modo in rebus maximis tractandis tuendæ fidei, sed in ipso modo sedendi, ut quisnam primum, quis secundum apud Cæsarem locum esset habiturus, concordare nequiverint, non auditus, qui * illud evangelium in medium protulerat: “Qui major esset inter eos, fieret sicut minor [Luc. XXII, 29];” de omni opere christianorum principum fere desperatus, recepto et reducto prius rogatu Cæsaris conventu Iudimburgæ d, ad Ungaros quam primum transivit; Valachiæ, Transilvaniæ, Rasciæque e limites perlustravit. Quem cum ii populi multa signa et prodigia facientem vidissent, veluti Angelum Dei Christique Apostolum incredibilibus honoribus, ingentibusque apparatibus ubique exceperunt.

[93] [S. Capistranus populos excitat] Ibi quidem innumeros populos ad audiendum verbum Dei ex remotissimis oris confluentes, ibi stipatos amplissimos campos gentibus, ibi ornatissimas processiones, ibi plebes, ibi proceres, ibi prælatos, ibi religiosos et clericos, ei summa cum lætitia et veneratione occurrentes, vidisses, spiritualia cantica, dulcissima melodia, resonantes. Et quamquam Alemani, Poloni, et Bohemi et Moravi, qui catholicam profitentur fidem, hunc summa honorificentia susceperint; non minore tamen devotione et honore et Ungari exceperunt, omnes illum sanctum, omnes illum beatum Patrem appellantes et prædicantes. Per id quidem tempus Mahometh Bey Turcarum imperator, inflatus grandi victoria et extrema ruina Græcorum, ex campanis Costantinopolitanis machinas ingentes construxit, et innumerabilia bellica instrumenta confecit, classem potentissimam per Danubium traducendam, exercitumque terrestrem maximum et copiosissimum conflavit. Quem cum Ungari cognovissent, adversus eos pugnaturum, pro colligendis copiis multas dietas celebrarunt, quibus divus Joannes, impiger certe excitator, affuit, licet, imminente excidii tanto periculo, nulla adjumenta, nullaque præsidia majores natu attulerint miseris, præter illustres viros Joannem Hunyad regni gubernatorem f cujus filius Mathias in regali nunc Ungariæ sedet solio g et Joannem de Rorogh h, qui perpetuus vocitatur comes et hi quidem cum pauca admodum militum manu comparuerunt.

[94] [et accepta Cruce,] Ubi autem Beatissimus Joannes intellexit, Cardinalem Sancti Angeli, Apostolicum legatum i, Budam venisse, illuc se statim contulit, et per ejus manus et Christi Crucem, a Calixto Papa transmissam, et prædicandæ cruciatæ auctoritatem, per apostolicas litteras sibi creditam, accepit k. Hac itaque die, quæ fuit prima Dominica quadragesimæ l, apostolica suscepta potestate, quasi altisona tuba exaltare incipiens vocem suam, ad Crucem accipiendam, seque imitandum, maximam christianorum infra paucos menses turbam allexit et incitavit; et eo fortius incitavit, quoad tuendam orthodoxam fidem, cœlum ipsum, quasi binis cœlestibus tubis, de mense Junii per multos dies suo modo ante Turcarum adventum clamavit: binis enim apparentibus cometis, una ante auroram quæ præ sui magnitudine omnes orbis nationes terruit, altera post solis occasum, quæ etiam similem mortis umbram præferre videbatur m, cœpit Dei famulus bonæ esse spei, quandoquidem, Christo revelante illas, fortissimam victoriam de Turcis præmonstrare cognovit.

[95] [eos hortatur, ut pro fide pugnent:] Quamobrem omnes exhortabatur, et singulis palam prædicabat. “Nolite timere, pusillus grex, nolite contremiscere. Dabit quidem Deus nobis optatam victoriam de inimicis nostris, quam præcurrentia astra designant omnino futuram.” Accelerante itaque Turcarum imperatore versus Ungaros, festinat Joannes ad tutelam christianæ reipublicæ, hinc litteris, hinc nuntiis crucesignatos convocare, ipseque cum nonnullis Belgradum, ad cujus expugnationem Turcæ se præparaverant, navigavit, magno honore, incredibilique lætitia susceptus. Nam Turcæ III Julii Belgradum primo a longe, deinde, ubi omnis applicavit multitudo, terra Danubioque propinquius obsederunt. Erat quidem illorum exercitus centum et viginti millium bellatorum, equis, camelis, machinis, curribus, opibus, auro et argento affatim instructus. Classis autem in Danubii flumine sexaginta quatuor triremes, quas, usitatiori vocabulo Galleas appellamus, habebat, exceptis aliis minoribus navigiis.

[96] [et victoriam navalem refert.] Ubi autem Domini servus Belgradum obsessum vidit, ad constantiam primo adhortatus est omnes, deinde Salankemen n navigavit, ut cum cruciatorum exercitu rediturus Belgradum liberaret. Ubi cum paucis admodum diebus prædicasset, assistente sibi illustri regio gubernatore Joanne Hunyad, potentissima et copiosissima crucesignatorum classis parata est. Qua statim in Turcarum classem irruente, cruciati adeo viriliter et strenue divo Joanne in Danubii ripa orante et validissima voce acclamante, “Jesu, Jesu,” pugnantibus etiam Belgradensibus, dimicarunt, ut infra quinque horas omnem Turcarum classem expugnarent. Ibi enim maxima cædes facta est Turcarum, multique in ore gladii dati sunt. Tres triremes in aquis periere, quatuor in christianorum potestatem devenerunt. Reliquæ autem tam atroci bello propulsæ sunt, ut christicolis nunquam amplius obesse potuerint. Paraverat quidem illustrissimus gubernator regni navem quamdam pergrandem, multis propugnaculis munitam, in qua omnis christianorum spes locata videbatur. At ipso belli sævissimo congressu, imprudentia quorundam, igne in machinarum pulveribus cadente, et plerosque miserabiliter, comburente et lædente, multitudo in ea designata cruciatorum, egredi coacta est. Ut daretur intelligi, felicem illam victoriam, non humana sed divina potius virtute christicolis fuisse concessam; et licet statim novis recentibusque intromissis bellatoribus reintegrata ad pristinum statum extiterit, communis tamen omnibus victoriæ triumphus fuit.

[97] [Belgradum ingressus,] Profligatis itaque ex Danubio Turcis, ingressus est Belgradum senior sanctus, plaudentibus præ gaudio cunctis, qui, emissis vulneratis et debilibus omnibus, novos recentesque bellatores intromisit. Mane autem cum ad viriliter resistendum populum dulcissimis adhortatus fuisset eloquiis, in castra rediit, quæ apud Danubium posita sunt. Ibi enim sexaginta millia cruciatorum convenerunt et cum eis multi sacerdotes et religiosi, qui sacramenta illis ministrabant divina. Inermes tamen fere omnes erant, quibus autem inerant corporis vires arcum et pharetram, et scutum gestabant. Gaudet Dei famulus, cruciatorum tanta multitudine visa, et lætissima facie complectitur omnes, parent cuncti ejus imperio, negantque se alium habere ducem præter Joannem Capistranensem devotissimæ gentes. Et quamquam princeps bello, christianorumque exercitui præfectus esset fortissimus Turcarum debellator et malleus, Joannes Hunyad, nihil tamen gerendis rebus consulere, nullas instaurare acies, sine Dei famulo valebat.

[98] [denuo christianos animat] Porro tanta Ungarica gens Joannis Capistranensis auspicio ducebatur, et non modo robustissimi juvenes, quibus ebullit sanguis, et maturus labor solet esse jucundior, sed senes et ætate gravescente confecti, hunc ducem, hunc imperatorem sequebantur, secum pro Christo morituri aut victuri. Ipse vero Dei servus instantia quotidiana sacris orationibus, et hostiis incumbens, omnes pro Christo, pro propria, proque communi omnium salute ad propellendos hostes magna animi virtute incredibilique spiritus fervore animabat et impellebat; docens eos nec rapinis nec spoliis inhiare, sed ante pugnam orationi, devotioni, confessioni, sacrique viatici susceptioni vacare, rectissimo incorruptoque animo pugnare. Instituerat enim gloriosissimum Nomen illud Jesu crebro ab omnibus christicolis acclamandum in Crucis hostes, nec aliud, sive in castris, sive in bello nisi Jesu Jesu per christianorum ora volitandum.

[99] [et ante conflictum sacramentis reficit;] Erant autem Joannis verba apud illos tantæ æstimationis et opinionis, ut singuli quasi de Christi ore illa summa devotione et observantia suscipere viderentur. Omnibus quidem unica vox extabat, sacrum inclytumque martyrium cum eo libentissime suscepturos *, nec a suo latere usque ad sanguinis effusionem quoquo pacto discessuros *: quandoquidem ad opus, sane omni laude omnique gloria dignum, atque cœlesti ingentique præmio destinatum, eorum animos suasos et concitatos intelligebant: fiebatque proinde, manente obsidione, ut multi, præmissa confessione sumptoque sacro viatico, benedictionem, flexis genibus, a viro Dei susciperent, et ad pugnam Christi amore accensi, proficiscerentur, ac gloriosa inclytaque morte occumberent. Quorum capita Turci præcidentes, lanceisque fixa in altum tollentes in terrorem spectaculumque christianorum apud Belgradi vallum ferebant.

[100] [et quum omnes desperarent,] Quid multa? æquatis solo primi castelli mœniis, fractis eversisque magna ex parte turribus per ingentes machinas, regius gubernator ad eum nocte venit, incredibili timore perculsus: “Victique sumus *, inquit, Pater, in Turcarum potestatem castellum cito venturum est, jam ingrediendi aditus patet hostibus. Nos ad tantam multitudinem inexpertos et inermes bellatores habemus.” Cui Christi servus, magis in Domino, quam in homine confidens, dixit: “Ne formidet animus tuus, Domine, quia Dominus erit nobiscum, qui potens est subigere et enervare nostros hostes.” Tunc illustrissimus gubernator: “Crastina, inquit, die castellum non erit nostrum.” “Nequaquam, respondit Dei famulus, erit quidem nostrum et illud non auferetur a nobis.” Adveniente itaque vigilia Magdalenæ o, facta prius oratione more legis spurcissimi Mahumethis circa horam vespertinam, Turcæ pugnam ineunt cum christianis, atque impetu maximo facto, castellum primum ingredi contendunt, fit atrox cruentissimaque cædes, replentur a Turcis fossata, pugnatur utrinque pro viribus ad primam usque noctis horam. Potitur primis mœniis grandis Turcarum virtus, et ut cœlum nives et nubes pluviam, ita hostium Christi arcus dabant sagittarum multitudinem. O sævissimum belli genus! o Dei manum omnipotentem, o clementiam Salvatoris immensam, neminem unquam derelinquentem ad se toto corde confugientem!

[101] Circa noctis medium, vallante totum castellum omni Turcarum multitudine, committitur pugna crudelissima, obtinetur tota planities primi castelli a Turcis, perveniturque usque ad pontem secundi, [a secundo castello, jam undique cincto, Turcas repellit,] quod magnis vallatur fossatis, et difficillimis turribus et propugnaculis. Turcæ autem non advertentes, multos adhuc christianos remansisse in circuitu primi, irruentes in pontem, non elevatum stantem, castellum secundum, fortius primo, intrare satagunt. Qui autem remanserant in primis mœniis, ignitos lignorum fasces in fossata immittunt, quæ Turcis plena erant, castellum ingredi contendentibus. Turcæ itaque, flammis undique vallatos se conspicientes, in fugam se vertunt, sed egredi non valentes, aut igne consumebantur, aut a tergo a christianis, per pontem exeuntibus, gladio interficiebantur. Pugnatum est enim fortissime usque mane. Turcarum autem tam magna cædes facta est, ut undique effusus sanguis conspiceretur, et in fossis permulta cadavera Turcarum apparerent; quorum tanta erat multitudo, ut christianis liber transeundi aditus non esset: christianorum vero, pro quibus Dominus mirabiliter ea nocte, orante divo Joanne, et vehementer “Jesu, Jesu” acclamante, pugnavit, vix sexaginta occubuerunt p.

[102] [et tandem christiani,] Illuscescente itaque die, divus Joannes castra omnia posuit apud flumen Savæ, et in loco, ubi Danubio jungitur. Nam Belgradum, quod Nanderalbam Ungari vocant, quod et latini Albagrecam dixerunt, his duobus fluminibus cingitur q, tria castella habens, unum alteri conjunctum. Sola jam aqua Savæ inter Turcarum christianorumque copias mediat. Videns autem senior sanctus quosdam admodum paucos crucesignatos in Turcas irruisse, et multitudinem hostium magnam viriliter repulisse, ad martyrium flagrans, irruente in se Spiritu Sancto: “Hæc est, inquit, illa dies, quam exspectabamus, transeamus”: et non annuente Joanne Vuayvoda sæpe rogato, quandoquidem pœnæ capitali subjiceretur quisquis contra ejus præceptum Savam transiisset, jussit omnem christianum exercitum Savam Christi servus transire, nec servatum est humanum præceptum, ubi prævaluit divinum; timebat enim regius gubernator, ne victoria, nocte obtenta, verteretur in calamitatem in die, et in planitie sub Turcarum equorum pedibus inermem pedestrem exercitum conculcandum; ob eamque rationem mandaverat, ne ulli de cætero liceret cum hostibus bellum inire, permittente Domino, ut vel sic in divo Joanne virtus magis claresceret Christi.

[103] [invito etiam Joanne Huniade, in Turcas] Transivit itaque ad vocem famuli Dei omnis christianorum exercitus, remanente illustri Joanne Vuayvoda in Danubio, quem * nulla prohibitio tenere potuit. Ubi autem christiani pugnare cœperunt, machinarum stationes, statim Turcæ, terga vertentes, reliquerunt; ac simul sese in castris constrinxerunt ingenti dolore, et pavore correpti. Divus vero Joannes Capistranensis, ut vidit omnes machinas in christianorum potestatem devenisse, magno repletus gaudio, in Crucis hostes ardentior animosiorque redditur. Acclamatur sæpe per eum mellifluum, potentissimumque illud Nomen Jesu, et respondentibus circumquaque omnibus christicolis, ita hujusmodi vox cœlo potenter volitabat, ut regio illa tota contremiscere videretur. Erigit tandem suorum commilitonum animos Domini famulus, dulcissima oratione sua. Adhortatur omnes ad fidei defensionem, dicebatque illis: “Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. [2 Cor. VI, 2.] Occurrite inimicis crucis Christi. Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere [Matt. X, 28].” Sicque his et aliis similibus verbis, ex scripturis, quibus majorem in modum affluebat, multorum corda ad pugnam excitabat et animabat, ut non ad bellum, sed ad nuptias pergere viderentur.

[104] [irruunt, et Nomen Jesu inclamant,] Congressus itaque sævissimus fit per sex horas continuus *; vim potentissimam inferunt feroces hostes: certatur utrinque pro viribus; Dei autem famulus, ut alter Josue cum suis bellatoribus, procedebat baculo substentatus, in cujus summitate erat Thau, quo eos animosiores, audacioresque redderet; qui dum semel consocii sui instantia, repetitis vicibus *, ex ipsis mortis faucibus revocaretur: “Ne vadas Pater, ne vadas Pater; * neci dederis.” Ad martyrium aspirans, “ad hoc veni respondebat: qui vult fugere, fugiat.” Et ut in manibus omnium pugnaret, oratione voceque fortissima Jesu Nomen invocando et clamando, ut alter Moyses, pro Dei populo divinum interpellabat auxilium. Et cum undique sagittæ volitarent, multosque necarent et lætaliter vulnerarent, eum tamen Christi protectione munitum, illæsum, intactumque semper reliquerunt. Fit tandem Turcarum cruentissima cædes, omnibus christicolis Jesu * acclamantibus, terga vertunt hostes, christianis, Deo pro eis pugnante, mirifice prævalentibus, cedunt inglorii, qui cum centum et viginti millibus venerant gloriosi: fortissima enim cæde percussi, terroreque ingentissimo, incessabili acclamatione Nominis Jesu consternati, dissolutis castris, relictis * viginti quatuor millibus interfectis, relictis multis maximis machinis et bellicis instrumentis, mirabili artificio extructis, in fugam se turpissime dantes, per viam, qua læti venerant, mœsti cum centum et amplius vulneratorum curribus ad propria rediere. Et qui omne Romanum imperium suæ ditioni subigere arbitrabantur, novem diebus præ nimio timore pedem non fixerunt.

[105] [hostesque cœlitus territos,] Tantus namque terror eos invaserat, ut timentes ne facies terræ in eorum oculis periret, nihil præter fugam cogitarent *. Videbatur quippe illis maximas militum copias a tergo sentire, cum revera nullus christianorum planitiem, ubi atrocissimum bellum commissum est, postremum egressus fuerit. Neque in bello totus christianus exercitus fuit, sed vix * quinque millia, et, ut quidam affirmant, tria millia extitere, qui victoriam fecerunt. Quis igitur audivit unquam bellum tale, aut quis vidit huic simile? ut pauci admodum agricolæ, fossores et aratores fere inermes, tam grandem, tam fortem, tamque copiosum exercitum effugarent, multitudinem tantam interimerent, copiamque tantam vulnerarent. Multi quidem ex nobilioribus Turcarum ceciderunt. Imperator autem * eorum, in latere sinistro cuspide * percussus, præ nimio doloris rabie, dentibus stridebat suis, hujusmodi * lamentationes ingeminabat. “Me profecto non marchio, non dux, non princeps, non rex, non cæsar, sed ruricolæ, aratores terræ, et fossores, vilissimum hominum genus, profligavere.” Sciebat namque Vladislaum, Ungarorum et Bohemorum potentissimum regem, ex Australi sede non discessisse, Joannem Vuaivodam suos fortissimos milites domum * dimisisse et solum cum sua familia in auxilium Belgradi venisse, sed tantum Joannis Capistranensis opera rusticos incultos * in eum arma sumpsisse, quos facillime superare posse firmissima sententia credebat.

[106] [ingenti strage et bellici apparatus] Imo necato Græcorum imperatore, subactis Græcis, victaque Constantinopoli, Constantinopoli hæc tam insigni, tamque excelsa urbe per christianorum ignaviam male defensa, luciferina superbia elatus, omnem meridianam, occidentalemque plagam domitare et sibi subjugare nequaquam diffidebat. At invictissimus imperator, Christus Jesus Dominus noster, qui cum suis fidelibus usque ad sæculi consummationem semper esse pollicitus fuit, qui pro Petro rogavit, ut non deficeret fides sua [Luc. XXII, 32.], quique semper exaudit voces pie clamantium ad se, non passus Ecclesiæ suæ sanctæ dominari barbaras nationes, non Italorum, non Gallorum, non Germanorum * robustissima militia, sed sola invocatione excellentissimi sui Nominis, opera et industria fidelissimi servi sui Joannis, Mahumethis, atrocissimi cruentissimique * Christiani nominis hostis, superbiam contrivit, salvans populum suum, per * Nomen suum, ut notam faceret potentiam suam.

[107] [ruina afficiunt] Joanni autem breve martyrium denegavit, ne Ungaria * interiret: coronam tamen Martyrii non abstulit; quippe qui periculis, qui missilibus, qui sagittis innumeris inter congredientes cuneos, mori pro Christo cupiens, ultro sæpenumero se objectavit, quique in tota illa Belgradi obsidione numquam sibi pepercit, in celerrimis discursibus, in solis ardoribus, in noctibus insomnibus, in siti, fame et laboribus adeo multis, ut tenue corpusculum, plusquam dici possit, exhauserit. Hæc enim felicissima gloriosissimaque victoria, de Turcis, auctore divo Joanne, et nullo alio, dicant quid velint, millesimo quadringentesimo quinquagesimo septimo r Mariæ Magdalenæ natalitio obtenta divinitus, per Ungaros fuit; qua die Joannes Hispanus, Cardinalis Sancti Angeli, Apostolicus legatus, Buda discessit; Belgradumque tandem perveniens, cruciatorum castra, pecuniæ inopia soluta invenit. Quæ licet per eum, adjumento famuli Dei, reintegrata postea fuerint, morte tamen tum Joannis Vuaiwodæ, quæ vigesima die subsecuta est post victoriam s, tum Joannis Capistranensis, qui inde ad tres menses spiritum cœlo reddidit, tum etiam Comitis Ciliæ, qui Belgradi a Ladislao filio Joannis Vuaivodæ gladio occisus est t, iterum dissoluta fuere, nec unquam secreto Dei judicio Belgradum præteriere v.

ANNOTATA.

a Conventus Francofordiensis celebratus fuit mense Octobri 1454, ut constat ex epistola S. Capistrani, ad Nicolaum Papam data die XXVIII Octobris [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 202 et 205.] . Convocatus porro fuerat, ut, ait Waddingus l. c., delectus militum fieret et belli altrices pecuniæ stabilirentur. Hic tandem conventum est, sed vario et instabili principum suffragio, aversisque a Pontifice et imperatore animis, quos dicebant aurum corradere, non bellum gerere velle; unde utrique maledicere, legatos eorum contemnere, Burgundos irridere, qui proni ad expeditionem videbantur. Cæterum quam divisi essent principes, quam agitata Europa universa, ad vivum depingit Æneas Sylvius, (apud Raynaldum ad annum 1454 § IV) tunc cæsaris Francofurti orator. Memoriam Nicolai V a calumnia vindicat Franciscus Philelphus in epistola gratulatoria, Callixto III XI kal. Martias 1456 inscripta, quam recitat Raynaldus ad annum 1455 § XV.

b De laboribus S. Capistrani, pro republica christiana exantlatis, late egimus in Commentario prævio § XXIII et seq.

c Apographum nostrum habet revelationem factam Hurimbergæ: sed perperam vitio calami; nam Joannes Tagliacotius, quem in Commentarii prævii num. 308 retulimus, aperte dicit, id Norimbergæ mense Novembri 1454, quum rediret a comitiis Francofordiensibus, accidisse.

d De recepto Judemburgensi conventu, hæc habet Waddingus [Ibid. pag. 305.] : In provincia Austriæ et custodia Stiriæ habebant Patres Conventuales cœnobium Judemburgæ pauperculum et pauculorum fratrum domicilium. Fridericus imperator, cupiens habere in terris suis hereditariis conventum aliquem Fratrum Observantium, vocato Austriæ ministro suum exposuit desiderium et utrinque convenerunt, ut domus Judemburgensis eis tradetur. Transactionem ratum habuere tum minister generalis Ordinis, tum Romanus Pontifex. Est autem Judemburgum oppidum ad Muhrum fluvium situm, 1500 incolarum capax [Gilbert. Dict. géogr. V°. Judenburg.] .

e Rascia, sic dicta a fluvio Rasca per eamlabente, qui in Moravam majorem influit, regio est septemtrionalis Serviæ: urbes præcipuæ Alba Græca (Belgradum), Semendria [Baudrand. Lexicon. géogr. V° Rascia.] .

f Joannes Huniad, etiam Corvinus appellatus; initio sæculi XV natus, anno 1454 die XXV Januarii constituitur a Ladislao rege capitaneus generalis exercitus [Goldast. Constit. impp. tom. III, pag. 479. Cfr Timon. Notit. Rer. Hung. pag. 72.] : jam etiam jure perpetuo comes Bistricensis creatus fuerat. Brevi post partam, de qua biographus noster loquitur, victoriam, moritur, ut infra indicabitur.

g Mathias Huniades, Joannis filius, sublato e vivis XXIII Novembris 1457 Ladislao rege, die XXIV Januarii anni sequentis rex eligitur, regnumque per annos quadraginta duos gloriose tenuit.

h Hoc nomen varie scribitur; nam præter Rorogh, ut habet hic, alibi scribit biographus Korog [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 363.] , Joannes Tagliacotius, forsan rectius, Borogh [Ibid. pag. 352.] . Si istius Joannis nomen est gentilitium, non est, quod divinemus: si vero sit nomenloci, nullum istiusmodi in Hungaria reperi. Forsan legendum est Bodrogh, castellum, cujus, ait Bonbardius [Topogr. Hung. pag. 534.] , nec rudera novit ætas nostra, quodque nomen dedit comitatui, cujus non undique certi sunt limites [Ibid. l. c.] . Joannes de Borogh, qui solus in armis adversus Turcas cum Huniade processit, vocatur a laudato Tagliacotio, Commentarii prævii num. 329 [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 352.] , comes perpetuus de Castellis et banus Machoviensis, necnon comitatuum de Orban et de Posega comes; hic enim ratione banatus illuc adventavit cum nonnullis equitibus; erat Nanderalba sub banatu suo.

i Joannes Carvajal Hispanus, ab Eugenio IV anno 1446, licet episcopus Palentinus, diaconus Cardinalis S. Angeli creatus, obiit anno 1469 [Moroni. Dizion. v°. Carvajal.] .

k De hac Crucis impositione et prædicandi belli sacri auctoritate agit Joan. Tagliacotius Commentarii prævii num. 310.

l Anno 1456 bissextili, paschate in diem XXVIII Martii occurente, dominica prima Quadragesimæ in XIV Februarii incidit.

m Cometa, qui anno 1456 populos terruit,videtur idem, qui vulgo ab Edmundo Halley Anglo suum sortitur nomen [Cfr Biogr. Univ. v°. Halley. Migne Encyclop. Theol. Dict. d'Astronomie, col. 342.] .

n Salankemen oppidum est fere medium inter Petrovaradinum et Belgradum, ad Danubium situm: in mappis topographicis reperitur, in quibus Salarkement, Szalarkement Salankamen scribitur. Plerumque perperam scripta sunt locorum nomina, unde ea in lexicis, quæ coram habeo, videre non potui.

o Id est XXI Julii.

p Magnum Chronicum Belgicum, rei gestæ coævum, hisce verbis victoriam christianorum refert [Pistorius. Rer. Germ. Scriptt. tom. III, pag. 416.] : Victoria miraculosa cœlitus datur christianis in Ungaria trans Danubium contra Turcam, qui perdidit multos et fugit turpiter, timore hostium perculsus, dum nemo eum persequitur. Sola manus Domini terruit eum in die S. Sixti (imo in die S. Magdalenæ), ubi S. Joannes de Capistrano præsens fuit ibi et provocavit populum trepidantem ad persequendum infideles fugientes; et facta est ultio magna. Dixerunt ipsi Turcæ, tam immensum numerum armigerorum a se visum, ut vix auderent post tergum respicere; ideo, relictis omnibus fugisse. Fuerunt vero sancti Angeli. Hinc videre est, victoriam soli Deo tributam passim fuisse.

q Belgradum, sive Albam Græcam ad confluentem Savum in Danubium situm quidem est: sed urbs inter utrumque fluvium media non jacet; habet Danubium ad septemtrionem, ad orientem Savum, ut liquet ex tabulis geographicis.

r Biographus victoriam Belgradensem anno 1457 illigat, quod infra num. 111 repetit dicendo S. Joannem obiisse sabbatho, vigesima tertia Octobris 1457. Mendosam esse lectionem anni LVII sæculi XV, sive ipsi biographo sive ejus librario adscribatur, vel ex eo patet, quod isto anno LVII sabbathum cum vigesima tertia Octobris non concurrat. Dein omnes alii biographi coævi annum Sancti emortualem 1456 statuunt; quod etiam confirmatur bulla Calixti III, instituentis festum Transfigurationis Domini data VIII idus (die VI) Augusti 1457 apud Raynaldum 1457, in qua § LXXVII Sanctus noster inter mortuos recensetur: victoriæ præsente QUONDAM Joanne de Capistrano.

s Obiit Joannes Huniades die XI Augusti ex peste, ut scribit S. Capistranus ad Calixtum Papam ex Salankemen XVII Augusti 1456, apud Raynaldum an. 1456 § LII: quod si demas aut diem partæ victoriæ aut diem mortis, accurate intercurrunt dies viginti; qua etiam ratione tribus mensibus ab eadem victoria distat dies obitus S. Capistrani, ut paulo infra dicit biographus.

t Udalricus, comes Ciliæ (Cilley) a Ladislao rege gubernator regni Joanni Huniade defuncto substitutus, primum amicitiam cum ejus filiis simulaverat, et quod magis erat, Ladislaum natu majorem in filium adoptaverat: interea liberorum Huniadis necem moliebatur [Fessler. Geschichte der Ungern. tom. IV, pag. 847.] . Huniades autem, secreto conscii insidiarum, quæ ipsis struebantur, scelestas machinas prævertendas rati, in festo S. Martini, die XI Novembris1456, sub obtentu negotiorum tractandorum Udalricum in domum alliciunt, et multis vulneribus inflictis occidunt [Ibid. pag. 852.] . Dissimulatum aliquandiu facinus rex tandem, die XVI Martii anni sequentis, Ladislaum capite plectendo ultus est [Ibid. pag. 861.] .

v Mancus videtur sensus: forsan scriptum erat præteriere, aut quid simile, quo significetur, crucesignatos deinceps Belgradum numquam attigisse.

* et deest in Waddingo

* forsan quia

* W. suscepturi

* W. discessuri

* W. Victi sumus

* W. quos

* W. continuas

* W. vocibus

* W. addit ne te ultro:

* W. repetit Jesu

* relictisque W.

* W. cogitarunt

* W. juxta

* W. addit etiam

* W. scopeto

* W. hujusmodique

* W. domi

* W. multos

* W. addit non Romanorum

* W. crudelissimique

* W. propter

* W. Hungarica gens

CAPUT IX.
De Sancti obitu; de quibusdam miraculis, post mortem patratis.

[Die VI augusti febrimaligna correptus,] Divus itaque Joannes, christianæ fidei defensor, infideliumque ingens pavor et terror, profligatis Turcis, liberatisque Ungaris, febribus, irrevocabili fluxu VIII idus Augusti torqueri acriter cœpit a. Quam ægritudinem, nimiis laboribus comparatam, laudans et magnificans Deum, septuaginta octo dies b, patientissimo certe pertulit animo, et licet hactenus dissolvi apprime affectasset et esse cum Christo, sæpe illud propheticum ingeminans: “Hei mihi quia incolatus meus prolongatus est, habitavi cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea. [Ps. CXIX, 5]” Cupiebat tamen pro orthodoxæ fidei exaltatione adhuc aliquantulum supervivere, ad expeditionem ad Christi hostes destruendum semper aspirans, decernensque potius in castris, vel in bello obire, quam a sancto proposito resilire. A qua quidem sententia, etiam propositis multarum miseriarum incommodis, numquam sui socii eum revocare potuerunt, quoad usque natalis gloriosæ Virginis dies c de sua dormitione divinum oraculum certiorem fecit.

[109] [instare sibi mortem cœlitus cognoscit,] Ut autem per revelationem cognovit, ex illa ægritudine se ex hac luce discessurum; in æterna tabernacula suscipiendus, deferri voluit ad Conventum Minorum in Wilak, quem ad regularem Observantiam non mediocri labore reduxerat, ut vel sic, ipso ibi moriente, ullo umquam tempore Observantes fratres illum non relinquerent, locusque ille, nullis sæculis laude divina esset cariturus, ubi tam pretiosus sui corporis thesaurus erat collocandus d. Ibi enim visitatus est a Ladislao rege, principibusque suis, qui Ungarorum gentem de Turcarum manibus eripuerat splendidissima stella sæculi nostri, Scripturarum armarium, Minorum omnium perpulchra corona: spes enim unica, et Germanicarum nationum in eo locata fiducia altum premebat dolorem, affligebatque animum, qui præripiebatur; et quandoquidem ob sui devotionem incredibilem christianorum exercitum intuebatur continuo ad se venire; ideo cum sancto Martino, sæpe dicebat. “Domine si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem, fiat voluntas tua.”

[110] [inter ferventissimas preces,] Deflebat autem nimium miseros eventus, quos prævidebat procul dubio futuros. Ob idque divinam indulgentiam, profluentibus lacrymis, interpellabat sedulus: “Parce, inquiens, Domine, parce populo tuo et ne des hereditatem tuam in opprobrium, ut dominentur eis nationes. Miserere Domine, miserere nostri, miserere christiano populo, redempto pretiosissimo sanguine tuo. Domine Deus benignus et misericors non secundum peccata nostra facias nobis, neque secundum iniquitates nostras retribuas nobis [Ps. CI, 4.].” Sicque lacrymis futuras pressuras redimere conabatur mens sacra, perenni studio supernis conjuncta, ut mole corporis pressa, nullo pacto otiosa videri potuerit, sed solatium ejus erat divinis laudibus vacare, missas attentissime auscultare, confessiones frequentare, sanctissime communicare.

[111] [et SS. Sacramentis receptis] Et postremo stipendia vitæ flagitans, jam solvi se gavisus, confiteri novissime, communicare, perungi et animam Deo committi, non in strato, non in mollibus, non in deliciis, sed in pavimento voluit; nihil minus quam cæteri, pro se ipso deprecans: “Sancta Maria, ora pro me, Sancte Abraam ora pro me,” et cætera referens, plaudentibus et elevatis vicissitudine * manibus cum dignitate et reverentia cunctis adstantibus attentior, et ita attentior ut minus bene proferentem, ac barbarizantem e hebdomadarium sæpius corriperet et emendaret. Sabbato itaque vigesima tertia Octobris 1457 cum omnes confratres devotosque Ordinis atque suos, per orbem dispersos, multis divinis benedictionibus replesset, dispositis cunctis erga socios suos necessariis, dum primum vesperis daretur signum, perfecte mentis compos ac sensu vivax, fratrem Hieronymum Utinensem, cujus relationem in hoc viri Dei transitu magna ex parte imitamur, nutu vocans auxilii ferendi gratia, sedere voluit, et inclinans ad pectus suum titubans caput, suaviter ore sensim aperto inter illius ulnas exanime corpus reliquit, plenus dierum * et operibus bonis.

[112] Cujus transitus fama totum perlustrans oppidum, [placide moritur: ac sepulcro mandatur.] adeo populum omnem commovit, ut turmatim festinantibus cunctis beatum videre corpus, fratribus periculo fit in longum producere funus. Defertur itaque ad ecclesiam, quo plebs omnis collacrymans accurrerat. Exsequiis * solemnibus, hymnis, laudibus, dignisque honoribus, singuli, pro cujusque dignitate, complent. Servatur in medio chori, undique ardentibus faculis, et luminum copia, alternatis excubiis et callida cura timore suffurandi, inhumatum per aliquot dies, clauditur postremo arca ferreis laminis circumsepta, catenis clavibusque munita, beatum illud corpus, molle, flexibile, ac per omnia tractabile. Quod ad octavam diem nos veluti pretiosissimum thesaurum videntes, et præ summa devotione osculantes, atque multis lacrymis respergentes, ita etiam flexibile, tractabile et nullum prorsus habens malum odorem invenimus, ut vivere quodammodo videretur.

[113] [statim post mortem miraculis] Ubi autem spiritum Deo reddidit, statim miraculorum gloria florere cœpit: ut qui forma justitiæ, veritatis tuba, perfectionis norma, virtutumque et charismatum domicilium, extiterat in vita, miraculorum etiam fulgor fieret in cœlestibus regnans. Nam quem Dominus tantis signis et prodigiis hac in peregrinatione illustrem effecerat, illustriorem reddere voluit post dormitionem cum Angelis et Sanctis suis in supernis habitantem, quorum miraculorum magnitudinem etsi magnum voluminis corpus non facile explicet, reliqua tamen ex his, propinquorum juramento diligenter examinata, quæ ad nostram notitiam pervenerunt ex registro civium Vuilak, ad id per magnificum et illustrem virum D. Nicolaum Waivodam specialiter deputatorum, extracta brevius, quo poterimus ad Dei laudem, et Joannis sanctæ vitæ insigne testimonium in medium afferamus f.

[114] [clarescit,] Cum igitur de more cœlestis viri corpus in publicum prolatum esset, conflueretque passim populus videndi osculandique illius causa, ducta est Elisabeth filia Balthasar pellificis de Vuilack collo et capite paralytica, et tres annos penitus cæca, quæ manus sacras defuncti osculata, statim divini Joannis virtute, et visum recepit et a paralysi exstitit liberata, quemadmodum ejus genitor coram designatis testibus juramento firmavit g. Petrus, Leep dictus, de Vuilak filium habens quinque annorum, sævissimum ulcus ita patientem, ut bibere nec edere aliquid valeret: emisso voto visitandi tumulum viri Dei, illoque adimpleto, ipsum filium sanum et incolumem recepit. Helena, mater Joannis lapicidæ de Vuilak, unius manus et unius pedis officio destituta, facto voto accedendi ad sepulcrum ejus, divina ope, Joannis merito donante, optimam valetudinem statim adepta est. Filium Michaelis, Tegzis dicti, de Vuilak, quinque annorum, qui febre tertiana per medium annum, et postea quotidiana, ita affectus fuerat, ut nec bibere, nec comedere valens, morti vicinus censeretur, parentum precibus invocatus a faucibus mortis eripuit.

[115] [imprimis Villaki; maxime] Filia Antonii, Portolab * nuncupati, de Vuilak pestilentico morbo adeo gravata jacebat, ut nulla spes relinqueretur humana recuperandæ sanitatis, quæ dum delata fuisset ad tumulum beati viri, subito annihilato et dissipato apostemate, ad propria sana et incolumis remeavit. Nec minore laude memorandum videtur, quod Laurentium, Pap dictum, civem utique de Vuilak, constat cum ultra annum cæcus exstitisset et contractus, ita ut, nisi sustentaculorum adjumento, ostium domus egredi non posset, audito tantorum gestorum rumore, Beati Patris auxilium cum voto invocasse, invocatoque illico valetudini restitutum fuisse h. Et ut illius dona uberiora apparerent, Margarita, uxor Martini de Vuilak, filium habens parvulum, a caduco morbo vexatum, mox ut illum flexis genibus et lacrymis ad sancti viri tumulum ferre devovit, incolumem accepit, cujus nulla spes erat recuperandæ sanitatis.

[116] [diversorum morborum] Præter hæc, et illud est memorabile, quod Barbaræ, uxori Balthasar pellificis de Vuilak, contigit, quæ per annum incredibilem dentium dolorem et validam in collo paralysim passa, ita ut nec caput erigere, nec collum vertere valeret; emisso ad tumulum proficiscendi beatissimi Joannis voto, statim optimam valetudinem recepit. Qua vero laude prosequar, quod in filio cujusdam Georgii, nobilis genere, dicti Scheurak, magnum et singulare liberationis signum ostendit, quem, in extremis agonizantem, beatissimus hic vir, precibus matris interpellatus, quæ ad ejus tumulum venit, ita adjuvit, ut rediens genitrix domum, sanum et incolumem invenerit filium, quem in Athya Villa, non multum a Vuilak distante i, reliquerat semivivum.

[117] [curatione: claudi, cæci,] Quid uxorem Pauli pellificis de Futhack k loquar? Quid Gasparem, filium Valentini Pasga de Chitel *, l, qui omnes caducum morbum patientes, alterum per decem annos, alterum a juventute sua, vexatos, emisso voto adeundi sepulcrum sancti viri, ope illius peroptime liberatos ratum est? Quid Valentinum, Zabo dictum, de Vuifalun * m, lumine oculorum tres annos ob quamdam ægritudinem privatum, etiam, invocato demum illo, recte illuminatum conspexerunt? Quid aliam Elizabeth, Petri Zebeer * de Zegedino n uxorem, claudam miserabiliter ab uno pede ultra annum, adjuvante utique illo, liberatam? Quid insuper Benedictum, filium Georgii, Vuzear * dicti, de Vorves * o, qui talem infirmitatem patiebatur, ut naturæ secreta per urinalem viam egrederentur, quique, cum laboraret in extremis, facto voto per genetricem deferendi illum ad tumulum famuli Dei, mox bonam valetudinem consecutis est?

[118] [surdi,] At claudis, cæcis et agonizantibus illum opem attulisse non satis est, surdis etiam et mutis constat, ut loquerentur et viderent, dedisse. Nam Georgium de Bede, virum utique nobilem, septem et decem annos penitus, surdum, nihilque audientem, nisi nutu interveniente, hujus sanctissimi viri sanatum extitisse, emisso ad eum voto, per totam provinciam Bachiensem percelebre est. Stephanum insuper Sergyartho de Bodizrethmiiklos, qui cæcus, mutus et surdus cum quatuor annos extitisset, facto voto adeundi sepulcrum viri Dei, sanatum constat in via, dum ad persolvendum votum deferretur, sicque lingua illius resoluta fuit, aperti oculi, et auditus integre restitutus, ut plenam de omnibus gratiam impetrarit. Nec tacendum videtur, quod Nicolao, filio Mathiæ Lede de Keniieres, notum est accidisse. Qui cum in nemore incideret ligna, quadam repentina infirmitate præventus, loquelam amisit, et per quatuor hebdomadas, nec pedibus ambulare, nec manus vel brachia flectere, imo nec cibum, nec potum per idem tempus sumere valens, ad patris votum et lacrymas, beatissimi Joannis patrocinio, incolumitati est optime redditus, ita ut, qui clauso ore, et strictis dentibus stabat, tantum stillatione alicujus nutritus liquoris, mox, emisso voto ad tumulum servi Dei, liber ab omni ægritudine evaserit. Quorum prodigiorum vulgatissimam famam animadvertens Dorothea, uxor Emerici institoris de Themeswar p, fide et animo recto cum supra annum quibusdam pelliculis contectos oculos habuisset, ita ut per tres menses, multis adhibitis remediis, nihil prorsus videret, emisso voto adeundi beati viri tumulum, e vestigio clarissime illuminata fuit.

[119] [febricitantes] Febricitantibus autem, deque vita jam desperatis optatam valetudinem etiam liquido constat attulisse. Nam Margaritham, uxorem Benedicti de Chika prope Bachiam q, vehementissimis tertianis febribus, et quartanis supra modum et annum tortam, et Scolasticam, uxorem Petri de Zelenus, longis et lethalibus febribus agitatam, tribusque mensibus adeo tumefactam, ut omnis spes sublata esset recuperandæ sanitatis, suppliciter invocatus, magnifice liberavit. Mathiam, filium Benedicti Zongo * de Karom *, decem annorum, ab ineunte ætate caduco morbo affectum, ita ut consumptus, jam propinquus esset morti, ad patris votum perfecte restituit sanitati. Benedictum, dicti Mathiæ genitorem, gravissima ægritudine pressum, caputque ita inflatum habentem, ut aperiendi oculos nulla sibi esset facultas, ab omni infirmitate exoratus eripuit. Blasius, filius Petri institoris de Zegedino, a nativitate manibus et pedibus contractus, et retrorsum curvatus, ita ut, tanquam aridum lignum, nec flectere, nec extendere quoquo pacto se posset, extenso pectore, apertisque oculis, sursum fixis, jacens, osque clausum tenens, adeo ut vix violenter valeret aperire ad sumendum lac, imo per dies sexdecim mammam sugere non valens, continuoque deficiens, et spe vitæ privatus, quippe qui putrefactus tum ex curvatione sub brachiis, tum ex conglobatione manuum et pedum erat, hujus sancti viri cœlesti virtute ad patris votum integerrima sanitate potitus est.

[120] [morti proximi,] Quid, multa? Laurentium, filium Joannis, Nemes * appellati, de Zegedino, jam agonizantem, ita ut jam discerni non posset, utrum viveret, vel obiisset, parentum lacrymis et voto vitæ restituit, sed ipso emisso voto nequaquam persoluto, post nonnullos dies mirabiliter puer recidivavit, graviori ægritudine affectus, atque ita vehementibus febribus vexatus, ut vitalis in eo non sentiretur spiritus; quam negligentiam parentes lacrymis multis et voti persolutione statim redimentes, filiumque ad sacrum pignus celeriter deferentes, concupitam a viro Dei gratiam feliciter impetrarunt, itaque qui mœsti ad sacrum Joannis tumulum venerant, læti et perjucundi ad propria cum liberato filio rediere. Cui miraculo simile manifestum est contigisse Joanni, filio Stephani Bakardi * de Zegedino, qui viribus omnibus per octo dies destitutus, nec loqui, nec vocem emittere valens, ad matris votum, intercessione beatissimi Joannis optimam valetudinem est consecutus. Silendum etiam non videtur excellens munus quod Margarithæ, uxori Augustini Czepheci de Pocha *, tribus milliaribus civitate Waradiensi r distante, divus Joannes contulit, quæ septem annos nisi super manus et genua periculando incedere non valens, nec manibus comedere suis, emisso voto, statim gradiendi facultatem bonam accepit, ita ut suis pedibus libere servi Domini tumulum adierit.

[121] [contracti,] Neque tacebimus filium Nicolai Kadasi de Vuilak, ab ægritudine, quam dicunt lupam, seu canem s, liberatum, et Joannem, filium Andreæ de Naghfalwa, caduco morbo miserabiliter afflictum, mirifice erutum. Neque Barnabam, filium Valentini Pathakii * de Villa Zeutes *, silentio præteribimus, quem a quarta die nativitatis suæ usque ad decimam jacentem prope emortuum, ita ut nec plangere, nec mutas voces seu minutas reddere, nec ubera matris sugere valeret, sanum et incolumem vir Dei ad parentum vota erexit, et qui utrum e vita excessisset vel viveret cognosci non poterat, delatus ad sacrum Joannis pignus mox bene convaluit et revixit. Non Annam, uxorem Simonis sutoris de Vuilak, etiam obticebimus, quam, supra tres menses brachiis et pedibus viribus destitutam ex puerperio, cui neque movendi, neque vertendi, neque sedendi erat facultas, sed ab aliis deferebatur, delatam ad ejus sepulcrum mirifice adivit, ita ut in crastinum rediens libera et sana ab omnibus cognosceretur. Non filium memorati Simonis, quem, in uno pede contractum, rogatus idem paternis precibus, votoque suppliciter invocatus, apud ejus tumulum sanavit. Non Adrianum, filium Michaelis de Sisigh *, quem miserabilem plagam et tumefactionem in facie patientem, adeo ut illius oculi videri non possent, ad matris votum curatum esse, omnibus illius villæ incolis notissimum fuit.

[122] [epilepsia laborantes,] Non Bartholomeum, filium Demetrii de Peczki, quem caduco morbo laborantem, per octo dies mammas sugere non valentem, beatissimi Joannis ope invocata per matrem, pristinæ sanitati redditum esse nemo non vidit. Non Petrum filium Heliæ Redzzek * de Siisigh *, ad matris preces et vota a mortalibus per eum febribus liberatum, cui nulla amplius spes erat de vita. Non Dionysium, filium Jacobi Thoth de Fannuslaun *, a quatuordecim annis in fatuitate agentem, et ita viribus destitutum, ut extensus super manus et pedes, tribus serperet annis, gradiendi nullam habens facultatem, quem ad votum matris, et preces viro Dei porrectas, liberum evasisse, multi viderunt. Non Magdalenam, filiam Blasii * sutoris de villa supradicta, acutissimas febres ultra annum passam, quam propinquorum illius excitatus precibus, paulatim sanavit, sed ubi suis pedibus ad tumulum beati viri incedere valuit, suum votum persolvens, pristinæ sanitati integre restituta est.

[123] [hydropici,] Non Helenam, uxorem Brivii * de Vuilak, per annum oculorum lumine privatam, et hydropisis morbo miserabiliter languescentem, quæ cum devotissime tumulum beatissimi Patris adiisset, ab eo optimam liberationis gratiam sortita est. Nec Elisabeth, uxorem Georgii Vsaii * de Schitoleze, quinque annis caduco morbo vexatam. Non Catharinam, filiam Michaelis Piilki * de Siisigh, ætatis XIII annorum, aliquando quartanas, aliquando quotidianas febres cum vehementi dentium stridore supra sex menses passam. Non Ursulam, filiam Cosmæ de Siisigh, duobus annis quartanis febribus tortam. Non parvulum filium Georgii Kalmar de Kemethi *, non multum a Vuilak villa distante, fere emortuum. Non Mathæum, Osvaldi filium de Pesth, ex opposito Vuilak t, curvatum dextrum brachium adeo habentem, ut erigendi illud ad os nusquam ei esset facultas: non eumdem postea ob gravem quamdam ægritudinem duobus mensibus cæcum factum. Non Catharinam, filiam Michaelis Raakz * de villa Thanevus *, per tres menses pergere non valentem: quibus omnibus ad vota parentum integræ sospitatis munus Beatissimus Joannes impetravit.

[124] [amentes,] Sed qua digna laude celebrabimus, quod uxori memorati Mathæi Osvaldi de Pesth contigisse clarum est? Quæ, adstantium judicio, ob quamdam ægritudinem nullo pacto mortem in brevi evasura, sancto oleo jam uncta, facto pro ea voto ad tumulum Beati viri, mox convaluit et pristinæ fuit incolumitati restituta. Quid insuper ejus filium Joannem, amentem factum ex quadam infirmitate, loquar? Quid alterum filium Emericum, adeo magnam lupæ plagam in ore habentem, ut in maxillam digitus immitti potuisset? Quid eumdem puerum, graviori ægritudine interveniente, auditum amittentem? Quibus famulus Domini sanitatem peroptimam largitus est; et a patre invocatus, ut tertium filium, Petrum, in morte agonizantem, facto voto deferendi illum ad tumulum ejus, vitæ mox restituerit, qui nec in crastinum supervicturus sperabatur. Nonne et Helenam, uxorem Joannis Cokii * civis de Vuilak, pestilentico morbo, visu, auditu carentem, et loquendi facultate privactam, sudario, quo tectum fuit Beati viri corpus, antequam fuisset tumulatum, se devotissime tergentem et lacrymis osculantem, iste integre liberavit?

[125] [aliique varie afflicti sanitati restituuntur.] Nonne Elisabeth, uxorem Nicolai sartoris de Vuilak, in morte agonizantem, et candelam accensam in manu tenentem, adstantium omnium sententia ad horam supervicturam, quorumdam suasione viro Dei se devoventem, a mortis faucibus mox eripuit? Ita ut perfecte sanata, in crastinum emissum votum resolvere inchoaret. Nonne dictæ Helenæ filium, longo tempore febricitantem et nullo remedio sanari valentem, ad matris votum incolumitati restituit? Nonne etiam Agatham, filiam memoratæ dominæ, per triduum freneticam jacentem et semivivam, sine intellectu inania loquentem, ad matris preces et votum curavit? Eamdemque Helenam, vehementissimum dentium dolorem patientem, tribus diebus nihil gustantem, quietis locum non invenientem, seque sancto viro apud ejus tumulum commendantem, sanam statim effecit? Elisabeth, filiæ Joannis Vuerenus * de Vuilak, per annum terribilibus febribus agitatæ, et ad extremum jam perventæ, atque quasi emortuæ, tribus vicibus ad sepulcrum divini Joannis, a matre voto delatæ, optimam incolumitatem contulit. Agathæ, uxori Gregorii pellificis de Harsam prope Vuilak, ob quamdam plagam apostematis in pede dextro, super manus et pedes gradienti, emisso voto adeundi tumulum ejus, munus liberationis donavit. Michaelemque, filium Stephani de Bacuh *, in extremis laborantem, ad votum patris mirifice adjuvit; et qui infirmus per mensem jacuerat, sanus peroptime evasit, et una cum patre beati viri tumulum suis pedibus visitavit.

ANNOTATA.

a Febres hasce pestilentes fuisse, aperte dicit Joannes Tagliacotius in epistola ad S. Jacobum Picenum, quam in Commentario prævio dedimus: in ea scilicet num. 380: Quum, inquit, ex horrendo fœtore et ex corrupto aere pene omnes infirmarentur, suadente D. Legato, ad locum qui Semly dicitur, cum ipso se contulit. Semly interpretor Semlinum, in adversa Savi ripa oppidum, inter utrumque fluvium Danubium et Savum ad confluentes situm.

b Ab VIII id. Augusti, seu die sexta ejusdem mensis usque ad XXIII Octobris sunt accurate dies LXXVIII, prout annotat biographus.

c Satis notum, festum Nativitatis B. Mariæ Virginis die VIII Septembris celebrari.

d Monstravimus in Commentario prævio num. 528 Vilakum subiisse jugum Turcicum et corpus S. Capistrani hactenus delitescere, numquam forsan inveniendum.

e Barbarizare est barbare loqui, scribere, aut pronuntiare aut etiam agere. Cfr Cangii Glossarium in Supplemento. Manuum plausus, quem paulo supra refert biographus, ita intelligendus est, ut significetur, Sanctus quandoque manus junxisse, quandoque etiam v. g. easdem ad cœlum elevando, disjunxisse, ut ferventer orantibus accidere solet.

f Instrumentum, publica auctoritate confectum, continens miracula, post S. Capistrani obitum Vilaki patrata, edidit Joan. Bapt. Barberius post Vitam Sancti latinam anno 1662. Id typis excudere supra num. 431 promiseramus; quoniam vero Nicolaus eadem refert, actum denuo agendum non arbitramur. Ex instrumento hinc inde aliqua decerpemus: hic autem proœmium ponimus sequentis tenoris: Noverint universi, ad quos præsentia scripta devenerint, quatenus nos judex et jurati civitatis Wylak, ac etiam cives ejusdem, sub felici dominio et protectione magnifici domini nostri Nicolai de Wylak, Waywodæ Transilvani, constituti: notum facimus et testamur, quod beatæ memoriæ olim venerabilis pater Fr. Joannes de Capistrano, Italicus, Ordinis Observantiæ Fratrum Minorum, post multa et strenua opera, ab eodem per diversas mundi partes perpetrata, post multa laborum suorum merita, post prædicationem cruciatæ in hoc regno Ungariæ, post debellationem Turcarum, in hoc Nanderalbensi castro divinitus factam, ipso cruce signatorum capitaneo ac ductore cum vexillo crucis et cum acclamatione sanctissimi Nominis Jesu, assistente ei bonæ memoriæ magnifico domino et illustrissimo principe, domino Joanne de Huniad, olim gubernatore regni Ungariæ et vero fidei catholicæ protectore, in prædicta civitate apud nos immeritos ex hac vita plenus meritis, cruce signatus ac gloriosus feliciter migravit ad cœlum, ibique requiescit in ecclesia S. Mariæ apud Fratres de Observantia ejusdem Ordinis, quos ipse talia, sibi divino Spiritu revelante, prævidens, illic ante ipsius obitum introduxerat. Obiit autem anno 1456, die Octobris XXIII, hora vero XXI (id est circa horam mediam tertiam pomeridianam) die sabbati, pontificatus sanctissimi domini Callisti Papæ tertii, anno primo (imo, anno secundo), Legato vero Germaniæ et Ungariæ reverendissimo domino D. Joanne Cardinali S. Angeli, regnante Ungariæ Bohemiæque Ladislao rege. Quod autem prædictus vir Domini apud nos quiescere voluit, nonnisi divinitus factum esse arbitramur; nam quum hæc civitas Turcarum feritati vicina exsistat, sitque Schismaticis et Patarenis undique vallata, dignatus est omnipotens Deus illic servum suum constituere ac locare, ubi sicut vivens fuit infidelium persecutor et Turcarum debellator, ita eorumdem mortuus sit perpetuus terror: nos autem tantam in eum devotionem et devotam fiduciam habemus, ut propter cum nihil ab infidelibus timeamus. Nam quum superioribus diebus, tota patria spoliata rebus et personis et igne consumpta, ad nostram civitatem Turcæ devenirent, invenirentque nos dispersos propter vindemias, nihil nobis nocere potuerunt, sed civitate intacta dimissa, timidi, ad sua fugientes, redierunt; quod non nisi meritis et intercessione istius beati viri fratris Joannis adscribendum putamus. Post cujus felicem obitum illico ante tumulationem apparere cœperunt miracula, ad quæ non solum universa civitas nostra cum adjacentibus partibus commota est; sed a remotis confluebant populi ad ejus sepulcrum, et adeo catervatim, ut non ad ipsum Beatum, sed ad alterum Apostolum currere viderentur. Nos autem talia videntes, considerantesque continuum populorum concursum et miram signorum coruscationem, certificati de hujus viri prodigiis post annum cum dimidio, multis interea neglectis, scibendum ac notandum duximus miracula, quæ postmodum ad intercessionem et merita ipsius Beati fierent; ne tam a Deo quam ab hominibus de tam solemni dono, fidei christianæ collato, ut ingrati notaremur. Deputamus ergo nos cives, de mandato et voluntate egregiorum virorum vicebanorum, marchionensium et judicis curiæ, vices prædicti magnifici domini nostri D. Nicolai gerentium, aliquos cives bonæ famæ et conscientiæ, bonique testimonii super auditione et examinatione ac testificatione miraculorum futurorum; dantes eis omnimodam facultatem tam ex parte curiæ quam civitatis, et illam auctoritatem, quam tam curia quam civitas dare potest. Hi autem sunt Guido Italicus de Aretio notarius et civis in Wylak, Michael Gaphar mercator et litteratus, et Bartholomæus Arcupa sive arcuum magister: qui diligenter jussa complentes, quæsita veritate cum juramento firmata, multis adhibitis testibus, miracula, quæ obvenerunt et quæ usque in hodiernum diem ad ipsius beati viri merita fiunt, conscripserunt atque scribunt. Desinit proœmium obtestando omnes, ut canonizationi allaborent, quapropter et Vilakenses mittunt ad omnes exemplar instrumenti legitime confecti. Dicunt autem, se consilium scribendi iniisse octodecim ab obitu S. Capistrani mensibus, adeoque finiente mense Aprili 1458; ultra vero annum 1460 instrumentum non excurrit.

g Nicolaus biographus in miraculis referendis coram certe habuit instrumentum Vilakense: nam eodem plerumque ordine sanationes refert, et non raro iisdem fere verbis. Id speciale habet instrumentum, quod mentionem faciat præstiti juramenti et sæpe testes miraculi adducat.

h Aliquid vitii scribenti obrepsisse dubium non est: sensus certe est: Nec minore laude memorandum videtur, quod de Laurentio, Pap dicto, cive utique de Wylak constat: cum ultra annum etc. Instrumentum Vilakense sic sonat [Pag. 6.] : Laurentius, Papa dictus, de Vuilak, de platea piscatorum præstitit juramentum coram testibus deputatis una cum Emerito [Note: ] [Emerico?] Dobas de eadem platea et Michaele piscatore, Petro Baconi et Jacobo piscatore cum uxore sua, Elisabeth, et etiam tota platea piscatorum scit, et testificatur ipse Laurentius, qui ultra annum ita fuit paralysim passus, quod devenit contractus totaliter in pedibus et in oculis, et ultra annum ita fuit destructus et obcæcatus, quod etiam partem domus suæ nesciebat exire sine ductore, et duci non poterat nisi per sustentacula. Emisso voto ad sepulcrum beati Patris, immediate sanitati optimæ restitutus est et absque sustentaculis ambulat, quocumque vult et sine ductore, et simul cum aliis artem piscatoris exercet.

i Athya est villa non longe Vilako occidentem versus sita, ut constat ex mappa quæ bellum Russo-Turcicum anni 1788 exhibet.

k Futhak, villa Hungariæ, in altera ripa Danubii ad orientem Vilaki sita.

l Chitel seu Ghitel nec in lexicis nec in mappis invenire, præsertim quum mihi desit lexicon Hungariæ, licuit.

m Vifalu seu Uffalu neque lexica neque mappæ ostendunt.

n Zegedinum seu Szegedin Hungariæ oppidum, ubi in Tibiscum influit fluvius Maros.

o Neque hunc locum reperire potui. Quoties vero minora loca, quæ notitia indigerent, silens prætereo, interpretetur lector, me non invenisse.

p Themeswar seu Temesvaradinum civitas ad Begam fluvium in solo palustri, sedes est episcopi latini Czanadiensis.

q Hæc clarius habet instrumentum apud Barberium [Pag. 14.] , scilicet: Margarita, uxor Benedicti Sardonis de Chica prope Bachiam in distantia quatuor milliarium a Wilak etc. Est autem Bachia seu Bacs urbs episcopalis, cujus sedes hodie Coloczensi unita est.

r Hujus nominis variæ sunt urbes Hungariæ: Petrovaradinum, quod vix tribus milliaribus, Varadinum in comitatu Biharensi, quod triginta quatuor, et Varadinum Magnum quod triginta milliaribus Vilako distat: inter hæc duo posteriora seligat lector.

s Lupa, apud Cangium Lupus, est carcinoma seu cancer, morbus plerumque gravissimus.

t Pest est villula ex opposita ripa Danubii, versus septemtrionem, ut constat ex mappa, exhibente Theatrum belli Russo-Turcici, incepti anno 1786 et ad annum 1791 continuati.

* vicissim

* melius diebus

* melius exsequias

* B. Pholach

* B. Ghitel

* B. Wifalu

* B. Ezeleer

* B. Huza

* B. Vornes

* B. Hongo

* B. Hazam

* B. Hames.

* B. Bukor

* B. Pochaji

* B. Patalei

* B. Theudes

* B. Tysligh

* B. Redurh

* B. Fisigah

* B. Januffalva

* B. Basilii

* B. Bricevii

* B. Vuraji

* B. Piissrii

* B. Nemethi

* B. Raatz

* B. Zheuutes

* Loflhi

* B. Vueres

* B. Banchii

CAPUT X.
Continuatur relatio miraculorum.

[A morte suscitati, Petrus Viida,] At et multis mortuis restituisse vitam, non ignoramus. Nam etsi supra duodecim, parentum juramento, constet, hunc divum Joannem a mortis faucibus liberasse; septem tamen in præsentiarum ad fidelium consolationem in medium adducemus, et explicabimus. Inter quos Petrus, filius Clementis Viida de Chazar, extitit primus. Hic enim cum caduco morbo pluribus diebus die ac nocte vexatus fuisset, tresque dies mammas sugere non valuisset, audito miraculorum beatissimi Joannis rumore, defertur a parentibus ad ejus tumulum. Cum autem ad primam plateam de Vuiilak pervenissent, puerum pannis involutum mortuum, infrigidatum, et denigratum inveniunt. Quod cum vidisset mater, viro suo maximo fletu dixit: “Revertamur, et sepeliamus eum, quia defunctus est.” Et palpantes iterum puerum, auresque, nares et cætera membra constringentes, mortuum omnino judicant. Pater vero, fide et animo erectus, “portemus, inquit, eum ad tumulum hujus sancti viri; potens est quidem Deus per ejus merita illum nobis reddere vivum.” Et euntes maxima cum devotione cœperunt circuire sepulcrum, facta autem trina circuitione, puer in omni sanitate revixit pulcher, recens, et delectabilis a.

[127] [Laurentius Benukius,] Andreas proinde, filius Laurentii Benukii, per sex annos caducum morbum passus, singulis mensibus cum a quinta feria usque ad diem dominicam, vindemiarum tempore, validius solito opprimeretur, contigit, ut quadam die Dominica in matris brachiis expirasset. Quamobrem misit filiam suam in campum post patrem, ut ad sepeliendum filium rediret. Interim autem lacrymis multis divinum auxilium implorat, ut divini Joannis intercessione, filius sibi restituatur vivus, qui jam frigidus erat et nigrefactus. Mirabile certe dictu, fusa oratione, cœpit albescere puer et oscitare, manusque movere, et antequam pater rediret, et vitam adeptus est, et bonam de pristina ægritudine sanitatem. Filia insuper Nicolai de Petheno, cum ab hora vespertina usque ad matutinam mortua jacuisset, voto et lacrymis matris vitam nacta est, beatissimi Joannis intercessione invocata mirifice opitulante.

[128] [filius Joannis de Borogh, filia Barnabæ de Hozzunbach;] Puerum et filium generosæ Dominæ Elisabeth, relictæ magnifici D. Joannis de Borogh, perpetui Comitis de Castellis, de milii fovea mortuum omnino extractum, vitæ, invocatus vir sanctus a patre cum voto visitandi sepulcrum ejus, pristinæ magnifice restituit; sic dictæ comitissæ testimonio comprobatur b. Filia item Barnabæ de Hozzunbach *, distante a Vuilak decem milliaribus Italicis, quæ a die præcedenti usque ad horam missarum functa jacuerat, delata per genitricem ad sepulcrum Beati viri, divina gratia, Joannis virtute interveniente, spiritum vitæ suscepit. Hæc enim, cum ob hominum nimiam pressuram in capellam introduci mane non potuisset, ubi sacrum pignus requiescit, extra collocata est pannis involuta, vita omnino privata: hora autem vesperarum posita est juxta sepulcrum, ut sancti intercessione ad vitam restitueretur. Dictis autem vesperis, orante continuo pro ea matre, et devotissime illam beatissimo Joanni commendante, cœpit puella calefieri et moveri, sicque statim suscitata est, et recens effecta c.

[129] [varii e faucibus mortis erepti;] Filium item Pauli, nobilis genere, ad votum patris, defunctum potius quam vivum, a mortis faucibus liberavit d. Catharinam insuper, filiam Gregorii Castellani de Vuilak, quæ defuncta etiam credita est, ad matris votum et lacrymas a morte suscitavit. Sed qua laude prosequar Blasium, Horogh * dictum, et Fabianum de Buda, quorum alter vehementissimo intestino dolore præventus, ceciderat quasi mortuus sine loquela et sine colore jacens: alter in tali vitæ extremitate constitutus, ut facta sibi animæ commendatione, accensisque de more candelis, non nisi spiritum exhalare expectaretur. Facto voto pro Fabiano a suis, et a Blesio pro se ipso, medicatione interna ambo Joannis patrocinio liberi, et incolumes mox evaserunt.e Quid uxorem nobilis Lucæ Advigam, filiam cujusdam nobilis Nicolai de Addam, et Ladislaum, filium Joannis institoris de Themeswar, jam in mortis articulo agonizantes, loquar? qui nulla vivendi spe freti, ad propinquorum vota a mortis januis eruti sunt f?

[130] [alii] Quid Ladislaum, virum nobilem de Bancha, ægritudinem quamdam horribilem decem mensibus patientem, quam dicunt lupam, a qua paulatim ejus caro vorabatur, cuique nullum adhiberi poterat remedium g? Quid Nicolaum Volachum * de Villa Jubogh *, pestilentico morbo adeo affectum in parte sinistra in humeris, ut ex ejus inflatione et in gutture et in pectore usque ad supercilia videretur deperditus? Quid Dorotheam, filiam Stephani de Rees *, per septem hebdomadas, ut truncum immobilem jacentem, sine visu tamen quindecim diebus. Quid Catharinam, uxorem Laurentii sutoris de Zytzegh *, quinque mensibus gravissima ægritudine cruciatam, et ita in manibus et pedibus viribus destitutam, ut nec volvendi, nec sedendi, nec ambulandi ulla esset facultas. Quid Ursulam, uxorem Andreæ Hathas de Korusko *, a cingulo infra aridam effectam, et viribus destitutam, adeo ut per quatuor menses nec verti posset, nec lectum egredi, nec ab aliis deferri? Quid Helenam, uxorem quondam Jacobi de Varadino, ambobus pedibus contractam, ita ut nullo modo per quinque menses incedere posset vel se movere genibus, nisi delata? Quid Ladislaum Bagar * de Zegedino, supra quadraginta annos morbo caduco aliquando tribus, aliquando quatuor, aliquando quinque vicibus, in die tortum? Quos omnes, tum ad propinquorum tum ad ipsorum vota adeundi tumulum ejus, beatissimus Joannes a suis infirmitatibus potenter liberavit et optimæ valetudini restituit.

[131] Quid insuper Claram, uxorem Stephani de Gara *, per medium annum cæcam penitus effectam? [a multiplici] Quæ manu ducta mariti ad sepulcrum beati viri, fassa est, ab ea caligines oculorum et tenebras adeo discessisse, ut videretur quasi sibi lucidam stellam videre in primo circuitu tumuli; secundo autem magis illuminata est; tertio tandem circumiens plenum videndi munus sortita est. Cujus miraculi novitate adeo populus gavisus est Vuilak, ut difficile profecto dictu sit. Quid præterea eloquar Catharinam, Galli Soka * in Pesth ex opposito Vuilak, uno oculo cæcam per tres hebdomadas, cui voventi visitare tumulum beati viri, post trinam circuitionem clarissimum lumen Joannes invocatus reddidit. Quid Stephanum, nobilem genere, septem milliaribus a Vuilak distantem, quem octo annos gravissimam ægritudinem adeo patientem, ut inflatus corpore, nec se movere, nec ambulare valeret, nisi delatus ab aliis extitisset? Quid alium nobilem de Enoch * cæcum utroque oculo, ob quamdam ægritudinem effectum? Quid Ursulam, uxorem Galli Banchi; caduco morbo decem annis vexatam? Quid Laurentius de Nagheer, filium, vehementissimas quartanas febres per annum patientem? quibus optimam valetudinem exoratus contulit.

[132] [malo] Quid Margaritam, uxorem Nicolai Parvi, de villa Kerezthuur *, manibus et pedibus aridam, lumineque oculorum jam fere ob hujusmodi infirmitatem privatam? Quid Fabianum Keever *, de platea Kyssevvas *, jam ex vehementi pectoris dolore agonizantem, et frenesi laborantem. Quid ipsius Fabiani filium, Nicolaum, terribili morbo caduco adeo afflictum, ut ex magna gutturis et faciei tumefactione ejus oculi duo ova viderentur, quos Joannes divina ope, cum voto visitandi sepulcrum ejus suppliciter invocatus, constat fuisse liberatos. Nec prætereundum quoquo pacto videtur, quod in Mathia, filio Lucæ Zugia de Zatha, gestum est. Nam hic, per medium annum gravissime caduco morbo die noctuque vexatus, sicque consumptus, ut brachia et pedes dissiccati apparerent, nulloque pacto flecti posset aut curvari, os autem ita clausum erat, ut etiam gladio disjungi non valeret, sed lactis vel vini vel aquæ stillicidio per tres menses nutritus est, collum vero ita jam incurvatum erat, ad scapulas constrictum et putrefactum, et continua squamæ sive saniei emissione, ut puer in extremis laboraret, quem lacrymis deferre ad beati viri tumulum parentes devoventes, absoluto voto, cum bis sepulcrum circuissent, mox sanum in omnibus suis membris acceperunt, et qui etiam loqui non poterat, statim pisces ad comedendum petiit h.

[133] [liberati.] Ac idem singulare munus consecutus est Lazarus, filius Petri Cherenuk * de Lenlazlo *, qui cum ab ejus nativitate febres passus fuisset et caducum morbum quatuor mensibus, nullaque jam esset, ex vicinorum sententia, spes consequendæ sanitatis, parentum voto adeundi cum eo et imagine cerea tumulum beatissimi Joannis emisso, statim sanus factus est ab omnibus infirmitatibus, qui etiam lumen unius oculi jam amiserat. Quid multa? Elizabeth, uxorem Ægidii Altansi de Zopor *, de salute diffisam, Barbaram filiam Valentini Saghas de Ciien * in mortis articulo constitutam, quæ per integram hebdomadam ob quamdam ovi corticis susceptam puellari insipientia particulam, nec matris ubera sugere, nec aliud quicquam deglutire valuerat. Lucam, filium Joannis Magni de Chee *, sinistro pede miserabiliter contractum, super manusque et pedes gradientem. Agatham, uxorem Ladislai Heut de villa Bodogazzontheteke *, horribilem in dextro ubere vulnus habentem, et remedium ullum humanum non invenientem liberavit. Blasii Sakezi de Fyzeegh filiam, uno oculo orbatam, sanavit. Philippum, filium Joannis sellatoris, ad propinquorum vota et lacrymas valetudini restituit, qui omnium sententia citissime erat neci dandus. Et ut ejus uberiora dona apparerent, Elizabeth, relictam Nicolai Zeeleb * de Vuilak, ab ejus ægritudinis voragine fere consumptam, quam lupam vocant, optime sanitati reddidit; et quæ emortua jacebat, et per quindecim dies numquam fuerat locuta, emisso voto in corde suo adeundi sepulcrum beati viri Joannis, mox sanata est, et in omnibus membris consolidata.

ANNOTATA.

a Refert hoc miraculum Joan. Bapt. Barberius ad calcem Vitæ latinæ in instrumento authentico [Vita lat. Instrum. pag. 18.] : et præter nominatos testes, dicitur prodigium recitatum fuisse coram toto populo in ambone, ubi fuerunt ultra duodecim millia personarum, replicatisque vicibus jurejurando narrarunt parentes gratiam, filio suo factam. Quod porro Nicolaus biographus duodecim mortuos ad vitam revocatos dicat, id ita intelligendum, quatenus tres solum commemoret instrumentum Vilakense: sed quoniam biographus post confectum instrumentum scripsit, fieri potest, ut et alia et alibi miracula intercessione S. Capistrani patrata fuerint.

b Instrumentum Vilakense refert hoc miraculum sequentibus verbis: Omnibus Christi fidelibus tam ecclesiasticis quam sæcularibus præsentes litteras nostras inspecturis, Elisabeth, relicta quondam magnifici domini Joannis de Borogh, comitis perpetui de Castellis et bani Mathomensis, necnon comitatuum de Orban et Bosena comitis [Cfr supra, cap. VIII, Annot. h. et Instrum. pag. 79.] , et Gaspar filius ejus salutem et sinceræ caritatis affectum. Nos notum facimus et testamur ad confirmandam B. Joannis de Capistrano gloriam, quod certa relatione percepta, quidam familiaris noster et in exercitu, quem fecimus contra Turcas, exsistens, quemdam parvulum suum in quamdam profundam cavernam sive fossam, milio impletam, misit, qui parvulus immediate præ vapore ipsius milii suffocatus fuit, adeo quod nemo in eodem per spatium duarum horarum cum dimidia spiritum viventem sentire potuit; pro quo extrahendo quemdam hominem per funem in ipsam foveam misit, qui similiter de ipsa vix extrahi potuit. Videns tunc idem familiaris noster dictum parvulum suum e medio sublatum esse, invocando Nomen Domini nostri Jesu Christi, recurrit ad merita beatissimi viri, Fr. Joannis, se devoto astringendo visitare suum sepulcrum: et statim, adstante multa hominum copia, suspirium maximum dedit, quem citius de caverna extractum omnipotens Deus ob merita beatissimi viri vitæ reddidit pristinæ. Differt instrumentum a Nicolai biographi narratione in eo, quod Nicolaus dicat, suscitatum fuisse filium Elisabethæ de Borogh; instrumentum autem, miraculum refert ad filium cujusdam familiaris dictæ Elisabethæ. Cæterum asphixiæ simile est malum; unde, quantum liquet, de prodigio non satis constat.

c Hoc prodigium refert instrumentum iisdem fere verbis [Barber post vit. Ital. pag. 80.] .

d Hanc sanationem refert instrumentum, insinuando, puerum anniculum, mortuo quam vivo similiorem, tamen adhuc vixisse [Ibid. pag. 66.] ; quapropter dicit convaluisse, sanatum fuisse puerulum.

e Cfr Instrumentum [Ibid. pag. 68.] : miraculum accidit die XXIV Octobris, scilicet sequenti nocte post diem obitus B. Patris anni 1454, imo 1456.

f Cfr Instrumentum secundum ordinem narrationis [Ibid. pag. 76, 69 et 68.] .

g Cfr Instrumentum, quod paulo aliter profert nomina: scilicet, nobilem Ladislaum Bumhii testatum fuisse curationem suam coram variis testibus, in specie coram Anna, uxore nobilis viri Nicolai de Banchii [Ibid. pag. 34.] .

h Cfr Instrumentum [Ibid. pag. 43.] .

* B. Hozyungax

* B. Thokax

* B. Walactum

* B. Tubaji

* B. Recs

* B. Sybzeegh

* B. Bathas de Curitha

* B. Bogar

* B. Baray

* B. Gallisotta

* B. Riich

* B. Heroztum

* B. Licwer

* B. Nislonezas

* B. Turuz

* B. de platea S. Ladislai

* B. Antalfii de Zepor

* B. Saghisas de Gyen

* B. Ehed

* B. Heus de Sadogazzontalek

* B. Zeles

CAPUT XI.
De nonnullis aliis signis et prodigiis etiam post Joannis dormitionem patratis.

[Helena contracta;] Jam vero quid hujus sanctissimi viri meritis ad propellendas a multorum corporibus plerasque alias infirmitates divina valuerit virtus, brevius, quo valuerimus, demonstremus. Nam Helenam, uxorem Stephani Hispan de Symelchen, cum in puerperio ambæ ei manus contractæ et inflatæ ac miserabiliter curvatæ extitissent, nullamque valetudinem per tres annos recepissent, facto voto visitandi præsentiam beati Joannis, dum adhuc viveret, statim convaluisse magna ex parte constat, et quæ non potuit visitare in terris conversantem, sepulcrum in cœlestibus regnantis adiens, ab omni sua infirmitate libera facta est, ita ut cujus digiti ariditatem et contractionem invenerant, flexibiles et vivaces evaserint. Valentinum de Zegedino per annum gravissima ægritudine adeo affectum, ut nisi aliorum adjumento in lecto volvi non posset, et sanguinis fluxum incessanter patientem, a quo nullo humano auxilio poterat liberari, ope beati viri invocata cum voto adeundi sepulcrum ejus, valetudinem optimam adeptum fuisse percelebre quidem est.

[135] [dæmoniaci;] Dæmones etiam hujus mirabilem virtutem declarant, dum ab eo pulsi Nicolaum Slavum *, carpentarium, habentem dæmonia in Vuilak, quem quindecim annis vexaverant, coacti sunt dimittere, quam primum ad sepulcrum beati viri proficisci devoverit. Nec minori laude celebrandum videtur grande munus liberationis, quod Agnes, uxor Nicolai Rusa de Batha *, ad suorum vota nacta est. Hæc enim, cum per annum a dæmone vexata extitisset, delata in curru ad tumulum viri Dei, cœpit terribiliter clamare, “nolo, nolo ire aliquo pacto ad sepulcrum illius monachi;” et sic talia sæpius replicando tantum strepitum et impetum fecit, ut in plano campo currus penitus dirumperetur et frangeretur. Tunc mulier naturali voce clamavit cum lacrymis dicens: “En liberata sum per Dei gratiam et illius beati patris, fratris Joannis;” et ostendit eis pedis digitum, unde exiverat dæmon, in quo vestigium parvi apparebat vulneris, de quo sanguinis cruor effluebat. Fuerunt nihilominus omnes ad tumulum beati viri sua vota solventes, lætissimique ad propria cum liberata fœmina redeuntes.

[136] [puerperio periclitans,] Pariendi etiam gratiam Susannæ, uxori Blasii nobilis ex oppido Vuilak, concessit invocatus. Nam hæc bina vice abortum passa, exeuntibus fœtibus modo naturæ contrario, id est per pedes, ipsisque natis sine baptismo morientibus, simili in periculo tertio laborans, cum magna devotione beato viro se commendasset, mox infans ingressus est maternum uterum et egressus est, naturæ modum servans, qui pedes jam extra miserat. Quantum autem præsidio, et adjumento affuerit multis aliis cæcis et mutis, caducumque morbum patientibus, atque in mortis articulo constitutis, testis est Stephanus Serghyartho de Bodyzemthmyklos *, qui cum per quatuor annos, cæcus, mutus et surdus fuisset, emisso voto visitandi tumulum hominis Dei, mox mirificam impetravit gratiam: nam cuma suis duceretur Vuilak, in itinere resoluta est lingua ejus, apertæque sunt aures, apertique sunt oculi, ita ut perfecte liber a suis infirmitatibus evaserit. Testis est Catharina, uxor Ladislai Roboz de Candentz, cujus filia parvula fuit uno anno prorsus lumine unius oculi privata, quam, ut deferre ad sepulcrum beati viri devovit, statim accepit liberatam. Testis est Valentinus, clericus de Temeswar, utroque oculo cæcus multoque tempore, et quartanis febribus affectus, qui statim, ut votum emisit adeundi Joannis sacrum pignus, ab utraque sua infirmitate liber factus est.

[137] [mutus, epilepsia,] Testis est quidam de Varadino, qui Roma rediens cum maxima comitiva, præter spem amisit loquelam et brachium, quod contractum fuerat factum, relictusque apud Quinque Ecclesias a sociis a: concitatus verbis P. Valentini, canonici majoris ecclesiæ, magistrique in artibus, ut se beato Joanni commendaret, et voto astringeret; qui cum id fecisset, statim loquendi gratiam adeptus est, brachio remanente sibi infirmo, sed, ut a memorato sacerdote suasus est ad proficiscendum Vuilak, si vellet brachii valetudinem amissam recuperare, subito, persoluto voto, apud sacrum pignus sanus factus est. Testis est Catharina, filia jam dicti Blasii Curci * b; quæ caduco morbo jam fere consumpta, cum laboraret in extremis, ita ut funeri præparatæ essent candelæ, emisso voto deferendi eam ad præsentiam beati viri, adhuc in terris conversantis per matrem, statim oculos aperuit et infra paucos dies sanitatis optimum munus suscepit; sicut propinqui, postea ad visitandum illius sepulcrum venientes, professi sunt cum gratiarum actione et magna populi exultatione.

[138] [sanguinis fluxu laborantes,] Testes sunt, uxor Joannis Haclii de Kyralgour * prope Zegedinum, et puella quædam, filia cujusdam nobilis de Buda, nec non et Simon, filius Margaritæ relictæ de Athya, quæ ad parentum vota a caduco morbo vehementer vexatæ, mirificam liberationem consecutæ sunt. Nam et prima non solum caducum morbum per XX annos passa fuerat, sed ex ipso morbo paralysim in omnibus suis membris incurrerat. Secunda autem continuo sanguinis fluxu: tertia vero caduco morbo septies infra diem et noctem torquebantur. Testes sunt nobilis domina Helena, uxor cujusdam nobilis viri de Erdevid *, et Elias de Lichot *, quorum filios, in procinctu mortis constitutos, ad ipsorum parentum vota et lacrymas, beatissimus Joannes ad vitam revocavit exoratus. Testes sunt etiam Demetrius Hemeth * de Hibot *, et Egidius de Athiia, in mortis articulo agonizantes, quos, emisso per preces voto visitandi sepulcrum ejus, statim de mortis faucibus erutos, nemo non vidit. Testis est insuper Margarita, uxor Fabiani, de quadam villa * prope Apathi, quæ quindecim annos destituta pedibus, audiens beati viri gloriosa miracula, mox ut ad sacrum pignus accedere devovit, aliqualiter convalere cœpit: at cum pervenisset et tumulum circuisset, magna voce magnaque lætitia dixit: Vere jam ad propria currendo valeo remeare.

[139] [membris destitutus;] Testis etiam est Blasius, filius Mathiæ de villa, quam dicunt Kuun, diœcesis Chanadiensis c; qui cum fere per annum non potuisset de lecto surgere, omnibus membris destitutus, paulatim deficiebat, nulloque remedio sibi poterat subvenire: audiens ergo splendidissimam viri Dei famam, ob maxima signa, quæ fiebant apud sepulcrum ejus, concepit erga eum summam devotionem, sed non audebat se constringere voto, quandoquidem egrediendi lectum nulla sibi aderat facultas: eo itaque dormiente, apparuit ei in somnis vir sanctus dicens: “Si vis, Blasi, de tua ægritudine liberari, fac votum venire ad tumulum meum.” Qui licet adire diffideret ob itineris longitudinem, distabat enim viginti milliaribus ab Vuilak, mox tamen ut devovit ad illud ire, statim mirifice convaluit.

[140] Quid proinde dicam de Adviga *, filia nobilis viri Nicolai de Adon *, et quid de Blasio Theret de Vuaskapuu *? Quid de Fabiano de Buda? qui in mortis agone constituti, intercessione viri Dei ad eorum vota vitæ restituti sunt. Quid illud item, quo uxor, cujusdam Lucæ genere nobilis, pari ægritudine mortisque periculo laborans, pari etiam ope liberata est. Quid vero illud quod Paulo sacerdoti, cappellano in Kaniisa *, accidit? Nonne magnum, et memoratu dignum videtur, quem, quinque annos lecto jacentem, intestino apostemate affectum, ita ut sine aliorum adjumento se non posset in aliud vertere latus, apud Beati viri tumulum certum est, illico convaluisse? Parumne etiam esse arbitremur, quod filius Michaelis, de platea piscatorum, in Vuilak undecim mensibus manibus et pedibus contractus, ad parentum vota incolumis, Joannis invocata ope, evaserit? Dignum proinde laude maxima videtur, quod in Helena de Posega, uxore Jacobi de Vuilak, gestum esse constat. Quæ duos annos surda, ubi delata ad sacrum pignus fuit, mox optimum auditum recepit, sed quorsum pergo? Nonne Rusinam filiam N. de Rerezthum, et duos natos Emerici de villa, quam dicunt Illye, diœcesis Bacchiensis, jam morti, omnium judicio qui aderant, vicinos a mortis faucibus eripuit? Demetrium de Vuilak, piscatorem in Athiia * carcere reclusum, et pedibus cippis fortissime vinculatum, atque in Danubii flumen projiciendum, potentissime invocatus liberavit.

[141] [multique alii curantur:] Neque silentio præteribimus Jacobum, filium Nicolai de Durth *, qui ex hac luce discessurus in brevi, parentum voto deferendi illum ad sepulcrum viri Dei, quam primum vitæ incolumitati restituit: non Margaritham, Nicolai de Chiika * prope Bachiam, quinque annos caduco morbo affectam: non Demetrium, Sacerdotem de Zagrabia d ab ignis incendio circumdatum; quos divina, Joannis interventu, ope liberatos, nemo non vidit. Nam cum Nandor Alba undique combureretur, volens hic sacerdos domum egredi suam, conspiciensque se omni ex parte flammis vallatum, ita ut, flante in eum valido vento, nihil exspectaret præter mortem, ut primum, flexis genibus, devovit se iturum ad beati viri tumulum, cessavit ventus, et licet totum oppidum fuerit combustum, domicilium tamen suum cum summa omnium admiratione illæsum intactumque remansit. Quid multa numero alia, quamquam pauca hæc, quæ juramentis et testibus firmata et examinata certiora accipere volui, scripserim, fieri ab eo mira et incredibilia referuntur; pleraque namque alia adhuc in manibus sunt, quæ calamus conticescit, ne fastidium legentibus nimium rei faciat magnitudo.

[142] [Joannis obtrectatores puniuntur:] Et ut Joannis nostri æmuli, si qui sunt, per ea quæ gesta sunt post mortem, credant verissima extitisse, quæ gessit, dum adhuc in terris peregrinaretur, consulantque vitæ suæ, qui de viri sanctimonia obloquuntur; unius detractoris exemplum hic describemus, in quem amore servi divina exarsit ultio, ut ne sic jam ad calcem et nos perveniamus, qui diutius fortassis, quam arbitramur, locuti fuimus. Procurante itaque viro Dei Joanne eodem anno, quo debitum humanæ carnis persolvit, conventum Minorum Vuylak, jam fere dissipatum, ad regularem statum revocare, ut vel sic, Domino inspirante suo, corpori domicilium præpararet, ubi legitimi Francisci parentis degerent filii; adversabatur majorem in modum sancto operi, quidam religiosus de genere Franciscanorum; qui cum custos illi præesset custodiæ e, parum de Deo confidens, cultores in vinea Domini conducere recusabat, victus extremam formidans penuriam; coactus tamen apostolica auctoritate, qua Domini famulus erat suffultus, agrum Domini omnino excolere murmurat, obloquitur de Joannis sanctitate. Sed non longo post tempore, ut spiritum reddidit cœlo Senior Beatus, corripitur ille divina ultione, acerba scilicet anhelitus pressura, attractusque pene suffocatur, et de salute desperans, omnino subit in mentem cœlestium donorum gratia, quæ Joannis meritis fide postulantibus elargitur: contritusque et supplex, edito visitandi sepulcrum voto, mox ab ipsis mortis faucibus ad bonam valetudinem revocatur, male dicti impetrans veniam, salvus, et de Saulo factus est Paulus, veniens ad tumulum hominis Dei, qui detrahebat sibi, adorans reverenter vestigia pedum suorum f.

[143] [totius scriptionis] Ex quibus omnibus, quæ pro nostri ingenioli parvitate descripsimus, animadvertere liquido jam possumus, sanctimoniæ Joannis excellentiam et quam severus fuerit in pœnitentia ad calcandas illecebras passionum, moribus admirabilis, consilio altus, virtute conspicuus, doctrinæ maximus index, Fidei tutor, Religionis auctor, caritate dives, hæresum summus expugnator, fide præcipuus, pudicitia nitidissimus, Christi spiritu plenus, paupertate locuplex, in commisso fidelis, miraculorum fulgor, Minorum singulare decus et ornamentum, vita clarus, morte clarior, beatitudineque clarissimus: profecto cum demonstratum jam sit, hunc divum Joannem non modo in vita, sed post dormitionem claudos, contractos, et aridos sanasse a paralysi, et caduco morbo liberasse, cæcos illuminasse, a carceribus eruisse, a multis periculis præservasse, pariendi facilitatem præbuisse, mutis et surdis auditum et sermonem contulisse, in articulo mortis constitutos ad vitam revocasse, mortuos multos suscitasse, innumerosque languores fugasse.

[144] [conclusio.] Quæ omnia, etsi magna miraque sint, majora tamen et præstantiora fuisse, quæ sua prædicatione vivens gesserit nemo dubitaverit, ut divinarum sanctarum Religionum tot loca auxisse et construxisse, christianum cultum confirmasse, populos et principes ad pacem et amorem inflammasse, a vitiis et sceleribus revocasse, dignitates et honores sprevisse, tot perituras animas verborum ac vitæ suæ testimonio servasse: Ungarosque a Turcis liberasse. Nam ea pluris facio, quam surdis auditum, mutis linguæ usum, mortuisque vitam reddidisse. Accipe itaque, Pater Sanctissime, hanc tui qualemcumque laudationem, quam comes quondam tui itineris Nicolaus, in tuorum præclarissimorum gestorum memoriam cudit, suis quidem viribus imparem, et pro summis maximisque meritis tuis exilem ac minimam. Et benigno præsidio in terris peregrinantem, a peccato serva, ut ille tandem, per te me excipiat, qui te ad cœlestia regna pervexit. Amen.

Explicit vita Beati Joannis de Capistrano per fratrem Nicolaum de Fara, ejus socium, descripta.

ANNOTATA.

a Quinque Ecclesiæ (Fünfkirchen germanice, Pecs hungarice) civitas episcopalis sub metropoli Strigoniensi [Guibert. Dict. geogr. V°. Fünfkirchen.] .

b Scilicet num. præcedenti actum est de Suzanna, uxore Blasii nobilis ex oppido Wilak, quæ intercessione S. Capistrani feliciter partum edidit; ac propterea hic loci habetur jam dicti Blasii. Id omnino constat ex Instrumento Vilakensi [Ap. Barber. post vit. lat. pag. 55.] .

c Instrumentum Vilakense habet perperam [Ibid. pag. 62.] : Blasius, filius Mathiæ, de villa cujus diœcesis Ehiapodiensis. Melius noster codex: Blasius … de villa, quam dicunt Kuun, diœcesis Chanadiensis. Quamvis autem istius villæ, sicut fere omnium villarum Hungariæ, ignotus sit mihi situs, sive quia manca sunt, quibus utor, lexica et mappæ, sive quia ex variantibus lectionibus in margine annotatis, male scripta sunt loca; id tamen habemus, villam pertinere ad episcopatum Chanadiensem (Hung. Csanad): est civitas ad Marisium fluvium sita sub metropoli Colocensi: dum sub nomine Ehiapodii nulla per Hungariam occurrit diœcesis.

d Zagrabia (hung. Agram) civitas episcopalis sub metropoli Colocensi [Guibert V°, Agram.] .

e Custodiæ in Ordine Minorum vocantur plerumque illæ provinciæ Seraphicæ partes, quæ reguntur ab uno, qua prælato ordinario, sed subjectoministro provinciali [Van den Haute. Brevier. hist. Ord. Min. pag. 285.] .

f Matthæus Raderus in Bavaria Sancta compendiose enumerat S. Capistrani miracula hisce verbis [Tom. I, pag. 308.] : Expressum legi numerum de curatis partim mortuis, partim morituris. Ex illis, ad officia vitæ revocatos supra XXX: ex his aures apertas surdis CCCLXX; ora mutis XXXVI; oculos CXXIII; vitia pedum vel articulorum correcta, seu tristi podagra, seu cruciabili chiragra, seu turpi claudicatione laborarent CMXX; aliorum morborum nullum numerum iniri potuisse.

* B. Solanum

* B. Bathaka

* B. Bodezentimelos

* B. Hursii

* B. Helye de Kyralgen

* B. Erdoch

* B. Lythot V

* B. Nemeth

* B. Lythot

* B. add. Senthgeurgh.

* B. Agatha

* B. Adan

* B. Theret de Vasxapu

* B. Kavisa

* B. Achia

* B. Huith

* B. Eyga

VITA S. JOANNIS DE CAPISTRANO,
Scripta a Fr. Hieronymo de Utino, ex ms. Aracœlitano.

Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia (S.)

BHL Number: 4362

AUCTORE HIERONYMO UTINENSI.

Incipit Epistola proœmialis, quæ mittitur a vicario provinciæ Sancti Antonii fratri Hyeronimo ad componendam Vitam S. Senioris nostri Joannis de Capistrano. Secunda vero Epistola capit totam vitam, articulatam tamen per rubricas in capitula ad facilius inveniendum.

[Epistola Petri Mauroceni ad Hier. Utinensem] Optimo viro religioso, ac venerabili patri Hieronymo de Utino a, Frater Petrus Mauroceno provinciæ Sancti Antonii vicarius immeritus b, S. P. D. Cupienti mihi, imo sitienti aliquid litterarum tuarum, opportune se nobis obtulit, Frater Joannes, portitor librorum sanctissimi Senioris nostri, quem cum e vestigio offendissem, munus litterarum tuarum, si forte adesset, petii mihi dari. Scripserat autem superioribus ad me diebus R. Pater Vicarius, frater Gabriel pro mutua benevolentia paucis verbis, tum eo maxime, quia tu amplissimas ac lucubratissimas in causa mihi optatissima demandares. Exspectabam itaque a te in morte tanti Patris, quem alterum non vidimus, historiam accipere: facile enim et viri auctoritas et scribentis facundia, et rerum copia hæc pollicebantur; verum cum in medium deductum est parvum volumen litterarum, et ante ipsarum reserationem, jam, dico, me fallit spes. Avidissimus tamen iterum atque iterum legens contemplor, si forte aliæ obsignatæ dirigerentur, nulla est mentio. Patienter me objurgantem, imo amantem feres. Non te fugit, multa legisti, tanta forte celebritas ac gloria, non quanta ab eis gesta magnifica emanarunt, sed magis quanta fuit in scribendo dignitas. Ornamenta enim scriptorum viris illustribus afferre consueverunt eam dignitatem mortuisque, et faciunt sidera micantia cœlo. Te igitur hortor, ut pro vetere consuetudine bonorum, non patiaris virum, cœlo datum, dicere (uti licet) in terris obmutescere. Te decet iste labor; te bonorum consuetudo invitat, amicitia nostra hæc maximo in munere sibi dari petit. Quod si currentem forte excitarem, da veniam: stimulavit conscientiam, ne si tacerem, in posterum dignissimas luerem pœnas. Rapidissime hæc scripta sunt. Non ut elegantiam sapiant, sed ut amori et conscientiæ paream, terminus scribendi constitutus est in prandiolo. Vale optime Pater. Ex loco S. Blasii prope Vicentiam die 28 Martii 1457.

[2] [Hieronymi responsum, quo Vitam S. Capistrani offert.] Venerando Patri Fratri Petro Mauroceno, Frater Hyeronimus de Utino humilem ac devotam commendationem. Rogarunt me suaves litteræ tuæ, percolende Pater, ut ad te de viro religioso, sed inquam divino, defuncto seniore nostro, olim facile Minorum principe, litteras darem. Honesta poscenti libens tibi facerem satis modo, si mihi responderent, et ingenii facultas, et copia dicendi; sed cum ad ingenioli mei exiguitatem me refero, mox equidem perhorresco, cum plane cognoscam præstantis amplitudinem viri, toto fere terrarum orbe celebrem admirabilemque, vix posse laudari satis et admirari. Quid enim insulsus imbecillis et aridus ego audebo, siquidem parerem minime diserto inter satyros monenti poetæ:

Sumite materiam verbis, qui scribitis æquam *
Viribus * et versate diu, quid ferre recusent
Quid valeant humeri *.

Quare, Pater optime, non exilitate mea, sed ornatissimi cujusvis oratoris facundissimique peritia pariter et eloquentia viri ad divinas tanti patris laudes recensendas opus est. De cujus profecto singularissimis virtutibus, etsi plurima essent dicta, sano indicio, longe tamen plura forent dicenda; verum ne me tuis meritis ingratum, laboremque fugientem accuses, satius esse duxi, pro modulo meo tuis votis morem gerere, quam paucula quædam iners silentio præterire, ut saltem ex paucis his, pro tua innata virtute, solita prudentia, ac inveniendi facilitate, multa queas excogitare.

[Annotata]

a De Hieronymo Utinensi egimus Commentarii prævii num. 7: ac inter præcipuos familiares S. Capistrani eum resenset Joannes Tagliacotius in epistola, quam de sancti viri obitu dedit ad S. Jacobum de Marchia, a nobis in Commentario exhibita, in qua num. 393 Hieronymus dicitur omni religiositate et litterarum sufficientia præclarus, et infra num. 402 refert, Sanctum Hieronymo Utinensi, quem infirmus habuerat servitorem gratissimum, solemnes litteras merito concessisse, dignissimis facultatibus, prærogativisque refertas; dedisse etiam eidem eo modo, quo sibi licebat, Bibliam aut alium codicem, quem vellet.

b Petrus Maurocenus, provinciæ S. Antonii seu Venetæ minister, subscripsit articulis Observantum, quibus concordia inter Conventuales et Observantes conciliabatur [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 277.] . Inter viros, doctrina florentes, recensetur a Waddingo [Ibid. tom. XIII, pag. 193.] , Petrus Maurocenus, nobilis Venetus provinciæ S. Antonii, qui hoc anno (1461) perfunctus est vicariatu Dalmatino. Sub annum porro 1475 eumdem dicit Waddingus [Ibid. tom. XIV, pag. 126.] commissarium Brixiensem, a quo provincia Brixiensis exordium sumpsit.

* vestris

* aptam

* Horat. de art. poet. V. 38

CAPUT I.
De civitate et prosapia Sancti; de studio virtutum ac litterarum in habitu sæculari; de ejus in Religionem ingressu.

c

[S. Capistrani locus natalis;] Est in primis satis probata veritas, ut arbor bona fructus bonos faciat: quoniam de spinis uvas, vel de tribulis colligi ficus insolens est [Matth. VII, 16]. Quo fit ut plerumque generis honestas propaginem proferre soleat ingenuam: quantum enim virtutis et honestatis conferat posteris vera nobilitas, in Joanne satis exploratum est. Qui cum Capistrano, oppido cæteris ejus * agri tum situ, tum amœnitate loci non inferiori, foret oriundus, plurimum a nobili priscorum lare dignitatis et honestatis traxit: verum, tua bona venia, Capistranum, dixerim, plus tibi decoris et nominis Joannes attulit, quam Joanni contuleris: quod cum non inter prima terrarum loca clarum teneres titulum, factum est Joannis virtute, quo passim per orbem frequentius nomineris. Sed nec abs te defuit virtus. Nam et ab ineunte ætate non infimorum studio parentum sub pædagogo optimis educatus institutis, ob ingenii solers acumen et innatam memoriam, usque adeo liberalibus profecit disciplinis, ut omnibus firmum relinqueretur argumentum, Joannem in virum perfectum evadere debere. Cujus rei neminem fefellit exitus; at hujuscemodi ætatis egregia, quæ bonis profecta sunt radicibus, tametsi memoriæ tradenda forent, singula tamen recensere non est sententia; ne sermo prolixior fastidium pariat. Fecerunt itaque decor quidam spectabilis, teneræque venustas indolis, nec non et morum gravitas ornatum adolescentulum, atque omnibus perjucundum, et ita perjucundum, ut de se sit meritum latum. Gratior est pulchro veniens e corpore virtus.

[4] [adolescentia,] Quam rem nonnumquam inter loquendum ipse memorabatur pater, asserens: “Tam innato quodam pudore, quam parentum timore, quam eram moribus imbutus bonis! quandoquidem si qua percipiebam, quæ ad honestatem vitæ minus pertinerent, adeo exsecrabar, ut odio vitiosi sermonis, persusus rubore, quam primum in fugam converterer.” Hæc pudici profecto, decorique fuerant indicia animi. Ineunte tandem adolescentia, post artium primordia, majorum suasu, civilibus operam dedit, ubi quantum scientiæ brevi comparaverit, frequentior solicitudo demonstravit. Nam inter coævos intelligentiæ palmam cum teneret, adipiscendæ laudis gloria, quemadmodum is ipse prædicabat, tantopere dies et noctes incumbebat studiis, ut merito jureque optimo studentium princeps haberetur. Qua de re factum est, ut nedum auditorum plurimi, verum etiam doctores consilium exposcendi gratia, sæpius eum adire minus erubescerent.

[5] [reip. gerendæ admotus;] Hinc itaque tam diu crevit integritas viri, ut regendis populis civitatibusque cum omni laude et admiratione præficeretur. Qui præ magno servandæ justitiæ zelo, acquirendique nominis gloria, velut cæca solet humanæ laudis ambitio appetere, tanta proposuit gerendis in rebus uti severitate, quo nec suorum cuique, nec ipsi sibi pro æquitate parcendum statueret. Quam rem nec surda præteribat aure. Sed quid divini sententia consilii statuerit, advertendum est diligenter. Dum enim in sublimi fastu, stabilique gradu gloriosus fixisse pedem arbitraretur, contra inopinata sors, dissipans hominum consilia, factiones in civitate suscitat, insurgit turba, furit, pars altera cedit, reum mortis civitatis rectorem clamat, captivat furor insanus, vincit, carcerat manicis pedibusque * stringit: detrusus carcere, jacet inglorius, qui imperiose gloriari solebat; opprobriis, improperiis, injuriis a mutuis et subalternantibus lacessitus vigilibus, qui vicissim exprobrabant, impingebant, angebant. Perferens attamen, lætabatur Joannes magnanimus, tunc ab Aragonum rege præfectus, pro gloria servatæ in dominum fidei, quacumque, vel turpi, morte, occumbere.

[6] [civium odium incurrit, et incarceratur;] At ubi sedavit populi furentis impetum dierum intercapedo, diminutis turbarum vigiliis, suggessit animi industria, nacta temporis opportunitatem, utcumque tetrum evadere carcerem. Successit optata sors, quæ protinus indulsit eum per turrim repere, atque ex alto, nemine teste, præcipitari. Dedit vires timor, compedibus manibus * opem tulere, serpit, cursitat, effugit, latitat, cirumspectat fugam, prosequitur; sed proh Deum immortalem! En invisus agricola per devia fugientem, ac pedum obstaculo laborantem, cernit, continuo suspicatur, vinctum adhuc cognoscit, exclamat: “Heu accurrite, accurrite, effugit oppressor patriæ nostræ, proditor factionis.” Obriguit illico miser Joannes, cujus animum injuria succendit, arreptoque fossario d, impiger ruricolam impetit, comminans: “Nisi sileas, rusticorum nequissime, hic te morti tradam.” Subticuit trepidus ille, juratque cogenti rem nemini pandere.

[7] [et tandem libertate potitus] Abiit celer hic viam suam, evolat ille ad civitatem, captivi fugam proclamans, insurgit manus, furens subsequitur gradu concito hærentem vepribus, lassum tandem comperiunt: captivant insanientes, reducunt, teterrimo carcere decludunt, arctioribus gravioribusque vinctum compedibus. “Clamavit ad Dominum cum tribularetur et de necessitatibus eripuit [Ps. CVI, 6]” jam desperantem. Surripuit enim Omnipotens regiæ potestati altam Joannis fidem, majestati suæ præstandam, ut quod pro inani facere decreverat, pro sempiterna efficeret gloria; dilectum ea de re sibique comparem Seraphicum Franciscum, quem militiæ suæ donaverat signis, ob amoris indicium præcipui, summo demisit olimpo ad jacentem in tenebris, qui radiis æternæ lucis domum tenebrosam oppido fecit illustrem. Tristemque Joannem expergiscens Franciscus: “Me propediem liberandus sequaris, inquit, hic digitus Dei est et mutatio dexteræ excelsi.” Mansuescit ferox leo: et ut agnus se dedens, ne quicquam renititur, liberalique fide suæ connumerandus militiæ se dedicavit, quamdiu peregrinaretur. Pacatis igitur, Deo auctore, tumultuantibus populis, libertati Joannes donatur.

[8] Et ut militiæ promissa exequatur, datur sibi coronæ stipendium. [Ordinem Minorum ingredi, constituit.] Nam carceris diri pondere compressus, decumbit, et calvitium, ad instar coronæ, deferentem polliciti memorem fecit. Quod intelligens plenius, et desponsatam sibi nobilem prædivitemque virginem, et omnia patrimonii jura, nec non et quævis sæculi blandimenta penitus abdicans, velut adolescentulum se contemptum, ac prope insanum finxit: ac ea de re amplam sibi mitram in qua se scelestum, se cunctorum criminum reum, se quolibet supplicio dignum accusaret, paravit. Quam capiti mox adjiciens, sordidis ac lugubribus vestimentis indutus, ubi clarius nomen ejus et dignitatis amplior gloria fulsit, ad plateam civitatis sub solis ortu intrepidus, inverecundus tendit: condescendensque ad angulum quempiam prætereuntibus singulis, accurrentibusque ad concionem a mane usque ad vesperam se spectaculum præbuit. Quibus autem mens insanior erat, quem spiritus impleverat, derisere, illusere amentem, dixere fatuum: sed immobilem constantiam infracti animi videre, cognoscere admirari opere pretium fuit. Consummatis denique miseriis, ad legitimos vocantis Seraphici Patris filios læto animo se recepit. Qui precibus ejus victi, hominem, trigesimum ætatis annum habentem, ad regularem Observantiam gaudentes assumpsere.

ANNOTATA.

c

Pro more apponimus Ordinem capitum, prout ab Hieronymo distributa fuerunt, quæque ad pauciora contrahimus: est vero sequens:

PROLOGUS.

I Caput I	De civitate et prosapia Sancti et studio virtutum ac litterarum in habitu sæculari.
I Caput II	De zelo justitiæ Sancti in rigoroso regimine civitatis, et ejus incarceratione et fuga a carcere.
I Caput III	De Sancti reductione ad carcerem, et miraculosa conversione ad Ordinem in apparitione S. Francisci.
I Caput IV	De abdicatione spontanea, ac omni renuntiatione, et confusibili fuga ad Ordinem.
II Caput V	De anno probationis et ineffabili fructu ac constantia prædicationis ejus post professionem.
II Caput VI	De studio orationis et diligentia dicendi Officium.
II Caput VII	De studio lectionis, et prudentia in consiliis dandis, et numero Bohemorum conversorum.
II Caput VIII	De ingressu ejus, miraculose antea ostenso, ad Ungariam et numero Valachorum et aliorum infidelium, ad fidem Christi conversorum.
II Caput IX	De assumptione humilis prædicationis Cruciatæ, et confluentia ac fervore populi ad eumdem.
II Caput X	De obsidione castri Belgradi, numeroque apparatu Turcarum ac machinarum et sancti Senioris subventione.
II Caput XI	De desiderio martyrii in persecutione Turcarum, cum fugam darent.
III Caput XII	De gravissimis languoribus et compassione cordiali fidelium populorum.
III Caput XIII	De planctu super quadam visione, divinitus viro Dei revelata.
III Caput XIV	De transitu suæ mortis et fratrum mirabili lamento et extollentia excellentissimarum virtutum ejus.
III Caput XV	De exsequiis septem dierum, et corpore condito ac conservato.
III Caput XVI	De oblocutionibus et detractionibus Patris post mortem.
III Caput XVII	De plagis divinæ ultionis in detractores et post mortem.
III Caput XVIII	Conclusio operis.

d Fossarium seu Fossorium est ligo ad fodiendum. Cfr Cangii Glossar. h. v.

* ejusdem?

* forsan compedibusque

* sic in mss. Fortasse hic est sensus: compedibus manus etc.

CAPUT II.
De ejus vivendi modo in Religione; de ingressu in Hungariam et obsidione Bellogradiensi.

[proegu] Navigans ergo in portu perfectionis, quam pie, quam honeste, quam prudenter, quam religiose, quam denique sancte se gesserit, haud facile dictu. Nam cum talia in primis jecisset virtutum semina, quæ messem optimam futuram prædicerent, non injuria, graves per id tempus Ordinis patres a cæteris novellis singularem voluere; qui neque probationis signis, neque mortificationum experientia, neque postremo disciplinarum asperitate, quemadmodum fieri assolet, sed venerabili quadam in eum mansuetudine usi sunt. Limpidius quippe contuebantur ipsum ineffabilem vanitatum suique contemptorem, perspicuum humilitatis imitatorem, ac acerrimum voluptatum domitorem. Professo tandem sacri præconium Evangelii committitur accuratius, ubi quantopere errantibus affuerit, non est ingenii mei docere. Exortum namque fuit lumen in tenebris, quod veritatis callem, Christi doctrinam, apostolicam vitam demonstravit, edocuit, servavit. Quisnam, ut ille, nostris emicuit sæculis, qui tot uberrimos in Ecclesia Dei fructus produxit? Quis christianam religionem cumulatius auxit? Quis Ordinem abundantius ampliavit? Quis pro sacrosancta Romana Ecclesia, pro veritate, pro fide, pro æquitate, pro animarum salute fidelius certavit? Quis tandem gloriosius nomen ob plenas virtutes, et peculiaria laudum pignora sibi merito vindicavit?

[10] [austeram ducit vitam,] Fateantur æmuli necesse est, pusillum statura, altum consilio, celsum virtute, munere et gratia divina refertum, vel raro sui similem vel forsitan invenisse neminem; sed sepositis in præsentiarum plurimis celebri memoria dignis, summis labiis parvula quædam libabo, quæ sibi non parvo cesserunt ornamento, cæterisque ad gloriam Christi Jesu salutari emolumento. Postquam paracletus superna gratia vocatum ignivit ad religionis cultum, quis mensuram rectitudinis æquo vivendi fine consultius, constantius, modestius, æquius prosequutus est? Nam cum dignitatem rebus non ex opinione, sed ex earum natura constituerat, idem ubique erat, prout rerum tum et temporum necessitas postulabat. Non enim dicentis auctoritas ab æquo movere potuit, quem facilis credulitas non seduxit, sed magna beneque vivendi fiducia liberum fecit animum, intrepidumque, potissime criminis expertem: qui idcirco scelestis pro veritate odiosus, præsertim infidelibus errantibusque instantem toties necem nullibi formidavit; audaciam enim irreprehensibilis vitæ conscientia præstitit: quapropter cœlibem vitam nulla vitiabat cupiditas, quem non ad voluptatem, sed ad reficiendas vires traxit vivendi ratio. Nulla ideo fuit paupertas immunda, nulla parsimonia languida, nulla simplicitas sordida, nulla tandem exiguitas angusta, unde severi animi modestia suorum fugacem *, aliorumque vitiorum honestum correctorem effecit. Quocirca recto gradu pertransiens, humanæ societatis æquam consuetudinem eo usque sequutus est, ut omnibus prodesse, nulli nocere, nocentes prohibere, prohibentes justa deprimere, deprimentes iniqua diligere, extollere, complecti, invariabile sibi studium fuerit.

[11] [in oratione assiduus;] At quorsum evadam? cum omnis ejus vitæ versaretur actio, aut in oratione aut sermone, aut lectione, aut piis actionibus et præclaris. Neque mihi persuadere velim, se beatiorem vidisse, qui otium in negotio, et negotium in otio semper habuit. Laudatur enim orandi cura, quæ sibi præ cunctis mortalibus communi judicio cordi fuit, et ut prætergrediar tacitus ingentem illam cœlestis patriæ contemplationem, hoc tamen memorandum est, cultum divinum cæteris semper negotiis prætulisse. Fuit quidem vehementior cura et attentior auris ad verborum integritatem, et prolationis rectitudinem in persolvendo *, sed ita persolvendo, ut neque negotium, neque sollicitudo, neque temporis brevitas, neque honesta ratio quæpiam, ab instituto perorandi modo suis, quoad fieri potuerit, temporibus illum posset revocare. Neque potuit quævis urgens necessitas, posthabitis divinis laudibus, lassum corpus vel minimo cibo, potuque reficere. Neque vulgare judicabam exemplar in sene, vel sospite vel ægroto, quod numquam libaminis nec liquoris, vel medelæ quidquam, numquam puram, loturam os, aquam, insalutata Virgine gloriosa cum solita benedictione, hausisset. Quod et jam vitæ extremum agens, deficiente jam officio linguæ, ut valebat, bleso et anxio ore cum manus elevatione numquam omisit.

[12] [in scientiis excolendis indefessus,] Diuturnitatem vero studiorum suorum non est brevis orationis promere, quibus longam adjecit vigilantiam. Non enim quidquid residuum erat momenti vacuum sinebat: quinimo vitæ necessaria demere solitus est, ut plus temporis pergratæ lectioni commodaret. Ex cara librorum suppellectili nimirum tantum suavitatis et solatii capiebat, ut in dandis consiliis, gerendisque rebus plane constaret operæ fructus. Admirabatur itaque mirum in modum gentium frequentia, tam parvo capitulo tantum salis conditum esse, ut variis hominum sententiis, casibusque diversis perfecta responsa darentur, nullatenus refellenda; hinc ejuscemodi vigiliarum fructus digna prodibant opuscula. Quæ quidem usque adeo perdulcia sunt plene gustantibus, ut vix satis inde saturari valeant; hinc præterea recondita docebant sermones uberes et profundi, qui rectas in deserto semitas faciebant; pariter et obliquas, non exquisite, sed fructuose dirigebant. Testatur enim Italia omnis, testatur Gallia, testantur Alemaniæ partes, testatur Bohemia, ubi nefandissimorum hæreticorum circiter duodecim millia damnatas Hussitarum hæreses, rejectis erroribus, ad abjurandum perduxit, ac sacrosanctæ Romanæ ac universalis Ecclesiæ salutari gremio coaptavit; testatur etiam ardens Polonia etc.

[13] [post multos exantlatos labores, in Hungariam] Testatur denique ejus lucidissima opera devota Ungaria, quam, Venetiis constitutus, prophetico prædixit oraculo, domicilium corporis sui futuram cui, quam affuerit eventus, probavit a. Nam cum haud dubium sit, gentem petulantem Cererique Bacchoque nimium invigilare, justitiæ et æquitatis decorem minus servare, bonos mores ad corruptelam vertere; adeo severus, et acer in vitia surrexit, ut plerumque effrenorum habenas cohiberet. Et quid modestum, quid æquum, quid sit imitandum intelligerent, observarent, exequerentur. Ea propter tanta expectatio passim facta est, ut etiam Ungaris convicinæ regiones Sanctum Patrem, sic enim appellabatur, ut Apostolum præstolarentur. Cui denique proficiscenti ad Ungariæ metas, et Christi fidem, et veritatis lumen permagna auctoritate nuncianti, usque adeo tunc inter Valachos, tum Rascianos, cæterosque schismaticos, cooperatus est digitus Dei, ut ex his longe plures decem millibus ad orthodoxam fidem suis hortationibus allexerit, quos ex infidelibus Christi baptismate renatos, catholicos fieri minime neglexit.

[14] [mittitur ad bellum sacrum] Interea vero dum abundantius lux veritatis tenebris præcelleret, unde fructus uberiores ad bene beateque vivendum provenerant, e regione descendens ad Ungariam, ab Apostolica Sede Legatus, Sancti Angeli Cardinalis, ad prædicandum in Turcas, sævissimos hostes, Crucem, Capistranum advocat, et merito: nam sancti Patris auspicio tota fere gens Ungariæ ducebatur. Itinere longo tandem adventanti, Apostolicæ Sedis imperio, promulganda creditur cruciata, quam ad martyrium flagrans, animo læto, senior admisit. At ubi promulgare ferventior cœpit, divino siquidem præsagio, atque præcurrentibus astris, cometæ potissimum, turmas gentium undique confluere, duceque sancto Patro et mori et vivere unica vox erat; commune christianæ gentis, excidium in medium crebro ferebatur: commiserans senior, futurorum malorum divina revelatione præscius: “Expergiscite omnes vehementer, ad consulendum malis, repetens quam sæpissime quadam ingenua pietate: Utinam superventuræ christianis pressuræ in hoc misero corpore terminarentur omnes; et periculo capitis mei humanum genus salvum fieret!”

[15] [prædicandum, et multos, licet infimæ conditionis,] Sed proh dolor! accelerante nimium Maumeth Bey, cruentissimo Turcarum imperatore, valida, fortique manu, Nanderalbam castrum, Ungariæ januam munitissimam, invadit audacia. Nuntiat senior hinc litteris, inde festinantissimis tabellariis, ut cruce signati, et quorum interest, non tantum inclyti regni, verum etiam totius christianæ reipublicæ, periculo nihil morentur adesse. Nam hostis infensissimus tanto apparatu, tot bellicis instrumentis, tot bellatorum copiis properat munitus, ut de nobis actum videatur esse. Ad hanc excelsam vocem impigræ infimorum turmæ, sed potentum vel nemo vel pauci, concitantur, et ita concitantur, ut indubie cœlestis ignis incendio alter alterum commoverit. Minime quidem potuerunt inhiberi, quominus impotentes, invalidi, cum senibus juvenes ad sanctum Patrem pro Christo morituri secum, aut victuri, etiam insalutatis domesticis, festinaverint, proh Deum immensum! quam affatim arsit ignis! ne quicquam matres Ungarorumque uxores, Persarum fœminis Astracis * bello fuerunt inferiores b; timentes enim communi saluti, filios unicos, virosque, dato viatico, in complexus et oscula, profusis lacrymis ubertim, ruentes, properare satagunt contra Crucis blasphemos, impelluntque; hi vero alacres, imperturbato animo, emicant.

[16] [conscriptos in aciem producit;] Quid multa? Conveniunt copiæ sub Crucis vexillo, velut inermes, sed quibus inerant corporis vires, arcum, pharetram cum scuto gestantes, sub ductu sancti Patris militaturi. Gaudet senior, et læto vultu complectitur omnes: ejus imperio incunctanter parent, negantque se alium habere ducem gentes indomitæ. Quamquam princeps bello, christianique ductor exercitus, præficeretur ille magnanimus Turcarum debellator, Joannes de Huniade, a cujus procul dubio strenua virtute, industria, consilio, periculis egregrie consultum est; nihil tamen gerendis rebus consulere, nullas instaurare acies absque senioris opera valebat. Quid multis immoror? Castello sagax hostis, terrestri solo centum viginti millibus expeditorum, Danubio sexaginta quatuor triremibus, haud numeratis minoribus navigiis, potenter insidiatur, vim infert, suggestisque diris prope trecentis machinis cæterisque bellorum instrumentis, expugnat; corruunt turres, multis priscorum ejus bellis illæsæ, solo æquantur mœnia, certatur utrinque pro viribus, cæde cruentissima potiuntur castro Turci, arce tamen servata.

[17] [insignemque victoriam consequitur.] O insolitum belli genus! o manum omnipotentem! o fidem christianam! Quis nostris audivit sæculis ardentissimos, callidissimos, expertissimos pugnatores ab inermibus fere ruricolis, ab aratoribus, ab humilibus pastoribus summo dedecore superari, propelli, et profligari? cedunt inglorii, qui bis oppido potiti sunt gloriosi, terga dant castro, qui Orientem subjecere, consternati fugam amant, qui nomine pariter et re universum fere terrarum orbem fugant, hanc nobis Maria Magdalena, quæ septem dæmonia vicit suo natalitio victoriam, humano quidem ingenio perditam, cœlitus imploravit c. Profligatis igitur inimicis, veniam indulget sibi fatigatus senior, qui ad extremum usque spiritum numquam sibi pepercit in celerrimis discursibus, in solis ardoribus, in tenebris insomnibus, in siti, fame et calamitatibus multis, quibus proh nimis tenue corpusculum penitus exhausit. Negavit hic autem Domini manus martyrii palmam seniori, quam pridem concupitam cum inter congredientes cuneos assequi peroptaret, consulto se periculis, jaculis, missilibus, innumeris sagittis exponebat, quæ plurimos dum læderent, necarent, lætaliter vulnerarent, illæsum intactumque circumflantes reliquere. Præcedebat nonnumquam audacter omnibus prior, ut poterat cum baculo festinus, quo christianos audaciores redderet. Qui dum sæpenumero, consociorum instantia, ex ipsis mortis faucibus revocaretur repetitis vocibus: “Non vadas, Pater, non vadas, Pater, neci dederis *: ad hoc, veni,” respondebat.

ANNOTATA.

a Non facilis horum verborum, quæ tamen in codice manuscripto accurate leguntur, est interpretatio: librarii oscitantiam subrepsisse suspicor, et legendum censeo: Cui, quem asseruit, eventus probavit. Nempe quatenus eventus probavit prophetico oraculo eventus, eo sensu, quo dicimus probare alicui fidem suam.

b Post Alexandri Magni mortem, Arsaces Bactrianus, devicto Seleuco Nicanore, regnum Persarum suum fecit, filiisque et posteris reliquit hereditarium; unde ejus successores Arsaceset Arsacides appellati sunt [Bizarus. Rer. Persic. hist. pag. 81.] . Quando id evenerit, ut fœminæ Persicæ tanto ardore pro patria se devoverint, non facile dixerim; nisi forsan, quando Crassus bellum Parthis intulit, uti narrat Bizarus [Ibid. pag. 85.] .

c S. Mariæ Magdalenæ intercessio allegatur, quia, ut alibi diximus, in ejus festivitate, die XXII Julii, parta fuit victoria.

* austerum?

* fortasse addendum divinum officium vel divinas Laudes

* Arsacis

* add. te non

CAPUT III.
De supremo morbo, obitu et sepultura.

[Gravissimo morbo afflictus] Negavit, inquam omnipotens, breve martyrium; ast acerba valetudine, nimiis laboribus comparata, ipsum VIII idus Augusti visitare cœpit: diuturnis enim febribus, irrevocabilique fluxu dies sexaginta octo a incessanter tortus est: his perinde succedentibus hæmoroidarum gravedine, lapilli et arenarum dolore, ilium aculeis, femorumque longiturna fractura. Quæ cuncta laudans semper et glorificans Deum, atque suis assignans demeritis, magno toleravit animo. Et quamquam graviter ægrotaret, ad expeditionem tamen hujuscemodi in hostes fidei semper aspiravit, decernens prorsus, vel in castris vel in bello pro Christo mortem oppetere, a qua quidem sententia, propositis miseriarum incommodis, ejus animum revocare nequaquam valebamus: quoad usque natalis gloriosæ Virginis die, de dormitione divinum oraculum certiorem fecit b. Qui jamjam colligens constitutos terminos, qui præteriri nequeunt, lætus arbitrio divino nixus est.

[19] [S. Capistranus, orat pro populo,] Unica tamen altum premebat animum pietas: quod cum non parvo intueretur adjumento se fore christianæ religioni, omnisque spes Germanicarum nationum, ad tuendam catholicam rempublicam, in eo locata fuisset, e medio sufferebatur, sæpe cum Martino sentiens. “Domine si adhuc populo tuo sum necessarius non recuso laborem, fiat tamen voluntas tua.” Deflebat nimium eventus miseros, quos novit aliquando futuros. Ob hoc enim misericordem Deum, profluentibus lacrymis interpellabat sedulus, inquiens: “Parce Domine, parce populo tuo et ne des hereditatem tuam in opprobium, ut dominentur eis nationes. Miserere Domine, miserere nostri. Miserere populo tuo christiano, quem tuo pretioso sanguine redemisti. Domine Deus benignus et misericors, non secundum peccata nostra facias nobis, neque secundum iniquitates nostras retribuas nobis.” Et breviter hujuscemodi Scripturarum pias preces, quibus affatim exuberabat, imis præcordiis Deo placando lacrymosus offerebat.

[20] [et magnas calamitates] Nec mirum: nam cum crebro divinarum revelationum particeps fieret, unam dumtaxat impræsentiarum explicari non sit alienum. Proficiscentibus nobis a remotis partibus Transilvanis, Budam ad Apostolicæ sedis Legatum, præcipua ratio quæpiam obviavit: idibus Januarii * sistere gradum in oppido Temeswar ad triduum necesse fuit. Senior vigil nimium, interdum curis solutus, sibi quietem indulgere solebat, cubat, me solo comite, e regione pedum ejus me sterno, opprimit me somnus levis: patrem, qui semper spiritualibus innitebatur, puto dormiturum; an dormitet an nepiatur * ignoro: paulo post, vel leviter soporatus ego suspirantem ab imo pectore sentio, singultus cum lacrymis affluenter emittentem observo, ingeminat, et, crescente cordis mœrore, crescit quidam raucus in gutture murmur amarior. Rigeo conjecturans quidnam adversi acciderit, et tamen noto; in vocem prorupit planctus, prosilio sciscitans, quænam calamitas premit? Deflet, et rursus: “Causam doloris enarra, obsecro, Pater?” Lamentatur; currens fratres advoco festinare accelerantes, “heu quid est.” Contuemur lacrymis undique perfusum, quæritamus, contrectamus, consolamur; miserabilem prosequitur luctum aucta voce clamitans: “Miserere, miserere, miserere, Domine Deus clemens, miserere populo redempto pretiosissimo sanguine tuo, miserere per vulnera tua, miserere per Crucem Sanctam tuam, miserere per mortem tuam.” Et singula novissimæ passionis mysteria recensens, diu Miserere clamavit. Respirantem demum præstolamur importuni: Quænam molestiæ tristitiæque ratio?

[21] [prædicit:] Importunis compulsus ait: “Etsi senex et decrepitus septuaginta unius annorum, judicer fortiter * delirare; hæc tamen sub oculis divinæ majestatis necessaria sunt; tot enim adversa, tot infortunia, tot et tantas calamitates angustiasve mundum quassaturas uno brevi momento contemplabar, quot et quantæ ab initio non fuere, et omnibus his indicio eventus erit, sed minime vobis excidant verba mea?” Nihil tunc pendimus inconsiderati, verum enimvero quæ postea gesta sunt, quæque geruntur, an ridicula et pro deliramentis sint habenda, edisserant experti, quorum posteritati plana malorum monimenta extabunt *. Significavit namque Deus interdum servo suo Joanni, quæ oportet fieri cito, sed de his satis. Ob hoc enim lacrymis afficiebatur, futuras pressuras redimere mens sacra, perrenni studio conjuncta supernis et salutaribus hostiis, cumulatius intenta. Non enim mole corporis pressus, potuit otiosus videri sacer animus, sed solatium ejus erat divinis laudibus vacare, missas attentius auscultare, confessiones frequentare, sanctissime communicare c.

[22] [tandem Sacramentis munitus,] Et postremo stipendia vitæ flagitans, jam solvi se gavisus, confiteri novissime, communicare, perungi, et animam Deo committi, non in strato, non in mollibus, non in deliciis, sed pavimento voluit; nihilominus quam cæteri, pro se ipso deprecans “Sancta Maria ora pro me, Sancte Abraham ora pro me,” et cætera referens, plaudentibus et elevatis ordinata vicissitudine manibus cum dignitate et reverentia, cunctis astantibus attentior, et ita attentior, ut minus bene proferentem ac barbarizantem hebdomadarium sæpius corriperet, emendaretque. Superfuit nobis post hæc dies septem, uno dumtaxat ovi vitello ac tribus uvarum granis confotus. Sabbato igitur, quo seraphicus Pater, dum primum vesperis daretur signum, perfecte mentis compos ac sensu vivax, me nutu vocans, auxilii ferendi gratia, sedere voluit, et inclinans ad pectus meum titubans caput, suaviter, ore sensim aperto, inter ulnas mihi exanime corpus reliquit. Heu diem amarum, heu lacrymabilem horam, heu lamentabile tempus! Quod putas illud saxeum cor a profluvio lacrymarum abstinuit? Ejulabant Fratres, lamentabantur Fratres, beatum corpus deosculabantur Fratres, quod tametsi recens antea pulcherrimum, formosumque fuerit, ab cujus scilicet ore, ut privatim sic et publice tamquam ab angelica facie contuentes prætendebant *, longe tamen exhaustum pulchrius et formosius, et, ut arridens, videbatur.

[23] [sancte obit:] Querebamur singuli celeberrimo patre orbati, singulares titulos commemorantes. “Nos miseros, deflens unus inquit, quo pacto cecidit Ordinis corona, quæ præ cunctis veram Religionem ornavit, ad cultum divinum cultores et agros multiplicavit, ad bene beateque vivendum omnes zelavit.” Succedebat alter: “Quis ille quadragesimum religionis superavit annum, æque ut hic, quis eo numquam existens perseverantior? Et eo recto et inoffenso pede pergente honestior?” Sed narrat tertius: “Quisnam Ecclesiam Dei tam dilexit ferventer? tam tutatus constanter? tam auxit incunctanter.” “Verum faris, inquit alius, sed quis mortalium immaculatam præbuit Deo fidem? Capistranus.” Quis judæos, hæreticos, schismaticos fere innumeros perduxit ad fidem? Capistranus. Quis Deum abundantius prædicavit, Deum unum et Christi fidem? Capistranus. “Hunc mihi dicendi locum dari, quæso, proximus petit, septuagesimo primo potitum anno, statura pusillum, viribus robustum, ingenio promptum, studiis deditum, laboribus indefessum, moribus compositum, sanctimonia probatum, sui similem profecto vidi neminem. Probe laus fert quidem vitæ sanctimoniam. Nam in humanis unico cibo dietim refectum fuisse, continuo jejunasse, carnes sibi abdicasse, purum vinum non bibisse, in plumis numquam jacuisse, parce comedisse, plurimum laborasse non humani sed angilici muneris esse reor.”

[24] [ejus laudes domestici,] “Etsi cuncta meminisse fas sit, nonne præclarum esse constat, aliquis ait, Beatum Patrem, ut virtute cæteros, sic et dignitate præstitisse; qui cum austerus judicaretur, nedum majorum verbis obnoxius fuit, sed et cuique vel minimo ex sociis humilem se tradidit?” Inopiæ jura usque adeo observavit, ut vix necessaria vitæ ministraret, quo voluptates diligentius reprimeret. Nam impudici vel inhonesti animi vestigium de se nemo percepit aliquando. Quodque jam dicere libet, maceravit carnem, superque carnem diuturna horridi asperitate cilicii, ac nonnumquam, dum acrioribus urgeretur stimulis, advertite quæso, candenti ferro ipse sibi genitalia decoxit. “Plane, disserit alter, summo descendit olimpo, qui non tantum Deo meritis gratus, quantum divina gratitudine miraculis clarus.” Quem ea de re numquam videntes, solo sanctimoniæ testimonio amabant, appetebant, venerabantur. Hunc etenim reges, hunc principes, hunc Papa, hunc nationes cum litteris, cum nuntiis, ornatisque oratoribus avidi vocabant; et, ut eorum votis fieret satis, apostolicis mandatis impetrabant.

[25] Testes enim sunt acceptæ consuetudines summorum Pontificum romanorum, qui populum Dei sibi creditum, probo viro privilegiis, indultis et gratiis, commisere. Testes divi Cæsares, qui pro concordia, pro pace, pro summa Reipublicæ, pro amplitudine majestatis, pro imperii dignitate, magna gratia complectebantur. Testes inclyti reges, illustrissimi principes, clarissimi denique tam ecclesiastici, quam sæcularis fastigii magnates, qui ineffabili pietate, gaudio, veneratione servabant, admittebant, carum habebant. Quibus rebus erant testimonio solemni, processiones, apparatus ingentes, religiosa spectacula, et festi dies. Tanta nempe celebritate obviam adeunti procedebant, abeuntemque comitabantur omnis ætas, ut Apostolum Dei haud magis venerati fuissent. Sed quid verbis opus quispiam nuntiat. Brevis est dies ad celsa præconia et gloriosas virtutes dinumerandas.

[26] [corpus in tumulo clauditur] Jam transitus fama, facto celerior, totam perlustrans civitatem, omnes commovit, festinant semianimes turmatim, beatum videre corpus adeo sitientes, ut nobis sit periculo in longum producere funus. Curamus igitur, et perjucundum corpus ad ecclesiam deferimus, quo civitas omnis collacrymans accurrerat. Exsequiis solemnibus septem diebus studiosius cum hymnis, laudibus, dignisque honoribus: singuli pro cujusque dignitate complent chori medium, undique ardentibus faculis et luminum copia, alternatis excubiis, et calida vigilum cura, timore suffurandi corporis hosce dies inhumatum servavit. Postremo arca, ferreis laminis circumsepta, catenis et clavibus quinque munita, beatum illud corpus molle, flexibile, ac per omnia tractabile, ac si viveret, conditum clausit; et circumquaque sigillata, continet membra intrepida, hanc ornatum sepulcrum sustinet d, ubi signa et miracula gratiæ et dona Dei plurima in dies magis, magisque corruscant.

[27] [diluuntur objectæ in Sanctum] Sed quia invidetur præstanti florentique virtuti; non abest imperfecta mortalium cura, edaxque livor æmulorum, quibus minus pensi vel æquitatis inest. Criminantur enim susurrones, seniorem, quam satis est, laudis propriæ cupidum, hominemque subiracundum fuisse. Verum enimvero, nec quemque moveat non insolita labes, quoniam ab initio sæculorum invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum, et eum sequuntur, qui ex parte ejus sunt; nec prudenti sensatoque viro novum hoc, ut et Capistranum, nequicquam nisi in laudibus Dei gloriantem, mordentes æmulentur, “quia si me persecuti sunt, et vos, inquit Veritas, persequentur.” Parendum quidni detractoribus quibus et ipse senior, morti proximus, ignoscens, ait palam: “Detrahent mihi nonnulli, et mordebunt improperantes, sed cum sit gloria nostra testimonium conscientiæ nostræ; Domine parce illis obsecro.”

[28] [criminationes,] Sed cogitanti mihi venit in mentem, his sæculis nostris in modum gratulari, quia nobis attulere virum, cujus lumen coram hominibus lucere, ut viderent bona opera ejus, plane intuiti sumus; et ita sumus intuiti lucere, ut glorificarent Patrem, qui in cœlis est. Nec verendum est denigrari ab æmulis, quem clarificavit lumen æternum. Eruantur maledicti, dissectentur, ipsis rumpantur ilia, et suis rumoribus, quod virtuti debent, vitio dent. Nam et irasci licet, et acrem et turbidum habere vultum et justitiam in inimicos, uti decet. Erigebatur etenim tantum senior bonus, quantum amabat: irascebatur justus et misericors peccatis, minime tamen odit quo extingueretur (ut asserebat) oculus caritatis. Fateor equidem malis nonnumquam succensum, bonis numquam. Tali namque ex sacra sententia non imputat Deus peccata sua, quia non fecit aliena, quia non approbavit negligentiam, quia non tacuit superbiam; quia in unitate veritatis permansit, quare desinant maledicere, quem Christus benedixit, et cum se dijudicaverint insontes, sontem damnent.

[29] [et ejus detractores] Animadvertant impensius, quæso, ne justi judicii plectantur ultione; quemadmodum in ampla Germaniæ civitate petulanti viro, lascivæque mulieri indubitatissimum est contigisse. Nam cum alter ab execranda ludi cupiditate dissereret, præcipua scelera quædam oriri solere, ferens ægre durum sibi seniorem (nam totus in ludis mersus erat, detestando seniorem) negat penitus, tot capitalia crimina ludo posse oriri, neque propterea libidinem animi sui velle minuere, cum sit ludere vitæ solatium et ingenii acumen. Altera vero, dum mulierum nativos et adulterinos intelligeret fucos damnari, insana mente garriens, veritati officiosa detrahit. O judicia Dei abyssus multa, ecce duo mutuo veritatem pessumdantes sequenti nocte (miserere mei Deus) eodem momento subitanea morte corruerunt. Conterriti novitate reliqui, quæque ludibria * supellectilia procacesque mulieres illecebras seniori præsentavere, quæ vulcano publicæ commissa sunt continuo.

[30] [severe puniuntur.] Quamobrem vitæ suæ consulant, qui de viro integerrimo maligna loquuntur, ne amore servi Dominus irascatur, quem in servis suis decuit laudari. Modum vobis non imponerem, si cuncta conarer pandere; solabor tamen beato viro deferentes exemplo detractionis cujuspiam, qui cum religiosus esset, et minus religiose ageret, novit aliquando, quæ servis Dei sit deferre. Zelans mirum in modum cultum divinum, senior nonnumquam cooptatus est, ut religiosum claustrum quodammodo suffocatum esset * ad laudem Dei et populi ædificationem celebrius. Repugnat loci præpositus, minus plene Deo confidens, cultores in vineam Domini conducere, inopiam formidans; coactus e studio senioris agrum Domini diligenter excolere, murmurat, obloquitur, non recte sentit: haud longo post tempore defungitur senior; divina correptus ultione detractor, acerba anhelitus pressura arctatus, pene suffocatur: desperat animo, subit in mentem cœlestium donorum gratia, quæ meritis beati Joannis senioris fide postulantibus elargitur: contritus et supplex, edito visitandi sepulcri voto, sine mora ab ipsis mortis faucibus erutus, uti, me teste, professus est, maledicti veniam impetravit salvus et ex Saulo Paulus factus est, et venerunt ad se, qui detrahebant sibi, et adoraverunt vestigia pedum suorum.

[31] [Epilogus.] Habes igitur, Pater observande, brevi tabella quædam de primis institutis, de consilio vitæ, de bono progressu, et de profectu otii, de peregrinationis fine senioris nostri Beati, quem in cœlis sanctum, licet appellare, festino exarata calamo. Neque sum inscius, quantam susceperim provinciam, qui rem, meis viribus imparem, imprudens aggressus sum, ut viri integritatem minuam, cujus equidem præclara gesta magna complerent volumina; malui tamen pro meo in te officio, etiam cum rei defectu, voto tuo aliquantisper satisfecisse, quam penitus insolens neglexisse. Tu vero, Pater optime, quod minus rectum factum est, refice: quodque diminutum pro tua singulari prudentia, maturitate, dicendique facilitate, restaura. Vale. Ex conventu nostro Sancti Theobaldi in suburbio Viennensi quinto decimo calend. Julii 1457 e.

ANNOTATA.

a Si S. Capistrani morbus VIII id. seu die VI Augusti inceperit, ab hac die ad XXIII Octobris procedendo dies habemus omnino septuaginta novem. Forsan ita interpretari oportet Hieronymum biographum, ut valetudo die VI Augusti labascere, at sexaginta solum ante obitum diebus penitus ingravescere cœperit.

b Scilicet festivitas natalis S. Mariæ Virginis celebratur die VIII Septembris.

c Ex his aliisque textibus satis constat, Nicolaum de Fara aut ex Hieronymo Utinensi aut ex antiquiore lucubratione aliqua verbotenus deprompsisse. Conferantur, si lubet, postrema hæc verba cum iis, quæ Nicolaus habet supra num. 110; quæ infra num. 26 narrantur, cum num. 122 Nicolai; pœna, religioso detractori S. Joannis inflicta num. 30, cum eadem historia, a Nicolao num. 142 relata. Atque hinc, quum Hieronymi textus multis in locis obscurus sit, per Nicolai verba sæpenumero affectatas Utinensis obscuritates elucidare utcumque licebit.

d Textum, prout erat in codice, correxi, utpote qui nullum sensum contineat. Ita interpretor biographum: arca circumquaque sigillata continet (sancti) membra intrepida, hanc (arcam) ornatum sepulcrum sustinet. Quæ uncinis inclusa sunt, lucis causa, addidi.

e Initia conventus Viennensis ad S. Theobaldum dedimus supra in Annotato i capitis VII Vitæ, a Nicolao de Fara conscriptæ.

* VI Januarii

* sic in mss. forte sopiatur

* an forsitan?

* Mala ex hæresibus sæculi XVI?

* pendebant?

* ludicra?

* forte erigeret

VITA S. JOANNIS A CAPISTRANO,
Scripta a Fr. Christophoro a Varisio, ex ms. Aracœlitano.
Joannis Christophori de Varisio, socii Beati Patris Joannis de Capistrano, in Vitam ejusdem,

Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia (S.)

BHL Number: 4363

AUCTORE CHRISTOPHORO A VARISIO.

PROLOGUS.

[Epistola ad Fr. Gabrielem de Verona.] Venerando Patri Fratri Gabrieli de Verona, Ordinis Minorum, provinciarum Austriæ, Bohemiæ etc. vicario dignissimo Frater Christophorus de Varisio a, ejusdem Ordinis minimus et indignus promptam obedientiam et omnem subjectionem. Juxta P. V. desiderium, Deo auxiliante, Vitam et Gesta beati Patris nostri Fratris Joannis de Capistrano ad finem deduxi. Et quia ad hæc me insufficientem cognosco esse, cum tantæ sanctitatis vir requireret aliquem virum doctissimum, qui ejus gesta ordinato compositoque eloquio describeret, precor, ut singula perlegatis, ut si quid minus (ordinate?) aut minus bene positum invenietis, illud emendare et corrigere pro voluntatis vestræ arbitrio dignemini. Hunc autem ordinem, ut in processu videbitis, observavi: Primo, de ejus in sæculo conversatione. Secundo, de ejus ad Religionem conversione. Tertio, de novitiatus sui probatione. Quarto, de ejus professione et prædicatione. Quinto, de Judæorum, hæreticorum et schismaticorum persecutione. Sexto, de aliquorum miraculorum perpetratione. Septimo, de locorum et fratrum multiplicatione, et Sancti Bernardini canonizatione. Octavo, de multiplici sibi facta revelatione. Nono, de scientiæ irradiatione et multiplici dispositione et plurimorum opusculorum compositione. Decimo, de ejus ad Alemaniam missione, et provinciæ Austriæ inceptione, et miraculorum operatione. Undecimo, de ejus ad Ungariam ingressione, et Turcarum devictione, et felici ab hac vita migratione. Duodecimo, de ejus miraculorum post ejus obitum perpetratione b.

[Annotata]

a De Fr. Gabriele Veronensi jam egimus Annot. 1 ad cap. IV Vitæ, a Nicolao de Fara conscriptæ: de biographo Christophoro a Varisio egimus Commentarii prævii num. 6.

b Apponimus indicem capitum, prout Christophorus de Varisio Vitam, a se conscriptam, distribuit; quam distributionem pro more nostro ad pauciora capita redegimus.

PROLOGUS.

I Caput I	De ejus in sæculo conversatione.
I Caput II	De B. Patris ad Religionem conversione.
I Caput III	De novitiatus ejus probatione.
II Caput IV	De ejus professione et prædicatione.
III Caput V	De Judæorum persecutione.
III Caput VI	De persecutione hæreticorum.
III Caput VII	De persecutione schismaticorum.
IV Caput VIII	De aliorum miraculorum perpetratione.
IV Caput IX	De potestate super aquis.
IV Caput X	Quantum pro Ordinis unione laboravit.
V Caput XI	Quantum sollicitus fuerit in prælatione pro Observantiæ augmento.
V Caput XII	Quantum pro canonizatione S. Bernardini fatigaverit.
VI Caput XIII	De multiplici beato Patri facta revelatione et futurorum reseratione.
VI Caput XIV	Sequuntur aliæ visiones et revelationes.
VI Caput XV	De beati Patris scientiæ irradiatione.
VII Caput XVI	De pluribus et gravibus disputationibus.
VII Caput XVII	De nonnullorum opusculorum compositione.
VIII Caput XVIII	De beati Patris ad Alemaniam missione et mirandorum operatione.
IX Caput XIX	De inceptione provinciæ Austriæ.
X Caput XX	Prosequitur peregrinationes, augentur signa.
XI Caput XXI	De accessu ad dietam Ratisbonæ.
XI Caput XXII	De receptione Fratrum et fundatione locorum.
XII Caput XXIII	De ingressu ad regnum Poloniæ.
XII Caput XIV	Ad dietam Franckfordiensem contra Turcas.
XII Caput XXV	De beati Patris in Ungariam ingressione.
XIII Caput XXVI	De Turcarum per ejus orationes destructione.
XIII Caput XXVII	De felici ab hac vita migratione.
XIV Caput XXVIII	De multorum miraculorum meritis beati Patris post ejus obitum perpetratione.
XIV Caput XXIX	De mortuis suscitatis.
XIV Caput XXX	De liberatis a mortis articulo sive periculo.
XV Caput XXXI	De contractis sanatis.
XV Caput XXXII	De deficientibus in visu, auditu, loquela sanatis.
XV Caput XXXIII	De patientibus morbum caducum.
XVI Caput XXXIV	De curatis ab aliis diversis infirmitatibus.
XVI Caput XXXV	De quibusdam aliis miraculis.

CAPUT I.
Sancti natales; liberalis institutio; res gestæ in sæculo; ingressus in Ordinem Minorum.

[Capistrani natus, pieque et liberaliter educatus,] Prope civitatem Aquilanam, in qua venerabile corpus Sancti Bernardini conditum est, quoddam oppidum munitissimum et decorum, nomine Capistranum, existit. De quo parentes beati Patris nostri Fratris Joannis, moribus, et vita et parentela perspicui, originem traxerunt, huncque in eodem oppido genuerunt et aluerunt. Qui dum adhuc puerulus esset, patre viam universæ carnis ingresso orbatus, matri superstiti, quasi jam se futurum prædicatorem euangelicum indicavit, cœpit continentiam vidualem prædicare, eamque blandis sermonibus, ne alium virum caperet, allicere. Traditur dehinc artibus liberalibus imbuendus; in quibus super omnes coetaneos suos adeo brevi tempore profecit, ut omnes de ejus subtili ingenio mirarentur. Postmodum ad civitatem Perusinam, ut in ea juri pontificio pariter et civili studeret, destinatur. Mansit ibidem decem ferme annos et in tantum facultati illi operam dedit, ut omnes, consilio indigentes, dimissis doctoribus non mediocriter famosis, ad eum pro consilio recurrerent. Fuisset autem doctoratus gradu in utroque jure sublimatus, sed adhuc quæ mundi sunt, id est, humanam gloriam desiderans, nolebat in jure doctorari, nisi et simul militaria insignia susciperet.

[2] [Perusinæ puellæ desponsatur;] Interim tamen puellam quamdam, forma et nobilitate præclaram, quæ in opulentissima hereditate paterna successura erat, desponsavit c. Arridensque ei fortuna eum carissimum et amicissimum regi illius regni in tantum fecit, ut ei civitates et castra non modicæ æstimationis committeret, et magna illi munera condonaret. Dum vero dictarum civitatum et oppidorum regimen ageret, tanta sapientia et prudentia omnia peragebat, tanta maturitate cuncta disponebat, tanta severitate justitiæ malos puniebat, tanta denique clementia bonos fovebat, ut circumquaque fama ejus divulgaretur, et in dies regi carior et familiarior efficeretur. A cunctis sibi prospere succedentibus honorabatur ab omnibus, ita ut felicem se crederet, qui ejus amicitia jungi posset: ex quibus mens ejus, ad mundum et mundi honores totaliter dedita, minus ad ea, quæ Dei sunt, intendebat; sed post ipsius mundi blanditias ambulans, hoc solum diu noctuque, qualiter secundum * regi suo terreno placeret, satagebat.

[3] [et quum omnia prospere succederent,] Inerat tamen ipsius præcordiis tanta ad pauperes et tribulatos miseratio, ut et illis juxta posse cum facultatibus suis suffragaretur, et dulcibus verbis consolaretur. Sed et zelus justitiæ adeo ipsum affecerat, ut ab eo nec prece, nec pretio, nec amore, nec odio ullo modo divelli posset. Propterea in civitatibus et oppidis sibi commissis tanta pax et securitas vigebat, ut unusquisque re sua secure potiretur, et, ut vulgo dici solet, cuicumque, etiam in manibus aurum portanti, iter tranquillum præberetur. Zelo enim justitiæ ejus latrones perterriti procul abscesserant, fures quoque et prædones necnon aliarum rerum invasores a patria exulaverat. Taceo cæteras ejus virtutes, quibus eum decoraverat Altissimus. Ita enim prudentia, temperantia, fortitudo, magnificentia, liberalitas et cæteræ virtutes juvenem illum adornaverant, ut si singulas enarrare velim, timeo quod sermo noster nimis in longum protendatur.

[4] [prœvalente subito civili factione,] Volens igitur misericors Deus, qui sua ineffabili miseratione, mundum in singulis ætatibus per sanctos suos visitare non cessat, in hoc malo tempore, in quo jam omnium caritas refriguit, et in omni pene statu abundat iniquitas, hunc beatum virum quasi faculam ardentem et præconem evangelicum cuncto populo destinare; ut eum ab amore mundi, in quo totus involutus erat, retraheret, permisit in varias tentationes incidere; tribulationibus quoque et vexationibus, ut ex illis erudiretur, et intellectum serviendi Deo caperet, ipsum affecit. Sicque factum est, ut, paratis sibi insidiis ab æmulis tam regis, cui serviebat, quam suis, caperetur et in arctam custodiam manciparetur. Putabant enim se magnum thesaurum reperisse, dum tam præclarum virum, tantaque amicitia regi convinctum, in vinculis detinebant. Dum enim in vinculis detentus mundam mentem ad serviendum Deo inclinabat, sed continue per regis suffragia a vinculis liberari, et ad pristinos honores redire sperabat. At Deus misericordiarum, qui, modo tristibus modo lætis, electos suos ad serviendum sibi vocare non cessat; cernens, quod necdum per vincula mens ejus fuerat immutata, cœpit quibusdam revelationibus animos electi ejus in obsequium inclinare.

[5] [in carcerem detruditur,] Quadam ergo vice, cum in amaritudine positus esset, diversaque, ut moris est hujusmodi virorum incarceratorum, cogitaret, apparuit sibi quidam, habitu fratrum Minorum indutus, in virum Dei oculos dirigens: quem cum intuitus fuisset tanta teneritudine cor ejus demollitum est, ut oculi ejus quasi in fluvium lacrymarum prorumperent, et de visceribus cordis ejus mugitus et suspiria non modica redundarent. Quis dubitet, fratrem illum Seraphicum Patrem Franciscum extitisse, qui de tanto magno Ordinis sui incremento, per hunc fiendo, gaudebat, et ideo ad ipsum consolandum, tamquam ad fidelem filium suum futurum, et diligentissimæ Regulæ suæ observatorem, a Deo missus advenerat. Eodemque quoque tempore, ut sibi videbatur, quidam radius solaris de rima carceris exibat, qui quodam modo totum mundum illuminare conspiciebatur. Hoc absque dubio significans, quod vir Dei futurus erat in lumen gentium, suaque mirifica vita, exemplis sanctitatis et præclara doctrina mundum illuminaturus esset. Nondum tamen ex præmissis visionibus, quid circa se ageretur intelligens, a mundi blanditiis animum revocaverat, aut ad Religionis ingressum, quoquo modo mentem declinaverat: quia vere difficile est eos, qui se divitiis et honoribus subjecerunt, ab ipsis amplius nisi violentia maxima resilire.

[6] [in quo, cœlesti visione recreatus,] Tertio itaque cum se sopori dedisset, nihilque prius de quacumque Religione cogitasset, volens clementissimus Deus per evidens signum eum ad Religionem adducere, disposuit, ut de vertice ipsius dormientis capilli deciderent, ita quod, vertice capillis privata, coronam ad instar Fratrum Minorum gerere videbatur, quam postea toto tempore vitæ suæ, in religione existens, in signum miraculi semper habuit. Nec ei novacula ad radendam coronam, manu Dei dispositam, ullo tempore, dum viveret, fuit necessaria. Qui dum a somno evigilans, capillis pulcherrimis, in quibus antea, tamquam decorus juvenis, magnam consolationem habuerat, in vertice in modum coronæ se privatum sentiret: prima facie quasi indignatus, in similia verba prorupit: “Cum nullum affectum ad Religionem habeam, miror de te, omnipotens Deus, quod me invitum religiosum facere proponas.” Nescio quid horum magis mirari debeamus, an scilicet Dominum tam dulciter vocantem, an servum tam fortiter renitentem; sed utrumque merito possumus admirari: scilicet nimiam clementiam Domini vocantis, qui ex hac grandi vocatione mundum illuminare decreverat, et maximam humilitatem servi renitentis, qui se divinis revelationibus judicabat indignum, nec facile hujusmodi visionibus, ad instar nonnullorum superborum, qui per ea decepti sunt, fidem adhibuit, sed docente Apostolo prius “probare voluit utrum ex Deo spiritus esset an non.” [I Joan. IV, 1.]

[7] [ipse sibi vestem minoriticam consuit,] Cum ergo divinam vocationem paulatim agnoscens, Spiritu Sancto inflammatus continuo voluntatem suam voluntati divinæ toto corde copulavit: et ad ingrediendum Ordinem beati Francisci de Observantia mentem suam totaliter inclinavit. Exinde totis præcordiis modum omnem cogitare cœpit, quomodo tam sanctum propositum, quod, Deo inspirante, firmiter in mente conceperat, adimpleret. Qui tandem custodem carceris ad se vocans, eum precibus, quibus valuit, rogare cœpit, ut sibi pannum grisum, quo indui solent Fratres de Observantia Sancti Francisci, forfices, filum, et acum ad carcerem deferret, promittens ei omnia et plura restituturum, si Deus eum a carcere liberaret. Annuit ejus voluntati carceris custos, qui eum propter virtutes suas maxime diligebat, et res postulatas sine mora ei ad carcerem detulit. Quibus susceptis, sibi ipsi, prout melius scivit et potuit, habitum præparavit, et, exutis sæculi vestibus, quibus indutus erat, cum maxima devotione illacrymatus, habitum, quem, Spiritu Sancto decretante, præparaverat, induit: firmiter proponens in corde, se numquam illum amplius dimissurum, futurum se ex hoc judicans Seraphici Patris Francisci imitatorem verissimum, quem simili modo primum habitum sibi ipsi fecisse et imposuisse prædecessorum scriptis edocemur.

[8] [et aliquibus tamen fallaciam suspicantibus,] Hæc illis, qui eum in vinculis detinebant, audientibus, subridentes similia verba proferre cœperunt: “Novimus nequitias et astutias cordis ejus: in vanum laborat, credens per has malitias nos decipere, et per hujusmodi fictiones de manibus nostris effugere, multiplicabimus ei custodes et vincula, et videbimus, si machinationes suæ eum de potestate nostra poterunt liberare.” Referuntur hæc verba viro Dei, quibus auditis, mox totum ad orationem se dedit, et precibus, quibus valuit, causam suam Domino commendavit, dicens: “Tu Domine, qui hanc sanctam voluntatem in cor meum immittere dignatus es, dispone de me servo tuo, pro tuæ libito voluntatis, sive enim in carcere moriar, sive extra eum, tuus sum. Tibi duo minuta, quæ habui, id est corpus et animam, voluntarie obtuli, et quantum possum offero. Neque enim mihi ignotum est, quod cum me ad serviendum tibi perpetuo in hac religione devoverim, neque velle amplius, neque nolle adjacet; fiat ergo, altissime Deus, in singulis voluntas tua.”

[9] [sinceritas conversionis] Sed quia Deo erat cura de servo suo, non post multum temporis in corda eorum, qui ipsum detinebant, immisit, ut rei veritatem, an scilicet vere vel ficte in hoc negotio procederet, inquirerent. Accedentes itaque ad locum, in quo detinebatur, solerter ab eo indagare cœperunt, quare tanta fraudulentia, puta per religiosi habitus delationem, eos decipere niteretur, quibus ille: “Non ego vos decipio, neque umquam moris mei fuit simulare, sed aperte in omnibus rebus, per me gestis, procedere.” Addit quoque: “Facite Fratres aliquos de Observantia, qui harum rerum experientiam habent, ad me venire, in quibus et vos fiduciam habeatis, et illi vos an fictitia vel vera sit vocatio mea, plenius informabunt.” Vocatur interea non parvæ æstimationis Frater de Observantia, moribus et vita venerabilis, omnibusque qui eum noverant, propter ejus vitæ sanctimoniam gratissimus et acceptus: qui etiam servi Dei, dum adhuc sibi cuncta prospere succedebant, plenam notitiam habuerat. Veniens ad locum carceris et videns eum, nescio quo male facto habitu religionis indutum, subridens: “Qualem, inquit, domine Joannes, Religionis habitum assumpsistis?” Cui omnia, quæ circa eum manu Domini facta fuerant, et eo modo quo contigerant, a principio usque ad finem cum multis lacrymis plenarie reseravit. In testimonium quoque præmissorum, caput, sibi divinitus in vertice depilatum, in modum coronæ, etiam demonstravit.

[10] [a Fratre noreproba] Intelligens religiosus ille Deo devotus, mutationem illam mirificam non fictitiam esse, sed verissimam, nec præfatas visiones fantasticas esse, sed divinas, mente non parum exhilaratus, eos qui vinctum eum detinebant festinanter adiit, et eis totius rei seriem per ordinem enarravit. Subintulit denique: “Nolite in aliquo dubitare, quia in veritate toto corde sine simulatione aliqua conversus est, intendens omnino, despectis mundi et carnis deliciis, Domino in Ordine nostro fideliter militare. Et si vultis, pro ipso me obsidem habete, donec, quo fine negotium terminetur, inspiciatis. Quod si verba mea vera fore non ambigitis, precor vos, ut amore Dei, et Ordinis nostri eum liberum dimittatis, quatenus sanctam et a Deo sibi inspiratam voluntatem suam exequi possit.” His auditis, emollita sunt corda eorum, et tam ipsius venerabilis fratris, quam servi Dei precibus acquiescentes, eum liberum dimiserunt. Reassumptis itaque prioribus vestibus, ad civitatem Perusinam, in qua omnium quasi notitiam habebat, cum dicto Fratre pervenit. Quem videntes domestici gaudio pariter et admiratione repleti, qualiter ex manibus hostium evasisset, sollicite perquirebant. Ad dictam autem civitatem ideo pervenit, non quod ei amplius de visendis amicis cura esset, cum mundum jam in mente sua totaliter conculcasset, sed ubi prius per dissolutiones suas superbiæ et vanitatis exempla præbuerat, per inauditam ad Deum conversionem et mundi abjectionem, exempla humilitatis præberet et sanctimoniæ.

[11] [quaprop vinculis ratur:] Non post multos ergo dies virtute armatus ex alto, dum jam ad ingressum Ordinis totaliter esset dispositus, cupiens pro Nomine Jesu opprobriis et illusionibus saturari, omnia peccata sua, et multa plura, quam fecerat, in quadam mitra depingi fecit, in ipsaque mitra descripsit: “Hic est ille malefactor, qui omnia maleficia in hac mitra depicta et multo majora perpetravit.” Quam sicut præfertur depictam et scriptam capiti suo ferventer imposuit, vilique subductum asello, per totam civitatem Perusinam deferri se fecit, mitram semper habens in capite, in qua omnibus, quæ fecerat peccata, patebant: illius nimirum profecto imitator, qui pro peccatis nostris coronam spineam in sanctissimo capite suo portare non erubuit. Quem cernentes, qui prius eum noverant, quidam in erubescentiam, qui ei amicitia jungebantur; quidam in risum, qui eum insanire putabant; quidam vero in amaras lacrymas, qui ejus conversionem perfecte intelligebant, movebantur. Pueri etiam, post eum festinantes, in eum lapides et lutum jaciebant, futurus revera verus beatissimi Patris notri Francisci discipulus, qui in exordio conversionis suæ a pueris, eum insanum reputantibus, luto et saxis impetitus est. Sed et præcones sive sbiri d videntes tot et tanta scelera, quæ tamen non perpetraverat, in ipsius mitra depicta, eum ad judicium eduxerunt. Qui a judice interrogatus, an talia commisisset delicta, humiliter respondet: “Maximus sum peccatorum, et omnium tormentorum genera super fures, latrones, et homicidas ego promerui.” Cujus devotionis fervorem cum judex, et qui cum eo essent, cognovissent, ejus sanctissimam voluntatem, tamquam viri prudentes, laudaverunt, increpatisque præconibus, qui eum adduxerant, abire permiserunt.

[12] [et ad conventum FF. Minorum abit:] Saturatus igitur, ut præmissum est, tribulationibus, derisionibus et opprobriis, mundique pompa calcata, ad locum Fratrum Minorum de Observantia extra civitatem Perusinam positum, qui locus ad montem dicitur e, in quo et Beatus frater Egidius, socius Beati Francisci, multa miracula perpetrasse legitur, properavit. Ubi pedibus Fratrum advolutus, humillime supplicare cœpit, quatenus ei sacræ Religionis habitus donaretur, et in numero Fratrum poneretur. Cui Fratres (qui neminem blanditiis solent ad Religionis ingressum allicere) jejunia, vigilias, orationes, disciplinas, pedum nuditatem, maximam rerum egestatem et cætera hujusmodi ad plenum declarantes: an talia paratus sit sustinere, interrogant. Quibus ille, mirabili ignis divini calore succensus, hilari vultu, voce jucunda, respondit: “Paratus sum non solum quæ dixistis, sed multo majora pro nomine illius, qui pro salute nostra in hunc mundum nasci, morique voluit, libenti animo usque ad diem mortis meæ sufferre.”

[13] [in quo cum maximo fervore] His auditis, fratres de ejus tam magno fervore plurimum consolati, rejectis vestibus sæcularibus, sacræ Religionis habitum cum magna devotione contulerunt, et militaribus armis insignem Christi militem effecerunt. Statim circumquaque fama diffunditur, divum Joannem de Capistrano religiosum effectum. Cujus rei causa, tota civitas, in admiratione posita, nihil aliud nisi de hoc celebri facto loqui videbatur. Sed et sponsa ejus, de qua supra narratum est, hoc intelligens, in multas erumpens lacrymas propter nimium amorem ejus, quo ipsum tenerrime diligebat, accurrit ad claustrum festina, et ut ei cum sponso suo, qui omnia dereliquerat, loqui liceat. Fratres gemitibus et lacrymosis vocibus interpellat: contradicunt Fratres, et hoc ei minime licere constanter affirmant. Sed tandem nimia mulieris importunitate ducti, confidentes nihilominus de Fratris constantia, sapientia et gravitate difficulter annuerunt, et, ut ei loqueretur, consenserunt.

[14] [fundamenta futuræ] Quantas lacrymas, quam dulcia verba, quantas preces, ut eum a proposito revocaret, effuderit, qui legit, intelligat. Ipse vero, qui jam spiritum gustaverat, propter quem omnis caro desipuerat, nullo modo fractus aut mutatus extitit: sed benigna voce, demissis oculis, eam erudire cœpit, ut in virginitate persisteret, et Altissimo deserviret. Intelligens itaque, sponsum suum, supra firmissimam petram fundatum, nullatenus immutare posse, firma se sponsione astrinxit, numquam alium quempiam ducere velle in maritum. Cui ipse vindictam Dei super eam, si contra promissionem faceret, futuram prophetando prædixit; quod et factum est. Nam, more muliebri, instabilis effecta, priorisque sponsi penitus oblita, in sui damnationem alium superduxit, cum quo filiam habuit, quæ brevi tempore defuncta est. Ipsa vero, diutino languore correpta, finaliter, lepra invalescente, consumpta est.

[15] [sanctimoniæ, per exercitium] Cœpit ergo famulus Christi in anno novitiatus viriliter agere, et novum hominem, demisso penitus vetere, induere. Et quia sciebat, deficiente fundamento, superædificari non posse; in ipso suæ conversionis exordio, ita se devotioni mancipavit, qua omnes fratres eum futurum magnæ sanctitatis virum prædicebant. Nam sæpius Christi Passionem in corde ruminans, maxillas, pectus, et terram lacrymis profundebat, et, quasi totaliter dissolvi vellet, maximis gemitibus suspirabat. Genitricem vero Dei magno nominabat affectu et eam cum Angelo Gabriele crebrius salutabat, sciens neminem absque auxilio Virginis gloriosæ ad palmam posse pertingere. Quantæ vero humilitatis et patientiæ fuerit ex paucis, quæ referam, luculenter clarere potest. Licet enim tantæ scientiæ, prudentiæ et sagacitatis, tantæque reputationis in sæculo fuerit, nihilominus Fratres, qui nemini, nostram Religionem intranti, parcere consueverunt, quin probent, an luteus vel argenteus sit, ut ipsum in humilitate fundarent sub regimine cujusdam fratris laici, magnæ austeritatis et sanctitatis viri, posuerunt f; qui diligentissimam curam circa eum agere cœpit, modos omnes exquirens, per quos eum humilem et patientem efficeret, et in religiosis moribus erudiret. Quotidie ergo eum increpabat, et novas ei pœnitentias imponebat. Nam aliquando disciplinas, aliquando jejunia, aliquando solum esum panis et aquæ potum, interdum, ut genuflexus in terra, coram fratribus, in mensa sedentibus, comederet, et alias hujusmodi mortificationes et pœnitentias injungebat.

[16] [humilitatis christianæ] Sed servus Christi, omnis sciolitatis et mundanæ sapientiæ oblitus, ita illi fratri laico in omnibus parebat, ac si vir magnæ litteraturæ vel minister generalis extitisset. Propter quod præmissa omnia, non solum gratanter et læto animo perficiebat, sed ut tales ei pœnitentiæ sæpius injungerentur, supplicabat. Quia, ut supra tactum est, vir magni consilii et prudentiæ vel scientiæ habebatur a civibus et aliis, ad eum pro consilii venientibus, Fratres interdum negare non poterant, quin ipsis ejus præsentiam exhiberent: eis itaque post habita consilia recedentibus, frater ille laicus, ne fumus aliquis vanæ gloriæ mentem ejus invaderet, tamquam prudens medicus aggrediebatur, ipsum verbis agrestibus dicens: “O superbe, jam credis aliquod esse, cur non manebas in sæculo, si hujusmodi vanitates sequi volebas.” Et multa alia super ipsum clamando dicebat; genuflectebat pauper novitius, et humiliter caput inclinans, omnia patientissime sustinebat.

[17] [et austeritatis posuit.] Quadam vice dum validissimæ eum febres detinerent, nec sanari posset, cœpit frater ipse sorbitiunculam quamdam, quam adhuc ignitam, æstuantem et calidissimam ad discipulum ægrotantem detulit, et ut sic, tam ebullientem, ebibat, injungit. Quod ille perficere volens, et in sancta obedientia sperans, eam sic fumantem et calore stridentem ebibit. Mirabile certe dictu! sorbitiuncula, sic per obedientiam accepta, nihil ei omnino nocuit, et febres totaliter effugavit. Dum vero interrogaretur, an illam bibere timuisset? “Credebam, inquit, quod et guttur, et linguam penitus comburere debuisset, sed de sancta obedientia confidens, illam, natura abhorrente, recepi.” Alia vice dum panni aliqui lavandi essent per novitios, ut moris est, stabant in circuitu novitii, nec pannos contingere præsumebant, quia aqua præ nimia caliditate stridebat. Accedens laicus ille et spiritu Dei, ut credendum est, edoctus et aliis novitiis in pace demissis, hunc solum verbis molestat, vocans eum pigrum, somnolentum et negligentem. Deinde pannum calidissimum accipiens, in faciem ejus projecit: cujus caliditatem et combustionem sentiens, coram magistro humiliter genuflexit, credens totam faciem excoriatam esse et lumen oculorum perdidisse, sed, propter meritum humilitatis et patientiæ, nullum prorsus in eo signum combustionis apparuit. Multiplicibus aliis modis per ipsum fratrem comprobatus, evidentissime quantæ sanctimoniæ futurus esset, demonstravit. De ipso fratre laico sæpemunero magistro suo referebat: Deo omnipotenti gratias ago, quod mihi de tali magistro providere dignatus est. Quia si mihi ita austerus non fuisset, numquam virtutem humilitatis et patientiæ acquirere potuissem. Hæc fuere Beati Patris aurea fundamenta, hæc columnæ marmoreæ, super quibus tam speciosum ædificium postmodum construxit.

ANNOTATA.

c Quære, si lubet, quæ de istiusmodi sponsalibus diximus Comment. prævii num. 33.

d Hoc vocabulo caret Cangii Glossarium mediæ et infimæ latinitatis. Jam aliquousque jus civitatis in Gallia obtinuit, ex Italia translatum: ubi significat virum, bono regimini sarto tectoque servando deputatum: Archer, Agent de police.

e Conventum S. Francisci de Monte juxta Perusiam his verbis describit Gonzaga [Orig. Seraph. Relig. pag. 158.] : Conventus hic, divo Patri Francisco sacer, in cujusdam montis jugulo, aliquantum a porta S. Angeli Perusinæ civitatis, situs est, in eoque LV Franciscani fratres Observantes commorantur. Subfuit tamen olim fratribus quibusdam, de Franciscana familia male sentientibus atque mordicus affirmantibus, eam juxta professionem factam ac solemne votum emissum minime vivere: quapropter Fratres de opinione Clavasina dicti sunt. Cum quibus beatus Pater Gentilis sive Paulutius Fulginas in arenam descendens, eos evidentissimis rationibus ac efficacissimis argumentis perstrinxit, atque palinodiam canere coegit. Qua etiam de causa, ipsis pulsis, hic locus præfato patri Paulutio ejusque Fratribus a Perusinis civibus, ex apostolica auctoritate, anno a partu Virgineo 1535 collatus fuit, et ab eo temporis Observanti familiæ deservit. Hæc aliquantisper latius exscripsimus, quia vitiocalami chronotaxin perturbat Gonzaga. Etenim Paulutius Fulginas obiit anno 1390; dein Waddingus anno 1374 illigat donationem conventus Montis Perusini [Ann. Min. tom. VIII, pag. 300.] : ex quibus patet perperam scriptum fuisse annum 1535 initium fundationis fratrum de Observantia in Monte Perusino.

f Is Capistrani tyronis magister fuit Onufrius de Seggiano, laicus, inquit Waddingus [Ibid. tom. IX, pag. 359.] , pius, austerus, sed prudentissimus. Cfr quæ habet Hieronymus Utinensis supra num. 9.

* adde: sæculum

CAPUT II.
De ejus professione et prædicatione.

[Emissa professione regulari,] Adveniente professionis tempore, quia juxta Seraphici Patris Francisci Regulam, finito probationis anno, novitii, qui laudabiliter in anno novitiatus vixerunt, recipiendi sunt ad professionem a, rogare cœpit Domini servus humiliter Fratres, coram eis genuflectens, et lacrymas abundantissime fundens, ut eum ad professionem recipere dignarentur; sed se nihilominus indignum asserens tanto Dei beneficio, eo maxime quia cum ipse maximus esset peccator, non merebatur in societate servorum Dei computari. Et quia bonarum mentium est ibi culpam agnoscere, ubi culpa non est, de multis transgressionibus, in anno novitiatus commissis, puta de inobedientia, de negligentia, et cæteris multis se accusabat. Fratres vero, considerantes ejus profundissimam humilitatem, frequentes orationes, ingenium vivax, et ardens desiderium, eum non tam libenter, quam desideranter, ad professionem cum magno desiderio receperunt.

[19] [et positis novis ascensionibus in corde suo,] Post professionem ex humili factus est humilior, ex devoto devotior, ex ferventi ferventissimus: frequenter enim scopebat domum, lavabat scutellas, serviebat Fratribus, et alias humilitatis opera verus Francisci et Antonii ac Bonaventuræ imitator exercebat. Igitur adveniente tempore, quo eum Dominus in vineam suam mittere decreverat, egressus est famulus Christi tamquam leo rugiens, et quasi tuba cœlestis, vocem suam exaltans, annuntiavit juxta propheticum dictum universis populis scelera et peccata eorum, fervore maximo hinc inde circumiens; vitia fore devitanda, virtutes vero amplectendas, ex divinis Scripturis luculentissime demonstrabat. Sed verus Dei imitator, ne ejus sermo contemptibilis haberetur, non solum prædicabat, sed multo majora opera perfectionis peragebat.

[20] [annuntiare incipit verbum Dei] Unde diversas civitates, ut in illis divina eloquia funderet, continuo perlustrans non equo, non asino aut quovis alio utebatur jumento, sed solos libellos, ad usum sibi concessos, suis humeris imponebat, et circumquaque portabat; donec senio et arduis pro fide catholica præpeditus negotiis, necessitate cogente, aliter facere compulsus est. Post longos et ferventissimos sermones, licet ex motibus corporis et clamorosis vocibus, plurimum fatigatus, nihil tamen se fecisse reputans, capiebat sacculum suum, et cum socio ostiatim necessaria mendicabat, secutus Beatum Franciscum, qui ad mensam divitum quandoque invitatus, panem tamen amore Dei, tamquam sibi gratiorem, mendicabat. Ambulabat nudis pedibus, nec, quantumque invalescente frigore, calceamenta portabat, cilicium quoque asperum per multos annos nudo corpusculo imposuit, sed et abstinentiam ejus et vitæ parcitatem quis enarrare valet?

[21] [pænitentiam summam] Postquam Religionem ingressus est usque ad ejus obitum, numquam nisi semel in die comedit, et ea vice in modico cibo contentus erat, quod vix infanti sex annorum sufficiebat. Numquam carnibus usus est, nisi aut urgeret necessitas, aut cogeret obedientia. Timentes autem Fratres aliquando, eum præ nimiis laboribus, et debilitate deficere, supplicaverant interdum summo Pontifici, ut eum carnes manducare præciperet, quas in tanta parcitate et cordis amaritudine sumebat, ut illarum usus potius ad pœnitentiam, quam ad refectionem aliquam esse videretur. Propterea jejunia panis et aquæ, continuas disciplinas, et alias carnis macerationes faciebat, ex quibus domesticum hostem sub rationis freno ducebat, et carnem cogebat servire spiritui. His namque abstinentiæ munitus angustiis, his armatus virtutibus, cum omni fiducia proponebat verbum Dei, Domino cooperante et sermonem confirmante sequentibus signis. [Marc. XVI, 20]

[22] [cum zelo ardentissimo conjungens,] Nam virtute indutus ex alto, audiebatur ab omnibus, invitabatur a populis; beatam se reputabat illa civitas, quæ eum includere merebatur: propter quod aliquæ civitates a Papa, aliquæ a Protectore Ordinis eum, ut ad ipsas prædicaturus accederet, impetrabant. Confluebat undique populus ad ejus sermones, et sæpius in tanta multitudine, ut vix ecclesia aut platea aliqua eum capere posset. Nam sæpenumero quinquaginta millia, octoginta millia, centum millia, centum quinquaginta millia in ejus sermonibus computabantur, apotecæ, * abstinebant homines a laboribus ac si solemne aliquod festum ageretur. Si uberiores fructus, quos in horreo Domini congregavit, enarrare voluero, discurrens per omnes christianorum regiones, videlicet per totam Italiam, per Franciam, per Almaniam, per Poloniam, per Ungariam, per Bohemiam etc., fateor imperitiam meam, quia non sufficio, et magni voluminis liber capere non posset: ubique capitales inimicos sermonibus, precibus, minis et modis aliis, quibus poterat, ad amicitiam deducebat.

[23] [pacem ac concordiam,] Et ut intelligatur quanta in concordandis inimicis erat sermonis ejus efficacia, accidit in quadam civitate Italiæ quoddam nefarium negotium, auditu horrendissimum. Duo pastores, ætate provecti, cum exarsissent in quemdam puerum, gregem custodientem, nec eis super innominabili vitio, “propter quod ira Dei in filios hominum venit diffidentiæ,” [Ephes. V, 6.] consentire vellet; indignati illi, puerum cœperunt, interfecerunt, ventrem aperuerunt, et hepar cum corde et aliis intestinis recipientes, decoxerunt, et, inaudita rabie, a diabolo excæcati, patrem pueri, ut cum eis manducaret, invitaverunt. Comedit pauperculus pater ignoranter intestina filii, et illa fore bona et ad comedendum dulcia laudabat. Sed quia nihil occultum, quod non reveletur, post comestionem aufugerunt sicarii illi. Non redeunte vero puero, hinc inde quæsitus, mortuus et evisceratus invenitur. Manifestatur delictum, et rumor non modicus intonuit.

[24] [injuriarum condonationem,] Quantus fuit dolor patri eo maxime, quia intestina filii comedit, quanta indignatio contra malignos istos, quanta denique iracundia universi populi contra eos, nullus sanæ mentis ambigere debet. Veniente vero sancto Dei ad civitatem illam, accedunt ad eum malefactores ipsi humiliter ei casum, qui acciderat, exponentes, quatenus eos cum patre pueri et cum tota civitate concordare vellet, offerentes se ad omnem pœnitentiam, et vitam suam omnino emendare promittentes. Obstupuit homo Dei, audito tam nefario delicto, eos vehementer reprehendit, nihilominus, pietate motus, ad pœnitentiam illos incitavit, misericordiam Dei magnam asseruit, et vires suas inter eos, et patrem interfecti pueri, necnon civitatem interponere promisit. Quid plura ita ferventer de pace, de dilectione inimicorum, de misericordia Dei, de extremo judicio prædicavit, quod in præsentia totius populi, plorantibus omnibus, pater defuncti pueri dictos homicidas in signum pacis amplexatus est.

[25] [fugam vanitatum sæcularium,] Ubique ergo terrarum considerans, quod Dominus noster Jesus Christus, veniens in mundum, attulit pacem, recedens de mundo reliquit pacem, prædicans in mundo docuit pacem, inveteratas inimicitias ad pacem reduxit, et diutinos rancores ex cordibus hominum extirpavit. Hoc egit non solum in singularibus personis, sed etiam intestina bella, ex contrariis partibus orta, sedavit: civitates quoque, mutuo litigantes, amicas fecit: sic et civitatem Aquilanam, cui a potentissimo rege Aragonum excidium parabatur, suis precibus et laboribus a periculo liberavit. Non erant, sicut legitur de sancto Francisco, verba ejus inania nec risu digna, erant medullas cordis penetrantia: ideo multi obstinatissimi et indurati peccatores, de quibus nulla spes conversionis habebatur, ejus ignitis sermonibus pœnitentiæ subdebantur. Fures, latrones, usurarii, et rerum alienarum detentores in diversis mundi partibus, quod injuste tulerant, conscientia cogente, reddere festinabant. Similiter inhonestæ mulieres, relicto meretricio, aut nubebant, aut aliter Domino serviebant.

[26] [et alearum] Tanto fervore et clamorosi vocibus contra aleatores et alios lusores exclamabat, quod quasi in omnibus civitatibus, in quibus prædicabat, congregabantur omnia tabularia, cartulæ, schachi, et aliorum ludorum inventiones; quibus congregatis et in cumulum reductis, jubebat Pater sanctus igne succendi in præsentia universi populi, ut sic diabolus, ludorum inventor, confunderetur, Deus glorificaretur, et homines a ludis arcerentur. Et quia hujusmodi actus Deo erat gratissimus, placuit majestati suæ quædam mirabilia in ipso actu demonstrare. In quadam civitate Italiæ dum præmissa ludorum instrumenta urerentur ad majorem diaboli confusionem, quædam turpissima dæmonis imago, cartæ papyreæ depicta, super comburendorum instrumentorum acervum posita erat, quam vehemens fumus, ex tabulariis exiens, in altitudinem aeris, cernentibus omnibus, elevavit, quam in altum conscendere prospiciens, audientibus omnibus, mandavit dicens: “In virtute Domini nostri Jesu Christi præcipio tibi, ut ad locum, a quo recessisti, festine revertaris: non sit mora.” Et ecce coram omnibus imago ipsa, per rectam fumi lineam in ignem decidens, combusta est.

[27] [per Italiam, Germaniam et Poloniam prædicat;] Dum in quadam civitate Alemaniæ, nomine Ratisbona, de hac materia prædicaret, et populus turmatim ad incendium tabularia deferret, quidam sacerdos non parvæ æstimationis, invidia motus, cœpit viro Dei detrahere, et quosdam, quod stulte facerent, increpare. O judicia Dei! illa nocte qua detraxerat, mortuus inventus est. Prædicante Patre Beato in quadam civitate Poloniæ, nomine Cracovia, et portantibus (ut moris erat) hominibus instrumenta ludorum ad comburendum, accidit, ut a casu ignis egressus modicum de ista domo combureret, in qua congregata erant tabularia. Quod cernens quidam omnibus detrahere cœpit, asserens, hoc accidisse propter peccatum credulitatis, quia populus nimis faciliter credebat, ludum tam magnum fore peccatum. Cessavit parvo tempore ignis ille, et eadem die domus detractoris quasi totaliter igne consumpta est. Alia in diversis mundi partibus hujusmodi signa visa sunt: sed præmissa recitata sufficiant. Unum tamen omittendum non est, quia propter ejus ferventissimas prædicationes contra lusores in diversis mundi civitatibus, contra omnium consensum, facta sunt statuta, gravibus pœnis roborata, ne quis publice ad aleas ludere præsumat. Ut lucidius lectores intelligant, quam vivus et efficax erat sermo, qui ex ore servi Dei Joannis procedebat; quantum Deo gratus existeret, censui silentio non præterire quædam facta mirifica, quæ in ejus sermonibus visa sunt.

[28] [Deo etiam per signa] Semel, dum in quadam civitate prædicaret, verbum ejus multitudine populorum audiente, super caput ejus tres aviculæ pulcherrimæ, alias in partibus illis incognitæ, in aere, ipso hoc ignorante, volitare cœperunt, nec inde recedebant. Admirans populus aviculas illas, alter alteri digito demonstrabat. Mirabatur divinus præco, quid hoc esset, et tandem super caput suum aspiciens, cum ingenti gaudio aviculas vidit, quæ protinus disparuerunt, nec usquam amplius visæ sunt. Alio tempore, laborante eo pro pace, inter Aquilanos et regem Aragonum reformanda, prædicaretque coram rege in civitate Tiburtina, cicadæ garrulæ adeo clamoribus instabant, quod non modicum impedimentum eloquio divino præstabant, quas ille cum fervore increpans, in Nomine Domini nostri Jesu Christi, ut tacerent imperabat; quo mandato obticuerunt omnes, nec aliqua amplius, durante sermone, audita est.

[29] [et prodigia] In partibus Lombardiæ, in valle Telina, in quodam oppido, quod Morgobegnuum b dicitur, cum evangelizaret præco mirificus, et in circuitu multitudo populi congregata esset, cœperunt nubes densare et aer obscurari, et quando in campo prædicabat, cœpit populus futuram pluviam pertimescere. Nec tamen aviditate audiendi verbum Dei quisquam a loco recedebat. Quod videns una cum populo, ad Deum brevem oratiunculam fudit, et ecce circumquaque pluvia cadit, et solum illud spatium, quod a Beato Patre et ejus auditoribus tegebatur, immune a pluvia mansit. Itaque nec minima aquæ gutta solum illud, neque quemquam audientium madidavit, ruentibus aquis extra circulum in rivulis præ nimia pluvia decurrentibus c. Tanguntur novitate miraculi stupefacti, tanta ad virum Dei devotione sunt astricti, quod eum (licet invitum) pallium, quod gestabat, pro memoriale ipsis relinquere coegerunt. Quod usque hodie cum magna devotione observant, et ex eo multa Dei beneficia meritis beati Joannis demonstrata sunt.

[30] [cooperante] Similiter in quadam civitate Ungariæ, nomine Taurinum d, factum est cum prædicaret coram ipsius civitatis antistite et innumera multitudine populi, quam nulla ecclesia capere potuit, supervenit tantæ pluviæ inundatio, quod omnes adstantes madefiebant. Qui eos, an recedere vellent, interrogans; responderunt se velle unanimiter libenti animo pluviam sustinere. Hortatur ergo populum, ut Deum oret et statim, dictis “Pater noster. Ave Maria:” et duabus collectis scilicet: “Deus qui corda fidelium” et pro serenitate aeris, immediate cessavit pluvia, et, disparentibus nebulis, sol, ut prius, immediate refulsit. Similia per Beatum Patrem nostrum Antonium leguntur facta. Eodem tempore in dicta civitate Taurinensi inter brachia ipsius prædicantis, coram episcopo et quampluribus aliis prælatis ac baronibus ac innumera populi multitudine, quidam passer advolavit ita domestice, quod per eum comprehendi potuisset. Subrisit Pater, et eum ad evolandum incitavit, qui circa ambonem volitans iterum ab eo vocatus inter ejus brachia secundo se collocavit; postea in gremio episcopi, admirantibus omnibus, se posuit. Si qua vero civitas sermones ejus contemnebat, aut se corrigere de vitiis non curabat, prædicante nuntio Dei futurum super ea judicium, non longo tempore civitas illa manus Dei sævientis evadebat.

[31] [servo suo Joanni.] Sed quam vera fuerint ejus eloquia, experientia comprobat. Unde, cum in quadam civitate Apuliæ populus obstinatus esset, nec ad sermones ejus in aliquo se corrigere vellet; tanta murium multitudine divino judicio in toto illo territorio crevit, quod omnia virentia et radices consumpsit. Recurrunt ad amicum Dei, qui prius negligentes fuerunt, emendare promittunt, et ut Deum pro eis exoret, humiliter exposcunt. Oravit Deum, ut plaga cessaret, et statim omnes mures mortui ceciderunt in tanta multitudine, quod quasi totam terram operierunt. Timent omnes ex tanta murium mortuorum multitudine infectionem aeris, sed vir Dei jubet fossas fieri, et in illas mures omnes sepeliri. Sicque factum est, quod qui prius verbis credere noluerunt, viso tantum miraculo, postmodum crediderunt. Quid ulterius immoror, si singula, quæ in ejus sermonibus acta sunt, narrare voluero. Timeo ex dicendorum nimietate tædium auditoribus generare, præmissa ergo devotis lectoribus sufficiant. Ex quibus quanta fuerit virtus verborum ejus, quantus fructus secutus sit, elicere poterunt. Bene itaque Minister Generalis, frater Antonius de Pereto e, cum esset Pontifex annis illius [Joan. XI, 51] de eo prophetavit. Qui, cum adhuc esset novitius, eum ad se vocans, et in eo considerans personæ elegantiam, zelum ferventissimum, scientiæ pulchritudinem, acumen intellectus dixit: “Si vixerit juvenis iste et perseveraverit, erit Ordinis nostri magna corona, speculum, et exemplar populi christiani.”

ANNOTATA.

a Commentarii prævii num. 18 monstravimus ex ipsius Sancti epistola, ingressum ejus ad diem IV Octobris seu ad festum S. Francisci esse referendum, adeoque ejus, absoluto novitiatu, professionem ad diem sequentem, V Octobris 1417, pertinere, quandoquidem anno 1455 scribit se ingressurum in festo S. P. Francisci annum quadragesimum religionis.

b Morgobegnuum, Morbegno interpretor, oppidulum in Valle Tellina ad regnum Lombardo-Venetumhodie pertinens.

c Vexatissimus est textus biographi nostri; quapropter opportunum duco, eumdem per narrationem, a Waddingo factam, interpretari. In Valle, inquit [Ann. Min. tom. XII, pag. 408.] , Telina in finibus Lombardiæ ad oppidum Morgeni sermonem habuit ad populum in campis. Exorto repente ingenti turbine, condensatis nubibus, obscurato aere, tonitru frequenti, dum populus celeriter vellet elabi, vir Dei præcepit, ne abiret. Dicto obediens hæsit, concionem attente excepit, gravi in circuitu nimbo decidente. Absoluto sermone, reliquo madefacto et lutoso campo, tota cœtus area sicca remansit, neque quempiam auscultatorem tanta aquarum moles offendit. Tanto miraculo omnes stupefacti, plurimi in Lombardiam revertentem prosecuti sunt, et pio furto apud se retinuerunt ejus pallium, cujus attactu varia beneficia sunt consecuti. Textum biographi nostri utcumque correximus: ferebat enim: Itaque nec minima aquæ gutta solum illud, neque quemquam audientium madidavit. Recentibus ipsis et extra circulum in rivulis præ nimia pluvia decurrentibus: posuimus autem: Itaque … madidavit, ruentibus aquis extra circulum in rivulis præ nimia pluvia decurrentibus.

d Waddingus civitatem, in qua prædicavit S. Capistranus Varadinum dicit [Ann. Min. tom. XII, pag. 409.] : Taurinam enim, de quo agit biographus est ipsa Nanderalba seu Bellogradum, ubi ipsum aliquo cum otio prædicasse nuspiam legimus. Quæ paulo infra de avicula referuntur, etiam Waddingus l. c. Varadinensi episcopo attribuit.

e Antonius Angelus a Pireto, seu de Perrecto, item de Birretis (variis enim nominibus apud scriptores venit) anno 1405 electus fuit minister generalis totius Ordinis Minorum [Wadd. Ann. tom. IX, pag. 267.] , et in ministeriatu ad annum usque 1421, quo obiit, perseveravit [Ibid. tom. X, pag. 52.] .

* adde claudebantur

CAPUT III.
Gesta sancti contra judæos, hæreticos et schismaticos.

[Judæos insectatur,] Ardens vir devotissimus zelo orthodoxæ fidei, licet, ut prænotatum est, omnium malorum et peccatorum exterminator esset, præcipue tamen contra tria genera hominum, scilicet judæos, hæreticos, et schismaticos excandescebat, ut aut eos ad fidem converteret, aut legibus subderet, aut penitus eradicaret. Considerans enim perfidissimos judæos, post alias eorum malitias, et durities cordis, jugiter mellifluum Nomen Domini nostri Jesu Christi, et gloriosæ Genitricis ejus Virginis Mariæ blasphemare, tanta super eos indignatione movebatur, quod eos, si possibilitas affuisset, a toto christianorum populo repulisset. Animadvertens tamen eos, inter christicolas positos, in testimonium mortis et sepulturæ Christi, dicente Salvatore, non præteribit generatio hæc donec omnia fiant, et ob hoc Ecclesiam ipsos, licet perfidos, sustinere circa vivendi normam, eis traditam, modis omnibus, quibus potuit, laboravit, ut statuta ecclesiastica, contra eos edita, in toto orbe terrarum servarentur. In ipsis vero statutis ecclesiasticis continetur et præcipitur districtius, quod ipsi judæi usuras exigere non possunt a christianis, quod christiani eorum familiaritatem vitare debent, quod non recipiant medicinas ab eis, quod non vadant ad eorum balnea etc., multa in decretis et decretalibus contenta, ultraque multa alia, per bullas publicas, in favorem christianorum contra Judæos impetravit.

[33] [urgetque latas de eis leges,] Quæ omnia præmissa in civitatibus, ad quas declinabat, non servari si conspiceret, et præcipue, si contra ea, sive per principes, sive per prælatos, sive civitates, sive per alios quoscumque privilegiatos fieri intelligeret, non attendens personas principum sive aliorum, sed zelo populi christiani armatus, contra principes, contra prælatos, contra cives exclamabat, et talia nullo modo fieri * declarabat. Et, si prædicatio publica non sufficiebat, personaliter principes et civitates adibat sæpenumero, et jam cum lacrymis eos rogans, ut christianos, baptismate Christi signatos, ab infidelibus judæis molestari non permitterent. Sic in diversis mundi partibus christianos quam plures, qui a judæis, præcipue per usurarum voraginem, vexabantur, ab eorum manibus eripuit, et diabolica illa privilegia, in Judæorum favorem edita, infringi obtinuit: sed in civitatibus, ad quas prædicaturus accedebat, si fuisset magna copia judæorum, libenter eis prædicabat, clarissimis documentis eis demonstrans, legem eorum et præconia Prophetarum in Christo completa esse, et illum Messiam, quem adhuc venturum expectant, advenisse; et ipsum esse Filium Dei verum, natum ex Virgine, ex eorum Scripturis evidentissime declarabat.

[34] [et alios convertit, alios facinorosos puniri curat:] Cum aliquis autem judæus secum de veritate fidei conferre sive disputare cuperet, patienter, et benigne eum auscultabat, et ei post longos sermones veritatem fidei unicæ et orthodoxæ declarabat, et ob hoc multos ex eis in diversis regionibus, in fide christiana fundatos, ad baptismi gratiam perduxit: et maxime in civitate Romana, in qua principalem eorum Rabbi, sive magistrum, modo præmisso, baptizari fecit. Ex cujus exemplo plures alii, veritate comperta, relicto judaismo, ad Christum sunt conversi, sed, sicut prætactum est, judæos leges sibi traditas non servantes, aut christicolas aggravantes, indicibili fervore persequebatur: unde de multis civitatibus eos expelli, aut alias puniri fecit. In quadam civitate Slesiæ, quæ Vratislavia vocatur, quoddam horrendum facinus judæorum contra christianos invenit. Nam multi ex eis quemdam puerulum christianum rapientes, et in quodam loco secretissimo se abscondentes, ipsum puerulum, diu tortum et afflictum, ut Deo sacrificium offerrent, tandem occiderunt, sicque occisum sepelierunt. Aderat tunc in hoc nefario scelere quædam puerula judæa, quæ postmodum divino intuitu, cum esset provectæ ætatis, christiana est effecta. Hæc accedens ad patrem, quod per judæos factum fuerat reseravit a. Mittit Pater pro consulibus civitatis, vocantur judæi, examinantur et torquentur, veritas panditur, et finaliter, in hoc scelere reperti culpabiles, qui quadraginta numero erant, cremantur igne. Alii vero omnes de civitate expulsi sunt. Igitur universi judæi, solo ejus nomine audito, vehementer pavebant. Aliquando ei præ timore munera offerebant, sed ipse subridens, ea capere nolebat ac recusabat.

[35] [hæreticos quoque,] Verum hæreticos eo magis, quam judæos, insequebatur, quod eos Ecclesiæ Dei plus nocere cognoscebat. Non cessabat, fidei christianæ zelantissimus, hæreticos in singulis provinciis inquirere; ex quibus alios admonebat, alios capiebat, aut captivabat, alios in fugam convertebat, et alios diversis pœnis afficiebat. Quod videntes summi Pontifices, Martinus V, Eugenius IV, Nicolaus V et Calixtus III, ipsum ulterius tam ferventer et diligenter in causa fidei agere, et hæreticos extirpare, in toto orbe generalem hæreticorum inquisitorem constituerunt, et privilegiis, ad hujusmodi officium necessariis, munierunt b. Agebat solers injunctum sibi officium: et licet omnes hæreses summopere insequeretur, tres tamen, principaliter suis temporibus invalescentes, scilicet hæresim Fratricellorum de Opinione, hæresim Bohemorum et hæresim Græcorum insecutus est. Fuerunt tempore Joannis vigesimi secundi, dum persequi videretur Ordinem Fratrum Minorum, quasdam contra illum constitutiones faciendo, et decretalem “Exiit, qui seminat,” in 6. libro decretalium positam, in aliquibus ejus dictis revocando; necnon altissimæ paupertati, ut eis videbatur, derogando, quidam fratres, qui ab Ecclesia recesserunt, dicentes, Joannem Papam hæreticum esse, et ideo privatum esse Papatu; et cœperunt alios multos ad hanc opinionem inducere, et aliqua loca subterranea fabricare c.

[36] [Fratricellos,] Hi in brevi tempore multos sequaces habuerunt: et hic principalis eorum error erat et est, quia dicunt, nullum fuisse verum Papam post Joannem prædictum, et per consequens nullum esse legitimum episcopum aut prælatum in Ecclesia, et ideo ipsi cum eorum sequacibus eligunt Papam, ordinant episcopos et alios prælatos, et Ecclesiam in ipsis consistere fingunt. Asserunt etiam non licere ecclesiasticis prælatis aut clericis aliquid proprium possidere, et multa alia. Interim hæc erronea secta excreverat, quod quasi in principalioribus civitatibus Italiæ, quam plures hoc hæresi erant infecti. Ipsi quoque Fratricelli sic dicti aliqua loca acceperant, in quibus habitabant, portantes habitum monachalem et cucullatum, similem nostro in colore, sed nullam Regulam approbatam profitebantur. Hos, inquam, Fratricellos valide persecutus est: ubicumque noverat, eos moram trahere, illuc festinus properabat. Multa eorum loca, in quibus habitabant, destruxit, multos effugavit, multos ad veritatem fidei convertit, et multi obstinati, qui converti noluerunt, igne cremati sunt.

[37] [ex tota Italia ejecit:] Et licet aliqui potentes hac hæresi tenerentur, nulli tamen parcebat. Unde circa Romam magnam quamdam dominam, quæ erat de domo Columna, quæ domus potentissima est d, sine timore carceravit, et ad revocandum errores suos coegit. Propter hoc erant et inimicissimi, et modos omnes, quibus possent eum morti tradere, perquirebant; sed semper ei Dominus, pro cujus veritate pugnabat astitit, nec eum in aliquo offendi permisit. Quadam vice, dum per quemdam solitarium locum ambulare deberet, intelligentes hoc hæretici, insidias ei paraverunt: quod ignorans servus Christi, forte ut ei liberius orare liceret, per longum spatium socios præcedebat. Conspicientes hæretici ipsum solum ambulantem, nec tamen quis esset cognoscentes, ad eum accedunt, et ubi sit frater Joannes de Capistrano, furiose perquirunt. Ad quam vocem prima facie territus, postea in Domino plenam fiduciam habens, eligens magis mori quam mentiri, alta voce exemplo Christi: “Ego sum,” respondit. Cujus vocis virtute ipsi insidiatores adeo fuerunt attoniti, quod nihil contra eum facere potuerunt. Interim venerunt socii, qui retro manserant, et ligantes eos, ad civitatem proximam deduxerunt, ubi debitas pro malis pœnas persolverunt. Non cessavit ergo hanc pestiferam sectam, persequi, quousque pauci ex eis remanserunt.

[38] [Hussitas] Quia Bohemorum malorum hæresis toti mundo nota est, super illam non multum me extendere curo; hoc tamen sciendum est, quia eorum hæresis in duobus consistit principaliter. Primo quia asserunt de necessario salutis omnes christianos communicare debere sub utraque specie; secundo quia dicunt, prælatos Ecclesiæ clericos et religiosos, non posse habere bona temporalia, et propter hoc omnes ecclesias spoliaverunt et destruxerunt, usque in hodiernum diem bona eorum detinent. Quantum contra ipsos exarserit et publice proclamaverit, cum adhuc esset in Italia, et postquam ad partes Bohemiæ pervenit et in aliis adjacentibus partibus, toti mundo cognitum est. Veniens enim ad partes Moraviæ ad civitatem, quæ Bruna dicitur, per nonnullos barones et prælatos monitus est, ut verbis mansuetis et mitibus de eorum erroribus prædicaret; annuit Pater: sed postquam ad ambonem pervenit, facta manu Dei super eum, in virum alterum mutatus est. Cognovit quidem obstinationem eorum in spiritu, clamorosis vocibus eos hæreticos nominando, et eorum errores confutando, rationibus claris deducebat, quantæ sunt temeritatis et dementiæ qui hujusmodi hæreses amplexantur.

[39] [plures ad Ecclesiam reduxit:] Cœperunt igitur quamplures omnes hæreses et præcipue quibus erant innexi, detestari, et abjurare coram populo. Inter quos quidam Baro, nomine Benesius de Cerno, una cum fratre suo extitit, de quo, quia magnæ æstimationis erat, corda fidelium catholicorum exultabant. Exinde ad aliam civitatem nomine Olmuts processit: ubi catholicos in fide firmavit, et hæreticos damnavit, multa miraculosa gessit, ex quibus catervatim veniebant hæretici, et in manibus suis publice abjurabant, sponsione firmissima promittentes, se amodo ritus omnes Romanæ Ecclesiæ servaturos. Venissent multo plures, nisi per gubernatorem Bohemiæ, qui illius sectæ principalis erat, qui postea in regem est assumptus e, sub pœnis gravissimis fuissent prohibiti. Recedens de Moravia, sub conductu cujusdam magni baronis, Domini de Rosis, f, intravit Bohemiam, et ibi multo plus invalescebat et confundebat hæreticos; demonstrabantur divina virtute ipsius meritis miracula, fiebant dietim prodigia, multorum hæreticorum corda mollita sunt. Aliquando enim centum, aliquando ducenti, aliquando tercenti ad abjurandum hæreses venerant. Hæc acta sunt in partibus Bohemiæ scilicet in Cuipsiaco, g, in Ponte, et in partibus adjacentibus, puta in Moravia, in Misna, in Silesia.

[40] [alios recusantes aditum Pragensem] Audiens autem Papa Nicolaus V fructum maximum, quem in illis partibus faciebat, misso ad eum proprio nuntio, concessit sibi plenam auctoritatem in casibus papalibus, et licentiam dispensandi in irregularitatibus, nec non interessentibus ejus sermonibus, multos annos indulgentiarum elargitus est. Ex his dissecabantur corda Bohemorum hæreticorum, fremebant, ut apri, et stridebant dentibus in eum: quærebant eum interficere, sed non valebant, quia domini temporales, civitates, et omnes viri catholici, ut pupillam eum conservabant. Sed quod non potuerunt ei facere, fecerunt ejus imagini. Ipsum namque suspensum per pedes, quandoque cum mulieribus, quandoque cum diabolis publice depinxerunt. Ultra hæc cantilenas derisorias de ipso cantabant sacerdotes eorum, ipsum fore antichristum, seductorem et diabolum incarnatum, in ambonibus prædicabant. Dum hæc referebantur viro Dei, subridebat, et ut Deus eis parceret, junctis manibus, exorabat. Scribebant ei longas epistolas, mendaciis plenas et injuriis, quibus strenue respondebat, ac mendaces eos fore et hæreticos demonstrabat. Nullis igitur fractus aut mutatus injuriis, perseverabat in assertione veritatis catholicæ, quærens omnes vias possibiles, per quas eos ab hæresibus et a potestate diaboli liberaret.

[41] [reducere sategit:] Unde hinc inde circuibat, rogans et supplicans, ut sibi liber aditus ad Pragam præberetur, de qua hæreses ortum habuerunt, et in qua dux eorum et patriarcha Rochizzana residebat h, prout adhuc inveteratus dierum majorum in præsenti moratur. Sed ipsi velle potius in civitate Pragensi intromittere centum millia dæmones, quam ipsum, procaciter responderunt. Videns ergo eos induratos et obstinatissimos, ac obsequio diaboli mancipatos considerans, Salvatorem in Evangelio dicentem: “Non effundas sermonem, ubi non est auditus. [Eccli. XXXII, 6.] Et iterum: Si non receperint vos in una civitate fugite in aliam” [Matth. X, 23] i relictis eis in erroribus suis, maximo tamen cumulato fructu, tum propter eos qui abjuraverunt, tum propter stabilimentum fidelium, tum etiam propter extirpationem aliquorum errorum, licet non omnium in Bohemia, ad alias partes Ungariæ se transtulit. Prius tamen prophetando dixit: “Ex quo ego Pragam intrare non possum, brevi tempore catuli mei intrabunt.” Catulos appellans discipulos suos et eos quos ad Ordinem receperat. Sicque factum est; nam venerandus pater frater Gabriel de Verona, socius ejus dilectissimus, nunc vicarius provinciæ dignissimus, cum uno alio fratre italico, et venerabili patre Bonaventura de Bavaria, fratre Francisco de Bohemia, qui fuit miles in sæculo, nunc defuncto, nec non fratre Angelo de Stiria, et fratre Michaele de Russia, Pragam post breve tempus intravit, et locum Sancti Ambrosii pro usu fratrum nostrorum recepit.

[42] [Græcorum etiam errores confutavit:] Cum itaque ad Ungariam pervenisset, invenit ibi multos Græcorum erroribus hæresibusque involutos. Incepit modo *, quo in Bohemia, contra eos inclamare, et breviter per ejus sermones multi conversi sunt, multi expulsi, et multi captivati. Inter quos unum eorum episcopum captivari et incarcerari jussit, et ad veram fidem convertit, et nisi supervenissent Turcæ quibus fuit postea usque ad mortem occupatus, de quo infra dicturus sum, multo majorem fructum de eis indubie reportasset.

[43] [schisma, Basileæ ortum,] Nunc quomodo schismaticos universaliter oppugnavit, breviori quo potero modo, reserabo. Tempore felicis recordationis Eugenii IV, congregato Basileæ generali concilio, successu temporum per Eugenium ipsum revocatum est. A quo recedentibus Cardinalibus, uno excepto k, et aliis quasi omnibus principalibus prælatis, quidam parvæ æstimationis, et pauci numero remanserunt: ita quod non amplius concilium sed conciliabulum merito poterat appellari. Hi, nescio quo spiritu ducti, quemdam Amadeum, quondam Sabaudiæ ducem, relicto ducatu, vitam hæremiticam ducentem sive simulantem, in Papam temerarie elegerunt, cujus electio, quia potens erat, et multorum illustrium virorum, puta regis Franciæ, ducis Burgundiæ, ducis Mediolani etc. consanguinitatem habens, magnum schisma in Ecclesia generavit et Papam Eugenium una cum Cardinalibus non modicum perturbavit.

[44] [legatus apostolicus Eugenii IV] Cognoscens ergo Papa Eugenius quantæ prudentiæ, quantæ sagacitatis, quantæ scientiæ, quantæque virtutis Sanctus Joannes de Capistrano in toto populo christiano haberetur, ei per obedientiam injunxit, ut prius se ad ducem Mediolani, deinde ad partes Franciæ transferret, acturus quæ sibi Dei spiritus pro defensione sanctæ Ecclesiæ agenda suggereret. Veniens itaque Mediolanum ad ducem, in quo Romana Ecclesia plurimum periclitari timebatur, quia ipse dux filiam antipapæ duxerat in uxorem, tanta prudentia et spiritus virtute eum allocutus est, quod pro magna parte mentem ejus, ne Amadeo consentiret, immutavit: et non solum ipsum ducem, sed et ducissam, filiam Amadei, in indignationem patris sui vertit. Insuper in toto populo Mediolanensi ita ejus prædicationes fuerunt acceptæ, quod maximum de ipso populo fructum reportavit. Deinde ad partes Franciæ se conferens, potentissimum inter alios principes ducem Burgundiæ adiit: cui ita sapienter, ferventer et clare de dignitate Romanæ Ecclesiæ, et de unico Papa, et vero successore beati Petri, Eugenio et de maximo periculo schismatis peroravit, quod ipse dux insaniam Amadei detestatus est, et in nullo se velle ei consentire aut auxilium præbere promisit.

[45] [apud varios principes extinxit.] Tantam denique ad beatum virum dux et ducissa devotionem cœperunt, quod eum tamquam alium Apostolum, aut Angelum Domini reputaverunt. Oportuit quidem ipsum ad preces ducissæ per longissimam viam ambulare, ut filium ejus unicum benediceret, firmissime credens, ex benedictione tanti patris et amici Dei filium suum magnam in Domino consecuturum gratiam. Transiens tandem ad alias regiones et illarum dominos, Spiritu Sancto cooperante et virtutem præstante, ab eis quidquid postulabat obtinuit et contra antipapam strenue dimicavit. Maximum nihilominus lucrum animarum per ejus sermones, et vitæ sanctimoniam reportavit. Audiebatur ab omnibus, tamquam servus Altissimi, et a singulis honorabatur, tamquam legatus sacrosanctæ Sedis apostolicæ dignissimus, quapropter Amadeus antipapa cum sibi adhærentibus oportunitatem omnimodam exquirebat, qua aut eum expelleret, aut de terra eradicare valeret. Quadam die dum iter suum in causa sibi commissa perageret, obvios habuit contrarios et schismaticos, qui eum verbis contumeliæ invadentes, et multas minas inferentes, accepto proposito, perturbare credebant; quibus ipse benigne respondens, et errores, quibus tenebantur, eis insinuans, protegente se Domino, minas eorum securus evasit. Finita ergo legatione sibi commissa, et ad optatum finem deducta, lætus et gaudens ad partes Italiæ remeavit, et ab Eugenio Papa, qui eum miserat, honorifice susceptus est.

ANNOTATA.

a Alibi jam monstravimus, judæos vel ab ipsis initiis christianæ religionis ad sanguinem usque exosos habuisse christianos [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 23.] : posteriori tempore accusati non raro fuerunt occisorum christianorum infantum: varia jam in opere nostro exstant monumenta, quæ monstrant, judæos hujus sceleris suspectos fuisse. Ea referemus, prout in serie actorum exhibentur. Itaque sub die XXIV Martii S. Simon, Tridenti anno 1475 [Ibid. tom. III Mart., pag. 494.] ; Joannettus, prope Sigeburgum in diœcesi Coloniensi incerto tempore sub eadem die XXIV [Ibid. pag. 502.] ; Gulielmus, Norwici in Anglia sub die XXV Martii anno 1144 [Ibid. pag. 588.] ; Richardus, Parisiis, sub eadem die, anno 1179 [Ibid. pag. 591.] ; Wernherus, Wesaliæ ad Rhenum, sub die XIX Aprilis anno 1287 [Ibid. tom. II April. pag. 697.] ; Albertus, in Polonia, sub die XX Aprilis, anno 1598 [Ibid. pag. 835.] ; huic passioni subnectuntur plura infanticidia per Poloniam patrata [Ibid. pag. 838.] ; Ludovicus, Ravenburgi in Suevia, sub die XXX Aprilis, anno 1429 [Ibid. tom. III April., pag. 978.] ; Andreas, propeOEnipontum (Inspruck), sub die XII Julii, anno 1462 [Ibid. tom. III Jul, pag. 462.] ; Hugo, Lincolniæ in Anglia, sub die XXVII Julii, anno 1255 [Ibid. tom. VI Jul., pag. 494.] . Raderus etiam in Bavaria Sancta profert alios pueros, a judæos occisos, scilicet Monachii anno 1285 puerum anonymum et anno 1345 Henricum [Tom. II, pag. 331 et 351.] ; Ratisbonæ sex pueros anno 1486 [Tom. III, pag. 174.] ; et in Palatinatu anno 1540 Michaelem [Ibid. pag. 179.] . In Hispania Hieronymus Blanca in suo Rerum Aragonensium Commentario refert passionem pueri Dominici de Valle sub Jacobo I, rege Aragoniæ [Hisp. illustr. tom. III, pag. 657.] ; in diœcesi Segobiensi, loco Sepulvedæ, idem accidisse refert Ferreras [Hist. d'Espag. tom. VII, pag. 228.] .

b Jam anno 1430 plenam potestatem inquisitoris per quaslibet mundi partes acceperat Capistranus, ut testatur Waddingus [Ann. Min. tom. X, pag. 166.] .

c Constitutio Nicolai III “Exiit, qui seminat,” reperitur in sexto decretalium cap. III de Verborum Signif. (V, 12). In ea autem decretali epistola dicitur, Regula et vita Fratrum Minorum hæc est: scilicet Domini Nostri Jesu Christi Euangelium observare vivendo in obedientia, sine proprio et in castitate: quæ quidem abdicatio proprii consistere paulo infradeclaratur in eo, quod fratres tam in speciali quam in communi, nihil sibi approprient, nec domum, nec locum, nec aliquam rem: addit dein, quod abdicatio proprietatis hujusmodi omnium rerum non tam in speciali, quam etiam in communi, propter Deum meritoria est et sancta, quam et Christus, viam perfectionis ostendens, verbo docuit et exemplo confirmavit, quamque primi fundatores militantis Ecclesiæ, prout ab ipso fonte hauserant, volentes perfecte vivere, per doctrinæ ac vitæ exempla in eos derivarunt. Hanc constitutionem eum quoque in finem dederat Nicolaus Papa, ut confutaret quosdam dicentes, quod taliter propter Deum proprietatem omnium abdicantes, tamquam homicidæ sui vel tentatores Dei vivendi discrimini se committant: sic enim se ipsos committunt divinæ Providentiæ in vivendo, ut viam non contemnant provisionis humanæ. Sed quam dederat Pontifex decretalem pro defensione universi Ordinis, hanc nefarie interpretati sunt quidam fratres, qui Spirituales dicebantur. Etenim docebant, Regulam Minorum, per B. Franciscum editam, esse vere et proprie illam euangelicam, quam Christus in seipso servavit et Apostolis imposuit et in Euangeliis suis conscribi fecit [Baluz. Miscell. tom. II, pag. 261.] . Unde fluebat consequentia, Regulam Minorum æque immutabilem esse ac Euangelium Christi, quoniam, ut dicebant, Regula S. Francisci erat vere et proprie idem et ipsum, quod Christi Euangelium [Ibid. l. c.] : quando igitur Papa aliquid in Regulam S. Francisci decernebat, negabat Euangelium et hæreticus fiebat [Ibid. pag. 274.] , adeoque omnem auctoritatem ad regendam Ecclesiam Dei amittebat: nam, ajebant [Ibid. pag. 262.] , sol fidei et ecclesiastici regiminis factus est niger et quasi saccus de pilis porcorum et ferarum contextus [Ibid. l. c.] . Quum igitur Joannes XXII varios Spiritualium errores damnasset, eum, quatenus in fide apostatam, exauctorarunt, et in se solis Ecclesiamconsistere, pertinaciter docuerunt [Christophe. Hist. de la Pap. au XIV siècle, tom. I, pag. 298.] .

d Familia Columna adhuc hodie in ditione pontificia et regno Neapolitano floret: de ea Paulus Jovius, sæculo XVI jam dicebat [Vita Pompeji Columnæ Card. pag. 131. Oper. tom. II.] : Columniæ gentis proceres ante sexcentos annos in Urbe Roma Latioque potentia atque opibus summum claritatis locum obtinuisse, ex Annalibus constat. Ex ea familia prodiit Martinus V, qui S. Capistrano plurimum favit.

e Hic erat Georgius de Cunstadt, vulgo dictus Podiebradius, qui tempore Ladislai regis minorennis, regnum Bohemiæ tutoris nomine administravit; defuncto anno 1458 sine liberis Ladislao, eodem anno, annitentibus Hussitis, rex Bohemiæ salutatus fuit, et regnum tenuit ad annum usque 1471.

f Familia de Rosis seu Rosemberg etiam hodie est principalis in Austria.

g Satis dubie scriptum est in codice prius nomen loci, ut dici non possit, an Cuipsiacum aut Aupsiacum legi debeat: quoniam vero neutrum in topographia Bohemiæ reperio, otiose quærerem, utra sit bona lectio. Pons vero (germ. Brück) duplex est, in districtu Pilsnensi et Ellobogensi:uterque locus exiguus est, nec dixerim, utri magis conveniat prædicatio Sancti nostri.

h Joannes de Rockyczana, cognomen suum a natali oppido in districtu Pilsnensi sortitus, pauperes habuit parentes, alienoque adjutorio ad litterarum studium promotus, brevi eloquentia adeo valuit, ut orator anno 1432 regni Bohemiæ ad Basileense concilium deputatus, anno 1435, renitente capitulo, a comitiis regni Ecclesiam Pragensem Hussitarum fautor regendam acceperit, quam tenuit ad mortem usque, anno 1471 [Schaller. Topograh. des Kônigr. Bôhmen. tom. IX, pag. 79.] .

i Quæ hic Scripturæ Sacræ verba afferuntur, tamquam ex Euangelio desumpta, partim habentur in libro Ecclesiastici, uti in margine notavimus.

k Cardinalis Ludovicus Alamandus, vulgo Arelatensis dictus, in schismate perseveravit, et exauctorationis Eugenii IV ac electionis pseudopontificis Felicis V, seu Amedei Sabaudi auctor fuit: quapropter Eugenius Papa Arelatensem cardinalatu et quibusvis aliis dignitatibus privatum declaravit Florentiæ anno 1440 V kal. Junii: exstat depositionis sententia apud Raynaldum anno 1440 § III [Pagi. Breviar. hist. tom. IV, pag. 498.] . Nicolaus V, composita lite cum Amedeo, etiam Arelatensi ablatos honores et dignitates restituit anno 1449 [Ibid. tom. V, pag. 11.] : sequenti porro anno in pace obiit mense Septembri [Hist. de l'Egl. Gall. tom. XX, pag. 463. Edit. Paris. 1827.] .

* adde posse

* adde eodem

CAPUT IV.
De miraculorum perpetratione.

[Maximum in dæmones exercet imperium:] Quia omnipotens Deus, qui Sanctos suos, non solum in cœlesti patria, sed etiam in vita præsenti, gloriosos facere dignatur, vidit fervorem maximum et fructus uberes, quos servus suus Joannes in horreo suo reportabat, decrevit eum toti mundo per aliqua evidentia signa celebrem ostendere. Et quia si omnia, quæ divina clementia per eum operata est, per singula describere vellem, nimis in longum sermo traheretur, et mihi ea in unum colligere impossibile esset: supplico devotis lectoribus, ut de infra notatis velint esse contenti. Sane quidem, ut a fide dignis scripta reperi et audivi, brevitate, quo potero, reserabo. Quamquam autem diversis et multis signis claruerit, præcipue tamen circa tria Deus eum mirabilem demonstravit, videlicet in arcendis dæmonibus, in sanandis corporibus, et in transvadendis fluminibus. Cum vir, Deo plenus, in majori platea Aquilanæ civitatis prædicaret, adstantibus, quasi sexaginta millibus personarum, et ibi esset multitudo languentium, et etiam multitudo non pauca dæmoniatorum, in ipsa prædicatione ad dæmoniatos convertens sermonem, cum maximo fervore clamavit, dicens: Respondete mihi, vos dæmoniati, in Nomine Jesu, trina vice dicendo. “O vocem virtuosissimam; o vocem terribilissimam; o vocem divinitus emissam!” ad quam non solum, qui erant præsentes devoti et sensati, sed etiam dæmoniati absentes, eadem hora et momento responderunt, sicubi fuerunt in comitatu existentes Aquilano, in comitatu Faliacozs-Celam a. Hoc testantur Aquilani, et dictorum comitatuum incolæ, supervenientes, qui conscientiose asserunt istam vocem fuisse auditam a dæmoniatis qui responderunt per XXVIII milliaria Italica b.

[47] [duæ mulieres Aquilæ et Venetiis,] Quædam mulier, nomine Valentina, de quodam castro, dicto Scampa c, horribiliter obsessa a malignis spiritibus, nullum poterat sibi invenire remedium, dicens verba terribilia, et actus exercens inhumanos. Audita fama beati Patris, qui tunc Aquilæ prædicabat, cum maximo labore et ingenio fuit ad eum deducta. Quæ cum præsentata esset, cœpit altissime et furibunde clamare, ac se ipsam totam discerpere et dilaniare; adeo ut vix a multis teneri posset; facto signo Crucis super eam, mox ad se rediens extitit liberata coram infinita hominum multitudine. In cujus liberationis signum, quemdam lapillum marmoreum ex proprio ore projecit, quem quidam magnificus vir, dominus Petrus De Caponichis, accipiens pluribus ex admiratione ostendit. Hic homo comes et miles existens, hujus miraculi testis est, testes sunt etiam consanguinei ipsius liberatæ et plures alii. Simile huic factum est Venetiis, in magno conventu Fratrum Minorum. Ubi dum continuo prædicaret, et Missam devote celebraret, quadam die circa medium quadragesimæ d, ipso missam celebrante, adducta est in ecclesiam quædam mulier, horribiliter obsessa. Quæ dum corpus Christi elevaretur, adeo clamorosis vocibus perstrepebat, quod omnes in ecclesia, quasi vocem dæmonis audientes, maxima formidine tenebantur. Finita Missa, jubet eam ad se duci, quam adductam, signo Crucis muniens, cœpit in altum saltare, faciem exterminare, spumam de ore mittere, et terribiliter clamare, nec poterat eam multitudo hominum detinere, quin in aerem saltaret: tandem divino nutu, expulso dæmone, quieta et sana remansit.

[48] [mulier et juvenis] Item quædam, nomine Margarita, uxor cujusdam Georgii de Larmera, cum esset annorum XIV, fuit a quibusdam maleficis, ita graviter eorum maleficiis, prestigiis et incantationibus molestata, ut nullo modo stare posset sine maximo tremore corporis. Gestus etiam aliquando faciens terribiles, cum ita stricte una manus claudebatur, quod nullus quantumcumque fortis illam posset aperire. Hæc per suos præsentata beato Patri, mox ut fuit ab eo signata, et tacta in capite, extitit perfectissime sanata, numquam amplius sentiens de præterita infirmitate molestiam. Aquilanus quidam, Zotz nuncupatus, ætatis annorum XI, vexatus a dæmone, ad hoc devenerat, ut incedens quasi amens, omnino se suspendere aut præcipitem dare attentaret: quod fecisset nisi a suis diu noctuque diligentissime fuisset custoditus. Qui cum maxima devotione, maximoque desiderio ad virum Dei Aquilæ fuisset deductus, tunc prædicantem, ac datus duobus fratribus, jubet in camera residentiæ beati Patris custodiri. Proficiscenti autem beato Patre ad locum sancti Juliani extra civitatem e, interea infirmus a suis custodibus derelictus, de quadam fenestra ipsius cameræ, altitudinis quasi passuum septem, se præcipitans, cecidit in via lapidea, ex quo casu factus est quasi exanimis, et omnibus membris, viribusque et spiritu destitutus, amittens omnino loquelam. Ad quod spectaculum multi ex vicina platea concurrerunt, admirantes, quod non esset mortuus. Imponitur feretro, portatur domum, plangitur quasi mortuus, funeraliaque parantur. Mittitur interea ad Patrem, qui multum tristis effectus, illico ex loco ad infirmum perrexit. Ante quem devotus genuflexit, oculos ad cœlum levavit ferventer, et lacrymabiliter pro infirmo orans, omnibus etiam qui aderant lacrymantibus, post paululum, pater lætus surgens, ter infirmum vocavit, ad cujus vocem infirmus respondens paulatim convalescere cœpit.

[49] [Aquilæ] Jubet deinde, ut se erigat, et de lecto surgat. O divinam in servo Dei bonitatem! O famuli Dei potentissimam sanctitatem! O divina opera in servis suis stupendissima! Erexit se illæsus, sanus, et sanatus, qui morti erat proximus, sensu, sanitate ac membris destitutus. Adjiciensque pater, ut de lecto prosiliret: O miraculum mirabile cumulatum! Ita de lecto saltavit, ac si non de infirmitate, sed quasi de somno recreatus, surrexisset: discurrens per domum recte et ordinate loquens; sicque omnis fantasia sive amentia cum aliis infirmitatibus ab eo penitus recessit, cum gaudio simulque cum admiratione totius civitatis. Sequentique mane suis pedibus ad ecclesiam sancti Francisci concitus veniens, devotissime audivit Missam viri Dei, qua audita, omnibus patuit, ipsum ab omnibus infirmitatibus mentis et corporis perfecte esse alienum, vixitque usque ad finem sanus sapiensque. Testatur hoc tota civitas Aquilana, testantur amici obsessi, testantur et Fratres, qui eum in prædicta camera custodiebant.

[50] [a dæmone liberantur:] Non minus a prædictis audivi recenseri, dum beatus Pater cuidam demoniato signum Crucis fecisset, ex ore ipsius demoniati rana exiliens, eum liberatum dimisit. Quam ranam hinc inde saltantem per Fratres socios apprehendi jussit, et in una petra eam ligari faciens, in quodam loco fecit observari. Sedebant in proximo tabularia, aleæ, et aliæ vanitates modo, quo supra ostensum est, comburenda. Jubet Pater ranam ligatam afferri, et in ignem jactari, quæ inde exiliens ignem evadere nitebatur. Jubet eam iterum in ignem projici, quæ mox in magnum fumum resoluta, et maximum fœtorem relinquens, demonstravit, se sub specie ranæ diabolum extitisse. His evidentissime patet, quomodo in arcendis dæmonibus claruerit.

[51] [Reate virum, capite vulneratum,] Sequitur nunc videre quomodo in sanandis corporibus gratia Dei tradita ei fuerit. Quod ut clarius pateat, primo, qualiter infirmitates capitis, et successive aliorum membrorum per ordinem, meritis ipsius, curatæ sunt, enodabo. Tempore quo ipse beatus vir, cum ingenti prædicat acceptatione Reate, accidit, ut quidam vir Manzania, de civitate Ducali f, ex sui imprudentia, ob quamdam commotionem, quæ erat inter cives et quosdam partiales, adeo fuit in capite percussus, ut ipsum caput in duas partes divideretur, apparente ab utraque parte cerebro ac defluente; desperatus est a medicis, et mors ad horam expectabatur. Commovetur tota civitas et ei magnum excidium parabatur. Nam divisa erat in duas partes, quarum una cum vulnerato, altera cum vulnerante tenebatur: sic magna effusio sanguinis indubie secuta fuisset. Audiens hoc vir Dei concitatus ad infirmum properavit, remisit cerebrum in partes, caput conjunxit, sicque qui morti proximus erat, derelictusque a medicis, ex frequenti visitatione et contrectatione patris sanus in brevi evasit, stupentibus omnibus civibus Reatinis, et aliis qui de hac re firmissimum testimonium perhibent. Propter quod miraculum pacati sunt cives, nec aliqua sanguinis effusio secuta est. Vixit vero homo ille usque ad decrepitam ætatem, semper agens Deo et Beato Patri Joanni de Capistrano gratias.

[52] [Aquilæ fœminam, graviter laborantem,] Lucia, uxor cujusdam nomine Patriarcha, de Aquila, gravissimo capitis dolore et nimia vertigine pressa, Romam profecta in anno Jubilei, quæ cum inter nimiam pressuram hominum pannis Beati Patris adhæret, et devote eos, illo inadvertente, deoscularetur, totaliter libera facta est, nihil amplius sentiens talis infirmitatis molestiam. Dum vir Dei vix adhuc tertium annum complevisset in Ordine, quadam vice per claustrum ambulans, obvium habuit quemdam mente captum, totaliter in capite destructum; cui nimia compassione compatiens, et in beneficiis Dei plene confidens, accessit ad eum, et biretum suum capiti ejus imponens, ad mentem rediit, et sanitati est restitutus. Cum homo Dei, anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo, in civitatem Brixiæ advenisset, tanta devotio ad ipsum erat, ut undique tamquam ad Apostolum Dei populorum turba concurreret; accurrit etiam languentium multitudo, quos per septem dies pius Pater visitans, multis sanitatis beneficium collatum est.

[53] [Brixiæ cæcum, alibi mutos,] Septimo die reperit quemdam a nativitate cæcum, quem sua manu palpans, et ejus oculos fricans et liniens oravit, ut visum reciperet. At ipse cæcus, mox ut fuit tactus illa manu benedicta, clare vidit, interrogatus a multis quomodo visum recepisset, respondebat, per merita Patris Joannis. Crevit devotio, aucta est populorum affluentia totius Lombardiæ. Blasius de Valle Ciciliana in Apruti g, annorum XIV, mutus per septem annos, adeo quod nihil posset exprimere, ductus est per parentessuos ad Patrem, tunc prædicantem in oppido, quod dicitur Rocca de Medio h, diœcesis Aquilanæ. Qui primum, ut facta oratione, consignatus est ab eo signo Crucis in lingua et in fronte, coram infinita hominum multitudine, facultatem et gratiam loquendi recepit, et sic postmodum locutus est, quod a nemine ipsum extitisse mutum, fuisset judicatus, Puer quidam, Jacobus nomine, filius cujusdam nomine Ciriaci Corivini de Capistrano, ætatis unius mensis rupturam habens talem, ut ad tres usque annos crescens, mirum in modum eum molestaret; nec ei aliquo remedio subveniri posset, delatus est per venerabilem dominum præpositum ad oratorium, ad Beatum Patrem, qui tunc Capistrani in domo residebat; statim ut fuit signatus, sanum præpositus eum recepit, sanumque restituit iis, qui eum attulerant, qui usque hodie sanus et integer perseverat.

[54] [Aquilæ et alibi claudos,] Andreas, Joannis Colæ de Aquila, annorum quatuor habens tredecim plagas, vermibus infectas a genu usque ad ilia, per septem menses continuos, ita claudus effectus est, ut ambulare omnino nequiret; delatus per parentes ad præsentiam Patris, ut eum benedicere dignaretur, humiliter rogaverunt. Qui extendens puerum in terra, et suis manibus loca tangens et benedicens, sanus effectus est. Quædam puella, nomine Maria, filia Benedicti Patroche de Pupleto i, Aquilanæ diœcesis, ætatis annorum octo, tam deformiter clauda est, ut usque ad verecundiam suorum claudicaret. Hæc missa ad Patrem, mox ut ab eo signata est et manibus contrectata, ab omni deformitate et clauditate liberata est. In civitate Brixiæ quidam Christophorus, dictus Zopetus, ætatis annorum viginti, a nativitate claudus, non valens sine ferulis ambulare, tertio signatus est a Patre, abjectis ferulis retro se, illico fuit liberatus, ambulans rectus, et sanus, et jubilans. Aliqui dicunt, quod volens ferulas projicere, cecidit, sed elevatus a Patre, quarto signatus in fronte cœpit velocius currere. Ita quod in magnum risum cum admiratione convertit adstantes.

[55] [Baruli paralyticum,] In Apulia, in Terra Baruli, Tranensis diœcesis k, quidam vir aromatarius per multos annos tali infirmitate premebatur, ut nec per se moveri, nec etiam in lecto surgere nec volvi potuisset. Audito adventu beati Patris, tunc vicarii generalis, fecit se deferri et poni in ecclesia, unde erat transiturus. Quem videns sic contractum, motus misericordia, dixit ad eum, astante pressura gentium: “O paupercule quid est hoc?” Qui narrata ægritudine sua, se Patri cum lacrymis devotissime commendavit. Ad quem Pater: “Dic mihi, si Deus disposuisset, quod semper remaneres infirmus, eo modo, quo nunc es, esses contentus?” Et ille: “Utique, Pater.” Adjecit Pater, “Quam gratiam vis a Domino?” Et ille: “Ut ita convalescerem, quod saltem ad ecclesiam, et ad meam apothecam possem quocumque ambulare.” Cui Pater: “Confide in Domino, quia magis habebis, quam desideras.” Et apprehensa ejus dextera, erexit eum. O rem stupendissimam! o miraculum omnibus manifestissimum! illico suis pedibus stetit, et domum, ac si numquam aliquod malum habuisset, reversus est cunctis, qui aderant et qui ei obviabant, stupentibus. Ille vero omnibus dicebat: “In hac hora possum currere per duo milliaria.”

[56] [puerum febricitantem sanat:] Antonius, filius Petrarchæ de Aquila, cum esset annorum XII et per septem septimanas gravibus febribus teneretur, nec aliquo remedio sibi posset subveniri, ductus a matre sua, nomine Lucia, non sine magna difficultate ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Colle Medio, ubi tunc famulus Domini residebat, et cum præ nimia gentium pressura ad eum ire non posset dictus febricitans, cum magna devotione, ad consilium Patris, petiit se cooperiri mantello Patris, quem quidam frater Blasius de Bozano deferebat. Quo facto, puer convaluit, et febris discessit, vires redierunt priores, et cum colore pulcherrimo, liber ambulavit. Cui visum est, quod maximis compedibus exivisset, et ab illa hora in posterum numquam aliquid mali passus est. Nicolaus, notarius domini Rocha de Medio, Aquilanensis diœcesis, ex diutina et gravi infirmitate ita proximus erat morti, ut, amotis medicis, nihil aliud nisi de funeralibus et ejus sepultura ageretur. Quem attinentes, tamquam mortuum, deplorabant. Miserunt nihilominus ad virum Dei, qui tunc Aquilæ moram trahebat, ut dignaretur venire ad dictum infirmum, jam agonizantem, quem ipse semper dilexerat, ut, eo benedicto, impenderet et plenariam absolutionem, quam prius a sede apostolica impetraverat. Qui respondit non esse opus sua visitatione, quia non moreretur. Et hoc pluries replicavit, scilicet, quod non moreretur, dum eum pulsarent, ut veniret. Sicque factum est, ut ille, qui in proximo moriturus judicabatur ad horam, pristinæ redderetur sanitati. Ecce ergo quomodo in sanandis corporibus virtus divina refulsit.

[57] Qualiter autem in fluminibus Deus eum mirabilem fecit, duobus miraculis demonstrabitur. Cum vir Dei de partibus Franciæ, ad quas ab Eugenio Papa Quarto propter schisma missus fuerat, [in navicula penitus conquassata] ad ejus mandatum Romam reverteretur; applicaretque quodam sero ad Padum, fluvium nominatissimum in Italia, rogavit nautas, ut propter amorem Dei cito transducerent eum cum sociis, quibus iterum atque iterum rogatis, nec sine pecunia volentibus, illis derelictis ad alios venit, qui eumdem sermonem sibi responderunt. Jam sol occiderat et nox sequebatur. Cum pater, propter fluvium deambulans, non sine admiratione tantæ duritiei nautarum, pervenisset ad quemdam locum ubi in extremitate fluminis summitatem unius naviculæ, jam diu suffocatæ, conspexit. Spem habens in Domino descendit de asello, quo præ senectute et longitudine itineris utebatur, dicens ad tres socios quos secum ducebat: “Oremus, filii, ad Deum, qui potens est super aquas nos siccis pedibus deportare.” Et oratione facta, dicit ad eos: “Habetis fidem, et creditis mirabilia Dei, et vultis facere, quod ego faciam, et dicam?” Responderunt: “Habemus, credimus et volumus.”

[58] [Padum trajicit;] His dictis, deponuntur sarcinæ, tollitur Capistrum aselli, ligatur summitas naviculæ, trahitur ad littus, non sine magno labore. Cumque scapha videretur penitus marcida, plena luto atque arena, et ita disjuncta, ut inter asseres faciliter posset immitti manus, accipiunt scutellam, quam pro usu in itinere solebant portare Fratres, evacuant naviculam, projiciunt lutum cum arena. Quo facto, magis ac magis fissuræ apparebant: jubet Pater naviculam in aquam mitti. O virum magnanimum! O virum insignem et omni laude dignissimum! Sic stetit scapha, ac si noviter facta et disposita cœlitus pro usu humano fuisset. Jubet igitur famulus Dei naviculam onerari, imponunt in eam sarcinas, asellum desuper ascendere faciunt, illa fixa stante, tamquam si rationem habuisset. Postremo et ipsi quatuor ascendunt, qui, mandante Patre, baculos, ad viam deputatos, accipientes, illis pro remigiis utuntur. Elevans autem oculos in cœlum, ac signo Crucis facto per tam amplissimum fluvium, per tam profundam ac velociter currentem aquam, sicco navigio ad aliam fluminis partem concite devenerunt: et depositis omnibus ad terram, navicula, quæ servo Dei pro ponte data fuerat, facto suo officio, iterum submersa est. O quis hic a lacrymis præ gaudio continere valebit; quis jam de sanctitate tanti viri dubitabit? Quis eum non prædicabit divino munere plenissimum; cui creaturæ etiam insensatæ in ejus obsequium, etiam divinitus tributum, obsequuntur et famulantur.

[59] [tempestate, mirabiliter in Danubio orta.] Non minus mirabile, quod præfato beato viro in Danubio ostendit clementia Salvatoris. Cum enim in subsidium Nandoralbensis castri cum multis Cruce signatis, secunda die Julii, anno Domini 1455, ivisset, et eadem die, ex illis accepta quadam multitudine, vellet cum tribus navibus descendere ad illum, qui christianæ fidei fuit semper maximus propugnator, dominum Joannem de Hunyad, gubernatorem regis Ungariæ et comitem Bistriciensem, qui servo Dei mirum in modum afficiebatur, qui in quodam oppido dicto Cominum moram trahebat, insistens contra Turcas, qui cum multitudine galearum contra prædictum oppidum Nandoralbense ascendebant, exercitu terrestri per terram veniente. Circa horam vesperarum, ecce aer obscuratur, flant venti, turbatur Danubius cum pluvia ita densissima, ut unus alterum in mari minime videre valeret, et tanta tempestas secuta est, ut ipse Pater in terram descendere coactus est cum navibus, et subito facta est tranquillitas. Et ecce Turcæ occupant locum, unde Patrem tempestas repulerat. Ex quo sane datur intelligi, quod Deus omnipotens, qui fidelissimum servum suum in flumine Padi, per tranquillitatem, a faucibus rapidissimi fluminis eripuerat; in Danubio etiam, per tempestatem, a sævissimis Turcarum manibus liberavit: in illa ipsum reservans ad ædificationem multorum, in ista ad destructionem Turcarum. Voluit etiam Deus, ut illa caro, tantis laboribus, vigiliis, et abstinentiis fatigata, non per martyrium sanguinis, sed per desiderium mentis, post gloriosam victoriam martyrii desiderio spiritum Deo plenum redderet.

[60] [Turcarum manus evadit.] Potest itaque ex præmissis miraculis, licet paucis in comparatione omnium, quæ per beatum Patrem divina virtute facta sunt, intelligi, quantæ sanctitatis, quanti meriti fuerit apud Deum, quæ etiam miracula pro majori parte acta sunt, vivente sancto Bernardino l. Nec omittendum est, quod cum multa beatus Pater miracula, et alia quæcumque pro ædificatione populi in ambone recitaret; quidam ejus socius et confessor propter nimiam grossitiem et ruditatem suam, temerarie eum judicans ex aliqua vana gloria vel jactantia illa proferre, aliquando eum absolvere noluit in confessione, quod Pater patienter ferebat sciens se in hoc non esse culpabilem. Quodam etiam tempore, ægrotante beato Patre, quædam magna domina, similiter ægrotans, ipsum visitavit, firmissime credens ab infirmitate liberari, si benedictionem Patris percipere posset. Quæ statim, accepta benedictione, sanata est. Quod videns idem confessor, statim pœnitentia ductus, eo quod Patrem judicaverat, et eum absolvere noluerat, procidens ad pedes Patris culpam suam dixit, et pœnitentiam egit et recepit.

ANNOTATA.

a Tagliacotium, Tagliacozzo, oppidum Aprutii Ulterioris, XVIII milliaribus Italicis Aquila meridiem versus distans, incolas 3,300 habet [Rampoldi geograf. d'Ital. v°. Tagliacozzo.] .

b Celanum oppidum Aprutii Ulterioris, prope lacum Fucinum, trium millium hominum capax; Taliacotio decem milliaribus orientem versus distat [Ibid. v°. Celano.] .

c Scampa villa, ut videtur, juxta Aquilam.

d Venetiis S. Capistranus quadragesimam egit anno 1451, inde in Germaniam, petente Friderico III imperatore, profecturus [Wadd. Ann. tom. XII, pag. 79.] : isto igitur anno miraculum locum habuit.

e Locus Sancti Juliani in diœcesi Aquilana.

f Civitas Ducalis, Citta seu Civita ducale, urbs episcopalis, ab anno 1818 unita sedi Aquilanæ, in Aprutio Ulteriori, vix trium millium incolarum capax [Moroni. Dizion. d'Erudiz. Eccles. v°. Civita-Ducale.] .

g In Aprutio Ulteriori invenio Valsiciliana, amplus et uber districtus, in quo variæ sunt villæ [Rampoldi. v°. Valsiciliana.] ; nec dubito, quin sit locus a biographo designatus.

h Rocca de Medio, Rocca di Mezzo, duplex hujus nominis in Aprutio Ulteriori est locus, unus nempe ad districtum Aquilanum, alterum ad Sandemetrianum pertinens [Ibid. v°. Rocca di Mezzo.] ; quoniam autem mihi Aquilanæ diœcesis limites ignoti sunt, uter locus hic intelligendus sit, definire non habeo.

i Nullum hujus nominis locum circa Aquilam reperio: ast in Aprutio Citeriori est oppidum, muris cinctum, 1300 incolas capiens, quod Popoli aut Poppolo appellatur [Ibid. v°. Popoli.] : ast ignotum mihi est, an ad diœcesim Aquilanam pertineat.

k Barulum, Barletta, portus ad mare Adriaticum et civitas episcopalis in Apulia, cum octodecim millibus incolarum [Ibid. v°. Barletta.] .

l S. Capistranus, discipulus et amicus S. Bernardini, procurata summo studio ejusdem canonizatione, ubique ejus cultum omnimode propagavit: quapropter quæ patrabat discipulusmiracula, intercessioni et Reliquiis Sancti magistri adscripta volebat, tum ut venerationem magistri extenderet, tum ut in sua se contineret humilitate. Ideo biographus hoc loco refert, etiam vivente S. Bernardino, adeoque non tam ex hujus, quam ex propriis meritis, S. Capistranum operatum esse miracula.

CAPUT V.
De ejus pro unitate Ordinis, et pro Observantiæ propagatione laboribus.

[Summo studio imprimis] Jam quantum profectum in Ordine fecit, auxiliante Deo, demonstrandum est. Qui quidem faciliter cognosci poterit, si consideremus, quantum pro unione ipsius Ordinis laboravit, quantum sollicitus in prælatione fuerit, quantum familia Observantiæ, per ejus providentiam, profecerit, nec non quantum pro canonizatione sancti Bernardini, pro gloria Dei, et ad honorem Ordinis se fatigaverit: quia quasi totus Ordo sancti Francisci corruperat viam suam, et vix reperiebatur, qui puritatem Regulæ observare vellet. Quidam autem Fratres in partibus Franciæ hoc intelligentes, et periculum animarum sibi imminens conspicientes, professionis suæ memores, cœperunt Regulam velle observare. Sed quia Cain semper persequebatur Abel, et Esau, Jacob, multas molestias a malis fratribus patiebantur, propter quos propositum suum implere nequibant. Unde Spiritu Sancto edocti, bullas a concilio Constantinensi, a Martino Papa V, et a concilio Basiliensi obtinuerunt, ut aliquos conventus reformare possent, aut in illis Regulam observare; ita quod neque minister, nec alii prælati Ordinis aliquam in eos jurisdictionem, exceptis aliquibus casibus, exercerent a.

[62] Cernens igitur Pater, Ordinem divisum esse; [allaborat, ut conjunctis viribus] et mente revolvens, quantum sit bonum et quantum jucundum habitare fratres in unum, [Ps. CXXII, 1] cœpit scissuram matris suæ, sacrosanctæ Religionis et discordiam fratrum suorum immenso dolore deflere. Cœpit etiam in illo principio, antequam veritatem per experientiam agnosceret, contrarius esse et molestus illis Fratribus, qui bullam divisionis impetraverant b. In Italia siquidem erant etiam fratres de Observantia, sed sub jurisdictione ministrorum cum maximis tribulationibus et impedimentis permanebant. Unde modos omnes exquirens per quos et unionem et reformationem in toto Ordine inducere posset, Martinum summum Pontificem adiit, cui relaxationem et divisionem Ordinis et pericula, quæ ex ipsis sequi possent, ad plenum reseravit; humiliter ab eo postulans, ut his malis sanctitas sua providere dignaretur, quatenus, et Regula ab omnibus in Ordine servaretur, et unio inter fratres haberetur. Cujus petitioni, tamquam sanctæ et rationabili, Papa condescendens, cuidam reverendissimo Cardinali causam commisit, mandans, ut prælatos Ordinis congregaret et de reformatione et unione Ordinis provideret: dans eis super præmissis omnem jurisdictionem, et potestatem c.

[63] [Minorum Ordo reformetur, et proponit] Exequitur ipse legatus mandatum apostolicum, prælatisque Ordinis, Assisii congregatis, de unione et reformatione Ordinis diligentissime pertractatur. Vocat interea legatus ipse fratrem Joannem de Capistrano, districte ad obedientiam ei injungens, quatenus ea quæ pro præmissis necessaria sibi videbantur, solerter describere vellet. Excogitans igitur zelantissimus Pater modum unum vivendi, omnibus communem, possibilem et facilem, a quo nullus excusari posset; quasdam Constitutiones, quæ hodie Martinianæ vocantur, composuit, et easdem legato præsentavit. Quas legatus ita rationabiles, claras, et possibiles inspiciens, illas coram omnibus Fratribus, insimul congregatis, alta et intelligibili voce legi præcepit. Quamplura placuerunt omnibus Fratribus, et omnes tam prælati, quam subditi, illas se velle servare promiserunt: minister quoque generalis se illas velle servare, et in toto Ordine juxta posse suum illas servare facere, sub maximis pœnis, et juramentis spopondit.

[64] [Constitutiones, quas omnes recipiunt;] Gaudet legatus, gaudet Pater beatus, gaudent et cæteri Fratres bonæ voluntatis, credentes, jam totum negotium esse completum, cum nondum esset inceptum. Quæ omnia, ut maturius, diligentius, et studiosius perficiantur, mandat legatus apostolicus ministro generali, ut fratrem Joannem de Capistrano pro socio recipiat, et in Ordine reformando juxta ipsius consilium se regat. Assentire ad hoc se simulat minister generalis, assentit et Pater, protestans tamen, quod si ministrum generalem simulate in hoc se habere agnosceret, ab eo quam citius recedere vellet. Redeunte itaque legato ad curiam, remansit Pater cum ministro generali, credens quod juxta jusjurandum et promissiones, coram D. legato factas, ad reformationem Ordinis intendere deberet. Incepit ergo Pater ipse, ministrum sequens, super hoc studiose invigilare. Unde forfices in manica portans, si aliquando videbat aliquos conventuales nimis difformia, ampla et longa capucia deferre clam accedebat, et illa præcidebat.

[65] [ministro generali vicarius et socius, frustra] Sed in brevi mentita est iniquitas sibi. Nam minister et alii ministri, qui tam ferventer coram legato apostolico constitutiones ipsas servare, et a subditis servari facere promiserant, primi ab eis recesserunt, et ne servarentur, impedierunt. Quod videns Pater, et animo pertractans, Ordinem non posse reformari, considerans nihilominus quod pauperculi fratres Observantes a Conventualibus molestias multas sustinerent, ex quibus in obsequio divino et observatione Regulæ plurimum impediebantur, doluit, se umquam contrarium fuisse illis Fratribus Franciæ, qui bullas a Conciliis, et a Papa pro eorum quieta vita impetraverant. Cogitabat tamen Pater diu noctuque, si forte viam aliquam reperire posset, per quam Ordo in vera Regulæ observantia posset uniri.

[66] [reformationem tentat;] Interea mortuo Martino, creatus Eugenius in Papam, qui magnam fidem ad servum Dei gerebat, et sæpe suis consiliis utebatur, cum quo cum semel dolenter de relaxatione et divisione Ordinis loqueretur, interroganti Eugenio quomodo posset reformare, respondit: si tria P. de ordine tolluntur, statim erit Ordo reformatus. Cui Eugenius subridens dixit: “Quid est frater Joannes?” Cui ille: “Per primum P., Pater beatissime, intelligo pueros, per secundum P., petulantiam, per tertium P., intelligo pecuniam. Si ergo de ordine tolluntur pueri, petulantia, et pecunia, subito erit reformatio in Ordine.” Cum igitur perquireret Papa Eugenius de reformatione ulteriori Ordinis, et a servo Dei didicisset, impedimenta reformationis hujusmodi in ministris, et principaliter in ministro generali consistere, cogitavit, bonum fore, si aliquis idoneus frater de Observantia minister generalis efficeretur.

[67] [post obitum ministri generalis] Moritur interim minister generalis d, et, beato Patre in remotis agente, commisit Eugenius vicariatum totius ordinis beatæ memoriæ fratri Alberto de Sarciano, viro magnæ sanctitatis et scientiæ ac in tota Italia nominatissimo: intendens, quod postmodum in capitulo generali in ministrum generalem eligeretur e. Sed Deus sine quo non cadit folium de arbore, hanc sententiam in melius mutavit, ne unde reformatio sperabatur, fuisset subsequuta ruina: quia si dictus frater Albertus fuisset in ministrum generalem electus, et voluisset reformare conventus, ad quos reformandos recepisset meliores fratres de Observantia de locis suis, et nec sic conventus reformati fuissent et Observantia defecisset. Fuit igitur unus magister ex Conventualibus electus in ministrum generalem f.

[68] [impetrat specialem vicarium pro Observantibus;] Videns itaque Pater, quia nihil proficeret, et quia fratres de Observantia per Conventuales multipliciter turbarentur, primo a Papa Eugenio obtinuit, ut per ministrum generalem fieret plenaria commissio alicui idoneo fratri de Observantia, super omnes fratres de Observantia: ita quod minister generalis nihil se de eis intromitteret. Facta est ergo commissio auctoritate Apostolica beato Patri Joanni de Capistrano, quæ provisio ad tempus duravit, postmodum pro majori quiete et pace ipsorum Fratrum de Observanta obtinuit, quod vicarii provinciales in singulis provinciis constituerentur, et quod ipsi singulis tribus annis unum vicarium generalem sibi eligerent, qui præesset toti familiæ de Observantia, et quod nec minister generalis nec provinciales se intromitterent de fratribus de Observantia, nisi in aliquibus casibus, in bulla Eugenii expressis.

[69] [quo in officio, successor S. Bernardini,] Fuit ergo in primum vicarium generalem electus frater Bernardinus de Senis, qui nunc est Catalogo Sanctorum adscriptus, qui per tres annos officium vicariatus gloriose expedivit; et usque hodie familia nostra de Observantia sub hac provisione perseverat. Non igitur beatus Pater, ut aliqui maligni obloquuntur, aliquam divisionem in Ordine procuravit, sed omne studium, et omnem diligentiam adhibuit, ut Ordo uniretur, prout clare supra monstratum est. Finito vicariatu sancti Bernardini, post eum Pater noster eligitur, qui in illo triennio, hinc inde per omnes provincias discurrens, exhortabatur Fratres ad observandam Regulam Sancti Francisci, ad perseverandum in obsequio divino, ad dimicandum viriliter contra hostes omnium bonorum, scilicet carnem, mundum, et diabolum. Erat enim, sicut de sancto Antonio legitur, benignus in admonendis fratribus, severus in corripiendis, fecit etiam aliquas Constitutiones pro majori instructione Fratrum, in quibus consistit quasi medulla omnium Constitutionum Ordinis, et illas per omnes provincias destinavit.

[70] [Constitutiones Ordinis scribit; castitatem colit] Cogitans namque verba Apostoli dicentis: Qui præest est in sollicitudine [Rom. XII, 8]; et illius memor sententiæ, quæ dicit: Non potest esse pastoris excusatio, cum lupus oves comedit, et pastor nescit. Vigilavit ergo attentius, et omnem sollicitudinem apposuit, ne quisquam etiam minimus de sibi subditis in diaboli laqueum incideret, aut alias a recta vivendi norma deviaret. Ex hoc noctes ducebat insomnes et gemitibus inenarrabilibus a Deo postulabat, ut ipsum cum sibi subditis regeret et gubernaret. Super omnia tamen sanctissimam castitatem, quæ corona et gloria est omnis Religionis, qua cessante, totum spirituale ædificium ruit, servandam fore verbo et exemplo monstravit. Tam honestæ siquidem erat conversationis, ut post ingressum Religionis nihil umquam, nec verbo, nec signo, nec opere inhoneste egerit. In hoc erat ejus principalis conatus, ut nitidissimam castitatem observaret. Interrogatus aliquando a Fratribus, quis fuisset major labor in Ordine, respondit: “In hoc majorem laborem habui, ut immundas cogitationes statim repellerem.” Cum adhuc in flore juventutis esset, et eum immundæ cogitationes impeterent, indicibili fervore succensus, faculas ardentes capiebat, et in corpore suo extinguebat: ita quod quamdiu vixit combustionis signa semper in ejus corpore apparuerunt, aliquando quiescentibus fratribus, ut carnem suam omnino redigeret in servitutem spiritus, se totum denudabat, et in illo loco, ubi fratres ab immunditiis vestes purgant, quod expuligatorium dicitur se extendebat, ut sic a vermibus tribulatus, se humiliaret et tentationes carnis evaderet.

[71] Quadam die dum per viam ambularet, penes quam quidam noviter suspensus pendebat, [per maximas mortificationes;] cujus fœtorem sentiens, vehementer abhorruit, et nares claudere cœpit. Demum memor quod beatus Franciscus leprosos osculatus fuerat, volens se ipsum vincere, et carnem suam in servitutem redigere, cum fervore maximo, per scalam ad eum, qui in patibulo pendebat ascendens, eum, jam diu fœtentem, amplexatus est et osculatus. Cujus charitatem Deus, ex alto respiciens, fœtorem illum in odorem suavitatis immutavit, ita quod videbatur beato Patri non cadaver fœtidum, sed aromata suavissima pertractare. Alio quoque tempore, dum quidam de principalioribus aulæ Papæ Martini propter ejus demerita in quatuor partes dividi deberet, sequebatur eum piissimus Pater, modis omnibus, quibus poterat, ad patientiam eum inducens. Quo diviso suis mundis, et sanctissimis manibus viscera et intestina hinc inde dispersa recollegit, et charitate nimia succensus sepelivit.

[72] [familiæ Observantum dilatandæ intentus,] Agebat, inquam, pius Pater officium suum diligenter et Fratribus, ad eum pro suis necessitatibus recurrentibus, non prælatum, sed servum, juxta Regulæ tenorem, se ostendit. Si quos tamen protervos, rebelles, aut sæculares scandalizantes, invenisset, relicto oleo, vinum super infundebat, ut vel per austeritatem eos revocare posset; et si qui forte monitiones ejus et sancta documenta non audivissent, absque dubio judicia Dei in brevi experiebantur. Inter quos quidam famosissimus prædicator, dum verba contemneret Patris, et ei obedire nollet, brevi tempore post ruinam passus est, et toti mundo in fabulam datus. Hæc eadem in secunda electione sua in vicarium generalem et multa ampliora perfecit.

[73] [domicilia Fratrum multiplicat] Quantum autem profecerit, et adaucta fuerit Observantia per ejus providens gubernium sive regimen, clare constabit, si multiplicationem fratrum, locorum et indulgentiarum sive privilegiorum, suo in tempore impetratorum, inspicere quis velit. Tempore enim quo beatus Pater Religionem ingressus est, paucissima loca de Observantia, et hinc inde dispersa reperiebantur. At postquam prædicare cœpit, diligentia et opera sancti Bernardini et ipsius, una cum sancto seniore adhuc superstite, fratre Jacobo de Marchia, ita multiplicata sunt in omnibus christianorum finibus, ut vix reperiatur provincia, in qua loca Fratrum Minorum de Observantia constructa non reperias. Nam ipse Pater non solum recepit fratres, verum etiam provincias de novo fundavit, sicut provinciam Pennensem, provinciam Austriæ, provinciam Bohemiæ, provinciam Poloniæ etc. de quibus infra sum dicturus.

[74] [in variis christianitatis provinciis] Recepit etiam loca in Francia, in Saxonia, in Argentina, in Ungaria et in aliis partibus mundi. Loca similiter monialium sanctæ Claræ de Observantia et Tertii Ordinis sancti Francisci g, cum aut pauca, aut nulla essent, in magnum numerum excreverunt. Sed et multitudo Fratrum ita toti mundo publica est, ut testimonio meo non indigeat. Currebant turmatim de civitate in civitatem mundum relinquentes, videntes signa et prodigia, quæ per eum quotidie fiebant. Unde aliquando viginti, aliquando triginta, aliquando quadraginta coram omni populo ad Ordinem acceptabat. Ex quibus multi tam per sanctum Bernardinum, quam per ipsum, in viros, sanctitate, scientia et doctrina conspicuos, excreverunt.

[75] [multosque, sanctitate insignes, recipit;] Plures equidem ita sancte vixerunt, quod post eorum mortem miraculis etiam claruerunt, uti frater Franciscus de Papia, frater Gabriel de Ancona, frater Philippus de Aquila, frater Albertus de Sarciano cujus animam, dum Pater in remotis ageret, vidit ad paradisum deferri. Hic ad instar tubæ cœlestis totam Italiam suis gloriosis sermonibus illustravit, fuit etiam in terris infidelium, cupiens pro Nomine Jesu subire martyrium: sed, Deo aliter disponente, desiderium suum implere nequivit. Frater Nicolaus de Auximo, vir magnæ scientiæ, et tantæ sanctitatis et honestatis, quod omnes alios præcellere videbatur, et plura egregia opuscula compilavit h. Multa etiam alii Fratres, sanctitate præclari, prædicatores et doctores famosi in Ordine, diebus nostris claruerunt, quorum nomina, quia Deo et Angelis ejus nota sunt, in libro vitæ descripta, ad præsens nominare non curo.

[76] [privilegia pro Ordine obtinet,] Privilegia quoque, et beneficia apostolica, sollicitudine et diligentia beati Patris, familiæ multa extitere. Nam omnes Fratres auctoritate summorum Pontificum Eugenii, Calixti, Pii moderni in articulo mortis ab omnibus censuris et peccatis plenarie absolvuntur, ab ipsis quoque summis Pontificibus multa privilegia familiæ nostræ concessa sunt, quibus et ora æmulorum obturantur, et familia in pace servatur. Sed quot labores, quot calumnias, quot injurias pro defensione ipsorum privilegiorum passus sit, qui viderunt, testimonium perhibere possunt. O quoties eum lacrymantem et anxiatum inspeximus, cum cognosceret quicquam mali contra familiam attentari. Pro ipsa tuenda, non parcebat vigiliis, non laboribus, non jejuniis, non discursibus, non cuicumque periculo alio, sed se totum quodammodo eviscerabat, et corpus suum exponebat, ut familia in observantia permaneret, et de bono in melius proficeret.

[77] [eumque a calumniis vindicat.] In cujus defensione divina auxilia ei et miracula non defuerunt. Nam plures ministri generales, qui hanc familiam totaliter evertere et eradicare conabantur, divino judicio, quando jam intentum suum consequi sperabant, de medio sublati sunt. Quorum aliqui dum se morti proximos cernerent, stimulata conscientia de persecutione, familiæ nostræ facta, culpam dicere compulsi sunt. Exiverunt aliqui ex nobis, sed non fuerunt ex nobis; qui velut ingrati filii matrem suam, Observantiam, perimere conati sunt: sed, Deo protegente, ipsi confusi remanentes, familia victoriam reportavit. Ex quibus unus frater, Joannes Donzelli vocatus, magnæ reputationis et scientiæ, dum bullam, per Patrem pro defensione familiæ impetratam, infringere moliretur, repentina morte, cognita tamen prius, ut credo, culpa sua præventus est. Cujus obitum piissimus Pater ita lacyrmose deflevit, quod etiam alios ad plorandum induxit.

ANNOTATA.

a Initia reformationis Observantiæ exposuimus in Commentario prævio num. 81 et seqq.

b Mens S. Capistrani erat non partem Ordinis sed Ordinem universum reformare: quapropter necessarium erat, ut omnes Minores iisdem subessent prælatis: quando autem decursu temporis perspexit generalem reformationem impossibilem, tunc, ut habet biographus noster, separationi consensit.

c Cardinalis, a Martino V deputatus, fuit Joannes Cervantes, ut narrat Waddingus [Annal. Min. tom. X, pag. 148 et seq.] .

d Gulielmus de Casali anno 1442 diem suum obiit [Ibid. tom. XI, pag. 156.] .

e Albertus de Sartiano per litteras apostolicas, datas anno 1442 die XV kal. Augusti institutus fuit vicarius generalis totius Ordinis [Ibid. pag. 157.] .

f In comitiis generalibus Patavii anno 1443 electus fuit Antonius a Rusconibus, doctrina et sanguine illustris, ait Waddingus [Ibid. pag. 175.] .

g Scripsit S. Capistranus, ut notavimusCommentarii prævii num. 546, Defensorium Tertii Ordinis, a S. Francisco instituti.

h De his viris agit Waddingus: et quidem Philippum Aquilanum vocat acerrimum vitiorum insectatorem, et meliorum charismatum diligentissimum æmulatorem, cujus meritis, divina opitulante gratia, plurima contingunt miracula [Ibid. pag. 182.] : Alberti vero a Sarthiano Opera simul et Vitam speciali volumine edidit Romæ Patricius Duffy, Hibernus: tandem Nicolaum de Auximo scribit Albertus supra laudatus, hominem religiosum et doctum et frugi ac sancta fama celebratissimum [Ibid. pag. 44.] .

CAPUT VI.
De laboribus, pro canonizando S. Bernardino Senensi impensis; de dono prophetiæ.

[Mortuo S. Bernardino Senensi,] Jam quantos labores, derisiones, et molestias pro canonizatione sancti Bernardini, socii sui, pertulerit, prout potero, brevitate verborum aperiam. Iter agente ipso sancto Bernardino versus Aquilam, ut ibi evangelizaret, cum jam civitati appropinquasset, ab ægritudine fluxus invasus est. Qua invalescente, vix ad civitatem pervenit, ubi infra paucos dies, in die scilicet Ascensionis, dum in Ecclesia cantaretur: “Pater manifestavi nomen tuum hominibus [Joan. XVII, 6] a,” felicem Deo reddidit spiritum. Cujus obitum civitas audiens, tota commota est. Ponitur corpus beatum in ecclesia, ad quod visitandum omnis populus convenit. Quidam etiam infirmi beato corpori appropinquantes, illud cum magna devotione et fide contigerunt; volens itaque Deus, quem in vita toti mundo fecerat clarum, in morte facere clariorem, multis infirmis, merita sancti Bernardini invocantibus, plenam sanitatem largitus est.

[79] [Aquilam accurrit,] Fama igitur tam stupendorum miraculorum ubique terrarum diffusa, etiam ad beatum Patrem, tunc vicarium generalem, et in remotis agentem, pervenit. Qui hoc intelligens, gaudio et mœrore repletus est. Propter quod a lacrymis et suspiriis cessare non poterat. Interrogantibus Fratribus, cur tam amare fleret, cum tamen Deus sic eum magnificaret? Respondit: “Propterea non fleo, quia scio eum in cœlis esse, sed propter me et familiam, qui familiaritate et auxilio privati sumus.” Tandem, reassumpto spiritu, versus Aquilam iter festinus arripuit, ubi cum lacrymis visitato sancto pignore, et devote pertractato, fecit sermonem ad populum, eis firmissime promittens, quod infra certum dierum terminum multo majora prioribus essent visuri.

[80] [et testis miraculorum, statim] Expectabat infra terminum ipsum curiosius populus mirabilia a Patre promissa conspicere, sed, Deo ita faciente, nullam infra tempus id demonstratum est. Qua de re anxiatur Pater, spem nihilominus firmam habens in Domino, quod eum in tam sancto opere non relinqueret. Et ecce, in ultima die statuti termini aperit Deus manum misericordiæ suæ, apparent ejus beneficia, et miraculis miracula cumulantur. Quæ Pater oculis suis aspiciens, et diligenter corde ruminans, gratum fore Deo credens, quod causa canonizationis beati Bernardini proponeretur summo præsuli, Christi vicario, confortatis Aquilanis, et quasi de ipsa canonizatione certificatis, concito Romam gradu applicuit. Et Eugenium Papam visitavit, et ei miracula, quæ meritis beati Bernardini fiebant, reseravit, humiliter ab eo petens et supplicans, quatenus in hac pia causa favorem benevolum impertiri vellet, ut beatus Bernardinus Catalogo Sanctorum adscriberetur.

[81] [apud Eugenium IV urget ejus canonizationem,] Promisit præsul omnem favorem se præstiturum et in hoc diligenter acturum. Interim etiam scribuntur sanctitati suæ multiplices litteræ, tam a rege Aragonum, quam ab Aquilanis, in quibus hoc idem, quod Pater, postulabant. Fit ergo commissio tribus Cardinalibus, qui duos venerandos episcopos miserunt ad inquirendum, an vera essent miracula, quæ dicebantur b. In hoc tempore medio, moritur Eugenius et Nicolaus in Papam eligitur c: coram quo Pater canonizationis causam sollicitat. Qui prædecessorem suum imitatus, causam hanc tribus Cardinalibus delegavit, qui similiter duos episcopos pro miraculorum inquisitione miserunt. Deinde idem Nicolaus duos alios episcopos ad hujusmodi inquisitionem delegavit. Postremo, præmissis non contentus, unum alium specialem et conscientiosum episcopum misit: qui omnes una et concordi voce retulerunt magnalia Dei, quæ per servum suum Sanctum Bernardinum operabatur clementia Salvatoris.

[82] [et superatis impedimentis,] In his omnibus legationibus beatus Pater noster præsens extitit, qui nec ad horam, nec ad momentum quiescebat, sed totum ejus studium, tota vigilantia, totum desiderium in hoc ferebatur, ut canonizatio socii sui ad finem optatum duceretur. Nec putanda est hæc causa per unum vel duos annos durasse, sed per septem annos continuos, in quibus beatus Pater non habuit requiem. Sed modo ad curiam Romanam, modo ad exquirendum miracula, modo ad Cardinales, modo ad episcopos, modo ad alios discurrebat. Et quia omni piæ causæ diabolus, aut per se, aut per sequaces suos, insidiatur; non defuerunt oblocutores et contradictores, qui huic divino operi adversarentur, quorum aliqui fuerunt prælati Ecclesiæ, aliqui etiam mali fratres: ut impleretur dictum Apostoli: “Periculum in falsis fratribus. [II Cor. XI, 26]” Et quot repulsas, quot exprobrationes, quot injurias sustinuit? Quoties desperaverunt Fratres, quod hujusmodi negotium non perficeretur: sed ipse semper constantissimus fuit, spem habens in Deo et in Sancto Bernardino, quod causam suam non relinqueret. Unde sæpe dicere consueverat: “Beate Bernardine, ora pro te.”

[83] [oblato se ipso vade,] Quadam vice, dum tot contradictiones et impedimenta conspiceret, zelo charitatis et fidei succensus, summo Pontifici dixit: “Accipite corpus beati Bernardini, et ipsum una mecum in ignem projicite, et si comburimur, peccatis meis attribuite, si autem illæsi servamur, voluntatem divinam intelligite.” Ad quæ verba Papa, et qui cum eo erant, nimium admirati, vix lacrymas continuerunt.

[84] [ac interdicta miraculorum facultate B. Thomæ de Florentia,] Eodem tempore quoddam solemne miraculum demonstratum est; dum Beatus Thomas de Florentia, frater laicus, vir magnæ sanctitatis et abstinentiæ, qui longo tempore ab infidelibus in carcere detentus fuerat, in civitate Reatina, quæ prope Aquilam sita est, feliciter obiisset. Clarebat quamplurimis miraculis; adeo quod multi infirmi, non valentes apud sepulcrum Beati Bernardini gratiam sanitatis obtinere, visitantes ipsum Beati Thomæ corpus, perfecte sanarentur. Timens beatus Pater noster Joannes, ne per ipsa miracula canonizatio Sancti Bernardini impediretur, quod jam in curia Romana vox insonuerat: “Ecce omnes Fratres de Observantia volunt facere miracula,” accessit ad sepulcrum ipsius Beati, eique, cum esset illo tempore vicarius generalis, talia verba dixit: “Beate Thoma, dum vivens semper fuisti obediens, nec umquam prælatorum jussibus contradixisti, in virtute igitur obedientiæ tibi præcipio, quatenus ab operatione miraculorum abstineas, ne canonizationem Beati Bernardini impedias.” O vere stupendum, et celebre miraculum! o vocem beati Patris admirabilem! Post ipsum præceptum cessavit a miraculis, nec amplius aliquod signum apud ipsius tumulum demonstratum est d.

[85] [tandem canonizationem ob tinet:] Non cessavit ergo piissimus Pater, donec Beatus Bernardinus in anno jubilæi, quando erat major concursus populi ex omnibus mundi regionibus, in die sancto Pentecostes, solemnissime canonizatus est ad laudem et gloriam Dei, Beatæque Virginis, ad honorem et decus Ordinis, ad consolationem bonorum, ad confusionem vero malorum et æmulorum. Nec omittendum est, quod, dum Papa Nicolaus videret in servo Dei tantum zelum, simplicitatem, innocentiam, et fervorem dixit ei: “Quis pro canonizatione vestra laborabit, frater Joannes?” Cui humillimus frater respondit: “Peccator sum, et peccatoribus talia non debentur.” Episcopi quoque, qui mittebantur ad examinandum miracula Beati Bernardini, ex diutina conversatione, quam habebant cum servo Christi, considerantes ejus honestam conversationem, et vitam non humanam, sed divinam, et divina opera, quæ per eum fiebant, aliquibus dixerant: “Nos volumus Domino nostro Papæ dicere, quod cum Beato Bernardino canonizetur et frater Joannes.”

[86] [supernis visionibus illustratus,] Fateor, me nullo modo posse, aut narrare, aut describere revelationes singulas, beato Patri factas; sed sicut superius in recitatione miraculorum secundo descripsi; ita et nunc hic viginti quatuor revelationes, sibi monstratas divinitus, referre propono; rogans devotos lectores, ut ex his elicere velint quomodo spiritus Dei, quæ ei futura revelavit, in corde ipsius habitabat. Primam revelationem habuit adhuc sæcularis existens. Qui dum in carcere detineretur, prout supra memoratum est, videbatur sibi quod totus mundus obscuritate maxima premeretur. Per fissuras autem carceris quidam radii solares, de carcere exeuntes, unde magna populi multitudo ad carcerem veniebat, ut vel saltem ex ipsis radiis, a carcere exeuntibus, lumen videret. Quæ visio bene completa est, suisque ferventissimis sermonibus, angelica vita et rimandis operibus mundum, jam senescentem, et peccatis pluribus offuscatum, quantum potuit, illuminavit.

[87] [cœlitus ad Ordinem Minorum vocatur;] Secundam visionem in iisdem carceribus habuit, quæ talis fuit post octo dies a prima, dum vigilaret, et devote Officium Beatæ Virginis exsolveret, super caput suum, quantum potuit levare manus, apparuit quidam in habitu fratrum Minorum, qui eum increpare cœpit: “Quare non proponeret, esse Frater Minor?” Non dubium, quod hic fuit Sanctus Franciscus, qui de ingressu talis filii ad Ordinem suum plurimum gaudebat. Et de his duabus revelationibus supra in principio legendæ positum est.

[88] [a B. V. refocillatur;] Tertiam visionem habuit in loco nostro, extra Perusium posito, qui locus dicitur ad Montem. In eodem autem loco, dum adhuc esset novitius, et quadam vice dormiret, apparuit ei quædam pulcherrima mulier, habens candidissimum vestimentum, velut nix hyemali tempore: quæ habens craterem argenteum in manibus suis et læta atque jucunda facie appropinquans ei, porrexit ei bibere. Hæc nimirum mulier Beata Virgo extitit, quam semper maximo venerabatur affectu; de qua cum legebat aut prædicabat, ita ex nimia devotione in lacrymas resolvebatur, quod vix verba poterat proferre. Non ergo dubium, quod ipsa Beatissima Virgo, quam tantum diligebat, sicut de suis uberibus creditur Beato Bernardino scientiam infudisse, ita, et huic servo suo gratiam prædicandi, et dubia solvendi in cratere argenteo ministravit. In omnibus necessitatibus ad eam recurrebat, et ipsa audire eum non tardabat. Quadam vice dum maxime ægrotaret, et se omnino moriturum crederet, levavit mentis oculos ad eam, devotione qua potuit, humiliter eam exorans, ut sibi veram peccatorum suorum contritionem ante mortem a Filio suo impetrare dignaretur. Non fit mora, et ecce inundantia sanguinis de naribus exivit, quod et veram contritionem peccatorum, et perfectam corporis sanitatem consecutum est.

[89] [prædicit obitum Martini V;] Quartam visionem habuit Romæ: dum enim prædicaret in ecclesia sanctæ Crucis raptus est extra semetipsum per longum temporis spatium, in quo raptu didicit obitum Martini, Papæ V esse vicinum. Vocans eum Martinus ipse, et quidnam in raptu illo habuerit, interrogans, dum sibi reserare nollet, timens ne eum perturbaret, tandem ab eo coactus, quod viderat, cum timore narravit. Quod et factum est. Nam in brevi moriens visionem non fantasticam, sed veram fuisse monstravit. Quintam visionem habuit de ipso Martino Papa: infra breve enim tempus ab eo recedens, aliqualiter ægrotante, cum pervenisset ad quemdam locum, non longe positum ad urbem, vidit fulgur velocissime de cœlo cadere. In quo legit: “non videbit lucem sequentis auroræ.” Quod et factum fuit, nam nocte sequenti obiit ante vel circa medium noctis.

[90] [pontificatum Eugenio IV;] Sextam visionem habuit de assumptione Eugenii Papæ, in Papam: quia ipse Eugenius cum adhuc esset Episcopus Senensis magnam familiaritatem habuit cum viro Dei: adeoque eum visitabat sæpius, et ut moris sui erat, coram omnibus prælatis ecclesiasticis se humiliare, quando ab eo recedebat, ei manum osculabatur. Semel ergo dum ab eo licentiam peteret, volens ad quemdam locum remotum se transferre, impulsus a Spiritu, ad ejus procidit pedes, et eos osculatus est. Super quo stupefactus episcopus et cur hoc fecisset, interrogans, respondit: “Non credo amplius te videre nisi Papam.” Mortuo ergo Martino, eligitur in Papam Senensis episcopus, qui vocatus est Eugenius Quartus. Septimam visionem habuit in monte Sancti Angeli: cum enim quadam vice, pro aliquibus Ordinis negotiis ab Eugenio Papa mitteretur ad regem Aragonum, devenit ad quemdam locum, in monte Sancti Angeli nuncupatum; ubi post prandium, redditis gratiis, in choro remanens, causam suam, pro qua mittebatur, fideliter Domino commendabat. Et ecce vidit quemdam parvulum fratrem, quem terra sursum levare, et cœlum ad suscipiendum eum se inclinare videbatur, cujus visionis mysterium, quia non intelligo, nec aliis declarare præsumo.

[91] [regi Aragonum cladem, Thomæ Sarzanensi,] Octavam visionem habuit de ipso rege Aragonum, dum ipse severissimus rex vellet insurgere contra Januenses, consuluit super hoc beatum Patrem in civitate Cajetæ. Qui non semel vel bis, sed sæpenumero ei suasit, ne faceret: quia futurum erat absque dubio suæ personæ periculum. Qui non attendens ad tanti Patris præsagia, volens propositum suum implere, a Januensibus in mare captus est, et pro triumpho traditus est duci Mediolanensium. Qui quidem rex in eumdem Patrem tantam recepit devotionem et dilectionem, ut quidquid ab eo peteret, statim obtineret. Nonam habuit de assumptione Nicolai ad Cardinalatum et Papatum; dum enim vocaretur magister Thomas, et creatus esset episcopus Bononiensis, visitavit eum vir beatus, cui et dixit: “hodie episcopus Bononiensis electus es, congratulor, sed non remanebis sic: cardinalatui appropinquans et papatui festinans.” Ad quæ verba, dum rideret, et credere nollet, dixit Pater: “Thomas es tu; nam Thomas durus fuit in credendo.” Infra duos annos dum Cardinalatum et Papatum fuisset consequutus, scripsit ei Pater: “Jam nosti, quia Thomas fuisti, dum credere noluisti.”

[92] Decimam habuit de morte Eugenii, et electione Nicolai, quæ talis fuit. Dicebat beatus Pater Officium in civitate Aquilana cum quodam socio, [mortuo Eugenio, pontificatum] qui dicebatur frater Nicolaus Teutonicus. Finito Officio, cum juxta morem Fratrum diceret orationem pro Papa, scilicet: Deus omnium fidelium Pastor etc. nesciens de morte Eugenii, dicebat famulum tuum Eugenium etc. Cui Pater, dicas Nicolaum. Et ipse credens, quod Pater secum jocari vellet, dixit subridendo: Ego numquam ero Papa. Post dictas orationes, solatiando dixit Patri: Si ero Papa, faciam vos Cardinalem. Tunc Pater declaravit ei, quod Eugenius esset mortuus, et Nicolaus electus. Hæc eadem dixit mane populo in ambone, cum tamen sit distantia trium vel quatuor dietarum in Romam et Aquilam. Compertum est ergo, quia eadem die Eugenius esset mortuus, et Nicolaus electus: qui Nicolaus Papa cepit magnam fidem et devotionem ad Patrem, et multas gratias ei fecit.

[93] [episcopatum Aquilanum Amico;] Undecimam habuit in quodam eligendo in Episcopum Aquilanum. Fuit enim quidam de Roca de Medio, Aquilanæ diœcesis, qui vocabatur D. Amicus, et hic multum familiaris erat Patri. Cui semel prædixit, quod futurus erat Aquilanensis episcopus, quod in brevi tempore completum est; prout hodierna die episcopus ipse testatur e. Duodecimam habuit Romæ, de quadam muliere moritura. Cum enim prædicaret cum maximo hominum concursu, aderat in sermone quædam devota et honesta mulier, Tertii Ordinis sancti Francisci, quæ nimio ardore succensa, et ingenti capta devotione, se inter populum erexit et alta voce ad Patrem clamare cœpit. Ex cujus clamore populus in admirationem versus est. Famulus autem Dei, secreta cordis intelligens, et sciens quod super eam futurum esset, dixit ei: “O mulier cito domum rediens, præpara teipsam, quia omnino morieris.” Certe mirabilis Deus in servis suis, domum reversa, mox ut læto animo se ipsam præparavit, quievit in Domino.

[94] [obitum suum in Hungaria,] Tertiam decimam habuit Venetiis, cum siquidem ibi in quadragesima prædicaret cum ingenti acceptatione, et post Pascha venturus esset ad regem Romanorum, in partibus Austriæ commorantem, pluries sociis in mensa dixit: “Ungaria habebit ossa mea.” Sicque factum est. Nam ambulans per totam fere Alemaniam, Bohemiam, Poloniam, finaliter veniens ad Ungariam ibi defunctus est quadam in civitate, quæ dicitur Vuiilak. Quartam decimam habuit in Nova Civitate, ubi cum pervenisset ad regem Romanorum, et in dubio esset positus, quo iter suum dirigere deberet, certificatus fuit cum impulsu, quod iter suum versus Bohemiam extenderet, quia per ipsum bonus fructus animarum secutus esset. Sicque ad Bohemiam perrexit; et multi, relictis erroribus, conversi sunt, sicut in superioribus monstratum est.

[95] [sine proprii sanguinise effusione;] Quintam decimam habuit Nurembergæ, in conventu nostro, dum de dieta, quæ fuit celebrata Francfordiæ pro causa fidei, reversus fuisset. In magno erat dubitationis agone, quonam pro majori gloria Dei iturus esset. Super quod, ut moris sui erat, divinum voluit auxilium implorare. Unde injunxit sociis, ut quilibet eorum tria Pater Noster, et totidem Ave Maria dicerent in cruce, et ipse similiter oravit. Cum ergo se sopori dedisset, videbatur ei quod Missam celebraret, cumque consecrasset hostiam et elevasset, minister, accepto calice, vinum nondum consacratum effudit de calice, et dum Pater instaret, ut daretur sibi vinum pro sacrificio, minister porrexit sibi hostiam. Interim socius suus aperuit ostium, et ipse evigilavit, dixitque socio suo: “Parcat tibi Deus, quare non sivisti me finire Missam.” Hoc somnium interpretatus est ipse Pater: quod licet desideraret bibere calicem martyrii pro fide Christi; tamen ipse Christus non per effusionem sanguinis, sed ingens desiderium eum Martyrem suum facere decreverat. Et sic factum est, quia propter maximos labores, quos habuit contra Turcas, mortuus est quidem, sed non effudit sanguinem.

[96] [obitum Nicolai V;] Sextam decimam habuit eadem die in eodem loco, dum enim devote celebraret, et Deum obnixius exoraret, ut sibi clarius ostendere dignaretur viam, per quam ambulare deberet, visum est sibi in Missa, quam prius scilicet dum populo prædicaret, celebraverat, quod aer vocibus resonaret: “In Ungariam, in Ungariam, in Ungariam.” Et etiam sibi videbatur, quod quidam eum retardantem ad Ungariam impellerent, quibus visionibus certificatus, et totus exhilaratus, dixit sociis: “Jam iter nostrum est versus Ungariam.” Veniens igitur ad Ungariam mirabilia, ac omni admiratione dignissima, per divinam gratiam in paucis diebus operatus est, et postea quievit in pace, Martyr desiderio, prout infra loco suo dicetur. Decimam septimam habuit in Nova Civitate. Ubi dum apud imperatorem Fridericum constitutus esset, et ibi etiam esset quidam legatus Apostolicus, Dominus scilicet Papiensis. Dixit Pater eidem Legato: “Certifico vos, quod Papa Nicolaus est mortuus.” Infra breve ergo tempus venerunt nuntii, qui retulerunt, illo tempore Papam Nicolaum esse mortuum, quo Pater eum defunctum asseruerat. Unde miratus episcopus, dicebat: “Jam volo credere fratrem Joannem habere spiritum Prophetiæ”

[97] [varias insuper visiones] Decimam octavam habuit simul, et decimam nonam in Ungaria, in Alba Regali, in quo solent reges Ungariæ coronari f. De quibus duabus visionibus ipse scripsit Dominico Cardinali Firmano, summo Pœnitentiario Papæ, et Protectori Ordinis nostri verba sua ad litteram, quæ talia sunt *: “Deterrebat aliquantulum mens ambigua, si scriberem an silerem, sicut tandem zelus antiquæ confidentiæ, quam secure gessi in V. R. D. potius exprimere, quam supprimere, quod vidissem in festo sancti Bartholomæi in anno præsenti, in Alba Regali prædicans multis militibus christicolis, interprete, quod edixeram, declarante, de propinquis periculis fidei Christianæ. Vidi quatuor flumina invicem decertantia, quorum primum ab oriente, secundum ab occidente, tertium a meridie, quartum vero a septemtrione, et quodlibet nitebatur in mari magno cum impetu fluere et refluere. In refluxu autem quodlibet violenter agebat, ut aquam totius pelagi traheret secum: vicit postremo occiduum. Quid hæc velint attendite. Quid spiritus indicet propulsate.”

[98] [de futuris habet] Sequitur decima nona: “In festo Sacrorum Stigmatum Seraphici Patris Francisci, nostri inclyti Patriarchæ, cum interpres exponeret, quod a me prius audierat, de impressione signaculorum Jesu Christi, vidit servulus tuus in cœlo prælium magnum inter solem et lunam, et stellas. Luna et stellæ, contra solem irruentes, victoriam deferebant. Stupefactus et admirans, quid hæc vellent, ignorans, audivi, sol a luna superatus est. Judicia Dei, abyssus multa tamquam attonitus deplorabam, quod non esset astrologus hæc discernens.” Iterum vox intonuit spiritualis. “Incomprehensibilia sunt judicia Dei, abyssus abyssum invocat [Rom. XI, 33 et Ps. XLI, 8],” iterum deplorabam et conclusionem hanc percepi, major serviret minori, et finis properat. Hæc illius, cujus est condere et enodare.

[99] [circa christianitatem universam,] Vigesimam habuit in Ungaria. Nam cum esset apud episcopum Vacciensem, tria de proximo imminere mundo prædixit, videlicet: maximam humani sanguinis effusionem, maximorum ædificiorum subversionem, præcipuorum virorum defunctionem. Primum completum est in Turcarum occisione; secundum in civitatum, oppidorum et terrarum multarum eversione in regno Siciliæ et alibi; tertium in magnorum virorum interitione, sicut fuit Gubernator Ungariæ, rex Ladislaus et cæteri. Vigesimam primam habuit etiam in Ungaria, in oppido, quod dicitur Zalonkæmen. Cum in via esset ad succurrendum castro Nandoralbensi, quod a Turcis in proximo obsidendum erat, duceretque secum paucos Cruce signatos, valde lentus et subtristis reddebatur præ paucitate Cruce signatorum. Celebrante ergo eo quodam mane, visum est ei, quod quædam sagitta, cœlitus emissa, in momento super altare appareret, in qua litteris aureis scriptum erat: “Ne timeas, Joannes, sed securus descende et constans esto: quia in virtute Crucis victoriam de Turcis reportabis.” Ex qua exhilaratus Pater, Cruce omnia sua insignivit, et victoriam de Turcis reportavit.

[100] [circa diem obitus sui,] Vigesimam secundam habuit de obitu suo. Eodem enim anno, quo mortuus est, scripsit V. P. fratri Gabrieli de Verona, vicario provinciæ Austriæ, et cuidam fratri Italico, quod si eum vivum videre volebant, ad eum, qui tunc Budæ prædicabat, descenderent. Qui dum descendere differrent, per duas alias litteras eos vocavit, eadem verba, ut prius, replicando. Insuper et litteris per nuntium addidit similia verba eis nuntiando. Descendentibus insuper ipsis, et a beato Patre cum magna charitate receptis, infra breve tempus feliciter migravit ad Dominum. Vigesimam tertiam habuit in aliquibus generalibus Ordinis, quibus nuntiavit in brevi morituros, si fratres de Observantia persequi tentarent. Cujus verba non advertentes et inobservantes, atrociter sævientes, infra tempus breve de medio sublati sunt: et præcipue frater Jacobus de Mozanica, cui cum humiliter et benigne scripsisset, ne fratribus Observantiæ, gravamen inferret, derisit ipse in præjudicium suum beati Patris monitionem, et super omnes molestior Observantibus extitit: sed infra paucos dies, cum esset acceptissimus omnibus, et crederet Observantiam jam destruxisse, repentina morte præventus est, Observantia in suo statu remanente.

[101] [et circa Ordinem Minorum.] Vigesimam quartam habuit de reductione Observantiæ ad pristinum statum, et de confirmatione Bullarum Eugenii. Dum enim tempore prædicti fratris Jacobi, ministri generalis, familia Observantium multas pateretur conversiones et Bulla, quam ei dederat Papa Eugenius, fuisset immutata, flevit pius Pater, et a lacrymis cessare non potuit. Tandem ad se reversus, et in spiritu consolatus, dixit: Familia Observantiæ numquam in pace erit, donec Bulla Eugenii iterum confirmetur, et in brevi, Deo concedente, iterum confirmabitur. Mortuo ergo Calixto Papa, in brevi, qui Bullam ipsam immutaverat, electus est Papa Pius Secundus, qui Bullam Eugenii confirmavit, et familiam Observantium in statum pristinum reduxit,

ANNOTATA.

a Obiit S. Bernardinus Senensis anno bissextili 1444, signato littera dominicali ED, paschate in diem XII Aprilis incurrente: fer. IV igitur in Vigilia Ascensionis Domini, erat dies XX Maji: in primis autem Vesperis solemnitatis cantantur verba, ex S. Joannis Euangelio desumpta, ad Magnificat.

b Commissarii pontificii in causa canonizationis S. Bernardini fuerunt Cardinales Nicolaus tituli S. Marcelli, Gulielmus tituli S. Martini in Montibus presbyteri et Albertus tituli S. Eustachii diaconus [Wadd. Ann. tom. XI, pag. 233.] . Iterato eadem causa, mortuo Eugenio IV, a Nicolao V commissa fuit Gulielmo d'Estouteville Gallo, Jacobo Ursino Neapolitano et Petro Barbo Veneto, Cardinalibus, qui curam conficiendi processus et testes audiendi demandarunt Antonio, episcopo Urbinati et Joanni episcopo Pennensi [Ibid. pag. 174.] .

c Obiit Eugenius IV die XXIII Februarii 1447; ejusque successor Thomas de Sarzano, assumpto nomine Nicolai V, electus fuit die VI Martii ejusdem anni: qui anno jubilæi 1450 in die Pentecostes, seu XXIV Maji, astantibus ter milleoctingentis Fratribus Minoribus, solemni ritu B. Bernardinum in Catalogum Sanctorum intulit [Ibid. tom. XII, pag. 51.] .

d De B. Thoma Florentino copiose agit Waddingus [Ibid. tom. XI, pag. 292 et seqq.] . Immemorialem ejus cultum probavit Clemens XIV, et in Martyrologio Seraphico sub die XXXI Octobris legitur sequens elogium: Reate in Umbria natalis beati Thomæ a Florentia, qui una cum sancto Joanne a Capistrano in Palæstinam, mox in Æthiopiam cum fratre Alberto de Sarthiano et aliis fratribus profectus, ibique multa pro Christo ab infidelibus passus, tandem in Italiam redux, virtutibus et miraculorum fama clarus, quievit in pace: ejus immemorabilem cultum Clemens quartus decimus Pontifex Maximus ratum habuit.

e Amicus Agni filius episcopatum Aquilanum administravit ab anno 1431 ad 1472, ante, scilicet anno 1464, Cardinalis a Paulo II creatus [Ital. sacr. tom I, col. 391 et seq.] .

f Alba Regalis, Stuhlweissembourg, civitas episcopalis Hungariæ sub metropoli Strigoniensi, incolas habet XXII millia. Locus olim per annos D regibus Hungariæ simul funeris et coronationis fuit [Gilbert. Dict. Geogr. V°. Stuhlweissembourg.] : ast hodie Posonii passim diadema cingunt reges.

* adde proferam

CAPUT VII.
De ejus scientia et scriptis libris.

[Scientia et litteris apprime instructus,] Jam beati Patris enarratis miraculis, et post divinas revelationes, sibi factas, quantæ scientiæ perspicuitate viguerit, quantas multiplices disputationes pro defensione veritatis fecerit, quanta præclara opera ad utilitatem fidelium ediderit, enarrandum est. Cum adhuc sæcularis esset, studens in universitate Perusina, adeo in utriusque juris canonici et civilis facultate profecit, ut omnibus mirabilis haberetur. Non dedignabantur doctores et alii universitatis studentes consilia et sententias ejus sequi. Sæculares quoque, dimissis doctoribus, in eorum causis pro consilio ad eum recurrebant, ipsius responsa ita vera et firma putantes, ac si a quovis jurisconsulto edita fuissent. In tantum enim ejus scientiæ fuerat opinio divulgata, quod etiam in anno novitiatus ipsum Fratres abscondere non poterant, quin ad importunas multorum sæcularium preces juberent eum consilia, quæ requirebant, illis sæpenumero communicare; sicut etiam superius declaratum est.

[103] [Scripturæ et theologiæ operam dat,] At postquam in Ordine professus est, spatiosum et amœnissimum Sacræ Scripturæ campum ingressus est, in quo tam continue, viriliter et sollicite laboravit, quod infra breve tempus multo plus, Spiritu Sancto virtutem præstante, perfecit, quam prius in jure profecerat. In Biblia siquidem ita certus et expertus erat, quod nihil celebratur in ea, quin sibi manifestum esset. Magistrum etiam Sententiarum, et omnes doctores Sacræ Scripturæ diligentissimo studio percurrit, nihilque quod ejus notitiam effugeret, per eos dicebatur. Exinde in toto orbe celeber habebatur, de diversis partibus ad eum pro consilio confluebant, nullus eo melius, nullus clarius dubia solvebat, nullus luculentius casus conscientiæ declarabat, nullus efficacius scrupulos de mente extirpabat.

[104] [et tum privatis consiliis,] Numquam etiam de eo compertum est, quod aut propter timorem, aut amorem, aut aliam quamcumque causam, veritatem suppresserit sive tacuerit. Loquens enim magnis et parvulis veritatis jaculis æque feriebat. Sive enim loqueretur prælatis Ecclesiæ, sive regibus, sive principibus, sive divitibus, sive pauperibus, omnibus veritatem aperiebat; nulla adulatio, nulla simulatio, nulla hypocrisis in verbis suis aut in gestibus deprehendi poterat. Vidimus eum aliquoties cum tanto fervore et caritate vitia aliquorum magnorum virorum reprehendere, quod etiam ad fletum eos provocabat. Non solum igitur sanctis operibus et angelica vita munitus, sed et divinarum Scripturarum scientia perfectissime imbutus, eructabat eloquia, Deo et Angelis, sapientibus, et insipientibus acceptissima. A trigesimo quippe anno, quo Religionem ingressus est, post professionem suam ad septuagesimum primum, quo spiritum Deo reddidit, quasi quotidie, nisi fuisset aut arduis negotiis, aut infirmitate præventus, sermonem populo faciebat, imo quandoque febricitans, non propterea a prædicando cessabat.

[105] [tum publicis concionibus] Sermones autem suos ita æqua lance librabat, et tali studio ad limam rationis deducebat, quod licet in diversis mundi partibus prædicaverit, puta in tota Italia, in Francia, in Alemania, in diversis regnis et ducatibus et in multis universitatibus coram episcopis, coram doctoribus, numquam tamen in aliquo puncto aut in aliqua falsa quotatione a errasse probatus est: quia nimirum in allegationibus Sacræ Scripturæ et jurium abundabat. Fuerunt aliquando viri doctissimi, qui in admirationem inducti, singulas quotationes conscripserunt, et utrum bene allegasset diligenter conspexerunt, sed numquam eum errasse quisquam in veritate deprehendit.

[106] [omnium saluti consulit;] Cum tanta faciei jucunditate et spiritus alacritate verbum Dei proponebat, quod non solum intelligentes verba sua, sed etiam non intelligentes, vultum suum, tamquam vultum Angeli, conspicientes, numquam in ejus sermone tædio afficiebantur. Plerumque dum prædicaret in Alemania, Bohemiæque, Poloniæ, et Ungariæ regnis illiterati et rustici, qui latinum non sciebant, similiter et mulieres, donec ipse loquebatur a sermone non recedebant, sed frequentius postquam interpres, quæ dixerat, populis exponebat, statim vidisses populum pro magna parte ad propria tendere ac remeare, quasi majorem devotionem in solo visu et gratioso aspectu Patris, quam in verbis cujuscumque interpretis habentes. Si quando nix vel pluvia de cœlo cadebat, non propterea fervens populus recedebat, sed usque ad finem verborum suorum perseverabat.

[107] [utrique etiam clero monita salutaria dat:] Quasi in omnibus principalibus civitatibus, ad quas declinabat, invitabatur ab episcopis et a clero, ut sermonem eis convenientem faceret. Ipse vero, exclusis sæcularibus, quia nescire debent laici, quid faciunt clerici, ita religiosis et clericis de eorum statu prædicabat, et maxime de honestate servanda, et de avaritia fugienda, cæteris virtutibus observandis, et vitiis fugiendis, et cum tanta verborum gravitate ac humilitate, nec non fervore spiritus, quod licet unumquemque juxta eorum statum argueret, et nullius vitia, quantumcumque magni, palparet, suscipiebant tamen omnes tam prælati quam subditi, tam senes quam juvenes, tam docti quam indocti, verba ejus tam benigno et grato animo, ac si non ab homine, sed ab Angelo prolata fuissent. Extra vero illos sermones, numquam, cum populo prædicabat, aliquid, quod in scandalum cleri vergere posset, narrabat.

[108] [mulieri concubinariæ sepulturam ecclesiasticam denegandam,] In ambonibus, quibus prædicabat, interdum singebantur casus intricati; proponebantur quæstiones, quodammodo indissolubiles, quas omnes mox sine temporis dilatione solvebat: ita ut mirabilis sua scientia omnibus videretur. Multoties insuper pro defensione veritatis publice disputavit, et finaliter de adversariis victoriam reportabat. Cum semel in provincia sancti Angeli in terra b, quædam mulier concubinaria, quæ in loco sacrato sepeliri non debebat, per ignorantiam quorumdam in cœmiterio sepulta esset, et Patri inde transeunti hoc nunciatum esset, respondit, eam debere exhumari, et in loco profano sepeliri. Cujus sententia, quia molesta pluribus erat, qui prius forte eam in cœmiterio sepeliendam censuerunt; disputatio publica ordinata est, in qua Pater doctissimus, ita causam veritatis deduxit, ut, omnibus præsentibus et tacentibus, immo capitibus demissis, impudica mulier exhumata, in campum, ut bestia, projecta sit.

[109] [alli, injuste privatæ, reddendam, demonstrat;] Aliam, in civitate Aquilæ extra locum sacratum sepultam injuste, per universalem et publicam disputationem, licet in ipsa civitate sit maxima copia virorum doctorum, prudentissimus Pater fecit exhumari, et in loco sacro sepeliri, in ecclesia scilicet sancti Blasii ejusdem civitatis. Nemo ergo umquam, nisi invitus, cum eo disputabat: vigebat namque in eo mirabilis scientia, sale discretionis condita. Inerat etiam sibi sapientia et naturalis intellectus cum divinæ gratiæ infusione, propter quæ, ne ingratitudinis apud Deum reus esset, erat ubique veritatis amator et defensor et zelator honoris Domini, nec non conservator famæ proximorum. Cum enim tempore Martini Quinti, frater Bernardinus de Senis, tunc quidem prædicator ferventissimus, nunc autem Christi Confessor præclarus, in Urbe prædicaret, essentque sibi ab æmulis, invidia motis, aliqui articuli impositi, qui, ut ipsi asserebant, hæresim sapiebant: statuta est dies publicæ disputationis super eisdem.

[110] [S. Bernardinum ab accusatione hæreseos vindicat;] Interea quidam Romani dictos articulos ad Patrem fratrem Joannem de Capistrano, qui tunc temporis Reate prædicabat, miserunt, nuntiantes eidem diem disputationis statutam. Quorum articulorum principalis erat: quod frater Bernardinus idolatra esset, ex eo quod Nomen Jesus, in tabula depictum, portaret et a populo publice faceret adorari. Quod ut ad aures Patris devenit, videns injuriam christiani nominis et malitiam æmulorum, vilipendium prædicatorum, ac succurrere volens desiderio devotorum Ordinis nostri, licet ipse Bernardinus, divina gratia plenus, ac scientia doctus, confideret, se defensurum articulos, false sibi impositos; illico tamen zelo sui magistri, fratris Bernardini, cujus per multos dies discipulus et socius fuit, accensus, fecit fieri pulchram tabulam, in qua Nomen Jesu ornatissime fecit depingi, paravitque hastam, sive lanceam, et, assumptis sociis, omissa prædicatione, Romam advolavit.

[111] [cultum SSmi Nominis Jesu] Cumque statuto die disputationis, Pater venisset ad portam civitatis, tabulam, sic ornatam Nomine Jesu, in hasta ligavit, sicque ligatam in hasta, levavit in altum, concurrentibus civibus multis sicque: divina gratia fretus, et Nomine Jesu armatus, per publicam et majorem viam civitatis cum tali vexillo ad scalas palatii sancti Petri usque pervenit, sociis laudes decantantibus: ex quo admiratus est Papa, stupuerunt Cardinales, et tota civitas commota est. Differtur in crastinum disputatio, convenerunt æmuli, congregantur cives, prælati advocantur, ordinatur circulus, recitantur articuli, fiunt argumenta, ac Patri datur respondendi locus: omnes ad eum oculos vertunt, qui omnes elegantissime confutavit errores ac defensavit articulos, nec in tanta urbe inventus est, qui sententiis et conclusionibus doctissimi viri contradiceret. Erubescunt æmuli, veritate lucente. O inæstimabilem sancti Joannis sapientiam! o prudentiam zelantissimam! o charitatem ferventissimam!

[112] [defendit et promulgat;] Exinde præcipitur processio veneranda ad honorem Nominis Jesu, quod etiam in tabula depictum pro vexillo portabatur, ex tunc in ipsum Nomen in tantum devotio aucta est, ut in ecclesiis, in plateis, supra portas et ostia domorum honorifice ubique depingeretur, ut veneraretur. Non mirum ergo si beatus Pater suum magistrum, fratrem Bernardinum tanta diligentia adjuvit, per cujus gravissimos labores, præcedentibus miraculis, etiam ad canonizationem promovendus erat. Plures alios fratres, qui ab æmulis vexabantur, sapientissimus Pater defensavit, et per evidentia documenta contradictores plus velle sapere, quam oportet, demonstravit; et maxime in civitate Mediolanensi, in qua viget copia peritorum in omni scientia, dum quidam malevoli sermonibus beati Patris Alberti de Sarciano contradicerent, superveniens egregius Pater, ita clare latrantia ora conclusit, quod nullus amplius contradictor apparuit.

[113] [Acta concilii Basileensis damnat;] In civitate Viennensi, dum prædicasset, concilium Basiliense præsumptuose egisse, eo quod Felicem Antipapam, vivente Eugenio vero Pontifice, eligere præsumpsisset; quidam universitatis principaliores doctores, hoc moleste ferentes, contra hoc publice disputare minabantur. Quod dum veridice Patri nuntiatum esset, iterum, quod dixerat, replicavit, et adeo rationibus et auctoritatibus verba sua firmavit, quod licet doctores prædictos ad disputandum invitaverit, nullus tamen, qui contrarium assereret, ausus est in publicum apparere. In partibus Burgundiæ, dum commissarius summi Præsulis Eugenii esset, minister illius provinciæ insolenter vivens, verbis ac monitionibus Patris acquiescere nolens, credebat per suam scientiam et argumenta sophistica manus Patris subterfugere, et errores suos defensare. Vocatus ergo per Patrem, cum magna comitiva fratrum et aliorum, arma ferentium, credens ex hoc Patrem debere terrere, venit. Sed intrepidus Pater scientiam, et arma ministri parvi pendens, eum errare convicit, et sic a ministeriatu, auctoritate summi Præsulis, deposuit.

[114] [multis licet negotiis implicatus, varios tamen conscribit libros.] Licet vero zelantissimus Pater quotidie prædicaret, et, sicut superius declaratum est, pro communi bono hinc inde discurrendo laboraret; nihil tamen se fecisse reputans, multos Tractatus ad utilitatem multorum composuit. Nam quemdam pulchrum tractatum de pœnis inferni et purgatorii composuit. Similiter plures tractatulos de casibus conscientiæ, tractatulos de pœnitentiis injungendis, de interrogationibus in confessione fiendis, tractatulos de restitutionibus et contractibus; pulchrum tractatum de excommunicationibus; fecit librum de auctoritate Ecclesiæ subtilem, quem et Summo Pontifici præsentavit: scripsit de matrimoniis longum et utilissimum tractatum; composuit pulchrum tractatum contra hæreses Hussitarum; multas longas et egregias epistolas contra hæreticos et maxime contra Hussitas edidit; composuit quemdam devotissimum et copiosum tractatum de regimine clericorum, quem intitulavit Speculum clericorum, sermones sæpenumero, quos prædicavit populis. Fecit multa alia vigilanti studio et diligenti cura, quæ longum foret enumerare c. Sunt autem prædicta opera hinc inde per mundum a multis rescripta, et in pluribus librariis honorifice collocata. Cogitans siquidem amator Dei, oportere singulos de dispensatione temporis strictissimam reddere rationem, tanta dispensatione tempus disponebat, ut nec minimam ejus particulam absque fructu præteriret. Et ideo prædicando, orando, legendo, laborando, et tractatus supradictos componendo, in agro Domini vigilantissime insudabat.

ANNOTATA.

a Quotare apud Cangium in Glossario med. et inf. latinitatis h. v. significat aliquem librum seu tractatum per capita et versiculos distinguere. In nostro autem textu, quotatio, quæ vox deest in citato Glossario, est accurate citare quo capite et quo versiculo aliquis locus sive S. Scripturæ, sive juris, sive theologiæ reperiri potest.

b Textus noster omittit nomen terræ, in qua id accidit. Cæterum provincia S. Angeli, quantum ex Francisco Gonzaga intelligi potest, in Aprutio, saltem ex parte, sita est [Orig. Seraph. Relig. pag. 420 et seq.] .

c Quantum potuimus, late egimus de operibus et scriptis S. Capistrani toto § XLVI Commentarii prævii, quem, si lubet, adeat lector.

CAPUT VIII.
Itinerarium in Germaniam, et miracula, in itinere patrata.

[Invitante Friderico imperatore,] Post felicem et Deo gratissimam sancti Bernardini canonizationem, in anno Jubilei per Papam Nicolaum celebratam, cum beatus Pater vicariatus generalis officio fungeretur, ad partes Lombardiæ et Marchiæ Trevisanæ se transferens, in omnibus civitatibus, quas visitabat, inaudita et stupendissima miracula ex divina largitate, tum meritis sancti Bernardini, et tum ipsius beati Patris sanctitate, monstrabantur. Quorum rumor et novitas per omnes ferme mundi regiones cum omnium admiratione delata est. Horum certitudinem audiens serenissimus imperator, Fredericus, tunc rex Romanorum, misso domino Enea, Senensi episcopo, nunc Papa Pio, ad Nicolaum Papam Quintum, magnis rogatibus postulavit, ut vir Dei ad ejus præsentiam mitteretur. Scripsit ergo summus Pontifex beato Patri, ut celebrato festo Paschæ, versus partes Alemaniæ iter suum ad præsentiam regis Romanorum dirigeret. Igitur anno Domini MCCCCLI, post festum Paschæ recessit a civitate Venetiarum a, in qua per quadragesimam præcepdentem prædicaverat, cum patratione multorum prodigiorum.

[116] [assumptisque sociis duodecim;] Antequam vero de Italia recederet, duodecim Fratres, itineris sui socios, Christum imitatus, elegit: scilicet venerabilem Patrem Fratrem Gabrielem de Verona, Fratrem Hieronymum de Mediolano, Fratrem Nicolaum de Fara, hi tres fuerunt postmodum vicarii provinciarum effecti, Fratrem Petrum de Sopronio, Fratrem Bernardum de Mutina, Fratrem Valentinum de Tuscia, Fratrem Christophorum de Varisio sacerdotes, Fratrem Bernardum de Neapoli, Fratrem Paulum de Ferraria, Fratrem Joannem de Camplo, Fratrem Michaelem de Prussia *, et Fratrem Joannem de Austria laicos b, ex quibus duo, scilicet Frater Valentinus, et Christophorus, infirmitate preventi, in Italia remanserunt. Sed Frater Christophorus non multo post, adepta sanitate pristina, sequutus est Patrem, quem in Znayma prædicantem invenit. Verum quia mirabilia, Venetiis et in aliis civitatibus Italiæ perpetrata quam pluribus, diligentiori stilo et sermone conscripta sunt c; ego breviori modo quo potero, et summarie gesta per Patrem a recessu a Venetiis, usque ad ingressum in Ungaria, solum principaliores civitates, et non nomina singulorum oppidorum, et villarum recitare curabo, brevitatis gratia.

[117] [in Germaniam proficiscitur, ac Caprioli Utinæ] In Nomine igitur Domini nostri Jesu Christi, in cujus virtute fiunt signa et prodigia, et qui facit mirabilia magna solus, ingrediamur pelagus. Primo in civitate Capriolis d die XXII Aprilis MCCCCLI, quidam mutus a nativitate annorum XX pariter et surdus, et alter destitutus, cum croculis serpens, fuerunt sanati. In Portu Gruario e, die ultima Aprilis, unus contractus, unus paralyticus, una clauda cui elongata fuit tibia per medium palmum curati sunt. In castello Sancti Viti f die prima Maii quædam contracta a nativitate, tres claudi et duo muti et surdi a nativitate fratres fuerint sanati. In civitate Utinensi g, die IV Maii, quatuor contracti membris, una immobilis, unus mutus per duos annos, et una trahens post se pedem, sanantur. Ibidem quarta * die Maii quatuor claudi, sine sustentaculis non valentes ambulare, duo muti a nativitate, duo guttosi, et una habens faciem versam immobilem, ac etiam os tortum, sanati sunt. Ibidem VII die Maii quinque non valentes sine croculis ambulare, una habens pedes retractos, tres contracti membris et quasi immobiles, portati in grabatis duo, tertius vero in cathedra, unus cæcus ab uno oculo, una surda et muta a nativitate, liberati sunt. In civitate Austriæ Forijulii h, X Maii, unus per annum immobilis, tres claudi substentati croculis i et baculis, unus habens brachium immobile, et unus surdus per annos plurimos, optime fuerunt sanati.

[118] [Clemone, Pontebæ,] In terra Clemonæ k XI Maii quædam surda per XII annos in via ad Clemonam sanatur. Ibidem die XII in claustro Minorum duo surdi et muti a nativitate ætatis virilis, XXXVI podagrosi, non valentes sine baculis ire, unus, vix splendorem habens ab uno oculo, et unus assideratus, et cruribus immobilis, sanantur. Eodem die post prandium sex, non valentes sine baculis ire ex podagra et aliis languoribus, unus mutus et surdus a nativitate, unus caput nec brachium potens extendere, una cæca ab uno oculo, una habens manum attractam, liberati sunt. Ibidem XIII Maii tres claudi, et podagrosi, septem surdi, una non valens loqui, neque ambulare sine baculo, unus XII annorum a nativitate vix splendorem videns, mirabiliter fuerunt sanati. In villa Puntafil l, die XVII Maii, unus mutus et surdus a nativitate, una penitus cæca, nihil videns, et una clauda, relicto baculo, sanantur. In via quoque in canali multi sanati sunt, sed præ turba et multitudine, quæ undique confluebat, et etiam propter festinantiam itineris, scripti non fuerunt.

[119] [Villaci,] In Villiaco m, XVIII * Maii, in vigilia sancti Bernardini, in eadem civitate exortus morbus inauditus, paucis diebus multos utriusque sexus extinxit: nam comedendo, bibendo, corizando, sive alia faciendo, subito cordis dolore correpti, omnibusque membris destituti, moribundi ad terram ruebant immobiles: et sic per aliquot horas sive dies, juxta robur complexionis, dolorose animas emittebant. Quorum plures in grabatis, et super cathedras semianimes adducti, domum reversi sunt cum gaudio. Ex quibus quatuordecim inter mares et fœminas, pro mortuis in morbo delati, propriis pedibus, acceptis crucis signo et de surgendo Patris præcepto, dimissis grabatis et cathedris, quæ adhuc in testimonium pendent in ecclesia Minorum, etiam currentes sunt reversi cum omnium adstantium incredibili fletu et stupore. Item duo cæci, unus surdus, unus podagrosus, unus attractus in manibus, alius attractus in manibus et pedibus, duo habentes pedes immobiles, in modum crucis transversos, optime fuerunt liberati. Ibidem XX Maii, in festo sancti Bernardini, vicarius ecclesiæ inutilis effectus ad celebrandum ex gutta, fuit optime sanatus. Quo viso miraculo, tanta fuit turbarum oppressio, ut vix Pater sanus cum sociis evaserit. Et ideo alia facta scribi non potuerunt.

[120] [Stroburgæ, Judemburgi] In Stroburga n, apud episcopum Gurcensem, vigesima tertia Maii, duo cæci, unus surdus, duo vel tres membris destituti ex morbo prænotato, una consumpta viribus ex diutino fluxu sanguinis, duo claudi, tres attracti et assiderati, una renum dolore quasi deficiens, diu noctuque permaxime gravata, sani abierunt. Apud intermedias civitates et villas puta in Frisaco o, in Judemburgo p, fuerunt multa signa, sed propter itineris velocitatem notari non potuerunt, usque ad penultimam diem Maii, quo Pater Novam Civitatem q applicuit, gloriose et honorifice a serenissimo Romanorum rege, Frederico susceptus. In Nova Civitate ab ultimo die Maii, usque ad sextam Junii septem cæci, quorum unus a nativitate, sedecim surdi, decem et octo claudi, unus mutus et surdus a nativitate, septem attracti, alii in pedibus, alii in manibus, alii in utrisque, quatuor omnibus viribus destituti, et omnino immobiles, cum aliis multis, abierunt sani.

[121] [Viennæ, Austriæ] In Vienna, inclyta civitate, die nona Junii, tres cæci, quinque surdi, quatuor paralytici, non valentes ore, una omnino immobiles, una muta et surda per viginti annos, curati sunt. Ibidem, decima Junii, quatuor attracti, alii in pedibus, alii in manibus, sex claudi, quorum tibiæ tribus mirabiliter fuerunt elongatæ, duo surdi et muti a nativitate, unus cæcus, unus surdus, quinque omnibus membris destituti et omnino immobiles, sani abierunt. Ibidem, decima prima Junii, tres claudi, unus podagrosus, unus surdus, et unus cæcus ab uno oculo, sani facti sunt. Ibidem, decima secunda Junii, tres surdæ, una omnino immobilis, unus attractus in manibus, et una propter dolorem corporis destituta, sanantur. Ibidem die tertia decima, in die Pentecostes, cum advenissent circa quatuor millia infirmorum, nec quidquam, memoria dignum, actum fuisset, contristatis quasi ex hoc Fratribus, Pater in fervore spiritus dixit: “Modicæ fidei quare dubitastis, ecce secure volo a canibus comedi, si cras non videbitis mirabilia et gloriam Dei.” Ibidem, die decima quarta Junii, quatuor cæci, quorum unus a nativitate, una surda, et unus membris destitutus; sex claudi, quorum uni elongata est tibia permaxime, duo attracti; quinque portati, per se omnino immobiles, una hydropica, optime liberati sunt. Ibidem, die decima quinta Junii, una cæca penitus, duo membris destituti, sex claudi, quorum unus ferulas reliquit, et duobus fuerunt mirabiliter elongatæ tibiæ, et unus immobilis, sanantur. Ibidem, die decima sexta unus mutus et surdus a nativitate, quinque claudi, quorum unus reliquit ferulas, et alteri elongata est tibia multum, unus surdus, unus membris destitutus, una reptans sicut serpens, nec se erigere valens, fuerunt sanati.

[122] [multa miracula variis] Ibidem, die decima septima, una cæca, una clauda, unus immobilis, una muta, et una obsessa, fuerunt liberati. Ibidem, die decima octava, duo destituti, unus in brachio, alter omnibus membris, unus surdus, tres claudi, relictis baculis, sanati sunt. Ibidem, die decima nona, tres, omnes destituti viribus, unus surdus, una podagrosa, unus claudus, non sine baculo incedens, omnino liberantur. Ibidem, die vigesima, in die Trinitatis, una surda et muta a nativitate, una cæca, et quatuor surdi, septem membris destituti, duo pedibus tantum, duo pedibus et manibus, aliqua totaliter paralytica, unus claudus, nec sine baculo incedens, una attracta manibus, ita ut per magnam vim non possent aperiri, una paralytica, unus, qui a nativitate non minxit, nisi guttatim, et cum dolore, statim, sine læsione, urinam emisit in copia in ecclesia, et sic omnes fuerunt sanati.

[123] [successive diebus patrat;] Eadem die, quædam puella XVII annorum, omnibus jam destituta viribus, velut mortua, jacebat in terra, parentibus, et qui eam attulerant, de sepultura cogitantibus, quæ ad unicam vocem Patris dicentis: “Surge in Nomine Jesu, et ambula;” statim surrexit, et quasi de somno veniens, non de faucibus mortis, ambulare cœpit, et recenter currere. Ibidem, die vigesima prima, duæ cæcæ, una immobilis penitus, una in brachio destituta, continuis agitata doloribus, liberati fuerunt. Ibidem sequenti triduo tanta fuit multitudo infirmorum, quod non solum visitari non poterat, sed, occupatis omnibus angulis in conventu Minorum, vix Pater cum sociis cameras exire poterat, et ideo licet multi fuerunt sanati, tamen præ pressura, scribi non potuerunt.

[124] [quæ etiam in Lak] Illis diebus, prope civitatem Lak r, in quadam villa dicta Hofflein, quædam mulier nomine Clara, uxor Petri sartoris, dum die sabbati pistaret panes circa meridiem, ejus filia, nomine Catharina, duorum annorum cum dimidio, cecidit in puteum, qui est in medio villæ, nemine vidente; in quo suffocata jacuit usque in secundam feriam. Quam dolorosa mater extractam, assumpto secum Laurentio fratre suo, Viennam adiit, portans secum defunctam filiam, nemine tamen hoc sciente. Cum vero venisset ad Patrem, nec ad eum propter nimiam pressuram venire posset, appropinquavit ei quantum potuit, a quo una cum filia mortua, accepta benedictione, et abscondita secedens ad capellam sancti Bernardini, et inspiciens faciem filiæ, eamque viventem intuens, præ nimio gaudio attonita, nihil dicens, ad propria remeavit, et quod accidit, omnibus enarravit.

[125] [renovantur.] Ibidem, die vigesima quinta, tres surdi, duæ cæcæ, una clauda, una ambulare nequiens sine baculo, sunt liberati. Ibidem, die vigesima sexta, una, penitus cæca quatuor annis, una clauda, liberantur. Ibidem, die vigesima septima, tres claudi, una cæca, liberi abierunt. Ibidem, die vigesima octava, duo surdi, unus baro claudus, una obsessa, sanantur. Ibidem, die vigesima nona, duæ cæcæ, una a nativitate annorum viginti, triginta sex surdi, duo claudi, unus attractus manibus et pedibus, unus assideratus et destitutus omnibus viribus, incolumes abierunt. Ibidem, die ultima junii, sex claudæ, una cæca, una attracta monstruose, duæ destitutæ viribus, sanantur. Ibidem, die secunda julii, quatuor surdi, unus cæcus, unus claudus, fuerunt liberati. Ibidem, die tertia, duo surdi, tres membris et viribus destituti, una cæca, una clauda, tres attracti manibus et pedibus, liberantur. Ibidem, die quarta, tres attractæ manibus et pedibus, duæ claudæ, quarum una erat curva et in una manu contracta, unus, qui anhelitum habere non poterat, semianimis effectus, una membris et viribus destituta, sanantur. Ibidem, die sexta, tres surdi, unus cæcus, una viribus destituta, una clauda, una immobilis ex podagra, una paralytica membris, omnes sanati abierunt. Ibidem, die septima, unus cancellarius curiæ Possonii s, totus inflatus a medio valde monstruose, statim pristinæ sanitati restituitur. Ibidem, die octava, una cæca et clauda, una attracta manibus et pedibus, una clauda fortiter, sanantur.

ANNOTATA.

a Anno 1451 festum paschatis extremum limitem attingebat, scilicet diem XXV Aprilis: adeoque quum infra num. 117 legimus, S. Capistranum jam extra Venetias egisse die XXII, aut errorem quemdam obrepsisse in numero, aut Sanctum non absolvisse integram quadragesimam Venetiis, dicendum erit.

b Inter eos, quos sibi socios adlegit S. Capistranus, aliqui sunt non solum sanctitate, sed etiam litteris et rebus gestis insignes. Imprimis Gabriel de Verona, seu Rangoni, quem illegitime natum producit Waddingus [Ann. tom. XIV, pag. 214.] , quum ejus parentes justo matrimonio junctos, exhibet Cajetanus Moroni in suo Lexico Eruditionis ecclesiasticæ [V°. Rangoni Gabriele. Cfr Hermann. Capistr. pag. 623.] . Ordinem Minorum Observantum ingressus, vicarius fuit provinciæ Austriæ, dein episcopus Albensis in Transylvania, Agriensis in Hungaria, tandem Cardinalis obiit Romæ anno 1486, sepultusque fuit in templo Aracœlitano FF. Minorum. De Nicolao Farensi [Ibid. pag. 629.] , Christophoro de Varisio [Ibid. pag. 627.] , Hieronymo Utinensi [Ibid. pag. 631.] ac Petro Soproniensi egimus in Commentario prævio num. 5 et seqq. De reliquis varia habet citatus Amandus Hermann in Capistrano triumphante [Ibid. pag. 629 et seq.] .

c Quæ in Italia patrata sunt miracula, diligentiori stylo et sermone conscripta esse dicit biographus; sed hactenus, quantum scio, delitescunt.

d Supra Annotato a diximus, anno 1451 pascha occurrisse XXV Aprilis; adeoque, siquidembiographus noster num. 115 post festum Paschæ recessisse a civitate Venetiarum testetur, non bene sibi constat, quando jam in itinere germanico constitutum, Capriolum die XV Aprilis seu decem ante pascha diebus appellere facit. Dein Capriolum, in agro Brixiano ad lacum Sebinum (Lago Iseo) situm, videtur inspicienti mappam aliquam nimium a recto versus Austriam itinere deviare. Quapropter quæ Caprioli acta sunt, malo in hyemem, quando Brixiensibus prædicavit, ut narrat Waddingus [Ann. tom. XII, pag. 79.] , transferre, et memoria fefellisse Christophorum biographum mihi fingere: præsertim quoniam Christophorus, ut ipse dicit num. præc. infirmitate præventus paulo serius secutus sit Sanctum, ac proin pro istis initiis auritus magis quam ocularis testis fuerit.

e Portus Gruarii, oppidum regni Lombardo-Veneti, 45 chiliometris Africam versus (Sud-Ouest) Utina distans: est sedes episcopi Concordiensis.

f Hujus nominis varia in Lombardia sunt loca: putem hunc indicari, qui ad Limenemfluvium septemtrionem versus a Portu Gruarii 10 circiter chiliometris distat, et Austriam ingredientibus occurit.

g Utina (Udine), caput provinciæ Forojuliensis (Friuli) et sedes archiepiscopi, incolas capit viginti millia [Rampoldi. Dizion. Geogr. V°. Udine.] .

h Forum Julii (Cividale, olim Octavianorum colonia) caput quondam provinciæ, cui nomen indidit: quatuor incolarum millia continet [Ibid. V°. Cividale.] .

i Croculos sustentacula interpretor: vox deest in Cangio, qui in Supplemento Crocellam habet baculum pastoralem episcoporum et abbatum. Teutonice Kruck seu Kruk.

k Clemona, perperam scripta vox, Gemona, seu ut habet Gonzaga, Glemona: locus provinciæ Forojuliensis, incolarum 4500. Quod autem hoc oppidum sit Clemona biographi nostri, non est quod dubitemus, quoniam secundum mappas topographicas, medium jacet inter Utinam et Puntafil seu Pontebam; quo XVII Maji, ut paulo infra dicitur, Sanctus se contulit. Gonzaga in provincia S. Antonii seu Veneta agens de conventu Glemonensi, dicit fundatum anno 1486 [Orig. Seraph. Relig. pag. 312.] : ast biographus, qui scripsit vivente Pio II, adeoque inter annum 1458 et 1464, dicit miracula patrata fuisse in claustro Minorum; unde fundatio Gemonensis ad anteriora tempora pertinere debet.

l Puntafil, seu Pantafel, alias Ponteba, in extremo limite Lombardiæ et Carinthiæ, seu provinciæ Labacensis, XXXV chiliometris septemtrionem versus distat.

m Villiacum (Villach) oppidum Carinthiæ quinque millium incolarum, non confundendum cum Vilacko in Pannonia, loco emortuali S. Capistrani.

n Stroburga oppidum aut villa in mappis vel lexicis mihi non occurrit: videtur autem properanti S. Capistrano in Austriam locus medius jacuisse inter Villiacum et Frisaco, de quo infra. Ast episcopo Gurcensi (Gurk) locus erat Strasburgum, ad Gurcum fluvium, hic probabilius indicatum. Exstat apud Matth. Merian. topograph. Austriæ [Tom. I, pag. 59.] descriptio et imago hujus castri Istius temporis episcopus erat Joannes V,cognomento Schallermann, qui ab anno 1436 ad 1453 sedem tenuit: habuit sibi beneficum imperatorem Fridericum III, cujus præsentia in ipso episcopali palatio Strasburgiano 1444 recreatus fuit [Marianus Fidler. Austr. sacr. Part. III, tom. V, pag. 527 et seq.] .

o Frisacum reperio in mappis 40 ferme chiliometris Villiaco septemtrionem versus distans.

p Judemburgum, oppidum Styriæ mille quingentorum incolarum [Cfr Merian. Top. Austriæ, tom. I, pag. 43.] : dicitur etiam Judenwürg, Occisio judæorum, quia anno 1312 christiani in festis natalitiis omnes judæos trucidarunt: videtur esse Idunum Romanorum [Mar. Fidler. Aust. sacr. Part. III, tom. V, pag. 122.] .

q Hujus nominis variæ sunt civitates et oppida in Germania (Neustadt): in textu autem nostro agitur de Nova Civitate, XXXV chiliometris Vienna Austriæ distante, quapropter et Germanice Wienerisch-Neustadt appellatur. Nova Civitas vocatur, quia sæculo XII finiente ædificari cœpta, habebat palatium regium, in quo nunc est schola militaris.

r Hoflein prope Laak ad Tasam fluvium, secundum hodiernam divisionem, ad Moraviam pertinet, in extremo tamen limite Austriam versus.

s Posonium (Pressbourg) urbs primaria Hungariæ, in qua habentur hodie regni comitia, residet primas archiepiscopus Strigoniensis (Gran).

* Perusia

* quinta?

* XVIIII?

CAPUT IX.
De fundatione provinciæ Austriacæ Fratrum Minorum Observantiæ; et de miraculis, in Moravia patratis.

[Fundato primo conventu Viennæ,] Interim, scilicet a nona Julii usque ad penultimam ejus, considerans zelantissimus Pater, quod in partibus Austriæ et in aliis circumjacentibus, nullus erat locus de Observantia, sed nec quid esset Observantia, noverant; videns denique, quod multi magistri et studentes notabiles cupiebant ejus esse discipuli, cœpit cogitare, magnum futurum lucrum animarum, ampliationem divini cultus, et honorem Ordinis, si aliquis locus de Observantia reciperetur. Alloquens igitur super hoc serenissimum regem Romanorum, Fredericum, et cives Viennenses, post multa loca, sibi per eos ostensa, placuit ei locus sancti Theobaldi pro habitatione fratrum de Observantia a, illumque, auctoritate apostolica fultus, recepit anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo de mense Julii. In quo quidem loco Sorores Tertii Ordinis beati Francisci prius habitabant, quæ, retentis omnibus earum possessionibus, ad alium locum translatæ sunt.

[127] [multi ad Ordinem confluunt:] Cœperunt ergo post loci susceptionem, multi studentes confluere, et ingressum Ordinis humiliter petere. Igitur infra paucos dies, plures magistri baccalarii, et studentes et alii per Patrem cum magna devotione populi ad Ordinem recepti sunt. Et sic in nomine Domini Jesu Christi, hæc novella plantatio, provincia Austriæ et Bohemiæ incepta est. Infra istos dies scilicet a nona Julii, usque ad penultimam multa miracula monstrata sunt, sed solum infra scripta notata reperi. Scilicet decem surdi, duo cæci, duæ destitutæ, sed una brachiis tantum, quatuor claudi, quorum unus cum extremitate, unus tantum digitorum auxilio incedens, terram attingebat, duo attracti, unus manibus tantum, duo immobiles, sed unus in pedibus tantum, quatuor non valentes ambulare sine baculis, et unus sine ferulis cum multis aliis, optime fuerunt liberati.

[128] [continuant ibidem miracula;] Inter quos, quædam, nomine Margharita, ex fontis bibitione maxime inflata, et nullo valens curari medicamine, ranas discolores gestabat in corpore, e quibus consumpta paulatim deficiebat: sed, signo Crucis a Patre suscepto, paulo post ranas, quas per quinquennium in ventre portaverat cum nimio dolore ac labore in magna quantitate per partes inferiores egessit, et virtute roborata, læta et sospes efficitur. Deinde recedens de Vienna Pater, et veniens ad Lak civitatem b, ibidem unus contractus membris, una transfixa in brachio cum cultello, una multum contracta in manibus, subito sanatur.

[129] [similiter Brunnæ] In civitate Brunnæ c, die ultimo Julii, tres surdi, quinque claudi, quorum unus reliquit ferulas, tres manibus destituti, et alter in toto corpore semianimis, in grabato portatus, vicarius scilicet Ecclesiæ principalis, una immobilis, duo sine baculis non ambulantes, sanati sunt. Ibidem, eadem die, duæ destitutæ in manibus, unus claudus, et una contracta in manibus, una sine baculis non ambulans, liberati sunt. Ibidem prima die Augusti Gabriel, infans, Dorotheæ filius, de contracta * antiqua in Brunna, agonizans, a matre portatur: sed moram faciente Patre, accensis candelis, spirans adspicitur, et post hoc omni destitutus vigore, et pulsu cessante, a multitudine circumstantium mortuus judicatur. Tunc orante matre, et meritis sancti Bernardini, et beati Joannis, ut puer revivisceret, et post modicam moram, puer quasi excitatus a somno, hilarior apparet, qui prius mori credebatur. Unus brachio destitutus, quædam, incedens pedibus revolutis monstruose, una clauda ex brevitate pedis, incolumes facti sunt.

[130] [a die ultima julii] Ibidem, secunda augusti, quinque cæci, una totaliter membris destituta, duo claudi, optime fuerunt sanati. Ibidem, tertia augusti, una sine baculis ambulare nequiens, unus claudus, sanantur. Ibidem, quarta augusti, duo cæci, una tota destituta, una clauda, una ex longa infirmitate, in qua jacuit, debilissima, sanantur. Ibidem, quinta augusti, unus claudus, duæ surdæ, una cæca, una in brachio destituta, et unus, non ambulans sine ferulis, liberantur. Ibidem, sexta die, una cæca, unus surdus, duo claudi, quorum alter tantum in cacumine pedis incedebat, liberantur. Ibidem, die septima, quædam, Ludmilla nomine, pede plano ambulare non valens, sanatur. Ibidem die octava una attracta nimis in manibus, una surda, tertia ambulare non valens, in curru adducta, liberati fuerunt.

[131] [ad XV augusti 1451;] Ibidem, nona die, unus surdus, duo non valentes ire, unus portatus in curru, unus habens destitutam manum, tres claudi, una contracta in lecto portata, et quidam, habens pedem et genu retractum, mirabiliter sanantur. Ibidem, die decima, duæ paralyticæ, una brachio destituta, duæ cæcæ, quarum altera numquam vidit, et unus surdus, liberantur. Ibidem, die undecima, tres surdi, una cæca, quidam miro modo ambulans super calcaneum, sanati sunt. Ibidem, die decima sesunda, quidam, viribus omnibus penitus destitutus, portatus est in magna conca cum lecto, una cæca, unus podagrosus, et una surda, læti, recuperata sanitate, abierunt. Ibidem die tertia decima, una muta, et surda sex annis, et alia, non ambulans sine baculo, sanati sunt. Ibidem, die quarta decima, quatuor surdi, duæ cæcæ, unus septem annorum mutus natus et voces quidem videbatur attendere, sed nihil loqui poterat, sanati sunt. Ibidem, die quinta decima, in die Assumptionis beatæ Virginis, tredecim surdi per multos annos, optimum auditum receperunt: et hoc, ut confunderetur surditas Hussitarum, qui veritatem audire contemnebant. Ibi etiam recepit locum, quem inhabitant fratres, scilicet locum sancti Bernardini d.

[132] [Olomucii a XVIII augusti] In Oppido Vuyschau e, unus surdus et mutus a nativitate, duo non ambulantes sine baculis, et unus non sine clamore a nativitate audiens, sanantur. In civitate Olmutz f, die decima octava augusti, duo, sine ferulis ambulare non valentes, et tertius sine una non ambulans, et totus viribus destitutus, sanati sunt. Ibidem, die decima nona, duo surdi, unus podagrosus, vicarius scilicet Ecclesiæ cathedralis, et nihil ex inflatione in oculo uno videns, statim sanantur. Ibidem, die vigesima prima, tres surdi, quidam, qui numquam ambulavit, habens pedes in Crucis modum transversos, quorum unum numquam pro sui sustentatione in terram fixit, unus cæcus, una habens manum penitus aridam, et quædam, in manibus ita contracta, quod per magnam vim non poterat aperiri, sanitatem adepti sunt. Ibidem, die vigesima secunda Joannes de Carnonia paralyticus sanatur.

[133] [ad II septembris] Ibidem, die vigesima tertia, quinque cæci, una surda, tres viribus destituti, quorum unus lecto importatus est, una manibus attracta, et unus sine baculo non vadens, sanantur, et unus ex voto venit pro continuo pectoris dolore, et sanatus est. Ibidem, die vigesima quarta, octo surdi, unus cæcus, sex claudi, quatuor non euntes sine baculis, unus mutus et surdus a nativitate, cœpit dicere: “Joannes;” et postmodum quidquid dicebatur ei et ipse dicebat, sanantur. Ibidem, vigesima quinta, una cæca, una surda ac muta, una destituta in brachio, duo claudi, duæ in singula manu attractæ, et una surda et muta a nativitate, octo habens annos, sanantur. Ibidem, die vigesima sexta, una cæca, quatuor surdæ et una clauda, liberantur.

[134] [multi curantur;] Ibidem, die vigesima septima, duo cæci, tres surdi, et unus mutus et surdus a nativitate, liberantur. Ibidem, die vigesima octava, tres surdi, unus claudus, duo destituti, unus in brachio, alter in omnibus membris, portatus in lecto, unus non vadens sine baculo, bonæ valetudini restituti sunt. Ibidem, die vigesima nona, tres surdi, duo viribus destituti, et duo non ambulantes sine baculo, unus surdus et mutus, a nativitate numquam locutus verbum, licet voces audire videretur, sanantur. Ibidem, die trigesima, quædam cæca, duo surdi, quatuor claudi, una manu attracta, quatuor membris destituti, nec ambulantes sine ferulis et baculis, optimæ sanitati sunt restituti. Ibidem, die ultima augusti, unus surdus, duæ cæcæ, et una obsessa, curantur. Ibidem, die prima septembris, unus claudus, et una surda, liberantur. Ibidem, die secunda, duæ cæcæ, tres surdi, unus membris destitutus, et unus impotens ambulare sine baculo, sanantur.

[135] [denuo Brunnæ,] De Olmutz iterum reversus est ad Brunnam, et ibi, die octava septembris, duo cæci, una surda, unus in brachiis destitutus, et unus non vadens sine baculo, optime liberantur. Ibidem, die decima, duo surdi, una cæca, duo destituti in brachiis, una clauda, duo contracti, unus in tribus digitis manus, alter in toto brachio, sanantur. Ibidem, die undecima, unus cæcus penitus, et unus surdus, sanantur. Ibidem, die decima secunda, quædam clauda fortiter ab utroque latere; ibidem, die decima sexta, una surda et una clauda ex utroque latere, sanantur. Ibidem, die vigesima, quidam annosus surdus optimum auditum recepit.

[136] [Znaimi a XXIII septembris] De Brunna ad Znaimum g perrexit, et ibi, die vigesima tertia septembris, duo surdi, duo non valentes ire nisi ab alio sustentati, una contracta manibus et pedibus, et immobilis effecta; quædam, nomine Dorothea, morti proxima, in lecto portatur, et, candelis accensis, custodita, quæ jam longa infirmitate erat quasi consumpta, tacta per Patrem, et ut surgeret, hortata, statim surgens et optime gradiens sibi ipsi et omnibus adstantibus in admirationem facta est, et sic omnes sanati sunt: ibidem, die vigesima quarta, tres surdi, et unus mutus per annum ex infirmitate, liberantur. Ibidem, die vigesima quinta, duo claudi, una obsessa a dæmoniis, unus surdus, unus viribus destitutus nec ambulare valens, sanitate gaudent. Ibidem, die vigesima septima, duæ surdæ, et unus qui a nativitate non ambulavit, fuerunt sanati. Ibidem, die vigesima octava, quatuor surdi, una membris destituta, in curru portata, et una sine baculo non gradiens, et una decem annorum surda et muta a nativitate, et in manibus contracta, liberantur.

[137] [ad V Octobris,] Ibidem, die prima Octobris, quatuor surdi, duo claudi, quorum alter non ibat sine magnis doloribus, sanantur. Ibidem, die secunda, quædam, omnibus viribus corporis destituta, et unus semimutus, impeditus in lingua et male loquens, sanitatem consequuntur. Ibidem die tertia tres surdi, et quartus semper gravissime audiens, unus sine baculo non incedens, unus decem annorum surdus et mutus a nativitate, optime liberantur. Ibidem, die quarta, in festo beati Patris nostri Francisci, duæ surdæ, unus per octo annos non valens levare brachium, nec manus ad os ponere, sanati sunt. Quidam, nomine Jacobus, hoc die de se testimonium reddidit, quod cum blasphemasset Sanctum Bernardinum et Patrem Joannem, tertia nocte excæcatus fuit in uno oculo, nocteque sequenti in somniis vidit beatum Patrem, sed tamen nullam gratiam consequutus est. Ibidem, die quinta, quidam habens manum aridam, nec aliquo modo claudere valens, ex contrectatione Patris statim clausit et libere movit.

[138] [quemadmodum et Egenburgi multi curantur.] De Znoyma ad Egenburgam h gressus direxit, et ibi, die septima Octobris, triginta sex destituti in brachiis, unus claudus, unus penitus immobilis, sanantur. Ibidem, die octava, unus presbyter, sine baculo non vadens, una surda, duæ claudæ, una trahens post se pedem per terram, omnibus viribus destituta, sanantur. Ibidem, decima die, duo surdi, sex claudi, quorum tres a nativitate, una pedibus attracta, una quasi immobilis, viribus destituta, liberantur. Hoc die relatum est duos sacerdotes scilicet plebanum de Deesendorf, et dominum Joannem de Nihilspurg prædicasse, Patrem Joannem seductorem esse, nec ei fidem adhibendam sicut cani uni: et ideo unus, statim in adulterio deprehensus, per infamiam; alter gravi infirmitate per dolorem vindictam Dei consequuti sunt. Ibidem, die undecima, tres claudi, una surda, una infirmitate consumpta, non valens sine baculo aliqualiter ire, sanati sunt.

ANNOTATA.

a De conventu Viennensi ad S. Theobaldum egimus Commentarii prævii num. 131.

b Lak, seu Laa, aut Laab, oppidum in extremo limite septemtrionali Austriæ versus Moraviam, ad Tayam fluvium.

c Brunna (Brunn) urbs præcipua Moraviæ, episcopalis sub metropoli Olomutiensi, habet 37,000 incolarum.

d Conventus Brunnensis, in honorem S. Bernardini in suburbio Brunensi constructus fuit; ast eumdem anno 1643, ne Suecis, Brunnam obsidentibus, auxilio esset, solo æquavit magistratus. Anno dein 1649 indemnes fecit idem magistratus Fratres Observantes, concessione ecclesiæ S. Mariæ Magdalenæ et aliquot domorum, in quarum solo restitutus fuit conventus legitimus [Greiderer. Germ. Francisc. tom. I, pag. 637.] .

e Wischau (Wischcovium) oppidum Moraviæ cum incolis 2300, XXV chiliometris Brunna orientem versus distans.

f Olmutz (Olomutium), urbs primaria Moraviæ, sedes metropolitana cum suffraganea Ecclesia Brunnensi. Gilbert in suo Lexico geographico [Vos. Breslau et Olmutz.] dicit, etiam Wratislaviensem episcopatum sub metropoli Olomutiensi constitutum esse; sed perperam: nam juxta bullam Pii VII, datam XVII kal. Augusti 1821 Wratislaviensis Ecclesia est immediate Sedi apostolicæ subjecta [Schematism. des Bisth. Breslau, pag. XXVII, num. 1842. Cfr etiam Gerarch. della S. Chiesa pag. XIX, anni 1851.] .

g Znoima (Znaim) urbs regia Moraviæ ad Tayam fluvium, LVI chiliometris Brunna occidentem versus distans, incolas habet quinies mille.

h Egenburgum, oppidum Austriæ, Moraviæ conterminum, circiter 1300 incolas habet; in eo fundamenta conventus Observantiæ jecit S. Capistranus, qui anno 1460 perfectus est [Greiderer. Germ. Fr. tom. I, pag. 324.] .

* contrada, platea?

CAPUT X.
De miraculis, præsertim in Bohemia patratis.

[Crumlovii,] De Egenburga ivit ad Czunethel a, et ibi, die decima secunda Octobris, quædam monialis, viribus destituta, duæ puellæ claudæ, sanatæ sunt. De Czunethel ivit ad Krummau b, quæ civitas est domini de Rosis et est in Bohemia, et conduxerunt eum tres filii ipsius domini de Rosis, scilicet DD. Henricus, Joannes, et Judocus, qui nunc est episcopus Vratislaviensis c. In via autem, in quodam oppido, unus nobilis, per octo annos surdus, una a nativitate super extremitatibus digitorum pedum miserabiliter ambulans, fuerunt sanati. In Krummau, die decima octava Octobris, quædam, brachiis destituta, sanatur. Ibidem, decima nona, duo claudi, unus, sine baculo non vadens, et una cum digito pedis terram tantum attingens et sic super illis miserabiliter ambulans, sanati abierunt.

[140] [et locis vicinis,] Ibidem, die vigesima prima, quidam, nullo modo valens ambulare, pedibus videlicet destitutus, una surda, una in quatuor annis fortiter clauda, sanantur: ibidem, die vigesima secunda, unus podagrosus non ambulans, una clauda, et una habens septem plagas in pedibus cum dolore continuo, optime sanati sunt: ibidem, die vigesima tertia, quatuor cæci, duo surdi, et unus ambulans in digitis tantum triginta annis, sanantur: ibidem, die vigesima quarta, duo cæci, unus surdus, duo claudi, et una, destituta membris, ambulare non valens, sanantur: ibidem, die vigesima quinta, quinque surdi, una clauda, portata in curru, una incedens pedibus revolutis, sanati sunt: eadem die, quidam sacerdos de villa Connotz d in fide sua retulit, quod cum quidam rusticus de ipsa villa sermonem in Cznuthel audisset, et cum post sermonem clamantem “Jesus et Maria” cum populo derisisset et blasphemasset, sequenti nocte in lecto suffocatus et mortuus inventus est, in magnum terrorem omnium, qui hoc audierunt. Ibidem, die penultima Octobris, unus claudus cum doloribus continuis, unus surdus et unus cæcus ab uno oculo a nativitate, optime liberantur.

[141] [Pathoviæ] Ibidem, die ultima, unus surdus in curia domini de Rosis, unus sine baculo non vadens, et quædam clauda per viginti annos, et una in brachio dextro destituta et assiderata, abierunt sani: ibidem, die decima quinta novembris, duo surdi, et unus qui non poterat erigere brachium, penitus destituti, facti sunt sani. Ibidem, die nona, quidam annorum viginti, surdus et mutus a nativitate, liberatus est: ibidem, die decima tertia, quidam annorum viginti, surdus et mutus a nativitate, pari modo sanatus: ibidem, die decima quarta, unus in brachio destitutus, nec illud levare valens, alter penitus surdus, optime sanantur. In Pathovia e, die vigesima novembris, una surda, et una clauda, ambulare non valens sine baculo, sanantur: plures alii obtinuerunt gratiam, sed tantus fuit populorum concursus, ut quoties Pater apparebat, etiam per tegulas ecclesiæ curreret, nullo æstimato periculo. Benedicta sit Alemanorum devotio! ideo signari non potuerunt.

[142] [Ratisbonæ] In castello Wisihoffen f, die vigesima secunda novembris, unus surdus, unus claudus, et unus surdus et mutus a nativitate, optime fuerunt sanati. In Ratisbona duo surdi, quædam habens sinistram manum totaliter contractam, unus claudus, et unus destitutus, sine baculo non ambulans, liberati fuerunt: ibidem, vigesima sexta die novembris, tres surdi, duæ destitutæ et attractæ, prior in manibus tantum, altera etiam in pedibus, adeo quod si debuisset comburi, viribus suis non fecisset unum passum, hæc tacta liberatur in pedibus tantum, sed paulo post oblata Patri, manus ejus, quæ per nullam vim aperiri poterant, contrectans, statim extendit, crepitantibus nervis: et exinde præ lætitia lacrymans, cœpit eas aperire, claudere et movere pro voluntate sua; et alia quæ ex infirmitate ire non poterat, sanantur: ibidem, die vigesima octava, duo destituti in singulis brachiis et duo non ambulantes, unus nullo modo, alter sine baculis sanantur.

[143] [Egræ a fine novembris] De Ratisbona ivit ad Egram g, et in medio in una villa, una vetula penitus cæca oblata, transeunte Patre, accepta simplici benedictione, et tactis ejus oculis cum digitis, optimum lumen recepit: quo viso, quidam balistarius, qui intra se murmuraverat, credens talia non posse fieri per Patrem, totus perterritus et quasi exanguis effectus, coram omni populo culpam suam recognovit, et veniam petiit ac benedictionem recepit. In Egra, unus habens medium digitum manus viginti annis attractum, nulla umquam vi extentum, tactum manu Patris extendit, quasi ceram liquefactam, ut sibi videbatur; et unus, qui sine baculo ambulare non poterat, fuerunt sanati: ibidem, die octava decembris, duo surdi, unus cæcus, et claudus, et alia clauda, et una hydropica, non valens ire, liberati sunt: ibidem, die nona, una in brachiis destituta, una habens pedem valde tortum, nec planum valens in terram ponere, et una clauda, sanantur. Ibidem, die vigesima, unus cæcus, unus surdus, quinque claudi, unus attractus in manibus et pedibus, duo non valentes ambulare sine baculo, optime fuerunt liberati: ibidem, die vigesima tertia, una cæca, duæ claudæ, liberatæ sunt. Ibidem, in die Sancti Stephani protomartyris, unus civis, contractus in manibus et pedibus, portatus in cathedra, liberatus fuit. In die Sancti Joannis, quidam nobilis podagrosus, dimissis ferulis, et alius sine baculo non vadens, sanati sunt.

[144] [ad finem Januarii 1452,] In die Innocentum, quædam clauda a nativitate annorum decem, et utraque parte claudicans, sanata est. In die Sancti Thomæ Martyris, una destituta in brachio, una surda, una clauda, optime liberantur. In die Circumcisionis, una surda, una destituta in brachio, una clauda, duo non ambulantes, unus aliquando et in brachio destitutus, et alter non sine baculo, sanantur. In octava Sancti Stephani, secunda januarii MCCCCLII, una surda, duo destituti, unus in brachio, alter totus, in curru delatus, una non ambulans sine baculis, et una, cui per unam palmam alongata fuit tibia, cum omnium adstantium stupore, sanantur. In octava Sanctorum Innocentum, una clauda, una destituta in brachiis, unus surdus a nativitate annorum undecim, sanantur: ibidem, die sexta januarii, in die scilicet Epiphaniæ, una clauda, unus destitutus brachiis, nec valens ultra os erigere manus, et unus surdus, curati mirabiliter fuerunt.

[145] [Hellinecii,] De Egra ivit ad oppidum Hellinetz h, in quo, prima februarii, una contracta non valens levare brachia, una clauda miserabiliter, unus claudus, sanantur. Ibidem, secunda die, unus claudus, sine baculo non ambulans, duæ contractæ in uno brachio, non valentes extendere brachia, duo surdi, quorum unus cum dextra aure vix audiebat campanam, alius tardum habens auditum, sanantur. De Helsintz perrexit ad Zuitaniam i: ibidem, quarta februarii, duæ claudæ, quarum prima a nativitate, sanantur: ibidem, die sexta, quatuor claudi, quorum una a nativitate in utroque latere, unus surdus, ab aure dextra parum audiens, et unus claudus in utroque latere, sanantur: ibidem, die decima, unus surdus, et una quasi cæca in uno oculo, sanantur. Ibidem, die undecima, unus contractus in dextro brachio, adeo ut cibum sumere non valeret, sanatus est: ibidem, die decima quarta, una clauda a nativitate in utroque latere sanatur. Ibidem multa alia facta sunt, quæ non reperi signata.

[146] [Chemnicii] De Zuitania ivit ad Hemnitz k, et ibi, die decima septima februarii, una valde clauda, et una surda, sanantur. Ibidem, die decima octava, unus totaliter cæcus, et una contracta in uno brachio, una surda a nativitate, unus contractus in uno brachio liberantur: ibidem, die vigesima, una a nativitate clauda in utroque latere, una contracta in brachio, et alius similiter in uno brachio contractus, sanantur: ibidem, die vigesima prima una contracta in uno brachio et surda, et duo, frater scilicet et soror, gibbosi et contracti, sanati sunt. Ibidem, die vigesima secunda, dominus Franciscus, plebanus villæ Neurinchen, adeo podagrosus, quod nec minimum passum facere valebat, delatus in curru, sanatus est. De Hemnitz ivit ad Fribergam, et ibi, XVIII februarii l, unus claudus non ambulans sine baculo, et una quasi cæca, liberantur: ibidem, die secunda martii, una podagrosa, nullo modo incedere valens, liberatur: ibidem, die tertia, una miserabiliter clauda, sine baculo non ambulans, sanata est: ibidem, die quinta, duæ claudæ, quarum una a nativitate, et duo claudi, unus a nativitate, sanati sunt.

[147] [Misnæ] De Friberga ivit ad Misnam m, et ibi, die nona martii, unus cæcus totaliter, unus claudus, trahens summitatem pedis dextri per terram, et una clauda, sanantur: ibidem, die decima, unus claudus et una contracta, scilicet sine duobus baculis non ambulans, dimissis baculis, similiter unus surdus, et una surda, sanati sunt: ibidem, die undecima, unus claudus et viribus destitutus, et una ab utroque latere clauda, dimissis baculis, sanantur: ibidem, die duodecima, unus claudus habens pedes in modum crucis, et duæ contractæ, una in digitis alia in brachiis, sanantur. Ibidem, die tertia decima, una contracta in manibus et pedibus et penitus immobilis, ita ut in capisterio n portaretur, una surda, et una cæca, sanati sunt: ibidem, die quarta decima, duæ claudæ, quarum una a nativitate miserabiliter clauda, et unus de Ordine Cruciferorum o, penitus immobilis, delatus ad Patrem, sanati sunt: ibidem, die sexta decima, duo claudi, quorum unus sine baculo non ambulabat, et unus surdus. De Misna iterum reversus ad Fribergam et vigesima secunda martii unus totus podagrosus sanatur. De Friberga ivit ad quoddam oppidum, dictum Sayda p, et ibi, die vigesima tertia martii, duo surdi, una contracta in brachio dextro et unus podagrosus, sine baculo non vadens, dimisso baculo, liberantur.

[148] [in civitate Pontensi] De Sayda ivit ad civitatem Pontensem, in regno Bohemiæ q, et ibi vigesima sexta martii quinque claudi, quorum quatuor non ambulantes sine baculis, dimissis baculis, sanati sunt: ibidem, vigesima septima, unus podagrosus, nullo modo sine duobus baculis ambulans, et etiam manum erigere non valens, et unus claudus non ambulans sine baculo, liberati sunt: ibidem, die vigesima octava, una clauda, non valens tangere terram nisi cum summitate pedis, et non valens elevare brachia ultra caput, et una cæca, sanantur: ibidem, die vigesima nona, quatuor claudi, quorum duo non ambulant sine baculo, liberantur: ibidem, die ultima, tres claudi, quorum unus a nativitate, surda una et una contracta in manu, sanati sunt. Ibidem, die prima aprilis, una clauda liberata est. Ibidem, die quinta, quatuor claudi, non ambulantes sine baculis, una contracta in brachio, et una surda, liberantur: ibidem, die undecima, duæ claudæ, quarum una a nativitate, una immobilis septem annis portatur in curru, liberantur: ibidem, die decima tertia, quatuor claudæ, quarum una a nativitate, duo surdi, duæ contractæ, quælibet in brachio uno, sanati sunt: ibidem, die decima sexta, una immobilis portatur in brachiis ad Patrem, duo claudi, tres contracti in brachiis, liberati sunt: ibidem, die vigesima prima, unus duodecim annis claudus in utroque latere, dimisso baculo, sanatur.

[149] [multos infirmos curat.] Ibidem, die vigesima secunda, duo claudi, dimissis baculis, et unus surdus, liberantur: ibidem, die vigesima tertia maii, unus surdus octo annis, et unus claudus, non ambulans sine baculo, sanantur. Ibidem, Dominica infra octavam Ascensionis r, quidam sacerdos claudus, nullo modo ambulans sine baculo, liberatus est. Ibidem, in die Pentecostes, duæ surdæ, unus cæcus, et unus claudus, sine baculo non vadens, sanantur. Ibidem, die quarta junii, una contracta in uno brachio, liberatur. In ipsa civitate, cum esset vicarius generalis, et appropinquaret festum Pentecostes, memor bonitatis divinæ, per quam missus est Spiritus Sanctus in discipulos, coram fratribus, adstantibus brachiis in modum Crucis extensis, vertit se ad quatuor partes mundi, scilicet Orientem et Occidentem, Septemtrionem, et Meridiem dicens: “Vos estis mihi testes, quod omnes fideles, in omnibus mundi partibus existentes, ad nostram confraternitatem recipio, eisque, quantum possum, participationem omnium bonorum concedo.”

ANNOTATA.

a Czunethel, nuspiam in finibus Egenburgi reperio: verum ad occidentem est Zwettel 60 chiliometris Egenburgo distans, cui adjacet abbatia Ordinis Cisterciensis: divinandum restat, utrum de tali loco sermonem habeat biographus.

b Duplex est Krummau, (Cromlovium) alterum in Bohemia, in Moravia alterum. Cromlovium Bohemicum hic intelligendum esse, patet, quia biographus aperte docet, esse civitatem in Bohemia. Hoc oppidum, ad circulum Budwicensem pertinens, erat olim familiæ de Rosis seu Rosembergicæ, ut monstrant varia monumenta sepulcralia, ibidem exsistentia [Schaller. Topogr. des Kônigr. Bôhmen. tom. XIII, pag. 174 et seqq.] . A domo Rosembergica transiit Cromlovium sub Rudolfo II imperatore ad jus familiæ Austriacæ [Merian. Topogr. Bohemiæ. tom. II, pag. 22.] . Est alterum Cromlovium, in Morovia oppidum, quod ad Lichtensteinios pertinere videtur [Ibid. pag. 94.] .

c Judocus de Rosemberg ab anno 1456 ad1467 sedem Wratislaviensem tenuit [Stenzel. Scriptt. Siles. tom. I, pag. 169.] .

d Konnotz nuspiam invenio: nisi forte sit Kaunitz, quod etiam Konicz scribitur. Duplex est hujus nominis villa; in circulo Caurzimiensi et in circulo Czaslaviensi. Est etiam Kanitz, quod Cromlovio orientem versus adjacet.

e Pattovia (Klattau, Gluttovia) caput circuli cognominis, cujus fata luculenter describit Jaroslaus Schaller [Top. des Kôn. Bôhm. tom. XII, pag. 6.] .

f Castellum in Wissihoffen seu Wissenhoffen in mappis et lexicis mihi non occurrit: medium jacere debet inter Klattoviam et Ratisbonam.

g Egra (Eger, Bohemice Chebbe) celebre oppidum Bohemiæ incolas habet circiter decem millia: historiam exhibet laudatus Schaller [Ibid. tom. II, pag. 184.] .

h Hellinetz oppidum divinare non ausim, quum nimium incerta sit lectio; paulo enim infra eumdem locum sub nomine Helsintz notatum invenio.

i Æque incognita mihi est Zuitania, nisi forte sit Zwittau in extremo limite occidentali Moraviæ ad fluvium cognominem. Id difficultatis est, quod Zwittavia quadringentis fere chiliometris Egra distet: quod tamen aliquatenus dissolvitur ex eo, quod a die VI Januarii ad III Februarii, ut habet biographus hoc loco, actorum Sancti nostri nullo est mentio.

k Puto legendum Kamnitz, oppidum in circulo Litomericensi (Leutmeritz) [Top. des Kôn. Bôhm. tom. V, pag. 210.] .

l Friberga (Friedeberg) nomen sat commune variis oppidis Germaniæ: est Friberga in districtu Lignicensi Silesiæ, et siquidem recte interpretatus sim Hemnicium biographi, Fribergam Silesiacam existimo designatam, quæ Kamnitzio centum chiliometris distat. Quia tamen Friberga Misnam ivit Sanctus, etiam Friberga Saxonica esse potest, oppidum 30 circiter chiliometris meridiem versus distans. Utrum hic loci intelligendum sit definire non valeo. Paulo infra legitur S. Capistranus Fribergæ miracula operatus die XVIII februarii, censeo ponendum XXVIII februarii; quia Camnitzii adhuc versabatur XXII februarii, et dein Fribergæ moratus, post indicatum diem XVIII februarii, uno quasisaltu ad diem II Martii transitur.

m Misna (Meissen) una a primariis Saxoniæ urbibus, ad Albim fluvium sita, olim civitas episcopalis, nunc porcellanorum vasorum fabrica insignis [Schumann. Lexic. von Sachsen V°. Meissen.] .

n Capisterium est vas purgandis seminibus aptum. In nostro autem textu id ipsum quidem significat; sed hoc instrumento, deficiente forte alio meliori, usi sunt homines, ut contractam ad Patrem ferrent.

o Cruciferorum triplex est ordo: scilicet in Italia, nunc suppressus; in Belgio, qui nunc renascitur; et in Bohemia, quæ vulgo cum Stella dicitur, quia præter crucem etiam stellam in habitu gestant. De hoc postremo sermonem hic institui, nullus dubito; præsertim quum Ordo iste non solum in Bohemia et Silesia exstiterit, sed excurrerit in Poloniam et Lithuaniam, ut testatur Bollandus noster [Act. SS. tom. I Mart., pag. 520.] : unde et in finibus Saxoniæ ante Lutherum cruciferos fuisse, verisimile est [Migne. Dict. des Ord. relig. V°. Croisier.] .

p Sayda oppidum Saxoniæ 35 chiliometris Friberga Saxonica distans, incendio anni 1842 fere destructum.

q Triplex hujus nominis in Bohemia occurrit locus (Brück): duo in circulo Pilsnensi [Schaller. Top. Bôhm. tom. IX, pag. 180 et 218.] , et tertius in circulo Ellbogensi [Ibid. tom. II, pag. 224.] . Quis horum trium in textu indicetur, non est, quod dicam.

r Anno bissextili 1452, signato litteris dominicalibus BA, paschate in diem IX aprilis incidente, dominica infra octavam Ascensionis Domini currebat cum die XXI maji, Pentecostes vero cum XXVIII ejusdem mensis. Suspicor, aliquod vitium irrepsisse in numeris, a biographo allatis, quoniam ante dominicam Ascensionis seu XXI maji, jam egit de XXI, XXII, XXIII maji. Quod si post XVI maji num. præcedentis strictius ponamus intervallum, habebimus v. g. XVIII, XIX, XX Maji et omnia recte fluent.

CAPUT XI.
De ejus miraculis in Germania.

[Miracula operatur Ratisbonæ, Ambergæ] De Ponte vocatus est per Dominum Nicolaum de Cusa, cardinalem sancti Petri ad Vincula et legatum Apostolicum a ad dietam, quæ tenebatur Ratisbonæ cum Bohemis. Festinus recessit, et in septem diebus venit de Ponte ad Ratisbonam, et ibi, vigesima secunda die junii, duæ contractæ, una in brachiis et in gressu, alia immobilis, duo claudi, sanati sunt. Ibidem, die vigesima tertia, quædam contracta, non valens levare brachia usque ad os, sanata est. Ibidem, die vigesima quinta, duæ contractæ, quarum una immobilis, absque duobus baculis non ambulare valens, unus contractus in brachiis, unus claudus, non ambulans sine ferulis, et una clauda non ambulans sine baculo, una surda, unus claudus, dimisso baculo, sanantur. De Ratisbona ivit ad Ambergam b, et ibi, quarta die julii, unus claudus octo annis, nullo modo sine baculis ambulans, sanatur. Ibidem, die quinta, una surda viginti annis, et unus cæcus, liberantur. Ibidem, die undecima, quatuor surdi, quorum unus a nativitate mutus et surdus, et unus contractus in brachio dextro, sanati sunt. Et ibi recepit pulchrum locum ubi Fratres stant.

[151] [Eichstadii] De Amberga ivit ad Novum Forum c ad illustrem dominum Ottonem Ducem Bavariæ d et postea ad Eichstet e. Et in iis duabus civitatibus multa facta sunt miracula, sed, propter negligentiam scriptorum, illa notata non reperi: signa tamen ibi relicta sunt baculi. De Eichstet ivit ad Mellitam civitatem, scilicet Nurembergam f, et ibi vigesima julii unus contractus, portatus a quatuor, tres claudæ, quarum duæ sine baculis, tertia sine ferulis non ambulabant, et unus claudus ambulans cum ferulis et duo surdi sanantur: ibidem, die vigesima prima, quatuor claudæ, sine baculis non ambulantes, tres surdæ, et unus claudus, sine ullo baculo, et alius sine duobus, non ambulantes, sanati sunt: ibidem, die vigesima secunda, id est, in die Mariæ Magdalenæ, quatuor claudi, quorum tres sine ferulis non potuerunt ambulare, alius ambulans cum manibus ad terram et non valens erigere brachium, una cæca, una contracta, non exiens lectum, unus surdus et contractus in manibus, liberantur.

[152] [Norimbergæ] Ibidem, die vigesima tertia, duo claudi, quorum primus sine duabus ferulis, alius sine baculo non ambulabant, unus cæcus, unus surdus, una surda, liberati sunt: ibidem, die vigesima quinta, duæ surdæ, unus contractus in una manu, duo claudi, cum baculis ambulantes, una cæca et unus surdus, sanantur. Ibidem, die vigesima octava, una surda, per duodecim annos, sanata est: ibidem, die vigesima nona tres surdi, duæ cæcæ, quarum una a nativitate, quinque claudi, quorum duo sine ferulis, alter sine baculo non ambulabant, unus surdus et una cæca in uno oculo, sanati sunt: ibidem, ultima die julii, quatuor surdæ, una clauda, omnino non ambulans, una cæca in uno oculo, et unus claudus, qui absque una ferula non ambulabat, liberantur.

[153] [a XXIII julii ad IX augusti,] Ibidem, prima die augusti, tres claudæ, ambulare non valentes, quarum una etiam erat in manibus contracta, et una surda, liberati sunt: ibidem, tertia die, duo surdi, unus claudus non ambulans sine duabus ferulis et duæ surdæ sanantur: ibidem, die sexta, tres claudæ, sine baculis non valentes ire, duæ contractæ, una in brachio, altera totaliter, portata in lecto, et duo surdi, sanati sunt: ibidem, die decima septima, unus cæcus, qui viginti annis non vidit, unus surdus, una clauda, duæ contractæ in manibus, quarum una etiam manum non poterat levare, et una cæca, liberantur. Ibidem, die decima nona, una clauda, sine una ferula ambulare non valens, unus claudus sine duabus, sanantur.

[154] [Bambergæ] De Nuremberga ad Bambergam g pervenit. Et ibidem, die decima quinta augusti, id est in solemnitate Gloriosæ Virginis Mariæ h, quinque claudi, quorum tres sine ferulis ambulare non poterant, duo sine una, unus cæcus in uno oculo, et una cæca a nativitate, liberantur. Ibidem, die decima sexta, tres claudi, unus sine duabus ferulis, alii sine baculis non ambulantes, duo surdi, unus cæcus, sanati sunt. Ibidem, die decima septima, unus mutus, duæ claudæ, una sine ferulis duabus, alia sine una non ambulantes, duo claudi, quorum primus sine duabus ferulis ambulare non poterat, unus surdus et unus cæcus a nativitate, liberantur. Ibidem, die decima nona, una contracta in ambabus manibus, unus contractus in uno brachio, una clauda cum duabus ferulis ambulans, et duo claudi ambulantes cum baculis sine ferulis, liberati sunt. Ibidem, die vigesima, duæ claudæ ambulantes cum duabus ferulis, et unus claudus similiter cum duabus ferulis ambulans, sanantur.

[155] [Coburgi, Erfordiæ,] De Bamberga ivit ad Coburgh i, et ibi, vigesima tertia augusti, una contracta in brachio uno, tres claudi, non sine ferulis duabus ambulantes, et una clauda, similiter duas ferulas portans, sanati sunt. Ibidem, die vigesima quarta, quatuor claudi, quorum duo cum duabus ferulis, tertius cum una, et alius cum baculo ambulantes, sanati sunt. De Coburgh ivit ad Arnesth k, ubi est locus noster de Observantia. Et ibi multa mirabilia facta sunt, sed non fuit, qui scriberet, signa tamen adhuc in ecclesia apparent. De Arnesth ad inclytam civitatem Erfordiam l, et ibi prima die septembris, duæ claudæ, et unus claudus cum una ferula ambulantes, sanati sunt. Ibidem, die secunda, duæ contractæ, una in pedibus, et alia in brachiis, una clauda et unus claudus, cum duabus ferulis ambulantes, sanati sunt. Ibidem, die tertia, una clauda cum baculo, et duo claudi, cum duabus ferulis ambulantes, sanantur. Ibidem, die quarta, unus surdus et unus claudus, cum una ferula ambulans, sanati sunt.

[156] [Jenæ] De Erfordia perrexit ad Jenas m ad illustrem principem ducem Wilhelmum, ducem Saxoniæ: et ibi, die sexta septembris, quatuor claudi, duo sine duabus ferulis, unus sine uno baculo, et alius sine duobus ambulare non valentes, duæ claudæ, una cum duabus ferulis, et alia cum baculo incedens, duæ contractæ, una in uno brachio, alia in duobus, duæ surdæ, et unus surdus, liberantur. Ibidem, die septima, duo claudi cum duabus ferulis, et una clauda, cum uno baculo ambulantes, duæ surdæ et unus cæcus in uno oculo, sanantur: ibidem, die octava, unus claudus, non nisi cum duobus baculis ambulans et unus surdus, sanati sunt. Ibidem, die nona, duæ claudæ, sine baculo non valentes ambulare, sanantur: ibidem, die decima, una clauda cum duabus ferulis, et unus claudus cum uno baculo ambulantes et unus contractus in dextro brachio liberati sunt: ibidem, die undecima, tres claudi, unus cum duabus ferulis, alius cum una, tertius per duodecim annos jacens in lecto, et sine ulla ferula non ambulans, sanantur. Ibidem, die duodecima, una contracta in brachio dextro, et unus sex annorum, qui numquam potuit aperire manum sinistram, sanati sunt.

[157] [et multis aliis civitatibus.] Ibidem, die tertia decima, una clauda absque uno baculo, et duo claudi, quorum unus sine baculo ambulare non poterat, liberantur. Ibidem, die decima quarta, unus contractus in sinistra manu, unus surdus, una cæca in uno oculo, unus claudus, et una clauda, non ambulantes sine baculo, liberantur: ibidem, die decima quinta, duo claudi, quorum unus cum duabus ferulis, alter cum baculo ambulabant, et una contracta, quæ per quatuor annos non potuit genuflectere, sanantur. Ibidem, die decima sexta, unus surdus et una surda, sanati sunt. De Jenis iterum reversus est Erfordiam, de Erfordia ivit ad Mersberch. Deinde ad Halle n, deinde ad Magdeburgh, deinde ad Czernist o; postmodum ad Lipsk. Et in hac via, scilicet, ab Erfordia usque ad Lipsk p in prænominatis civitatibus, et in aliis pluribus, quorum nomina ignoro, multa miranda et præclarissima opera facta sunt, sed propter negligentiam et defectum scriptorum notata non reperi, baculi tamen et substentacula alia, in ecclesiis pendentia, demonstrant rei veritatem.

ANNOTATA.

a Nicolaus de Cusa, piscatoris filius, cognomen a loco natali Kus, qui in sinistra ripa Mosellæ e regione oppidi Bernstall situs, circiter XXX chiliometris orientem versus Treviris distat. A Nicolao Papa V anno 1448 Cardinalis tituli S. Petri ad Vincula creatus, multis legationibus apostolicis functus est: obiit Tuderti (Todi) XI Augusti 1464 [Moroni. Dizion. d'Erudiz. Eccles. V°. Cusa.] .

b Amberga (Amberg) urbs primaria Palatinatus Superioris, LX chiliometris Ratisbona septemtrionem versus sitam. S. Capistranus fundavit in ea civitate conventum FF. Observantiæ, ac ibidem monstratur sacellum, in quo Sanctus celebrasse traditur [Geogr. Lexicon von Bayern. V°. Amberg.] .

c Novum Forum (Neumarkt) in Palatinatu Superiori, circiter XX chiliometris occidentem versus situm [Ibid. V°. Neumarkt.] .

d Otto, dux Bavariæ, videtur esse Otto Mosbacensis, Ruperti seu Roberti imperatoris filius, cui in successione paterna obtigit Mosbach, Sinsheim, Kaiserwerth, aliaque, quæ Nicro et Rheno alluuntur, loca et castra. Electoratum Palatinum, tutoris nomine, pro filio fratris aliquandiu administravit [Imhoff. Notit. Germ. imp. pag. 235.] . Obiit anno 1461 [Tolner. Hist. Palat. pag. 74.] .

e Eichstadium (Eichstatt) urbs episcopalis in hodierno regno Bavariæ, olim sub metropoli Moguntina, nunc sub Bambergensi.

f Cur Nuremberga Mellita civitas appellatur, non est, quod dicam; certo sub hoc nomine nuspiam apud geographos reperi. An forsan Christophorus biographus, qui Sancto socius peregrinationis fuit, dulci recordatione dictæ civitatis commotus, eamdem Mellitam civitatem vocavit? Cæterum Nuremberga apud antiquos Nora, Nora Bavarica appellabatur: estque hodie caput circuli cognominis.

g Bamberga (Bamberg) civitas olim episcopalis, hodie archiepiscopalis regni Bavariæ: quæ suffraganeos habet episcopos Eichstattensem, Wirceburgensem et Spirensem.

h Error in numero dierum obrepsisse videture.Nam hic loci dicit biographus die decima quinta augusti, id est in solemnitate gloriosæ Virginis Mariæ infirmos a S. Capistrano curatos: ast num. præcedenti, moram suam protrahit Sanctus Nurimbergæ ad usque decimam nonam augusti; statim subnectitur: De Nuremberga ad Bambergam perrexit, adeoque si verba sectamur, ille ipse qui die XIX augusti Nurembergæ morabatur, tamen XV ejusdem mensis jam Bambergæ agebat. Recolenti vero totum numerum 152 occurrit, hiatum esse inter VI et XVII Augusti, quo nihil egisse Sanctus videtur: quod si singulis numeris decem decerpamus, XVII Augusti erit VII et ita porro, ac inter IX et XV Augusti commodum tempus nanciscimur pro itinere Bambergensi. Nuremberga Bamberga distat XL circiter chiliometris.

i Coburgum caput ducatus cognominis, ex cujus principali familia prodierunt principes hodierni Belgii nostri.

k Arnest interpretor Arnstadt, oppidum principatus Schwarzburg-Sonderhausen, tum quia nullum mihi occurrit in iis partibus oppidum, cujus nomen sit Arnest, tum quia, S. Capistrano, eunti Coburgo Erfordiam, occurrere debuit Arnstadium.

l Erfordia (Erfurt) præcipua civitas Thuringiæ, hodie ad regnum Borussicum pertinet.

m Jenæ (Jena), urbs in magno ducatu Saxo-Weimarensi, quæ habet academiam celebratissimam.

n Merseburgum (Marsi- seu Martisburgum) in hodierna provincia Saxo-borussica, civitas olim episcopalis, cujus titulus, prævalente lutheranismo, extinctus est [Schumann. Lex. von Saxen. V°. Marsiburg.] . Halle (Hala Saxonica) in regno Borussiæ hodierno: et ipsa habet academiam, studiosis frequentem. Magdeburgum, urbs olim archiepiscopalis, in hodierno regno Borussiæ, satis nota: archiepiscopum habuit S. Norbertum, ibidem defunctum anno 1134.

o Czernist, nomen incognitum, nisi Zerbst, oppidum in ducatu Anhaltino significet: et re ipsa eunti Magdeburgo Lipsiam transeundum est per dictum oppidum.

p Lipsia (Leipzig) regni Saxonici urbs, post Dresdam præcipua, academia et commercio, præsertim librario, celebris.

CAPUT XII.
De fundatione conventuum; Sanctus Poloniam percurrit; Francofordiensibus comitiis interest; Hungariam ingreditur.

[Lipsiœ miracula operatur,] Ad Lipsk autem veniens, est susceptus maxima cum devotione, præcipue autem ab alma universitate illa studentium omnium facultatum, et aliquoties, eorum devotione allectus, in eorum collegio majori, cathedra magistrali sublimatus, circumsedentibus magistris et studentibus in suo ordine, salutaria, ad salutem animarum spectantia monita maximo cum fervore dedit. Manens ergo ibidem longo tempore, faciens mirabilia, quæ etiam ex negligentia scriptorum non nisi summatim pauca scripta reperi, die ac mense a scilicet duodecim claudi, duæ contractæ, quarum una in grabato portata fuit, alia in uno brachio contracta, tres surdi, et quatuor surdæ, unus cæcus, unus magnam infirmitatem patiens, unus contractus, portatus in una gerula, unus in uno oculo cæcus, et quinque claudi, sanati sunt.

[159] [et conventum fundat;] Et ibidem multos magistros, baccalaureos, ac studentes variarum facultatum, et notabiles inclytosque viros ad Ordinem suscepit circa numerum septuaginta. Quorum ego a Lipsk usque ad Viennam aliquos duxi in magnis frigoribus cum jejunio quotidiano, forte XXIV, quorum nonnulli jam sunt mortui. Reliqui adhuc supersunt, scilicet Frater Jacobus de Glogovia, nunc guardianus Oppaviensis, Frater Bonaventura, nunc guardianus Lubsiensis, Frater Franciseus de Silesia, qui fuit primus receptus, nunc guardianus Sanctæ Radegundis, Frater Paulus Wisina, nunc guardianus Langniensis, Frater Christophorus de Pretin, et alii plures. Hospitatus ibidem in conventu Fratrum Minorum, qui Conventuales post recessum Patris se ipsos laudabiliter reformaverunt viventes secundum regulares institutiones ipsius exemplo, et exhortationibus inducti.

[160] [vicinas civitates visitat;] De Lipsk tandem recedens, secumque ducens novitios plurimos, licet etiam plurimos miserit ex Lipsk ante recessum suum ad partes superiores, Fratribus de Observantia educandos. Eodem ergo anno MCCCCLII, XX novembris, peragravit multas civitates, scilicet Crym, Torgo, Dreser, ibi nativitatem Domini excepimus, Hanitz, Cametz, Budissum, Corlicz, Lubanam, Lemburgh b. Et in istis civitatibus multa et stupenda demonstrata sunt opera Dei, sed propter intensum frigus, et scriptorum negligentiam, notata non fuerunt. In Coltheberg c die tertia februarii, duo claudi, una duobus annis non ambulans, et alius non ambulans nisi in summitate pedis, et una infirma per quatuor hebdomadas, sanantur: ibidem, die quarta, una contracta, non valens se inclinare et una * sanatæ sunt.

[161] De Holtherbergh venit ad Lignitz d, et [Lignitium quoque] ibi, die decima februarii, duæ contractæ, una in manibus, similiter et alia, curatæ sunt. Duo claudi, et una clauda, multum distorte ambulans, sanantur. De Lignitz, peragratis nonnullis aliis civitatibus, in via occurentibus, venit tandem ad Vratislaviam, magnificam et inclytam civitatem, tertia feria, id est, ultima die carnisprivii e. Susceptus a Deo, et populo tam magnifice, ductus processionaliter ad ecclesiam cathedralem, ubi post ejus susceptionem ab episcopo f et clero, post longum sermonem, factum a quodam doctore, iterum reducitur tandem ad hospitium, sibi præparatum cum indicibili omnium gaudio. Ibidem, die ultima februarii, quædam nobilis virgo sex viginti annos nata, ita confracta a febribus, quod nullo modo ambulare posset, delata ad Patrem in lecto, una viginti annorum podagrosa et destituta viribus in grabato portata, claudus unus, qui sine ferulis ambulare non potuit, sanati sunt.

[162] [Wratislaviam,] Ibidem, die tertia martii, una muta, una cæca, una contracta in manibus, et unus claudus liberantur. Ibidem, die nona usque ad diem vigesimam, scilicet in festo sancti Benedicti g, duæ surdæ et duo surdi, quinque claudi et duo contracti, unus in toto latere dextro, alia in brachio, sanantur; similiter unus non valens spirare per nares, sanatus est. Ibidem a die vigesima usque ad finem * duo claudi, quorum unus dimissis baculis, duo contracti in manibus et pedibus, duæ claudæ, una cæca, unus graviter infirmus, duo surdi, una alia cæca, unus contractus in brachio, unus claudus, et una contracta in ambabus manibus, sanati sunt. Multa plura, in quadruplo numeranda, et præclara opera etiam patrata sunt in ipsa, quæ per negligentiam scriptorum non fuerunt signata. Propter quæ ipsa civitas inter omnes Almaniæ civitates semper maximam devotionem habuit ad Patrem, dum viveret, et etiam post mortem, et usque hodie perseverat. Pater etiam inter alias civitates ipsam maxime diligebat, et dicebat eam suam. Insuper propter sermones Patris ipsa sola noluit adhærere Georgio de Badbrath, hæretico regi Bohemiæ h, nisi prius constaret de ejus conversione, quod catholicus verus declararetur per apostolicam sedem.

[163] [ubi conventus FF. construitur;] In eadem etiam civitate vel suburbio ejus recepit locum, qui MCCCCLIII, in die parasceves i, conclusa prædicatione Passionis Domini in civitate per Patrem, et Jesu posito in sepulcro, deferendo ipsum sepulcrum per Fratres cum maxima comitiva populi civitatis et cleri processionaliter ordinati, solemniter traditus est, et susceptus ad laudem et gloriam Dei et sancti Bernardini, in cujus titulo est consecratus. In quo positi sunt novitii, in Lipsk et alibi per eum vestiti ducenti usque hodie, et proficientes in vita et Observantia regulari k. Quo in loco Domini cuidam vulnerato ad mortem, de cujus vita spes nulla erat promissus per alium amicum suum, scilicet quod si visitaret Ecclesiam sancti Bernardini sanitati pristinæ restitutus esset l.

[164] [in Poloniam migrat,] Tandem post longam et gravem infirmitatem, quam Pater passus est in dicta civitate, paulatim convalescens, vocatus est per serenissimum regem Poloniæ m, et Rev. Dominum Cardinalem, episcopum Cracoviensem, Sbigneum n, gressus suos versus Cracoviam civitatem dirigit o. Ibi anno Domini MCCCCLIII, die secunda septembris, duæ cæcæ decem annis, et alia a nativitate in uno oculo, tres claudæ, quarum una sine baculo non potuit ambulare, tres claudi, quorum duo sine baculis ambulare non poterant, et unus surdus, sanantur. Ibidem, die quinta, una contracta in pectore, tres cæcæ, quarum duæ in singulo oculo, quatuor claudi, quorum tres sine baculo non ambulabant, dimissis baculis, sanati sunt.

[165] [et Cracoviæ] Ibidem, die septima, unus surdus in aure, unus claudus, una clauda, et una surda, liberantur. Ibidem, die octava, duo cæci, quorum unus in uno oculo, et alter in ambobus, et etiam unus surdus, et unus mutus, una clauda cum baculo ambulans, et unus surdus a nativitate, liberati sunt: ibidem, die duodecima, duæ claudæ, quarum una sine baculo ambulare non potuit, una surda, duo claudi, unus, dimisso baculo, sanantur: ibidem, die decima quarta, duo claudi, dimissis baculis, sanati sunt: ibidem, die decima sexta, unus contractus in manibus et tibiis, unus cæcus et unus claudus, demisso baculo, et duæ claudæ, liberati sunt. Ibidem, die vigesima prima, duo surdi, unus in una aure, unus cæcus, duæ surdæ, quarum una a nativitate, et una contracta in manibus, sanantur.

[166] [a die II septembris 1453] Ibidem, die vigesima octava, tres cæcæ, tres surdæ, quarum una ab una aure, sanatæ sunt. Ibidem, ultima septembris, unus cæcus, duæ surdæ in singula aure, et unus claudus, dimisso baculo, sanantur, sive liberantur: ibidem, die tertia octobris, unus cæcus a nativitate, unus claudus, et una clauda, cum baculo ambulantes, liberati sunt: ibidem, die septima, duo surdi, sanantur: ibidem, die decima, duo claudi, quorum unus sine baculo non valebat ambulare, sanati sunt: ibidem, die duodecima, una surda, una cæca, et unus hydropicus, et unus contractus in brachio, scilicet sacerdos, qui per annum non potuit celebrare, sanati sunt: ibidem, die quarta decima unus claudus, una contracta in brachio, et una cæca, liberati sunt: ibidem, die decima octava, quatuor cæcæ, quarum una in uno oculo tantum, una surda, una clauda, quæ non potuit planare pedes, unus, qui non potuit ambulare, dimisso baculo, et unus infirmus, sanantur.

[167] [ad mensem februarii anni sequentis,] Ibidem, die decima nona, duæ cæcæ, una in uno oculo propter ignem, qui in illo ceciderat, et duæ sorores etiam cæcæ, sanatæ sunt: ibidem, die vigesima prima, a juventute unus parum videns et una, offensa in pede, liberantur: ibidem, die vigesima sexta, una cæca parum videns, et unus claudus, liberati sunt. Ibidem, die vigesima octava, una infirma, unus nobilis destitutus in brachio, et in uno oculo parum videns, et unus claudus, non valens sine baculo incedere, sanantur. Similiter et una clauda contracta in manibus. Ibidem, prima die novembris, duæ claudæ, una in uno pede; alia ab incunabulis, duæ cæcæ, una in uno oculo et alia in duobus curata est: quia tacuit et noluit laudem Deo dare, nocte sequenti magnus dolor et tumefactio oculorum eam invasit, sed vovens visitare ecclesiam sancti Bernardini sanata est; et una surda similiter sanatur.

[168] Ibidem, die quarta, unus surdus, non bene audiens, [multa miracula] unus graviter infirmus, unus non valens ambulare, sanati sunt: ibidem, die septima, una cæca, una male verba proferens, unus viribus destitutus, liberantur: ibidem, die undecima, unus viribus destitutus, non valens ambulare, nec pedem ad terram ponere, una clauda, ambulans supra summitatem pedum, unus claudus, cum baculis ambulans, et alius, non valens ambulare sine baculo, liberati sunt: ibidem, die decima tertia, una clauda, duæ surdæ: ibidem, die vigesima prima, una decem et octo annorum surda a nativitate, liberantur: ibidem, nona die decembris, quædam mulier, dum esset sana et contemneret signum a Patre, cœpit dolere in oculis, et dum iterum contemneret, venit sibi inflatura ad modum nucis sub oculo, fecit votum Beato Bernardino, et curata est in oculo, sed remansit surda; postea, signata a Patre, sanata est: ibidem, die secunda mensis februarii, MCCCCLIV, quidam, habens magnum peccatum, non fuit ausus signari Reliquiis Sancti Bernardini, quia nolebat confiteri peccatum: unde recedens de Cracovia inflatus est toto corpore, ductus ergo in curru ad Patrem, et ab eo signatus, sanatus est.

[169] [patravit,] A secunda die februarii usque dum Pater stetit Cracoviæ infra scripta miracula notata reperi sine die et mense. Quædam mulier infatuata, percutiens homines, facto voto per fratrem suum ad Sanctum Bernardinum, et prius signata per Patrem, sanata est. Una inflata in gutture, una habens dolores in oculis, una inflata in collo, una tumefacta in oculis, unus surdus in una aure, unus non valens ambulare, unus cæcus, unus surdus, unus claudus, cum baculo ambulans, unus contractus in brachio, una non valens ambulare, una destituta in brachio, una obsessa a diabolis, horribiliter clamans, una cæca, una surda in una aure, una ambulans cum duobus baculis, una contracta in brachiis, una surda, unus surdus, unus contractus in uno brachio, domina Cracoviensis contracta in una manu, scilicet sinistra, una surda, una cæca in uno oculo, duæ contractæ, una in uno brachio, alia in manu, omnes sanati sunt.

[170] [et conventum FF. fundavit;] Multa alia signa facta sunt Cracoviæ, forte in septuplo, quæ hic propter defectum scriptorum signata non sunt. Multa etiam præclara et miranda miracula facta sunt, hinc inde in Polonia, Patre existente Cracoviæ, ad invocationem Sancti Bernardini. Nam plures mortui sunt resuscitati, plures a faucibus mortis liberati, plures cæci illuminati, carcerati liberati, et multa alia facta sunt, quæ narrare non curo, cum intentio mea sit solum illa referre, quæ per manus et ministerium Patris facta sunt. In hac inclyta etiam civitate recepit novum locum, sibi oblatum per dominum Sbigneum reverendissimum Cardinalem et episcopum Cracoviensem, cum solemni processione et immenso gaudio cleri et populi. Et ibi collocavit magistros, baccalaureos, studentes, et alios, quos ibi recepit ad Ordinem, numero forte centum triginta. In hac etiam civitate regem et reginam desponsavit, et alia plura laude digna egit p. De Cracovia venit Bithohom q, et ibi duo claudi, non ambulantes sine baculo, quorum unus erat etiam in manu contractus, et una clauda, sanantur. De Bithohom venit ad Oppel r; et ibi duo claudi, quorum unus sine duabus ferulis ambulare non valebat, sanati sunt. De Oppel venit ad Storlicz s, et ibi duo surdi quorum unus a nativitate, et una surda, liberati sunt. Deinde, peragratis multis civitatibus, venit ad Vratislaviam, ubi per multos dies stetit.

[171] [Francofordiam vocatus,] Postea accersitus per dominum Eneam, tunc episcopum Senensem et legatum apostolicum, nunc vero Papam Pium II, ad dietam, quæ Franckfordiæ celebrata est contra Turcas; pertransivit Silesiam, Moraviam, Austriam, partes Rheni, et, celebrata dieta, in qua multa fecit pro causa fidei t, habitis revelationibus, de quibus supra, ut iret ad Ungariam, iterum reversus est Viennam, et postea ivit ad Ungariam. In præmissis vero patriis et civitatibus, mirabilia et stupendissima gesta sunt, quæ propter negligentiam et pigritiam scriptorum (Deus parcat eis) notata non fuerunt, sed totus mundus, et etiam signa, in ecclesiis pendentia, testificantur veritatem. Hæc sunt quæ gloriosus, beatissimus et toto orbe venerabilis Pater, divina in se fulgente virtute, in his Germaniæ partibus mirabiliter egit. Verus medicus non solum animarum, sed etiam corporum.

[172] [virtutibus,] Nec mirum, si tanta per sanctissimas manus ejus monstrata sunt: quia omnipotens Deus charitati ardentissimæ ejus correspondebat. Cum enim mundissimus esset corpore, delicatissimus nihilominus propter nimiam compassionem, quam habebat in infirmos, cupiens omnes, si potuisset, sanitati restituere, non horrebat leprosos, non ulceribus plenos, non alios, quomodocumque deformes, sed eorum ulcera manibus contingebat, lippos oculos tergebat, digitos in aures surdorum immittebat. Et omnia pius Pater agebat, quæ poterat, ut infirmi sanarentur, licet jam esset decrepitus, et quotidie prædicaret et libros componeret, consuleret, et diversimode laboraret; nihilominus servus fidelis, non considerans æstus, non timens frigora, non pressuram populi, non irrisiones æmulorum, nimia charitate accensus, visitabat infirmos, tangebat manibus et cum Reliquiis Sancti Bernardini, quas secum deferebat, devotissime signabat. Non sibi attribuebat miracula humillimus Pater, et prodigia quæ fiebant, sed meritis Sancti Bernardini, cujus biretum secum portabat, et cum eo ægrotos quoscumque signabat.

[173] [præsertim humilitate] Imitatus nimirum illum sanctum episcopum, de quo Gregorius refert in Dialogo, qui cum multis miraculis claresceret et ob hoc infirmi ad eum confluerent, accipiebat calceum prædecessoris sui, et cum illo tangens infirmos, dicebat, meritis eos ipsius prædecessoris sanatos; hoc modo sub prætextu calcei sanctitatem suam abscondere desiderans: cum tamen ipse Gregorius dicat, miracula non virtute calcei, sed propter humilitatem ipsius sancti episcopi fuisse facta u: sic profecto vir iste beatus, licet miracula meritis Sancti Bernardini attribueret, et cum bireto ipsius se abscondere niteretur, fiebant tamen mirabilia propter ipsius maximam fidem, ardentissimam charitatem, profundissimam humilitatem, et hoc sæpius claris indiciis demonstratum est. Nam sæpe infirmi, cum bireto Sancti Bernardini signati, nullum sanitatis consequebantur beneficium; sed postea revertentes et manibus Patris contrectati, sanabantur.

[174] [eminet:] Sicut enim supra tactum est, multa miracula ante mortem Sancti Bernardini per ipsum Beatum Patrem facta sunt. Nec hoc ideo scribo, quod intendo in aliquo Sancto Bernardino derogare, aut illi beatum Patrem nostrum præferre, cum jam ipse sit in cœlo et in terra canonizatus, sed ut veritatem referam, et unicuique quod suum est, tribuam. Novit totus mundus, quod Sanctus Bernardinus multos mortuos suscitavit, et in diversis mundi partibus multa mirabilia ipsius meritis et facta sunt, et quotidie fiunt. Noscat etiam, quod meritis beati Patris Joannis de Capistrano multa facta sunt, ipso vivente, et adhuc continue post mortem fiunt, ad laudem Domini Nostri Jesu Christi. Amen.

[175] [Vienna parat] Jam disponente Deo, laboribus fidelissimi sui Beati Joannis finem imponere, ei per plures revelationes, de quibus aliquæ supra sunt positæ, divinitus inspiravit, ut iter suum versus Ungariam dirigeret. Unde obediens Pater, voluntatem divinam adimplere cupiens, nec non per martyrium vitam suam finire desiderans, festinus de Francfordia, ubi fuerat in causa fidei dieta celebrata, Viennam advolavit. Ubi in loco Sancti Theobaldi et Bernardini, quem ipse receperat, moram trahens per plures hebdomadas cum filiis suis, quos ipse ad Ordinem assumpserat in maxima charitate et gaudio spirituali conversatus est. Deinde eos exhortans ad observantiam professionis nostræ et Regulæ, dicto matutinali Officio, pro themate verbum Apostoli cepit: “In disciplina perseverate.” [Hebr. XII, 7] Ex quo themate melliflua fundens, protraxit sermonem usque ad auroram, Regulam, observantiam morum ac ceremoniarum commendans omni efficacia spiritus, quo valuit: R. P. vicario provinciæ, Patri fratri Gabrieli de Verona commendans provinciam, qui et affuit, et fratribus, prophetico spiritu præventus, dixit: “Quia amplius non me visuri estis;” addens: “Scio enim quod post mortem meam aliqui venturi sunt afferentes aliquas doctrinas, constitutiones, et ceremonias, non credatis eis, non credatis eis;” addens etiam: “Si Angelus de cœlo venerit anathema sit.”

[176] [profectionem suam] Sicque illacrymantibus Patre beato, vicario provinciæ, fratribus singulis: quis cogitari valet, nisi pietate Christi perfusus, ultimum hoc et amarum vale. Cum ergo aurora quasi finem daret, genua flectens perfusus uberrimis lacrymis, pastor bonus, oves sigillatim gemebundas osculatus est, moxque Danubium ingressus Ungariam petiit. Venit igitur primum ad Taurinum w, ubi ab episcopo Taurinensi et universo clero et populo processionaliter, magna cum solemnitate, sicut in aliis civitatibus Alemaniam per universam, receptus est. Ut autem posteris nostris ad gloriam Dei et Ordinis honorem detur intellectus, cum quanta solemnitate Beatus Pater noster in omnibus partibus, ad quas declinabat, susceptus est, libet paulisper a materia discedere, et compendiose, prout possumus, declarare.

[177] [in Hungariam:] Nam in omnibus civitatibus, oppidis terrarum, quasi supranotatis, ad quos declinabat, exibant clerus et populus, mares et fœminæ, juvenes et senes, cum magnis jubilis et canticis spiritualibus, beatum virum et Dei nuntium, tamquam alium Apostolum, introducentes, religiosi, sacerdotes sæculares, vestibus sacris induti, sacras Reliquias deferentes, cæterique clerici tamquam bonæ pecudes superpelliciis induti, post quos vulgus, quilibet in suis turmis se jungens, processionaliter devote cum melodia ac devotione ei occurrentes, susceperunt. Non dedignabantur præsules civitatum tanto Patri obviam ire, non alii prælati, non domini temporales, non cardinales, non reges et reginæ, sicut Cracoviæ factum est. Ubi serenissimus dominus rex Poloniæ et regina, et reverendissimus Cardinalis, ac universus clerus et populus per longum spatium humiliter ei obviaverunt. Alicubi vidisses scholares præcedere et suavissimos, more angelorum, cantus varie decantare. Alicubi omnes virgines, in unum congregatæ, aerem suavi melodia replebant.

[178] [ubique cum fructu] At ubi vir Beatus sic susceptus, civitates ingrederetur, memor verborum Christi, qui dicit: “Primum quærite regnum Dei,” primo ecclesiam visitabat cum universo clero et populo. Post cessationem laudantium in organis et musicis instrumentis, cæterorumque, ut præmissum est, facta reverentia primum, ac oratione brevi, sermonem, per ipsum factum secundum temporis consequentiam, absolvens cum gratiarum actione se a populo, quietis hospitium ac refectionem cum suis adibat. Quando vero domum egrediebatur altera die, et per omne tempus, qua moratus est, in aliqua civitate, congregabantur principaliores populi et cleri, eum conducentes etiam nonnumquam cum luminaribus, sive cum iret ad celebrandam Missam, sive ad prædicandum, sive ad infirmos visitandum, inter nonnumquam ab utroque latere eorum brachia cum omni reverentia deducentes, maxime tempore hyemali, et pluviali, sic et reducebatur.

[179] [prædicat,] In his omnibus non extollebatur animus ejus, neque aliqua vana gloria aut reputatione propria efferebatur, sed de die in diem humilior effectus, reddebat gloriam Deo, replicans cum Propheta frequentius versiculum: “Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam [Ps. CXIII, 9].” Conjungens contemplationi: “Laudate Dominum omnes gentes et collaudate eum omnes populi [Ps. XVI, 1].” Sæpe etiam post tantos et tam multiplices honores susceptos, intrabat mox cubiculum, menteque revolvens fragilitatem suam et peccata, quæ in mundo aliquando commiserat, innumeras amarasque lacrymas effundebat, risum in planctum, gaudiumque in mœrorem vertit. Sed præter hæc quid pensare (taceo exprimere) poterit propter pericula viarum et latronum, hæreticorum, Hussitarum præcipue, salvum et mirificum conductum, quo de civitate in civitatem fuit associatus.

[180] [confluente undique populi multitudine,] Vidisses namque in ejus recessu tantum fletum omnium, et planctum, ac si cujusque pater vel primogenitus obiisset. Nam juxta quantitatem gaudii in adventu, cumulabatur mœror in recessu tam amabilis Patris. Vidisses denique turmatim viros bellicos, copiose et curiose ordinatos per suas acies exercitus, tam in equestribus quam in pedestribus armis suis bellicis instructos. Cum quibus pius Pater, suo insidens jumento, cum comitiva fratrum gradiebatur securus ad locum, ubi similis vel major apparatus suum præstolabatur adventum, a quibus gaudiose susceptus, licentiabantur priores, benedictione Patris recepta. Nonnulli tamen et communiter potiores, quasi non valentes satiari ejus præsentia, iter prosequentes usque in civitates proximas se receperunt. Hæc in regno Bohemiæ, et ejus confinibus, ut est Silesia, Moravia non immerito ad laudem Dei, et Ecclesiæ Romanæ studiosius per fideles, ad hæreticorum reprimendam temeritatem, frequentius Patri exhibita vidimus. Ad propositum autem nostrum redeuntes, postquam per dies aliquot Taurini evangelizavit, peragravit quasi totam Ungariam, omnes ipsius civitates visitando, scilicet Albam Regalem x, in qua revelationes supra memoratas habuit, Zegedinum y, Budam z etc., in quibus multa miracula, et stupenda signa sunt facta, quæ non reperi notata.

ANNOTATA.

a Nota, qua dies et mensis patratorum prodigiorum indicatur, sive ex oblivione sive ignorantia omittitur. Quoniam vero habemus ex num. præcedenti Sanctum Jenæ permansisse ad XV Septembris, ac dein varias civitates, Merseburgum, Hallam Saxonicam, Magdeburgum, Zerbstum obivisse, ac ibidem miracula operatum fuisse, saltem medium mensem peregrinationi impendisse existimare licet: adeoque initium moræ Lipsiensis ad kalendas Octobris revocare licet, quum ibidem perseveraverit, ut infra num. 160 dicitur ad diem XX Novembris, consequitur, medio temporis intervallo miracula hic recensita accidisse.

b Quæ hic indicantur, civitatum nomina, homini Italo plerumque barbare sonantia, passim male scripta sunt. Multiplicem tamen biographi errorem ope mapparum corrigere possumus. Etenim si S. Capistrani itinerariumsequimur, invenimus illum XX Novembris 1452 Lipsiam reliquisse et contulisse se in Crym, quem locum Grimma oppidum Saxoniæ, XXVIII chiliometris Lipsia orientem versus distans. Hinc in Torgo, Torgau, oppidum munitissimum, quod XXIV chiliometris, septemtrionem versus, abest. Dreser, Dresdam, totius Saxoniæ caput interpretor, quo adverso fluvio Albi (Elbe) appellere potuit. Qui vero sequitur locus Hanitz seu Kanitz in mappa non occurrit; sed lexicographus Schumann varios hujus nominis recenset vicos, quorum unum in districtu Budissino situm [Schumann. Lexik. von Sachsen, v°. Kanitz.] . Sequitur Cametz, quod Kamenz credo, præsertim quum latine Camentia et Camitium scribatur [Ibid. v°. Kamentz.] . Habemus dein Bredissum, mihi Budissum seu Budissa, Bautzen, oppidum; hinc Corlitz, melius Gorlitz, Lubana Luban et tamdem Lemberg, rectius Löwenberg. Quandoquidem num. sequenti 161 dicitur Sanctus Dresda Lignitium in Silesia ivisse, consideranti aliquam mappam facile patebit, quæindicavimus loca rectum iter exhibere Dresda Lignitium.

c Coltheberg est Goldberg, Silesiæ oppidum, medium jacet inter Lowenbergum et Lignitium. Paulo infra num. 161 scribitur Holterbergh.

d Lignitium Liegnitz, una e primariis civitatibus Silesiæ, incolas habet 11,000.

e Annus 1453, signatus littera dominicali G, paschate in diem I Aprilis, habuit ultimam diem carnisprivii XIV Februarii.

f Ab anno 1447 ad 1456 sedem Wratislaviensem occupavit Petrus Novag, vir doctus et industrius [Stenzel. Scriptt. rer. Siles. tom. I, pag. 169.] .

g Existimo legendum diem vigesimam primam, qua festum S. Benedicti abbatis celebratur. Quod etiam legendum est paulo infra.

h Georgius de Badbrath, id est, Georgius Podiebrad, rex Bohemiæ anno 1458 electus, regnum tenuit usque ad annum, quo obiit, 1471: Hussitas maxime fovit, utpote quorum auxilio regno potitus sit.

i Apographum nostrum habet annum MCCCCLII, erronee; nam supra num. 160 jam habuimus anni MCCCCLII diem XX Novembris: porro diesparasceves occurrebat anno 1453 in diem XXX Martii. Cfr supra Annotat e.

k Commentarii prævii num. 237 egimus de fundatione et fortunis conventus Wratislaviensis FF. Minorum Observantiæ.

l Textum, undequaque luxatum, relinquimus; vix enim manum medicam pateretur. Cæterum satis manifestum est, virum, graviter vulneratum, invocato S. Bernardino et voto facto adeundæ ejusdem ecclesiæ, sanitati fuisse restitutum.

m Thronum Poloniæ Casimirus IV occupavit ab anno 1445 ad 1492. Ejus nuptiis cum Elisabetha Austriaca interfuit S. Capistranus; et ex isto matrimonio prodiit S. Casimirus, cujus Acta dederunt nostri sub die IV Martii [Tom. I Martii, pag. 357 et seqq.] .

n Sbigneus Olesnicius, Cracoviensis episcopus, recusato galero rubro, quem miserat Eugenius IV, eumdem ab antipapa Felice Sabaudo admisisse videtur: ast Nicolaus V anno 1449 Sbigneum in suo gradu confirmavit. Alii vero affirmant, Sbigneum cardinalatum ab Eugenio IV acceptasse, imo legationis munus apudregem Poloniæ gessisse, ut ipsum in obedientia Eugenii contineret. Id certe apud omnes constat, fuisse virum religiosissimum, pupillorum et viduarum patronum, in egenos liberalem, Ecclesiæ vindicem ac defensorem acerrimum [Ciacon. Vitæ. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 910.] .

o Cracovia (Krakow) urbs e primariis antiqui regni Poloniæ, hodie sub imperatore Austriæ.

p Scilicet, ut habet Ciaconius [Ibid. col. 911.] , contentio orta erat inter archiepiscopum Gnesnensem et Sbigneum Cardinalem, uter eorum ritum sacrum in matrimonio regio perageret: nempe quod ille archiepiscopus et primas, hic Cardinalis et Cracoviensis episcopus, ubi hæc agebantur, esset. Re diu agitata convenerunt, ut, Joanni Capistrano Ordinis Minorum, tunc temporis Cracoviæ degenti, facundia et sanctitate vitæ pollenti, eum honorem deferrent.

q Bithohom, locum, qui medius in itinere Cracovia Opoliam jacere debuit, non alium invenio quam oppidum Beuthen, etiam Bytom, in districtu Silesiæ Lignicensi.

r Oppel (Oppeln, Opolia) oppidum Silesiæ Borussicæ ad Viadrum (Oder) fluvium cum septem circiter millibus incolarum.

s Storlitz locum neque in mappis neque in lexicis reperio: ast medium invenio oppidum Strelitz inter Oppoliam et Beuthen: si autem hunc locum indigitat biographus, oportuit, ut S. Capistranus Oppolia illuc retrogressus fuerit, quod non videtur satis concordare cum agendi modo Sancti, vix umquam suos gressus repetentis.

t Waddingus sub anno 1454 refert [Ann. Minor. tom. XII, pag. 202.] , convenisse Germanorum concilium apud Francfordiam, ut ibi delectus militum fieret et belli altrices pecuniæ stabilirentur. Sed negotium minus prospere successit, vario, inquit Waddingus [Ibid. l. c.] , et instabili principum suffragio, aversisque a Pontifice et imperatore animis, quos dicebant aurum corradere, non bellum movere velle; unde utrique maledicere, legatos eorum contemnere, Burgundos irridere, qui proni ad expeditionem videbantur. Tandem Æneæ Sylvii facundia dicendique virtute, Capistrani assidua prædicatione atque ignito sermone, omnes in priorem belli gerendi ardorem rediere, renovato Ratisponensi decreto, promissoque Hungaris equitum decem millium, peditum triginta duorum auxilio. Ex Waddingo attulimus Commentarii prævii num. 267 epistolas, scriptas tum ab Ænea Sylvio tum a S. Capistrano.

u Alludit biographus ad locum S. Gregorii lib. I Dial. cap. 2 [Migne. Patrol. tom. LXXVII, Greg. M. Opera. tom. III, col. 160.] , in quo narrat, Libertinum, præpositum Fundensis monasterii, Honorati prædecessoris sui, quocumque ibat, semper caligulam in sinu portare consuevisse: rogatus aliquando a muliere, ut exstinctum puerulum ad vitam revocaret: hæsit; timebat enim ne inusitata præsumeret, dolebat, ne orbatæ mulieri non subveniret: vicit tandem pietas: caligulam de sinu protulit et super exstincti pueri ad corpus rediit. Satis patet Christophorum biographum, memoria lapsum, episcopum dixisse, qui præpositus erat monasterii.

w Taurinum seu, ut habet Ortelius in suo Theatro geographico, Taurunum h. v. est hodiernumBelgradum, vel secundum Martyrologium Romanum ad diem XXIII Octobris Taurinum castrum. Utrum porro hic Belgradum indicetur, mihi facit dubium, quod infra num. 182 Belgradum nominet Nanderalbam et satis mirum videatur uno quasi saltu Sanctum ad limitem extremum orientalem transivisse; imo post Taurinum indicatur num. 179 Sanctus visitasse Albam Regalem, Zegedinum, Budam. Verum quamvis ex hoc capite ambigua sit Taurinensis civitatis indicatio, ex altero tamen non video, quomodo aliter interpretari possimus hunc locum, qui habebat, ut textus noster habet, proprium episcopum. Certe non agitur de Taurino in Subalpinis, neque etiam de Tauriscis, qui hodiernam Styriam incolunt [Ortel. Theatr. georg. v°. Taurisci.] , quoniam proficiscens Vienna Hungariam versus, iter Styriacum regredi fuisset, non progredi. Quæ igitur obsunt, ne Taurinensem civitatem Belgradum interpretemur, dubia quidem sunt; non tanta tamen, quæ interpretationem respuendam adigant.

x Jam supra indicavimus cap. VI Annot. f. Albam Regalem esse civitatem Hungariæ, hodie Stuhlweissembourg.

y Zegedinum, Szegedin, una e præcipuis Hungariæ urbibus cum 32 millibus incolarum, ad confluentis Tibisci et Marisiæ (Theiss et Maros).

z Buda (Budin, Ofen) urbs caput regni Hungarici, quam Danubius ab urbe Pestho (Pesth) dividit.

* quidpiam deest.

* adde. mensis

CAPUT XIII.
De Victoria Nanderalbensi et de felici Sancti Obitu.

[Turcis Hungariam invadentibus,] Et quia inimicus crucis Christi, imperator Turcarum, cum magna potentia, juxta illud tempus, inclytum regnum Ungariæ navali bello et terrestri violenter invadebat, zelantissimus Pater fidei christianæ, licet jam esset decrepitus et incompos viribus, discurrebat tamen hinc inde prædicando Crucem contra Turcas cum fervore maximo, reducendo ad memoriam christianorum, quantum Salvator noster pro nobis passus est, quam gravia tormenta Martyres pro defensione christianæ fidei pertulerunt, quam multis miraculis vividissima et una fides Jesu Christi, extra quam non est salus, per omnes Sanctos roborata sit; insuper informabat, ut cogitarent quomodo canes illi, jugiter nomen Domini blasphemantes, fidem Christi derident, ecclesias destruunt, altaria sacra profanant, non abhorrentes, virgines super altaribus, Deo dicatis, deflorare, sanguinem christianorum truculenta rabie effundunt, eos in servitutem redigunt, fidem suam autem, a diabolico viro Mahometo eis traditam, spurcitiis et ignominiis plenam, extollunt, magnificant et exaltant.

[182] [christianos ad arma] His et aliis sermonibus multitudinem hominum tam nobilium, quam ignobilium, tam divitum, quam pauperum, ad defensionem catholicæ fidei animavit, eosque signaculo crucis Christi contra Turcas insignivit. Ipse quoque, verus amator Crucifixi et sanctissimæ crucis ejus, licet eam semper fixam in corde haberet, nihilominus Crucem rubeam, per papam Calixtum sibi transmissam, a reverendissimo Domino cardinali sancti Angeli, Legato Ungariæ, reverenter et devote suscepit, et usque ad mortem habitui affixam, portavit a. Dicebat enim, ut, qui toto tempore vitæ suæ a die conversionis ejus crucem sequutus fuerat, et eam jugiter in corde detulerat, infinitasque lacrymas pro amore crucifixi Jesu effuderat, non nisi cum signaculo crucis vitam finiret. O quoties, cum prædicabat de Passione Christi coram omni populo tamquam parvulus flevit, et ad flendum totum populum induxit: similiter cum aliquid legebat, loquebatur, meditabatur de Passione Christi, a lacrymis se continere non poterat.

[183] [provocat S. Capistranus;] Multi insuper in partibus Alemaniæ, intelligentes beatum Patrem Crucem suscepisse et in partibus Ungariæ prædicare, exemplo ipsius animati et de sanctitate ipsius confisi, et ipsi Crucem receperunt, ad partes Ungariæ se quanto citius transferentes, non solum, ut contra Turcas pugnarent, sed ut videre possent Patrem, quem in eorum civitatibus mirabilia facere conspexerant. Dum hæc agerentur, Turcarum potentia in dies augebatur, invadebant oppida, devastabant villas, populum christianum abducebant, et velut pecora mactabant, flumina maxima, scilicet Danubium et Zavam b, potentissimis navibus et bene munitis occupaverant, ita quod aquam et terram, velut locustæ vel muscæ, cooperiebant. Et licet intentus eorum esset, non solum Ungariam, sed totam christianitatem occupare, conatum tamen tunc magnum, et impetum faciebant, ut castrum fortissimum et munitissimum Nandoralbæ occuparent c; quo habito, firmiter opinantes se faciliter aditum in totam Ungariam habituros.

[184] [imprimis Nanderalbam,] Circa ergo illud castrum figunt tentoria, disponunt machinas, conducunt naves, dirigunt acies, et cætera præparant pugnæ necessaria. At contra christiani, licet sine comparatione Turcis pauciores, quorum dux et capitaneus erat illustris vir et fidei christianæ propugnator, fortissimus dominus Joannes de Hunyad, comes Bistriciensis et gubernator regni Ungariæ d, in Deum tamen spem ponentes, et in Patris sanctitate confidentes, se, prout melius possunt, ad resistendum sævissimis Turcis disponunt. Omnes igitur ad Patrem confugiunt, qui tunc non longe a castro Nandoralbæ positus erat; ac quid facto opus sit, consilium ejus exquirunt, promittentes in omnibus suis consiliis velle acquiescere et jussiones ejus implere.

[185] [a Turcis obsessam,] Pater vero non hasta, nec clypeo, sed sermonibus optimis, armans eos, exhortabatur, ut in Dominum Jesum Christum spem ponerent, qui se promisit fidem suam usque ad finem defensurum. Nec terrerentur multitudine inimicorum, quia potens est Deus, ita salvare in paucis, sicut in multis. Et superinduxit exempla Sacræ Scripturæ, quam maxime exempla posita in libris Machabæorum, adjiciens: “O quam felices qui in hac pugna Christi morientur, quia statim ab Angelis cum Sanctis Martyribus, qui pro fide mortui sunt, coronabuntur.” His et aliis divinis eloquiis animatus populus christianus, sine omni timore ad bellum contra inimicos crucis Christi anhelabat.

[186] [omni conatu liberandam demonstrat;] Præparantur interea naves, ut velocius christiani ad succurrendum castro Nandoralbæ descendant cum quibus et Pater omnino, ut dux exercitus, descendere disposuit. Intelligens tamen a referentibus, innumerabilem multitudinem Turcarum, et animadvertens christianorum paucitatem, tristis aliqualiter effectus est, timens, ne forte propter peccata populi christiani, victoriam Turcis a Deo, cujus judicia abyssus multa, tribuatur. Sed dum Missam celebraret, sicut supra notatum est, revelationem habuit, ut securus descenderet, quia victoriam de Turcis reportaret. Ascendens itaque lætus navim et proponens illa die cum cruce signatis applicare cuidam castro sive oppido, Cominum e nuncupato.

[187] Sed ecce venti validissimi surgunt, obscuratur aer, [cum crucesignatis illuc] turbatur Danubius, ita quod compulsi sunt christiani in terram descendere, quod ministerio Dei factum dignoscitur. Quia si Christiani illa die ad illud oppidum devenissent, fuissent omnes una cum Patre captivi Turcarum, qui eodem die illud obsederunt. Postquam igitur in terram descenderunt, serenatur aer, tranquillatur Danubius, et omnia in priorem statum reformantur: sicque, dimisso oppido illo, per rectam viam ad Nandoralbam descenderunt, quos intuentes habitatores castri, cum magno gaudio susceperunt, sperantes se ab eis et maxime propter merita Patris auxilium recepturos. Ingresso igitur Patre una cum militibus Christi castrum illud egregium, ascendit cum sociis ad superiora ipsius, et circumquaque respiciens, vidit Turcarum tentoria, terram replentia; prospicit eorum innumeram multitudinem, considerat bombardas et arma bellica; et elevans oculos in cœlum, ad Christum orabat: “Domine Jesu Christe, causa tua agitur, defende causam tuam.” Sero facto, inspiciens castra intuentur innumeram luminarium multitudinem, unusquique enim Turcarum jaculam ardentem in manibus gestabat, et, flexis in terram genibus, auxilium ducis et rectoris Mahometi postulabat.

[188] [descendit Sanctus,] Sed Pater Deum precabatur dicens: “Obsecro, Domine, allide fortitudinem et robur eorum, qui fidem Unigeniti Filii tui destruere moliuntur.” Mane facto, ecce Turcæ, sanguinem Christianorum avide sitientes, jungentes machinas machinis, et bombardis similiter multiplicatis innumeris, tam fortes enim erant machinæ et bombardæ, et tanta eorum multitudo, quod muri castri paulatim ruebant; ut jam ad capiendum ipsum se præpararent. Quod cernens Pater, voce magna multiplicabat Nomen “Jesu” et cæteros ad clamandum incitabat. Deinde cum magno fervore descendens de castro, cœpit baculum suum in quo signum Thau apparebat, et post se vocans Christi milites, id est cruce signatos, portam castri jussit aperire. Sed castellanus supra turrim castri, quæ adhuc remanserat, cuncta prospiciens et videns Turcarum robur, non itelligens autem mysterium Dei, de turri valida voce clamabat: “Non exeatis, Pater, nolite exire, quia omnes moriemini.”

[189] [et parta navali terrestrique victoria,] Interea dum hæc agerentur, serenissimus miles ille, magnus fidei propugnator, gubernator Ungariæ, sæpe dictus Joannes, navale bellum cum hostibus agebat, cujus audacia et divino auxilio suffragante, Turcarum classes, aliquæ submersæ, aliquæ combustæ, aliquæ captæ sunt. Exiens igitur Pater castrum cum paucis cruce signatis, tamquam alter Josue præcedebat populum, clamans quantum poterat: “Jesus, Jesus, Jesus;” et ubi amplius clamare non poterat, dicebat sociis suis, qui cum eo erant: “O Fratres clamate, imitamini me.” Interim sagittæ et lapides, a Turcis projecti, circa caput Patris volitabant, sed nihil ei nocere potuerunt. In virtute igitur Nominis Jesu Christi, versi sunt hostes in fugam, quos christiani animati prosequentes, infinitos ex eis occiderunt, alios fugaverunt, et alios captivos duxerunt. Sed et imperator eorum vulneratus, vix tandem effugere potuit. Munitiones eorum etiam, scilicet machinas, bombardas, currus, equos christiani capientes ad castrum cum gaudio deduxerunt. Quidam vero ex Turcis captivi, dum interrogarentur, quare in fugam conversi sunt, cum tamen tam potentes essent, responderunt: “Quia aer plenus vocibus clamantibus Jesus videbatur.”

[190] [arcem liberat:] Cum in capitulo generali, celebrato in Monte Alvernæ, ego frater Cherubinus de Saxia hanc victoriam, divinitus a Patre factam, narrassem f, affuit quidam venerabilis Pater nostri Ordinis, prædicator famosus de provincia Calabriæ, qui confirmans omnia, hilari animo dixit: “Cum prædicarem viatoribus christianis in quadam civitate, Turcis subjecta, per quadragesimam, et quadam vice associatus christianis ibam per quemdam vicum, manu deferens baculum cum signo Thau, habui obvium insperate quemdam Turcum, qui mox, me intuitus, stetit, fremens dentibus turpissime; hi vero qui me associabant, locuti sunt ei lingua sua, quare ita fremeret dentibus? Respondit: “Iste est unus ex illis qui volitantes in aere cum talibus baculis nos in tanto exercitu in fugam ab Ungaria de castro Nandoralbæ verterunt.” Et iisdem Ven. Pater exposuit pie, quod Angeli Dei ministerialiter ex divina voluntate sic eis apparuerunt, rogans me multo sermone, ut narrarem aliis, ut hæc victoria communis foret pro honore optimi Dei et laude: et quia consonat historiæ dictæ. Nam possibile est, quod aliqui videntes in aere fratres cum baculis, alii vero ex virtute Nominis Jesu in fugam convertebantur. Habita est ergo hæc celebris et memoranda victoria in virtute Nominis Jesu per preces et orationes Beati Joannis de Capistrano, per intercessionem etiam Beatæ Mariæ Magdalenæ, cujus festum agebatur eodem die, anno Domini MCCCCLVI.”

[191] [ultimum æger] Finito bello, et Turcis procul fugatis, propter immensos labores, curas et vigilias, et penurias, et alias tribulationes, quas sustinuit servus Christi, Joannes senex, exhaustis viribus naturalibus, ægrotare non mediocriter cœpit. Dixitque sociis: “Adhuc non sum certus, utrum hac ægritudine moriar, sed tali die certificabor.” Qua lucescente, certificavit socios suos, se esse moriturum. Et quia Fratres Ungari, tunc sub vicario nostro generali existentes, se difficiles reddebant in suscipiendo conventum in Vuilak, cum tamen super hoc haberent Bullas Apostolicas, jussit zelantissimus Pater, se ad ipsum conventum deferri, dicens: “Si in illo moriar, Fratres de Observantia amplius ipsum non dimittent.” O mirabilis fervor viri Dei, o immensus zelus, quem habuit ad Observantiam! Qui licet muriturus esset, cupiebat tamen adhuc istum etiam locum per ejus mortem in Observantia stabilire.

[192] [ad conventum Vuilack deferri se jussit;] Delatus ergo ad locum, in Vuilak positum, per plures dies valida fluxus ægritudine (qua et Sanctus Bernardinus obiit) laboravit: ita, ut nihil penitus retinere posset. Quam infirmitatem patientissime, semper Deo gratias agens, sustinuit: nec umquam ab oratione vacans, divinum officium, usquequo os aperire potuit, persolvit. Solebat quidem ipse beatissimus Pater, quoadusque in Ordine fuit, divinum Officium devotissime tractim et pontacute g dicere, nec umquam, propter aliquos labores aut alia negotia, visus est divinas laudes ad instar aliquorum transcurrendo dicere. Tandem, invalescente morbo, viribus corporis deficientibus, utcumque tamen * elevans, et super stropodio h sedens, unum de sociis, fratrem scilicet Hieronymum de Utino ad se trahens, et caput suum in ejus gremio reclinans perprius ecclesiasticis sacramentis munitus, devotissime felicem spiritum Creatori suo, cui fidelissime servivit, reddidit, plenus Spiritu Sancto ac bonis operibus, et martyrii palma coronatus; quia et si sanguinem in martyrio non effudit, propter tamen nimios labores, vigilias et tribulationes, quas in causa fidei contra Turcas passus est, gravem infirmitatem incurrit, de qua et mortuus est, quo fit, ut nullus sanæ mentis ambigat, eum martyrii cononam consequutum a Domino, qui non solum effusionem sanguinis, sed et desiderium martyrii et alias ad martyrium concurrentes causas pensat.

[193] [ubi sancte obit,] Flebant vero adstantes Fratres pro obitu tanti Patris, lacrymosis vocibus dicentes: “Cur nos deseris Pater, aut cui nos desolatos relinquis. Quis jam familiam Observantiæ, quam tuis laboribus plantasti, fovisti, tuebitur? Quis pro nobis coram Papa et Cardinalibus respondebit? Quis amplius adversariis nostris resistet?” Hæc et similia verba Fratres in toto Ordine constituti, audita morte Beati Patris, referre potuerunt. Sed super omnes novissimi ejus filii, Fratres scilicet Austriæ, Bohemiæ, Poloniæ, tamquam juniores et auxilio tanti Patris plus cæteris indigi, deplorabant: de quibus Pater, tamquam de ultimo genitis, in ipsa ægritudine maximam habuit curam commendandi eos præclatis Ordinis et præcipue venerando Patri fratri Gabrieli de Verona, nunc provinciæ Austriæ, Poloniæ etc. vicario dignissimo. Cui et illo tempore, quo mortuus est, eadem scilicet nocte, in somnis apparens dixit: “Constituo te commissarium meum, et tribuo tibi omnem auctoritatem meam.” Erat autem tunc ipse Pater Gabriel in partibus Poloniæ: qui, audita post morte Patris, et facta computatione dierum, pro certo didicit, Patrem ea nocte mortuum esse, qua dictam visionem habuit.

[194] [ab omnibus ordinibus honoratus.] Sed et omnes prælati ecclesiastici, domini temporales, et civitates, quæ Patris notitiam habuerant, intelligentes ejus obitum, multum lamentum faciebant. Pro quo et in multis locis a quampluribus dominis prælatis, et civitatibus solemnes exequiæ celebratæ sunt; non quod putarent, eum talibus indigere, cum indubitanter omnes crederent eum in cœlis collocatum, sed in signum amoris et dilectionis, tamquam veri filii hæc agebant. Et merito quidem, quia ipse sanctus homo fuit verus omnium pater. Unde adhuc vivens Pater sanctus ab omnibus vocabatur. In communi enim dum diceretur: “Sanctus Pater hoc fecit, vel dixit;” de Fratre Joanne de Capistrano intelligebatur. Obiit ergo vir Dei, et communis omnium Pater Beatus, anno Domini MCCCCLVI, die vigesima tertia Octobris i.

ANNOTATA.

a Jam alibi egimus de Cardinali S. Angeli, Joanne Carvajalio, Hispano.

b Savus, in Carniola ortus, maximam partem Styriæ et Hungariæ percurrit et tandem prope Nanderalbam in Danubium influit.

c Inspicienti mappam geographicam patet Nanderalbam seu Belgradum in dextera Danubii ripa ad confluentem Savum situm esse.

d In Commentario prævio num. 281 egimus de Joanne Huniade, qui brevi post partam victoriam et ante S. Capistranum vita functus est die XI Augusti 1456 [Fessler. Geschicte der Ungern. tom. IV, pag. 843.] .

e Est quidem in Hungaria, seu potius in Croatia, in comitatu Zagabriensi (Agram), villula hujus nominis, sed ad quam homo Vienna Nanderalbam properans occurrere non potuit. Dein ex textu habemus Cominum in alterutram ripam Danubii constitutum fuisse, ad quod navim applicare volebat S. Capistranus: hujus autem nominis castrum in mappis non reperi.

f Hic varius subest error: imprimis apud Waddingum isto temporis tractu nullum occurrit capitulum generale, celebratum in Monte Alverniæ sive Observantum sive Conventualium. Est et alius error, probabilius librarii, quasi biographo nomen esset Cherubinus de Saxia: melius certe legeretur: cum … ego Fratri Cherubino de Saxia hanc victoriam … narrasem etc.

g Vox abest a Glossario Cangiano: hic significat accuratissime, punctualiter.

h Stropodium seu Strapodium, culcitra straminea apud Cangium V°. Strapodium.

i Jam alibi, maxime ubi agitur de habitu corporis S. Joannis Capistrani, v. g. apud Nicolaum de Fara num. 2, voluissemus coram exhibere effigiem Sancti nostri: sed tardius ad nos ex Hungaria delata fuit. Habet porro imago subscriptionem: VERA EFFIGIES IMAGINIS S. JOANNIS CAPISTRANI, QUÆ IN ECCLESIA FRATRUM MINORUM LOCI NATIVI PIE A FIDELIBUS COLITUR. Jussimus tamen extendi vexillum, Nomine Jesu insigne, quod in prototypo mutilum erat, et appingi in pectore Crucem belli sacri, quæ deerat.

* adde se

CAPUT XIV.
Sancti sepultura; miracula ad ejus tumulum.

[S. Capistranus, iterato sepultus] Mortuo Beato Patre, et corpore ejus inhumato jacente, cum jam inciperet aliquibus miraculis clarere, ecce diabolus, invidia motus, incitavit quemdam plebanum in Vuilak, qui prius ab Ordine nostro apostataverat; (et non mirum cum omnis apostata est persequutor sui Ordinis), ut scriberet cuidam Cardinali legato in partibus Ungariæ a, quomodo Fratres corpus Beati Patris inhumatum tenerent, et eum pro sancto venerari faciebant. Cujus scriptis, ipse Dominus Cardinalis provocatus, districte mandavit Fratribus, ut eum quam citius sepelirent. Cujus jussionem Fratres adimplentes, eligentes potius obedire quam sacrificare, eum dolenter sepelierunt. Audiens autem magnificus Dominus Nicolaus, Patrem sanctum in civitate sua Vuilak esse defunctum, cum in remotis esset, festinanter et ad civitatem suam gaudens de tam pretioso thesauro, quem sibi Dominus largitus fuerat, properavit. Ingressus autem civitatem ad locum Fratrum subito accessit, ardenti flagrans desiderio sanctum illud corpus intueri, tangere et osculari. Sed reperiens eum humatum, zelo honoris Dei et beati Patris accensus, cœpit Fratres arguere, quare tam sanctum pignus in terram posuissent. Cui rei seriem cum Fratres reserassent, mandavit famulis suis, ut sanctum corpus exhumarent, quod exhumatum cum reverentia magna per multos dies supra terram tentum est, ut illud omnes intueri valerent, aliqui etiam eum, præ nimia devotione contingebant, cujus membra ita mollia et ductibilia videbantur, ut non mortuus, sed dormiens credebatur.

[196] [miraculis clarescere incipit:] Elapsis postmodum diebus pluribus, positum est * in capsa ferrea, quatuor clavibus et seris obfirmata, et in quadam capella locatum, cum multis luminaribus die noctuque ardentibus. Cum autem magnificus Dominus Nicolaus prædictus ad præsentiam legati pervenisset, audacter ei locutus est: “Vos in Italia usurarios et malos frequenter homines supra ecclesiarum loca eminentiora tumulatis, et hunc servum Dei, qui tanta bona operatus est, contra justitiam sub terra sepelire jussistis: hoc in dominio meo nullo pacto sustinere propono.” Mansit igitur corpus Beatum honorifice conditum, ut tactum est, et statim multis cœpit clarere miraculis. Nam mortuis vita, cæcis visus, surdis auditus, infirmis sanitas meritis sancti pignoris reddebantur. Confluebat undique populus, et miracula miraculis addebantur. Quæ omnia si scribere vellem in magno volumine contineri non possent. Recitabo ergo aliqua ex eis; et ut in dicendis aliquis ordo servetur, sequentem modum servare studebo: primo de mortuis suscitatis, secundo de liberatis a mortis articulo, tertio de contractis sanatis, quarto de deficientibus in visu, auditu et loquela liberatis, quinto de patientibus morbum caducum, sexto de patientibus alias infirmitates, septimo de pluribus aliis miraculis b perpetratis.

[197] [mortui vitæ redditi; Petrus puer] Primus ergo mortuus suscitatus est hoc modo. Quidam puer, nomine Petrus, filius Clementis Vuyda de Chosar *, per longum tempus die ac nocte caduco morbo maxime vexabatur, ut nec matris poterat sugere ubera, sed dietim deficiens morti potius erat proximus quam vitæ, de quo parentes quid facerent, ignorabant. Voverunt igitur filium ad tumulum famuli Dei, Fratris Joannis, deportare, involventesque vexatum in panniculis, cœpere pergere ad votum perficiendum; cum essent in prima platea civitatis Vuilak, mater sollicita de puero, et discooperiens reperit eum mortuum infrigidatum, et denigratum totaliter, ostendensque eum marito ait: “Revertamur in domum nostram, et sepeliamus eum, quia mortuus est.” Volentes autem certius agnoscere, utrum mortuus esset an non, stringebant puero manuum et pedum digitos, nares quoque et aures et omnia membra, et neque sensus aliquis neque vox apparebat. Unde mater pueri, Helena nomine, sollicitabat maritum, ut revertentes sepelirent mortuum suum. Cui maritus: “Profecto non revertar; quoniam Deus omnipotens potest nobis eum reddere per merita ipsius Beati Joannis.” Venerunt igitur ad sepulcrum viri Dei, et tribus vicibus cum puero, sic infrigidato, tumulum circumeuntes, in ultima circuitione puer revixit in omni sanitate, estque hodie puer recentissimus et sanus c.

[198] [Andreas Brok,] Secundus hoc modo suscitatus est. Quidam, nomine Andreas, filius Laurentii Broki *, per sex annos patiens morbum caducum, quolibet anno quatuor diebus continuis, ita eum prædictus morbus vexavit die ac nocte, ut quarta die eum septies invaderet; ita quod in brachiis matris expirans moreretur. Quo viso, dolorosa mater mittens post patrem filii in campum, eique nuntians rei gestæ seriem, ut, facta fovea, sepulturæ traderetur: sed antequam pater veniret, mater, stans super filii jam infrigidatum corpus, cum fletu et suspiriis invocavit Dominum, ut per merita viri Dei, Fratris Joannis, vivificaret filium. Quo facto mox filius denigratus cœpit albescere, cœpit oscitare, cœpit manus movere et ante aventum patris de campo, puer integre convaluit, nec in posterum aliquid mali passus est d.

[199] [Catharina Crochi:] Tertius suscitatus est hoc modo. Quædam, nomine Catharina, Antonii Crochii de Capistrano, cum maximis doloribus peperit puerum penitus exanimem et mortuum. Cumque mulieres quamplurimæ, quæ convenerant, præ compassione lacrymarentur omnes genuflexæ, deinde ad merita Beati Joannis recurrerunt, dicentes corde et ore: “O Beate Joannes, tanta sunt miracula, quæ Deus per tua merita facit, fac, ut puer iste vivat, ut saltem baptizetur;” et dixerunt: “Pater noster.” Duo etiam Fratres, inde pro eleemosyna transeuntes, hoc videntes etiam ipsi ante ostium cum aliis præ compassione genuflexerunt, quo facto, puer revixit et baptizatus est cum ingenti gaudio: vocatusque est Joannes et vivit recens et sanus ad honorem Dei et servi sui Joannis. Quartus hoc modo suscitatus est. Quædam, nomine Gemma, uxor Juvenalis Angelin de Capistrano, cum intolerabilibus doloribus angeretur, nec posset parere, mente devota Beato Joanni se commendavit, et peperit puerum totaliter mortuum et extinctum: ad preces vero mulierum, quæ illuc convenerant, ob merita Beati Joannis revixit, illa nocte baptizatur et vocatus est Joannes, et adhuc superstes et elegans infans vivit.

[200] [ab imminenti morte liberati,] Eorum vero, qui a mortis articulo liberati fuerunt, primus fuit, quidam filius cujusdam Georgii Henurek *, qui dicitur Turcus, qui, in extremis agens, morti erat proximus in Athya: pro quo mater anxia, concito gradu, ivit ad Vuilak, per milliare Ungariorum ad sepulcrum viri Dei, filium agonizantem relinquens: quo cum pervenisset, orationem fudit pro filio, et, domum reversa, filium, quem in extremis positum relinquerat, salvum et incolumem reperit e. Secundus fuit quidam infantulus, noviter in luce editus, filius cujusdam Valentini de Thitheus *, habens os ita obstructum, ut novem diebus sugere ubera matris nequiret, essetque morti proximus; facto voto per matrem ad sepulcrum viri Dei, os infantis mox apertum est, et ubera sanatus suxit f. Tertia fuit quædam, nomine Catharina de Circo, prope Rachiam, in distantia quatuor milliarium a Vuilak, quæ per tres menses, ita oppressa fuit a febribus, inflata mirabiliter, ut nulla spes esset de ejus vita usque ad crastinum, quam mater devovens ad tumulum Beati Joannis, sanitati integræ mox restituta est g.

[201] [ex voto parentum,] Quarta fuit quædam parvula, filia cujusdam Heliæ, carnificis de Canmenez, * quæ patiens febres per duos annos continuos, morti jam erat vicina, nec sperabatur, vel modico temporis spatio supervictura, quam devovens pater deferre ad sepulcrum beati Patris, mox a febre liberata, integræ sanitati restituta est h. Quintus fuit quidam puer, Laurentius nomine, filius cujusdam Joannis Names de Zegedino, qui infirmitate nimia decumbens, in agone mortis constitutus erat, nec cognoscebatur, utrum vivus vel mortuus esset. Pro quo dolorosa mater, Elisabeth nomine, genuflectens et ad tumulum beati Joannis eum deferre promittens, mox puer recens et sanus effectus est anno Domini MCCCCLVIII, in festo Corporis Christi. Sed cum votum solvere neglexisset, ecce eodem anno, circa festum Assumptionis Beatæ Mariæ, puer graviori infirmitate perculsus, pene deficiebat. Pro quo pater et mater ejulantes pariterque genua flectentes, votum ipsum renovaverunt, puerumque mox sanatum ad beati Patris tumulum detulere, dicentes: “Non minus æstimamus, ac si beatus Joannes filium nostrum a mortuis suscitasset” i.

[202] [plurimi infantes:] Sextus fuit puer quidam quinque annorum, nomine Joannes, filius Stephani Bacher * de Zegedino, qui infirmitate oppressus gravissima, per octo dies agonizans jacuit, et tamquam mortuus spumas ex ore emittebat, omnino factus insensibilis, nec in illis octo diebus aliquam vocem emisit. Pro quo mater ejus, Sophia nomine, votum emisit, quod deferret eum ad tumulum viri Dei. Mirabile certe: mox ut votum emisit, puer loqui cœpit, et eadem die sanus effectus est et incolumis k. Septimus fuit puerulus quidam undecim mensium, nomine Barnabas, filius Valentini Pataris, de villa Thythenus *, qui infirmitate gravissima tentus, quasi mortuus jacebat: ita ut nec vox ei erat, nec sugere ubera matris valeret; nihilque in eo appareret vivi hominis, sed potius mortuus ab omnibus judicabatur. Quem parentes, ad sepulcrum beati Joannis deferentes, mox in tantum convaluit, quod puer cœpit ubera matris palpitare manibus, eademque hora fuit plene sanatus l.

[203] [febribus correpti,] Octavus fuit puer quidam sex annorum, nomine Petrus, filius Heliæ Redenk, vocatus de Syzeagii, qui febres patiens validas per dies plurimos, amplius non sperabatur vivere. Pro quo parentes ejus, votum facientes ad beati Patris sepulcrum, illucque puerum portantes, mox integræ fuit sanitati restitutus m. Nonus fuit quidam puer trium annorum, nomine Petrus, filius Mathei de Pesth, ex opposito Vuilak, qui gravi infirmitate oppressus, agonizabat. Quod videns pater amaricatus, ad Deum suspirans ait: “O quam magna sunt peccata mea coram te, Domine, quia tanta permittis adversa venire super domum meam: sed rogo majestatem tuam, ut per merita sancti Joannis restituas mihi et hunc filium meum.” Per invocationem namque beati Patris multa alia beneficia prius receperat, sicut in sequentibus videbitur. Et voto se obligans, filium ad sepulcrum deferre, eum, sic agonizantem, juxta votum detulit, ubi puer mox sanitati restitutus est n.

[204] [in agonia constituti,] Decima fuit quædam mulier, uxor Nicolai sartoris, civis de Vuilak, quæ gravissima infirmitate vexata a festo sancti Georgii * usque ad festum sancti Jacobi *, jam loqui non poterat: in ultimoque vitæ articulo posita, agonizabat, et amplius supervictura non sperabatur. Mulieri sic agonizanti, data est candela accensa, more solito, in manibus; sed mox voto facto pro ea, et ipsa, mentis ratione utens, ad viri Dei convolavit merita et immediate sanitati restituta fuit. Et die sequenti sepulcrum beati Joannis gratias agens Domino, visitavit o. Undecimus fuit quidam puer quatuor annorum, Mathias nomine, filius cujusdam Lucæ Zucegaya, vocati de Zatha, qui patiens morbum caducum die noctuque per totum medium annum totus erat consumptus, pedesque et brachia exsiccata fuerunt, et velut lignum aridum extenta ita manebant, ut curvari vel flecti minime valerent; palmæ vero manuum, ita ut aperiri non possent; os quoque ejus similiter clausum ita erat, ut non nisi cultello aperiretur per duodecim hebdomadas; nutriebatur autem puer cura materna de stillatione aquæ vel vini, vel brodii p, aut lactis in os ejus duodecim septimanis continuis, quibus nec vocem aliquam emisit.

[205] [membris jam putrefacti,] Qui etiam collum vi infirmitatis ita habebat constrictum ad scapulas hærens, ut ex illa læsione et connexione collum et scapulæ putrescerent. Jamque puer in extremis agebat agonizans, quem parentes ad tumulum beati Joannis de Capistrano detulerunt cum devotione; illa vice aliqualiter convaluit, secundo vero rursus ibi portatus in festo Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli anno Domini MCCCCLVII, cum eoque sepulcrum viri Dei circumeuntes, mox sanitatem plenam puer est adeptus, et cœpit loqui, qui in XII hebdomadis verba non protulerat; et petiit a matre pisces ad comedendum. In omnibus autem peroptimam sanitatem fuit adeptus, ut nullius in eo infirmitatis vestigium appareret: et est puer usque hodie sanus et de eo hodie magnum gaudium habent parentes, et omnes, qui sic eum prius despectum in infirmitate viderunt q.

[206] [propter doloris vehementiam alienati,] Duodecimus fuit quidam, nomine Fabianus Keever *, nominatus de platea Kylkolonch *, in Vuilak, qui nimiam patiens corporis inflaturam, vi doloris frenesim incurrit, et mente alienatus est, cœpitque, uti proximus morti, agonizare. Pro quo uxor sua, nomine Helena, beatum Joannem, supplex facta, genibus flexis, et fusis lacrymis, exorabat, ut apud Dominum intercedere dignaretur, ne maritus ejus in agonia positus, moreretur. Mox vir convaluit, et juxta votum uxoris, pro se factum, Beati Joannis sepulcrum sanus visitavit, ac si numquam quid mali passus fuisset, quod per hebdomadas sustinuerat. Hujus Fabiani filius, Nicolaus nomine, ætatis annorum quatuor, a caduco morbo liberatus est facto voto pro eo ad sepulcrum Beati Joannis, nec quicquam læsionis postmodum passus est r. Tertius decimus fuit quidam puerulus, duorum annorum, nomine Lazarus, filius Petri Nerek *, in platea sancti Ladislai, in Vuilak, qui patiebatur febres quotidianas a sua nativitate, et morbum caducum a Nativitate Domini usque ad festum sancti Georgii s, et propter ægritudinem in uno oculo excæcatus est, necnon adeo maceratus et exsiccatus in toto corpore, ut nulla spes de ejus vita haberetur; in tantum, ut prohiberet maritus matrem pueri, Catharinam nomine, ne ejus curam gereret, ut citius moreretur. Ajebat enim matri: “Noli sollicita esse circa eum, ut citius moriatur (quia plus mortuus quam vivus reputabatur) noli ergo eum impedire.” Verum audientes miracula, quæ fiebant circa sepulcrum Beati Joannis, devoverunt filium suum illuc deferre cum cerea imagine; quo facto, mox puer convaluit et a caduco morbo liberatus est, visus quoque clarus restitutus est ei usque in hodiernum diem t.

[207] [omnis cibi impatientes,] Quarta decima fuit quædam, nomine Elisabeth, uxor cujusdam Egidii de Zopor, quæ quadam mirabili infirmitate ita vexabatur in corpore, ut XV diebus nec cibum sumeret nec potum: cujus vita erat ab omnibus desperata, et non amplius credebatur victura. Hæc, spe sumpta in Domino, devovit se Beati Joannis visitare sepulcrum, si convaleret; quo facto, convaluit et sanata est ab omni infirmitate, venitque magnificans et gratias agens Domino v. Quinta decima fuit quædam, nomine Barbara, adhuc puella, filia cujusdam Valentini Baylyas de Elienn *, cui cum mater, Helena nomine, dedisset corticem ovi ad ludendum, particulam illius corticis in os projecit; quæ intrans guttur, nec deglutiri poterat nec ejici. Vexabatur ergo puella, ubera matris per integram hebdomadam sugere non valens; itaque agonizabat, facta nigra tamquam moritura, venientes etiam honestæ matronæ matrem puellæ consolabantur, ne se affligeret de morte pueri, ex quo remedium fieri posse non cernebatur via humana. Verum mater, anxia mente recurrens ad Beati Joannis sepulcrum, si sanitati redderetur; mirabile dictu, mox, voto facto, cortex ovi de ore puellæ exivit, et perfecte liberata est w.

[208] [in partu laborantes,] Sexta decima fuit quædam, nomine Susanna, uxor nobilis viri Blasii Kirchii *, quæ cum bis abortivum peperisset, et fœtus ex utero non recte egrederetur, sed cum pedibus, ac si mortuus nasceretur; tertio in simili laborans periculo, Beato Joanni se commendavit, et eum invocavit, ut eam a tali periculo liberaret: mirabile certe, jam fœtus pedes emiserat, sed ut mox B. Patri mulier se commendavit, puer retrahit pedes et revolutus in ventre cum capite prior sanus exivit et integer natus, qui et vivit usque in præsentem diem. Alia quoque vice eadem nobilis domina Susanna, in periculo partus posita, cum haberet apud se quamdam tobaleam, qua corpus Sancti Joannis tersum fuerat defuncti post lotionem juxta morem Ordinis nostri, cum mulier ipsa anxiaretur in partu, hac tobalea se præcinxit et sine omni molestia peperit filium masculum, qui adhuc vivit puer recens x.

[209] [peste infecti,] Decimus septimus fuit quidam puerulus duorum annorum, filius cujusdam nobilis de Erdenud *, qui cum in agone mortis existeret, voto facto pro eo per patrem ad sepulcrum Beati Joannis, mox sanitati restitutus est; imo tamquam de morte ad vitam suscitatus, cujus jam animæ exitus expectabatur y. Decimus octavus fuit quidam parvulus filius cujusdam Heliæ de Lithoth, qui cum in agone mortis esset, facto pro eo voto per patrem ad tumulum Beati Patris, mox sanitati perfecte restitutus est, et convaluit z. Decimus nonus fuit quidam, Demetrius nomine, de Litoth *, qui cum esset morti proximus, votum faciens viri Dei visitare sepulcrum, sanitati restitutus est aa. Vigesimus fuit quidam, Dionysius nomine, quatuor annorum, filius Jacobi de Lavilaya de Aquila, qui ex infirmitate pestis ad extremum veniens vitæ, adeo morti proximus erat, ut non nisi de funeralibus et sepultura ageretur: hic delatus a Patre in brachiis ad Fratres et signatus cum quibusdam panniculis, quibus Beatus Joannes utebatur, et ei commendatus, subito convaluit.

[210] [aquis suffocatus,] Vigesimus primus fuit puer quidam, nomine Parascensus, ætatis duorum annorum, filius Georgii Marcellarii de Aquila, qui cum more puerili gradiens et incedens per domum, cecidisset in quamdam pelvim, plenam aqua, satis magnæ portatæ bb pro pannis lavandis, staretque in ea, capite dimerso, non per modicum spatium, adeo quod jam totus dealbatus appareret, clamabat, accurrensque ejus matertera, nomine Martha, subito levavit eum, quo levato, inadvertente dicta Martha, iterum capite demerso cecidit in ipsam aquam. Mater vero sua, nomine Joanna, periculum mortis filii perpendens, anxia et genuflexa ac perfusa lacrymis recurrit ad merita Beati Joannis dicens: “O gloriose Beate Joannes de Capistrano, tibi commendo filium meum, orans te, ut Deus tibi concedere dignetur, ut filius meus nunc non submergatur, evadatque sanus.” Quo facto, et elevato puero, dixit puer: “Mater mea, non timeas, quia nihil mali habeo.” O rem omni admiratione dignissimam! sic stetit puer, ac si numquam aquam attigisset sanus et bene coloratus.

[211] [intestinis corrupti curantur.] Vigesima secunda fuit quædam, Maria, nomine Angeluccia, Joannis Manicinæ de Aquila: cum esset quatuor annorum horribili infirmitate affecta erat, ut per sexum intestina emitteret. Ex quo devenerat ad talem vitæ extremitatem, ut omnino spiritum exhalare videretur. Quam intuens mater, jam revolutis oculis, et manu accensa candela, sicut mos est, genuflexit, cum lacrymis devotissime ad merita Beati Joannis recurrit, dicens: “O Beate Joannes per illas tuas sanctissimas prædicationes, quas faciebas, et per illos sanctissimos pedes tuos, quos, te inadvertente, aliquando sum osculata, et per tua sanctissima merita oro te, ut tua intercessione facias, ut filia mea, quam unicam habeo, nunc non moriatur, ne patiar tantum dolorem, et ego promitto depingere imaginem tuam pro mea devotione ante domum meam.” Quo cum lacrymis et tunsionibus dicto, subito quæ agonizabat, et pene mortua erat, convaluit, et perfecte liberata fuit ab instanti periculo mortis. Vigesimus tertius fuit quidam, nomine Franciscus, filius Joannis de Eselo, habitatoris in Aquila, qui cum infirmus esset tam gravi apostemate per novem dies, ut omnino morti proximus adjudicaretur, nec esset amplius spes de ejus vita; facto voto ad Beatum Joannem, subito a mortis faucibus ereptus, nec quidquam mali amplius eum deprehendit.

ANNOTATA.

a Legatus ille erat Joannes Carvajalius, Cardinalis S. Angeli, cujus invidiam excitarat S. Capistrani victoria Nanderalbensis et ingens ejus fama ac in cruce signatos summa auctoritas.

b Magna pars miraculorum, hic citatorum, deprompta est ex documento Vilakensi, de quo jam egimus in Annotatis ad caput IX Vitæ, a Nicolao de Fara conscriptæ. Quæ sunt variantes lectiones in Nicolao, in margine sub sigla N indicabimus: in Barberii Instrumento miraculorumsigla B.

c Hoc miraculum refert Nicolaus biographus supra num. 126 et Barberium [Vita lat. Instrum. mirac. pag. 18.] .

d Et illud habet Nicolaus sub num. 127, quemadmodum et Barberius [Ibid. pag. 35.] .

e Cfr Nicolai Vitam num. 116 [Ibid. pag. 8] .

f Cfr Barberium [Ibid. pag. 11.] .

g Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 26.] , qui patris nomen aliter profert, nempe Michaelis Piissrii de Syligh.

h Infanti apud Barberium nomen est Anna [Ibid. pag. 15.] . Carnifex, juxta Cangium Glossar. med. et inf. latinitatis h. v. significat lanionem aut macellarium.

i Cfr Nicolaum num. 120, et Barberium [Ibid. pag. 17.] .

k Cfr Nicolaum num. 120, et Barberium [Ibid. pag. 19.] .

l Cfr Nicolaum num. 121, et Barberium [Ibid. pag. 21.] .

m Cfr Nicolaum num. 121, et Barberium [Ibid. pag. 24.] .

n Cfr Nicolaum num. 124, et Barberium [Ibid. pag. 29.] .

o Cfr Nicolaum num. 125, et Barberium [Ibid. pag. 31.] . A festo S. Georgii usque ad festum S. Jacobi, seu a die XXIII Aprilis ad XXV Julii, per dies nonaginta tres infirma jacuit uxor Nicolai sartoris.

p Brodum, juxta Cangium h. v., est jusculum carnium elixarum; unde eadam significatione est Italis Brodo, Gallis Brouet.

q Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. pag. 43.] .

r Cfr Nicolaum num. 132, et Barberium [Ibid. pag. 45.] .

s A festis natalitiis ad festum S. Georgii, seu a XXV Decembris ad XXIII Aprilis, currunt dies centum viginti.

t Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. pag. 46.] .

v Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. pag. 47.] .

w Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. l. c.]

x Cfr Nicolaum num. 136, et Barberium [Ibid. pag. 55.] .

y Cfr Nicolaum num. 138, et Barberium [Ibid. pag. 58.] .

z Cfr Nicolaum num. 138, et Barberium [Ibid. pag. 59.] .

aa Cfr Nicolaum num. 138 et Barberium [Ibid. l. c.]

bb Textus noster habebat: In quamdam plenam aqua, satis magnam portatam pro pannis etc. Ut aliquem sensum verbis tribuerem, correxi: In quamdam pelvim plenam aqua, satis magnæ portatæ, seu capacitatis.

* adde corpus

* Viida de Chazar N.

* Benukii N. Behii B.

* Scheurak N B.

* Thytno B.

* Vumant. B

* Bahor B. Bakardus N.

* Pataleus de villa Theudes B

* XXIII aprilis

* XXV julii

* Licwer B.

* Nislonezas B.

* Cherenuk N. Turuz B.

* Saghas de Ciien N. Saghyas de Gyen B.

* Hurtii B.

* Erdevud N. Erdoch B.

* Lichot N.

CAPUT XV.
Contracti, cæci, muti, surdi, epileptici curati.

[Contracti curati: Barbara, Margarita, Helena,] Primo igitur sanata est quædam domina Barbara, uxor Balthasaris pellificis in Vuilak, quæ cum passa esset per annum dentium intolerabilem dolorem, et vi paralysis collum ipsius immobile sive potius involubile esset redditum, votum emittens ad tumulum famuli Domini visitandum, mox ab omnibus his sanitatem recepit a. Secundo sanata est quædam, nomine Margharita, uxor Mathiæ dicti Contra, de Vuilak, quæ in uno pede percussa quodam apostemate, ita quod per duos menses contracta esset, nec omnino ambulare valeret, facto voto visitandi sepulcrum Beati Joannis, mox integræ sanitati restituta est b. Tertio sanata est quædam, nomine Helena, mater cujusdam Joannis lapicidæ de Vuilak, quæ quadam infirmitate pressa, unius manus et unius pedis adjutorio fuit privata, ita ut nec manum nec pedem levare posset, sicque desolata per longum tempus jacuit. Emittens igitur votum visitandi Beati Patris sepulcrum, immediate sanitati integræ fuit restituta, et cœpit ambulare sanaque ad sepulcrum venit c.

[213] [Laurentius, filia Georgii Pap, Nicolaus,] Quartus sanatus est quidam Laurentius, Papa nominatus, habitans in Vuilak in platea Piscatorum. Qui cum jacuisset per annum et amplius, paralysim patiens, pedibus erat contractus, oculorumque luminibus sic orbatus, ut nil videret. Emittens igitur votum ad sepulcrum Beati Joannis, mox sanitatem recepit et absque baculorum adminiculis ambulat, et clare videt, et cum aliis piscatoribus artem piscatoriam exercet d. Quinto sanata est quædam puella parvula, filia Georgii Papa, dicti de Moho, quæ existens contracta, ita ut amplius non valeret, nisi in genibus manibusque gradiendo ambulare, voto emisso pro ea per parentes, quod eam deportarent ad sepulcrum Beati Patris, si sanitati restitueretur, mox sanitatem recepit e. Sextus sanatus est quidam Nicolaus, dictus Parvulus, de oppido Kazoin, qui existens contractus in pedibus et dorso, voto emisso visitare sepulcrum Beati Joannis, statim sanitatem adeptus est f.

[214] [Elisabeth, Benedictus Monos,] Septimo sanata est quædam, nomine Elisabeth, uxor Petri Zeleer *, de Zegedino, quæ contracta in uno pede ultra spatium unius anni, ita quod ambulare nequiret, facto voto visitandi corpus famuli Dei, continuo sanitatem in suo pede consecuta est g. Octavo sanatus est quidam, nomine Benedictus Monos, dictus de Erdeve, qui cum in festo Sancti Michaelis sederet ad mensam anno Domini MCCCCLVII, in hanc ceciderat infirmitatem, ut una pars corporis sui quasi tota aresceret, essentque unus pes et una manus quasi immobiles, atque os ipsius quasi una ex parte usque ad aures protensum, ac tractum sic turpiter erat, ut nil penitus loqui valeret: hic faciens votum intra se, quod sepulcrum Beati Joannis visitaret, mox os in locum rediit debitum, et loquendi libertatem, ut prius, plenariam recepit. In novembre ante festum Sanctæ Elisabeth ad tumulum Beati Patris duci se faciens, die crastino perfecte sanatus extitit, et ariditas ipsa penitus a suo corpore fugata est h.

[215] [Emericus, Blasius,] Nono sanus est quidam puerulus, Emericus nomine Zalon Kemen, qui a festo Nativitatis Beatæ Virginis anno Domini MCCCCLVI usque ad festum sancti Bartholomei anni sequentis i, habens pedes contractos, et velut aridum lignum effectus, nihil valebat ambulare: hic facto voto ad sepulcrum Beati Joannis, cum illuc ductus fuisset, continuo integram sanitatem recepit. Decimo sanatus est quidam puer, nomine Blasius, filius Petri institoris de Zegedino, qui ætatis suæ anno septimo tam valida percussus est infirmitate, ut manibus, pedibus contractus jaceret, et dorso curvatus retrorsum, et veluti truncatus, inflexibilis per omnia effectus erat, omninoque erat inutilis, nec spes de ejus vita ulla habebatur. Quem devoventes ad tumulum Beati Joannis deferre, mox sanitati existit restitutus, estque puer delectabilis ad videndum et tenetur quasi a morte resuscitatus a parentibus k.

[216] [Margarita, Anna,] Undecimo sanata est quædam mulier Margarita, uxor cujusdam Augustini Cleplere * nominati, de villa Pochzai *, distante ab Vuilak XXXVII milliaribus ungaricis. Hæc gravi infirmitate percussa fuerat, ita impotens ad ambulandum effecta, ut septem annis integris non nisi manibus et pedibus serpendo, sicut pueri faciunt, gradiebatur, ad totius villæ notitiam: quæ facto voto veniendi ad tumulum Beati Joannis, sanitati taliter fuit restituta, ut sola peditando de tam longo spatio ad Beati Patris sepulcrum votum implens, veniret, manibus etiam sana, quas ad os declinare nequibat, sed aliorum manibus cibum sumebat l. Duodecimo sanata est quædam mulier, Anna nomine, uxor Simonis sutoris de Vuilak, quæ pariendo filium masculum, manibus et pedibus et toto corpore impotens fuerat in tantum effecta, ut movere se nequaquam nequiret et ambulare minime posset, et infantem lactare non valeret, sed aliæ eum nutrierunt. Hæc, facto voto, ad tumulum Beati Joannis se fecit deferre, ubi sic convaluit, quod die crastina, suis pedibus venit ad tumulum, integre sanata, quamquam quinque mensibus antea nihil ambulasset penitus, filius quoque mulieris hujus, qui uno pede contractus erat, facto voto pro eo, sanitati restitutus est m.

[217] [juvenis XIV annorum, Matthæus, Catharina] Tertio decimo sanatus est juvenis quidam annorum quatuordecim, filius Lazastlani de villa, quæ dicitur sanctus Joannes, vulgo Zentivan vocant, qui viribus totaliter sic erat destitutus per triennium, quod se nullo modo erigere poterat, sed extensis manibus, pedibus serpebat in terra, hic facto voto visitandi sepulcrum Beati Joannis, immediate erectus surrexit, et sine molestia ambulans, votum implevit n. Quarto decimo sanatus est quidam Matthæus, filius Oswaldi de Pesth, trans Danubium in opposito Vuilak, qui cum haberet brachium dextrum ex infirmitate quadam ita obfirmatum et involubile, quod ori dextram manum applicare nequiret per duos menses, facto voto ad visitandum tumulum Beati Joannis, mox integre sanatus est o. Quinto decimo sanata est quædam puella, nomine Catharina annorum novem, filia cujusdam Michaelis * de villa Hanchuus *, quæ tribus mensibus ambulare nequiens, viribus omnibus destituta, statim ut mater ejus, Elisabeth nomine, pro ea ad sepulcrum Beati Joannis votum emisit, sanitati restituta est, et pedibus suis ad sepulcrum venit sana, gratias agens Deo p.

[218] [Ursula, Helena,] Sexto decimo sanata est quædam, Ursula nomine, uxor Andreæ de Achas de Otrainsch, * quæ cum per quatuor menses exsiccata fuisset, tamquam truncus immobilis, nec se posset de uno latere ad aliud propria virtute movere vel volvere, neque etiam ad opera naturæ ire, nisi ab aliis portata, in maxima angustia posita, Christum Jesum per merita Beati Joannis invocavit, ut pristinæ redderetur sanitati, ac sic cum devotione una cum matre sua, se ad sepulcrum Beati Patris devoverunt, et mox sanitati pristinæ ipsa Ursula restituta, cum matreque sua Helena gratias Deo egit q. Decimo septimo sanata fuit quædam vidua Helena, uxor cujusdam Jacobi de Varadino, quæ ambos pedes habens contractos, viribus jacebat omnino destituta sex mensibus, non valens penitus quidquam ambulare, nec egredi lectum, etiam manibus pedibusque serpendo, nisi per alios ducta: hæc faciens votum visitandi sepulcrum Beati Joannis, aliqualiter convaluit, ita ut sustentata duobus baculis paulisper ambularet, sed, voto persoluto, mox sanata est in tantum, ut currendo ambularet coram multitudine hominum sine sustentaculis r.

[219] [Lucas, Joannes, Stephanus,] Decimo octavo sanatus est quidam puer, Lucas, filius Magni Joannis de Ched, * qui cum esset contractus in pede sinistro tam valde, ut vix cum pedica terram tangeret, non valens omnino erectus ambulare, sed manibus et pedibus in terra gradiens, facto voto per matrem et patrem ejus portandi eum ad sepulcrum Beati Joannis, continuo sanitati integræ restitutus est, perfecte ambulans s. Decimo nono sanatus est quidam, Joannes nomine Bentzefi, * de Hagorelgii * prope Posega, hic habens unum brachium exsiccatum, ita ut nullo modo flecti aut curvari posset, aut quovis modo manus ejus ad os duci, devote Patri Joanni se commendans, et ad ejus sepulcrum ire promittens, statim sanitati perfectæ restitutus est. Vigesimo sanatus est quidam Stephanus, filius Nicolai Zecgech, de Oncha, qui cum, infirmitate quadam faciente, contractus esset in una manu et in uno pede, ita ut illis in nullo uti posset, facto voto ad sepulcrum Beati Joannis, mox perfecte sanatus est t.

[220] [Margarita Checa, Crisedia:] Vigesimo primo sanata est quædam, nomine Margarita, uxor Nicolai Parut *, de Kerezthuut *, quæ habens manus aridas et pedes exsiccatos, oculisque clare videre nequiens, sed velut in quadam umbrosa nubecula visum dirigens, non cognoscebat res distincte, lingua ejus etiam erat impedita, ita ut balbutiendo verba formaret, hæc, in angustia magna constituta, voto se obligavit visitare sepulcrum Beati Patris Joannis, adjiciens, quod, quocumque modo posset, votum adimplere curaret; veniensque juxta votum in festo Pentecostes anno Domini MCCCCLVIII ad sepulcrum, ibidem jacens, ac sepulcrum ipsius aliquoties circumiens, plene fuit ab omnibus prædictis impedimentis mox liberata, ad gaudium et lætitiam omnium ibi existentium v. Vigesimo secundo liberata est quædam, nomine Checha, uxor Matthei de Concia, de villa Sanctæ Luciæ et Offena w, quæ cum per quatuor menses ita arida et ab uno tantum latere ita immobilis effecta esset, ut nihil penitus operari aut exercere posset, nec sine maxima difficultate valeret comedere, veniens cum magna devotione ad videndum res quasdam, quæ ad usum fuerant Beati Joannis, et quæ, paucis diebus elapsis, fuerant Capistranum deportatæ ad locum Sancti Francisci, mox ut illas devote osculata est, et cum illis signata, perfectæ sanitati restituta est. Vigesimo tertio sanata est quædam virgo viginti annorum, nomine Crisedia, filia Joannis Teutoni, civis Aquilani, quæ cum de mense Aprilis anno Domini MCCCCLVIII maximum dolorem in dextro brachio pateretur, adeo ut timeret ipsius brachii ariditatem, emittens votum ad Beatum Joannem offerre ac suspendere ante ipsius imaginem sive figuram unam imaginem ceræ, illico sanata est, et numquam in dicto brachio postea quidquam mali sensit quæ ex devotione quam ex hoc miraculo concepit, ad ipsum Beatum singulis diebus dixit quinque “Pater noster” et totidem “Ave Maria.”

[221] [curati quoque Elisabeth cæca, Gregorius surdus,] Quidam Balthassar, pellifex de Vuilak, habens claudam filiam, nomine Elisabeth, paralyticam in collo et capite, tam valide vexatam, ut vi doloris etiam oculorum lumen amisisset per tres annos integros, ita ut nihil penitus videret, sed per sororem suam manu duceretur ad locum quemlibet: hæc ducta ad corpus Beati Joannis, nondum sepulturæ traditum, et devote deosculans manus defuncti, a paralysi mox liberata est et sanata, et amborum recepit lumen oculorum: reversa estque ad domum sola sine ductore, quæ prius manu ducebatur x. Nobilis quidam, Gregorius nomine, de villa Bede * vocata, ex quadam nimia infirmitate surdus fuit effectus, ut nil penitus audiret in ambabus auribus, sed si quid faciendum ei insinuabatur, manuum tantum indiciis, et quibusdam nutibus discere poterat: quam surditatem cum XVII annis passus esset continuis, venit cum devotione visitare sepulcrum Beati Joannis, et statim sanitatem plenam assequutus est ac beneficium auditus recepit y.

[222] [Valentinus cæcus, alius mutus,] Valentinus, Sabo * nominatus, de Vunifalu *, tribus annis continuis lumen sic amiserat oculorum, ut nihil penitus videret, nec valeret remedium aliquod invenire, facto voto visitandi sepulcrum Beati Joannis, et complens anno Domini MCCCCLVII, in festo Apostolorum Petri et Pauli, illico lumen recepit plene videns z, Filius Mathiæ Zede de Keyeres *, Nicolaus nomine, in silva quadam existens, infirmitate gravi præventus, loquelam amiserat, et pedibus ambulare nequierat, contractus ergo jacebat per quatuor hebdomadas, nec cibum nec potum sumere nequiens, nec os valens aperire, stillicidiis brodiorum nutriebatur, quem pater ejus ad tumulum Beati Joannis deferre vovens, mox loquelam recuperavit, et sanitati integræ restitutus est aa. Quidam, nomine Matthæus, filius Oswaldi de Pest trans Danubium, in opposito Vuilak, quadam infirmitate gravissime pressus, visum perdiderat per duos menses: hic, facto voto ad tumulum Beati Patris Joannis, perfecte sanatus est bb.

[223] [Mulier cæca, infans cocles] Mulier quædam honesta, uxor Joannis, Lokii * nominati, civis in Vuilak, quodam morbo pestilentico percussa, in gravem incidit infirmitatem, ut in ea visum, auditum, loquelam amitteret. Hæc intra se recolens sudarium apud se esse, quo corpus Beati Joannis tactum fuerat, quod pro sua devotione mulier apud se tenebat, accipiensque illud sudarium, devote cœpit osculari, et secum illico in facie tergere, quod faciens, mox sanitati pristinæ restituta est, et visus, loquelæ, auditus beneficium recepit cc. Ladislaus infans trium annorum, filius Benedicti sutoris, de Keluud *, uno oculo duobus mensibus orbatus est, et cum eo amplius videre non potuit, et medicorum arte curari nequivit, nec quovis medicamine curare ipsam cæcitatem, causante quadam inflatura; pro quo faciens pater votum ad tumulum Beati Joannis, eumdemque illuc portans, mox ibi sanitati integræ est restitutus dd.

[224] [Clara cæca, puella cocles,] Clara quædam, uxor Stephani de Hara *, in comitatu Bachiensi, habitantis in villa quæ dicitur Sancta Catharina, amborum oculorum privata lumine per spatium medii anni, nil videbat. Hæc se vovens ad Beati Joannis sepulcrum, duci se fecit ad illud per manus mariti et filii sui, et circumiens semel sepulcrum, oculorum ipsius obscuritas abscessit, et videre cœpit; secundario vero circumiens rursus clarius vidit, magisque extitit illuminata, sed tertio rursus circumiens, integrum cepit amborum oculorum lumen, nullum habens omnino visus impedimentum, et rediit domum suam sine ductore, gratias agens Deo, et Beato Joanni ee. Catharina quædam, uxor Ladislai Kobloz *, habens filiam parvulam in uno oculo per integrum annum excæcatam, cum vovisset, illam deferre ad sepulcrum Beati Joannis, mox illuminata est ff.

[225] [alia Catharina cocles, Blasius cæcus,] Alia, nomine Catharina, relicta cujusdam nomine Galli de Roca *, in comitatu Bachiensi, habens defectum in uno oculo per tredecim hebdomadas, ita quod nihil videret, cum vovisset visitare sepulcrum Beati Joannis, et tribus vicibus ipsum circumiisset, plene extitit uno oculo illuminata, omni macula disparente gg. Vir quidam nobilis, Blasius nomine, de Enoch, dum in vigilia Nativitatis Domini MCCCCLVIII cum familia sua circa mensam pranderet, repente incurrit infirmitatem oculorum, qua dietim crescente, factus fuit omnino nihil penitus videns, nec incedere valens sine ductore, etiam in domo propria. Hic, facto voto ad sepulcrum Beati Joannis, continuo clarum lumen oculorum consecutus est, venitque ad sepulcrum triginta milliaria Ungaricalia hh.

[226] [Stephanus cæcus, surdus et mutus, Antonius cæcus, Clara muta:] Stephanus quidam, Serggartho vocatus, de Bodizethniclos, * quatuor annis erat cæcus, surdus et mutus, quem devoventes sui portare ad sepulcrum Beati Joannis, dum votum complent, ipsum deducentes in ipso itinere perfectæ sanitati restitutus est, ut aperte videret, loqueretur perfecte, et sine omni impedimento planam haberet loquelam, estque modo sanus, qui olim ut truncus inutilis. Antonius Pasqua de Zazenths, de Aquila, ætatis vero LXV annorum, ab uno oculorum totaliter cæcus per tres menses, mox ut cum lacrymis quemdam panniculum, quem Beatus Pater in tergendis oculis habuerat, devote osculatus est, et cum eo signatus, perfecte est illuminatus et ita clare videt, ac si nihil mali ei accidisset. Quædam, nomine Clara, filia Jacobi de Cigno, de Aquila, ætatis annorum quadraginta, tali infirmitate depressa est, ut per septem septimanas omnino non loqueretur, nec tantum poterat se movere, ut manum ori apponeret. Hæc, ad instantiam suorum, in domo sua tacta et consignata cum quodam panniculo, qui fuerat ad usum Beati Patris, pristinæ sanitati restituta est, et ab omni infirmitate liberata, quam per tres menses passa est, per septem vero septimanas loquela prius privata fuerat.

[227] [liberati epileptici quatuor,] Uxor Pauli pellificis, de oppido Tutal, * continuis annis quatuor patiens morbum caducum, venit tumulum Beati Joannis visitare, et a morbo prædicto plene extitit liberata ii. Gaspar, filius Valentini Pasge, de Titel, * a juventute sua morbum caducum patiens, cum votum fecisset velle visitare sepulcrum Beati Joannis, mox liberatus est kk. Filius Benedicti Zongo, de Covonz, ætatis decem annorum, patiens morbum caducum a juventute tam valide, ut jam morti putaretur propinquus, nec ullo posset remedio juvari, facto voto pro eo ad sepulcrum Beati Patris, perfectæ fuit sanitati restitutus ll. Filius cujusdam Andreæ de Magna Villa, Joannes nomine, patiebatur morbum caducum, cadebatque quandoque in mense semel, quandoque infra octo dies, quandoque post triduum, faciens ore et oculis tam terribiles et horribiles actus et gestus, ut adstantes timerent et horrerent adspicere: hic faciens votum, quod quolibet anno visitaret sepulcrum beati Joannis, si ab ipso morbo meritis ipsius liberaretur: mirabile certe, post factum votum, ab illo die ita liberatus est, quod nil penitus haberet impedimenti mm.

[228] [Elizabeth, puerulus VIII annorum.] Elisabeth quædam, uxor Georgii Usay, de villa Sabrithoza * nominata, morbum caducum patiebatur per quinque annos, quæ in ultimo anno, scilicet in MCCCCLVIII, aliquando in hebdomada ter vel quater cadebat in terram, miserabiliterque vexabatur; hæc in carnisprivio dicti anni votum faciens visitandi sepulcrum Beati Joannis, mox a prædicto morbo plene fuit curata, et imaginem ceream secum detulit, veniens ad ipsum sepulcrum nn. Puer quidam octo annorum, Franciscus nomine, filius Antonii de Zeuclenus, * morbum caducum continuo patiebatur, facto voto pro eo ad sepulcrum Beati Joannis, continuo liberatus est oo.

[229] [Ladislaus, Joannes, et Ursula.] Ladislaus, Bogar dictus, de Segedino, a juventute per quadraginta annos morbum caducum tam horribiliter patiens, ut in una die ter vel quater, ac etiam quandoque quinquies caderet, a morbo ipso vexatus, frequenter etiam cadebat in aquam vel ignem: hic, audita fama miraculorum, quæ fiebant meritis Beati Joannis, voto se obligavit sepulcrum ejus visitare, et, incepto itinere, sanatus est de morbi ipsius vexatione pp. Et Joannes juvenis, filius Jacobi de Pustan Zentmichal, * patiens morbum caducum tribus annis continuis, facto voto Beati Patris sepulcrum visitandi, integram sanitatem adeptus est qq. Mulier quædam, Ursula nomine, uxor Galli de Banthia, per continuos quatuor annos morbum caducum patiens, in ultimo anno frequentius et gravius ab ipso morbo puniebatur et vexabatur, cadensque volutabatur horribiliter, hæc in mense Februarii anno MCCCCLVIII, faciens votum visitandi sepulcrum Beati Joannis, morbo ipso liberata est, nec quidquam mali postea passa est rr.

ANNOTATA.

a Pleraque miracula, hic recitata, depromptasunt ex instrumento Vilakensi, quod jam sæpius citavimus. Nicolaus de Fara biographus miraculum sanatæ Barbaræ retulit supra num. 116 [Cfr Barber. Vit. latin. Instrum. mirac. pag. 7.] .

b Hoc miraculum omittit Nicolaus, recitat autem Barberius [Ibid. pag. 8.] .

c Cfr Nicolaum num. 114, et Barberium [Ibid. pag. 5.] .

d Cfr Nicolaum num. 115, et Barberium [Ibid. pag. 6.] .

e Cfr Barberium [Ibid. pag. 8.] .

f Cfr Barberium [Ibid. pag. 9.] .

g Cfr Nicolaum num. 117, et Barberium [Ibid. pag. 11.] .

h Cfr Barberium [Ibid. pag. 13.] .

i Neuter refert hoc miraculum: a festo Nativitatis B. Virginis usque ad festum S. Bartholomæi anni sequentis, seu a die VIII Septembris usque ad XXIV Augusti habentur dies 351.

k Cfr Nicolaum num. 119, et Barberium [Ibid. pag. 16.] .

l Cfr Barberium [Ibid. pag. 20.] ; qui ponit distantiam Vilako XXX solum milliaribus.

m Cfr Nicolaum num. 121, et Barberium [Ibid. pag. 22.] .

n Varia est hic loci lectio Instrumenti Vilakensis, quam hic ex integro referimus [Ibid. pag. 24.] : Barbara, uxor Jacobi Thoth de villa Januffalva, præstito juramento coram prædictis testibus, fassa est, … quod filius suus, nomine Dionysius, ætatis quatuordecim annorum, totaliter erat destitutus, quod serpebat extensus super manus et pedes, nec erigere se poterat, nisi ab aliis juvaretur, quam infirmitatem per triennium passus fuerat, sed, facto voto ad virum Dei per eam, immediate erectus est, sane et recte incedens sicut prius; hoc ipsemet juvenis rite dicebat, hoc etiam ad notitiam totius villæ S. Joannis devenit. Cfr Nicolaum num. 122.

o Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 27.] .

p Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 30.] .

q Cfr Nicolaum num, 130, et Barberium [Ibid. pag. 37.] .

r Cfr Nicolaum num. 130, et Barberium, qui dicit Helenam fuisse viduam Jacobi de Varadino [Ibid. pag. 39.] .

s Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. pag. 48.] .

t Cfr Barberium [Ibid. pag. 56.] .

v Cfr Barberium [Ibid. pag. 44.] . Christophorus circumstantiam addit, in Instrumento Barberiano omissam: nempe Margaritam viri Dei sepulcrum visitasse in festo Pentecostes anno Domini MCCCCLVIII; ex quo manifestum fit, Christophorum usum fuisse exemplari accuratiori.

w Sancta Lucia, appendix oppidi Montis Regalis in Aprutio Ulteriori sub diæcesi Teatina [Justiniani. Dizion. geogr. del regno de Napoli. V°. Santalucia.] ; quæ sequitur vox Offena in Lexicis topographicis Neapolitanis non occurrit

x Cfr Barberium [Instr. mirac. pag. 4.] .

y Cfr Barberium [Ibid. pag. 9.] .

z Cfr Nicolaum num. 117, et Barberium [Ibid. pag. 10.] .

aa Cfr Nicolaum num. 118, et Barberium [Ibid. pag. 10.] .

bb Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 13.] .

cc Cfr Nicolaum num. 124, et Barberium [Ibid. pag. 28.] .

dd Cfr Barberium [Ibid. pag. 30.] .

ee Cfr Nicolaum num. 131, et Barberium [Ibid. pag. 38.] .

ff Cfr Nicolaum num. 136, et Barberium [Ibid. pag. 40.] .

gg Cfr Nicolaum num. 131, et Barberium [Ibid. pag. 56.] .

hh Cfr Nicolaum num. 136, et Barberium [Ibid. pag. 40.] .

ii Cfr Barberium [Ibid. pag. 57.] .

kk Cfr Nicolaum num. 117, et Barberium [Ibid. pag. 10.] .

ll Cfr Nicolaum num. 119, et Barberium [Ibid. pag. 15.] .

mm Cfr Barberium [Ibid. pag. 21.] .

nn Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 26.] .

oo Cfr Barberium [Ibid. pag. 36.] .

pp Cfr Nicolaum num. 130, et Barberium [Ibid. pag. 39.] .

qq Cfr Barberium [Ibid. pag. 41.] .

rr Cfr Nicolaum num. 131, et Barberium [Ibid. pag. 42.] .

* Ezeleer B.

* Czepleci B.

* Pochaji B.

* add. B. Raatz

* Zhewtes B.

* Bathas de Cusstha B.

* Ehed B. Chæ N.

* Boncesii B.

* Nagyhulg B.

* Parvi B.

* Heroztum B.

* Bete B.

* Fabo B.

* Vifalu B.

* Lede de Henieres B.

* Loslhi B.

* Hiuceliud B.

* Baray B.

* Ezobonzii B.

* Gallisotta B.

* Bodizentmelos B.

* Futak B.

* Pasga de Ghitel B.

* Vuraji de Sahitolese B.

* Zeuccles B.

* Putazenth michol B.

CAPUT XVI.
De curatis a diversis infirmitatibus.

[Curati, ulcerosi pueri,] Quidam puer quinque annorum, filius Petri Zeep. * de platea Renugethen, in Vuilak, quodam ulcere pessimo in gutture percussus, ita ut nec poculum aquæ deglutire posset, nec quidquam sumere, semel curatus, validius postmodum invasus fuit ab infirmitate prædicta; pro quo pater suus astrinxit se visitare sepulcrum Beati Joannis, quo completo, puer integræ sanitati restitutus fuit a. Quædam juvencula, filia cujusdam Antonii, Porkolab * nominati, de Vuilak apostemate pestilentico percussa, ita ut timeretur morti proxima; sed parentes ejus, spem habentes et devotionem in meritis Beati Joannis, duxerunt eam ad tumulum Beati, statim ergo ut ibi extitit, apostema fuit annihilatum b. Puer quidam quinque annorum, filius cujusdam Michaelis, Tegzeo * nominati, in Vuilak, de platea Sancti Ladislai, patiens febrem tertianam per medium annum, qui ita viribus extitit destitutus, ut jam putaretur morti proximus, non valens aliquid sumere alimenti, nec quoquam ambulare, quem parentes ejus voverunt ad sepulcrum Beati Joannis, est continuo sanatus c.

[231] [herniosi Benedictus et Emericus,] Puer quidam, Benedictus nomine, filius cujusdam Georgii, Horozar nominati, de Vornes, tali premebatur infirmitate, quod secreta naturæ per urinæ meatum sibi egrederentur, essetque jam in extremis: pro quo, Helena, matre sua, faciente votum ad Beati Joannis sepulcrum, eo die ab omni infirmitate plene fuit liberatus d. Filius Emerici pellificis de Zegedino, Dominicus nomine, quadam gravissima pressus infirmitate, ita fuit pedum manuumque beneficio privatus, ut velut truncus immobilis jaceret, non valens de latere in latus se movere, nec cibum vel potum in os porrigere, sed aliorum manibus alebatur et levabatur a festo sancti Lucæ usque ad Nativitatem MCCCCLVII, quem Pater devovens ad sepulcrum Beati Joannis, paucis diebus sanitati restitutus est e. Emericus pellifex de Zegedino, habens rupturam tam gravem, ut nec limen domus propriæ posset exire, eo quod intestina ad genitalia * descenderent, ut nec quoquam sine stricto ligamine ire posset, voto se astringens ad tumulum Beati Joannis venire, in via positus, sanitatem integram obtinuit f.

[232] [Dorothea cæca, Margarita febricitans, puer cancerosus,] Dorothea quædam, uxor Emerici institoris de Themesvar, filia judicis civitatis, infirmitate gravi percussa ultra spatium anni unius, lumen amiserat oculorum, jamque ultimis tribus mensibus penitus nil videbat, nec medicorum arte curari poterat, quæ, voto se adstringens visitare sepulcrum Beati Joannis, mox illuminata est, nullum postea in oculis sentiens impedimentum g. Margarita quædam, uxor Benedicti Sartoris, de Chicha, * prope Bachiam, in distantia quatuor milliarium a Vuilak, intentissimas febres tertianas ultra annum patiens, pene erat viribus consumpta, nec ullo poterat juvari medicamine, quæ devote vovens visitare sepulcrum Beati Joannis, mox fuit integre sanata h. Puerulus quidam, filius Nicolai, Zadori * nominati, de Vuilak, quadam plaga feroci, lupa scilicet vel cancro in pectore percussus est, ita quod per tres dies carnes ipsius a dicta infirmitate vorarentur, et infirmarentur, ac consummarentur, ita quod ex hac vita migrare crederetur. Unde pater et mater, nomine Dorothea, votum pro eo ad sepulcrum Beati Patris facientes, et promittentes unam ceream imaginem, una cum puero portare, si eorum sanaretur filius: mirabile certe! portatus puer cum cerea imagine ad sepulcrum, mox sanitatem integram recepit, ita quod nullum vestigium cicatricis prædictæ plagæ in ejus corpore remaneret i.

[233] [infans cæcus, Barbara et Catharina febricitantes,] Infantulus quidam, Adrianus nomine, unius anni et dimidii, filius Michaelis Lierze, * de villa Fulzergh, * per mensem patiens inflaturam tam grandem in facie, ut ejus oculi nullo modo videri valerent, facto voto pro ipso a patre et matre, Ursula nomine, ad Beati Joannis sepulcrum portatus est, et eodem die, oculi clari apparuerunt ac per dies paucos sanitati restitutus est k. Puella quædam, Barbara nomine, filia Valentini Maniaros, de Fisegh, sex menses patiens febres gravissimas, emisso voto visitandi sepulcrum viri Dei, statim eadem hora sanata est l. Puella quædam, Catharina, tredecim annorum, filia cujusdam Michaelis, Piski de Villa dicti *, passa febres quartanas, quandoque quotidianas, a mense septembris usque ad mensem aprilis, ducta per matrem, Scholasticam nomine, ad sepulcrum Beati Joannis sanata est, et non amplius vi febrium molestata est m. Quidam puer, filius cujusdam Matthei de Pesth, trans Danubium in opposito Vuilak, Emericus nomine, habens quamdam plagam in ore, quæ vulgo lupa vel cancer nuncupatur, quatuordecim diebus, ita quod cancro maxilla consumi videbatur: plaga vero ita magna erat, quod digitus immitti poterat, facto voto ad sepulcrum Beati Joannis, mox sanatus est n.

[234] [adolescens febricitans, Agatha et Ladislaus cancerosi] Quidam, adolescens quatuordecim annorum, de Vuilak, a diuturna febre concussus, dum votum pro eo factum fuisset ad sepulcrum Beati Joannis, sanatus est. Ejus quoque soror, Agatha nomine, a phrenesi et mentis insania sanata, facto pro ea voto o. Agatha quædam, uxor Georgii pellificis, de Harsan, prope Vuilak, apostemate quodam gravata pedis dextri, omnino amiserat virtutem, ut nullum illius pedis haberet juvamen, nec quovis modo ambulare valeret a festo Sancti Nicolai usque ad Nativitatem Domini, sed facto voto ad Beatum Joannem ejus sepulcrum visitare, mox sanata est p. Vir quidam nobilis, Ladislaus nomine, de villa Bathoe, * decem mensibus infirmitatem lupæ sive cancri penaliter patiens et curari nesciens, facto voto visitandi sepulcrum Beati Joannis et impleto, continuo sanatus est. Hic etiam Ladislaus ab infirmitate, quam patiebatur in una manu et uno pede, similiter voto facto, sanatus est q.

[235] [Benedictus febricitans, Agatha plagis contecta,] Benedictus, quidam puer, filius Petri Joannis de Athya, patiens febres quotidianas a mense septembris usque ad mensem martii, totus erat consumptus, facto voto pro eo per matrem ad Beati Patris sepulcrum et impleto ibidem, sanitati integræ fuit restitutus, nec amplius a febribus vexatus est r. Agatha quædam, uxor Ladislai de Bodrogogzontelkon, * patiens in ubere dextro vulnus quoddam horribile per spatium decem annorum, nullo poterat juvari medicamine, sed diu noctuque cruor, sanies et immunditia fœtidissima ex illa effluebant plaga incurabili, propter quod mulier ipsa erat omnibus despecta, et sibimet et aliis importabilis. Hæc, in tanta anxietate posita, et velut cadaver horridum effecta, lacrymose venit visitare sepulcrum Beati Joannis, quo facto horrenda illa plaga integraliter sanata est, ipsaque veniens ad sepulcrum cum gaudio, omnibus hoc recitavit s.

[236] [similiter mulier Elisabeth,] Mulier quædam vidua, Elisabeth nomine, cujusdam Nicolai Zelesconniz, in Vuilak, tacta quadam plaga insanabili, lupa nuncupata, a cingulo infra in parte inferiori, tota erat ab ipsa plaga consumpta, fœtebatque nimium, nec aliquis ei appropinquare poterat. De qua plaga partes carnis putridæ, tamquam de pecore, per fœminas abscredebantur, quæ et ipsæ nimium horrebant ac timebant actum illum facere: dietim quoque hinc inde multæ foveæ fiebant in circuitu plagæ, sanie fluentes; apparebat etiam ipsa plaga tamquam fenestra quædam, ut inspiceretur in ea velut in quoddam vas apertum. Sic igitur mulier ipsa jacebat tamquam mortua, loqui non valens quindecim diebus, sensum tamen habens integrum. Cui devotæ mulieres persuadebant, ut Beato Joanni devote se ipsam commendaret, quæ intra se ipsam cum magno suspirio et devotione se recommendavit, et quibus poterat indiciis manuum et oculorum nutibus mulieribus suadentibus hoc ipsum demonstrabat. O mirabilis Deus! mox ut hoc fecit, alleviata est, et loqui cœpit, paucisque diebus omnis ejus plaga sanata est, nec minus indicant personæ, quæ eam noverant et ejus plagam, quam si resuscitata esset a mortuis t.

[237] [Helena, Valentinus contracti,] Mulier quædam, Helena nomine, uxor Stephani Ysspan *, in Dimelchen, quadam infirmitate pressa, ut in puerperio ambas manus habebat contractas et inflatas et miserabiliter incurvatas, ut penitus nihil operari posset, nec puerum enixum quovis modo gubernare per tres annos integros. Hæc, vivente adhuc Beato Joanne, voverat præsentiam ejus visitare, sed nequivit. Post votum tamen tantum convaluit, ut omnia opera ejus manibus posset exercere, quamvis quamdam contractionem digitorum adhuc haberet. Post vero ejus sepulcrum devote visitans, perfecte sanata est, et digiti flexibiles facti sunt, et extenti et omnino liberati v. Valentinus quidam, Olas dictus, de Zegedino, infirmitate gravissima oppressus, nullo modo se poterat vertere, sed aliorum volvebatur auxilio, sanguinisque fluxum per idem tempus incessanter patiebatur, nec ullo poterat curari auxilio medicorum. Hic audiens ea, quæ apud sepulcrum Beati Joannis Deus operabatur, devotione devovit se sepulcrum visitare, si sanitas ei restitueretur. Mirum dictu, tertia die perfecte sanatus est, et sanus sepulcrum visitavit w.

[238] [Martinus et Barbara aridi,] Martinus quidam, de Vuylak, famulus provisoris curiæ magnifici domini Nicolai de Vuilak, sex mensibus ambulare non poterat, nec de lecto exire, nec in illo revolvi sine adjutorio alieno; siquidem a planta pedis usque ad verticem a parte sinistra totus erat destitutus viribus, factusque contractus: hic duorum baculorum adminiculo visitare tentavit Beati Joannis sepulcrum, minime tamen potuit; sed adjutorio aliorum illuc fuit perductus. Cumque esset ibi, tumulum circuit, aliis ipsum juvantibus, mox ergo sanitatem integram recepit, et sanus domum rediit, gaudens atque gratias agens et baculos, cum quibus nitebatur ambulare, super tumulum relinquens in testimonium adeptæ sanitatis x. Barbara quædam, uxor Galli de Zatha, in gravissimam incidens infirmitatem, nihil alimenti sumere poterat multis diebus, jacebatque in lecto, ut truncus, movere se non valens, usum quoque loquendi perdiderat duabus hebdomadibus: verum quia mente sana erat, intra se devote vovit Beato Joanni visitare sepulcrum, si non aliter, saltem cum manibus et genibus: quo facto, beneficium loquendi reaccepit et comedit, atque ita convaluit, ut quarto die per tria milliaria Ungarica ipsum sepulcrum visitaret, gratias agens Deo, et Beato Joanni y.

[239] [mulier hæmorhoissa, Stephanus paralyticus] Catharina quædam, relicta Petri de Zegedino, per quatuor annos integros in infirmitate decubans gravissima, duobus etiam annis fluxum sanguinis patiens, totaliter erat consumpta, et viribus omnibus destituta, quæ etiam videndi et audiendi erat privata beneficio, nec se de latere in latus habebat aliquam facultatem movendi: hæc, cum esset in angustia posita, cum suspirio flebili Beatum Joannem invocavit, et promisit, si sanaretur, ejus sepulcrum visitare, quo facto, mox convaluit, et, evolutis paucis diebus, integraliter sana, ipsum sepulcrum per XXXII milliaria Ungarica peditando visitavit z. Stephanus quidam, nobilis vir, per octo annos integros quadam infirmitate detinebatur gravissima, in ultimo anno Domini MCCCCLVIII, circa Nativitatem Domini, validissime fuit inflatus in toto corpore, ut nec ambulare posset nec se de loco movere, adhibitisque diversis medicinis, nil proficiebat, sed magis gravabatur, et inflatura crescebat. Hic audiens de miraculis, quæ fiebant ad Beati Joannis tumulum, illuc se devovit iturum, si sanaretur. Quo facto, continuo convaluit, et integre sanatus est, ambulans quocumque libere, et nullum habens penitus signum inflaturæ prioris aa.

[240] [puer febricitans, mulier paralytica, alia eundi impotens,] Puer quidam septem annorum, filius Laurentii Naclkeri *, patiens febres tertianas, per annum integrum, curari non poterat, sed dietim consumebatur: hunc devoventes parentes ejus ad sepulcrum Beati Joannis, voto completo, illico puer sanatus est, et sanus rediit domum, nec amplius febres passus est. Helena quædam, uxor Joannis fabri, de Zegedino, gravissima percussa infirmitate, omnibus viribus erat destituta, et omni fortitudine privata, ita ut nec manus levare quovis modo posset, nec se de latere in latus volvere sine adjutorio alieno; siquidem manus una, et pes unus, et pars totius corporis insensibilis erat, tamquam non habens vitam. Hæc, in angustiis posita, devovit Beati Joannis sepulcrum visitare et mox sanitati optatæ restituta est bb. Margarita quædam, uxor Fabiani, de villa, Zanthgierg * vocata, pedum suorum erat privata adjutorio per quinque annos, nec amplius jam habebat spem convalescendi; hæc audiens miranda, quæ circa sepulcrum Beati Joannis fiebant, devote vovit quocumque modo ejus sepulcrum visitare; quo facto, in tantum convaluit, ut quamvis non integre sana, sepulcrum tamen visitavit, ubi mox sanitatem tam integram est consecuta, ut cum magna lætitia coram multis diceret: “Jam ita sana sum, ut currendo valeam ad domum meam redire.” De quo magna existit æmulatio cum vociferatione Nominis Jesu usque ad sidera cc.

[241] [Stephanus sacerdos cæcus, Agnes graviter vulnerata, Mauritia vidua] Vir quidam, honorabilis sacerdos, Stephanus nomine, plebanus Nagkerii, infirmitate gravatus per dies plurimos in oculis, ita erat infirmus, ut perpetuam cæcitatem timeret incurrere. Qui vovens Beato Joanni visitare sepulcrum, mox oculorum integram recepit sanitatem, et in toto corpore integerrimæ restitutus est sanitati. Domina Agnes, mulier conscientiosa, et tertii Ordinis de Observantia, degens in monasterio Sanctæ Elisabeth de Aquila, cum ex quadam superveniente necessitate festina incederet, accidit, ut percuteret pectus in uno ligneo palo inadvertenter adeo duro, ut una pectoris costa vehementer curvaretur. Ex quo, ita infirma facta est, ut superveniente quadam corporis totius inflatione mirabili, omnino crederet unum latus se amissuram: destituta omnibus membris, hæc commendans se Beato Joanni et devote emittens votum, facere depingi ipsius Beati imaginem, si a dicta infirmitate evaderet libera, mox integre et perfecte fuit liberata, nullum in posterum sentiens dolorem. Mauritia, relicta olim Benedicti Stephani de Aquila, per tres septimanas totaliter infirma, ut nec surgere, nec se movere posset quoque modo sine multorum adminiculis. Hæc commendans se Beato Joanni, erga quem devota semper fuit, et deosculans devote quosdam panniculos, quos ipse Beatus pro suo usu habuerat, ac cum eis signata, mox extitit perfecte sanata, et postmodum ambulavit, ac si numquam infirmata fuisset.

[242] [Lucia Joannes et Franciscus;] Lucia, uxor cujusdam magistri Joannis, artificis de Aquila, per duos menses quamdam maximam infirmitatem passa est, nec poterat sibi ope medicorum subveniri: hæc constringens se voto Beato Joanni, quod in die obitus sui reficeret tres pauperes, faceretque celebrare unam Missam, ac suum diem, ut diem dominicam, celebraret, statim ab omni infirmitate fuit liberata. Joannes Tricii de Paganica, civis Aquilanus, ab ilibus usque ad talum vehementissime per integrum annum cruciatus est intolerabili dolore, et sibi nullum remedium reperire valens, constrinxit se voto ad Beatum Joannem, quod si suis meritis liberaretur, suam imaginem faceret depingi in ecclesia Sanctæ Mariæ de Paganica, quæ est una de majoribus et potioribus ecclesiis Aquilanæ civitatis; quo facto, illico liberatus est, ut postea, scilicet die sequenti, absque aliquo dolore, quocumque vellet, incederet liber et sanus. Franciscus, filius Joannis de Estulo, Aquilæ habitantis, gravissimo et mortifico morbo pestilentiæ, sive pestifero, taliter per novem dies infirmatus est, ut non nisi mortuus judicaretur, pro quo facto voto per matrem ejus, Gentilenam nomine, ad Beatum Joannem illico convaluit, et a faucibus mortis extitit liberatus.

[243] [vas ruptum non dimittit liquorem; sanantur, puer fatuus,] Margarita quædam, uxor Martini sartoris de Vuylak, habens vas unum vini fratris sui in cellario suo, ipsius vasis omnes circuli, quibus ligabatur, rupti fuerunt, ita quod vinum abundanter effluebat, nec sperabatur, quod aliquid remaneret. Quod videns mulier, flexis genibus, Beatum Joannem invocavit, ut custodire dignaretur eam a damno: statim ergo vinum stetit, nec amplius effluxit, quousque mulier, vocato artifice, vas ipsum ligari fecit dd. Puer quidam undecim annorum, Thomas nomine, filius Michaelis, de Kosde * dicti, de villa Petzken, fuit infatuatus, intellectumque rationabilem omnino non habens, sed diebus octo continuis gestus mirabiles et brutales manibus et pedibus faciebat, ac collum mirabiliter torquebat, facto voto pro eo per parentes ad sepulcrum Beati Joannis, mox ei sanus sensus, sicut prius, restitutus est ee.

[244] [Agnes obsessa, Joannes epilepticus:] Mulier quædam, Agnes nomine, uxor Rusa de Bathka *, per unum annum obsessa vexabatur a dæmone, nec liberari poterat quorumvis auxilio, pro qua vir ipsius et Fratres votum emiserunt, quod eam ad sepulcrum Beati Joannis ducerent. Quod cum implere conarentur, ducebant ipsam in curru, et dum essent in quodam planissimo campo, mulier ipsa voce terribili et rauca clamare fortiter cœpit, dicens: “Nolo ire ad sepulcrum monachi, nolo ire.” Et hujusmodi verba dicendo, fecit strepitum et impetum, adeo quod currum in plano campo totaliter dirupit et confregit: quo facto, mulier ad sanum sensum rediens, gratias agendo clamavit, dicens: “Liberata sum gratia Dei et meritis Beati Patris.” Monstravitque in minoris pedis unius digito quoddam vulnus, ad instar lenticulæ unius, unde sanguis fluebat, et inde exisse dæmonium, mulier ipsa testabatur: nec amplius ipsam vexavit dæmon, indecumque exierit ff. Joannes, filius Christiflorelli de Balneo, Aquilanensis, annorum undecim a dæmone vexatus cum incredibili tremore, faciebat actus et gestus ita horribiles, ut abominabilis omnibus redderetur, et quasi morbum caducum habere videbatur. Hic ductus per patrem suum ad ecclesiam Sancti Francisci in Aquila, ac tactus cum quodam panniculo, quo Pater ipse Beatus ad oculos utebatur, illico liberatus est. Soror prædicti pueri, habens annorum novem ætatem, simili infirmitate et vexatione pressa per annum, tacta cum prædicto panniculo, cum admiratione omnium sana et incolumis evasit.

[245] [testes miraculorum in Vilako adducuntur.] Quidam Bartholomæus de Brixia hoc patiebatur infortunium, quod quandocumque nascebatur ei filius ex uxore, postquam attingebat decimum quintum diem, illico moriebatur. Hic habens fratrem in Ordine, qui dicitur frater Andreas de Brixia, ei infortunium revelavit, qui compatiens fratri dixit: “Astringas te aliquo voto propter hoc Beato Joanni de Capistrano, cujus sanctitatem pridie novisti.” Interpositis autem paucis diebus, ipse Bartholomæus et ejus pater et fratres, ac uxor gravida concorditer voverunt, quod filius ejus, si superviveret, facerent eum per tres annos continuos deferre habitum Sancti Francisci: si vero esset filia, facerent depingere imaginem ipsius Beati Patris. Ecce non multo post habuit filium ex uxore sua pulchrum et alacrem, qui per gratiam Dei et merita ipsius Patris vivit rectus et sanus. Hæc suprascripta miracula quæ facta fuerunt in Vuilak apud sepulcrum Beati Joannis de Capistrano diligenter fuerunt examinata per viros conscientiosos et bonæ famæ cives in Vuilak: scilicet Guidonem Italicum de Aretio, Michaelem Zaffar, et Bartholomeum Arcupriar. Nam videns magnificus civitatis Vuilak dominus et patronus, quod Omnipotens Deus mirificabat servum suum per prodigia, disposuit optimos cives ad examinationem miraculorum, quæ quotidie fiebant, qui diligenter hoc pium opus executi sunt. Nec aliquod miraculum conscripserunt, nisi habitis plenis probationibus et receptis juramentis; et licet plures alii semper intervenerint, ipsi tamen tres numquam defuerunt.

[246] [Epilogus.] Miracula etiam, facta in Italia, diligentissime examinata sunt cum plenis attestationibus et juramentis, et conscripta veraciter. Sed ut evitarem nimiam prolixitatem, testes et juramenta, tam de miraculis factis, in Ungaria quam in Italia, prætermisi, præmissa autem miracula quæ facta sunt a die obitus, qui fuit anno Domini MCCCCLVI die XXIII Octobris usque MCCCCLIX, a quo quinquagesimo nono usque nunc, cum jam sumus in anno MCCCCLXIII prima die Aprilis, multa plura et magis stupenda patrata sunt, et quotidie meritis ipsius Beati fiunt, tam circa ejus sepulcrum ad quod visitandum, usque hodie de diversis partibus innumerabiles populi conveniunt, quam in aliis mundi partibus. Divino vero consilio factum esse non ambigo, quod Beatus Pater in Vuilak, in quo sunt judæi, hæretici, et schismatici, atque christiani sepultus est, ut ex hoc demonstraretur ipsum fuisse omnibus communem; christianis quidem eos ad fidem animando et confirmando, cæteris vero eos convertendo, et eorum errores atque perfidiam confutando. Decebat etiam ut, qui per ejus sanctissimas orationes Turcas devicerat, in opprobrium eorum non longe ab eis sepeliretur. Suscipe ergo, Pater Beate, quæso hoc munusculum, quod indignus discipulus et filius tuus tibi offert, et parce ignorantiæ et negligentiæ etc. Orare pro me, filio tuo, et his provinciis Austriæ, Moraviæ Bohemiæ, Ungariæ, Poloniæ, Silesiæ, Massoviæ, Stiriæ, Carinthiæ, quas de tuis laboribus fundasti, non desinas Dominum nostrum Jesum Christum, qui est benedictus in sæcula sæculorum. Amen. In vigilia Petri et Pauli 1489.

ANNOTATA.

a Confer Nicolaum de Fara biographum supra num. 114, et Barberium in Vita latina [Instrum. Vilak. mirac. pag. 5.] . Hic novum habemus argumentum, quo ostendi potest, Christophorum nostrum habuisse coram aliud exemplar Instrumenti Vilakensis, nempe non solum indicat, Petrum fuisse incolam Vilakensem, quod et Barberianum exemplar habet, sed addit, eumdem habitasse in platea Renugethen.

b Cfr Nicolaum num. 115, et Barberium [Ibid. l. c.] .

c Cfr Barberium [Ibid. pag. 6.] .

d Cfr Barberium [Ibid. pag. 11.] , qui addit cognomen Georgii patris fuisse Horozar.

e Cfr Barberium [Ibid. pag. 12.] .

f Cfr Barberium [Ibid. pag. 89.] .

g Cfr Barberium [Ibid. pag. 13.] , qui addit prodigium in festo S. Petri ad Vincula, seu die 1 Augusti, 1458 contigisse.

h Cfr Nicolaum num. 119, et Barberium [Ibid. pag. 14.] .

i Cfr Nicolaum num. 121, et Barberium [Ibid. pag. 20.] .

k Cfr Nicolaum num. 121, et Barberium [Ibid. pag. 23.] .

l Miraculum istud omittunt Nicolaus et Barberius.

m Cfr Nicolaum num. 123, et Barberium [Ibid. pag. 26.] .

n Cfr Nicolaum num. 124, et Barberium [Ibid. pag. 29.] .

o Cfr Barberium [Ibid. pag. 31.] , qui sanatum puerum vocat Bartholomæum, ac eidem solum annos duodecim tribuit.

p Cfr Nicolaum num. 125, et Barberium [Ibid. pag. 33.] . A festo S. Nicolai, die VI Decembris, usque ad Nativitatem Domini, XXV ejusdem mensis, currunt dies novemdecim: hæc infirmitatis duratio in Instrumento Vilakensi non occurrit.

q Cfr Nicolaum num. 130, et Barberium [Ibid. pag. 34.] .

r Cfr Barberium [Ibid. pag. 38.] .

s Cfr Nicolaum num. 133, et Barberium [Ibid. pag. 48.] .

t Cfr Barberium [Ibid. pag. 49.] .

v Cfr Nicolaum num. 134, et Barberium [Ibid. pag. 50.] .

w Cfr Nicolaum num. 134, et Barberium [Instrum. Vilak. mirac. pag. 51.] : addit Christophorus, quod alii omittunt, cognomen Valentino fuisse Olas.

x Cfr Barberium [Ibid. pag. 52.] .

y Cfr Barberium [Ibid. l. c.] .

z Cfr Barberium [Ibid. pag. 53.] , qui omittit circumstantiam itineris XXXII milliarium.

aa Cfr Nicolaum num. 131, et Barberium [Ibid. pag. 43.] .

bb Cfr Barberium [Ibid. pag. 57.] .

cc Cfr Barberium [Ibid. pag. 59.] .

dd Cfr Barberium [Ibid. pag. 27.] .

ee Cfr Barberium [Ibid. pag. 24.] .

ff Cfr Nicolaum num. 135, et Barberium [Ibid. pag. 54.] .

* Leep B.

* Pholax B. Protolab N.

* Regsis B.

* genua B.

* Sardonis de Chica B.

* Radosi B. Kadasi N.

* Gyars B.

* Tysligh B. Naghfalwa N.

* Pyssry de Syligh B. Pylki de Sysigh N.

* Bumhii B. Bancha N.

* Sadogazontelek B. Bodogazzonthelek N.

* Hyspan de Simelchem B. N.

* Nagherii B. Nagheer N.

* Sentgeurg B.

* Dobos de Peren B.

* Bathaka B. Batha N.

APPENDIX.
Epistolæ aliquot S. Joannis Capistrani, ad familiam Rosembergicam directæ.

Joannes de Capistrano, conf. ord. FF. Minorum, Villacki in Pannonia (S.)

[Praefatio]

Jam extremæ paginæ Actorum S. Joannis Capistrani sub prelo sudabant, quando ad nos delata sunt apographa epistolarum Sancti ad illustrissimam familiam Rosembergicam seu de Rosis, de re catholica optime meritam, et quam magno propterea studio colebat vir sanctus. Easdem ex archivo suo Wittingaviano exscribi permisit celsissimus princeps Adolphus de Schwarzenberg. Tanto lubentius eas Actis adjicimus, quia gesta Sancti confirmant et elucidant. Singulis, ordine chronologico distributis, subnectemus annotationes quasdam, dicta illustrantes.

Epistola I.

[1] IHC. Magnifice et excellens domine, ac protector et benefactor mi singularissime! Humillima ac debita commendatione præmissa. Hodierna die, quam semper honoratam sum habiturus, redditæ sunt mihi litteræ dominationis tuæ, quæ quidem quantam lætitiam ac jucunditatem mihi attulerint nullo dicendi genere consequi possem, quandoquidem ita promptissimum, ita paratissimum ad me sub tui tutela suscipiendum te invenio. Non enim aliud expectabam, nisi quod in te omnes uno ore prædicant, efferunt et extollunt, christianissimum scilicet nomen, ut clarissimas et egregias virtutes tuas silentio præteream ceteras, quæ tot et tantæ sunt, ut verum fatear, difficile dictu esset, et licet cetera virtutum genera ad cujusvis principis ornamentum accedant, maximum decus tuum christiani nominis omnia vincit, superat et calcat. Placuisse excellenti dominationi tuæ litteras meas magnopere gratulor, sed illud longe magis gaudio me affecit incredibili, cum meum ad te accessum sollicitas ad liberandum tot millia animarum pereuntium, quæ quotidie sathanæ gutturi præda et cibus fiunt, quod firmissime assecuturus es; sum enim in Zwettl a, profecturusque crastina die post absolutam prædicationem Weytram b. Ibi namque expectabo quousque tua excellens dominatio pro me miserit. Si quidem feria quinta proxime futura tui ad me venerint, sexta feria sequenti iter versus Crumnaviam c arripiemus. De die tamen disponas pro arbitrio tuo, me autem semper ad veniendum paratissimum invenient. Sed animadvertat dominatio tua, ut duo currus pro sociis et libris meis omnino mittantur, cum sine illis proficisci non valeamus. Plura scriberem, sed omnia ore ad os agemus, cum una tecum fuero, quod citissime erit, si tuos quam primum ad me mittere non gravaberis. Tua vero excellens dominatio interim magnanima erit et perjucunda, spero enim, quod ea assequemur, divina gratia opitulante, quæ ceteris negata fuerunt. Nam adest magnus et excelsus Deus noster suis admirandis et stupendis operibus. Nobis autem molestum minime sit adesse humano studio et ingenio. Responsivas litteras nullas adhuc accepi ab amico meo Rokyczano, causam ignoro. Certior enim factus sum, quod congregationem nonnullam baronum Bohemorum, quæ fit prope Olomutium, accessit non libenti animo, ni fallor. Disputationem, ut ex meis litteris intelligere potuisti, illi non denegavi, neque denegabo, dummodo congruitas loci tributa sit, et peritissimorum virorum pulchra corona. Scio et certus sum, quod pro sui animi obstinatione potius ille frangetur, qui * flecti possit. Ejus argumenta, rationes, et ut verius dicam, cavillationes, auctoritates et, dicta facile refellemus. Sed ejus et mei censores astare vellem, ut secundum illorum sententiam meæ doctrinæ acquiesceret et consentiret. Non enim intendo secum garrulare, ut sæpe numero loyci (logici) faciunt, sed ut omnia a congruis et debitis judicibus determinentur. Omnis ignorantiæ et timoris locus a me remotus est, si mecum de congruo loco et de viris interventuris in actu convenire noluerit d. Nam hujusmodi actus non apud vulgares et indoctos viros, sed apud eos, quorum probata et authentica est sententia et auctoritas, fieri debet. Sed de iis hactenus, in quibus omnibus tuo optimo et fidelissimo consilio utar. Valeat excellens dominatio tua, quam Christus tueatur in æternum, et me, ut facis, sub tuo præsidio suscipe. Pro ea dignitate, quam merito reverendus pater dominus Jodocus filius tuus assecutus est, plurimum congratulor, agoque gratias immensas Deo Omnipotenti, qui illam sibi tribuit. Rogo vero, ut ad sublimiora illum tollat, qui ex innata bonitate et virtute omnia bona meretur. Iterum atque iterum vale, mi optime protector, et pro me cito mittere non immoraberis, qui jam tecum fuisse diu desideravi. Ex Czbettel (Zwettl) 12 Octobris 1451. Manu velocissima. Tuæ excellentis dominationis inutilis servus, licet orator fidelissimus, frater Joannes de Capistrano minorum minimus. A tergo: Magnifico et excellenti domino domino Ulrico de Rosenberg etc. suo protectori et præceptori singularissimo fidelissime et cito obsignentur.

ANNOTATA.

a De oppido Zwettel, ubi insigne monasterium Ordinis Cisterciensis hactenus exsistit, mentionem etiam facit Christophorus a Varisio in Vita S. Joannis num. 139: nomen tamen oppidi male scribit Czunethel: conjiciendo tamen diximus, Annotato a esse locum Zwettel: quam conjecturam undequaque confirmat præsens epistola. Nam Christophorus docet, S. Capistranum die decima secunda Octobris, qua ipse die ad Udalricum Rosembergicum scribit, in Zwettel miraculum operatum fuisse, atque hinc Krummau seu Crumlovium profectum fuisse. Ipse Sanctus locum scriptionis suæ indicat Czbettel. Nihil porro mirum, viros Italos in locis peregrinis scribendis sæpe sæpius allucinatos.

b Weytram est Weitra, oppidum eunti Zwettelio Crumlovium occurrens, ut patet ex mappis topographicis.

c De Crumlovio seu Krummau in Annotato b capitis X Vitæ Christophori a Varisio actum fuit.

d De hoc cum Joanne Rockyczana colloquio egimus in Commentarii prævii numm. 211 et seqq. Ex hac porro epistola constat, S. Joannem Capistranum nullatenus refugisse publicam cum Hussitarvm antistite disputationem.

* quam?

Epistola II.

[2] Omnem in Domino et in Rosabella a salutem cum sincerissima caritate. Venerabilis ac dilectissime frater! Licet fraternitatis tuæ merita multifaria me tibi non immerito ferventissima caritate in immensum astringant, consolationis tamen tuæ scripta dulcissima, mihi nuperrime una cum Reliquiis sanctissimi confessoris Bernhardini prægratis ex Vienna delegata, non modicum fomenti continuo subministrant, adeo ut quoties illas intueor aut recolo, amoris reciproci nimirum scintilla non modica exardescit. Nec tamen eadem primum me moverunt, ut pro tuis successibus Deum orem, quam potius prima die tui recessus a me hoc ceperim studiosius exequi, orationes pro te Domino, utinam gratas, quotidie effundendo, nec de hoc contentus, sed et cunctos ordinaria mihi lege subjectos dudum edicto publico ad idem faciendum sum exorsus *. Quamvis autem eadem scripta tua plurimum jucunditatis attulerint, multo tamen amplius in dies lætificat quotidiana novitatum fama percurrens, nedum de tuis successibus prosperis, de quibus sollicitus sum perquirere, sed et Dei magnificentia, quæ meritis ejusdem sanctissimi Bernhardini, tuoque devoto ministerio, mirifice clarere conspicitur. De his igitur ac singulis præmissis Deo ac fraternitati tuæ denique grates sincerissime refero condecentes, hortorque in Domino, quatenus receptum * Dei opus indefesse, ut facis, prosequaris. Confortare in Domino et age viriliter pro Dei et Ecclesiæ suæ sanctæ honore, animarumque salute, confisus in illius præsidio in cujus nomine et virtute cepisti, quatenus centuplicato fructu proinde feliciter coronari merearis in regno illo æterno, quo una tecum tuis orationibus rogo suffultus, desiderio æstuo conregnare. Vale vir Dei, pugil Christi invicte, tuique pariter benevaleant. Datum in castro ecclesiæ in Strasburg b die sedecima mensis Octobris anno Domini 1451. Johannes Dei gratia Episcopus Gurcensis c. A tergo. Venerabili ac religioso in Christo fratri meo carissimo, fratri Johanni de Capistrano, generali ordinis Fratrum minorum de Observantia.

ANNOTATA.

a Quid sibi velit hic loci Rosabella non facile dixerim. Rosa quidem est symbolum silentii seu secreti [Diction. de Trévoux, V°. Rose.] ; sed in tota epistola nihil occurrit, quod secretum requirat; dein dicendum esset simpliciter sub rosa. Putem tamen, episcopum alludere ad familiam Rosembergicam, quæ Rosam gerit in scuto gentilitio, præsertim quum illo ipso tempore, quo epistola scripta fuit, S. Capistranus in familia Rosembergica Crumlovii versaretur. Ita ut sensus sit, episcopum salutem dicere Fratri Joanni in Domino Deo et in familia Rosemburgica, a Deo destinata in salutem Bohemiæ. Porro ramus Bohemicus familiæ Rosembergicæ periit initio sæculi XVII morte Joachimi Udalrici, qui sine prole obiit die XXIV Januarii 1604 [Cfr Schmidl. Histor. prov. Bohem. Soc. Jesu. tom. II, pag. 371 et Balbinus. Miscell. Hist. Bohem. Decad. II.] .

b De castro Strasburg actum fuit supra in Vita Christophori a Varisio cap. VIII Annotato n.

c Ibidem etiam nomen Joannis episcopi gentilitiumet anni regiminis indicata fuere.

* exhortatus?

* inceptum?

Epistola III.

[3] IHC. Beatissime Pater! a Ad osculanda vestigia sanctorum pedum. Caritas, quæ debita est omnibus Christi fidelibus, eo vehementius ad has comendatitias me coegit, quo de virtute integra illustris (hujus domini) cum magnificis et præstantissimis liberis certiorem famam apud me experientia fecit. Si enim cum omnium per ora volaret, illustrem et excellentem dominum Uldericum de Rosenberg eum esse, qui æstuanti Bohemorum perfidiæ, castra, terras, civitatesque insano impetu devastantium, jam modo per triginta sex annos nullo victus terrore restitisset, solusque inter latentes apparens, sese, castrorum et civitatum ruinas passus, usque ad effusionem proprii sanguinis verum Jesu Christi fidelem, et sacrosanctæ Romanæ et universalis Ecclesiæ legitimum filium indefesse proclamaret, omnium in se catholicorum provocavit affectus, omnesque eum benevolentia prosequerentur; quanto magis virtuti fieret mecum quisque debitor, omnique ejus honesto voto propitius et pro dignitate clemens, si per mensem cuique, quemadmodum mihi, cum apud ejus illustrem dominationem superioribus diebus secum pro reductione deviorum laborarem, et fidei et constantiæ tam parentis, quam liberorum experientia patesceret. Juste igitur coactus, licet non invitus, hunc fidei nostræ florem, si quid parvitas mea apud Sanctitatem tuam valet, beatitudini tuæ commendo ea commendatione, qua nulla possit esse major, ut videlicet cum ejus fidelissimi oratores apud Sanctitatem tuam fuerint, in omni tam gloriosi domini honestatis et pietatis voto eamdem propitiam sibi, et pro innata clementia, et pro mea commendatione persentiant, revertentesque sponte sua currentem et votorum compotem effectum, pro sanctæ fidei tutela magis ac magis ad augmenta virtutum concitare possint. Cui quicquid Sanctitas tua beneficiorum et gratiæ contulerit, mihi ipsi factum putabo, dummodo comendationem meam intelligat apud eamdem non fuisse vulgarem. Valeat beatitudo tua clementissima ad vota cœlorum. Ex Egra b in regno Bohemiæ die 10 Januarii, 1452. Væ S. clementiæ inutilis creatura Frater Johannes de Capistrano manu propria me subscripsi. A tergo. Sanctissimo Domino nostro Nicolao Papæ Quinto.

ANNOTATA.

a Similem huic epistolam, eisdem conscriptam verbis, mutatis solum titulis, dedit S. Capistranus, die sequenti, seu XI Januarii, ad regem Franciæ, Carolum VII, quam propterea edendam non duximus. Quæ causa fuerit, ut Sanctus tam instanter res familiæ Rosembergicæ, tum apud Nicolaum Pontificem tum apud regem Carolum commendaverit, prorsus ignoro.

b Egræ toto mense januario substitisse S. Capistranum, habemus ex Christophoro biographo, capite X vitæ numm. 143 et 144.

Epistola IV.

[4] Magnifice et excellens domine! humili et devota recommendatione præmissa gratiam salutarem et pacem in Domino sempiternam! Ordinaveram transmittere Magnificentiæ Vestræ multa nobis nuper occurrentia ex litteris virorum Pragensium, Bohemorum et confœderatorum cum eisdem a: sed celeritate itineris occupatus, hoc solum volui M. V. notum facere, quod heri sero a reverendissimo domino legato et ab illustrissimo domino duce Alberto Bavariæ et comite Reni, ut in dieta Ratisbonensi dominica post festum Viti et Modesti b, si Dei honorem et sanctæ Matris Ecclesiæ debitam obedientiam diligo, interesse non desinam: quod ni pro quadam adjuratione suscipio, tamquam si reputent meam ibi præsentiam opportunam. Festino igitur gressus ad eam, et vestram ibi spero adesse præsentiam, ut filii vestri domini Henrici cum domino venerabili decretorum doctore vestro Wenceslao, quem et mei nomine advisetis, ut nomina absolutorum in ea commissione per dominum plebanum vel per eundem dominum Wenceslaum secum deferat. Confido etenim, quod ibidem, Domino concedente, nostram conscientiam pro fidei veritate et sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ obedientia debita sufficientissime declarabimus, veniat aut non perfidissimus Rockyczana, quem ad hunc locum dietæ strictissime advocavi c. Nuntii festinantia silentio prætereo, quæ fratri Nicolao de Grezereginæ Vicario ministeriali Bohemiæ V. M. intimanda commisi. Valeat V. M. feliciter ad gaudia sempiterna. Ex Ponte regni Bohemiæ 1452 die 7 Junii festinanter. Vestræ M. D. inutilis servulus et orator Frater Johannes de Capistrano ordinis minorum manu propria me subscripsi. A tergo. Magnifico et excellenti domino, domino de Rosis, etc.

ANNOTATA.

a Conjicio, Sanctum hic agere de motibus Hungaricis et Bohemicis: volebant nempe hæ gentes suum habere regem, quem imperator Fridericus reddere recusabat. Quapropter Hungari et Bohemi armis negotium transigendum censuerunt; et Civitatem Novam, præcipuampost Viennam urbem, obsidione cinxerunt. Unde factum est, ut dein imperator juvenem Ladislaum, Hungariæ et Bohemiæ regem, confœderatis, inter quos eminebat Henricus Rosembergius, Udalrici filius, reddere coactus fuerit. Bellum brevibus verbis explicat Dubravius in sua Historia Bohemica lib XXVIII [Rer. Bohem. Scriptt. pag. 234.] .

b Festum sanctorum Viti et Modesti celebratur XV Junii: habemus porro ex Christophoro biographo num. 150, de Ponte vocatum fuisse per dominum Nicolaum de Cusa, cardinalem S. Petri ad Vincula et legatum apostolicum ad dietam, quæ tenebatur Ratisbonæ cum Bohemis. Festinus, itinere intra septem dies confecto, Ratisbonam advenisse videtur die XXI Junii, quandoquidem die XXII ejusdem mensis referuntur miracula ibidem patrata: permansit autem Ratisbonæ ad IV Julii, ut loquitur laudatus biographus. Cæterum conventus iste Ratisbonensis parum contulit ad pacem conciliandam cum Bohemis. Nam cardinalis Nicolaus Cusanus, legatus apostolicus, epistola data XXVII Junii 1452 Ratisbona ad Bohemos [Goldast. De regno Bohem. Append. col. 159.*] , docet eos debere omnimodam obedientiam præstare EcclesiæRomanæ pure et simpliciter absque pacto et conditione: dein Compactata in se quidem hæresim non continere; sed dicit, ab omnibus constanter negatur, in eis talia concedi, quæ Bohemis falso suggeruntur.

c In Commentario prævio numm. 211 et seqq. monstravimus, S. Capistranum sedulo quæsivisse colloquium cum Rockyczana, sed non convenisse de loco, utrique parti tuto: quapropter Sanctus cupit, adversarium suum adesse comitiis Ratisbonensibus, pro concordia Bohemorum convocatis: absente enim capite Hussitarum, nihil stabile constitui poterat.

Epistola V.

[5] IHC. Magnifice et excellens domine domine ac benefactor et præceptor mi singularissime, humillima commendatione præmissa, gratiam salutarem et pacem in Domino sempiternam, cum omni officio obsequendi. Nullo dicendi genere consequi possem, quanto gaudio, quantaque lætitia fuerim hisce diebus affectus, audito, cum pacifico imperatoriæ majestatis consensu, felici adventu serenissimi regis Ladislai ad suam inclytam civitatem Viennensem a, uti vestra et mea desideria non parum expostulabant, quemadmodum ipsi imperatoriæ majestati meis litteris superioribus diebus significaveram: quæ res tum mirificos fructus toti Ecclesiæ sanctæ Dei et populo ipsi christiano sit verisimiliter paritura. Nemo boni avidus est, qui huic tantæ novitati non debeat vehementer congratulari. Ego enim, ut per me dicam, ita lætor, gaudeo et exulto, ut nesciam, quid gratius, quidve jucundius hoc tempore facile mihi potuisset afferri; quandoquidem ea firmissima mihi spes est, eum divinitus nobis datum, ut liberet populum suum, in umbra mortis sedentem, quorum multi satanæ faucibus quotidie præda fuerint; revocetque devios ad unitatem christianæ religionis, a qua jam tot, abjecto obedientiæ jugo, miserabiliter discessere: ut plorandum sit tantarum animarum jacturam, illarum præsertim dico, quæ in medio nostri pereunt, hæretica labe fœdatæ, pro quarum salute consequenda, quia honor et regis et vester agitur, aliqua ad vestram magnificam dominationem scribenda necessario censui, maxime cum didicerim veridica relatione celebrandam esse dietam Viennensem in die Martini b in qua et vestra M. D. causæ fidei, ni fallor, cum Bohemis agendæ, maximo adjumento maximoque præsidio adesse poterint, si voluerint. Voluerint quidem, dum ad eam rem tantum incitatum vos esse intelligam, ut nulla commendatione, sed sola recordatione indigeatis, quam, pro singulari vestra in me benevolentia, scio, non parvifacietis, si tamquam christianissimus dominus, ut hactenus semper cum summa laude fuistis, rei Bohemorum gravitatem diligenti studio pensare volueritis. Dubitabat enim M. D. regiam majestatem accepturam Bohemos ad suam obedientiam, aut nullam de fide mentionem facturam, aut quascumque voluerint pollicitationes præmissuram, quemadmodum miserabilis mundus agere consuevit c; non cogitans, quæ Dei sunt, sed quæ ad suum solum statum pertinere videantur. Primum quidem summopere laudo et approbo, ut, adepta illorum obedientia, causam fidei majori facilitate deinde componere queat. Secundum evangelium nemo verus christianus est, qui non damnet: nam si regia majestas illis, sibi obedientiam præstantibus, pollicita fuerit, numquam eos de fide molestare, neque molestari permittere, quæ spes de illorum reductione amplius excogitanda est? qui jam per 40 annos, non armis, non palpabilibus argumentis, non doctorum clarissimis sententiis, non divinarum rerum magnitudine flecti umquam potuerint, sed ad excusandas excusationes in punctis totum eorum studium contulerunt. Quis illos amplius humiliabit, qui suam causam regis armis tuebuntur et protegent? Equidem, si id factum fuerit, quod Deus avertat, non solum ad fidelium unitatem non redibunt, sed multos catholicos ex regio dominio ad eorum sectam suis diabolicis suggestionibus adducent, sacræ regiæ majestati, et vobis omnibus maculam magnam et notam ascripturi: loquor enim tamquam fidelis servus, adulatione uti nesciens, cum domino suo. Siquidem causam fidei in pectore maximi pontificis non dimiseritis, spondentes, quidquid illi petierint, gloriam et splendorem vestrum non parum denigrabitis, Deum ipsum Omnipotentem gravissime offensuri, tantumque dedecoris et infamiæ vobis vestra sponte allaturi, quantum M. D. vestra, quæ semper summa cum laude et christianæ religionis observantia vixit, numquam passa est: ut de statu domini regis in Bohemia nihil dicam, qui pro eorum infidelitate, absque ecclesiastica obedientia fundatus erit in arena. Cogitate igitur diligenter et maturo consilio vobis consulite. Non mundialis gloria vos moveat, ut cœlestem et perpetuam perdatis; non corpora lucremini hominum, ut eorum animarum perditionis causa sitis; non spe incerta seducamini, ut mala faciatis, ut eveniant bona, qui error erit pejor priore: sed offerentibus illis obedientiam regiæ majestati, ita acceptetis, ut nihil, quod ad fidem pertinere videatur, promittatis; quia si digitus illis ostendatur, totam manum suscipiunt, unico verbo millena addentes: quandoquidem ea se jactent a sancta sede apostolica obtinuisse, quæ numquam adepti sunt, allegantes Compactata, quæ numquam observarunt d; quo fit, ut nulla secum pactionis fœdera sint amplius componenda, sed si fideles haberi et reputari volunt, pure, et simpliciter obedientiæ sacrosanctæ romanæ Ecclesiæ colla submittant, cum sciat ipsa alma mater Ecclesia, quibus alimentis sui debeant nutriri filii. Si quidem de fide omnino tractare voluerint, sacra regia majestas ad maximum Pontificem, cui fidei causa spectat, illos remittat, in nullo verbo se obligatura, non tamquam medium inter utrasque partes componendæ unionis: ut de cetero, si in eorum antiqua obstinatione persistere voluerint, illorum reductio, evaginato gladio, merito aggredi possit ad ultionem hostium Ecclesiæ sanctæ Dei: cujus tutelam, si sua majestas, sicuti sui clarissimi majores, omni laude dignissimi, effecerit, magno et intrepido animo susceperit, quemadmodum eamdem facturam procul dubio speramus, non solum florentissimam illorum gloriam resuscitabit, sed eorum laudi et famæ magnum addet splendorem, acquiretque sibi et posteris nomen æternum et immortale. Vestra autem M. D. si eam operam, quam peto et expostulo summam, Bohemorum consequendæ saluti dederit, tantum laudis et decoris est adeptura, ut nullis sæculis sit ea amplius caritura; quamobrem, si quid preces meæ valere potuerunt apud V. M. D. eamdem, omni instantia, qua valeo, rogo et obsecro, obtestorque in Domino, ut causam fidei, tamquam rem vestram, imo plus quam vestram, summo studio summaque diligentia commendatissimam suscipere velit, quodque ut faciatis, etiam atque etiam supplex quæso. Plura in hujusmodi re scribenda forent, quæ hoc in loco silentio prætereo, sed ea omnia a fratre Petro de Sopronio, harum ostensore e socioque meo fidelissimo vestræ M. D. explicabuntur, cui rogo, ut * mihi ipsi fidem indubiam in omnibus et singulis meo nomine exponendis adhibere velitis. Commendans me semper vestræ M. D., cui si quid carum, si quid gratum, si quid acceptum mea pusillitas efficere potest, illud omne debitum polliceor, munus mearum * quam libenter offerens. Valeat M. D. vestra, quam Christus sempiterno dignetur tueri, et me, tamquam fidelissimo mancipio, vestro utimini arbitratu. Ex civitate Magdeburgensi f 15 Octobris, 1452. V. M. D. inutilis servus licet orator fidelissimus Frater Joannes de Capistrano manu propria me subscripsi. A tergo. Magnificis et excellentibus dominis, domino Ulrico de Rosenberg ac Henrico ejus filio, suis benefactoribus et præceptoribus colendissimis.

ANNOTATA.

a Ladislaus Posthumus, quarto fere mense post obitum patris Alberti II imperatoris natus, jure hereditario regna Hungariæ et Bohemiæ obtinuit. Ad annum usque ætatis duodecimum sub tutela Friderici imperatoris latuit, quando Hungari et Bohemi regem suum repetierunt. Tergiversabatur Fridericus; sed tandem armis coactus, regem adolescentulum die IV Septembris 1452 commisit tutelæ Ulrici, comitis Ciliæ, puero avunculi [Æn. Silvii. Hist. Frid. III, pag. 393. Analect. Vindobon. Kollarii.] : eo tamen pacto, ut Ladislaus extra Viennam commoraretur, ut privatus [Dubravii. Hist. Bohem. lib. XXVIII, pag. 235.] . Sed Ulricus, ut erat, inquit Æneas in Historia Friderici, fidei parum tenax, Viennam cum puero perrexit, et ibi rex in morem triumphantis exceptus fuit ingenti omnium exsultatione [Pag. 396.] . De hoc, credo, adventu agit S. Capistranus, et ipse gratulatus istiusmodi initia, quæ tamen Æneæ Silvio aliisque probata minime fuerunt.

b Viennam ad comitia convenerunt tum principes tum oratores, ut docet nos Æneas supra laudatus, ad diem S. Martini seu XI Novembris 1452 [Pag. 407.] .

c Coronandus rex Ladislaus juramento, quod legere est apud Goldastum Commentario de regno Bohemiæ [Tom. II, pag. 291.] , promisit statui ecclesiastico et sæculari ac populo universo servata velle jura, libertates, præscriptiones, privilegia et consuetudines. Quibus ex verbis deducebant Hussitarum fautores, etiam suæ hæresi favorem a rege esse impendendum. Id timuit Capistranus, neque temere: nam vix coronam cinxerat Ladislaus, quum eum admonuit Podjebradiuspromissorum quorum, ait Dubravius in sua Historia Bohemica [Lib. XXIX, pag. 237.] , non ultimum erat, de corroborando Rokyczani archiepiscopatu, seu de imponendo sedi Pragensi Hussitarum antesignano.

d De Compactatis egimus in Commentario prævio numm. 219 et sqq.

e De Petro de Sopronio mentio facta est supra Commentarii prævii num. 7.

f In finibus Magdeburgensibus versatum fuisse mense Octobri S. Capistranum habemus ex biographo Christophoro num. 157.

* adde: tamquam

* adde: precum

Epistola VI.

[6] IHC. Magnifice et excellens domine, domine benefactorque mi singularissime, humili commendatione præmissa, gratiam salutarem et pacem in Domino sempiternam ac illud desiderare in terris, quod placeat in excelsis a! Dum præclara hactenus vestra gesta mente revolvo, quorum apud omnes catholicos solemnis celebratur memoria, mecum ipse plango, lacrymarum cordis non valens extinguere rivulum. Quis vestrum honorem diligens lacrymarum fontem non emittet? Quis a lamento potuit cessare permagno? Quis vestram audiens infelicitatem a suspiriis facile cessabit et gemitibus? O detestabilem pollicitationem! O facinus incredibile! O consilium sathanicum! Dominus et baro, natura generosus, homini vili et hæretico se submisit sua sponte, nemine cogente. Vir famosissimus homini infami factus est subditus; murus quondam catholicæ fidei hæreticorum tutelam suscepit, pater tantorum nobilissimorum filiorum, scutus invictus, timuit, ubi non fuit timor. O nomen præclarissimum constantissimæ domus de Rosenberg! quis te ad tantam evexit lucem? Nonne Deus? Numquid vobis, magnifice senior, semper summo præsidio et adjumento non adfuit divina majestas? Nonne vestræ senectuti sapientissimos dedit filios, qui vestros labores sufferrent, gubernarent regerentque dominium vestrum, protegerentque illud a faucibus draconis? Cur igitur absque vestrorum consilio filiorum confœderationem iniistis cum hæreticis, quos semper summo odio habuistis, quorum adhærentes falsos catholicos appellabatis, quorum caput famulum vestrum dignum non esse, exclamastis? O magnifice domine! quantam infamiam vobis adscripsistis, quantam inimicis vestris victoriam et lætitiam dedistis, quantumque decus a vestra domo abstulistis! Ubi antiqua illa gloria, quam per quadraginta annos cum tantis laboribus, vigiliis, sumptibus, sudoribus vestrum et vestrorum sanguinem effundendo, adeptus fuistis? Ubi laus, ubi honor, ubi splendor, ubi magnum nomen, ubi meritorum magnitudo apud Deum reservatorum? Omnia uno in puncto vano quodam timore periere et sepulta sunt. Prope erat filius vester magnificus Henricus, qui summa cum victoria vos liberasset, nec vis aliqua rationabilis vos cogebat. Jam victoria vobis parata erat, credite mihi! regem obtinueratis, finem hæresibus facile imponebatis, si confœderationem cum hæreticis non iniissetis, quæ nullo modo honeste fieri potuit. Dicat quis * velit: non vos ulla promissio adstringit, quin imo si centum millia sigillorum apposuissetis, vobis non licet observare, sed itaque de veritate declaratus debetis revocare, quod fecistis et promisistis, cum scriptum sit: “In malis promissis scinde fidem, in turpi voto muta decretum.” Sapientis est enim mutare consilium de malo in bonum, et de bono in melius. Si itaque rectam sapientiam imitari volueritis, dividite vos ab eis; sequimini vestigia christianorum. Nullum tibi erit dedecus, sed sempiterna laus, sempiternusque honor. Ecce omnes principes et civitates, totaque Alemania vos in ore habent dicentes: Cecidit prostrataque est gloria domus de Rosenberg absque ictu. Ast sola spes in vestris generosissimis filiis remansit, et quam maxime in magnifico domino Henrico, qui magnum apud omnes sibi vindicat nomen propter victoriam, quam de serenissimo rege Ladislao reportavit. Vestris enim filiis adhærere debetis relinquentes omnem confœderationem hæreticorum, cum nulla haberi possit quævis ficta aut palliata excusatio; et si totus mundus vellet se damnari, vos vestram salutem negligere non debetis. Multas habetis excusationes sanctissimas, quibus ab illorum liga discedere potestis. Primo quidem cum sitis declaratus de veritate, itaque litterarum ignarus: secundo, quod de dominio, jure ipso impedire vos non debetis propterea, quod illud in manibus filiorum renuntiastis, etiam me præsente b: tertio, quia cum rebellibus Ecclesiæ non licet fœdera inire: quarto, quia vos non debetis esse fautor hæreticorum: quinto, quia infamis essetis: sexto, quia illicita promissio non debet observari: septimo, quia dux ab omnibus catholicis reputabimini: octavo, quia non vultis esse excommunicatus: nono, quia vestrum catholicum et gloriosum nomen non vultis perdere: decimo, quia animam vestram non vultis tradere gehennæ, sed cœlo. Et sic cum his et multis aliis excusationibus ab illis vos dividere poteritis, etiamsi millia sigillorum appensa forent. Melius est, ut a paucis hæreticis maledicamini, quam a toto christianorum cœtu. Imo hoc erit præclara laus vobis numquam defutura, ut exosus et inimicus dicamini hæreticorum: turpe est, ab illis laudari, vituperari autem honestum. Longior fiam, si omnia, quæ ad scribendum sese offeruntur, in hujusmodi re perscribere vellem. Finem itaque dicendi faciam commendans vobis honorem vestrum et animam vestram, rogansque, ut verba mea ex charitate, qua dicuntur, suscipiatis, is enim sum, qui adulatione uti nescio. Loquor tamquam servus fidelis cum domino suo. Vos autem, si vestrum honorem vestramque salutem amatis, is eritis, quales hactenus fuistis, murus scilicet sanctæ fidei catholicæ, et invictus scutus evectorque bonorum et corrector male factorum. Quod si summa cum diligentia feceritis, honorem vestrum recuperabitis, catholicis omnibus magnum afferetis gaudium, adversariis mœstitiam et dolorem augebitis, Deo rem charam et acceptissimam, mihi quoque vestro laudatori apud omnem populum nihil jucundius, nihilque gratius efficere poteritis, ut, qui vestras laudes sum in meis prædicationibus et litteris ubique persecutus, mendax non judicer, sed verus laudator inveniar apud omnes. Hæc pauca festina manu incorrupte scripsisse volui, ut cognoscatis, me non esse vestri immemorem effectum. Litteras permagnas superioribus diebus ad vos misi per fratrem Petrum, quem ad Viennensem dietam transmisi cum fasce litterarum ad omnes potiores Ungariæ, Moraviæ et Austriæ, nec non ad regem, imperatorem et suum germanum c. Ex litteris illis intelligere poteritis, quid mihi videatur esse faciendum a rege cum Bohemis. Ego admonitus per fratrem Gabrielem ad dietam illam accedere supersedi, cum didicerim, filium vestrum Henricum dixisse, non esse bonum, ut ad illam proficiscerer, quia Georgius, vocatus a rege, audiens me ibi adesse, venire recusabit. Si tamen me advocaverint, labores non recusabo. Interea hic evangelizabo, demum ad illas sex civitates me transferam d. At si illos cives invenero timidos, ut nolint, ut puram Christi veritatem evangelizem, ad civitatem Vratislaviensem proficiscar. Valete in Domino, et scribite aliquid, quod dolorem meum mitiget, quodque, ut faciatis etiam atque etiam obsecro. Ex civitate Lipciensi ipsa die Ursulæ e 1452. V. M. D. inutilis servus licet fidelissimus orator, Frater Joannes de Capistrano manu propria me subscripsi. A tergo. Magnifico et excellenti domino domino Ulrico de Rosenberg, suo fautori et præceptori colendissimo.

ANNOTATA.

a Expostulat S. Capistranus hac epistola cum Udalrico de Rosis seu de Rosemberg, quasi defecisset ab antiqua gloria et factioni hæreticæ adhæsisset. Expostulationis tamen fundamentum non plane liquet. Id scimus, Udalricum Rosembergium, teste Ænea Sylvio in sua Historia Bohemica cap. LVII [Freher. Bohemic. Rer. Scriptt. pag. 178.] , fuisse hominem semper se tempori accommodantem: proin fieri potest, ut comitiis regni, Pragæ initio mensis Maji 1452 celebratis, interfuerit, in quibus,ait Bohuslaus Balbinus in sua Epitome Rerum Bohemicarum lib. V, cap. III [Pag. 507 et seq.] octoginta barones, equites nonnulli ac civitates Georgium Podjebradium, gubernatorem regni jam ante constitutum, rursus ad annos duos proximos confirmant. Si vero Rosembergius, jam ante missus, ut, excluso Ladislao Posthumo, sceptrum Bohemicum Alberto I, Bavariæ duci, offerret [Freher. pag. 178.] , Georgio gubernatori, Hussitarum fautori, adhæserit, facile cernitur, qua ex causa S. Capistranus acrem ad Udalricum Rosembergicum, hactenus rei catholicæ cum universa familia sua vindicem, dederit. Tandem exprobrat forsan vir sanctus Udalrico, quod consenserit quibusdam promissionibus, rei catholicæ instaurandæ minime faventibus, ut dictum fuit in Annotato c epistolæ superioris.

b Id etiam testatur Balbinus noster in sua Epitome Bohemica ex mss. duobus Rosensibus, S. Capistranum id effecisse, ut Udalricus quietis ac pietatis studio sese totum daret: quare pater (Udalricus), vocatis tribus filiis, præsente B. Capistrano XIII Novembris 1451 valedixit curis omnibus, et gubernationem domus Henrico, majori natu filio, commendavit [Pag. 507.] . Atque hinc concludit vir sanctus Udalricum non habuisse, ut vulgo dicitur, qualitatem, ut adhuc rempublicam capesseret; adeoque sua se sententia non obligari, proindeque esse revocandam.

c Is erat Albertus, dictus Prodigus, qui fratri suo, Friderico III imperatori, molestias multiplices facessivit [Krafft. Hist. gén. de la mais. d'Autr. tom. I. pag. 190 et seq.] . Obiit quadragenario major anno 1463, fundata, non tam suis quam fratris imperatoris sumptibus, academia Friburgensi in Brisgovia.

d Ex biographo Christophoro habemus, num. 158, Sanctum Lipsiæ mansisse longo tempore, scilicet a medio mense Septembri usque ad medium Novembrem. Quæ porro sint sex illæ civitates, quo se conferre vult, non dicam: id tamen certum, XXII Novembris 1452 visitasse varia oppida, quæ Christophorus nominat num 160: Wratislaviam demum appulit ultima die carnisprivii, seu XIV Februarii 1453, ut notat Christophorus num. 161.

e Dies S. Ursulæ est XXI Octobris.

* adde quod

Epistola VII.

[7] IHC. Magnifice et excellens domine, domine benefactorque mi singularissime! Humillima commendatione præmissa, gratiam salutarem et pacem in Domino sempiternam. Hac hora redditæ sunt mihi litteræ vestræ ex Praga; ex quarum lectione intellexi aut vos non esse bene informatum ab his, qui dicunt me accedere debere Viennam ad dietam Martini, aut nuntii, litteras regis nostri Ladislai serenissimi deferentes, nondum ad me pervenerunt a. Non vocatus, non accedam, vocatus, laborem non recusabo. Misi litteras summa cum copia ad omnes a maximo usque ad minimum misique et fratrem Petrum socium meum b, qui meas etiam ad vos longas litteras detulit, ex quibus facile intelligere potuistis, quid facto opus sit. Post hoc audito acerbo novo, quod per totam jam Alamaniam de vobis refertur, statim etiam longas ad vos litteras dare non distuli, molestiam animi mei exponens c, non propter me, sed propter gloriam nominis vestri, quæ satis apud omnes catholicos declinavit. Moderna nova, quæ apud vos geruntur, et quæ dicitis non esse calamo exaranda, linguis omnium mihi quotidie nota fiunt; si quæ forte latent optarem de illis certior fieri, ut perspicerem, quid veritatis aut mendacii habeant, quod homines loquuntur. Jam superioribus litteris satis meam cordis afflictionem vobis aperui, qui nescio vobiscum palpitare d. Expecto enim consolari; sed consolatio non in terris reperitur vera, sed eam expectabo a Salvatore nostro Domino Jesu Christo, cujus ventilabrum in manu sua et permundabit aream suam et congregabit triticum suum in horreum suum, paleas autem comburet igni inextinguibili. Si in dieta Viennensi aderitis, tum obsecro, ut honorem vestrum recuperetis: quem facile assequemini, si mea superiora consilia, et quidem a fidelissimo et servitore et amico vestro profecta, non parvi facietis. Valeat magnificentia vestra ad gaudia sempiterna, fidelibus promissa ab eo, qui decipi non potest, quique summa veritas est. Ex Lipzk ipso die dominico post festum Omnium Sanctorum e, 1452. Vræ M. D. Fidelis servulus et orator Frater Joannes de Capistrano manu propria me subscripsi. A tergo: Magnifico et excellenti domino domino Ulricho de Rosenberg, etc., suo benefactori et præceptori colendissimo.

ANNOTATA.

a Conventus Viennensis celebratus quidem fuit [Fessler. Geschicte der Ungern. tom. IV, pag. 744.] , præsentibus summis viris, quorum nomina ab Ænea Silvio in Historia Friderici III recensentur [Kollar. Anal. Vindobon. tom. II, col. 437.] : abfuit autem S. Capistranus, qui toto fere mense Novembri istius anni in Saxonia versatus est, ut docet nos Christophorus biographus num. 156 et seq. Insonuerat forsan auribus ejus vox consiliariorum Cæsarianorum: “Qui se tractatibus non vocatus ingerit, aut stultus est, aut proditor [Ibid. col. 410.] .”

b Petrus nempe de Sopronio, de quo actum fuit Commentarii prævii num. 7.

c In memoriam Udalrici Rosembergii revocat præcedentem epistolam, datam XXI Octobris, eamque severis quibusdam verbis confirmat.

d Palpitare idem hic loci ac palpare, blandiri: deest hic significatus in Glossario Cangii.

e Dies dominicus post festum Omnium Sanctorum anno 1542 erat dies V Novembris.

Epistola VIII.

[8] Reverende in Christo pater et domine, fautor noster præcipue! Humilem commendationem cum promptitudine obsequendi! Gaudio non parvo me replevit magnificus germanus vester, dominus Henricus, qui mihi retulit assumptionem vestram in præsulatum Vratislaviensem. Quæ res ut vobis sempiternæ laudi et gloriæ cedat, exopto. Nec dubito, cum Deus ita disposuit, ut hunc primum gradum haberetis, et ab hoc ad altiorem ascenderetis. Non dedignemini hoc beneficium Dei sumere, ut videamini non subterfugere dispositionem Dei; et quod gratum est omnibus vestris, tam regi quam ceteris, non renuatis, vos majorum vestrorum consilio semper innitamini. Postquam res ordine processerit, omnes præstare se poterunt ad temporis opportunitatem. Ibitis de virtute in virtutem. Meo quidem consilio non recusetis, quod Deus decernat, ut ad majora ex parvis vos dispositum comperiat. Spero, vos fidei nostræ magno additamento fore, et præstet divina bonitas a. Valeat R. P. vestra ad majora longissimo ævo. Ex Buda, ipsa die resurrectionis, 1456 b. R. V. P. servitor et orator fidelis frater Johannes de Capistrano, manu propria me subscripsi. A tergo. Reverendo in Christo patri et Domino domino Jodocho de Rosis, electo Vratislaviensi dignissimo commendatori, suo domino ac fautori præcipuo.

ANNOTATA.

a Spes de se a S. Capistrano conceptas non undequaque implevit Judocus, episcopus Wratislaviensis. Nam, ut habet Nic. Henel in sua Silesiographia renovata cap. VIII [Tom. II, pag. 116.] : Vir erat, ut corpore vasto et opimo, sic eloquentiæ, doctrinæ ac prudentiæ singularis, animi magni et liberalis, ac cætera quoque omni laude dignus; excepto quod crapulæ ac varietati eduliorum, quæ saccharo plerumque condienda curavit, intemperantius aliquando esset deditus… Postquam Georgium Podjebradium a Romana Ecclesia penitus descivisse, et Hussitarum religionem publice professum, comperit, tam consilia quam arma sua impavido pectore contra illum expedivit. Electusdie VIII Martii 1456, vivere desiit Nissæ die XII Decembris 1467 [Sommersberg. Siles Rer. Scriptt. tom. I, pag. 67.] .

b Anno 1456, quo epistola scripta fuit, dies Resurrectionis seu Pascha incidebat in diem XXVIII Martii.

DE B. JULIANA DE BUSTO ARSITIO, SORORE CONVERSA ABBATIÆ S. MARIÆ DE MONTE SUPRA VARESIUM IN PRISTINO DUCATU MEDIOLANENSI,

ANNO MDI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Juliana de Busto, virgo in Longobardia (B.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. Cultus B. Julianæ; fontes historici; ortus; virginitatis propositum; persecutiones in domo paterna toleratæ; accessus ad Sacrum Montem.

Papebrochius ad diem sextam Aprilis quum B. Catharinæ Palantinæ, [Promissa olim est ad hanc diem B. Julianæ Vita, quæ nunc die 14 Augusti colitur,] fundatricis monasterii S. Mariæ de Monte, sanctissimam Vitam illustraret, ubi venit ad eam partem quæ est de beatis sociabus B. Catharinæ, hæc ad locum, quo B. Julianæ sepultura explicatur, annotavit [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 650] : Quomodo idem corpus anno 1650, 23 Octobris translatum solemnissime sit in alium locum, ubi posset etiam ab externis conspici et honorari, exindeque decretum ut, quoniam dies obitus festo Assumptæ Virginis impediatur, deinceps quarta dominica Octobris B. Julianæ sacra esset, dicemus ad dictam 23, quando de hac translatione agetur. Horum itaque promissorum fides hoc volumine ad præsentem diem solvenda est; licet nunc beatæ virginis festum, ex quo tempore Clemens papa XIV ejus probavit cultum, die 14 Augusti agatur. Ad hanc porro diem in Supplemento Martyrologii Romani pro Eremitis S. Augustini, ex quo ordine erat pientissima monialis, hæc leguntur: In monasterio sanctæ Mariæ Sacri Montis supra Varisium beatæ Julianæ a Busto Arsitio virginis ordinis nostri, invicta animi fortitudine, admirabili patientia et assidua cælestium contemplatione celebris.

[2] [et de cujus rebus gestis egerunt complures.] Quum per decretum de die 26 Augusti anni 1758 coram sacra Congregatione Rituum introducta est causa confirmationis cultus B. Julianæ ejusque magistræ B. Catharinæ Palantinæ (utraque enim causa ad finem usque eamdem tenuit viam), pro more confectus est brevis commentarius de vita et cultu utriusque virginis: eo destitutos nos esse in limine confitemur; verum alia præsto nobis sunt documenta quibus hanc lacunam implere possumus. Habemus enim imprimis lectiones II Nocturni, in ejus festo recitandas ex decreto S. R. Congregationis: unde sine negotio colligere licet quæ in illo commentario explicata fuerint. Deinde Vitam ejusdem beatæ virginis tenemus, quam Petrus Augustinus Crespi, canonicus curatus ecclesiæ collegiatæ S. Joannis Baptistæ de Busto Arsitio collegit ex mss. codicibus Benedictæ Biumæ seu Bimiæ, primæ post fundatricem abbatissæ, et aliquandiu B. Julianæ præfectæ. Neque hæc solum scripta, quæ de manu coævæ et oculatæ testis sunt, adhibuit; verum alia etiam plura bonæ notæ. Quæ inter primo loco venit Historia originis B. Mariæ Virginis de Monte supra Varesium, quam anno 1594 typis Mediolanensibus edidit Paulus Moriggia, fatiscentis Jesuatarum ordinis præclara columna, vir pietati natus ac literis; secundo loco occurrit ejusdem Sanctuarium civitatis et diœcesis Mediolanensis, in quo descripta sunt omnia corpora sancta et reliquiæ sacræ, quæ in ecclesiis dictæ civitatis conservantur; tertio loco obvium est ejusdem Summarium rerum mirabilium civitatis Mediolanensis, anno 1602 et 1609 typis expressum [Argelati, Biblioth. Scriptt. Mediol. tom. II, col. 966 et seq. Cfr Pet. Aug. Crespi, pag. 33.] ; quarto loco citatur ibidem Petri Antonii Crespii Castoldi, sacerdotis Mediolanensis, ex oppido Busto Arsitio oriundi, Insubria, in qua ea, quæ ab nascente Mediolani urbe usque ad annum 1614 in tota Gallia Cisalpina ac nonnullis aliis orbis partibus gesta sunt et quæ varii scripsere aut sparsis monumentis tradidere scriptores, in unum collecta referuntur; et quinto ejusdem Historia burgi Busti Arsitii; quæ ambæ scriptiones nondum videre lumen [Argelati, Op. cit. col. 502; cfr Pet. Aug. Crespi, pag. 34, 35 et passim.] . Atque his tribus scriptis et Benedictæ Bimiæ commentariis ita non usus est Petrus Augustinus Crespius, ut hinc concinnam narrationem componeret; sed modo qualicumque ea inter colligavit, verbotenus eadem recitans. Ipsum titulum ad imum marginem damus [Vita della B. Giuliana da Busto Arsitio, vergine e monaca nel famoso monastero di S. Maria del Monte posto sopra Varese; cavata da manuscritti della vener. Benedetta Biuma, prima abbadessa doppo la beata Catterina, fondatrice di detto monastero, e da attri auttori degni di fede; scritta da Pietro Agostino Crespi, canonico curato della colleg. di S. Gio. Battista di detto Busto Arsitio. In Milano, per Dionisio Gariboldi, 1667.] . Habemus demum in Historia Montis Varesii seu Vita B. Catharinæ de Palantia, quam ex italico Tettamantii [Historia del Sacro Monte sopra Varese, Milano, 1644.] latinam fecit Papebrochius, brevem ipsius B. Julianæ Vitam. Alia pro re nata indicabimus.

[3] [Ejus Vitam prima scripsit ven. Bimia, ejus priorissa, cujus laudes breviter enarrantur.] Quum autem Benedictæ Bimiæ commentarii fons fuerit, ex quo reliqua scripta tamquam totidem rivuli dimanarunt, operæ pretium fuerit hoc loco exhibere quæ de hac virgine perhibet Philippus Argelatius [Bibliotheca scriptorum Mediolanensium, tom. II, col. 162.] : In suburbio, inquit, oppidi Varisii, cui nomen Bimium Superius, orta est Aloysio Bimio patre Benedicta; quæ in ipso juventutis flore mundi oblectamenta despiciens, licet a nobilissimis adolescentibus ad nuptias expeteretur, clam parentibus ad Montem, Varisio imminentem, ubi Deiparæ Virgini dicatum templum magno populorum undique confluentium concursu frequentatur, secedens, beatis virginibus Catharinæ et Julianæ, ibidem Domino famulantibus, comitem se adjunxit, nihil verita saxorum et specus horrorem; in quo annos integros quinque cælestem potius quam mortalem vitam traduxit. Inde anno 1476 egressa, die 10 Augusti monasterium, in eo monte constructum, adiit, ibique sacro suscepto habitu, paulo post antistita communibus suffragiis constituitur. In eo munere mirum qua vigilantia creditas Christi sponsas custodierit, quibus curis cœnobii census auxerit, quibusque novis molitionibus ædes sacras ampliaverit. Cum autem plurimum eloquentia valeret, non solum monialibus, sed et laicis hominibus cælestibus monitis vitæ præcepta sæpe tradere consueverat. Eam quoad viveret Leo X pontifex maximus monasterii præfecturam tenere jussit, diplomate dato Romæ die 17 Martii 1513. Meritis tandem atque præclare gestis illustris, migravit in cælum die 19 Januarii 1519. Scripsit La Vita della B. Giuliana monaca nel monistero di Sancta Maria sopra il Monte presso Varese. Eam manuscriptam esse in Ambrosiana testatur Picinellus in Athenæo, pag. 78. Illam tamen ego non vidi. Hactenus Argelatius. Quantam autem fidem mereatur Bimia ex hoc uno capite colligi potest. Confitetur scilicet ipsamet se triginta annos B. Julianæ fuisse sociam, diu in ejus dormivisse cella et multorum ejus arcanorum, quæ latebant alios, fuisse consciam; et dein protestatur se nihil dicturam, quod suis oculis non viderit, aut quod ex ipsiusmet non audiverit ore. Et certe mendacii suspecta esse nequit, quippe quæ tantopere suis virtutibus claruerit, ut a pluribus beata nuncupetur. Sed hæc sufficiant hoc loco: sponte sua de ea sæpius recurret infra sermo.

[4] [Nascitur B. Juliana anno 1427 ex ruricolis Cassinæ Pauperum prope Bustum Arsitium;] Porro beatam Julianam primum lucem vidisse anno 1427 consentiunt Moriggia et Petrus Antonius Crespius. Inter Bustum Majus seu Arsitium et Galeratam eam natam fuisse aperte tradit Bimia et Tettamantius; et quidem in mapalibus casisve, quas vulgo dein Cassinam Pauperum appellavere, addit Petrus Antonius Crespius. At Tettamantius, qui anno 1655 Historiam suam Montis Sacri edidit, monet alios fuisse qui eam Cassinæ Vergheranæ ortam esse sentirent. Disputavit sub idem tempus eadem de re Petrus Augustinus Crespius contenditque natalem ejus locum certissime priorem fuisse vicum seu Cassinam Pauperum quoniam inter Bustum Arsitium et Galeratam nullus alius tunc habitabatur; atque olim vicum hunc, Bustiensibus finibus contentum, ex tribus tantum constitisse casis; reliquas vero, quæ medio sæculo XVII cernebantur, recentiores esse, ut ex earum aspectu patebat. Hæc autem loca ad orientem hiemalem lacus Majoris sita sunt. Si enim Mediolano pergas ad sinum meridionalem istiuslacus, priusquam Galeratam venias, transeundum tibi est per paroæciam Castellantiam, vulgo Castellanza; unde si ad occasum sesquimilliarium deflectas, venis Bustum Arsitium [Guide de l'étranger dans la ville de Milan et dans le Milanias, tom. II, pag. 66.] , duodecim fere millibus incolarum nunc frequens et plura habens templa et oratoria; quæ inter ædes S. Bernardini in vico Cassinæ Pauperum [Milano sacro, 1855, pag. 166 et seqq.] . Inde orientem versus redeas oportet, ut per Castellantiæ viam itinere sex aut septem milliariorum Galeratam attingas, oppidum plus quinquies mille hominum [Ibid. pag. 95.] . Quum ex dictis satis intellectum fuerit pauperes tantum agricolas in illo vico tunc temporis habitasse, dicendum non est B. Julianæ genus tenue fuisse et ignobile; cæterum aperte tradit Bimia Julianæ patrem rusticum fuisse. In brevi Sixti papæ IV, quod infra explicatius memorandum erit, dicitur Juliana de Puresellis; quod agnomen materni generis fuisse conjicit Petrus Augustinus Crespius; addens Petrum Antonium Crespium, qui ineunte sæculo XVII obiit, et alios senes sæpius affirmasse eam ex sanguine fuisse Bognoniorum, opulentæ olim inter Bustienses familiæ.

[5] [quod virginitatis propositum violare nolit, multum patitur a parentibus; cogitat de adeundo Sacro Monte] In paterna domo parum opis reperit B. Juliana. Pater enim, Tettamantii verbis utor, filiam pridem assuetam delectari impense sacris frequentandis, divino verbo audiendo, Christique cruciatibus recolendis; assuetam etiam quadragesimas totas ducere in pane et aqua, interimque non minus quam alios domesticorum laborare; denique certam nullis mortalis sponsi nuptiis implicari; multimodis per totos decem annos exagitavit, ad hoc ut maritum consentiret admittere; quin immo aliquando in cubiculo clausam crudeliter in facie verberavit, unum illud satagens qua minis qua colaphis extorquere. Hæc ad verbum fere desumpta sunt ex Bimiæ commentariis, nisi quod hæc, melior utique testis, dicat B. Julianæ pœnitentiam decem durasse annos, non autem patrem decem eam annos exagitasse; deinde non solum patrem in filiam fuisse crudelem, sed matrem etiam; quam aliquando, scilicet in cubiculo illo, octodecim colaphos ei impegisse: licet utrique parenti in iis omnibus, quæ salvis Dei juribus fieri poterant, semper ad parendum promptissima esset. Post id certamen, sic habet Petrus Augustinus Crespius, Bimiæ vestigia relegens, in virginitate firmiter constituta et tota mente Christo sponso suo adhærens, omnigenarumque virtutum exercitium amplexa, omnium exemplar et speculum facta est. Dum domesticis occupationibus vacaret, mentem in Deo collectam servabat; et interdum ardentibus suspiriis rogabat Deum gratiam inveniendi securum habitaculum animæ suæ, in quo ei prorsus consecrata secure viveret. Sacer Mons ei maxime in votis et amoribus erat. In eo enim jam a sæculo saltem decimo templum Deo consecratum exstabat, in quo ante hominum memoriam singulari veneratione colebatur atque etiamnum colitur B. Maria Virgo. Est tamen mons ille asper valde et sæculo XV erat fere inaccessus. Adjacet Varesio; ad quod oppidum ex Galerata itur via viginti circiter milliariorum, in septemtrionem vergente. Pyramidis formam habet, ita altus ut fastigium templi, ædificati in cacumine, 662 metris superius sit aquis lacus Majoris [Guide de l'étranger dans la ville de Milan et dans le Milanais, tom. II, pag. 223.] . Horridus tum erat ille locus adeoque vitæ solitariæ agendæ perquam opportunus.

[6] [et interea asperrime vivit;] Audivera t autem B. Juliana, sic pergit cum Bimia Crespius, asperrimam illic pœnitentemque vitam ducere B. Catharinam. Hæc autem, circa annum 1437 Palantiæ in diœcesi Novariensi nata, amissis parentibus et undecim fratribus et sororibus, prohibita monasterium Mediolani ingredi, die 24 Aprilis anni 1452, annos vix nata quindecim, Montem Sacrum conscenderat, ibique exstructo aut reparato suis manibus tuguriolo, ex Christi Domini patientis amore difficillimum vitæ genus auspicata erat. Quum de his itaque intellexisset aliquid B. Juliana, noctu animo volvebat id genus solitariæ vitæ vere beatum esse, utpote expers mundi tribulationibus et securum portum animarum, salutis suæ procurandæ cupientium. Hanc beatitudinem ut consequeretur, amabat in mediis campis laborare; quod dum faceret sæpe oculos convertebat ad Sacrum Montem, secum sæpe dicens: Levavi oculos meos in montes, unde, ut spero, veniet aliquando auxilium mihi. Solebat etiam a paterna casa non procul abire, nisi a parentibus sociata; cavens sedulo ne lilium odoriferum virginitatis in se contaminaretur: sciebat enim ejus candorem nonnunquam hostilibus aggressionibus impie obscurari. Ut muliebri rerum novarum videndarum cupiditate vacua erat, sic moras trahebat numquam in viis publicis, neque alienas ingrediebatur domos, explorans aliorum dicta et facta; sed recta pergebat ad ædes sacras, Deo ibidem pias suas preces oblatura. Interea sentiebat se in dies magis magisque amore Dei accendi et studebat summa diligentia cælestibus donis et gratiis respondere. Ea de causa sæpius quam ante orabat Deum et divina meditabatur; sacram Eucharistiam percipiebat frequentius; quadragesimæ et adventus tempore jejunabat, pane et aqua contenta; aliquando cubabat humi; cilicium gestabat et corpus flagellabat crebro; copiosas emittebat lacrymas et carnem adversus spiritum rebellantem domabat.

[7] [proficiscitur in Sacrum Montem cum fratre germano; pietas in itinere.] Interea intelligebat magnum animæ suæ periculum creari iniquitate patris; qui, quod matrimonio alicui, a se proposito, non consenserat, eam odio habebat. Sed interna voce a Deo monita est ut Sacrum Montem conscenderet, ubi divinæ suæ majestati cum habitante illic socia tranquillius famularetur. Vespere itaque ante S. Callisti, papæ et martyris, festum (agitur id die 14 Octobris et annus 1454 ex Tettamantii testimonio tunc currebat) efflagitavit a parentibus, ut credere est, licentiam adeundi Sacri Montis et in fasciculum collegit res sibi carissimas. Postridie primo mane e somno evocavit fratrem germanum, qui eam ad Sacrum Montem comitaturus erat; secumque ferens modicam illam sarcinulam, citatis passibus se dedit in viam. Ut vero iter (quod ex suggestu, aliquando audiverat suaderi) spiritualibus exercitiis sanctificaret, sermones miscebat cum socio de fuga Dominæ Nostræ in Ægyptum et de aliis sacris historiis; atque ita ad montis clivum pervenerunt. Hic majori ardore ex spiritualibus illis colloquiis incensa, cœpit dicere de Christo Domino, Calvariæ montem cum crucis pondere ascendente; atque hæc fecit cum eo animi sensu, sine quo pium et virgineum pectus de his vix cogitare potest. Finitis his sermonibus, attigerunt Sacri Montis cacumen. Ingressa autem celebre templum, profunda corporis inclinatione primum venerata est sanctissimum Eucharistiæ sacramentum, dein statuam B. M. Virginis, et devote cum fratre interfuit sacrosancto missæ sacrificio. Sacramentali etiam confessione peccata sua expiavit et eucharistico epulo animam refecit, Deo gratias agens de acceptis beneficiis et aliis deinceps accipiendis. Porro, ut finem fecit orandi, fratri suasit ut in vicinum hospitium secederet, cibum potumque sumpturus; ipsa vero, digresso fratre, ad eremitorium perrexit B. Catharinæ. Paulo aliter hæc Tettamantius; in hoc maxime diversus quod narrat antea nihil scivisse B. Julianam de B. Catharina; domi eam instinctu interno monitam solummodo fuisse Sacrum Montem adiret, ibi intellectura, ubi, quomodo et qua in societate deberet Christo famulari; et in Monte audivisse de B. Catharina, qualem et quam sanctam vitam illa in vicino ageret. Sed a Crespio, Bimiæ commentarios proxime sequente, discedere non ausim.

§ II. Viginti duos annos cum B. Catharina de Palantia vitam eremiticam sanctissime colit B. Juliana; dein fit soror conversa, vitam amplexa monasticam sub regula S. Augustini; virtutes ejus; orandi modus, dictus vestis B. Mariæ Virginis; pientissima mors.

[B. Juliana sociam se offert B. Catharinæ de Palantia, a qua monetur et accipitur,] Eremitorium, quod B. Catharina incolebat, caverna seu stabulum potius erat quam cubiculum, tribus brachiis altum et quinque largum, positumque e regione templi B. Mariæ Virginis [Riccardi, Storia dei Santuari più celebri, tom. II, pag. 41.] . Ut ad id venit B. Juliana, januam pulsavit; et interrogata quid vellet, humiliter respondit: Domina mea, veni ad te in hunc locum, quia a patre meo multas accepi contumelias, verbera et colaphos, quod nubere noluerim, quippe quæ virginitatem meam obtuli Deo, cujus amore centenas mortes libenter subirem. Multum eum oravi ut me liberaret e manibus genitoris mei et demum placuit ei mihi revelare, huc venirem, pœnitentiam tecum actura de meis erratis in solitudine. Quamobrem peto a te ut me in sociam aut servam tuam recipias, quatenus, a patris mei tyrannide liberata, virginem et puram me conservem sponso meo Jesu Christo. B. Catharina, audiens hæc pia et humilia dicta, intelligensque fervorem pauperculæ hujus puellæ, a Deo inspiratæ, respondit ei sequentia, quæ Bimia servavit, verba: Filia mea, consilium humanum non majorem auctoritatem habet quam quod Spiritus Sanctus tibi dat et omnibus qui cupiunt servire Christo, regi gloriæ. Necesse est ut te præpares tentationibus carnis, mundi et malignissimi dæmonii: non ut his consentias, sed quo melius possis eas evadere; et hoc fiet si, quidquid faciendum patiendumve tibi fuerit, in laudem vertas Jesu Christi, qui veniet in te expugnaturus tentationes illas; atque tu, eas sic sustinens viriliter cum bona patientia, consequeris coronam triumphalem gloriæ et cælestem victoriæ palmam.

[9] Ubi audivit serva Dei præclaram hanc adhortationem, in exclamationes fere erumpens, dixit: Mater mea dulcissima, verba tua tam fervida sunt, et tantopere inflammarunt cor meum divino amore, ut ex totis præcordiis cupiam omni vitæ meæ tempore Christo Jesu servire in tua sancta societate. Precor itaque te, mater mea, per amorem Dei omnipotentis ut me non expellas ex tuo consortio et societate. Ad quæ reposuit B. Catharina: Vade, filia mea, et aliquantum ora, et dispone animum tuum, et dein redibis ad me. Recedens itaque B. Juliana rursum petiit a B. Catharina ut se non sineret ad mundum redire, id est ad natalem domum, ubi pater ejus adeo vehementer eam persequebatur; et narravit ei tribulationes, flagra et persecutiones, quas a patre pertulerat. Tunc B. Catharina recordata est S. Julianæ, martyris Nicomediensis, quæ die 16 Februarii colitur et quæ a patre, quod nubere nollet, etiam inclementissime (ut in ejus Passione legitur) habita fuit; et dixit: Filia mea, impugnationes quas pertulisti similes sunt impugnationibus, quas experta est S. Juliana; quare placet mihi te in societatem meam pro amore Dei recipere, et pro amore Dei et S. Julianæ ejus tibi nomen imponere. Quod et factum est; unde constet Julianæ nomen proprium seu genuinum non fuisse, sed adventitium. Nata tum erat B. Juliana annos viginti septem; B. Catharina vero, quam matris et magistræ loco accipiebat, septemdecim tantum. Conveniunt de tempore Petrus Antonius Crespius, ex quo illa desumpsi, et Tettamantius.

[10] [domum remittit fratrem solum; ipsa in Sacro Monte sancte vivit et peregrinis aquam subministrat.] Exhilarata supra quam dici potest, Juliana, ait ille idem Tettamantius, et ad suum regressa fratrem: Domum, inquit, solus redi: ego enim hic et domum et matrem reperi, cujus ductu spero animam salvam facere. Pergit vero in hunc modum Petrus Augustinus Crespius: Inclusa, aspera illa solitudine et ab importuno patris imperio libera, incepit majori adhuc alacritate Deo servire, proponens sibi ante oculos tamquam speculum magistræ suæ exempla, a quibus ne latum quidem unguem deflectebat. Et quum humilis esset corde, oculis modesta, discreta inter loquendum, facie pudore suffusa, in gressu omnibusque corporis motibus gravis, prodibat in publicum numquam, nisi quum juberetur pauperibus peregrinis, ad venerandam sacram Dominæ Nostræ statuam adventantibus, aquæ potum offerre. Quæ ubi narrat Bimia, addit eam plus ducentas noctes stetisse in collocutorio, ubi aqua porrigebatur, quin cubitum iret. Potuit itaque antiquus et astutissimus dæmon, pro invidia sua in ejus felicem et continuum progressum, occultis insidiis eam tentare atque etiam flagellare, sed nequaquam eam subvertere. Atque hinc intelligitur quare in imagine B. Julianæ, quam medio sæculo XVII Agnellius fecit, et in qua ipse Mons sacer cum omnibus suis ædificiis exhibetur, cernere sit B. Julianam duobus peregrinis potum ex lagena fundentem: quod quum vestibus monasticis induta facere cernitur, non parum mirabile apparet in moniali Itala; sed tunc monialis nondum erat B. Juliana, neque sæculo XV clausuram regularem servabant pleræque moniales Italæ. Advertendum etiam tunc aquas per canales ex summo Sacro Monte nondum in omnes partes deductas fuisse, quibus nunc universus mons tamquam in hortum mutatus est [Riccardi. Op. cit. tom. II, pag. 41, 42, 47 et 48.] .

[11] [A B. Catharina, annos tantum nata septemdecim, instruitur de virtutum exercitio. Ejus humilitas, oratio, spiritus laboris,] Erat autem tunc, ut vidimus, B. Juliana annorum viginti septem; quapropter, ait Tettamantius, qui hunc locum nitidius explicat, non judicavit expedire Catharina jacturam temporis facere in communicanda ipsi literarum scientia; sed satis habuit Orationem Dominicam cum Salute Angelica dicendam ei præscribere et alias nonnullas quotidiani usus devotas precatiunculas eamdem edocere, tantos in hoc exercitio facientem progressus, ut sanctimoniæ non vulgaris spem magistræ suæ daret. Et vero erat Juliana proficiendi in spiritu cupidissima, ideoque sæpe Catharina supplex accidebat ad genua ut ne tæderet illam laboris ad suam instructionem necessarii, utque omnem Christo placendi rationem se vellet quam accuratissime docere. Igitur quadam die Catharina declaravit ei christianæ disciplinæ et perfectionis summam ea contineri, quam ipse Dominus Jesus nobis præscripsit, regula, dicens: Discite a me quia mitis sum et humilis corde: hac ergo via sequendum esse sponsum, siquidem progressum aliquem facere vellet. Atque ex ea hora tam serio id aggressa est Juliana, ut quidquid ageret diceretve, humilitatem saperet. Interrogata autem cujus libri lectione tam salutarem scientiam adeo plene esset adepta, respondebat, ejus solius libri, in quo caritas humilitasque non tam verbis quam exemplis legebantur descriptæ. Ecce autem quid iisdem fere de rebus in scriptis reliquerit Bimia: A prima pueritia orandi exercitium amplexa erat Juliana; sed ex quo tempore religiosam vitam inierat, tantopere id amabat et in eo versabatur, ut frequentissime ei integras impenderet noctes; et post orationem operibus manualibus se dabat. Licet autem plures orationes memoriter sciret, numquam tamen omittebat Orationem Dominicam cum Angelica Salutatione, quæ id temporis aucta nondum erat postrema parte: Sancta Maria, sed desinebat in hæc verba: Benedictus fructus ventris tui, sive adderentur quædam in honorem Christi dicta, sive non.

[12] [pœnitentiæ aliæque dotes, dum per viginti duos annos vitam eremiticam agit.] Atque aliquando, quum orationi fecisset finem, convertebat se paulo post ad meditationem, dicens orationem præcipuum esse auxilium adipiscendæ perfectionis. Erat præterea in ea singularis et eximia cibi, potus et somni temperantia. Cum ea fui per plus triginta Quadragesimas et Adventus Quadragenas (scilicet per plus triginta, Quadragesimis et Quadragenis simul numeratis), et numquam vidi eam vespertinam collationem facientem, ne una quidem sumpta balanitide *; adeoque intra quadraginta quatuor annos, quos in benedicto hoc loco vixit, non putem eam umquam manducasse carnem, nisi bis tantum, nempe quum morbo aliquo tentaretur; præterea feriis quarta, sexta et sabbato singularum hebdomadum jejunabat semper, iisque diebus abstinebat plane ab ovis, butyro et caseo; in pervigiliis autem festorum B. M. V. non secus ac in pervigiliis Natalis Domini, Ascensionis, Pentecostes, S. Michaelis et aliis multis intra annum jejunabat in pane et aqua. Neque his tamen impediebatur quin semper in utilibus aliquot exerceret se operibus, dicens: Qui non laborat, non manducet. Linguæ autem suæ tam diligenter invigilabat, ut eam in jocis deprehenderimus numquam, neque etiam in simulatione; et tanta puritate sua proferebat dicta, ut vix umquam verbum otiosum ex ejus ore elaberetur. Brevioribus hæc complectitur Petrus Antonius Crespius suaque auctoritate confirmat: Jejuniis, inquiens, dedita in multa oratione frequens, humi cubans, cilicio induta, terque quotidie carnem flagellis macerans, annos viginti duos asperrimam sanctissimamque vitam duxit. Sed quid Crespius viginti duos annos commemorat, Bimia quadraginta quatuor? Re quidem vera Crespius quoque tradit B. Julianam quadraginta quatuor, immo potius quadraginta sex annos in Sacro Monte vixisse, quippe qui tradat eam a B. Catharina in sociam anno 1454 pridie idus Octobris exceptam fuisse benignissime, ibique vita functam esse Alexandro VI summo pontifice et Ludovico XII, rege Francorum, dominante Mediolani; quibus indiciis annum 1501 indicatum voluit; sed intelligit viginti duos annos, quos B. Juliana et B. Catharina in eremo vixerunt, priusquam anno 1476 religiosam professionem fecerunt.

[13] [Novæ accedunt sociæ. quæ cum BB. Catharina et Juliana vitam monasticam amplectuntur; B. Juliana fuit solum soror conversa.] Verum priusquam perpetuis his vinculis se obligarent ambæ virgines, aliquot socias acceperunt. Die enim 11 Martii anni 1471, ut habet Tettamantius,Benedicta Bimia, nobili prope Varesium loco et genere edita, in ipso suæ juventutis flore, tracta boni exempli odore, quem sanctæ illæ sociæ de se longe lateque fundebant, eis se adjunxit. Exemplum Benedictæ paulo post secuta est Francisca ejusdem familiæ ac nominis Bimia; denique eisdem se quintam adjunxit quædam Paula de Amurtiis de Busto. Verum quum hæc societas religiosæ familiæ formam haberet, visum est nonnullis contra canones, quibus novarum religionum introductio vetatur, peccari; aliis contra iisque gravissimis viris sentientibus id vitæ genus licitum esse, dummodo pœnitentiæ gratia servaretur, non autem attentatio esset novæ religionis. Et hæc certe recta sententia erat, quandoquidem vestigium non sit has eremicolas vota religiosa fecisse qualicumque modo publica. Verumtamen post visionem quamdam B. Catharinæ statuerunt intra se quinæ virgines eremiticam suam vitam in monasticam convertere. Vigebat tum in diœcesi Mediolanensi ordo eremitarum S. Ambrosii ad Nemus, ab anno 1375 S. Augustini sequens regulam et Ambrosianum Breviarium [Saxius, Archiepiscoporum Mediolanensium series, tom. III, pag. 827 et 828.] . Pro sua itaque in S. Ambrosium pietate petierunt Catharina et sociæ a Sixto papa IV hujus congregationis habitum; regulam ritusque assumere: quod per breve de die 10 Novembris anni 1474 concessit pontifex et Gasparinus de Porris, archipresbyter ecclesiæ S. Mariæ de Monte, die 10 Augusti anni 1476 exsecutioni dedit, quinas virgines generali confessione expiatas ad professionem admittens et suæ curæ et regimini subjiciens: nequaquam enim pendebat nova domus a fratribus S. Ambrosii ad Nemus. Ast hic animadvertendum omnino est tum ex Tettamantii, tum ex Petri Augustini Crespii testimonio constanter in libello supplici monialium et in brevi Sixti IV B. Julianæ nomen ultimo loco venire, licet omnium prima ad B. Catharinam accessisset. Jam pridem hujus rei causam indicavit Papebrochius in annotatis ad Vitam B. Catharinæ, quia scilicet tamquam soror laïca inferiori in gradu cæteris ministrabat, a chori officiis libera. Neque poterat aliter fieri, quum literarum plane rudis puella breviarium quotidie recitare aut cantare profecto non posset. Hinc, ut num. 22 et alibi videbitur, vocatur a ven. Bimia, secunda priorissa sua, soror Juliana, aliis monialibus dominabus appellatis. Porro prima priorissa electa est B. Catharina; sed viginti mensibus et tribus septimanis post, die scilicet sexta Aprilis anni 1478, pientissime obiit in Domino eique successit communibus suffragiis ven. Benedicta Bimia; sub cujus regimine mirum in modum aucta est res temporalis, maxime quod Gasparinus de Porris cæterique S. Mariæ de Monte canonici præbendas suas in novum institutum transtulerunt; neque minus crevit monialium numerus, quæ anno 1500 quadraginta recensebantur. Hæc omnia vidit B. Juliana, prima B. Catharinæ socia et deinde ven. Bimiæ amor et deliciæ.

[14] [Ven. Bimiæ, per annos viginti tres B. Julianæ priorissæ, insigne de ejus virtutibus] Hæc autem, quæ post professionem factam vixit cum ea annos adhuc viginti quinque, quorum viginti tres eam sub sua gubernatione habuit, ita de ea prosequitur: Postquam B. Juliana religiosam vitam professa esset, ut antea semper fuerat obediens et pauper, sic quanto deinceps studio conaretur tria sua vota observare dici nequit. Quod enim ad paupertatem spectat, tantopere libera erat ab omni affectu erga res temporales, ut gloriaretur et beatam se æstimaret quod nihil in hoc mundo haberet. Quare dicebat: Nihil possideo in hac vita, neque possidere cupio: neque ipsa mea sum, quandoquidem me Christo tradidi et alienæ voluntati. Pudicitiam vero et castitatem cum Dei gratia semper servavit usque ad mortem; hanc secuta regulam ut asperæ pœnitentiæ, qua corpus affligebat, adderet studiosam fugam otii, diligentem modestiam oculorum, quos, ne hac et illac vagaretur suus conspectus, demissos tenebat, et præterea orationem continuam, operibus manualibus intermixtam. Quod si aliquando concupiscentiæ ignis, penitus fere in ea extinctus, eam aliquantisper molestaret, subito (ut dicebat ipsamet) evanescebat, adhibita meditatione et recordatione passionis Jesu Christi. Inter cæteras autem ejus virtutes obedientia ejus admirabilis non solum erat, sed pene incredibilis: quum enim sciret Christum Patri suo obedientem fuisse usque ad mortem, mortem autem crucis, consilium inierat imitandi eum, tamquam ducem suum in hac virtute, quemadmodum in professione sua spoponderat. O quoties meismet oculis vidi B. Catharinam ei dantem licentiam comedendi alicujus cibi, et deinde, ut de eo gustarat, dicentem: Dimitte; nolo te de eo amplius manducare; atque ipsa absque ullo animi motu aut querela faciebat jussa!

[15] [testimonium. Ubi tunc esset chorus monialium.] Tanta vero erat in hac Dei serva caritas, ut vix umquam quidpiam ab ea peteretur quod continuo, si posset, non concederet; et quum propter penuriam nostram pauperes sublevare non possemus, dicebat: Sorores meæ, faciamus saltem eleemosynam spiritualem, etiamsi dicenda nobis esset ad Virginem Mariam centies millies Salutatio Angelica, ut opituletur pauperibus egenis, infirmis tribulatis et hominibus tentatis. Deus scit quoties ipsa sola hoc pietatis exercitio coluerit cælorum reginam; nam quum perbreve tempus dedisset quieti, surgebat noctu et pergebat ad ecclesiam ut religioni huic vacaret, dum ego misera et negligens in cella manerem; sed quum mane surgerem, inveniebam eam renidenti vultu in benedicta hac ecclesia. Adhærebat enim monasterium templo publico; quæ res hic aliquantum explicanda videtur, quoniam, nisi id alicubi fiat, inferius ubi de translatione corporis B. Julianæ agetur, vix quidquam intelligetur. Porro in instrumento de miraculis B. Catharinæ de Palantia [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 652.] hæc leguntur: Repositum erat corpus dictæ dominæ Catharinæ super lobiam, ubi stant dictæ dominæ ad videndas missas in dicto monasterio, quæ lobia est intra ecclesiam: lobia vero (ne hæc vox impedimento sit) apud Mediolanenses idem sonat quod apud Florentinos loggia [Cfr Muratori, Dissertazioni sopra le antichità italiane, diss. XXIII, tom. I, pag. 211.] , et apud Gallos loge, a theutonico laube, id est locus tectus [Adelung, Grammatisch-kritisches Worterbach, v°. Laube.] ; literis b, f, g, sibi invicem substitui nequaquam repugnantibus [Cfr Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 308.] . In qua vero templi parte lobia illa constructa esset, accipe ab Antonio Riccardi, qui non ita pridem res Sacri Montis breviter descripsit: Monasterium, inquit [Storia dei Santuari più celebri di Maria Santissima, tom. II, pag. 42 et 43, Neapoli, 1846.] , exstructum fuit prope basilicam B. Mariæ Virginis in apice Sacri Montis, in concavis scilicet antiquissimæ rupis, cujus extremis saxis omni ex parte, meridie excepta, cingitur et insuperabili inde clausura donatum est. Ecclesiam autem suam interiorem seu monasticam habet super portam majorem sanctuarii, e regione altaris maximi, cui nomen dedit B. Maria. Inde quasi ex alta porticula seu lobia adsunt moniales divinis officiis, quæ in Mariano templo fiunt, et piis suavibusque psalmodiis religiosum cultum funguntur, cælesti et terrestri ecclesiæ gratissimum. Hæc ille; verum ad res B. Julianæ propius redeamus.

[16] [B. Juliana exemplo et stimulo est novitiis; quantum juvaretur meditatione de Passione et Vita Christi et quam constans esset in arrepto proposito.] Quum Benedicta Bimia successisset B. Catharinæ de Palantia in Montis Sacri prioratu, non parvum adjumentum reperit in B. Juliana, tum ut ipsa virtutis tramitem teneret, tum ut secundum ejus exempla instituerentur puellæ, quæ, beatæ nostræ virginis fama allectæ, sat magno numero ad novum monasterium confluebant. Eas adhortabatur, inquit ven. Bimia, ad obedientiam, puritatem et mortificationem sensuum, proponens eis aliquando passionem Domini nostri Jesu Christi et omnia mysteria redemptionis nostræ; et ut hæc imitarentur et meditarentur, eas tam præclare monebat, ut auditrices ejus non possent non satis mirari ejus sermones. Ipsa vero exercitium meditandi passionem Christi Domini tanto faciebat fructu eaque animi attentione, quasi coram oculis corporis vidisset Domini sui dolores. Virgunculis autem illis commendabat præ reliquis virtutibus humilitatem; et suadebat eis ut eam amplecterentur, quoniam fundamentum est fabricæ spiritualis; quidquid vero ipsa faciebat aut dicebat, maximæ humilitatis odore perfundebatur; adeoque interrogata aliquando a sacris illis virginibus quomodo per omnem vitæ suæ tempus studuisset ut Deo placere posset, respondit: In libro humilitatis et caritatis. Spatio viginti quinque annorum, quo sub regula vixit in monasterio, numquam (licet ad metam vitæ esset tam debilis ut vix pedibus consistere posset) intermisit primas suas mortificationes; et tantopere inter impugnandum infernum hostem ornata erat fide et constantia, ut Christus Dominus hanc suam sponsam auxerit multis donis et privilegiis; unde ante mortem et similiter postea splenduerit variis stupendisque virtutum signis. Quas autem gratias et favores sibi in oratione concederet Deus, narrabat ipsamet ven. Bimiæ, priorissæ suæ; quemadmodum hæc id etiam testatum reliquit.

[17] [Inducit novum orandi modum, dictum Vestem B. Mariæ; febri et morbo diabete afflicta, pie moritur die 15 Augusti anni 1501.] Non aliis coloribus B. Julianam depinxit Tettamantius: Numerabantur, inquit, anno sæculari quingentesimo religiosæ quadraginta, inter quas etiam tum vivebat Juliana, prima B. Catharinæ socia; cujus hoc pium inventum fuit, ut quovis anno ad centum millia Salutationes Angelicas adnumeraret, ad idem faciendum etiam alias sorores præeundo invitans; unde videtur dimanasse quod a Nativitate Deiparæ usque ad festum Purificationis ad certa horarum intervalla, multæ ejusmodi Salutationes recitentur a singulis, quæ denique ad prænotatum numerum attingant et vestem, ut ajunt, quamdam beatissimæ matri contexant. Notabatur in Juliana singularis sensuum orisque custodia, cum profundissima humilitate atque obedientia simplici: alia Spiritus Sancti dona, ut poterant celari facile, quia erant interna, ab ea sic occultabantur studiosissime, ne laudem ipsi humanam parerent. Tandem, ait Petrus Augustinus Crespius, placuit dilecto suo sponso Jesu Christo eam ex hujus mundi doloribus educere ad æternam paradisi quietem. Abrepta itaque fuit febri, cui accessit morbus, a medicis diabetes dictus. Visum proinde ei fuit, ait ven. Bimia, tempus instare resolutionis suæ; quamobrem petiit a rev. patre confessario sanctissima ecclesiæ sacramenta cum indulgentia plenaria. Quæ postquam recepisset, cum magna humilitate et pietate, mansit quieta et pacifica usque ad noctem Assumptionis B. Mariæ Virginis; ita ut triginta continuos dies mente in cælum defixa fuerit, interea ita cibo parcens et potui, ut vere credamus eam hoc temporis spatio non manducasse pondus unius solidi et bibisse parum tantum electuarii et aquæ. Ultimo vitæ die voluit interesse missæ sacrificio; et vestibus suis semper tecta, requiescebat pro sua consuetudine super saccum, foliis arentibus fartum. Hanc semper servans constantiam et mentis elevationem, vocata demum fuit a sponso suo et B. Maria Virgine ad æterna gaudia et consolationem. Nocte itaque Assumptionis Virginis Mariæ voluit supra nudam humum collocari et paulo post cum magna melodia emisit spiritum die 15 Augusti anni 1501. Tettamantius ita de ejus morte disserit: Ibi (scilicet in nuda humo) post horarum aliquot quietum silentium, manus oculosque in cælum attollens, et quasi cum aliquo diu amanterque desiderato suaviter colloquens, cælo animam reddidit, terræ autem corpus reliquit; quod inter lavandum juvenili redditum decori apparuit; quam speciei immutationem literis quoque consignavit Bimia.

[Annotatum]

* Marron

§ III. Sepultura, translationes, festum, imagines antiquæ, cultus approbatio, lectiones propriæ.

[Corpus, in communi monialium cœmeterio prius depositum, circa medium sæculum XVI transfertur in chorum interiorem monialium; unde expensis Nicolaï Cid Hispani] Ipsum tunc quidem corpus, sic pergit Tettamantius, licet suaviter fragrans (quam fragrantiam testati sunt qui id sepelierunt, ut cum Bimia auctor est Petrus Augustinus Crespius), communi est sepultura donatum intramonasterium; anno autem 1547, die 12 Februarii (immo anno 1549, die 21 Februarii, juxta Crespium) adhuc integrum atque palpabile inventum, translatum est ad chorum sanctimonialium interiorem diversumque ab eo de quo dictum est num. 15, ab iisque pie honoratur. Hæc Tettamantius anno 1644. Sed paulo post aucta fuit veneratio, quæ centum fere annos illic B. Julianæ habita fuerat. Jacebat, inquit Petrus Augustinus Crespius, qui librum suum edidit anno 1657, jacebat Julianæ corpus centum annos in choro ubi moniales officium divinum recitant, depositum in honestissimo sepulcro, elevato aliquantisper super terram et ornato lucidissimis crystallis, quando placuit Domino Nostro indere illustrissimo viro Nicolao Zid, consiliario regis Hispaniarum et procuratori generali rerum militarium, consilium valde pium. Hic enim, inter bellorum aliorumque curialium negotiorum impedimenta neque Dei, neque Sanctorum oblitus, applicuit animum ad ea proposita, quæ divina fuerint an humana nemo facile dixerit. Quasi enim pietas ejus explicuisset se in rebus heroicis et sublimibus gestis, posuit ipse sibi ob oculos Sacrum Montem supra Varesium, ubi noverat absconditum esse thesaurum infiniti pretii, corpus scilicet B. Julianæ, virginis et monialis, quod illic jam centum fere et quinquaginta annos incorruptum jacebat et tractabile; et statuit nullis sumptibus parcere quo ita ordinarentur loca, ut sacrum id corpus repositum maneret in interiori templi clausura seu monialium choro et simul ab externis conspici posset, qui eo pietatis causa accederent. Atque in eo consilio tam constans fuit, ut, etiamsi a Mediolanensi agro procul esset positus (commorans nempe in civitate regia Matriti), numquam tamen id dimiserit; ne quidem inter mortis angustias. Cavit enim testamento ut de suo solverentur expensæ, necessariæ ad cogitatam translationem faciendam.

[19] [die 23 Octobris anni 1650 solemnissime] Venerandæ itaque matres, debitam adeptæ licentiam, non distulerunt multa magnificentia præparare hanc solemnitatem, quam commiserunt patri suo spirituali et Sacri Montis præposito, rerum gravissimarum expertissimo viro. Constituta fuit dies 23 Octobris anni 1650 (quæ dominica erat) ad celebrandam hanc actionem; quo commodius vicini populi ejus fierent participes. De ea in antecessum sparsus est quaquaversum rumor, et intra octiduum, quod celebritatem hanc præcessit, singulis diebus jucunde pulsatæ sunt campanæ, atque etiam nocte proxime ante festivitatem: neque defuere ignes artificiales et strepitosæ pulvere nitrato explosiones, quas vicini montes centies reddebant. Vix autem surgebat aurora, quando campanarum renovatus sonitus matutinum signum dedit; qui suavis concentus sæpius dein repetitus et interruptus fuit. Altaris autem apparatus ita erat: a summo venerabili templo usque ad superiores altaris gradus pendebat ditissimus popilio ex tela serica candida, idque ex utraque parte cingebat. Fimbriæ aureæ et argenteæ aliaque ornamenta, miti vento mota, circumcirca ludere videbantur; unde magis apparebant pretiosa candelabra argentea et reliquus ditissimus apparatus. Tela argentea candida vestita erat statua B. Mariæ Virginis, quo hæc quoque solemnitatis hujus jucunditatem participare videretur. Opportuno tempore pluvialibus albis sese in sacristia operierunt venerabiles domini præfectus, vicarius Sacri Montis, Joannes Baptista Negri, parochus adjacentis vici Velate et parochus S. Ambrosii (qui vicus quoque in vicino est), et cum ministris, turibula et naviculas ferentibus, et numeroso clero prodierunt usque ad monasterii portam; ubi a quatuor venerabilibus discretis monialibus excepti, ducti fuerunt ad chorum interiorem.

[20] [transfertur in chorum exteriorem monialium] Jacebat ibi panno serico undulato vestitum, pulcherrimo serto coronatum, liliumque maximi pretii manu gerens, corpus B. Julianæ, conditum in ornatissimo loculo; qui super altissimum feretrum, tapetibus Flandrensibus pretiosis coopertum et tela superindutum argentea candida, distincta ditissimis fimbriis variisque ornamentis, ad pavimentum usque pendentibus. Circumcirca stabant venerabiles matres, velo nigro subtili et ad pectus descendente tectæ, funalia accensa habentes manibus. Ingerebant omnium animis nescio quam pietatem, majestate plenam, sacræ exuviæ, conspersæ floribus; quibus præfectus et vicarius turis honores dederunt et quas duo parochi sustulerunt sub pretioso baldachino, a quatuor monialibus sustentato; aderant et ministri cum fumosis turibulis et puellulæ, in angelicam formam indutæ, gravia manibus tenentes funalia; quæ sacra pompa, in ordinem disposita, in viam se dedit. Tunc organorum concentui solemnissimo initium factum est; campanæ integris motibus pulsatæ; tormenta sulfureo pulvere explosa, et hymnus Veni, Creator cantari cœptus. Qua via sacrum ivit agmen, ea tapetibus magni pretii et eximiis tabulis pictis aliisque opulentis ornatibus circumvestita erat; refectorium autem, qua etiam transitum est, tres arcus triumphales aliaque artificiosa decora habebat. Ventum dein ad locum, ubi mirabile surgebat altare: hoc enim supereminebat colossea statua Christi Domini, columnæ alligati. Porro altari huic impositum fuit sacrum corpus, et post orationes aliquot et breves psalmos, incenso ture honoratum; quibus peractis id iterum sustulerunt duo parochi; et venerabiles moniales processerunt denuo secundum priorem ordinem, hymnum Te Deum laudamus cantantes. Sic ventum est in dormitorium, ubi in ornatissimo altari repositus etiam est sanctissimus thesaurus. Dum autem e vicinis monialium cellulis suavissimi effluerent odores, renovatæ fuere ceremoniæ anteriores; et dein inter cantatum psalmum Benedictus Dominus delatum est sacrum corpus per alia exornata loca usque ad tertium altare, cui item beata capsa superimposita est et reliqui ritus peracti. Atque hinc demum asportatum est cæleste onus ad locum, in quo nunc etiam asservatur (vide dicta num. 15), in validissima capsa, ferramentis firmata; munita vero pellucidis crystallis et ornata mirabilem in modum laminis ex argento puro aliisque decoribus, atque ita disposita, quemadmodum dixi, ut intra clausuram maneat et simul foris facile honorari possit. His fine imposito, reductus fuit clerus a discretis monialibus ad monasterii portam et ad dominicalia missæ solemnia celebranda itum est. Hoc officio inter præclaros concentus musicos functus est præfectus; et de suggestu pater Capuccinus eleganti ad populum sermone laudavit B. Julianæ virginitatem, paupertatem et obedientiam; publiceque annuntiavit post absolutum incruentum sacrificium omnibus facultatem factum iri videndi et venerandi sacri corporis: uti etiam cum universorum gaudio et lætitia actum est. Statutum etiam fuit ut quotannis B. Julianæ festivitas celebraretur quarta dominica Octobris, quoniam propter occurrentem celebritatem assumptæ Mariæ in cælum agi non poterat ipsa die, qua benedicta illa virgo ad æternæ quietis gaudia in paradisum abiverat.

[21] [Joannis Jacobi Trivultii pia et grata in B. Julianam animi sensa;] Ex his satis manifestum est B. Julianæ cultum statim post ejus mortem incepisse; cujus rei alia quoque præsto sunt argumenta. Voluit imprimis celeberrimus dux militaris Joannes Jacobus Trivultius venerationem suam erga B. Julianam testatam facere: quod in hunc modum narrat Tettamantius: Magnus ille, inquit, Joannes Jacobus Trivultius haud diu post Julianæ mortem plurima sibi, prout illa prædixerat, evenisse testatus, voluit magnificum ei monumentum exstruendum curare: fecissetque, nisi piæ virgines, ejusmodi sepulcrorum ornatum paupertati suæ parum convenientem arbitratæ, rogassent ut impensas, in illud destinatas, converteret ad propylæum templi pro sua magnificentia exornandum: quod et factum cernitur. Prædictiones tamen illas fecit B. Juliana non in apparitionibus post mortem, ut Tettamantii narrandi modo innuitur; sed coram, dum viveret, ut testis est Petrus Antonius Crespius, Tettamantio nonnihilo vetustior et in aliis etiam referendis adjunctis ab eo nonnihil recedens. Spiritu prophetico, ait ille, plura magno Jacobo Trivultio prædixit; et in primis victoriam quam gloriose reportavit. Ejus corpus in interiori monasterii sacello sepultum cum esset, Jacobus Trivultius, cui omnia ex ordine successerant, prout Christi famula prædixerat, nonnihil egit, ut sepulcrum extrueret tanta muliere dignum; verum reliquæ virgines monasterii ab eo summis precibus exorarunt ut porticum extrueret a qua per primariam partem accessus esset ad ecclesiam; idque ea de causa a Trivultio contenderunt, quoniam sanctæ mulieris corpus in suo sacello, in quo etiam nunc pia devotione colitur, esse malebant quam alibi. Valde difficile mihi est, non habenti Historiam vitæ et gestorum Joannis Jacobi Trivultii, cognomine Magni, quam anno 1815 duobus tomis edidit Rosminius, divinare quæ victoria illic intelligatur. Ab anno enim 1465 usque ad annum 1518, quo diem obiit, ita semper in castris versatus est ille miles ut jure merito jusserit sepulcro suo inscribi: HIC QVIESCIT QVI NVMQVAM QVIEVIT. Putem tamen agi de rebus, quas anno 1499 feliciter gessit, quum intra unius mensis spatium universum Mediolanensem ducatum Ludovici XII, Gallorum regis, ditioni armis et pollicitationibus subjecit [Cfr La biographie universelle de Michaud, tom. XLVI, pag. 563 et de Sismondi, Histoire des républiques italiennes du moyen-âge, tom. IX, pag. 235 et seqq. Bruxelles, 1826.] : hæc scilicet proxime antecesserunt mortem B. Julianæ neque procul a monte Varesio contigerunt.

[22] [prodigia per hujus intercessionem ante] Dicuntur etiam, ait Tettamantius, ad invocationem apparitionemve illius facta mirabilia quædam: quo pertinent duo beneficia commemorata a venerabili Bimia. Vir nobilis, ait, duas habebat filias, correptas morbo, quem mortalem esse dicebant medici. Qui quum magna veneratione prosequeretur sororem Julianam, eam pie oravit dixitque ei officium ejus esse apud Deum intercedere pro illarum curatione; dein parum panni de ejus tunica sumpsit et collo applicuit utriusque suæ filiæ: quæ subito optime convaluerunt. Magister Bernardinus de Habiate, qui sororem Julianam sepeliverat, inciderat simul cum uxore sua in gravem infirmitatem, et ambo valebant pessime. Verum, ut postea nobis retulerunt, ipsa beata soror Juliana eis apparuit animumque addidit, brevi scilicet eos ab infirmitate sore liberos; et sic factum est per gratiam Dei et dulcis Virginis Mariæ atque hujus devotissimæ virginis beatæ sororis Julianæ, cujus precibus et meritis, addit Bimia, optimo corde me semper commendo. Quæ sequuntur, a Petro Antonio Crespio et Tettamantio et secundum eos a Petro Augustino Crespio referuntur. Miserat Carolus Imperator V in Longobardiam potentissimum exercitum, qui mense novembri Mediolano potitus est; quo indicio annus 1521 significatur, quum die 19 Novembris Columna et Piscarius, imperialium agminum duces, civitatem illam occupaverint [Cfr de Sismondi, tom. XI, pag. 138.] . Porro milites aliquot, quaquaversum prædam quærentes, ut audiverunt quosdam sibi suggerentes in sepulcris Sacri Montis res summi pretii absconditas latere, eo se contulerunt; atque unus, reliquis audacior, vi monasterium ingressus, sepulcrum B. Julianæ aperuit et stans super corpus unum pedem pectori, alterum faciei imposuit: cujus rei etiamnum, ait Petrus Augustinus Crespius, vestigium, ori impressum, cernitur. Sed ecce quod continuo contigit miraculum: manum movit cadaver, templum subito contremuit et mons ita concussus est ut videretur perversis illis viris brevi hiaturus eosque absorpturus vivos. Metu itaque conculsi, citissimis passibus sese hinc abripuerunt, millies maledicentes iis qui pessimum sibi dederant consilium. Atque hæc ante factam solemnem corporis translationem accidisse leguntur.

[23] [et post solemnem translationem facta] Nonnulla quæ postea contigere narrat ad finem libelli sui Petrus Augustinus Crespius, hoc præmisso titulo: Gratiæ quas (ut pium est credere) Deus operatus est meritis B. Julianæ, post ejus corporis translationem. D. Antonius Masinago, doctor physicus et medicus ordinarius monasterii Montis Sacri supra Varesium, fidem facit his verbis, quæ ut fere reliqua ex italico idiomate in latinum vertenda fuere: Quum soror Christina, monacha conversa monasterii Sacri Montis supra Varesium, per gravem infirmitatem ad vitæ extrema deducta esset, et viribus destituta ita jam luctaretur cum morte ut mihi aliisque eam videntibus brevi ad alteram vitam transitura haberetur, commendavit se B. Julianæ, ut ipsamet mihi dixit; et statim cœpit denuo respirare, vires resumere et vigorem; quo intra brevissimum temporis spatium ad pristinum statum et valetudinem redierit, licet anus jam sit, annos octoginta nata. Et quoniam hæc vera sunt, præsentem scriptionem confeci et firmavi propria manu hac die 26 Octobris anni 1650. Ego physicus Antonius Masinago, medicus in dicto monasterio, affirmo ut supra. Quibus subdit Crespius ab eodem confirmatum fuisse et recognitum testimonium, eadem de re datum a Christophoro Zavadello, confessario ordinario monasterii.

[24] [et in libro singulari descripta.] Sed in unicum non fuit beneficium, divinitus per intercessionem B. Julianæ acceptum; quin etiam compararunt sibi asceterii incolæ librum, cui insererent gratias aliaque quæ beatæ virgini in acceptis referenda viderentur. Reperit in eo sæpe memoratus Crespius sequentia, a presbytero Joanne Baptista Prandone, receptore (ita se nuncupat) ecclesiæ S. Mariæ in Monte. Prius est de die 29 Novembris anni 1651: Petrus Franciscus Piatto, inquit, Varesii burgi incola, pergens Mediolanum, quum in vicum Carone venisset, æstu febris correptus est. Sed ut auxilium B. Julianæ invocavit, subito ad pristinam valetudinem rediit, quemadmodum ipse dixit et ita verum esse aperte professus, in præsentia R. D. præfecti ecclesiæ Sacri Montis et mea infrascripti; et post me ipse cum juramento propria manu subscripsit. Ego presbyter Joannes Baptista Prandone, receptor dictæ ecclesiæ, fideliter scripsi quæ supra. Posterius ita sonat: Joannes Baptista Maderna, annos natus quinquaginta, habitans in Cassina S. Claræ extra portam Tosam prope Mediolanum quum annos multos fistulæ vitio laborasset, visitavit corpus B. Julianæ et subito improvisæ lætitiæ motu correptus, abiit inde sanus et salvus, quemadmodum quæ contigerunt accurate confessus est in præsentia M. R. D. præfecti ecclesiæ Sacri Montis, mea infrascripti et aliorum, et cum juramento testatus est, ut infra apparet et explicatur in tabella, prope benedictum corpus pendente. Ego Joannes Baptista Prandone receptor dictæ ecclesiæ scripsi fideliter quæ supra. Ego Joannes Baptista Maderna affirmo cum juramento.

[25] Multo antequam B. Julianæ ossa transferrentur, voluerant Bustienses, ejus populares, singularem honorem ei adhibere. Patres nostri, ait Petrus Augustinus Crespius, sub medium sæculum XVII scribens, erexerunt ei statuam naturali corporis magnitudine in loculamento sub tribuna pulcri S. Mariæ templi, quod est in medio burgo. Monialis specie exhibetur B. Juliana; et in stylobate exsculptis literis deauratis hæc leguntur: BEATA IVLIANA DE BVSTO. Postquam autem per solemnem beatæ virginis exuviarum translationem vicinarum plebium pietas magis magisque excitata est, curatores Bustiensium pauperum et protectores bonorum Cassinæ, in qua B. Juliana in lucem edita est, boni consuluerunt, quo magis gratum animum de hac sua nativitate ei ostenderent, curare ut confieret nova ejus statua. Hæc die 29 Junii anni 1655 reposita est in Sacri Montis spelunca, in qua B. Catharinæ sculpta effigies etiam cernitur, et adjuncta lapidea tabula, aureis literis exsculptis hæc exhibente: BEATIS VIRGINIBVS CATHARINÆ DE PALANTIA ET IVLIANÆ DE BVSTO ARSITIO. Memini supra num. 10 imaginis B. Julianæ papyraceæ, factæ ab sculptore Agnellio, quam sub medium sæculum XVII ex Italia secum asportavit Papebrochius et quæ tunc temporis distribuebatur, quin potius vendebatur peregrinis, ad Sacrum Montem accedentibus. Atque hæc illa eadem ineunte hoc sæculo adhuc in usu erat [Millin, Voyage dans le Milanais, tom. I, pag. 304.] . Ad imum marginem hæc impressa sunt verba: B. Giuliana nel V. monastero di Sta Maria Monte sopra Varese nata l'anno di N. Sal. MCCCCXXVII; se ne passo alla patria celeste l'anno 1501 alli 15 Agosto. Non putem tunc aliquid simile in honorem B. Catharinæ de Palantia factum esse; et quantum video, B. Julianæ fama multo celebrior fuit et nomen magis placuit peregrinis quam magistræ ejus Catharinæ: cujus rei (ni fallor) causa est tum quod illa vivens curam peregrinorum habuit, tum quod ex vicinia oriunda erat.

[26] [fortuna templi, monasterii et reliquiarum his ultimis sexaginta annis.] Exeunte sæculo XVIII et ineunte XIX Sacer Mons, non secus ac reliqua Longobardia, fortunam maxime miseram expertus est. Quum enim has partes occuparunt Galli, pleraque monasteria aliaque pia loca ibidem aut destructa aut spoliata fuisse quis non lugens memoria recolat? Hæc sors obtigit Sacro Monti anno 1797, quo dispersæ moniales, pars supellectilis argenteæ templi distracta [Riccardi, Storia dei Santuari più celebri, tom. II, pag. 45.] et monasterium aliis usibus addictum est. Sancta tamen et laudabillima pertinacia locum qualemcumque ibidem sibi retinuerunt moniales; unde in Duce peregrinantium per Mediolanensem pagum [Guide de l'étranger dans la ville de Milan et dans le Milanais, part. II, pag. 72.] , qui anno 1805 Mediolani prodiit, legitur monasterium visitantibus tunc patuisse adeoque in ejus parte hospitium publicum seu tabernam fuisse; verum simul in alia parte nonnullas residere moniales. Similia habet Carolus Amoretti, qui anno 1814 item Mediolani excudi jussit quartam editionem Itineris sui ad tres lacus [Viaggio da Milano ai tre laghi Maggiore, di Lugano e di Como, pag. 33.] ; ubi narrat tunc temporis duo hospitia in pristini monasterii ædibus erecta fuisse; in reliqua parte degisse suppressas moniales; per quas non fuisse impeditum quin viderentur BB. Catharinæ et Julianæ reliquiæ: unde colligere est moniales illas sibi retinuisse chorum et proximam monasterii alam. Verum postquam imperatoris Austriaci auctoritas in his partibus anno 1814 et sequenti restituta est, restitutum etiam ibidem fuit vetus monasterium: at quo anno id factum fuerit, non reperi. Celeberrimus viator Millin, qui anno 1817 Iter suum Mediolanense edidit, de Sacro Monte plura quidem tradit, sed altum silet de monasterio [Voyage dans le Milanais, tom. I, pag. 302 et seqq.] : sed, ni fallor, Gallis illic adhuc dominantibus, Longobardiam peragravit ille auctor. Utut est, aliquot annis ante annum 1830, quo circiter Epimachus et Paschalis Artaria ediderunt novam Descriptionem Mediolani et viciniæ, pristinam suam sedem et jura plane recuperarant moniales, quemadmodum illo libro [Description de Milan et de ses environs, pag. 214.] traditur: ast ibi, uti etiam in aliis scriptionibus erratur, quum moniales illuc olim a S. Carolo Borromæo traductæ dicuntur ex Torno ad lacum Comensem. Eas nunc operam suam impendere christiano ritu educandis convictricibus et erudiendis Sacri Montis (quæ nunc parochia est) externis puellis ex Polyptychis Mediolanensibus annorum 1840 et 1855 colligo [Milano Sacro, 1840, pag. 200; 1835, pag. 196.] : unde spes est eas denuo suppressum non iri a gubernio Pedemontensi, quod jam in illis partibus dominatur, dum hæc typis excuduntur. Ex libris, quorum titulos hoc numero retuli, satis liquet non tantum quam venerabilis sit hic locus, sed quod res admiratione vere dignas habeat. Verum meum non est de eis dicere.

[27] [Cultus approbatio et lectiones propriæ.] Superest ut lectiones II Nocturni, probatas a S. R. C. pro ordine S. Augustini, referamus. Initio scilicet hujus commentarii monuimus per decretum S. C. R. de die 26 Augusti anni 1758 introductam fuisse causam confirmationis cultus B. Julianæ et magistræ ejus B. Catharinæ; hic addendum felicem eam exitum habuisse primo anno pontificatus Clementis papæ XIV, qui die 12 Septembris anni 1769 cultum illum decreto publico ratum habuit. Eo aperta est via ordini eremitarum S. Augustini ut a S. R. C. obtineret licentiam celebrandæ ritu semiduplici ejus festivitatis: quæ ei data est per decretum, die 11 Augusti anni 1770 Clementi XIV probatum [Novaës, Elementi della storia de'sommi Pontefici, edit. III, tom. XV, pag. 170 et 171.] , et simul concessum ut sequentia in choro recitarentur: LECTIO IV. Juliana, prope Bustum Arsitium in lucem edita, inter ipsa infantiæ primordia futuræ sanctitatis non obscura præbuit indicia: frequenter enim et ecclesiam adibat et avidissime audiebat verbum Dei; invictæ pariter fortitudinis egregium specimen exhibuit, præferocis genitoris injurias et verbera constanter perferens, ne virginitatis propositum nubendo violaret. Hac de causa, germano comite, clam aufugit et, ut inviseret Beatam Catharinam de Pallantia, fama sanctitatis percelebrem, montem Varisium ascendit: ibi a Dei famula in sociam recepta et salutaribus monitis instructa, eximiæ perfectionis iter arripuit. Hinc singularis fuit ejus in cibo, potu ac somno sobrietas: flagris et cilicio corpus castigans, numquam otio vacavit. Veritatis amantissima, ficta verba summopere odio habuit: in pauperes vero præcipue, quorum necessitatibus pro viribus consulebat, peculiari caritate flagravit. LECTIO V. Solemni deinde professione emissa in monasterio, a beata Catharina sub regula sancti patris Augustini recens fundato, vota, a se Deo nuncupata, studio et cura singulari servavit præsertim [obedientiam], Christi exemplo proposito, ita ardenter excoluit ut hæc virtus admirabilis in ea fuerit. Precibus ita erat addicta ut, modica corpori concessa quiete, orationi in ecclesia noctu etiam vacaret. In adversis patientissima fuit et nullum umquam iræ indicium ostendit, nisi dum agebatur de rebus iis, quæ Dei honori et gloriæ adversabantur. Licet autem tam insigni sanctitate Juliana præstaret, tamen exhibens se hilari et angelico vultu affabilem omnibus, in omni sermone humilitatis virtute morum suorum probitatem eximiam diligentissime celabat. LECTIO VI. Lethali tandem aggressa morbo cunctis ecclesiæ sacramentis muniri voluit et extrema etiam vitæ die ad Missæ sacrificium assistens, nocte Assumptionis beatæ Mariæ virginis humi (ut optaverat) strata, anno salutis millesimo quingentesimo primo migravit in cælum. Ab ejus obitu miracula nonnulla publicum ei cultum conciliarunt: quo postea comperto riteque probato, Clemens decimus quartus Julianam beatorum catalogo indulsit adscribi. ORATIO: Deus qui in dilecto Filio tuo eximium humano generi obedientiæ exemplum præbuisti: concede nobis, quæsumus, intercedente beata Juliana virgine tua, ut, quæ a te jussa cognovimus, implere cælesti inspiratione valeamus. Per. Reliqua de communi virginum. Missa Dilexisti.

APPENDIX.
DE FABULOSO S. MACARIO ROMANO, QUI INVENTUS EST JUXTA PARADISUM, ET OLIM IN PATRIARCHATU CONSTANTINOPOLITANO CULTUS FUIT,

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Macarius Romanus, qui inventus fuisse dicitur juxta Paradisum et olim cultus fuit a Græcis (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unica. Gesta S. Macarii Romani fabulosa sunt. An ipsa persona sit fabulosa. Ejus cultus apud Græcos et Russos.

[In opere Bollandiano non tantum quærendum de rerum, verum etiam personarum exsistentia;] Bollandiani operis scopum et finem non in enarrandis solummodo Sanctorum gestis, verum etiam in eorum historiis expendendis et rebus eorum omnibus expendendis esse positum quis ignorat? Hinc inquirendum non tantum nobis est in ea quæ sancti dixerint, egerint, passi fuerint, verum etiam cernendum an, qui sancti dicuntur, legitimum habeant cultum. Atque hic quotidianus fere noster labor est. Ast longius procedendum aliquando videtur et movenda nonnumquam (licet rarius) quæstio an qui sancti habentur, in natura rerum exstiterint; et quidem talis moles nunc nobis versanda est. Ecce autem quid rei sit. Qui S. Macarius Romanus dicitur, ab antiquissimis temporibus in ecclesia orientali colitur die 19 Januarii aut 23 Octobris; sed ejus historia certissime maleferiatorum hominum fictio est: unde oritur dubium an qui gesta, quæ illa scriptione continentur, commenti sunt, similiter S. Macarium, cui ea attribuerunt, de cerebro suo protulerint.

[2] [talis quæstio instituenda est de S. Macario Romano.] Fac enim nobis obviam esse lucubrationem recentem qua tres viatores ponuntur narrantes se trajecisse mare et ivisse in Americam; in itinere autem naufragium fecisse et appulisse insulæ, in qua miranda multa viderint: scilicet antrum Æoli, occupatum a sedecim geniis, ventum in universas orbis partes spirantibus; fontes, alios fundentes vinum, alios lac; simias, curribus vectas aut insidentes equis et alia id genus prodigia; deinde a se inventum illic esse venerabilem senem, qui, quum eos fame pereuntes videret et frigore, amicissime eos exceperit, nutriverit et foverit; deinde eum sibi dixisse quomodo ipse aliquando, aerostatico folle vectus, ad hanc insulam venerit et magos et sagas, qui eam tenebant, ex ea expulerit; postquam autem hæc audissent et refecissent vires,se cecidisse ligna, construxisse navem eaque quam primum in Europam rediisse. Jam quæro, si narratiuncula hujus generis nobis objiceretur, quid statuendum videretur. Imprimis nemo dubitaret quin hæc plena esset fabulis et mendaciis; deinde incerti essemus utrum viatores illi vixerint,an vero non minus fabulosi sint quam quæ vidisse perhibentur miracula; et tertio demum, etiamsi constaret viatores illos vere vixisse et adhuc vivere, dubium superesset an viderint in illa insula senem beneficum eo olim per aera delatum. Et (ni fallor) etiamsi illi viatores statuas de pecunia sua in ejus beneficiorum memoriam erigerent, parum fidei eis haberemus, nisi aliis testimoniis, multo melioribus, certum esset reapse in illa insula optimum senem degere, ad opitulandum naufragis semper promptum et paratum; etenim quamdiu illi testes defuerint, non imprudenter unicuique viro provido dicere licebit viatores illos æque comminisci potuisse hujus senis exsistentiam ac tot alia quæ fabricati sunt portenta.

[3] [Hic Macarius, idem non est ac qui laudatur a Palladio;] Jam vero quæ in S. Macarii Romani historia narrantur prodigia non minus incredibilia sunt quam Æoli antrum, rivi viniferi et lactiferi, simiæ equitantes et alia id genus. Deinde tres qui ad eum profecti dicuntur viatores alias omnino incogniti sunt; et tertio S. Macarius ille ex alio nullo testimonio innotuit. Atque hic obvium habemus Baronium, qui putavit S. Macarium Romanum eumdem esse ac Macarium illum, quem Palladius inter eos recenset, qui non procul a Roma visitarunt Opianum, aliis dictum Pinianum, olim S. Melaniæ Parvæ maritum, deinde triginta monachorum abbatem. Ad eum, inquit [Historia Lausiaca, cap. 36, aliis 129, 130 et 132, ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 775.] , scilicet ad Opianum accessit vir proconsularis, nomine Pammachius, qui cum mundo renuntiasset, vitam egit optimam et suas opes partim quidem vivus dispersit, partim autem moriens reliquit pauperibus; similiter etiam quidam nomine Macarius ex vicaria; Constantius quoque, assessor præfectorum Italiæ: insignes viri et eruditissimi, qui pervenerunt ad summum pietatis et religionis; quos existimo adhuc nunc esse in carne, optimam instituendæ vitæ rationem exercentes beatamque vitam et nulli exitio obnoxiam exspectantes. Hæc sub annum 413 Palladius: quæ nota temporis primum argumentum esto quod de alio hic agatur Macario quam de Romano; quum hic, ut ex dicendis patebit, ante inchoatum sæculum IV ascesim incepisse ferretur. Deinde Macarius Palladii, antequam monachus factus est, vicariam præfecturam gesserat; unde dicitur Macarius ex vicaria. Jam vero vicariam præfecturam gerere omnino non potuit, quum vix pueriles excessisset annos; qua se fuisse ætate profitetur S. Macarius Romanus, quum, a patre ad nuptias impulsus, domo aufugit et in solitudinem abiit. Arbitratur itaque Rosweydus et (ni fallor) omnes ei jam consentiunt Macarium Palladii eumdem esse ac Macarium, cui Ruffinus inscripsit Apologiam pro Origene et ejusdem Principiorum versionem [Vitæ Patrum, pag. 231.] , seu etiam cui S. Paulinus Nolanus epistolam suam scripsit XLIX, alias XXXVI; de quo etiam meminit Gennadius cap. 28 Catalogi illustrium Ecclesiæ scriptorum et ad quem demum alludit S. Hieronymus in Apologia II contra Ruffinum [Cfr Annotatum 197 Rosweydi in scripta S. Paulini, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXI, col. 898.] .

[4] [sed fabulosus ille vir, de quo S. Hieronymus in prologo Vitæ S. Pauli,] Verum S. Macarius Romanus non solum plane incognitus est aliis omnibus scriptoribus (et tamen multos habemus qui sæculo IV et V insignium monachorum gesta et dicta collegerunt), sed inter fabulas a S. Hieronymo videtur fuisse relatus. Quum hic enim in Prologo Vitæ S. Pauli, primi eremitæ nuncupati, quæreret a quo monacho primum habitari cœperit eremus (quæ quæstio valde diversa est a dubitatione qui primum religiosam vitam coluerint), ex testimonio duorum discipulorum S. Antonii statuit hanc laudem S. Paulo eremitæ dandam esse. Sed continuo sibi objicit nonnullos alia jactitare; scilicet subterraneo specu crinitum calcanco tenus hominem ante S. Paulum ascesi eremiticæ dedisse operam, et multa quæ persequi otiosum est incredibilia fingentes. Quorum, sic prosequitur eruditissimus scriptor [Ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 17.] , quia impudens mendacium fuit, ne refellenda quidem sententia videtur. Quibus verbis negasse censendus est S. Hieronymus antiquum illum monachum exstitisse; quandoquidem aliter prorsus non valeret argumentum. Si enim voluisset tantum in subterraneo specu non degisse illum hominem, sed sub dio aut in tugurio; non fuisse calcaneo tenus crinitum, sed abscissis capillis et vestibus tectum; hinc prorsus non sequeretur eum ante S. Paulum non exstitisse. Contendit itaque sanctissimus vir universam historiam mendacium fuisse atque ipsum hominem numquam fuisse in vivis.

[5] [ut recte sensit Papebrochius, Rosweydi et Henschenii judicio relicto.] Sed expendenda videntur quæ ad hunc locum notavit Rosweydus: Talis, inquit [Ibid. pag. 22.] , describitur S. Macarius Romanus hic post in ejus Vita: Capilli capitis totum viri corpus operuerunt. Sed ille S. Paulo Thebæo posterior: quia vixit post imperium Juliani, ut habetur in ejus Vita… Tali capillitio et S. Onuphrius infra in ejus Vita: Cui tanta capillorum prolixitas erat ut corpus illius ipsorum diffusione tegeretur. Hic etiam S. Paulo fuit posterior, cujus et probata Vita. Quare ad aliam aliquam de fictitio eremita fabulam D. Hieronymus hic respexerit: quam sententiam calculo quoque suo probavit Henschenius [Act. SS. tom. I Januarii, pag. 604.] . Contra pluribus locis contendit Papebrochius [Ibid. tom. I Maji, Ephemerides Græco-Moscæ, pag. XII et XIII et tom. III Maji, pag. 359.] S. Hieronymum illis verbis tamquam censoria virgo strinxisse S. Macarii Romani Vitam, adeoque vix in dubium vocari sinit quin reapse hæc S. Hieronymi mens fuerit. Equidem æstimo etiam rem ita esse: convenit enim spelunca subterranea, calcaneo tenus crinitus homo; incredibilia multa, mendacia impudentia; attamen fatendum est objectam a Rosweydo et Henschenio difficultatem seriam esse ut nullatenus contemnendam. Etenim S. Paulus sub annum 250 in eremum secessit in eaque obiit anno 342, annos natus 113; S. Macarius autem in vivis repertus dicitur post Juliani Apostatæ cædem, anno Christi 363 peractam; et quum aliunde nuptiarum tempore, quas Romani ante annum ætatis decimum octavum inire non solebant, perhibeatur solitudinem petiise, ut eam ante S. Paulum adiisse dici possit, statuendum est eum vixisse annos plus centum triginta unum aut duos. Maxima utique senectus et vix credibilis. Verum quum fabulatores illi probe nossent passim eremitas longissimam vitam vivere, certe deterriti non fuissent ab assignandis tot annis S. Macario. Sed nuspiam accurate perhibent quo tempore eremum ille intraverit aut quot vixerit annos; sed narrant tantum ipsius capillos capitis ac barbæ fuisse candidos ut lac; præ senectute nimia oculos non fuisse apertos, eo quod supercilia eos cooperiebant; et cutem faciei ejus quasi pellem testudinis fuisse. Quæ perpendens Rosweydus [Vitæ Patrum, pag. 22.] fatetur S. Macarium coævum esse potuisse S. Paulo; atque hinc forte etiam collegit S. Hieronymus fabulatorum illorum (qui id tamen nuspiam produnt) consilium fuisse ut S. Macarius haberetur ascesim incepisse ante medium sæculum III.

[6] [Papebrochius dubitavit an S. Macarius Romanus umquam fuisset in rerum natura;] Sententia itaque illa S. Hieronymi nixus Papebrochius in animadversionibus ad Ephemerides Græco-Moscas aperte in dubium vocat an ullus aliquis umquam exstiterit S. Macarius Romanus: Si tamen vere fuit aliquis, inquiens [Act. SS. tom. I Maji, pag. XII.] ; et in Commentario de S. Pachomio seu potius in appendice de Pachomio Juniore longius etiam (si fieri possit) abiit [Act. SS. tom. III Maji, pag. 358 et 359, num. 2 et 5.] . Et quoniam, ut continuo videbimus, Græci aliique Orientales, patriarchatui Constantinopolitano subditi, S. Macarii Romani memoriam quotannis festive recolunt die 19 Januarii aut 23 Octobris, atque hinc repeti potest argumentum, quo saltem suadeatur non præpropere procedendum esse in neganda illius sancti exsistentia et sanctimonia, hæc subdit: Rosweydus, non ausus eam (S. Macarii Vitam) probare, excusat tamen quod passus sit ut ante fuerat impressa recudi, eo quod ad XXIII Octobris sumptam inde epitomen invenerit in Græcorum Menæis et locum exinde citatum in Decreto Gratiani. Sed in hoc minoris forsitan fecisset Menæa, si visis quot nos vidimus mss. synaxariis, ubique istiusmodi epitomen deesse cognovisset, adeoque novitium additamentum istud censeri posse æque ac alia: et ut plura synaxaria haberent eam, non aliud inde sequeretur quam antiquissimæ fabulæ (scriptæ nempe ante annum 380 quo S. Hieronymus Vitam S. Pauli edidit) antiquitus fidem habitam a Græcorum nonnullis. Atque hæc ille.

[7] [nil contra dubitavit Politus; sed rationes, quas affert,] In aliam omnino sententiam concessit Alexander Politus, clericorum regularium Scholarum Piarum sodalitii alumnus; qui omnino non cogitans aut animo volvens an satis constet S. Macarium Romanum umquam de genere humano fuisse adeoque id unum quærens an cultus ejus sit legitimus, hæc scriptis mandavit [Martyrologium Romanum, commentariis illustratum, Januarius ad d. 2, pag. 48.] : Macarium illum Romanum minime venerantur Latini. Liceat tamen per nos Græcis eum colere. Neque enim propterea quod multa de eo falsa et fabulosa in vulgus manarunt, in suspicione sanctimonia hominis ponenda: quo de tamquam ex beato Hieronymo illustre exstat testimonium apud Gratianum caussa 27, quæst. 2, cap. 26: “Sponsi vero, etiam inconsultis quas sibi desponsaverant, exemplis et auctoritate probantur continentiam posse servare. Ut enim refert beatus Hieronymus, Macarius, præcipuus inter Christi eremitas, celebrato nuptiarum convivio, quum vespere thalamum esset ingressurus, ex urbe egrediens, transmarina petiit et eremi solitudinem sibi elegit.” Atque ut Macarii Romani Vitam minime scripserit Hieronymus, tamen tanti apud nos est atque esse debet ecclesiæ Græcæ auctoritas, ut, quos Græci jam inde ab antiqua certaque memoria, probante, certe quidem non repugnante ecclesia Latina, sanctorum numero habent, eosdem Latini loco omnino suo stare velint: quippe quum una sit ubique terrarum ac gentium catholica Christi ecclesia. Plerisque aliis sanctorum sua constat sanctitatis fides, tametsi eorum aliquando historiis nebulones multa παραδοξα atque incredibilia affinxerint. Elogium est illud Græcorum die 23 Octobris in sanctum Macarium Romanum:

Ἐρημον ἠγαπησας οἰκειν, Παμμακαρ,
Θεῷ ὁμιλειν καταμονας τῳ μονῳ.

[8] [plane vanæ sunt.] Verum hæc valde levia sunt. Quis enim ignorat ab ecclesia Romana multa tolerari quin quidpiam hinc concludi possit? Alia profecto res est generalis cultus alicujus sancti, a pontifice Romano aut ab ecclesia catholica solemniter approbatus; alia cultus particularis, in singularibus aliquot tantum ecclesiis (qualis Constantinopolitana est) usitatus, maxime si absque prævio virtutum et miraculorum examine, sed vulgi fervore aut singularium virorum auctoritate introductus sit. Errorem subesse posse cultui huic particulari fatetur Benedictus XIV [De servorum Dei beatif. et canoniz. lib. I, cap. XLII, num. 9 et 10.] ; et reapse sæpe subesse nonnullis locis ostensum est in Annalibus ecclesiasticis Baronii et multo pluribus in Actis nostris sanctorum. Sed ut hæc evidentissima sunt, non diutius his immorandum est. Verumtamen dimittendus non est Politus absque nota, quod paulo ante citatum locum scripserit Papebrochium ad Ephemerides Græcas seu Græco-Moscas arbitratum esse Macarium hunc Romanum eumdem esse atque Alexandrinum. Tantum enim abest ut utrumque confuderit ut contra scripserit Macarium Romanum nudum ibidem pictum esse et villosum instar canis, ut his signis diversus esse indicaretur a Macariis, Alexandrino et Ægyptio dictis. Cæterum ea omnia, quæ S. Macario Romano adscribuntur, diversa sunt ab aliorum cognominum sanctorum gestis, ut cæcus eum ab iisdem distingueret; atque hac quoque de causa omittimus hanc partem, quum plane hoc loco inutilis sit.

[9] Non multum itaque profecit Politus ad stabiliendam S. Macarii sanctimoniam, nedum ad confirmandam ejus exsistentiam. Contra probandus omnino non videtur Papebrochius, quum cultum S. Macarii Romani recentem esse persuadere conatus est. [S. Macarii cultus apud Græcos antiquus est, ut constat ex Menologio Basilii,] Non ita est. In Menologio enim Basilii Porphyrogeniti, ante annum 984 conscripto, ad diem 19 Januarii legitur [Menologium Græcorum, jussu Basilii imperatoris Græce olim editum, part. II, pag. 121.] : Eodem die commemoratio sanctorum patrum nostrorum Macarii Romani et alterius Macarii Ægyptii. Sanctus Macarius Romanus, a patre invitus uxorem ducere coactus, ea relicta, fugam arripere suæque saluti consulere constituit. Quare angelus Dei, statim eum assumens, ducem se illi præbuit et ad Paradisum usque perducens, in loco viginti milliaribus ab eo dissito collocavit: ubi tres illum monachi invenerunt, Theophilus, Sergius et Hyginus, quibus exposuit quæcumque viderat admirabilia et stupenda. Tandem decrepita ætate migravit ad Dominum. Alter vero sanctus Macarius etc.

[10] [qui liber vere liturgicus fuit.] At liber ille ecclesiasticus non est, inquies. Re quidem vera menologia apud Græcos non amplius in usu sunt; sed olim in usu fuisse res certissima est. Suadet id enim imprimis locutio ubique obvia: Τῃ αὐτῃ ἡμερᾳ μνημη του ἁγιου***; Eadem die commemoratio sancti N.; quæ in hodiernis Menæis post odam sextam adhuc legitur. Deinde non unum Basilii Porphyrogeniti Menologium exstat; sed alia plura eamdem fere habent normam, maxime Sirmondianum, totum ex brevibus sanctorum elogiis constans. Tertio nil aliud est Menologium quam pars Menæorum, quæ profecto libri ecclesiastici sunt; quemadmodum Legendaria seu Passionalia Latinorum ad officium divinum itidem pertinebant; adeoque inter sanctorum encomia quæ in vulgatis Menæis leguntur et inter ea quæ Basiliano Menologio continentur, hoc unum est discrimen quod in Menæis sancti, quorum proprie festivitas agitur, longiorem Vitam ibidem habent, alii vero sancti, quorum commemoratio tantum fit, aliquanto breviorem; dum in Menologio ubique eadem brevitas servata est. Quarto liberum olim fuisse videtur alterutrum genus usurpare; nam inter Nanianos codices, quos illustravit Mingharellius, venit num. CXC codex chartaceus, scriptus sæculo XVI aut XV, continens commune Menæum Julii atque id speciale habens ut plerorumque sanctorum duo apponantur officia, alterum longius, brevius alterum. Breviori autem, inquit illustrator [Græci codices manu scripti apud Nanios, patricios Venetos asservati, pag. 395.] , plures versiculi iambici et unus hexameter præponitur: breve quoque elogium sancti, qui eo die colitur, ab eo quod in Basilii Menologio exstat, parum diversum additur. Demum, ut auctoritas extrinseca respuenda non est, Menologia inter libros ecclesiasticos nil dubitans recenset Leo Allatius [De libris ecclesiasticis Græcorum dissertationes duæ, edit. Fabricii, pag. 61 et seqq.] ; cui tamen consentire non possum Menologia Græcorum non alia esse quam quæ Latinus Martyrologia aut Calendaria dixerit. Potius enim æquiparanda sunt lectionibus secundi Nocturni et tertiæ tertii Nocturni, quando commemoratio facienda est simplicis.

[11] [Apud Russos etiam cultus fuit et verisimiliter colitur.] Utut id est, ex dictis constat jam sæculo X memoriam S. Macarii Romani Constantinopoli celebratam fuisse. Quod cœpisse fieri multo ante non ausim dicere, quoniam S. Macarii Romani nomen abest a Calendario Constantinopolitano, sæculo VIII conscripto et a Morcellio egregiis curis edito. Crediderim tamen ineunte sæculo X, quum Russi certissime Calendarium et Officia Constantinopolitana acceperunt aut saltem quæ ante habebant inde auxerunt [Cfr Précis historiques, 1858, pag. 340 et 341.] , S. Macarii Romani festum aut saltem commemorationem fuisse in usu. Jam enim sæpius diximus in Ephemeridibus Græco-moscis, quæ Papebrochius edidit, S. Macarii Romani nomen et effigiem (nudi scilicet et hirsuti viri formam) picta esse; et quidem ad diem 19 Januarii, ad quam ejus commemorationem et encomium in Basiliano Menologio scripta esse jam monuimus; dum in recentioribus Menæis, v. g. in iis, ex quibus Sirletus Menologium suum hausit et quibus Raderus, Viridarium Sanctorum suum scribens, et Rosweydus, Vitarum Patrum editionem parans, usi sunt, S. Macarii Romani historia non ad 19 Januarii, sed ad 23 Octobris legitur. Quando autem posteriori hoc die cœperit fieri de S. Macario Romano mentio in officio ecclesiastico quis dixerit? Id autem certum in novissimis Menæis, quæ anno 1843 et sequentibus lucem viderunt Venetiis, expunctam esse non tantum S. Macarii Romani historiam ad dies 19 Januarii et 23 Octobris, sed etiam omnem de eo memoriam.

[12] [Quare hæc Vita in appendice excusa sit.] Quod qui hanc editionem curarunt viderent meram fabulam hanc esse narrationem, certe idcirco ab eis omissa est. An vero crediderint ipsam S. Macarii Romani personam non magis fuisse in rerum natura quam Robinsonis Crusoë a Gallis celebrati, et domni Quijotte, apud Hispanos nominatissimi, apud me ambiguum est. Quod si quæratur mea sententia, aperte profitebor me nihil (ut satis jam dixi) reperisse quare crederem S. Macarium Romanum umquam inter homines recensitum fuisse. Atque hac quoque de causa commentarium de S. Macario Romano nolui excudi inter Vitas Sanctorum, sed in appendice ad diem XXIII Octobris: quam rationem etiam tenuit Papebrochius in edenda S. Pachomii Junioris Vita, quod non gesta tantum, sed etiam ille ipse Pachomius sibi fabulosus haberetur. Superest ut jam sequatur Vita S. Macarii Romani secundum editionem Rosweydi, quam ipse secundum antecedentes editiones Vitarum Patrum et ms. codicem Einhamensem paravit.

VITA FABULOSA S. MACARII ROMANI, SERVI DEI,
Qui inventus est juxta Paradisum,
AUCTORIBUS
Theophilo, Sergio et Hygino.

Macarius Romanus, qui inventus fuisse dicitur juxta Paradisum et olim cultus fuit a Græcis (S.)

BHL Number: 5104
a

[Theophilus, Sergius et Hyginus finguntur reperisse S. Macarium juxta Paradisum et mirabile id iter narrare.] Gloria et magnificentia Deo soli benignissimo, qui per innumerabilia miraculorum exempla nos tepidos et indignos quotidie invitat ad beatæ vitæ cælestis gaudia. Nos itaque miseri et humiles monachi Theophilus, Sergius et Hyginus, deprecamur vos omnes sanctissimos patres et fratres, ut accommodetis aures his, quæ vobis narraturi sumus de vita et conversatione Sanctissimi Macarii Romani, qui apparuit nobis prope Paradisum ad viginti milliaria. Et hoc rogamus, ut fidem dictis adhibeatis, qui quidem multo melius nobis fuisse credimus sub silentii portu innoxios remanere, quam falsitatis reos puniri.

[2] [Dicuntur prius coluisse eremum in Mesopotamia sub Asclepione,] Igitur nos prætitulati fratres, Theophilus, Sergius et Hyginus, propitia divinitate abrenuntiantes sæculo, venimus ad monasterium, quod est in Mesopotamia Syriæ in medio duorum fluminum Tygris et Euphratis, in quo vir clarissimus Asclepion hegumenus b multorum extitit pater monachorum. Ibi denique conjungentes, a prænominato patre et omni cœtu fratrum gratanter suscepti, ac jugo regulæ colla submittentes, communi vita conversati sumus.

[3] [dein Jerosolymam venisse,] Factum est autem tempore longo post hæc, hora nona quadam die synaxi expleta c, accedentes ad Euphratis fluminis littus, consedimus ibi, et aliquamdiu inter nos de sustinentia et conversatione simul et labore servorum Dei disputatum est. Tunc mihi misero Theophilo venit in mentem cogitatio: et respondens, dixi fratribus meis Sergio et Hygino: Velle mihi adest, o fratres dilectissimi, cunctis vitæ meæ diebus ambulare d, [illoque ire, ubi cælum terræ se conjungit e. At illi: Te, inquiunt, frater Theophile, ut fratrem spiritalem semper habuimus, et priorem, et amodo nullatenus a te separabimur; nobis enim verba tua placent: idcirco, ubi corde concepisti, perge; et nos in vita et morte tecum erimus. Itaque surgentes de loco, intravimus monasterium: factaque vespera, omnique diurni officii oratione completa, ceteris quiescentibus clam monasterio egressi sumus. Post hæc vero decem et septem dies ambulantes, conjunximus Jerusalem f, et sanctam resurrectionem Jesu Christi et crucem adoravimus. Deinde exeuntes in Bethlehem, vidimus et salutavimus sanctum præsepe, ubi Christus nasci dignatus est, et ubi stella Magos adduxit, Christo munera deferentes: et vidimus locum mirabilem, ubi angelus cum multitudine exercitus cælestis, gloriam in altissimis Deo canebat: qui locus ad duo miliaria longe a Bethlehem situs est g. In montem quoque Oliveti ascendimus, et ipso loco sancto adoravimus, ubi Christus pedibus stetit, quando elevatus est, et a nube susceptus adscendit ad cælos. Exinde Jerusalem reversi adoravimus Deum, et consignantes nos h et commendantes Christo et sanctis ejus, exivimus non habentes jam animum et mentem in hoc sæculo.

[4] [post in campum ubi Julianus apostata occisus est;] Igitur nos Christi comitante gratia, viam continuo aggredientes, ac quinquagesimo die fluminis Tygris alveum pertranseuntes, terram Persarum ingressi sumus, et venimus in campum magnum et planitiosum, vocabulo Assia, in quo martyr Christi Mercurius apostatam Julianum peremisse legitur i. Deinde civitatem Persidis, nomine Kitissefodo k, intrantes, in qua tres pueri Ananias, Azarias, Misael requiescunt, non longe a Babylone, adoravimus ibi et in eodem loco manducantes, et Domino laudis hymnum offerentes, mansimus dies aliquot. Inde profecti post menses quatuor, pertransivimus Persidis regionem, et Indiæ terram sumus ingressi. Ingredientes vero domum quamdam, et neminem ibi habitatorem reperientes, duos ibidem fecimus dies. Et ecce tertia post hæc die, apparuerunt advenientes duo armati, vir et femina. Nos vero nimio terrore perterriti, surreximus, illisque obviam ire deliberavimus. Ipsi autem nos videntes, simul et exploratores esse credentes, concito gradu per viam, qua venerant, redierunt: post aliquantulum congregati, de suis quasi tria millia Æthiopes l advenerunt. Qui festinanter domum, in qua eramus orantes, vallo circumdantes, nosque cuncti aspicientes, per quatuor ejusdem domus angulos ignem copiosum applicuerunt, vivos nos cremare nitentes. Quod nos adspeximus, timore valido exterriti, Christum omnium Salvatorem invocavimus, et in medium illorum prosilivimus. Tunc ipsi lingua sua multum invicem murmurantes, diuque contra nos frendentes, cum neque nos illos, nec ipsi nos ullatenus intelligere possemus, comprehendentes nos, in obscuro clauserunt carcere. Sedentibus ergo nobis in tenebris, non erat qui panem vel aquam tribueret. Nos denique cum lacrymis omnipotentis Dei creatoris omnium misericordiam invocare haud omisimus. Facientibus autem nobis ibi dies aliquot, iterum congregati, cum nos fame, et siti exanimes credidissent, circumdederunt carcerem. Sed cum orantes nos adspexissent, aperientes januam eduxerunt nos: et cum multum inter se murmurantes loquerenter, novissime cum lignis agrestibus cædentes nos acriter de finibus suis ejecerunt; et octoginta dies sine cibo explevimus, sicut testis est nobis Deus.

[5] [dein in terram Chananæorum;] Ejecti itaque a finibus illis, iter fecimus dies multos in orientem: et devenimus in locum admirabilem, et campum gloriosum, qui arboribus altissimis plenus, et mellifluis fructibus abundabat. Denique nos glorificantes et laudantes Deum, manducavimus dulcifluos fructus, et saturavimus nos valde. Itaque exeuntes inde, terram Chananæorum ingressi sumus, qui ab aliis Cynocephali m dicuntur: et videntes illos, in aspectu eorum valde mirati sumus; ipsi vero cum mulieribus suis et parvulis, subtus in petris habitantes, nos omnino non tetigerunt, Christi nos protegente gratia.

[6] [et pygmæorum,] Inde igitur profecti contra orientem, cum centum et decem dies, eos pertranseuntes, iter nostrum fecissemus: intravimus terram gentis, quæ nominatur Pichiti n: ipsa vero gens in statura et altitudine sua non plus quam mensuram unius cubiti habebat. Et videntes nos, timore perculsi fugerunt. Nos autem Deum collaudantes, qui de illorum manibus nos liberavit, cursum nostrum quotidie acceleravimus.

[7] [postmodum in locum bestiis plane occupatum.] Post hæc autem devenimus in montes altissimos terribilesque, ubi sol non intrat, nec arbor nec herba crescunt: ibi ergo serpentes innumerabiles, et dracones, et aspides, sed basiliscos, et viperas, et unicornes, et bubalos vidimus multos: alias quoque bestias mortiferas multas, et venenosa animalia, quorum nomina vel naturam penitus ignoramus. Dextera igitur Dei nos protegente, illæsi pertransivimus illa: sed et sibilos draconum et serpentium per viginti continuos dies in auribus habuimus, et non nisi aures obturantes illa ferre quivimus.

[8] [Vident continua prodigia et absidam, scriptam ab Alexandro Magno, viæ indicem;] Interea in locum incidimus terribilem, rupes habentem asperrimas, in altum erectas, et in ima descendentes. Nos ergo septem dies ibi fecimus, ultra progredi non valentes. Septima autem post hæc die apparuit cervus ante nos ambulans rugiendo, quem surgentes secuti sumus. Iter autem facientes, multo majores invenimus ante nos rupes. Nos vero maximo cum labore et angustia exinde evasimus, et venimus in campum planum et magnum, in quo elephantorum magna multitudo stabat: et per medium illorum illæsi transivimus: post hæc itaque minime nobis apparuit via. Tunc nos cum lacrymis clementiam Domini invocantes, et per novem dies sine cibo per devia ambulantes, conjunximus tandem in locum planitie largum, qui fructibus plurimis abundabat. Jam ergo tenebræ densissimæ cuncta illa repleverant loca: nec aliquid lucebat, sed nebulæ obscurissimæ erant. Tunc nos nimium turbati et afflicti, cadentes in terram, cum planctu valido orantes clamavimus ad Deum, et in eodem loco dies septem complevimus, non manducantes nec bibentes, nec lumen cæli videntes. Nobis autem valde afflictis, et in oratione persistentibus, post dies septem affuit columba, quæ nobis appropinquans, ac diu circa nos volitans, et pennulas fortiter percutiens, quasi ad ambulandum nos confortabat. Tunc nos Deo agentes gratias, surreximus: illaque præcedente, per devia iter fecimus: et ecce ante nos maximam invenimus absidam o in circuitu scriptam. Videntes vero scripturam illam, gavisi sumus, et collaudavimus Dominum. Hæc autem erat scriptura: “Absidam istam fecit Alexander Philippi Macedo imperator, quando persecutus est Darium regem Persarum. Qui terram hanc ingredi voluerit, ad manum sinistram vadat: ad dexteram enim terra invia, et rupibus et angustiis est plena.”

[9] [locum judicii et pœnarum, homines centum cubitorum,] Nos igitur ad lævam intrantes, ambulavimus dies multos. Et factum est post quadraginta dies, euntibus nobis, venit pessimus et intolerabilis fætor; ex quo velut exanimes effecti, et cadentes in terram, oravimus Dominum, ut jam clementer recipi juberet animas nostras. Post modicum vero surgentes a terra, adspeximus lacum magnum, et multitudinem serpentium in eo ignitorum: et ex ipso lacu exierunt voces, et audivimus ululatum et planctum magnum, quasi populi innumerabilis et de cælo vox sonuit, dicens: Locus iste judicii et pænarum est, in quo cruciantur qui Christum negaverunt. Nos autem vocem hanc audientes, et pectora percutientes cum lacrymis et timore nimio ipsum transivimus lacum, et venimus inter montes duos altissimos, et in medio ipsorum apparuit nobis homo longa statura, quasi centum cubitorum, et ipse catenis constrictus æreis, toto ligatus erat corpore. Duæ autem catenæ de una corporis parte, in monte erant fixæ, et duæ in monte altero, et ignis maximus in circuitu ejus ex omni parte. Vox autem clamoris illius audiebatur, quasi per quadraginta miliaria. Qui ut nos vidit, plorans et ejulans fortissime exclamavit: crudeliter enim ab igne cremabatur.

[10] [mulierem dracone circumvolutam,] Cumque nos talia cerneremus, valde pertimuimus: et cooperientes facies, a longe ipsos transivimus montes: et ecce in alium continuo devenimus locum, ubi rupes multæ et profunditas magna erat. Ibi etiam quamdam vidimus feminam crinibus solutis stantem, toto corpore a maximo et terribili dracone involutam. Quandocumque ergo ad loquendum os suum aperire voluisset, caput suum draco confestim in os ejus mittens, linguam ipsius mordebat. Capilli autem hujus mulieris ad terram usque descendebant. Cumque in illam mirantes et pavidi adspiceremus, subito de ipsa profunditate vallis miserabiles audivimus voces, dicentes: Miserere nobis, miserere Christe, fili Dei altissimi. Nos itaque vehementer exterriti, ponentes genua in terram oravimus, dicentes cum lacrymis: Domine, qui nos creasti, tolle animas nostras, quoniam judicia tua oculi nostri viderunt in terra.

[11] [volatilia loquentia,] Surgentes autem, ingenti luctu, et mœrore simul et timore venimus in locum alium, in quo arbores multas et maximas vidimus, habentes similitudinem ficorum: in ramis autem ipsis volatilia multa, similia avibus cæli, voce humana fortiter clamabant, dicentia: Parce nobis, Domine, qui plasmasti nos; parce nobis, misericors: quia peccavimus ante faciem tuam super omnem terram. Nos autem oravimus, dicentes: Domine misericordissime, ostende nobis ista, quæ vidimus, miracula tua, quoniam ignoramus, quid sint. Venit ergo vox dicens: Non est vestrum nosse mysteria, quæ vidistis: viam pergite vestram.

[12] [quatuor viros cum gladio et igne viam munientes,] Inde igitur cum ingenti pavore egressi, devenimus ad locum honorabiliorem ac speciosissimum, in quo quatuor viri stabant, habentes figuras venerabiles, tamquam mira pulchritudine decoras, ut crediaut fari omnino facile vix possit: isti siquidem coronas aureas, gemmis et lapidibus honorifice compositas, in capitibus habebant, et in manibus palmas aureas gestabant. Ignis vero maximus terribilis ante illos, et spathas acutissimas ante se tenebant. Nos vero ista cernentes, ac valido perculsi timore, exclamavimus ad illos dicentes: Domini et servi Dei excelsi, miseremini nostri, ut spathæ et iste ignis nobis non prævaleant nocere. At illi respondentes nobis, dixerunt: Nolite timere, viam quam vobis Deus monstravit, ite securi: nos enim Dominus in isto posuit loco, ut viam hanc servaremus et custodiremus, usque in diem judicii, quando orbem terræ judicaturus adveniet.

[13] [ecclesiam crystallinam admirandam,] Hoc nos audientes a sanctis viris illis, ac de longe eos salutantes, pertransivimus locum ipsum: et per quadraginta continuos dies ambulavimus, nullum omnino cibum sumentes, aquam tantum bibentes. Ambulantibus ergo nobis, subito voces populi innumerabilis audivimus psallentium, et odor suavissimus quasi balsami optimi et pretiosissimi venit nobis, et sicut de mellis favo dulcissimo os nostrum indulcoravit. De suavissimo igitur odoris nectare, ac cælestis melodia cantilenæ sopor nos arripuit. Post modicum autem surgentes e somno, vidimus ante nos ecclesiam, mirabili ornatu decoratum, ac pretiosissimam, quæ tota quasi crystallina videbatur; in medio autem ipsius ecclesiæ altare honorificum, et de altari aqua egrediebatur, quæ lactis candidissimi colorem habebat. Nos autem aquam ipsam in veritate lac speravimus. In circuitu vero fontis illius, stabant viri sancti et honorabiles, et cantabant canticum cæleste, id est, voces Cherubim. Nos autem hæc intuentes, timuimus valde; ipsa vero ecclesia a parte meridiana similitudinem habebat lapidis prasini pretiosi, a parte australi colorem sanguinis mundissimi prætendebat, a parte autem occidentali tota erat alba, instar lactis et nivis candidissimæ: stellæ super ipsam ecclesiam plus quam hujus mundi sidera lucebant, sol ibi septempliciter lucebat et calebat, quam in hujus terræ regione; alpes et arbores omnes plus altæ et folia ac fructus plures et dulciores quam istius mundi arbores habebant: sed et aves cæli aliter resonabant, quam aves terræ istius: omnis autem terra ipsa duplices habebat colores, id est una facies alba erat ut nix, et alia rubicundissimis coloribus erat. Nos igitur stupentes, et in eodem loco adorantes, ac ipsos viros salutantes, cum timore egressi, cæptum iter arripere festinavimus.

[14] [et homines cubitales.] Denique post hæc centum impleti sunt dies, ut Dominus testis est nobis, quod nullo refecti sumus cibo, aqua nos frequentius refocillantes: cum ecce subito euntibus nobis, venit populi innumerabilis multitudo virorum ac mulierum obviam, in unum conglobati: non autem inter illos longiorem, præterquam unius cubiti staturam, vidimus. Tunc miserabilis ego peccator Theophilus dixi fratribus meis Sergio et Hygino: Solventes capillos nostros, veniamus adversus eos, forsitan fugient a nobis, et liberabit nos Dominus de manibus illorum. Quod cum ipsis visum fuisset bonum, solutis fasciolis et capillis nostris, irruimus super eos repente, ipsi autem hoc cernentes confestim filios suos arripientes, stridentesque dentibus, citius aufugerunt omnes. Nos autem Dominum collaudavimus, qui eripuit nos: et transeuntes flumen, invenimus herbas candidas et albas, sicut lac, dulces velut mel, altas vero usque ad unum cubitum. Manducantes itaque de herbis mellifluis, ac nos saturantes ex eis, gratiarum actiones creatori omnium obtulimus, qui nos per tanta servavit pericula, ac gratuita nos sua gratia nutriebat. Nos interea iter agentes per devia, subito semitam invenimus speciosam et cadentes in terram, adoravimus et collaudavimus Dominum misericordem, qui eam nobis demonstravit.]

[15] [Speluncam S. Macarii subeunt.] Igitur per dies plurimos ipsam viam sequentes, tandem ad speluncam pervenimus honorabilem. Tunc signaculo sanctæ crucis membris undique munitis, in eamdem ingressi sumus cryptam; sed nullum ibi invenientes habitatorem, diximus inter nos: Munditia hæc non est, nisi de manu hominis. Maneamus ergo hic, usque ad vesperum, et videre habebimus loci hujus habitatorem. His ergo dictis, una hora, utpote lassi, resedimus, et subito odore suavissimo perfusi, obdormivimus. Rursum igitur parvo intervallo excitati a somno, foras speluncam exivimus, et contra orientem respeximus: et ecce subito figuram hominis a longe properantis vidimus, cujus capilli capitis, instar lactis candidissimi aut nivis, quasi in aera volantes, totum viri corpus operuerunt. Ipse autem mox, ut nos a longe respexit, semetipsum in terram projecit protinus, ac rursum elevans se, ad nos ita clamare cœpit: Si vos ex Deo estis, sanctæ Crucis signaculo munite vos, ad me usque properantes: sin autem ex diabolo, fugite a me Dei servo. Hæc eo dicente, tali voce affati sumus: Benedic nobis, Pater sancte, et noli turbari: quoniam et nos servi sumus Jesu Christi, Domini et Salvatoris nostri. Renuntiavimus siquidem sæculo huic vano, factique sumus monachi. Talia ut audivit, illico ad nos venit: et manus suas ad cælum elevans, diutius oravit: et surgens ab oratione capillos ab ore et facie sua tollens, benedixit nos, ac locutus est nobis. Ipsius vero capilli capitis ac barbæ erant candidi ut lac, faciesque ejus sicut vultus Angeli. Erat enim sicut lignum, secus aquarum decursus plantatum, et præ senectute nimia oculi ejus non aperiebantur, eo quod supercilia eos cooperiebant: ungulæ quoque manuum ejus ac pedum longæ nimis, barba vero et capilli corpus ejus omne circumdederunt: loquela illius exilis, et quasi de profunditate emissa: cutis faciei ejus quasi pellis testudinis p.

[16] [qui eis dicit locum hunc distare viginti milliaria a Paradiso terrestri] Tunc ipse cum lacrymis ad nos exorsus est ita: Fratres mei benedicti, unde estis? vel unde huc advenistis? dicite nobis, qualiter se habeat genus humanum, vel quomodo fides Christianorum, et si Sarraceni vel Ethnici hactenus Christi populo persecutionem ingerunt q. Nos itaque ut interrogati sumus, ei per ordinem responsum dedimus, simul dicentes angustias et pericula, quæ per omnem passi sumus viam, et quia voluntas ac desiderium esset ire, ubi cælum terræ se jungit, aperuimus. Ipse autem ad hæc respondens ait: Filioli mei charissimi, audite me. Ab isto loco ultra ad paradisi loca non potest ire homo carne vestitus. Ego enim peccator exiguus, valde in hac etiam voluntate laboravi, cupiens ultra procedere, ut finem terræ ac poli cernere quivissem, sed nocte quadam adstitit mihi in visu Domini Angelus, dixitque ad me: Ne ultra procedas, neque Dominum tentare præsumas. Cui ego: Quam ob caussam, inquam, mi Domine, in antea pergere non licet? At ille: De isto, inquit, loco viginti sunt milliaria usque ad paradisum, ubi Adam et Eva in deliciis erant. Posuit denique Dominus ante eumdem paradisum cherubim cum ignea rhomphea atque volubili r ad custodiendum vitæ lignum: et habet a pedibus usque ad umbilicum similitudinem hominis, pectus sicut pectus leonis, manum sicut crystallum, habens gladium ut servet paradisum, ne aliquis illuc proximare valeat. Ego itaque hæc audiens ab Angelo, amplius non respondi, nec ultra procedere tentavi. Igitur ego Theophilus, et itineris mei socii ac fratres, ista a sancto audientes, prostrato omni corpore, collaudavimus Dominum et ipsum servum Christi salutavimus.

[17] [et se habere leones familiares, vespere cum eis synaxin facit.] Vespere autem facto, dixit nobis: Fratres mei dilectissimi, exite foras cellulam, et exspectate paululum: habeo enim leones duos, qui per diem foras ambulantes, sero ad me revertuntur s; ne ipsis subito venientibus, mali aliquid patiamini ab eis. Nobis ergo cum pavore paululum exeuntibus, leones rugiendo extemplo advenerunt, et ipsum sanctum Dei adoraverunt. Ipse vero, manus super eos ponens, ac colla demulcens, ait illis: Filioli mei, boni fratres tres de sæculo venerunt ad nos, ne faciatis illis malum. Continuo nos advocans, dixit: Fratres venite, et jam timere nolite. Nos vero cum pavore nimio intrantes, salutavimus illum, et vespertina synaxi celebrata, resedimus, glandes ac herbarum radices pro cibo sumentes, et aquam bibentes cum silentio. Mane autem facto, locuti sumus viro sancto, dicentes: Pater sancte et domine, obsecramus tuam beatitudinem ut conversationem tuam nobis enarres, et quomodo huc, aut unde venisti, et quo nomine voceris, edicito nobis.

[18] [Postridie eis narrat se e nuptiis fugisse, ducem aliquando habuisse S. Raphaelem,] At Sanctus nobis tale dedit responsum: Ego, inquit, mi amantissimi fratres et filii, Macarius vocor, in regali civitate natus et nutritus, filius viri Romani, qui inclytus fuit et in imperiali pollebat civitate t. Cum autem pueriles excessissem annos, me renuente ac nolente, pater meus desponsavit mihi uxorem, diemque statuit nuptiarum. Interea thalamo adornato, cum jam frequentia populi fuisset invitata, et sponsa sedente, pater meus hilarior effectus, cunctos invitatos hortatur ad voluptatem convivii. Omnibus autem, qui aderant, jocis ac saltationibus intentis, furtim exivi et domum viduæ cujusdam familiaris intravi, ac septem dies cum illa latitans permansi. Ipsa autem diebus singulis domum patris mei ingressa, audivit quæ de mea inquisitione loquebantur: et veniens, cuncta mihi replicans dixit. Pater autem meus cum me undique requirendo non inveniret, flevit amarissime, sed et mater, ac tota familia. Octava exinde die, id est, nocte dominica, mulierem illam salutavi, et egressus in publicam viam, inveni virum quemdam canitie venerabilem, quasi ad ambulandum paratum stantem. Quem adorans dixi: Quo pergere habes, senior sancte? At ille hilari vultu ad me conversus, dixit: Quo tu ire desideras, ego tecum ire dispono, eo quod itinera ipsa mihi oppido sunt cognita. Tunc ego confortatus, cœpi hominem sequi. Per domos vero exinde intrantes vicinas, per viam panem rogavimus accipere, et accepimus. Per plurimos autem dies ambulantes, tandem pervenimus ad locum tormentorum, et intravimus angustias viarum omnium, unde vos venire dixistis. Cum ergo ad triginta milliaria prope lucum istum venissemus, quadam die sedentibus nobis, inter ipsa mutua colloquia repente socius meus disparuit. Tunc ego nimium turbatus, et quo me verterem ignarus, cadens in terram, plangebam validissime. Et ecce confestim sine mora is, qui ante disparuit cum magna claritate apparuit, et ita affatus est me: Noli turbari, dilectissime, ego enim sum angelus Raphael, in adjutorium tibi missus, qui te huc perduxi præcepto Altissimi. Dominus autem viam tuam prosperam fecit. Loca siquidem tenebrarum, loca tormentorum, loca pœnarum pertransisti, in lucem venisti, fontem aquæ vivæ et loca justorum vidisti: idcirco noli timere, sed surgens, viam tuam proficiscere. Quo dicto, rursus qui apparuit disparuit.

[19] [aliquando onagrum et signo crucis dissipasse] Ego vero, interea viribus receptis, surgens ambulare cœpi, et a longe onagrum intuitus, clamavi, dixique illi: Ave, per Christum, qui te creavit, ostende mihi viam, per quam ambulem: ipse autem concite occurrens, ingressus est ante me per semitam quamdam parvulam et angustam. Quem ego subsecutus sum, sicque duos complevimus dies, simul ambulantes. Die autem tertia aspeximus cervum miræ magnitudinis a longe. Quem onager videns et pertimescens, declinavit a me; iterum ego solus relictus, angustiatus sum, viam omnino non habens. Tunc contra cervum clamans, dixi: Quia adjutorium mihi tulisti, per Deum te conjuro, semitam mihi ostende. Ad hanc vocem veluti animal domesticum ad me declinans, angustum ingressus ad callem, post tergum me semper adspiciens. Sic ergo tres insimul ambulavimus dies. Tum ecce quarta die immensum ac terribilem offendimus draconem, mediam distentum per viam. Quem ut cervus vidit, repente fuga elapsus evasit. Ego interim timore valido perculsus, in terram cecidi: deinde confortatus in Domino, surrexi: ac me signo sanctæ crucis muniens, ad draconem dixi: Deum omnipotentem time, et noli mihi nocere. Tunc ipse terribiliter de terra se erigens, humana me affatus est voce, dicens: Veni benedicte Domine, tu enim es servus Dei altissimi Macarius. Angelus autem sanctus Raphael, figuram et vultum tuum mihi demonstrans, præcepit concite, ut tibi occurrerem, atque perducerem in locum a Deo tibi præparatum. Ego itaque quarto hodie die te hic exspectavi, nihil omnino comedens. Hac vero nocte in nube lucidissima te sedentem adspexi, simul et vocem desuper audivi, dicentem mihi: Accelera, ut eripias Macarium servum Dei, qui adest, ut tibi prædixi. Quapropter surgens, sequere me, ne dubites, sed veni, et locum monstrabo tibi, ubi Dominum debeas collaudare. His ergo dictis, quasi vir juvenis apparuit, et mecum ad speluncam hanc usque pervenit. Cumque ingressi fuissemus, repente evanuit.

[20] [plura phantasmata; se vero specie muliebri deceptum fuisse a dæmone.] Tunc ego peccator in parte altera prospexi duos leonis catulos jacentes; mater autem illorum juxta illos mortua jacebat. Quam ego foras ejiciens, sepelivi, et Dominum collaudans, glorificavi, qui tanta in me mirabilia fecit, et de tam gravibus angustiis liberavit; ipsos autem leunculos, frondes arborum decerpens ac illis porrigens, ut proprios enutrivi filios u; sicque duos annos insimul quiete habitantes complevimus. Cum ecce post hæc laqueus diaboli, cujus numquam a servis Dei cessat invidia, affuit. Nam die quadam, hora quasi septima, e spelunca foras egressus, sole fervescente resedi: tunc subito subtile fasciolum x et oculis delectabile, juxta me in terra positum adspexi. Ego vero in memet ipso cogitans dixi: Unde in hac solitudine fasciolum? Æstimans tamen quia in veritate esset fasciolum, oblitusque ego miserrimus me signo crucis munire, quoniam quidem sacrosanctæ crucis signaculum omnem inimici enervat phantasiam, misi manum et levans fasciolum reportavi in speluncam. Altera nihilominus die egressus, calceos z femineos reperi jacentes in terra: sed nec tunc miser ego insidias diaboli advertens, nec crucis vexillo me muniens, calceos levavi, et in speluncam portans, fasciolo junxi. Tertia autem jam die iterum exiens, diabolum in decore vel specie mulieris, vestibus pretiosis indutæ, stantem inveni: ego vero miserabilis nec sic quidem laqueos inimici recordans, nec aliquomodo me signans, sed credens in veritate, quia mulier esset, ajo ad illam: Unde huc advenisti? aut quis te in hanc adduxit solitudinem? Illa continuo flere amarissime cœpit. Tunc ego misellus, simul cum illa veluti compatiendo, valde ploravi. Post hæc respondens dixit: Ego miserrima, o pater sanctissime, filia sum viri Romani: quæ cum me invitam ac nolentem desponsasset juveni cuidam nobilissimo Romano, ac dies nuptiarum venirent, inter nuptias ipsas sponsus meus disparuit. Cumque turbati omnes, huc illucque eum inquirendo, turbarentur, ego gavisa effecta, clam exii: et nocte eadem iter arripiens, nec itineris ducem aliquo modo habens, per angusta montium ac vallium errando hucusque perveni. Hæc ego cum audissem, et omnia ita esse credidissem, simul et sponsam meam fore sperans aa per manus apprehendi illam, et in hanc introduxi speluncam: lacrymæ vero ab ejus oculis nullatenus cessabant. Tunc ego miseriis et lacrymis ejus compatiens, et valde super eam dolens, sedere eam juxta me feci: similiter et glandes illi ad manducandum præbui; non enim insidias diaboli intellexi, neque ullatenus crucis me signo munivi: sed similiter sedentes, diutius colloquia habuimus. Tunc cœpi quasi de labore nimio somno gravari: at illa manibus suis mea omnia membra mulcendo palpavit, et eo amplius somno gravatus sum. Quid morer? Miser ego, qui antea numquam cum femina peccare consensi, in somnis me peccatum perpetrasse cognovi: nam subito expergefactus e somno, quasi cum femina discoopertum me in terra jacentem inveni; ipsa jam vero non apparuit.

[21] [Leones fugiunt et pœnitentiam agit Macarius, sepultus in terra.] Tunc infelix ego insidias diaboli sero advertens, foras speluncam citius exivi, et pectus feriens, ingentes lacrymas fudi. Ipsi interea leones, qui mecum aderant, meum intelligentes delictum, quantocius fugerunt a me. Hæc autem cum cernerem, fugisse scilicet leones, cum luctu nimio ac dolore, cœpi Christi misericordiam devote invocare, quatenus et mihi pœnitentiæ normam ostenderet, ac leones ipsos redire juberet. Nec mora, clementissimus pater, qui me ad pœnitentiam servare voluit, illos confestim fecit redire leones, mecumque ingressi in hanc speluncam, humum pedibus suis ad unius staturam hominis aggerebant: ego autem hæc intelligens, collotenus ipsam intravi fossam, ipsis imperans leonibus, ut in eodem me sepelirent loco. Quod cum factum fuisset, annos tres sepultus in eadem fossa peregi. Interea ingenti pluvia descendente, rupta est spelunca desuper caput meum ubi stabam, et lucem vidi, et foras manus emittens, herbas quæ in circuitu super caput erant, decerpsi et comedi. Tribus itaque annis evolutis affuerunt, leones, et lumen circa me videntes, effodiebant humum, in qua me sepelierunt: ego quidem toto corpore sanus egressus sum, virtutem pristinam in me sentiens. Tunc glorificans Dominum meum Jesum Christum, exivi de spelunca, ponensque genua mea in terra, quadraginta dies et quadraginta noctes in eodem immobilis permansi loco, collaudans et obsecrans Deum, et gratiarum actiones offerens, qui tanta misericordiarum munera nobis peccatoribus jugiter præstat.

[22] [Christus ei apparet in spelunca.] His ergo completis diebus, respexi in speluncam, et ecce quatuor anguli ejusdem speluncæ, lumine cælesti resplenduerunt valde: et vidi Salvatorem Christum in schemate viri, quasi auream habentem in manibus virgam, ac dulcisona voce mirabilem cantum personantem; vox autem illius vehemens et fortis, quasi mille hominum audiebatur. Cum vero jam melodiæ cælestis cantici explerentur, repente vox tribus vicibus insonuit, dicens: Amen, et in sempiternum amen. In ipsa igitur hora egressus a spelunca Salvator, scandebat ad æthera, et ecce continuo maxima ignis columna, quasi nubes valida, intravit speluncam et facta sunt tonitrua et immensæ coruscationes, et omnia cæli volatilia secundum proprias audivi voces canere, dicentia: Sanctus Sanctus Sanctus, Dominus Deus. Ego itaque dum hæc cernerem, simulque audirem, propter visionis magnitudinem territus valde sum, et in extasi raptus, cecidi in terram, et octo dies inde permansi, tunc namque intellexi, quia Salvator mundi Christus Dominus hanc ingressus speluncam benedixerit, illamque sanctificaverit. Tunc ego introgressus in eam, pro ignorantia propria ac negligentia, cœpi satisfacere, collaudans et glorificans Christum salvatorem ac redemptorem nostrum, et creatorem omnium, qui tanta me sustinuit patientia, et perduxit ad pœnitentiam et rursus talem mihi demonstravit clementiam. Quando autem hæc acta sunt, septem in hac spelunca, ætatis vero quadraginta annorum habebam. Ecce nunc vobis, velut filiis charissimis, omnem vitam meam in veritate enarravi. Vos ergo, si pugnas vel insidias maligni hostis sufferre potestis, considerate, et hic nobiscum manete: sin alias, ad monasterium, de quo egressi estis, revertimini, et Dominus sit in itinere vestro.

[23] [Tres peregrini, benedicti a S. Macario, leonibus ducibus, revertuntur ad monasterium,] Nos autem cum ista a sancto Dei audissemus, cadentes in terram, glorificavimus Dominum, qui facit mirabilia solus, et ad sanctum servumque Christi locuti sumus Macarium, dicentes: Pater beatissime Macari, ora pro nobis ad Dominum ut ad nostrum remeare possimus monasterium, atque conversationem tuam sanctam per omnes Christi ecclesias enarrare: credimus enim, quia Dominus idcirco nos perduxit ad te. Tunc senior diutius super nos orationem fudit, et fusa oratione, benedixit atque osculatus est nos omnes, et commendavit Christo, ut in pace dirigeret viam nostram; deinde tradidit nos leonibus illis, præcipiens eis, ut transducerent nos, quo usque loca tenebrarum pertransiremus, ubi pridem septem dies, et totidem noctes in tenebris jacuimus. Dimissi ergo a servo Christi sancto Macario, prospere ad absidam Alexandri pervenimus, ubi leones, salutantes nos, concito gradu reversi sunt ad servum Dei.

[24] [et fratribus quæ viderunt narrant.] Igitur favente Christo Deo, sine angustia aliqua nostram ambulavimus viam, et introeuntes terram Persarum, venimus in campum mirabilem, qui dicitur Assia, ubi sanctus Mercurius interfecit apostatam Julianum, et ingressi denuo sumus civitatem Kitissefodo, in qua pueri tres requiescunt, non longe a Babylone. Post hæc Tigrim flumen pertranseuntes, quintodecimo die intravimus Jerusalem, et ad sepulcrum Domini nostri Jesu Christi, per cuncta loca Sancta Sanctorum orantes, gratiarum actiones Christo Salvatori omnium libavimus, qui nos sua gratia incolumes servavit euntes et redeuntes. Inde igitur egressi, veloci cursu ad nostrum pervenimus monasterium; et nostrum hegumenum, et fratres nostros omnes in pace et sospitate reperientes, per ordinem, quæ vidimus et audivimus mirabilia, et misericordias Domini, sed et vitam et conversationem beatissimi Macarii illis enarravimus. Quotquot autem hæc audiebant, laudabant et glorificabant, et hymnum dicebant Deo Patri omnipotenti, et Filio ejus unigenito, Domino ac Salvatori nostro, nec non et Spiritui vivificatori et illuminatori animarum nostrarum, qui trinus in personis, unaque Deitate nominatur, vivit et regnat ubique Deus benedictus et laudabilis, nunc et semper, per immortalia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Ea nomina leguntur in Menologio Basiliano et in Menæis græcis. Editiones latinæ ante Rosweydum loco Hygini habebant Thimum; ms. Einhamense Gunnum. In Commentario prævio diximus terna illa nomina in historia literaria ignota esse; cæterum meræ larvæ sunt.

b Menæa: Ἐκ της μονης του ἁγιου Ασκληπιου, ex sancti Asclepii cœnobio. Theodoretus in Philotheo, cap. XXV, meminit Asclepii admirabilis monachi, decem stadiis a Cittica vico, ubi Zebinas sepultus et Polychronius ejus discipulus videtur vixisse. Sed quum illi ætate Theodoreti vixerint, antiquiorem aliquem Asclepium fuisse existimo, qui huic monasterio in Mesopotamia sito præfuerat; a quo et nomen accepit. HactenusRosweydus. Præterea Asclepius Theodoreti versabatur non procul a Cyrrho seu Cyro [Cfr Bulteau, Histoire monastique d'Orient, liv. II, chap. 16, pag. 336 et seqq.] , nunc Choros seu Kuris [Ritter, Ertbeschreibung, tom. XVII, pag. 1681; d'Anville, Géographie ancienne, tom. II, pag. 40.] , duabus dietis ab Antiochia Syriæ ad septentrionem dissito, et nequaquam Mesopotamiæ seu Syriæ, immo Cyrresticæ finibus comprehenso; ager scilicet, quem incolebat, vicinus erat oppido Cirticæ seu Citticæ (sic editiones Theodoreti latine; græce Κιτταν habent), alias ignoto, nisi sit præsens Killis, ad orientem Choros posita et olim Ciliza dicta [Ritter, tom. XVII, pag. 1667.] . His itaque omissis, certissimum est jam medio sæculo III monasticam adeoque ipsam eremiticam vitam floruisse in Mesopotamia: de qua re non uno in loco dictum est in tomis VIII et IX Octobris.

c Hora nona, quæ æquinoctii tempore cum tertia nostra pomeridiana convenit, passim solvebatur jejunium. Hinc finiebatur ad hanc synaxis; aut si synaxis non esset, cessabant orationes et reddebantur libri. Vide de hac re Rosweydum in Onomastico Vitarum Patrum, verbo Nona hora.

d Omnia hæc sequentia capita, inquit Rosweydus, quibus lunulas curavi præfigi (eadem nos uncis inclusimus), quæ stupendas continent peregrinationes, desunt Menæis. Existimo tamen fuisse in exemplari prototypo, ex quo Menæa suam de Macario historiam hauserunt; sed omissa in Menæis esse quod ad Vitam Macarii non spectarent. Certe Menæa horum trium sequentes peregrinationes satis his verbis insinuant: Και της πορειας ἀρξαμενοι, ἀλλεπαλληλα ηὑρισκον δεινα· πη μεν ἐξ ανθρωπων, πη δε ἐκ θηριων θλιβομενοι, κακεχουμενοι και αὐτοις ἐστιν ὁτε της ἐκ των ἀγριων βοτανων τροφης στερουμενοι: iter auspicati, alia ex aliis mala experti sunt, modo ab hominibus, modo a feris illata, nonnumquam ab herbarum agrestium pastu retardati. Quibus apparet Menæa paucis hæc peregrinantium incommoda, quæ aliquot sequentibus capitibus narrantur, exprimere.

e

Fuit veterum multorum sententia, adnotat ad hunc locum Rosweydus, planam esse terram nec antipodes ullos esse; utque ita cælum alicubi terræ jungeretur. Quin multi Paradisum certa terræ regione statuerunt sublimiore, ubi cælum terræ jungitur. Alcimus Avitus lib. I de Genesi:

Ergo ubi transmissis mundi caput incipit [Indis,
Quo perhibent terram confinia jungere cælo,
Lucus inaccessa cunctis mortalibus arce
Permanet.

Alios antiquos scriptores, similia sentientes, designatos vide in Kircmaieri tractatulo de Paradiso [Ap. Crenium, Fascis IV exercitationum philologico-historicarum, pag. 68.]

f Phrasis istius sæculi; sic ante num. 2: Ibi denique conjungentes; sic post: Conjunximus tandem, id est, pervenimus. Ita Rosweydus; alia exempla vide apud Cangium, verbo Conjungo; respondet græco ἀναζευγνυμι. Annotat dein Rosweydus ex hoc loco et ex aliis, quæ in Onomastico ad verbum peregrinatio congessit, liquere quam frequens jam esset sæculo IV Hierosolymitana peregrinatio. Idem argumentum aliquot ab hinc annis singulari Commentario illustravit Ludovicus Lalanne [Des pélérinages en Terre-Sainte avant les Croisades, Paris, 1845.] .

g Valde animadvertendum sæculo IV jam singula loca accurate assignata fuisse, in quibus præcipuæ Christi vitæ partes et res eo pertinentesacciderunt. S. Hieronymus tum in Epitaphio Paulæ, tum in libro de Locis hebraïcis, et Beda libro II de Locis sanctis nuncupant hunc locum Ader seu turrim gregis et mille circiter passibus a Bethlehem esse dicunt. Quaresmius, qui eorum dicta refert, affirmat locum illum a Bethlehem distare unum milliare et amplius, in ejus plaga orientali in eminenti esse situm, spatiosum esse et pinguem maxime olivis. Non est dubitandum quin in S. Macarii Vita idem indicetur, licet duo milliaria a Bethlehem distare dicatur.

h Priscus ille itinerantium mos probe notandus. Cæterum quam assiduus esset usus signi crucis sat constat ex celebribus Tertulliani dictis de ea re.

i Joannes Malalas, qui sæculo VI aut VII vixisse videtur et in enarrando Juliani apostatæbello Persico Magnum Carrensem et Eutychianum Cappadocem, ambos chronographos et ipsiusmet illius belli participes, duces habuit, hæc, ubi narravit duos Persas, se patriæ suæ proditores fingentes, ad Julianum, in Ctesiphontis planitie castrametatum, accessisse, deinde addit [Chronographia, lib. XIII, edit. Bonn. pag. 331 et seq.] : Cum juramento sese in hoc obstrinxissent, imperator, dolis eorum delusus, ipse cum exercitu hos itineris duces secutus est. Mensis autem Desii sive Junii dies erat XXV, quum a transfugis hisce in locum desertum et aquis carentem per milliaria CL per errorem ducti invenerunt ibi mœnia quædam antiqua et collapsa urbis, olim Bubionis; villam etiam aliam, quæ, domicilia quædam adhuc stantia habens, deserta tamen fuit, nomine Asiam. Imperator hic, cum exercitu considens, castra posuit: sed nec militi cibum, nec jumentis pabulum in tam deserto loco invenire potuit. Et pergit dein narrare secundum Magnum Carrensem postridie imperatorem, dum milites hortaretur, incerta manu vulneratum fuisse; ex quo vulnere proxima nocte obiisse. Chronicum Paschale seu Alexandrinumeum locum Rasiam appellat [Edit. Bonn. tom. I, pag. 551.] aut (ut in aliquot codicibus) Rassiam vel Radiam [Ead. edit. tom. II, pag. 387.] . Sita autem illa fuit ultra ripam orientalem Tigris fluminis, inter Eski seu vetus Bagdad et præsens Bagdad, non procul ab oppido Kafri, et certe proxime vico, Kafrisou dicto in mappa Asiæ Turcicæ, quam Macdonaldus Kinner fecit et Guillelmus Heude auxit [Voyage de la côte de Malabar à Constantinople, traduit de l'anglais, Paris, 1820.] . Rivo proximum tunc fuisse Julianum testis est S. Gregorius Nazianzenus [Oratio in Julianum II, num. 14, col. 681.] . Dubium præterea nullum est quin Samara seu Samarrah repræsentet castellum dictum Sumere secundum Ammianum [Res Gestæ, lib. XXV, cap. 6.] et Σουμα secundum Zosimum [Lib. III, cap. 30, edit. Bonn. pag. 166.] , et quo postridie Juliani mortis milites Romani, septentrionem seu potius caurum [Note: ] [Nord-Ouest.] versus pergentes, accesserunt. In illa Macdonaldi mappa iter Romani exercitus, quanta accuratione fieri potuit, signatum est; idemque prosecutus est Ritter [Erdkunde, tom. X, pag. 137 et seqq. Cfr maxime pag. 157.] juxta Ammiani Marcellini et Zosimi narrationes. Verum licet illa pars Tigris, cui Assia vicus et planities adjacet, probe cognita sit [Cfr Hœfer, Chaldie, Assyrie, Medie, Babylonie etc. pag. 372.] , planitiem illam ipsam a nemine descriptam invenio. Inde tamen non procul transivitanno 1817 Guilielmus Heude [Voyage de la côte de Malabar à Constantinople. pag. 268 et seqq.] . De auctore necis Juliani maxime varia ab ipsismet ejus militibus circumlata sunt. Transfugæ dixere Persis eum a Romano aliquo milite in prælio occisum esse [Amm. Marcell. XXV, cap. 6.] , et hunc rumorem fuisse in exercitu testatur Ammianus. Christianos hanc cædem patrasse vult Libanius [Ap. Sozomenum, Hist. eccl. lib. VI, cap. 1, col. 1292, edit. Migne.] ; contra Eutropius [Breviarium, lib. X, cap. 10.] , qui se huic expeditioni interfuisse perhibet, hostili manu interfectum fuisse Julianum affirmat; cui accedit Sextus Rufus [Breviarium, Ap. Haurisium, Scriptt. hist. Rom. latin. vett. tom. II, pag. 167.] hostium obvium equitem pro trucidatore designans, et Sextus Aurelius Victor [Epitome, cap. XLIII.] unum ex hostibus et quidem fugientem; sed scriptores plures, etiam ethnici, aperte asserunt neminem fuisse inter Persas qui hanc sibi laudem tribueret. Hinc Zosimus [Lib. III, cap. 29, pag. 164.] satis habet dixisse in ipso ardore prælii gladio eum vulneratum fuisse; et Ammianus Marcellinus incertum et subitum fuisse ictum. Verum Callistus, satelles imperatoris, qui ejus res gestas carmine heroico conscripsit bellumque id temporis confectum narravit, illum a dæmone transfixum commemorat [Ap. Socratem, Hist. eccl. lib. III, cap. 21, col. 433, edit. Migne.] . Alii contra a faceto quodam barbaro, alii a Sarraceno quodam hanc cædem peractam fuisse volebant [Cfr S. Gregorius Nazianz. Oratio II in Julianum, num. 13, tom. I Opp. col. 679, edit. Migne.] . Ex quibus satis apparet illis nil certum fuisse de Juliani occisore: nec mirum; nam, ut Sextus Rufus auctor est, Julianus, dum incautius per agmen errat, excito pulvere, ereptus e suorum conspectu, ab hostium obvio equite, conto per ilia actus, inguinum tenus vulneratus est. Plurimis tamen, etiam inter ethnicos, persuasum fuit divini aliquid in hac occisione fuisse. Callistum paulo ante audivimus. Ammianus Marcellinus [Res Gestæ, lib. XXV, cap. 2.] noctu antequam imperator vulneratus est terrificam visionem oblatam fuisse commemorat. Rumor quoque increbuit et a Sozomeno [Hist. eccles. lib. VI, cap. 2, col. 1293.] pro vero acceptus est alia visione territum fuisse quemdam ex Juliani necessariis, ex itinere in ecclesia dormientem. Præterea B. Julianum, cognomentoSabbam, e longinquo Juliani casum cognovisse auctor est Theodoretus [Hist. eccles. lib. III, cap. 24, pag. 145, edit. Valesii.] ; similiter Didymum, Alexandriæ versantem, Sozomenus [Hist. eccles. lib. VI, cap. 2, col. 1296.] et Palladius [Palladius in Lausiac. cap. IV, ap. Rosweydum, Vitt. Patt. pag. 711.] ; et demum S. Theodoro Tabennensi et Pammoni, abbate Arsenoïtarum, divinitus etiam innotuisse Juliani funus et ex eorum ore eamdem accepisse notitiam S. Athanasium scripto tradidit Ammon episcopus [Act. SS. tom. III Maji, pag. 356.] . Atque hæc tam firmis constant testimoniis ut nemo cordatus de his dubitare possit. Jam vero quum in Juliani cæde non communis tantum illa Dei providentia, sine qua unus passer non cadat super terram, consideranda sit, sed extraordinaria potius, qua res quasdam particulares singulariter procurat, non ausim ego negare S. Mercurium, qui sub Decio Cæsareæ in Cappadocia obiit et die 5 Novembris colitur, divinæ voluntatis ministrum fuisse. Non enim id narratur a solo fabulatore, S. Macarii Romani biographo; sed a Malala [Chronographia, pag. 332.] quoque, a scriptore Chronici Paschalis [Tom. I, pag. 552.] , et (ut alios omittam) ab Helladio, S. Basilii Magni discipulo et successore. Audi enim S. Joannem Damascenum [De imaginibus Orat. I, Opp. tom. I, pag. 327.] : Quod autem nova non sit imaginum inventio, sed antiqua, et sanctis eximiisque patribus nota et usitata, auscultes velim. Scriptum est in Vita B. Basilii, ab Helladio, ejus discipulo atque in sede episcopali successore, scripta, virum sanctum quondam adstitisse coram Dominæ nostræ imagine, in qua etiam Mercurii martyris laudatissimi figura depicta erat. Adstabat porro, supplicans ut Julianus, apostata impius, e medio tolleretur. Atque ex ea imagine quid eventurum esset didicit. Vidit quippe martyrem exiguum ad tempus ex oculis evanescentem ac ne multo post cruentum hostem tenentem: ita ut hac visione nitatur narratio de Juliani cæde, quam nemo patrari vidit.

k Conjecit Rosweydus per Kitissefodo indicari Ctesiphontem, quæ reapse Persidis civitas erat in orientali Tigris ripa. Sed in universo hoc loco sibi non constare videtur auctor. Trespueri sepulti fuerunt prope pristinam Babylonem, quæ in ripa occidentali Euphrates, loco tunc Helleh dicto, condita erat; ita ut hanc Babylonem eum intellexisse diceres. Sed quum ipse scriberet, nomen Babylonis datum jam fuerat Seleuciæ, quæ in ripa occidentali Tigridis e regione Ctesiphontis jacebat; quin etiam hinc jam translatum erat ad locum, nunc Eski Bagdad vocatum, aut ad alium huic vicinum, qui præsenti ævo Babilia vocatur [Ritter, Erdkunde, tom. X, pag. 215 et seqq.] . Quod autem illud aut propinquum oppidum Juliani atque etiam biographi tempore id nomen jam haberet, constat ex Joanne Malala [Chronographia, lib. XIII, pag. 322 et seqq.] seu potius ex Magno et Eutychiano, ejus ducibus; qui quum narrassent Julianum usque ad Ctesiphontem victorem processisse, addunt eum dein destinasse Babylonem usque penetrare, itinere instituto septentrionem versus, ad orientalem Tigridis ripam. Porro, nisi dicas iter, significatum a biographo, ita instituendum fuisse ut prius trans Euphraten et Tigrim peteretur Persia et dein rediretur iterum per Tigrim et Euphraten ad pristinam Babylonem, atque hinc postea iterum per Euphraten et Tigrim iretur in Persiam,dicendus est biographus per Babylonem intellexisse viciniam Eski Bagdad; et quidem infra num. 24 Assiam, Kitissefodo et Babylonem in ripa orientali Tigris sita fuisse manifeste affirmat: ita ut dubitandum non sit quin ambas Babylones confuderit.

l Non omnium Indorum idem color; aliquot tribus ad Æthiopes accedunt.

m Ecce Chananæi Cynocephali dicuntur! Cynocephali maxime in Africa habitare perhibebantur. Simiarum genus videtur fuisse.

n Pygmæos intelligit, quos Indiæ populum esse credebant veteres, in extrema parte montium supra Astomos habitantes. Fuisse quoque in Caria, Thracia et aliis parum notis locis ferebatur olim etiam inter viros gravissimos.

o Ms. addit, id est arcum. Olim absis et absida æque erant in usu. Ita Rosweydus, cæterum ad Onomasticum suum remittens.

p Græce in Menæis paulo aliter procedit S. Macarii delineatio; sed idem plane est sensus, nisi quod de solis barbæ pilis, non autem de capillis capitis, dicitur eos ad pedes usquedescendisse; contra non sola facies, sed totum corpus simile fuisse dicitur pelli testudinis. Vide textum græcum apud Rosweydum.

q Sic S. Paulus, qui primus eremita dicitur, interrogavit S. Antonium [S. Hieronymus, Vita S. Pauli, cap. VIII, ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 19.] : Narra mihi, quæso, quomodo se habeat hominum genus; an in antiquis urbibus nova tecta consurgunt; quo mundus regatur imperio; an supersint aliqui, qui dæmonum errore rapiantur.

r Ex Commentario Perierii nostri ad cap. III Genesis citat Rosweydus Theodoretum, Theodorum Heracleensem et Procopium Gazæum, qui in eadem opinione de custodibus Paradisi fuerint. Potuisset alios addere bene multos.

s Per diem foras ambulare dicuntur contra aliorum morem. Leo, ait Hieronymus in cap. 2 Nahum, semper noctibus circuit. Et Ps. 103: In ipsa (nocte) pertransibunt omnes bestiæ saltus.

t Finguntur hæc omnia accidisse plus octoginta annis antequam Constantinus regiam sedem transtulisset Byzantium.

u Certe frondibus nutriri non potuere leunculi: sed quid has fabulas indicem?

x Σουδαριον græce in Menæis.

z Ms. caligas; nempe caligæ erant olim calceorum loco. Sic Act. cap. 12: Calcea te caligas tuas. Ita Rosweydus. Caligæ fere militum erant, ad sandalia Capuccinorum proxime accedentes.

aa Jam secundo vox sperare venit loco credere. Apud ipsos classicos non uno sensu occurrit illa vox. Hic locus in Menæis græcis paulo alius est; sed quum etiam spurcus sit, nolim ei describendo inhærere.

Oktober X: 24. Oktober