26. Oktober
DIES VIGESIMA SEXTA.
SANCTI QUI VII KALENDAS COLUNTUR.
S. Demetrius, mart. episc. Vapinci in Galliis.
S. Evaristus, papa et martyr.
S. Lucianus, martyr Nicomediæ in Bithynia.
S. Marcianus martyr Nicomediæ in Bithynia.
Socii, martyres Nicomediæ in Bithynia.
S. Rogatianus, confessor Carthagine in Africa.
S. Felicissimus, confessor Carthagine in Africa.
S. Artemidorus, martyr ecclesiæ Orientalis.
S. Basilius, martyr ecclesiæ Orientalis.
S. Glycon, martyr ecclesiæ Orientalis.
S. Leptina, martyr ecclesiæ Orientalis.
S. Amandus, conf. pont. Argentorati.
S. Quodvultdeus, episc. conf. Carthagine.
S. Aurelius, episc. conf. Carthagine.
S. Rusticus, conf. pont. Narbone in Galliis.
S. Alorus, conf. pont. Corisopiti in Britannia Minori.
S. Aptonius, conf. pont. Encolismæ.
S. Quadragesimus, subdiaconus conf. in Italia.
S. Daria, virgin in Cornacia, Hiberniæ provincia.
S. Derbilia, virgin in Cornacia, Hiberniæ provincia.
S. Nasadius, episc. et conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ.
S. Beoanus, episc. et conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ.
S. Mellanus, conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ.
S. Gwinocus, pont., conf. in Wallia, germanus.
S. Aneurin seu Gildas, conf. in Wallia, germanus.
S. Cennydd, conf. in Wallia, germanus.
S. Madog, conf. in Wallia, germanus.
S. Dolgan conf. in Wallia, germanus.
S. Dolgar, conf. in Wallia, germanus.
S. Tudyr, conf. non pont. in Wallia
S. Arwystli Gloff, conf. non pont. in Wallia
S. Twrnog seu Teyrnog, conf. non pont. in Wallia
S. Dier seu Deifer, conf. non pont. in Wallia
S. Tyfrydog, conf. non pont. in Wallia
S. Marcella, conf. non pont. in Wallia
S. Gwynodl, conf. non pont. in Wallia
S. Merin, conf. non pont. in Wallia
S. Senefyr, conf. non pont. in Wallia
S. Tuglyd, conf. non pont. in Wallia
S. Tudno, conf. non pont. in Wallia
S. Tyneio, conf. non pont. in Wallia
S. Gaudiosus, conf. pont. Salernæ in Italia.
S. Amandus, conf. pont. Wormatiæ et Salisburgi.
S. Ceddus, conf. pont in Northumbria.
S. Eata, conf. pont. Lindisfarnæ et Hagustaldii.
S. Sigebaldus, conf. pont. Metis in Gallia.
S. Meliavus seu Eliavus, martyr in Britannia Armorica.
S. Albinus, conf. pont. Buriburgi in Hassia.
S. Megingaudus, conf. pont. Buriburgi in Hassia.
S. Humbertus, conf. non pont. Fritislariæ.
B. Athanasius, œconomus monasterii Mediciensis.
S. Bernwardus, conf. pont. Hildesiæ.
S. Beanus, conf. pont. Murthlaci in Scotia.
B. Fulcus, conf. pont. in agro Bononiensi.
B. Fulcus, conf. pont. Placentiæ et Papiæ.
S. Bernardus Calvonius, conf. pont. Vici in Hispania.
S. Damianus Finariensis, qui et Furcherius, conf. non pont. Ord. FF. Prædic. Regii Lepidi in Italia.
B. Bonaventura de Potentia, conf. Ord. FF. Min. Conv.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| S. Andreæ Corsini, episcopi Fesulani ex ordine Carmelitarum, corporis translationem celebrant hodie hi eremitæ. Non est hæc furtiva Fesulis Florentiam corporis asportatio, quam breviter narratam dederunt decessores nostri in ejus Actis ad diem 30 januarii; sed, ut in Breviario Carmelitarum præsenti die fuse explicatur, solemnitas anno 1683 Florentiæ celebrata; quam illic videat lector: Acta autem ad dictam diem | XXX Januarii. |
| S. Amandi, episcopi Trajectensis, ordinatio episcopalis, translatio seu potius elevatio, atque etiam Elnonensis templi dedicatio, agebatur olim præsenti die, ut multis explicat Milo Elnonensis in Sermone de hac celebritate. Quod festum, (quoniam verus natalis, item ac S. Benedicti, in quadragesimam aliquando incidens, celebrari semper non poterat,) multa solemnitate observabatur, atque per Gallias, Belgium, Germaniam aliasque regiones late propagatum est, et multis martyrologiis et kalendariis inscriptum fuit. Sed de eo vide Acta S. Amandi ad diem | VI Februarii. |
| S. Vedastum, episcopum Atrebatensem, conjungunt hac die cum S. Amando Trajectensi Ado, Notkerus et Wandelbertus, quemadmodum eosdem sociant ad diem 6 februarii Florus, Rabanus et Usuardus. Licet ambo illi sancti toto fere sesquisæculo disjuncti sint, quum eadem die obiverint, hinc fere individui comites in fastis sacris facti sunt. Hinc, quum S. Amandi celebritas propter quadragesimæ impedimentum, utut rarissime occurrens, ad diem 26 octobris, ejus ordinationis, elevationis et dedicationis memoria claram, dilata est, secutus est S. Vedastus. Ejus Acta vide ad diem | VI Februarii. |
| BB. Haimonis et Veremundi conversorum, genere et virtute illustrium, memoriam hodie recolit Bucelinus in Menologio Benedictino, quasi natalis ageretur Medæ in territorio Mediolanensi; et sequaces habet Antonium ab Heredia in Vitis hispanicis sanctorum et beatorum ordinis S. Benedicti, et Benedictum Cherle in Martyrologio Benedictino germanico. Sed nulla prorsus est ratio cur ad hanc diem hos beatos viros, quos perperam conversos vocat, (non enim sæculo VIII, quo vixisse traduntur, in usu erat domnorum et conversorum distinctio,) sed nil erat cur eos hodie nuntiaret, quippe qui colantur, ut in Opere nostro videre licet, | XIII Februarii. |
| S. Ermini, episcopi et abbatis Lobiensis in Belgio, elevationis seu translationis memoria, agebatur olim quotannis Lobiis et Binchii, quo aliquando devenerunt, ut in locum tutiorem, ejus reliquiæ; atque hinc recolitur in Molani auctariis ad Usuardi Martyrologium, in Catalogo generali sanctorum Ferrarii, in Martyrologio Saussayi et in Benedictinorum menologiis. Ejus gesta, ab Ansone, abbate Lobiensi, quadraginta annis post illius mortem scripta, edidit cum Commentario prævio in Actis nostris Henschenius ad diem ejus natalem, | XXV Aprilis. |
| S. Odranus de Letrechaibh-Odrain in Muscrige-Tire annuntiatur hac die in Martyrologio hibernico Dungallensi, in aliis vero die 2 hujus mensis. De eo et simul de fratre S. Medrano ex Actis S. Kierani dictum fuit die, quo fratris olim recolebatur memoria, | VII Julii |
| S. Pelagiæ virginis festum annuntiatur hac die in editione Lubeco-Coloniensi. Quæ cum peteretur a quodam nobili adolescente in conjugem, ipsa tonsis crinibus et habitu virili clam aufugit et monasterium probatissimorum monachorum intravit et in eo omnibus incognita usque ad mortem Deo devota servivit et tandem feliciter obiit. Quæ ob oculos habuisse videtur Grevenus; qui in sua Usuardi editione scripsit: Item secundum aliquos hic, Margaritæ virginis; quæ et Pelagia. Alii habent eam idibus octobris; et quidem idem Grevenus ad diem 15 octobris paucis complectitur hanc in vetere historia monastica celeberrimam actionem: Antiochiæ, inquit, sanctæ Margaritæ virginis. Quæ, ut sæculi hujus pelagus evaderet, relicto sponso carnali, monasterium virorum ingressa, Pelagii sibi nomen assumpsit. Implicatissima hæc res est, quam placet paucis expedire. Imprimis hanc sanctam ex monumentis græcis innotuisse latinis planum est; deinde, licet nunc passim in libris græcis Marinus dicatur, quidni primum Thalassius nomine græco appellata fuit? quod alii latine verterint per Marinum, alii per Pelagium: nam latine utroque nomine nuncupatam fuisse continuo demonstrabimus: et demum facile fieri potuit ut eam postmodum græci a latinis receperint, latino Marini nomine vestitam; quamquam fatendum sit a græcis etiam usitata fuisse latina Marini et Pelagii nomina. Quidquid id est, S. Pelagius seu Pelagia illa diversa habenda non est, ut gestorum summa similitudo suadet, a S. Marina, quam græci colunt die 12 februarii et decessores nostri illustrarunt ad diem 17 julii, appendice addita de Reparata seu Margarita, Pelagii nomine dicta; quæ hæc nostra Margarita seu Pelagius est. Quod autem Græcorum Marina a Greveno duobus locis atque etiam a Petro de Natalibus (ad diem 8 octobris propter S. Pelagiam peccatricem, cujus natalis tum agitur,) et in ms. codice reginæ Sueciæ Margarita dicitur, ratio manifesta est. Ut enim ex ipso Greveno liquet, confusa fuit cum S. Marina græcorum Antiochena in Pisidia, quam jam sæculo VII Margaritam a latinis plerumque dictam fuisse ostenderunt decessores nostri ad diem 20 julii, licet hæc martyr fuerit, nequaquam monacha: unde fieri non poterat ut Margaritæ nomen ei non accederet. Quibus declaratis, manifestum est singularia hujus virginis gesta in opere nostro quærenda esse ad diem | XVII Julii. |
| S. Afræ, meretricis Augustanæ, a S. Narcisso ad fidem et meliorem vitam traductæ et dein fortissimæ Christi martyris, conversio celebratur hac die in Greveniano Usuardi Martyrologio: de ea dictum est ad diem, qua festive colitur, | V Augusti. |
| SS. Justum seu Justinum, Maximinum, Valentinum et Solarium, episcopos Argentoratenses, quoniam a quibusdam sancti vocantur, ad hanc diem, qua de S. Amando, Argentoratensi episcopo, dicendum esset, remisit Henschenius ex Prætermissis diei 6 februarii. De SS. Maximino, Valentino et Solari qui olim cum radiis pingebantur in sanctitatis testimonium, paucissima retulimus initio Actorum S. Amandi Argentoratensis, neque plura innotuerunt; de S. Justo aut Justino dictum est in opere nostro ad diem | I Septembris. |
| S. Agiæ, viduæ matrisque B. Lupi, Senonensis archiepiscopi, translationem Aurelianis celebrat hodie Arturus in Gynecæo; de ea, quæ et Austregisilis dicitur, actum est in Actis nostris ad diem, qua ejus filii gesta etiam illustrata fuerunt, | 1 Septembris. |
| S. Mauritii et sociorum revelationem seu inventionem Viennæ Allobrogum commemomorant hodie Castellanus et Saussayus. Joannes Cleus noster explicuit hanc celebritatem § XV Gloriæ posthumæ SS. Mauritii et Thebæorum martyrum ad diem | XXII Septembris. |
| Eodem die, Florentii confessoris natalis totidem his verbis annuntiatur in codice Usuardino reginæ Sueciæ, notato 428; qui codex, ut ex his liquet, quæ ad diem 17 octobris de canonico templi cathedralis Parisiensis dicuntur, (qui illic vocatur Fr. noster Robertus Pisanus,) ad usum capituli Parisiensis fuit. Alibi nuspiam hac die obvius factus est S. Florentius confessor; nisi in uno Wilfordi Martyrologio anglico, ubi episcopus perperam dicitur. Idem enim esse videtur ac qui in aliis codicibus ad diem sequentem prodit, titulo S. Florentii, presbyteri et monachi, in pago Pictaviensi; qui in opere nostro illustratus fuit ad diem | XXII Septembris. |
| S. Ceolfridi, abbatis et confessoris, depositionem in Glasconia, immo Glastonia, celebrat hodie Molanus in auctariis ad Martyrologium Usuardi. Errorem, qui illic cubat, jam pridem castigavit Suyskenus noster in Commentario de S. Ceolfrido, abbate Girwensi et Wiremuthensi, num. 8, 9, 10 et 11, ad diem 25 septembris. Ut ad præsentem diem melius tradit Saussayus, agitur festiva memoria translationis ejus reliquiarum Lingonibus Glastoniam. Sed hæc explicata vide ad dictam diem | XXV Septembris. |
| S. Demetrius, martyr Thessalonicensis, quo vix ullus inter orientales celebrior sit, annuntiatur hodie in codicibus Usuardinis Pulsanensi et Vaticano, desumptus ex libris græcis; in quibus quippe omnibus, ut in Anno ecclesiastico græco-slavico, quem initio hujus tomi habes, ostenditur, præsenti die memoratur. De eo dixerunt decessores nostri ad diem, quo fastis latinis adscriptus est, | VIII Octobris. |
| B. Seraphinum a Montegranario, Capuccinum memorat hac die Arturus in Menologio Franciscano. De eo ad diem, qua ejus festum agitur, dixerunt decessores nostri | XII Octobris. |
| S. Trogeni, immo Trojecii, confessoris depositio civitate Nivernis celebratur hac die in Usuardini codice D. Le Mare, signato A. Ejus Acta in opere nostro vide ad diem | XVII Octobris. |
| S. Frontonem, episcopum Petragoricensem, multis hac die laudat liber Usuardinus Hagenoyensis; ejus Acta, non obscura minus quam incerta, data sunt ad diem præcedentem, seu | XXV Octobris. |
| B. Mineatem, sub Decio civitate Florentia martyrem, sistit hodie codex Usuardinus Centulensis, a Sollerio adhibitus; uno die a veritate aberrans, quum ejus natalis agatur die | XXV Octobris. |
| Coloniæ Agrippinæ, in ecclesia S. Mariæ ad gradus, festum adventus sanctæ Crucis annuntiatur hodie in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi et in Martyrologio Germanico Walasseri, vulgo Canisii; contra in Martyrologio Universali Castellani prope Romam apparitio sanctæ Crucis Constantino; de his dici poterit in singulari volumine de festis Christi. | |
| Commemoratio jucundissima serenissimæ dominæ Matris Admirabilis, a filiis suis benedictæ; sive memoria obsequiorum, eidem a sanctissimi et admirabilis patris Benedicti ordinis institutione tanto decursu sæculorum in hanc usque diem præstitorum, celebratur hodie a Bucelino ejusque sequacibus, Antonio ab Heredia et Benedicto Cherlio, in Vitis hispanicis et Martyrologio germanico; de quo festo agere ajunt Gerardum Belgam, cujus libro titulus est Mancipatus Deiparæ. Qui Mancipatus primum prodiit in lucem seorsim anno 1649 typis Pataviensibus, et eodem anno curis illius Gabrielis Bucelini et diligentia Mauri Marchesii in prima parte Opusculorum sacrorum typis Venetis Lenianis; et annis 1721 Frisingæ et 1726 Ingolstadii in Cultu Mariano Schaumbergeri. Sed quis ille sit Gerardus Belga, quo loco, aut qua ætate vixerit nemo hactenus reperire potuit; et quidem hoc ipsum cognomen Belga indicare videtur eum in extraneo monasterio vitam religiosam coluisse, verisimiliter in Italia, ubi ejus liber primum inventus est [Cfr Ziegelbauer et Legipontius, Hist. litter. ordinis S. Benedicti, tom. IV, p. 178 et 179.] . Utut id est, singulare videtur id fuisse festum, nequaquam commune universo S. Benedicti ordini. | |
| Floriaci, dedicatio basilicæ S. Mariæ Virginis et sanctissimi patris Benedicti annuntiatur hoc die juxta Martyrologium Floriacense a Colvenerio in Kalendario sacratissimæ Virginis Mariæ novissimo. | |
| Dedicationis ecclesiæ de Salseda in diœcesi Lusitaniæ Lamensi (vulgo Lamego) anniversarium annuntiatur hodie in Martyrologio Cisterciensi. | |
| Commemoratio terræ motus in multis græcis atque etiam slavicis synaxariis, menæis et menologiis præsenti die celebratur; ut videre licet in Anno ecclesiastico græco-slavico, huic volumini præmisso: unde etiam transiit in Molani editionem Martyrologii Usuardi. Hæc calamitas contigisse in regia urbe Constantinopoli anno 758, Leonis Isauri vigesimo quarto traditur in Horologio slavico Pocajeviensi; sed annus ejus vigesimus quartus concurrit cum anno 740; ad quem in Menæis græcorum infortunium illud refertur: et quidem recte, ut ex Cedreno et Nicephori Breviario, late de hac novæ Romæ ruina dicentibus, manifestum est. In Sirmundi Synaxario additum est anno 649, eadem die 26 octobris, hora tertia noctis, alium terræ motum accidisse, quo Magna Deiparæ ecclesia conciderit. Plura de similibus rebus disserere non solemus. | |
| S. Polycratis, episcopi egregii et nobilissimi viri, apud Ephesum natalis memoratur hodie in codice Usuardino Centulensi, a Sollerio usurpato; et in tribus Adonis Martyrologii codicibus Gallicanis reginæ Sueciæ, nunc in bibliotheca Vaticana signatis numeris 511, 512 et 514; ubi adduntur hæc verba: Floruit autem Severi principis temporibus eadem ætate, qua et Narcissus Hierosolymæ. Quibuscum convenit annuntiatio quæ in Greveniana Usuardi Martyrologii editione hac die occurrit: Apud Ephesum, Polycarpi, episcopi et confessoris: nam Polycarpus, ut nomen magis notum, locum Polycratis occupat; et quidem alibi quoque error ille deprehenditur [Cfr Lequien, Oriens christianus, tom. I, col. 673.] , neque in serie episcoporum Ephesinorum [Ibid., col. 671 et seqq.] ullus inter antiquos occurrit Polycarpus. At Polycrates ille parum modeste se gessit adversus S. Victorem papam et ecclesiam Romanam in controversia de paschate; et cum Asianis, quos in pervicaciæ suæ societatem compulerat, aut excommunicatus fuit, aut (ut aliis placet) excommunicationis minas sustinuit [Cfr Observationes Valesii ad Historiæ Eusebii lib. V, cap. 24, not. d; Pagii Critice ad annum 196, n. 2 et seqq., etc.] . Nolim itaque affirmare eum extra ecclesiæ communionem vixisse, multoque minus mortuum esse: sed nullus dubito quin imprudenter (ut tot aliis locis accidit) ejus nomen, quod in ecclesiastica historia repererit librarius, intruserit in Adonianum codicem, unde transierit in Usuardinos; licet cultus ecclesiastici indicia essent nulla. Certe ipsi græci, qui celebrium nominum amore schismaticos etiam et hæreticos fastis suis intulerunt, numquam in officiis sacris Polycratis Ephesini memoriam honorificam fecerunt. | |
| S. Veranum, episcopum et martyrem, Pisis in Etruria hoc die celebrari perhibet Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, nixus Ordine divini officii Pisano addensque eum hujus ecclesiæ non fuisse episcopum. Et quidem anno adhuc 1842 in Ordine liturgico illius diœcesis fieri jubebatur festivitas S. Verani episcopi et confessoris (non autem martyris) ritu semiduplici, cum Missa statuit et officio de communi. Sed quum anno 1843 septima prodiit editio Officiorum propriorum sanctorum pro ecclesia primatiali, civitate ac diœcesi Pisana, in qua S. Philumenæ, virginis et martyris cœmeterialis, festum ex assignata die 11 augusti in 26 octobris tamquam in sedem fixam transferendum visum est, ad ritum simplicem seu potius ad nudam commemorationem redacta est vetustissima S. Verani solemnitas. Quum itaque cultus extra controversiam positus esset, pro officio nostro rescire cnravimus quis esset. Literas itaque dedit frater meus Victor ad egregium virum Augustinum Morini, ordinis Servorum B. M. V. sodalem Florentinum, qui ab amicis suis Pisanis documenta certa postularet. Neque operam suam desiderari passi sunt Reverendissimus Vir Fanterius, eminentissimi cardinalis Pisani Vicarius, canonicus Sainati, Vitarum sanctorum et beatorum Pisanorum scriptor, canonicus Benassai et Josephus Bardelli, sanscriticæ linguæ in universitate Pisana professor: qui etiam in Peccioli, vicinæ Volterranæ diœcesis locum, cujus patronus est S. Veranus, literas dedit. Atque hinc demum mihi innotuit S. Veranum, Pisis cultum, non alium nunc haberi ac episcopum Cavellicensem, cujus Acta in opere nostro edita sunt ad diem 19 octobris. Et quidem non celebrabatur olim S. Verani festum Pisis die 26 octobris, sed die 19 octobris; ad quam in antiquo ecclesiæ primatialis martyrologio membranaceo legitur: In territorio Aurelianensi [depositio] S. Verani episcopi et confessoris; qui, ut in opere nostro ad diem 19 octobris demonstratum fuit, idem censetur ac Cavellicensis episcopus, cujus corpus Jargaulium in pago Aurelianensi translatum fuisse dicitur; quæ translatio die 19 octobris quotannis potissima festivitate recolebatur; licet alii Albengam corpus delatum fuisse, alii Cavellione adhuc quiescere velint. Neque a Pisanorum traditione diversa est Peccioliensium persuasio. Præpositus enim, Josephus Menciassi Lupi, respondit patronum titularem esse Cavellicensem episcopum, cujus totum officium dicatur de communi confessoris pontificis; unum apud se superesse brevis Vitæ exemplar, in quo tradatur Pecciolium, dum in peregrinatione Romana versaretur, transiisse plebemque a peste liberasse. Hinc ille idem præpositus anno 1863 æri incidendam curavit S. Verani imaginem, circumpositis tabellis quibus exprimuntur beati viri gesta Ravennæ, Albingauni, Taurini, Arelate, Romæ, Valleclausa, Mediolani, Brigantii, Ebreduni et Cavellione. Verum enim vero vehementer dubito utrum unus tantum S. Veranus sit, an tres, cui unius eadem Acta fabulosa, quibus etiam vestitus est S. Florentius Arausicanus, attributa fuerint. Certe corpus S. Verani Aurelianensis aliud esse videtur ac S. Verani Cavellicensis; et in antiquis martyrologiis non translatio, sed depositio S. Verani in agro Aurelianensi celebratur; ita ut illic etiam diem obiisse videatur. S. Veranus Pisanus secundum antiquiores traditiones etiam diversus videtur fuisse habitus; nam colebatur ut martyr et Passionem sibi habebat propriam. Scilicet S. Verani Acta exstabant olim in bibliotheca Strozziana, unde sæculo præterlapso ad bibliothecam Leopoldino-Laurentianam Florentiæ transierunt [Bandinus, Bibliotheca Leopoldina-Laurentiana, Supplementum tom. I et tom. II, col. 281.] : quæ transcripta ad ipso Papebrochio in suo itinere Romano nunc servantur in bibliotheca publica Bruxellensi, num. 8922. Quod autem hæc Acta ad S. Veranum Pisanum pertinent, constat tum ex Papebrochii inscriptione, tum ex Bandini testimonio, qui hæc inde exscripsit: Est ecclesiæ S. Verani Kinsiche de Pisis; cujus rector Nicholaus Berghus Canonicus Pisanus die 27 Febr. 1467. Sed sæculo XV ipse codex est multo antiquior; atque ante, sæculo saltem XIV, in Kinsicha, quæ Pisanæ civitatis vicus seu regio est, a Muratorio [Antiquitates italicæ medii ævi, tom. II, p. 885.] descripta, ecclesia exstabat S. Verano dicata [Matthæjus, Ecclesia Pisana, tom. I, p. 101.] . Passio autem, ut ait Papebrochius in annotatione ad apographum, erat scripta in maximis pergamenis grandulis litteris cum tribus delineationibus pro totidem ut videtur lectionibus ad usum chori. Ad calcem insuper duplo et minimum recentiori charactere hæc erant: Oratio: Deus qui gentes Turonum B. Verani, martyris tui, doctrina illustrasti, concede propitius ut cujus solennia recolimus, ejus apud te intercessione et auxilio æternis gaudiis consolemur. Atqui hæc Acta plane diversa sunt a S. Verani Cabellicensis Vita; ut ex summario (quum enim fabulis nimis mixta sint, nolo ea in lucem dare integra,) lectori, qui ea cum documentis, ad diem 19 octobris editis, compararit, apparebit. “Tempore Neronis Imperatoris Veranus juvenis nobili domo Romæ natus a S. Petro, ad cujus prædicationem inter Christianos adscribi enixe petierat, in baptismatis lavacro ablutus fuit, ac dein inter presbyteros cooptatus. Brevi post idem S. Petrus eum cum socio Apollinari, postquam utrumque eodem die episcopali dignitate auxerat, ad Christiana dogmata propaganda, et idolorum cultum evertendum a se dimisit. Cumque pervenissent, ita legitur in Actis, non longe ab Urbe Ravenna, osculati sunt ad invicem. B. autem Veranus cum peragraret in regnum Francorum … et intraret civitatem Turonum multa patravit miracula, quin et mortuum in nomine Jesu Christi ad vitam redire jussit. Quibus visis, plura millia paganorum religionem Christianam amplexi sunt; quos inter erat vir quidam Geraldus nomine de quodam Castello Airaldo… Cumque cresceret opinio B. Verani deprecatione Jesu Christi per regnum Francorum et multitudo populi crevisset in fide Christi, jam præ multitudine non poterant latere, nuntiatum est de eo cuidam mago nomine Scirpo, discipulo Simonis magi. Qui Scirpus omnem lapidem, ut falsorum deorum cultores in B. Veranum rabie exardescerent, movit, eumque ad genuflectendum coram Jovis primum, dein Apollinis, statuis cogerent. Ast cum introisset in templum, ubi plures ædiculæ cum simulacris erant, et maxime deus Apollo, et deus Solis et Lunæ atque Dianæ, B. Veranus psallebat his verbis dicens: Dii qui non fecerunt cœlum et terram pereant: et ad introeuntes in templum B. Veranus dixit: Confundantur omnes qui adorant sculptilia et qui gloriantur in simulacris suis: et continuo commotus est deus Apollinis, et comminutus cum aliis in terram cecidit velut pulvis. Tunc territa omnis paganorum turba refugit; et egressus diabolus de statua Apollinis, omnes infideles flagellabat et dicebat magna voce: Per vos dejicimur, quia Christus prævalet; et Scirpus mortuus est et quingenti viri absque parvulis et mulieribus in flagello illo. Quo spectaculo ira commoti Riccus et Astulphus, nefandissimi idolorum cultores, arreptis gladiis eadem hora decollaverunt B. Veranum. Christiani itaque undique circumfluentes manus in Riccum et Astulfum injecerunt et eos cum omni domo sua et familia et progenie pariter exusserunt præter illos qui fidem jam acceperant. Illi autem qui in circuitu corporis Beatissimi Verani stabant crediderunt in Christo. Christiani itaque venerunt et cum omni diligentia corpus ejus condiderunt, et eum honorifice sepelierunt: in eodem namque beneficia ejus ac virtutes florent usque in hodiernum diem ad laudem et gloriam domini N. J. C. Passus est autem B. Veranus in civitate Turonum sub Nerone Imperatore VII kal. novemb. regnante Domino N. J. C.; cui est honor et gloria in sæcula sæculorum.” Hæc acta nequaquam sincera sunt; nam nuspiam vestigium prædicationis S. Verani apud Turonenses reperitur, quamvis, si fides S. Verani biographo adhibetur, fuerit valde præclara: neque verbum de ea miscent Sulpitius Severus et Gregorius Turonensis, originum præsertim Turonensium egregie periti, utpote illius ecclesiæ antistites: adde quod duobus viris, S. Verano maxime infensis, nomen fuit gothicum, nempe Ricci et Astulfi, ac proin tunc temporis apud Romanos et Gallos omnino peregrinum. Quid, quod Riccus non alius esse videtur, quam Rictus seu Rictius Varrus, cujus nomen in Passionibus sanctorum martyrum, qui in Gallia septentrionali ad finem sæculi III sanguinem pro Christo fuderunt, tam celebre est (ut ex dictis in Commentario de SS. Crispino et Crispiniano, hoc ipso tomo, videre fuit)? Similiter Astulfus non alius esse videtur quam exosus ille Langobardorum rex, qui anno 752, capta Ravenna, exarchatum extinxit et bis dein Romam tentavit, a Pippino tandem domitus. Quæ, utut ad diversissima tempora spectent et a S. Petri apostoli ævo plurimum distent, omnia tamen in unum confusa sunt a scriptore, nonnisi odiosorum nominum curioso. Haud minus absonum videtur Simonem magum habuisse discipulos in ipsa Turonensi civitate. Præterea quis non existimabit verba supra allata: Christiani … undique circumfluentes manus in Riccum et Astulfum injecerunt et eos cum omni domo sua et familia et progenie pariter exusserunt præter illos qui fidem jam acceperant, ex Actis S. Apollinaris episcopi Ravennatensis fuisse mutuata, ubi et legitur: Videntes Christiani tantam impietatem (necem S. Apollinaris), commoti sunt, et irruentes super paganos, tanta allisio fuit, ut subito amplius quam ducentos homines impiissimos Christiani interfecerint [Acta SS., tom. V Julii, p. 347.] . “Quæ sane, ut ait Pinius noster [Ibid., p. 343.] , a primorum Christianorum mansuetudine, quam S. Apollinaris, (ac proin etiam S. Veranus) ab apostolorum principe aliisque verbo et exemplo edoctus, suos item neophytos docuerat, nimium quantum abhorrent.” Sed et plura alia cum eisdem S. Apollinaris Actis, quæ laudato Pinio minus sincera visa sunt, habent Acta S. Verani communia. Quibus omnibus rite perpensis, certum est Acta S. Verani nullius esse fidei atque scripta ad normam Vitæ S. Apollinaris, cujus traditur fuisse per aliquod tempus socius sub disciplina S. Petri apostoli, qui eos eodem die, sed nescitur quo anno [Acta SS., tom. V. Junii, p. 329.] , consecrasset episcopos. Nequaquam itaque probo illa Acta; sed ea tantum de causa retuli, ut appareat S. Veranum suum martyrem habitum fuisse Pisanis; quos ei attribuisse alia omnino gesta, quam quæ de S. Verano Cabellicensi circumferuntur. Attamen, quantumvis insincera sint et improbabilia, nemo tamen eis nil veri subesse demonstrabit; et præter adjuncta, quorum falsitatem argui, vix aliquid fide indignum in eis occurrit: forsan etiam, (ut intelligatur unde orta sit illa traditio eum Turonibus in Galliis prædicasse,) non omnino rejicienda est hæc conjectura, S. Veranum nempe in loco Etruriæ, cui nomen erat Turroni, martyrium esse passum, cum plura loca hujus vocabuli, nunc deleta vel in alia mutata, in Etruria extitisse ex Antonio Augustino, Dempstero [Thomæ Dempsteri de Etruria regali libri, tom. II, p. 114. Edit. Florentiæ, 1724.] , Baudrand, Ortelio aliisque certum sit: quin et sæculo XIII in diœcesi Aretina [Acta SS., tom. I Januarii, p. 979.] , ubi et olim ad ripas Tibridis erat urbs nomine Turrena, legitur floruisse monasterium Turonense; atque huic conjecturæ nonnihil forte ponderis addit, quod ille locus non multum distabat a via militari, quæ duxerit Roma Ravennam S. Apollinarem; quocum S. Veranus, (ut supra dictum fuit,) iter fecerat, usquedum pervenissent non longe ab urbe Ravennæ. Quæ omnia me movent ut S. Veranum martyrem ab episcopo Cavellicensi diversum censeam; nil tamen audens de ejus gestis statuere. Et quidem, quum nil satis exploratum sit, atque etiam gravissimæ res nudis conjecturis nitantur, præplacuit hæc omnia inter Prætermissos referre. | |
| S. Quodvultdeus, abbas monasterii in Vaticano, qui anno 586 obierit, annuntiatur hodie a Schindelio in Supplemento Menologii Benedictini. Legitime cultum fuisse nuspiam apparet; neque alia ratio est ut hac die memoretur, quam quod S. Quodvultdeus, episcopus Carthaginensis, hodie celebratur in fastis sacris. | |
| Ernanus Mioluachra de Kill-na-saccart, Rectanus de Eatar Ghabhail et Cruadius Longipes de Balana recensentur hodie in Martyrologio hibernico Dungallensi; sed donec certius nobis constet cultu ecclesiastico eos honestatos fuisse placet eos præterire. De S. Cruadio hæc in illo Martyrologio hibernice addita sunt: Cruadius est ille idem quem Molingus auxilio advocavit simul cum aliis sanctis Hibernis, quum domestici Fionnachtæ, regis Hiberniæ, veniebant ad se occidendum. Ægre enim ferebant quod Fionnachta postulatione Molingi Langeniensibus tradiderat Borumha, ita ut Molingus diceret: O Brigitta, benedic nostræ viæ. Videntur hæc desumpta ex Vita aliqua S. Molingi, episcopi Fernensis, cujus Acta dederunt decessores nostri ad diem 17 junii et qui rebus politicis Lageniensibus plurimum immixtus fuit: sed hæc illic non leguntur. | |
| B. Werdini abbatis, prophetiæ spiritu clari, obitus in monasterio Hydruntino, annuntiatur hodie a Wione in Ligno vitæ; ubi et prophetia, plane incredibilis, legitur. Verum quum Werdinus ille ante extremum sæculum XVI non innotuerit, patet eum ratione cultus immemorabilis in opere nostro locum habere non posse. | |
| Sanctæ memoriæ Sigehardi, primi Abdinkhofensis abbatis, anno 1048 vita functi, laudes prosequitur hac die Robertus Schindelius in Supplemento Menologii Benedictini. Cultus argumenta desiderantur. | |
| B. Bernardum, episcopum Maurianensem atque ordinis Cisterciensis (ut volunt) præclarum decus, pluribus laudant ad hanc diem Henriquezius et Buzelinus, ille in Menologio Cisterciensi, hic in Menologio Benedictino; quod scilicet oves sibi creditas verbo et exemplo sanctissime pavit animique lenitatem et meditandi studium cum episcopali sollicitudine diligentissime conjunxit. Et quidem in Vita coæva S. Petri, archiepiscopi Tarentasiensis, de eo legitur [Ibid., t. II Maii, p. 329.] : Præsidebat vero (sub medium sæculum XII) Maurianensi ecclesiæ magni meriti Bernardus episcopus, sicut in ea potissimum regione fœcunda virorum paupertas plures sibi pene contemporaneos insignes edidit sacerdotes, sanctum videlicet Hugonem Gratianopolitanum etc. Accedens sane prædictus Bernardus, Maurianensis episcopus, ad Bitumen, suæ diœcesis monasterium, confitenti sibi suas offensiones, ut sæpius aditabat, genitrici venerabilis Petri, Tarentasiensis episcopi, (quæ illic abbatissæ titulo aderat,) injunxit hujusmodi pœnitentiæ formam ut supra memoratos B. Augustini (super Psalmos) libros suis donari sororibus (a S. Petro, qui eos diligenter transcribi curaverat,) impetraret. Post breve tempus archiepiscopus affuit; et accedens ad eum mater interrogabat eum an necesse sit peccatoribus sibi injunctam pœnitentiam adimplere. Respondenti: Utique, supplicat ut misereatur animæ matris suæ; cui suus hujusmodi pœnitentiam præsul injunxit. Sic eosdem sibi collatos codices ejusdem cœnobii virgines et memoriam largitoris carius amplectuntur. Quos super Psalmos libros sæculo XVII adhuc servasse et veneratas esse sorores Bituminis (qui parthenon tertius a Cisterciensibus erectus aut admissus fuisse traditur) perhibet Manrique [Annales ord. Cisterciensis, ad an. 1138, cap. XII, n. 8 et 9.] . Barnabas de Montalbo seu Montalvi, qui anno 1602 Matriti Chronicorum ordinis Cisterciensis primam partem edidit, lib. IV, cap. 47, eum nuncupat sanctum Bernardum, episcopum Mauriennæ, monachum Cisterciensem; et dein coævos episcopos, sanctimoniæ laude illustres, recensens: Inter hos, inquit, præclarissimos viros non infimum obtinebat locum Bernardus (quem etiam asserunt fuisse nostri ordinis) episcopus Mauriennæ. Et Philippus Seguinus, Caroliloci in Burgundia prior, vir diligens et veterum rerum scrutator, qui sæculo XVI permulta de Cisterciensium laudibus in mss. codices congessit [Henriquez, Menologium, p. XLI et XLII.] , in libro de episcopis, ex ordine Cisterciensi postulatis, hæc tradit: Beatus Bernardus Cisterciensis monachus, ad episcopatum Maurianensem evocatus, ordinem, quem professus fuit, non deseruit, sed eum multis sanctitatis titulis decoravit. Verum enimvero hæc non sufficere videntur ut constet Bernardum centum annis cultu ecclesiastico ante Urbaniana decreta honestatum fuisse; et quidem ejus memoria penitus obliterata fuisse videtur Mauriennæ. Certe in Catalogo episcoporum Mauriennensium, quem fratres Sammarthani publicum fecerunt [Gallia Christiana, t. III, p. 692.] , nudum ejus nomen apparet post Airardum, qui anno 1167 diem obiisse dicitur; et Franciscus Augustinus ab Ecclesia [Regionis Pedemontanæ historia chronologica, p. 338.] addit id solum quod a S. Petro Tarentasiensi libros super Psalmos accepit. Abstinet Manrique a beati et sancti vocabulis; et ne nomen quidem ejus habet Gaufredus in Historia Alpium maritimarum, in qua plures alii episcopi Mauriennenses veniunt. Quid, quod Gaufredus Casalis, ubi viros illustres Mauriennenses recenset, omittit Bernardum episcopum [Dizionario degli stati del re di Sardegna, t. XVIII, p. 398.] ? Quod vero multo magis singulare est, Petrus Hyacinthus Gallizia, qui non minori facilitate quam studio innumeros viros cum sanctorum et beatorum titulis intulit in septem tomos, quibus conclusit Acta sanctorum, qui in terris domus Sabaudicæ virtutibus et sanctimoniæ fama inclaruerunt, ne attigit quidem Bernardum, Mauriennensem præsulem; licet alios plures Mauriennenses viros fuse prosequatur: quod profecto non fecisset, si vel minimum cultus ecclesiastici vestigium reperisset. Neque videtur Bernardus professione Cisterciensis fuisse; certe a nemine inter veteres id traditur; et Gaufredi, abbatis Altæcumbiæ, silentium plurimum ponderis habet, quippe qui ex ordine illo fuerit et passim Cisterciensium laudes misceat cum S. Petri Tarentasiensis, cujus Vitam duobus libris scripsit. Cæterum non putem plura de S. Bernardo Mauriennensi alibi repertum iri quam quæ hic inter Prætermissos collegimus; nolentes eum ab opere nostro abesse, quoniam magnæ utique sanctitatis vir fuit; neque volentes eum inter sanctos prodire, quum publica auctoritate cælitum honores ei numquam delati fuisse censendi sint. | |
| B. Joannes, abbas Alnensis in territorio Leodiensi;
qui, simul cum alio ejusdem instituti
et monasterii monacho trucidatus ad
æternam patriam transivit, annuntiatur hac
die ab Henriquezio in Menologio Cisterciensi,
quoniam in tabula Alnensi legebatur: Joannes
de Meffia. Hic cum monacho sacellano
a nocentibus innocens occisus est anno 1338,
VII kal. novembris. Sepultus est cum eodem
sacellano in capitulo. Ubi ejus sepulcro hæc
inscripta erant:
Alnenses horum probitatem corde dolere Debetis, quorum virtutum facta fuere Tanta, quod ipsorum nequivit corda movere Ensis iniquorum, per quem simul interiere. Præmia sanctorum valeant hi semper habere, Qui perfectorum præcepta sequi studuere. Atque hæc eadem pluribus prosequitur Henriquezius in Fasciculo sanctorum ordinis Cisterciensis [Lib. II, dist. 39, cap. 6, p. 426 et seqq.] . Quæ etiam leguntur in Gallia Christiana nova [Tom. III, col. 1118, immo 1018.] . Hinc transierunt in Martyrologium Benedictinum Menardi, in Menologium Benedictinum Bucelini, in Vitas sanctorum ordinis S. Benedicti hispanicas Antonii de Heredia, et in Martyrologia Benedictina germanica Cherlii et Lechneri. Sed Molanus in Natalibus sanctorum Belgii et Raissius in Auctario ad eosdem dies plane eos omiserunt, quod nulla cultus exstarent vestigia. Et quidem Raissius, qui Alnense monasterium visitavit, refert in Gazophylacio belgico [Pag. 23 et 24.] ævo suo Alnæ ostensa fuisse, præter alias multas reliquias corpora B. Walteri, primi prioris, B. Werrici, etiam prioris, B. Simonis conversi et beati cujusdam novitii anonymi; sed ubi venit ad Joannem de Meffia ejusque socium Ægidium de Binchio (hoc nomen marmoreo sepulcro inscriptum erat) nequaquam sanctos appellat, sed solo designat nomine: ita ut plane certum sit neutrum umquam ecclesiasticos honores nactum esse. Periit Alnensis abbatia cum tot aliis bonis institutis extremo sæculo superiori. Sita erat prope Thudinium, vulgo Thuin, quod tum diœcesi Leodiensi capiebatur, nunc vero Tornacensis pars est. |
|
| B. Alexander Macchiavelli, Bononiensis, confessor, eremita ordinis FF. B. M. V. de Monte Carmelo tertiarius, morum innocentia insignis, solitudinis cultor eximius, austeritate vitæ admirandus, divinæ voluntati perfectissime adstrictus, virginitatis custos præclarus, divini amoris æstibus mirabilis, mortis suæ præscius, sancte obiit 26 octobris, 1300, in Palæstina, miraculis clarus, ætatis 81. Hæc ad verbum descripsi ex imagine papyracea beati viri, quam ex sacro numismate æneo antiquissimo apud clarissimum virum Alexandrum Macchiavelli, Bononiensem, ejusdem beati agnatum, Jo. Canossa incidit Bononiæ, 1732. In ea autem exhibetur beatus vir oculis ad cæleste lumen intentis, nimbo glorioso caput circumdatus, manibus junctis, barba cana, baculo peregrinantis jacente ad brachium sinistrum, veste lanea largis brevibusque manicis amictus, scapulari cum assuta antrorsum cruce tcctus, pellemque ovinam, quæ sinistrorsum pendeat, humero dextro gerens. Verum, licet tria singularia opera de sanctis Bononiensibus in Musæo nostro sint, multoque plura de historia ecclesiastica Bononiensi, atque insuper Menologia, Calendaria, Annales et Vitæ sanctorum ordinis Carmelitarum, nuspiam tamen quidquam legere contigit de B. Alexandro Macchiavelli; ita ut cultus beati hujus viri, quem antiquum fuisse libenter concedimus, omnino domesticus fuisse videatur: quæ res non sufficit ut secundum Urbani VIII decreta liceat eum in opus nostrum inferre. | |
| B. Ivo Britannus, socius B. Radulphi, qui in Angliam Carmelitarum conventus plurimum propagavit, laudatur hac die in aliquot Carmelitarum menologiis; sed legitimi cultus indicia apparent nulla. | |
| Vincentius Cangianus, ex ordine FF. Prædicatorum, qui sæculo XVII in regno Neapolitano multis virtutibus effulsit, plenissimo encomio laudatur hac die a Marchesio in Diario Dominicano. Inter sanctos ecclesiastico decreto relatus non est. | |
| Benedictus a S. Torquato ex ordine Minorum, qui Compluti in Castella anno 1519 sanctissimo fine quievit, in vita et post mortem a populo multa veneratione habitus fuit atque hac die ab Huebero et Arturo in Menologiis Franciscanis beati titulo honoratur. Verumtamen hæc veneratio numquam cultus ecclesiastici rationem habuisse videtur; et, licet Waddingus eum in Annalibus ad annum emortualem deprædicet, abstinet tamen a beati nuncupatione. | |
| BB. MM. Francisci et Jacobi, qui anno 1566 ab hæreticis apud Montemregalem in Aquitania occisi sunt; et | |
| B. Emmanuelem Lomadas, qui extremo sæculo XVI Canarias insulas virtutum odore implevit, celebrat hac die Arturus a Monasterio in Menologio Franciscano. Neque centum annis decretis Urbanianis antiquiores sunt, neque hactenus vindicati. | |
| Franciscus a S. Maria, ex ordine Minorum congregationis Alcantarianæ S. Josephi, mense octobri anni 1578 a Mauris in insulis Philippinis occisus, celebratur hac die in egregio libro theotisco seu menologio Franciscano, nomine Palmeto spirituali. Sed de eo vindicando numquam videtur fuisse actum. | |
| Guilielmus Stravus et Christianus Soius, ordinis Minorum, anno 1579 ab hæreticis non procul a Treviris occisi; | |
| Angelus Ostrovizius et Chrysostomus Ponietus, ordinis Minorum, de provinciis Poloniæ et Bohemiæ extremo sæculo XV optime meriti; | |
| Ludovicus de Turra, ordinis Minorum, Veronensis, vir multæ doctrinæ, qui anno 1480 Romæ obiit; | |
| Marianus de Bosco, ordinis Minorum, qui anno 1496 e vivis recessit apud Montem Alverniæ in Thuscia; | |
| Michael laicus, qui in India Occidentali venerabilis viri Francisci Laurerii comes exstitit et circa annum 1570 vita functus est, celebratur hac die ab Huebero; sed perseverantis cultus ecclesiastici testimonia desiderantur. | |
| B. Dulcina seu Dulcelina, hodie in fastis Ordinis Minorum laudata, ad exemplum et cohortationem fratris sui Hugonis de Dina inter virgines sodales tertii Ordinis S. Francisci Massiliæ adscribi petiit et obtinuit. Ejus vestigiis plurimæ adolescentulæ, gravesque matronæ insistentes, ad omnimodam perfectionem ascenderunt. B. Dulcinæ frequentes mentis excessus, et familiaria cum cælitibus colloquia laudant Waddingus [Annales Minorum, an. 1282, t. V, § XI, p. 113.] , Gonzaga [De Origine Seraph. relig. part. I, p. 822.] , Hueberus [Menologium Franciscanum ad 26 Octobris.] , Arturus [Martyrologium Franciscanum ad 29 Octobris. Item sacrum Gynecæum 29 Octobris.] , Fremault [De geestelyke Palmboom, t. II ad 21 Februarri.] , Guesnay [Annales provinciæ Massiliensis an. 1278, 1282.] aliique. Circa annum 1282 vivere desiit, atque Massilliæ juxta fratrem suum Hugonem honorabiliter sepulta miraculis claruit. Cum vero laudati scriptores de cultu publico B. Dulcinæ ejusque fratris Hugonis, prout et antecessores [Acta SS., t. V Augusti, p. 752.] nostri de eo animadverterunt, omnino sileant, B. Dulcinam inter prætermissos reponendam existimamus. | |
| B. Bona, quæ in fastis Franciscanis hodie celebratur, regulam S. Claræ professa est in monasterio S. Annæ Lerigniani prope Narbonam. Agens de hoc cœnobio Gonzaga: Plurimum honorantur, inquit, hoc in loco ossa summo odore fragrantia, beatæ sororis Bonæ ex prosapia de Arminiaco: quæ tanta fuit vitæ austeritate, tantaque prædita elevatione mentis in Deum, ut dono prophetiæ, aliquando fuerit illustrata, potissimum super obitum patris sui, prout legenda ejus testatur. Fertur quoque ad sepulcrum dictæ sororis Bonæ quidem mortuus olim resuscitatus. Neque ex Gonzaga [De Origine Seraphicæ religionis Franciscanæ, tertia pars, p. 842.] , neque ex Waddingo [Annales Minorum ad an. 1431, § XXII. Edit. rec., t. X, p. 184.] , aut Arturo [Martyrologium Franciscanum, 26 Oct. Item sacrum Gynecæum, 26 Oct.] quo tempore floruerit colligere possumus: neque meliori successu genealogiam nobilissimæ familiæ Arminiacensis (Armagnac), ab Anselmo Augustiniano [Histoire généalogique et chronologique de la maison royale de France, t. III, p. 411. Edit. Trois.] textam, adivimus. Barezzi [Pars IV Chronic. Minor., lib. IV, cap. 40.] vero innuit B. Bonam circa annum 1565 floruisse; sed minus absonum videtur, admittere cum Huebero [Menologium S. Francisci, 26 Oct.] eam anno circiter 1431 sub Regula S. Francisci militasse. Verum cum non sufficienter constet ei fuisse cultum publicum delatum, B. Bonam inter prætermissos recensemus. | |
| Agnes a Deo ordinis Minorum, quæ circa annum 1528 mirabiliter Ulyssipone sepulta esse dicitur; laudatur hac die ab Huebero in Menologio Franciscano; sed legitimi cultus indicia adsunt nulla. | |
| Leonardum Kesselium, domo Lovaniensem, professione sodalem Societatis Jesu, die 26 octobris anni 1574 violenta morte Coloniæ e vivis excessisse memorant nostri annales. Is a Petro Fabro inter S. Ignatii sodales cooptatus incredibiles in vinea Domini labores Coloniæ Agrippinæ exantlavit, atque miraculorum gloria et prophetiæ spiritu exstitit illustris. Leonardi Vitam non sine cura scripsit nuper noster Prosper Van der Speeten [Collection des Précis historiques, année 1863, p. 344, 370, 390, 423 et 443.] . | |
| Antonius de Souza, ex Societate Jesu, anno 1633 hac die martyrium fecit Nagazakii. Nondum ab ecclesia inter cælites vindicatus est. | |
| Joasaphum Athonitem, qui cum patriarcha Niphonte ineunte sæculo XVI a Turcis crudeliter occisus est. Licet autem Niphon concilio Florentino faverit neque legatur renovato schismati consensisse, (quæ laus ad mortis suæ socios etiam transferenda videtur,) non tamen audemus Joasapho Athonitæ extra Prætermissos locum dare, quum ecclesia catholica eum nondum inter sanctos martyres vindicaverit: cæterum vide Annum ecclesiasticum græcoslavicum ad præsentem diem. | |
| S. Juliana, insignis femina Constantinopolitana et neptis Justini imperatoris, occurrit hodie in Gynecæo Arturi. Magnæ sane ejus laudes; sed quidni item de ejus cultu constet? | |
| B. Constantia, Friderici imperatoris neptis, atque Petri Aragonum regis uxor. Ita Gonzaga [De Origine Seraphicæ religionis Franciscanæ, pars. I, p. 100.] , ubi enumerat beatas mulieres secundi atque tertii ordinis S. Francisci. Narrat Zurita [Annales de la corona de Aragon, lib V, cap. 55. t. I, p. 406.] Constantiam in habitu Clarissarum, quam post mariti sui obitum assumpserat, sepultam fuisse apud Fratres Minores Barcinone, licet sint qui eam in Sicilia defunctam et tumulatam fuisse dicant. Erat ecclesiæ obsequentissima; adeo usque, ait Waddingus [Annales Minorum ad an. 1302, § VI, t. VI, p. 10.] , ut Fredericum filium, pro Siculo rege se gerentem, nullatenus nomine in suo testamento donarit, nec quidquam ei legaverit, præter jura sua in Cellarum et Ponzari oppidula, idque adhibita cautione, ut prius ad obedientiam summi pontificis reverteretur, Siculis rebus abdicando. Obiisse videtur anno 1302, nescitur quo die. Ejus memoriam facit ad diem 26 octobris, quin aliquid de ejus cultu innuat, Ludovicus Schönlebius [Annus sanctus Habspurgo-Austriacus, p. 685 et 686.] . | |
| B. Hertwinus, episcopus et abbas Laubiensis, laudatur in mss. nostro Martyrologio S. Salvatoris Antverpiensis; sed in rerum natura nemo sanctus Laubiensis præsul hoc nomine exstitit: intelligitur S. Erminus, qui die 25 aprilis colitur, et cujus translationis memoriam præsenti die olim actam fuisse supra monui. | |
| Commemoratio sanctorum et beatorum abbatum et monachorum monasterii S. Bertini seu de Sithiu annuntiatur hodie a Bucelino in Menologio Benedictino; cui accedunt pro more Antonius de Heredia in Vitis benedictinis hispanicis et Benedictus Cherle in Martyrologio benedictino germanico. Porro Joannes Yperius, qui sub annum 1350 Chronicum Sithivense sancti Bertini scripsit, in præfatione monet, quod Deus in hoc sacratissimum beato Petro dicatum ovile congregavit tot, tantos ac tales, ut de viginti duobus sanctis hujus ecclesiæ monachis solemniset ecclesia Dei [Ap. Martene et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, tom. III, col. 446.] . Quin etiam viginti quinque inscripti sunt Arbori Bertinianæ, quam Henricus Costerus, ecclesiæ S. Mariæ Antverpiæ parochus, eleganter æneis tabulis sculpi curavit a Julio Golzio et in publicum edi; cujus imaginis exemplar anno 1594 a Michaele Buzelino, Sithivensi monacho, Arnoldus Wion, in monasterio S. Benedicti de Padua consistens, obtinuit: atque inde nomina recitavit idem Wion [Lignum Vitæ, tom. II, p. 730 et 731.] et post eum Bucelinus [Menologium Benedictinum, ad 26 Octobris.] . Similiter Raissius [Gazophylacium Belgicum, p. 98.] , sed omisso S. Bertino, quasi aliorum patre, viginti quatuor recenset. Contra Carolus de Witte, Sithivensis olim bibliothecarius, licet aliquot ex Arbore Bertiniana negligat, viginti septem exhibet; viginti tria numerasse Malbrancus traditur [Van Drival et Parenty, Légendaire de la Morinie, pag. 216 et 386.] ; et demum Ven. Viri Van Drival et Parenty [Ibid., locc. citt.] , antiquo usi catalogo, viginti duo; quibus septem facile addi possunt. Quum autem numquam ea de re in opere nostro actum fuerit, juverit omnia nomina percurrere, ita ut simul indicemus de quibus et qua die in opere nostro dictum sit aut disputandum esse videatur et quinam et quas ob causas prætermissi fuerint. Venit itaque | |
| 1° S. Bertinus, monasterii fundator, de quo actum est a decessoribus nostris ad diem | V Septembris. |
| 2° S. Bertramnus seu Ebertramnus, qui socius olim fuit S. Bertini in prædicatione, dein filius in Sithivensi asceterio et demum S. Quintini abbas. Ejus cultum ecclesiasticum alibi [Acta SS., tom. VIII Octobris, p. 984.] vindicavimus; gesta autem breviter explicuit Bollandus ad diem | XXIV Januarii. |
| 3° S. Walbertus seu Waldebertus, comes Arquensis, quem male confundunt cum S. Walberto abbate Luxoviensi, ut ostendit Henschenius, in Commentario prævio de sanctissimo hoc abbate ad diem 2 maji; sed de ipso S. Walberto Sithivensi in Actis seorsim disputatum non fuit. Verumtamen ejus gesta, immixta Vitis S. Bertini, legi possunt in opere nostro ad diem | V Septembris. |
| 4° S. Bertinus minor, S. Walberti et Ragentrudis filius, qui patris exemplo in Sithivensi monasterio cucullum monasticum induit. Eatenus cultum publicum habuit ut ejus ossa condita fuerint in capsa S. Erkenbodonis [Van Drival et Parenty, Légendaire de la Morinie, p. 224.] : de qua consuetudine ex proposito disputavit Ven. Vir Pallu du Parc, dein ad episcopalem dignitatem promotus, in egregia dissertatione de inventis S. Eutropii, episcopi Sanctonensis, reliquiis. Neque de hoc S. Bertino in Actis singulariter dictum fuit. | |
| 5° S. Mommolenus, socius SS. Bertini, Bertramni et Audomari, deinde vero Noviomensis et Tornacensis episcopus, a me illustratus fuit ad diem | XVI Octobris. |
| 6° S. Winnoci, fundatoris et primi abbatis Wormholtani, gesta declarabuntur in Actis nostris ad diem, qua jam pridem colitur, | VI Novembris. |
| 7° 8° et 9° S. Quadanocus seu Quadavocus, S. Ingenocus et S. Madocus, tres S. Winnoci socii, inscriptique Arbori Bertinianæ, Raissii Gazophylacio et Caroli de Witte Catalogo, simul cum S. Winnoco, si tamen demonstretur cultus, celebrari poterunt ad dictam diem | VI Novembris. |
| 10° S. Erkenbodo, prius Sithivensis abbas et dein Teruanensis Morinorum episcopus, laudatus fuit in opere nostro ad diem | XII Aprilis. |
| 11° S. Hunfridus, prius Prumiæ monachus, dein Sithivi abbas et demum Morinorum Teruanæ episcopus, in opere nostro cum commentario de ejus gestis prodivit ad diem | VIII Martii. |
| 12° S. Fulcus, ex canonico S. Audomari Bertinianus abbas, atque inde Remensis archiepiscopus, et demum pro defensione ecclesiasticæ libertatis occisus, licet a Reginone et ab aliis martyr appelletur, quod cultu ecclesiastico aut vindicatione legitima carere sibi videretur, a decessoribus prætermissus est ad diem | XVII Junii. |
| 13° S. Grimbaldus, præpositus S. Bertini et eruditionis doctrinæque gratia ab Alfredo Magno, qui se ejus discipulum fecit, in Angliam vocatus, universitatis Oxoniensis quasi fundator, spretoque (ut volunt) Dorovernensi episcopatu, Wintoniensis abbas creatus, in opere nostro Commentarium de suis gestis habet ad diem, qua colitur, | IX Julii. |
| 14° et 15° Joannes et Asserus certissime S. Grimbaldi socii in aula Alfredi Magni fuerunt [Cfr Spelmam, Ælfredi Magni Vita, lib. II, num. 53 et 54, p. 101, et lib. III, num. 38, p. 145.] ; et perperam ex illis duobus unum conflare, qui binomen fuerit, conatus est Wion [Lignum Vitæ, tom. II, p. 731.] . Ambos Menevensis cœnobii alumnos fuisse contendit Spelmannus [Loc. supra cit.] ; et quidem Joannem ex antiqua Saxonia seu transrhenana oriundum fuisse, quem Alfredus constituerit abbatem in monasterio suo Ethlingensi, auctor est Guilielmus Malmesburiensis [Regum lib. II, cap. 4, ap. Smith, Flores ecclesiæ Anglicanæ, p. 186.] ; sed vestigium aliquod apparet nuspiam quasi Joannes ille prius inter Sithivenses versatus fuerit quam in Angliam abiverit; neque memoria est ulla quod Asserus, (etiamsi statuatur duos tum vixisse, alterum episcopum Shirburnensem, alterum archiepiscopum Menevensem,) quidquam cum Bertinianis commune habuit, nisi quod novit S. Grimbaldum eumque laudavit. Sed, quod maxime ad nos spectat, neque Joannes, neque Asserus, licet in Arbore Bertiniana atque inde a Wione, Bucelino et Antonio de Heredia beati vocentur, in Angliam cultum ecclesiasticum habuerunt; neque etiam (ut ex Legendario Morinensi constat) inter viginti duos sanctos Sithivenses numerabantur, quos ab ecclesia solemnisatos fuisse scripsit Iperius. | |
| 16°, 17°, 18° et 19° SS. Wocardus seu Worardus et Winedbaldus, sacerdotes, et SS. Gerwaldus et Regenardus, diaconi, anno 860 aut 861 a Normannis, cœnobium vastantibus, miserabiliter occisi, recensentur in Arbore Bertiniana atque etiam a Ven. Viris Van Drival et Parenty, antiquiori Catalogo adhærentibus. De eis plura vide in Miraculis S. Bertini ad diem, quo hic colitur et quo simul decessores nostri, cultus ecclesiastici signa desiderantes, quatuor hos martyres inter prætermissos collocarunt, | V Septembris. |
| 20° S. Gerardus, abbas Broniensis, et duodecim monasteriorum reformator, vir (siquis alius sæculo X) magnus et æterna dignus memoria, fuse a decessoribus nostris celebratus est ad diem suum natalem | III Octobris. |
| 21° B. Lambertus, Sithivensis abbas, suique monasterii et plurium aliarum ecclesiarum reformator, a Menardo, Saussayo, Bucelino aliisque in martyrologiis seu menologiis monasticis inscriptus fuit ad diem, quo anno 1125 obiit et quo decessores, quod cultus indicia deessent, eum inter prætermissos annuntiarunt, | XII Junii. |
| 22° B. Simon, magnæ pietatis abbas, qui cælestis otii studio munus abdicavit et anno 1148 vita functus est die, quo decessores nostri consignarunt ejus nomen propter cultus ecclesiastici defectum inter prætermissos, | IV Februarii. |
| 23° B. Leo, prius monachus Aquicinctinus, dein abbas Lobiensis et demum Sithivensis, Christi sanguinem Hierosolymis Brugas transtulit et ex hac vita abiit anno 1163 die, quo decessores eum ne memorarunt quidem cum aliis, de quorum cultu non constet, | XXVI Februarii. |
| 24° B. Joscio, miræ sanctitatis summusque cultor B. Virginis Mariæ, et miraculo quinque rosarum illustris, obiit anno 1163. Cultum obtinuit ecclesiasticum festumque proprium anno 1619. De eo dicemus ad diem ejus natalem | XXX Novembris. |
| 25° S. Bernardinus seu Bernardus Pœnitens, qui anno 1183 ex hac miseriarum valle ad Deum migravit die, quo decessores nostri, quoniam tenue cultus indicium aderat, ejus Vitam ediderunt, | XIX Aprilis. |
| Quos hactenus recensuimus, inscripti erant Arbori Bertinianæ; quibus Carolus de Witte addendos censet alios quatuor, nempe BB. Dodonem, Rigobertum, Erlefridum et Agilonem, et quintum adjeci ipsemet ex Legendario sanctorum pagi Morinensis. | |
| 26° Itaque loco prodeat B. Dodo seu Duodo, discipulus amabilis nuncupatus, qui in Vitis S. Bertini, ubi de Waltberto agitur, sæpius prodit; verum, quum cultu ecclesiastico semper caruisse videatur, vide quæ de eo memoriæ servata sunt in Vitis illis S. Bertini ad diem | V Septembris. |
| 27° et 28° BB. Rigobertus et Erlefridus, quibus S. Bertinus, senio fractus, cœnobii Sithivensis regimen commisit, laudantur ambo a Folquino et ab Iperio et in Vitis S. Bertini, sed sine cultus ecclesiastici indiciis, ad diem | V Septembris |
| 29° B. Agilo, prius monachus S. Apri Tullensis, a S. Gerardo abbate rector, non vero abbas, Sithivensis constitutus est et summa laude reformatum monasterium rexit. Nomen ejus etiam inscriptum repererunt Ven. Viri Van Drival et Parenty [Le Légendaire de la Morinie, p. 228.] antiquiori Catalogo sanctorum Sithivensium; et vocatur ab Iperio [Chronicum S. Bertini, ap. Martene, Thesaurus, tom. III, col. 552 et 553.] venerabilis vir Agilo, beatus Agilo et sanctus Agilo; unde tanto magis appareat eum extremo sæculo XIV, quum scriberet Iperius, publice sanctis annumeratum fuisse, quod studio hos titulos inseruit Iperius, quippe quos apud Folquinum [Guérard, Cartulaire de S. Bertin, p. 145.] , cujus vestigia hoc loco relegit, nequaquam obvios habuit. Sed ne scitur quidem præsenti tempore quid olim in ejus honorem fieret. | |
| 30° S. Agilum, abbatem Resbacensem, quem Luxovii socium habuerant SS. Bertinus, Mommolinus et Ebertramnus, singulariter coluerunt Sithivenses; ita ut eum inscriptum invenerint Ven. Viri Van Drival et Parenty [Le Légendaire de la Morinie, p. 222 et seqq.] , antiquiori sanctorum Sithivensium catalogo, quem secuti sunt. Ejus laudes in opere nostro celebratæ fuerunt ad diem | XXX Augusti. |
| Porro viginti duo, quos ab ecclesia solemnisatos fuisse scripsit Iperius, videntur iidem esse qui Arbori Bertinianæ inscripti erant, si tamen demantur S. Erkenbodo, antiquiori catalogo non inscriptus, et Joannes atque Asserus, plane inconsulte intrusi. Qua vero ratione solemnisaret illos ecclesia universos, non liquet. Sane SS. Bertini, Mummolini, Winoci, Erkenbodonis, Hunfridi, Grimbaldi et Gerardi annua festa cum officio chorali et liturgico celebrabantur; sed quid ad colendam reliquorum memoriam fieret nuspiam reperio: nisi quod natali S. Bernardini seu Bernardi Pœnitentis officium fieret anniversarium pro omnibus defunctis, et post missam iretur processionaliter ad ejus monumentum, canendo responsorium: Justorum animæ in manu Dei sunt, cum oratione seu collecta, in qua generatim memorabantur omnes sancti, quorum reliquiæ in ecclesia requiescebunt. Qui cultus modus in Belgio usitatus erat in honorem eorum beatorum quorum causa alibi missa de Trinitate celebrata fuisset [Acta SS., tom. III Aprilis, p. 675.] . Fierentne similia in aliorum natalibus aut pertinerent hæc ad omnes viginti duos dicendo non sum. | |
| SS. Mariadri, Lucii et Vieti, martyrum Romanorum, natalis hodie nuntiatur in Greveniana editione Martyrologii Usuardi. Intelliguntur SS. Marianus seu Marcianus, Lucius et Vietus, qui et Vivetus seu Victus, Hieronymianis fastis inscripti ad proximum diem | XXVII Octobris. |
| SS. Tharsus, Polycarpus, Gajus, Metrobius, Eumenia, Januarius, Terreus et Corminius, qui in Phrygia martyrium fecerunt, laudantur hodie errore unius diei in editione Greveniana Usuardi Martyrologii; quum eadem fere recurrant nomina, in alias tamen turmas distributa, in Hieronymianis laterculis ad proximam, qua de eis dicemus, diem | XXVII Octobris. |
| SS. Marci, Soterichi et Valentinæ martyrum laudes celebrantur in Menologio Basiliano; pertinent ad diem sequentem seu | XXVII Octobris. |
| SS. Vincentium, Sabinum et Christetem, in civitate Alehela, immo Abula, passos, exhibet hac die codex Divionensis, quo in edendis ante tomum II Martii Bedæ et Flori martyrologiis decessores nostri usi sunt; errore unius diei, quum pertineant ad diem | XXVII Octobris. |
| Nestorem, qui in Actis S. Demetrii Lyæum in amphitheatro gladiatorem interfecisse legitur, propter S. Demetrii natalem hodie celebratur in Menologio Basilii et in Synaxariis Sirmundiano et Medicæo. Sed in multo pluribus idem prodit ad proximam diem, qua alium S. Nestorem annuntiari contendit Cornelius Byeus [Ibid., tom. IV Septembris, p. 62.] , sentiens illum S. Demetrii comitem nequaquam cultum fuisse. Disputari itaque poterit an Nestor hic ecclesiasticos honores adeptus sit et an diversus sit ab alio S. Nestore martyre ad diem | XXVII Octobris. |
| S. Florentium, martyrem Hispali in Hispania, nuntiat hac die juxta tabulas seu ordinem divini officii illius ecclesiæ Ferrarius in Catalogo generali sanctorum; monens eumdem esse ac S. Florentium, confessorem, qui sæculo V floruit, et quem decessores nostri ad normam Martyrologii Romani illustrarunt ad diem XXIII februarii. Sed errat martyrologus italus; siquidem, ut ex Hispalensibus martyrologiis et lectionariis [Cfr Florez, España sagrada, tom. IX, p. 301.] constat, agatur de S. Florentio martyre, qui in Martyrologio Romano et in aliis antiquioribus ad castrum Tyle dicitur coli proxima die | XXVII Octobris. |
| S. Frumentium, episcopum in India, errore unius diei hodie annuntiat Galesinius. De eo sermo erit ad diem | XXVII Octobris. |
| S. Odranus, abbas et confessor in Hibernia, venit hodie in supplemento Schendelii ad Menologium Benedictinum. De S. Odrano sermo fiet ad diem sequentem, id est | XXVII Octobris. |
| S. Angelramnus, episcopus Metensis, VII kal. novembris seu die 26 octobris ad superos abiisse traditur in antiquissimis episcoporum Metensium catalogis. Verumtamen de die ejus supremo non convenit; adeoque majori parti ac martyrologio templi cathedralis inscriptus erat ejus natalis ad VI calendas novembris: quare, quum olim inter sanctos coleretur in monasterio S. Naboris, placet de eo dicere ad | XXVII Octobris. |
| S. Marcelli, martyris Tiingitani, qui passus est sub Manilio Fortunato VII kalendas novembris, Passionem repererunt decessores nostri in codice pergameno ecclesiæ cathedralis Toletanæ. Verum III kalendas novembres legendum erat, ut ex ipsa Passione constat atque ex multis martyrologiis. De eo itaque dicemus ad diem | XXX Octobris. |
| B. Benevenutam, virginem tertiariam Dominicanam, commemorat hodie Arturus in Gynecæo. Si indicia cultus legitimi sufficere videantur, poterit de ea dici ad diem, qua in cælos abbit, | XXX Octobris. |
| S. Aniani, episcopi Aurelianensis, secundam translationem commemorat hac die in Martyrologio Gallicano Saussayus; de ea, uti de actis sanctissimi illius episcopi, disseremus ad diem, qua potissime colitur, | XVII Novembris. |
| S. Maurini martyris in territorio Aginnensi natalem celebrat hac die Castellanus in Martyrologio universali; quem dein secuti sunt cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi, Petrus de Rochechouart in Martyrologio Ebroïcensi, de Saint-Allais in Martyrologio universali et Ven. Vir Petin in Dictionario Hagiologico V° Morin. Verum olim agebatur ejus festum in abbatia, quæ eum patronum titularem habebat, VII kal. decembris seu 25 novembris, atque nunc aut saltem, non ita pridem, (ut mihi ex kalendario liturgico Aginnensi anni 1831 constat,) dilatum est in hac diœcesi, quoniam die 25 novembris S. Catharinæ natalis celebrabatur cum ecclesia Romana, ad diem sequentem; et die 26 octobris natalis statutus est plurimorum martyrum Aginnensium: de quibus simul dicemus ad memoratam diem | XXVI Novembris. |
| S. Faræ abrenuntiatio militiæ sæcularis agebatur olim hac die in Faræmonasterio; ut et incapsatio seu translatio die 10 maji et exaltatio per operationem miraculorum die 3 augusti [Chastelain, Martyrologe universel, p. 993.] . Quæ hoc loco memoramus, plura reservantes ad diem, quo ejus natalis Martyrologio Romano insertus est, | VII Decembris. |
| S. Gibitrudis, una ex primis cœnobii Brigensis seu Faræmonasterii in diœcesi Meldensi monialibus, colebatur olim illic hac die. Verum quum omnia, quæ de ea innotuere, contineantur S. Burgundofaræ Vita, præstat de ea dicere (quod etiam de aliquot aliis ejus sodalibus decessoribus nostris visum est) ad diem, quo S. Burgundofaræ gesta explicanda erunt, | VII Decembris. |
| S. Lazari, discipuli Christi Domini, susceptionem Augustoduni breviter ad hanc diem explicat Saussayus in Martyrologio Gallicano. De ea dicemus ad diem, qua ejus dabimus Acta, | XVII Decembris. |
| Jacobi patriarchæ, ex quo duodecim tribus Israel ortæ sunt, natalem celebrat hodie Grevenus in sua Usuardi Martyrologii editione; itemque Walasser in Martyrologio germanico, quod plures Canisii vocant. In prætermissis ad diem 5 februarii monuerunt jam pridem decessores nostri commodius de eo actum iri, ad diem, quo alii ex ejus genere illustrandi erunt, | XIX Decembris. |
DE S. DEMETRIO, MARTYRE, PRIMO EPISCOPO VAPINCENSI IN GALLIIS,
INITIO FORTE SÆCULI II.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Demetrius, mart. episc. Vapinci in Galliis (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Demetrii cultus abrogatus et restitutus. Reliquiarum fata. An discipulus Apostolorum, Ejus martyrium. Ædes sacræ. Monumentorum penuria.
Ad diem 25 octobris Martyrologium Parisiense cardinalis de Noaliis, vestigiis insistens Martyrologii universalis Claudii Castellani, [S. Demetrii, primi episcopi Vapincensis, aliquot fastis perperam ad diem 25 octobris inscripti, cultus octoginta annos suppressus fuit Vapinci,] Vapinci, S. Demetrii, primi hujus civitatis episcopi, natalem celebrat: qua in re unius diei errorem cubare monuimus supra in Prætermissis. Ante omnem enim hominum memoriam festum ejus agitur die 26 octobris; non quod hac die vitam pro Christo posuerit, aut depositus seu translatus fuerit, sed quod hæc dies in kalendariis græcis et in paucis aliquot latinis celebris esset S. Demetrii, martyris Thessalonicensis, nomine; cujus Acta dederunt decessores nostri ad diem 8 octobris, qua in Martyrologio Romano ejus festivitas annuntiatur. Nam, licet pronum sit ut aliquando in unum confundantur sancti diversissimi, qui ratione ejusdem nominis eadem recensentur die, nil tamen apud latinos æque ac apud orientales communius deprehenditur quam ut sancti, quorum gesta latent, diebus inscribantur ad quas cognomines sancti inscripti jam sint. Et quidem in Breviario Vapincensi anni 1499, quod in bibliotheca imperiali Parisiensi custoditur, et in Missali ejusdem ævi, quod undeviginti abhinc annis penes cl. v. Amat, jurisconsultum Vapincensem, erat [Dépery, Mandement à l'occasion du rétablissement du culte de S. Démétrius, p. 14.] , et similiter in Ordine divini officii recitandi missæque celebrandæ juxta ritum Breviarii et Missalis Romani, quod pro anno bissextili 1676 Franciscus Hellies ad usum ecclesiarum Delphinatus et Provinciæ collegit conscripsitque, venit ad diem 26 octobris pro diœcesi Vapincensi festum S. Demetrii, episcopi et martyris, ritu duplici, cum novem lectionibus et commemoratione S. Evaristi. Qui ritus deinde auctus est seu in duplicem majorem mutatus, ut apparet in Ordinibus annorum 1761 et 1763; sed anno sequenti, quum jussu Francisci de Narbonne, vix episcopi Vapincensis creati, novum Breviarium Vapincense secundum ritum Parisiensem in lucem prodiit, deletus est S. Demetrius episcopus eique substitutus S. Demetrius martyr, Thessalonicensis scilicet, ritu simplici celebrandus: quæ ratio duravit, donec anno 1823 Vapincensis diœcesis restituta est. Neque tum mutationes inductæ fuerunt: certe in kalendario liturgico anni 1831, quod ob oculos mihi est, legitur ad diem 26 octobris natalis S. Demetrii martyris simplex; sed, quod non intelligas, in eodem feria II Rogationum jubetur statio fieri in ecclesia hospitii ad honorem S. Demetrii, EPISCOPI et martyris, ac hujus ecclesiæ titularis. Sed inferius ad hanc ecclesiam redibit sermo.
[2] [atque ipsæ reliquiæ bellis civilibus sæculi XVI] Neque hic steterant reformatores improvidi; sed ipsarum reliquiarum cultum intermitti voluerant. Quam rem ita explicabo ut deinceps de reliquiis amplius agendum non sit. Catholicorum partes diligenter secuti fuerant Vapincenses, et, ad fœderatorum * partes transgressi, protestantes mœniis expulerant [Le Bas, France, Dictionnaire encyclopédique, tom. VIII.] : ne, latius hac labe serpente, ipsi aliquando (ut alibi passim fiebat) expellerentur. Sed non multo post, anno scilicet 1577 [Depéry, Histoire hagiologique du diocèse de Gap, p. 245.] , protestantium militum turma, capto oppido, civium partem trucidavit, templum cathedrale vastavit, aliasque multas ædes sacras diruit: quas inter S. Joannis Rotundi, exstructa, ubi dein surrexit capella pœnitentium alborum. Eam volunt olim pantheon fuisse et certe formam referebat panthei Romani; et veterum episcoporum sepulcra continebat [Ibid., p. 13, 243 et 245.] . Receperunt tamen brevi post civitatem catholici, ita ut anno 1580, erepto castro Le Mure, universus Delphinatus a protestantibus liber esset [De Thou, Histoire universelle, lib. LXXXII, tom. VI, p. 11 et seqq., edit. 1740.] ; et Vapincum anno 1587 adhuc occuparent fœderati, quum Lesdiguieres, protestantium in Delphinatu et vicinis regionibus militaris dux, ejus mœnia die 17 aprilis frustra tentavit [De Thou, Histoire universelle, lib. LXXXVIII, tom. VII, p. 51 et seqq.] . Sed paulo post, oppido potiti denuo protestantes, omnem auctoritatem nacti fuerunt; adeoque anno 1603 Vapinci celebrarunt famosam synodum, in qua in hoc fere uno convenerunt Romanum pontificem, S. Petri successorem, aperte antichristum esse [Ibid., lib. CXXIX, tom. IX, p. 592 et seqq.] . Verum non multo ante hæc bella civilia in templo S. Joannis Rotundo retectæ fuerant S. Demetrii reliquiæ [Juvénis, ap. Depéry, p. 243.] , eædemque ibidem pie servabantur, quum procella illa ingruit; in qua maxima pars periit; pars autem mature delata fuit simul cum reliquiis S. Arnulfi, episcopi item Vapincensis, in suburbium Sistaricense, vulgo Baume-lez-Sisteron seu Balmam prope Sistaricum; quam anno 1248 Beatrix, comitissa Provinciæ ac Forcalquerii, dederat ordini fratrum Prædicatorum [Gallia Christiana, tom. I, col. 433.] . Eo scilicet etiam se contulit Petrus de Paparin de Calvomonte, episcopus Vapincensis, qui et synodum ibidem celebravit anno 1587, et sexennio post exstruxit sibi ædes, etiam nunc dictas l'evescat [De Laplane, Histoire de Sisteron, tom. II, p. 141.] . Verumtamen sedem suam repetere potuit Paparinus ante mortem, quam obiit Vapinci die 1 augusti 1600 [Depéry, p. 13.] . Aliquanto deinde melior facta est catholicorum in civitate conditio, maxime postquam Carolus Salomon du Serre, ante Paparini coadjutor, jam ejus successor, inivit cum protestantibus pacta, quibus securitas in mœnia reduceretur. Anno itaque 1616 Balma Vapincum referenda curavit SS. Demetrii et Arnulfi ossa; quæ in templo cathedrali veneratione publica habita sunt, feretris argenteis inclusa, usque ad annum 1692, quo simul cum civitate novo affecta sunt dedecore [Ibid., p. 14 et 245.] .
[3] [et vastatione Sabaudica anni 1692 servatæ] Quum enim Victor Amedeus II, dux Sabaudiæ, in Austriacorum partes propendere videretur, ab eo copias efflagitarat Ludovicus XIV, rex Galliæ, quo eum inermem faceret: hinc ortum anno 1690 bellum, quod non nisi sexennio post cessavit; ita pace inita ut Sabaudus socios prodidisse videretur. Dum autem hoc bellum ferveret, anno 1692 Delphinatum intravit Sabaudus per Guillestre, Ebredunum et Vapincum, multos in exercitu habens Germanos et Valdenses, quibus persuasum erat protestantes Gallos sibi auxilio futuros. Qua spe quum se delusos esse cernerent, crudelissime habuerunt loca omnia, quo accesserint [Bertolotti, Storia della R. casa di Savoia, tom. II, p. 150 et seqq.; Muratori, Annali d'Italia, an. 1690, tom. XI, p. 337 et seqq.; Sismondi et Beauchamp, ap. Michaud, Biographie, tom. XLVIII, p. 384 et seqq.] . Horrendam cladem imprimis experta est Vapincensis civitas. Spoliata et nudata sunt omnia; et ab abeuntibus ignis injectus, quo deletum est cathedrale templum, omnesque pene domus; paucis dumtaxat superstitibus [Depéry, p. 245.] . Non tamen perierunt in hac strage S. Demetrii reliquiæ. Opportune extractæ fuerant ex thecis et simul cum SS. Arnulfi, Aregii aliorumque sanctorum in sanctuario post altare summum humo absconditæ fuerant ab Alexandro de Velenes, abbate de Ronseray et vicario generali episcopi, opitulante Joanne Thome, beneficiato; unde anno sequenti, adstantibus decanis, canonicis, beneficiatis reliquoque clero et præcipuis ex civitate laïcis, eductæ fuerunt ab episcopo Carolo Benigno d'Herve [Ibid., p. 14, 245 et 246.] . A Sabaudi militibus sublatum fuerat argenteum feretrum, ut et reliquæ lipsanothecæ ex argento: quare nucea facta est arca, tessellato opere distincta et auratura: in cujus culmine hæc inscripta sunt verba: HIC RECONDUNTUR RELIQUIÆ S. DEMETRII, PONTIFICIS VAPINCENSIS. MCLXXXXII. Atque ea conditione populari venerationi denuo propositæ fuerunt usque ad annum 1764.
[4] [sepositæ fuerunt, donec eas invenit ill. vir Depéry et venerationi publicæ restituit, anno ante ejus festivitate restituta.] Quo anno (quod vix crederes, nisi passim hoc hominum genus similia patrassent) Vapincensis Breviarii reformatores, ut Officium S. Demetrii episcopi amoverant, sic etiam templo interdixerunt sanctissimi viri exuvias, quas in armorio supra sacristiæ portam absconditas esse voluerunt [Ibid., p. 14.] . Latuerunt illic, omnibus ignoratæ, usque ad annum 1845. Tum enim, quum Joannes Irenæus Depéry, nuper ad sedem Vapincensem promotus, totus esset in investigandis rei hagiologicæ Vapincensis monumentis, intellexerat S. Demetrii reliquias olim in templo cathedrali fuisse servatas. Præmissis itaque novendialibus in ejus honorem precibus, inquisitionem instituit cum ven. viro Templier, templi cathedralis vicario: neque frustra: die enim 20 aprilis 1845 cistam reperit, partim putridam, sed sigillis integris, continentem os femoris sinistri, vitta sericea involutum, cum apposita inscriptione: RELIQUIÆ SANCTI DEMETRII. Novæ capsæ in tumbæ formam eos inclusit episcopus, præsentibus vicariis generalibus venn. viris Borel et Chabrand, secretariis James et Lepines, et designato jam vicario Templier: qui omnes una cum episcopo nomina sua inscripserunt instrumento publico [Proces-verbal du recouvrement de la chasse, etc.] . Deinde die 29 subsequentis mensis septembris mandato publico restituit pius antistes ad diem 26 octobris ritu duplici majori S. Demetrii primi episcopi Vapincensis festivitatem [Mandement à l'occasion du rétablissement dn culte de saint Démétrius, etc.] ; quæ illo anno acta est solemni instituta supplicatione, qua pium pignus in templum cathedrale delatum est et in tumba altaris summi depositum [Depéry, p. 15.] : ubi et hodie requiescit. Quæ cultus restitutio die 16 martii anni 1854 S. R. Congregationi probata est, simul cum novo kalendario novisque Officiis Vapincensibus, biennio post ab ill. viro Joanne Irenæo Depéry editis.
[5] [Novæ lectiones S. Demetrii, quibus ejus laudes] Atque ille ipse episcopus hymnos, lectiones aliaque conscripsit; ex quibus solas lectiones secundi Nocturni producendas esse arbitramur, ut inde, quæ de S. Demetrio tradantur, cognoscere liceat. Prodeat itaque primum lectio IV: Demetrius, primus Vapincensis episcopus, hujus regionis incolas ab infidelitatis tenebris ad evangelii lumen, et a vano idolorum cultu ad cultum Dei viventis adduxit. Sanctum præsulem apostolorum Domini fuisse discipulum non constat quidem monumentis historicis, sed antiquissima est ecclesiæ Vapincensis traditio. Imo etiam vulgo traditur eumdem esse Demetrium, cui a S. Joanne in epistola ad Gajum tam illustre et verum testimonium perhibetur. Demetrius, velut operarius inconfusibilis, evangelium regni prædicans, multos ad fidem convertit et Vapinci ecclesiam constituit. Tandem fidem, quam verbo docuerat martyrio signavit; et ecclesiam, sudoribus partam, fuso sanguine fœcundavit: non longe ab urbe, præfecti jussu, capite truncatus est.
[6] [et antiquus novusque cultus declaratur.] Lectio V. Quam præclaram reliquerit laborum memoriam, necnon sanctitatis famam, satis demonstrat subsequentium temporum erga sanctum pontificem veneratio. Illius enim festivitatem, summo honore habitam, præcepto etiam ab omni servili opere cessandi fidelibus imposito, monumenta perantiqua testantur. In veteribus nomini suo dicatis hymnis celebratur ut munditiæ speculum, custos innocentiæ, radix almæ ecclesiæ Vapincensis, stupor dæmonum et languentium medela. Exstant huc usque ædes sacræ in ejus honore consecratæ. Lectio VI. Beati pontificis corpus in ecclesia sancti Joannis Rotunda olim asservabatur. Luctuosis autem prætensæ reformationis perturbationibus, quibus non semel concussa Vapincensium civitas, tam pretiosum pignus majori ex parte periit. Quædam tamen insignes reliquiæ, impiis hæreticorum ausibus subtractæ, honorifice in ecclesia cathedrali servatæ sunt usque medium versus decimi octavi sæculi; quo tempore cœperunt in oblivionem dari. Anno autem 1845 Joannes Irenæus, tunc episcopus Vapincensis, ecclesiasticæ antiquitatis amantissimus, cum audisset sancti Demetrii reliquias, in ecclesiæ cathedralis sacrario posthabitas, remanere, adjunctis sibi viris ecclesiasticis, eas diligentissime examinavit; quarum authenticitate recte probata, illas denuo fidelium venerationi exponi et in altari majori cathedralis ecclesiæ asservari præcepit.
[7] [Traditur S. Demetrius secundum veterem traditionem episcopus fuisse temporibus apostolicis:] Atque in his primo loco asseritur S. Demetrium
primum Vapincensem fuisse episcopum
et propagatæ in illis partibus fidei auctorem.
De qua re ante annum 1764 dubia nulla
suscitata fuisse supra vidimus. Re quidem vera
Claudius Robertus in Gallia christiana, quam
anno 1626 dedit in lucem, omisit S. Demetrium:
sed in contexendo catalogo episcoporum Vapincensium
tam pauper fuit documentorum, ut nomina
dumtaxat quatuordecim comperta habuerit
[Gallia christiana, in qua regni Franciæ, etc. p. 502.] . Fratres Sammarthani, qui triginta annis
post venerunt multoque copiosiores sunt, in
fronte Vapincensium episcoporum recensent
S. Demetrium [Gallia christiana, qua series, etc. tom. III, p. 1123.] ; eamdem viam tenuit Dionysius
Sammarthanus, quum anno 1715 primum
tomum Galliæ christianæ novæ [Gallia christiana in provincias, etc. tom. I, col. 452.] edidit. Quibuscum
convenit vetus prosa, quæ olim in ecclesia
Vapincensi recitabatur et in qua felix RADIX
ecclesiæ Vapincensis dicitur. Est autem hoc
ipsum carmen, quod in novis lectionibus laudatur.
Audi scilicet [Depéry, Histoire hagiologique du diocèse de Gap, p. 10.] :
Speculum munditiæ,
Custos innocentiæ,
Et sancti flos pudoris,
Stupor dæmonum,
Medela languentium,
Felix sydus aureum,
Jubar mundo lucidum,
Felix radix
Ecclesiæ Vapincensis
Robur ecclesiasticum.
Convenit et vetus oratio, quæ in Missali Vapincensi
ms. legitur [Ibid., p. 16.] : Splendor lucis æternæ,
exordium et vera salus omnium, Jesu Christe,
omnipotens Deus, largire nobis, quæsumus,
ut precibus et meritis gloriosi martyris tui
Demetrii, apostolorum discipuli et almæ ecclesiæ
tuæ Vapincensis primi præsulis, a catena
commissorum soluti, hujus vitæ contagia
viriliter effugere et eum imitari cujus, corona
purpurea triumphante, intercessorem præcipuum
habere apud te mereamur in cælis. Qui
vivis et regnas etc. Neque quidpiam est cur
negetur S. Demetrium primum fuisse episcopum
Vapincensem.
[8] [quæ, si cogitetur per Vapincum tum eundum fuisse ex superiori Italia, Lugdunum, Viennam et Arelatem,] Quod vero apostolorum discipulus fuisse traditur, difficilius argumentum est, quoniam communis fere ecclesiarum olim fuit propensio ut apostolicis temporibus natæ crederentur. Equidem asseveranter affirmare nolim ex sanctorum apostolorum discipulis fuisse S. Demetrium; multo tamen minus id negare. Vapincum scilicet, sive Caturigum fuerit oppidum, ut senserunt Samson, d'Anville [Géographie ancienne, tom. I, p. 62 et seqq.] , Millin [Voyages dans les départements du Midi de la France, tom. IV, p. 170.] et Walckenaer [Géographie ancienne des Gaules, tom. I, p. 540.] , sive Vocontiorum, ut placuit Salvangio [Ap. Valesium, Notitia, p. 585; et in Gallia christ. nova, tom. I, col. 452.] , seu demum Tricoriorum, ut sibi ex Livio de itinere Annibalis colligere visus est Valesius [Notitia Galliarum, p. 584 et 585.] , consentiente Ukerto [Geographie der Griechen und Romer, tom. II, part. II, p. 449.] , hoc certum est illac transeundum fuisse ut ex Italia superiori, v. g. Augusta Taurinorum veniretur ad civitates positas super Rhodanum, Valentiam, Arausionem, Avenionem et Arelatem, atque hinc Massiliam aliaque vicina loca; et ex duabus viis, quibus ex Italia ibatur Viennam et Lugdunum, alteram per Vapincum stratam fuisse. Et quidem nunc in mediis Delphinatus Alpibus itinera difficillima sunt: quanto autem magis olim unæ sequendæ stratæ viæ? Vapinci autem duæ sese intersecabant viæ; quod nuspiam alibi inter Italiam et Rhodanum fiebat. Ut itaque ex Itinerariis Antonini et Burdigalensi et ex Tabula Theodosiana seu Peutingeriana liquet [Walckenaer, Analyse géographique des itinéraires anciens des Gaules, p. 42 et 44.] , ibatur
atque hinc Segusionem (Sion) et Augustam Taurinorum (Turïn) etc.
Ex opposita autem parte [Ibid., p. 42 et 43.]
Lugdunum autem pergebatur per duas vias, quæ tamen Luci conjungebantur atque iterum in diversum abibant; scilicet [Walckenaer, Analyse géographique etc., p. 45.]
aut [Ap. Migne, Patrologia græca, tom. XI, col. 862.] :
[9] [ubi antiquis simæ exstiterunt ecclesiæ Galliarum, nequaquam videtur improbabilis, maxime quoniam primis sæculis] Quum itaque per Vapincum iretur ex Italia Lugdunum, Viennam et Arelatem, ubi sine controversia omnium antiquissimæ Galliarum ecclesiæ et episcopales cathedræ erectæ sunt, equidem capere non possum ab apostolicis viris (episcopos intelligo et presbyteros atque etiam laicos), illac transeuntibus, sparsum non fuisse evangelicum semen. Non enim cogitandi sunt primorum temporum christiani quasi se solos curarent suisque tantum rebus animum applicarent: passim, ut ex sacris fontibus exiverant, pleni erant admirabili ardore ut felicitatem suam cum aliis communicarent. Adeoque sæculo IV cælestis ille internusque ardor, qui inter primitias spiritus recensendus est, tam communis adhuc erat ut Hieronymus Græcus seu Hierosolymitanus in Dialogo de effectu baptismi doceat hac nota unumquemque rescire posse utrum baptizatus sit necne: Quotquot, inquit [Ap. Migne, Patrologia græca, tom. XI, col. 862.] , divinum spiritum in ventre acceperunt in sancto baptismate, intus in intimis præcordiis, ex agitationibus, motionibus et punctionibus, exsultationibus et operationibus, atque, ut ita dicam, saltationibus gratiæ Spiritus, certissime noverunt in imo cordis sui quod baptizati sunt; nullus enim homo, non tinctus baptismo in terra, ejusmodi gratia aut effectu abundat, aut plane perfruitur, licet omnia mandata et justitiæ præcepta perficiat. Soli id assequuntur qui per aquam et Spiritum regenerati sunt, et Spiritus sancti gratiam in ventre acceperunt, eamque puram atque impollutam conservant; carent autem infideles et hæretici, quamvis hi fortasse sacrorum participes fiant [Ibid., col. 866.] , et tametsi Scripturas, et ecclesias, et sacrificia, et doctores, et libros, et Dei notitiam ex parte, et quasdam actiones bonas, et festos dies, et permutationes vestimentorum, et preces, et pervigilia, et sacerdotes, et alia quam plurima habeant [Ibid., col. 863.] .
[10] [incredibili ardore fidem christiani propagabant.] Quinam autem spiritualium harum motionum essent effectus passim declarant prisci scriptores ecclesiastici. Audi Origenem redarguentem Celsum quod dixisset Christianos recusaturos, si omnes homines Christi fidem amplecti vellent: Hoc, inquit [Lib. III, contra Celsum, cap. 3, col. 931, edit. Migne.] , verum non esse inde liquet, quod Christiani, quantum in se est, curent ut quo terrarum cumque sua doctrina dispergatur. Quo fit ut quidam id sibi negotium desumpserint, ut non solum urbes, sed etiam vicos et villas obambularent, quo alios ad pium Dei cultum adducerent: quam rem dein explicare pergit. Quid, quod Lucianus, aut quisquis ad finem sæculi I Philopatrida scripsit, irridet christianos, quod opportune importune gentiles ad sua sacra traducere conarentur [Opp. Luciani, edit. Basil., an. 1563, tom. III, p. 466 et 467.] ? Quæ irrisiones in altero dialogo de morte Peregrini etiam recurrunt. Accedunt historica testimonia, quibus constat carceres, ergastula, palatia, villas, officinas, castra, vias, a christianorum evangelizandi ardore non fuisse libera. Quæ quum ita sint, quomodo fieri potuisset ut christiani Lugdunenses, Viennenses et Arelatenses, euntes in Italiam, et vicissim Itali, venientes ad has civitates, toties Vapincum transierint atque in ea mansione commorati fuerint, quin fidem suam cum incolis aliquot communicarint? Quod si parvulus illic grex exstiterit, ferebant horum temporum mores ut, etiamsi exigua fuisset civitas, episcopus illic constitueretur: tanto magis quod in Notitia imperii civitas Vapincensium censeatur quinta civitas provinciæ Narbonensis secundæ, metropoli civitate Aquensium [D. Bouquet, Hist. de France, tom. I, p. 124.] . Quamobrem nil ego video in pristina Vapincensi de S. Demetrio traditione, quod fidem superet.
[11] [Non videtur S. Demetrius idem esse qui laudatur a S, Joanne in epistola ad Gajum. Quæ de ejus referantur martyrio.] Quod vero is idem ille fuerit, de quo S. Joannes evangelista in epistola ad Gajum scripsit: Demetrio testimonium redditur ab omnibus et ab ipsa veritate, sed et nos testimonium perhibemus: et nosti quoniam testimonium nostrum verum est; recentior conjectura est, sola nominum similitudine nixa, quam non magni faciunt ipsi Vapincenses. Quod autem martyr fuisse perhibetur, hac traditur passus occasione: quum in dies Vapinci cresceret christianorum numerus, conati sunt prius dæmones terriculamentis formidinem injicere sancto episcopo; quæ quum inutilia esse sensissent, idolorum sacerdotes commoverunt ut Simoni, civitatis decurioni, suaderent veteri religionem nullam salutem esse, nisi de medio tolleretur Demetrius. Porro, quamvis animi anxius esset Simon, quoniam vehementer a neophytis diligeretur beatus vir, jussit tamen eum in vincula conjici et crudeliter torqueri. Sed nihil his motus Christi athleta in ipso carcere fidem prædicavit. Quapropter jussu decurionis ad solitam carnificinam, ad monticulum scilicet suburbanum, (ubi deinceps S. Andreæ cœmeterium ad septentrionem civitatis fuit,) ductus est et capite truncatus. Quoniam autem olim more martyrum gallicanorum caput manu gestans pictus erat in tabula, quæ in cathedrali templo adhuc cernitur, dictus fuit humo surrexisse et coram mirantibus turbis verticem portasse; sed difficilius nunc huic rerum generi fides additur: de quo cæterum ad diem 16 octobris, ubi multitudinem martyrum cephalophororum indicavimus [Acta SS., tom. VII Octobris, p. 819.] , satis digressi sumus.
[12] Quod initio dixi feria II Rogationum stationem fieri ad sacellum nosocomii seu hospitii illicque cantari antiphonam in S. Demetrii honorem, [Ædes sacræ ejus titulo dicatæ. Unde proveniat memoriarum penuria.] id fit quoniam hoc sacellum, quæ vetus capuccinorum ædicula est, titulum S. Demetrii habet. Ex quo autem tempore ill. vir Depéry beati episcopi cultum restituit, consecravit ipsemet eodem titulo anno 1846 capellam pœnitentium alborum et altare in venerabili sanctuario B. M. V. de Laus, leucam distante a Vapinco. Dum his autem finem impono, video satis me passim non nisi probabilia afferre potuisse. Verum nemo umquam resarciet historiæ ecclesiasticæ Vapincensis lacunas. In ea enim diœcesi vix una fuit virorum abbatia, scilicet de Closso; quæ celebris numquam fuit aut frequens, et initio sæculi XVIII carebat incolis [Gallia Christiana, t. I, col. 452.] : ita ut Vapincensis diœcesis ea numquam habuerit literaria subsidia, quibus abundarunt aliæ ecclesiæ. Deinde a Saracenis tentatum fuit Vapincum anno 968 [Chorier, Hist. du Dauphiné, p. 740.] et plurima passum damna. Ad finem sæculi XVI (ut supra explicuimus) a protestantibus sæpius capta fuit civitas et a catholicis recepta: quas inter clades quæ supererant monumenta pleraque perierunt. Calamitatis tamen cumulus accessit, quum (ut suo etiam declaravimus loco) Sabaudiæ ducis exercitus civitatem fere delevit. Unde id unum concludere placet momentum nullum inesse argumento, quod negativum vocare solent; quum de Vapincensibus rebus incidit disputatio. Quæ ea maxima de causa moneo, quod S. Demetrii successores usque ad S. Constantinum, qui sæculo V floruit, ignorantur.
[Annotata]
* la ligue
DE S. EVARISTO, PAPA ET MARTYRE,
ANNO CVIII.
SYLLOGE HISTORICA.
Evaristus, papa et martyr (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ unicus. Sancti memoria minus frequens in fastis eeclesiasticis; inquiritur, an S. Anacleto, an S. Clementi successerit; an distinguendus sit Cletus ab Anacleto; tempus et diuturnitas pontificatus; distributio titulorum Urbis; varia ejus decreta; supposititiae ejus Reliquiæ.
Parca valde sunt, quæ nobis servavit antiquitas circa res gestas a S. Evaristo papa et Martyre. [S. Evaristus, omissus in antiquioribus Fastis,] Imprimis de eo silere videtur Martyrologium Hieronymianum: nam qui ad diem XXIII decembris recensetur Martyr romanus Evaristus, alius mihi est, quam pontifex noster. Ista quidem die habetur sequens annuntiatio: Romæ natalis sanctorum Egeni, Eleutheri, Urbani, Corneli, Trajani, Evaristi, Metelli, Victoris, Titiani, Cleti, Siriani, Bassilini, Niceti, Flaviani, Felicis, Pullii, Ancleti, Sopatri, Saturnini, Eufrosini, Castulæ et aliorum DCC. Non facile quis sibi persuadebit, in media hac Martyrum turma delitescere S. Evaristum Papam et Martyrem. Quinimmo ipse Florentinius in suo Commentario ad hunc locum, dicit codices quosdam omittere nomen Evaristi, alios aliam palæstram assignare, tandem jam monuisse Rabanum, codices hoc loco esse mutilos et luxatos. Quapropter Sollerius in suo Usuardo ad diem XXIII decembris sine ambagibus, pronuntiat hunc Evaristum alium esse a Papa et Martyre nostro. Cæterum fasti Hieronymiani, si editionem Florentinii consulas, non recensent Linum, Hyginum, Telesphorum, Pium, Soterem, quamvis nemo dubitet de eorumdem sanctitate et cultu.
[2] [in recentioribus recolitur.] Primus igitur, quem novimus, Martyrologus, qui suis fastis nomen S. Evaristi pontificis inscripsit, est Ado ad diem XXVII octobris his verbis: Romæ, Evaristi Papæ, qui sedit in episcopatu annos novem et sub Trajano martyrio coronatus, sepultus est in Vaticano. Additur autem in multis codicibus: Hic titulos in Urbe divisit presbyteris: et septem diaconos ordinavit, qui custodirent episcopum prædicantem. Usuardus nomen S. Evaristi omnino præteriit; ejus tamen Auctaria pleraque hoc silentium suppleverunt. Hagenoyense omnium copiosissime ad diem XXVI octobris habet: Romæ natale Sancti Evaristi Papæ et Martyris, qui quartus post beatum Petrum Romanam rexit Ecclesiam annis decem, mensibus septem. Hic natione erat græcus ex patre judæo, nomine Juda, de civitate Bethlehem. Hic titulos in Urbe Roma divisit cardinalibus presbyteris et diaconibus. Hic constituit, ut conjugium publice a præsentibus sponderetur et a sacerdote postmodum benediceretur. Hic martyrio coronatur sub persecutione Trajani imperatoris et sepelitur juxta Sanctum Petrum. Tandem romanum hodiernum laudes Sancti hisce verbis complectitur: Romæ, Sancti Evaristi Papæ et Martyris, qui Dei Ecclesiam sub Hadriano imperatore suo sanguine purpuravit.
[3] [S. Anacleto,] Dicta Martyrologiorum hactenus recitata satis monstrant varias esse quæstiones examinandas circa S. Evaristum. Imprimis videmus illum frequenter vocari quartum pontificem post S. Petrum: quod eatenus verum est, quatenus aut Cletus aut Anacletus ex Catalogo pontificum expungatur. Hac ratione habemus post S. Petrum, primum Linum, secundum Clementem, tertium Cletum seu Anacletum, quartum Evaristum, cui Alexander Papa successit. Quod si Cletus et Anacletus sint distincti pontifices, jam quintum locum occupat S. Evaristus. Nam certum est, hos, si bini fuerint, Evaristum præcessisse, quum omnes catalogi deinceps Alexandrum et posteriores pontifices sine ulla controversia ponunt. Non est hujus loci operosius inquirere in hanc sive distinctionem sive confusionem Cleti et Anacleti. Distinguendos existimarunt majores nostri tum ad diem XXVI aprilis, ubi de S. Cleto [Acta SS., t. III Apr., p. 409.] , tum ad XIII julii, ubi de S. Anacleto tractarunt [Ibid., t. III Jul., p. 479.] . Joannes Bapt. Sollerius, posterioris Commentarii scriptor, quamvis distinctionem inter Cletum et Anacletum defendat, fatetur tamen eam esse vim argumenti contrarii, ut quæstio omnino incerta pendeat. Et profecto S. Irenæus, circa medium sæculum II scribens sub Sotere papa, adeoque ab Anacleto quinquaginta annis divisus, vix ignorare potuit successionem Romanorum Pontificum: ita autem evolvit hanc successionem lib. III Adversus Hæreses cap. 3 [Migne, Patrol. Gr., t. VI, col. 850 et seq.] , ut post S. Petrum primus sedem occupet Linus, secundus Anacletus, tertius Clemens, quartus Evaristus. Sunt quidem alii antiqui, Clementem Anacleto præponentes: sed hæc quæstio examinari poterit ad diem XXIII novembris, quo de S. Clemente fusius agetur. Quartus igitur aut quintus a S. Petro S. Evaristus fuerit, prout Cletus et Anacletus aut distinguantur aut confundatur.
[4] [qui a S. Cleto distinguendus est, succedit,] Scribit Eusebius in suo Chronico [Ibid., t. XIX, col. 552.] : Romanæ Ecclesiæ episcopatum quartus suscepit Evaristus annis novem: in sua autem Historia ecclesiastica lib. IV, cap. 1 [Acta SS., t. I Apr., p. XX.] : Eodem tempore (id est circa annum duodecimum imperii Trajani) quum Evaristus annos octo in pontificatu exegisset, Romæ episcopatum suscepit Alexander, quintum a Petro et Paulo successionis obtinens locum. Hinc videmus, Eusebium, utpote qui sibi non constet, non undequaque tutum esse ducem, in assignandis annis pontificum. Catalogus, ab Henschenio nostro in limine tomi I Actorum Aprilis editus et in Liberio, papa anno 352 desinens, tribuit S. Evaristo annos tredecim, menses VII, dies II [Ibid., t. XX, col. 304.] ; dum alter catalogus usque ad Felicem papam IV, qui anno 427 sedit, excurrens, pontificatum Sancti intra annos novem, menses decem et dies duos limitat, quamvis eum dicat fuisse a consulatu Valentis et Veri seu Veteris, usque Gallo et Bradua [Ibid., l. c.] , id est secundum fastos consulares ab anno Christi 96 ad 108. Sed quoniam ultra annos tredecim sederit S. Evaristus: initium pontificatus in annum præcedentem seu Christi 95, quo vivere desiit S. Anacletus, defunctus nempe Domitiano XVII et Flavio Clemente consulibus potest reponi. Hac ratione habemus pontificatum annorum tredecim et aliquot mensium. Catalogi, qui multi a Benedictinis Solesmensibus referuntur, omnino varii sunt, plerique quidem novem, sed alii decem aut tredecim et quatuordecim annos pontificatui S. Evaristi assignantes [Orig. de l'Egl. Rom., pièces just., p. 111 et seqq.] : adeo ut vix quidpiam lucis ex eorum auctoritate elicere liceat.
[5] [tempus pontificatus] Anastasius Bibliothecarius S. Evaristo assignat annos tredecim, menses sex, dies duos, nempe a consulatu Valentis et Veteris usque ad Gallum et Braduam consules [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1135.] . Rite animadvertit Joan. Stiltingus noster ad diem XXII septembris in Sylloge de S. Lino [Acta SS., t. VI Sept., p. 539.] , agens de variis annis, pontificatibus assignatis, scribit de diebus et mensibus, qui annis adjiciuntur, minus certos nos esse posse, quam de annis, quum hi ex consulibus innotescant. Neque enim tam facile alios consules aliis substituunt librarii, quam numeros annorum, mensium et dierum corrumpunt. Sed enim hoc argumentum omnino validum est, in casu nostro, quum, ut supra notavimus, Catalogus qui novem solum annos pontificatui tribuit, nihilominus simul signat, S. Evaristum a consulatu Veteris usque ad Braduam, id est ab anno Christi 96 ad 108, Romanam rexisse Ecclesiam seu per annos tredecim et aliquot menses et dies.
[6] [monstratur ex Fastis consularibus;] Omnes antiquiores Catalogi consentiunt, teste Francisco Bianchini [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 286.] , in assignandis iisdem consulibus ætati singulorum pontificum: verum Binius in Notis ad Anastasium, mutata pontificum chronotaxi, consulum nomina annis ab ipso indicatis accomodavit. Sic initium pontificatus Evaristi nostri sub Pisonie et Hasta, anno Christi 111, finem vero sub Aviola et Pansa coss., anno 122 statuit. Nihil dicamus de consulatu Hastæ, qui secundum Fastos consulares ad annum Christi 57 aut 175 pertinet, adeoque nullatenus potest cum temporibus S. Evaristi quadrare: esto error, qui Binio, accuratiores fastos consulares ignoranti; obrepere potuit. Sed præter Fastos chronologia suam texens Binius, a Lino usque ad Alexandrum Papam a Catalogis antiquissimis Liberii et Felicis recessit et consulatus pro arbitrio intervertere coactus fuit. Ut vero pateat, quæ sit diversitas inter antiquos Catalogos et Binium, in duplici columna utramque chronotaxim consularem apponimus.
Unum annotabo, consulatus, Cleto attributos, esse assignandos Clementi, aut Clementem esse anteponendum Cleto. Quæ inquisitio in diem XXIII novembris, quo de Actis S. Clementis agendum erit, proraganda nobis videtur.
[7] [videtur tamen ordinatus episcopus vicarius, vivente S. Anacleto.] Franciscus Bianchini in Notis chronologicis ad Anastasium Bibliothecarium [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1142.] censet, S. Evaristum episcopum ordinatum fuisse, vivente antecessore, sive is Anacletus sive Clemens fuerit, anno Christi 95 die XXV martii: alioquin tredecim anni cum mensibus septem et duobus diebus difficile reperiuntur. Quod vero ejus ordinatio ad consulatum Valentis et Veteris referatur, inde provenit, ait Bianchinius, quod, qui eum in Catalogo præcedit, Anacletus sub consulatu Domitiani XVII et Clementis, seu anno Christi 95, desiisse dicitur: sed tunc quidem ordinatio S. Evaristi facta XXV martii obitum S. Anacleti, XIII julii defuncti, tribus mensibus et diebus novemdecim præcessit. Quapropter dicendum erit, S. Evaristum, vivente S. Anacleto, fuisse Romæ episcopum vicarium, citra jus tamen successionis, quod studiose semper vitavit Romana Ecclesia. Atque istiusmodi vicariorum institutio initio Ecclesiæ sat frequens Romæ fuit. Nam, teste S. Epiphanio Hær. XXVII, cap. 6 [Ibid. Gr., t. XLI, col. 374.] , poterant viventibus adhuc Apostolis, Petro scilicet et Paulo, episcopi alii subrogari; quod iidem illi prædicandi evangelii gratia in alias urbes regionesque profectionem susciperent, carere autem episcopo Roma non posset: siquidem Paulus in Hispaniam pervenit, Petrus vero Pontum ac Bithyniam sæpenumero peragravit. Ac fieri sane potuit, ut primum Clemente constituto, cum is defugeret (si ita tamen contigit, quod ego opinando potius quam asseverando dixerim) postea Lino Cletoque mortuis, qui XII annorum spatio singulatim episcopatum obtinuerint, post Apostolorum Petri Paulique necem, quæ in annum Neronis XII incurrit, tum demum pontificatum capessere sit coactus. Similis porro ratio esse potuit, ut Anacleto, aut alibi agente aut carceribus detento, Evaristus episcopus sufficeretur. Licet igitur S. Evaristus episcopus factus sit die XXV martii anni vulgaris 95, summum tamen pontificatum adeptus non est ante obitum S. Anacleti: atque ex consulatu Galli et Braduæ scimus illum obiisse anno Christi 108, quem in capite hujus Commentarii signavimus.
[8] [Tempus pontificatus.] Chronographos in hos S. Evaristi annos non conspirare, satis scio. Cardinalis Baronius in suis Annalibus initium pontificatus in annum Christi CXII, finem vero in annum CXXI reponit, adeo ut S. Evaristus annis omnino novem et mensibus aliquot sederit. Quam sententiam etiam amplectitur Joan. Laur. Berti in suis Dissertationibus historicis: vult tamen abrasum biennium ita ut pontificatus incœperit anno CX et anno CXIX desierit [Berti, Dissert. hist., t. II, p. 76.] . Chronologi Benedictini [L'art de vérifier les dates.] statuunt illum Romanam cathedram occupasse ab anno C ad CIX, adeoque etiam annis novem. Istiusmodi diversitatis afferri possunt variæ rationes. Imprimis attribuunt S. Lino pontficatum undecim aut duodecim annorum, qui a martyrio S. Petri apostoli incœperit, quum tamen nonnisi biennio duraverit, nempe S. Petro circa annum Christi 66 martyri, successit S. Linus usque ad consulatum Capitonis et Rufi seu ad annum 67 [Cfr Acta SS., t. VI Sept., p. 539.] . Dein in numero annorum sequentium pontificum varii sunt, quia numerorum signa librariorum oscitantia facile vitiantur. Quum autem per consulatus annos computamus, vix est erroris periculum; duo enim nomina sunt proferenda, proinde si in uno lapsus calami fuerit, corrigetur in altero. Tandem chronataxis consularis est coæva pontificibus, de quibus scribitur. Nulla igitur est ratio ut ab hac recedamus. Unum addam: a card. Baronio consulatum Galli et Braduæ ad annum Christi 110 referri, sed ipse errorem suum agnovit et correxit, ut late explicat Joan. Laur. Berti, nempe chronologiam consularem biennio esse mutilandam [Dissert. hist., t. I, p. 130.] .
[9] [Presbyteris Romanis titulos] Præter Ordinationes, quas S. Evaristus fecit mense decembri, quibus ordinavit presbyteros sex, diaconos duos, episcopos per diversa loca quinque (alii tamen legunt presbyteros XVII, episcopos XV), nihil aliud referunt antiquiores, quam quod titulos in Urbe Roma divisit presbyteris, et septem diaconos constituit, qui custodirent episcopum prædicantem propter stylum veritatis. Tituli isti sunt loca, Deo sacra, quorum curam presbyteris suis commisit S. Evaristus. Vox tamen Titulus varias habet significationes apud scriptores tum sacros tum profanos. In Scriptura sacra sumitur pro monumento, imo et pro altari: Sic Genes. XXVIII, 18, Surgens Jacob mane, tulit lapidem, quem supposuerat capiti suo, et erexit in TITULUM fundens oleum desuper; quem dein lapidem in altare erexit, ut legitur Genes. XXXV, 7. Ad memoriam fœderis, cum Laban socero suo initi Genes. XXXI, 45, tulit Jacob lapidem et erexit eum in TITULUM appellatusque fuit locus, tumulus testis et acervus testimonii. Eadem vox etiam inscriptionem aliquam significat; sic Joan. XIX, 20: Scripsit autem et TITULUM Pilatus: et posuit super crucem. Erat autem scriptum: Jesus Nazarenus, Rex Judæorum. Hunc ergo TITULUM multi Judæorum legerunt. Jure autem Romano vox hæc sumitur pro ipsa causa possessionis, v. g. l. 24 C. de Rei vindic. (III, 32): Nullo justo titulo præeedente possidentes, ratio juris quærere dominium prohibet. Aliquando etiam titulus dicebatur in prædiis, quando dominorum nomina in fronte scribebantur: hinc prohibebatur falsa inscriptio l. 1 C. de his qui potentiorum (II, 15): Animadvertimus, plurimos injustarum desperatione causarum, potentium titulos et clarissimæ privilegia dignitatis, his, a quibus in jus vocantur, opponere; variæ dein infliguntur pœnæ in abutentes alieno titulo aut nomine.
[10] [quorum origo et significatio explicatur] Hanc consuetudinem indigitat S. Augustinus Enarr. II in Ps. XXI, num. 31 [Migne, Patrol., t. XXXVI, col. 181.] : Nonne, inquit, hoc faciunt nonnulli in domo sua? Ne domum ipsius invadat aliquis potens, ponit ibi titulos potentis, titulos mendaces. Ipse vult esse possessor, et frontem domus suæ vult de titulo alieno muniri; ut cum titulus lectus fuerit, conterritus quis potentia nominis, abstineat se ab invasione… Et videte, fratres, quando potens aliquis invenerit titulos suos, nonne jure rem sibi vindicat, et dicit: Non poneret titulos meos, nisi res mea esset. Titulos meos posuit, res mea est. Atque hoc crediderim sensu loca sacra Romæ Tituli nomine venerunt, quatenus locum, sacro ministerio deputatum, designarent. Baronius ad an. 112, § VI existimat, titulum fuisse vexillum crucis, dum alii potius ipsum altare, seu columnam, aram sustinentem, titulum fuisse malunt. Quam posteriorem sententiam tuetur Joan. Laurentius Berti, ordinis S. Augustini, in Dissertatione speciali de Titulis a S. Evaristo distributis, quam Franc. Antonius Zaccaria in sua Collectione Dissertationum circa Historiam Ecclesiasticam recensuit [Raccolta di Dissert., t. VI, p. 1.] . Imprimis, ait, altaria erant passim in ædibus privatis paganorum, unde nulla christianitatis creabatur suspicio, si ara aliqua in domo christiani reperiretur; ex altera vero parte aram titulum vocari, patet ex sacra scriptura supra citata Gen. XXVIII, 18. Dein periculosum fuisset, grassante persecutione, signum crucis, paganis notissimum, loco alicui præfigere; nisi forsan aut imago piscis aut vox ἰχθυς, in titulum datæ fuissent; tali certe sigla res Ecclesiæ dignosci poterant.
[11] [distribuit.] Utraque porro sententia eatenus conciliari potest, quatenus diversis temporibus diversi fuerint tituli. Tribus prioribus sæculis periculosa erat sanctæ Crucis expositio, sed, firmato christianismo, hoc signum publice et passim usurpari consuevit. Sic l. 25 cod. Theod. de Paganis (XVI, 10) dicuntur templa paganorum conlocatione venerandæ Religionis christianæ signi expiari. Istiusmodi porro tituli jam exsistebant ante S. Evaristum, qui solum dicitur, eosdem presbyteris divisisse. Talis videtur fuisse domestica ecclesia Priscæ et Aquilæ, adjutorum Pauli, ut habet ejus epistola ad Romanos XVI, 3: tales etiam domus, in quibus Jerosolymis congregabantur fideles: nam ut habent Actus Apostolorum II, 41 et seqq. postquam prædicatione S. Petri appositæ fuissent in illa die animæ circiter tria millia, vendebant neophyti possessiones et substantias suas et frangebant circa domos panem, scilicet, ut interpretantur plures apud Corn. a Lapide ad hunc locum, Missæ sacrificio participabant: Simile quid legitur Act. V, 42: Omni autem die non cessabant, in templo et circa domos docentes et evangelizantes Christum Jesum. Atque hinc forsan ratio derivanda est cur solis presbyteris cardinalibus tituli attribuuntur, dum e contrario cardinales diaconi, omissa voce Tituli, simpliciter ab aliqua ecclesia nuncupantur. Sic scribitur: N. presbyter cardinalis tituli S. Cæciliæ et N. sanctæ Mariæ in Via Lata diaconus cardinalis. Merito igitur reprehendit Cajet. Moroni illos scriptores, maxime notarios, qui cardinalibus diaconis aliquem titulum affingunt, quum eorum ecclesiæ simpliciter diaconiæ vocantur [Cfr Dizionn. di Erudiz. Eccles., t. LXXV, p. 207. V° Tituli Cardinal.] . Variorum titulorum origines explicat Florentinius in suo Martyrologio Hieronymiano initio mensis augusti [Pag. 697.] .
[12] [Diaconos testes episcoporum constituit:] Suas quoque partes tribuit S. Evaristus diaconis Ecclesiæ Romanæ, quum constituit septem diaconos, qui custodirent episcopum prædicantem propter stylum veritatis. In Ecclesiis singulis septenos fuisse cum episcopo diaconos, ab ipsa hujus ministerii institutione habemus ex Actibus Apostolorum VI, 3. Duplicari tamen, ait Franc. Bianchini in Notis historicis ad Anastasium [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1145.] , placuit in hac primaria Novi Fœderis Ecclesia, quando novis accessionibus, et quidem maximis aucta est, tam presbyteros Cardinales ac titulos Romanos, et viginti quinque, qui prius fuerant, amplificatos ad quinquaginta; quam diaconos Cardinales, septenario eorum numero ad bis septem adaucto, qui Ecclesiæ Romanæ sacrum collegium constituit una cum sex episcopis Suburbicariis. Quod vero addit biographus, septem diaconos custodes fuisse episcopi prædicantis propter stylum veritatis variam patitur interpretationem. Altaserra dicit, id constitutum fuisse, ut episcopus custodes habeat adversus insidiantes, et testes veritatis prædicatæ adversus detractores. Bianchini præter causas, ait, decreti expositas ab Altaserra, hanc videtur contextus indicare, ut episcopo prædicanti adesse teneantur diaconi septem, id est, quotquot in Ecclesia tunc temporis numerabantur: et quidem “propter stylum veritatis (interpretor” addiscendum in ministerio prædicationis) in quo scilicet ministerio etiam diaconos exerceri ex officio non semel oportebat. Adducit dein diaconorum prædicantium ex Actibus Apostolorum exempla SS. Stephani Act. VI, 9 et 10 et Philippi VIII, 5.
[13] [epistola ad episcopos] Varii apud Gratianum sunt canones, quæ
S. Evaristo tribuuntur, quique maxima ex parte
extracti sunt ex binis epistolis, sub ejus nomine
celebratis. Prior epistola, directa ad episcopos
Africanos, data dicitur IX kal. aprilis, Valente
et Vetere viris clarissimis coss. Seu die XXIV martii
anni vulgaris 96. Imprimis suspicionem aliquam
ingerit titulus clarissimorum virorum
nominibus consulum affixus, quum, ut censet
Petiscus in Lexico Antiquitatum Roman. V° Clarissimus,
tali appellatione uti primum cæperint
consules sub Antoninis sæculo secundo jam ad
medium inclinato. Dein, quod gravius est, exordium
Evaristi ad verbum fere desumptum est ex
ex epistola Innocentii I ad Exuperium Tolosanum.
En uterque textus: prior Evaristi,
posterior columna exordium Innocentii continet.
Consulentibus vobis, fratres
carissimi, quid super
his, quæ in vestris continebantur
scriptis, visum nobis
esset, vel quid docilis ratio
persuaderet, aut quid a Beatis
Apostolis nobis traditum
aut custoditum permaneret;
optantes ut retulistis, nostris
institui documentis, hæc vero
rescribimus. Siquidem dilectio
vestra, normam secuta
prudentium, ad sedem referre
maluit, quasi ad caput,
quid deberet de rebus dubiis
custodire potius, quam usurpatione
præsumere [Labbe, t. I, Conc., col. 533.] .
Consulenti tibi, frater carissime,
quid de propssita
specie unaquaque sentirem
pro captu intelligentiæ meæ,
quæ sunt visa, respondi,
quid sequendum vel docilis
ratio persuaderet, vel auctoritas
lectionis ostenderet, vel
custodita series temporum
demonstraret. Et quidem dilectio
tua institutum secuta
prudentium, ad sedem apostolicam
referre maluit, quid
deberet de rebus dubiis custodire
potius, quam usurpatione
præsumpta, quæ sibi
viderentur, de singulis
obtinere [Ibid., t. II, col. 1254.]
[14] Porro S. Evaristi rescriptum responsionem continet ad triplicem Afrorum interrogationem, [S. Evaristo abjudicatur:] quæ apud Gratianum reperitur sub tribus canonibus, quos ordine, quo inserti fuerunt Decreto, enumerabimus. Primus est de diaconis can. 11, distinct. XCIII; habet autem: Diaconi, qui quasi oculi videntur esse episcopi, in unaquaque civitate, juxta Apostolorum constituta, septem debent esse, qui custodiant episcopum prædicantem, ne aut ipse episcopus ab insidiatoribus quoquo modo infestetur, aut lædatur a suis, aut verba divina detrahendo aut insidiando polluantur vel despiciantur, sed veritas spirituali redoleat fervore, et pax, prædicata labiis, animi cum voluntate concordet. Non temerarie hunc canonem Evaristo abjudicat, post multos alios, Sebast. Berardi [Gratiani, Canones, t. I, p. 41.] . Recte monstrat posteriora verba canonis ad literam desumpta fuisse ex epistola Innocentii papa I ad Victricium Rotomagensem dicentis cap. 14 [Migne, Patrol., t. XX, col. 481.] : Hæc regula, si plena vigilantia fuerit observata … pax prædicata labiis cum voluntate animæ concordabit. Sic quoque quod diaconi sint oculi episcopi jam eadem distinctione can. 6 legitur in epistola pseudo-Clementis. Minus probo, quod laudatus Berardi ideo falsitatis arguat Evaristi decretalem, quia jubet, ut singulis episcopis septenis adstarent diaconi; quod, ait, non quadrat cum Sozomeno Hist. Eccles. lib. VII, cap. 19 [Ibid., Gr., t. LXVII, col. 1475.] testante, in variis Ecclesiis haudquaquam definitum fuisse numerum diaconorum. Quod in aliquibus Ecclesiis, præsertim Orientalibus, lex aliqua ecclesiastica in usu non fuerit, argumentum mihi non videtur, legem istam editam non fuisse. Idem dixerim de alio argumento ejusdem scriptoris, nempe diaconos excubiarum instar ordinatos non fuisse et numquam armis instructos quasi milites ad custodiam episcopi vel ecclesiæ vigilasse. Certe excubiæ, licet inermes, ad custodiam episcopi utiles sunt, diaconorum officium est episcopum suum defendere, licet id in institutione apostolica non legatur.
[15] [similiter ritus nuptialis, licet conformis moribus istius ætatis, S. Evaristo tribuendus non est:] Altera interrogatio, ex qua canon 1, caus. XXX, q. 5 excrevit, agit de nuptiis christianorum, quæ consensu parentum et propinquorum et cum benedictione sacerdotis contrahendæ sunt. Quod porro ritus sacer adhibeatur in conciliandis nuptiis, undequaque convenit cum moribus primorum christianorum. Certe S. Ignatius, Antiochenus episcopus, S. Evaristo coævus, in epistola ad Polycarpum cap. 5 [Ibid., t. V, col. 723.] docet, decere ut sponsi et sponsæ de sententia episcopi conjugium faciant, ut nuptiæ secundum Dominum sint, non secundum cupiditatem. Hæc clarius explicat Tertullianus lib. II, cap. 9 ad Uxorem [Ibid. Lat., t. I, col. 1302.] . Unde, ait, sufficiamus ad enarrandam felicitatem ejus matrimonii, quod Ecclesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, Angeli renuntiant, Pater rato habet? Nam nec in terris filiis sine consensu patrum recte et jure nubunt. Ex hac igitur parte nihil est in S. Evaristi decretali, quod non undequaque conveniat cum moribus primorum sæculorum. Sed aliud est, quod recentiora tempora designat, omissum quidem in Decreto, sed in epistola ad Africanos episcopos recensitum [Labbe, t. I, Conc., col. 534.] , nempe sponsos, secundum ritum ecclesiasticum conjunctos, et Domino placere et filios non spurios, sed legitimos atque hereditabiles generare. Atqui prioribus sæculis æræ christianæ nullatenus competebat aut competere potuit Ecclesiæ ordinatio hereditatum, quæ sunt res mere civiles, tunc maxime quum omnes christianæ religionis ritus superstitiosi, imo exsecrandi habebantur. Tertia tandem interrogatione quæritur, an solus Pater dicendus sit Deus, an etiam Filius: quæstio magis pertinet ad sæculum quartum, quo Ariani acerrime de divinitate Verbi disceptarunt: et reipsa tota responsio, Evaristo afficta, ad verbum exscripta est ex Vigilio Tapsensi, sæculi quinti scriptore, in opere adversus Varimadum lib. I, cap. 66 [Migne, Patrol., t. LXII, col. 394.] : ex quo patet, epistolam ex fragmentis posterioris ævi coagmentatam fuisse.
[16] [altera quoque epistola ad episcopos Ægypti] Secunda epistola, S. Evaristo adscripta ad episcopos Ægypti, data legitur kalendis novembris Gallo et Bradua viris clarissimis coss. id est anno Christi 108. Si quidem die XXVI octobris depositus fuerit Sanctus, satis liquet epistolam datam non fuisse septimo post obitum die. Dein exordium epistolæ Evaristi desumptum est ex epistola S. Leonis I ad Dioscorum Alexandrinum
EXORDIUM EVARISTI.
Unum nos, fratres, sentire oportet et agere, ut sicut legimus, in nobis unum cor et una anima esse probetur [Labbe, t. I, Conc., col. 536.] .
VERBA LEONIS MAGNI.
Unum enim nos sentire
oportet et agere, ut, sicut
legimus, in nobis quoque
unum esse cor et una anima
comprobetur [Ibid., t. III, col. 1374.] .
>
Ex hac porro epistola desumptus est canon 11
caus. VII, quæst. 1, quo prohibentur translationes
episcoporum, quæque ut adulteria traducuntur,
quasi episcopus, repudiata priore sponsa
seu Ecclesia, et alteri ditiori aut ampliori conjunctus
primam fidem frangeret: imo eo procedit
Pseudo-Evaristus, ut textum Matthæi V, 28
alleget, quo adulterii reus habetur, quatenus
qui viderit mulierem ad concupiscendam
eam, jam mœchatus est in corde suo. Certe
circa initium sæculi secundi nulla esse poterat
ambitio, ut ad alteram Ecclesiam transferret se
episcopus: nam quo opulentior civitas, eo frequentior
erat martyrii faciendi occasio.
[17] [ex Herardo Turonensi desumpta videtur.] Procedit dein eadem epistola reprobando illos, qui episcopos infamant et dilacerant; ut legitur can. 1, caus. III, q. 2. Et certe istiusmodi decretum nequaquam abhorret a moribus istius ævi: nam S. Paulus Timotheum discipulum suum monet 1 Tim., v. 10: Adversus presbyterum accusationem noli recipere, nisi sub duobus aut tribus testibus. Sunt quidem interpretes dicentes, vocem presbyteri esse nomen ætatis non vero ordinis, ut videre est apud Corn. a Lapide ad hunc textum. Verum plerique de presbytero legitime ordinato agi merito existimant, quoniam paulo ante, nempe V. 17 dixit Apostolus: Qui bene præsunt presbyteri, duplici honore digni habeantur; maxime qui laborant in verbo et doctrina. Igitur ab ipso Ecclesiæ initio fuere aliqui, de sacerdotibus et male sentientes et eos calumniose accusantes. Eadem fere præscribuntur can. 1 et 17, caus. II, q. 7 S. Evaristo tributis. Tandem can. 4, caus. XXVI, q. 6 quo sanctitur, ut presbyteri de occultis jussione episcopi pœnitentes reconcilient et infirmantes absolvant et communicent, quæ sunt ipsa verba capituli LIX Herardi, sæculo nono episcopi Turonensis, qui istiusmodi canones deprompsit ex Capitularibus [Migne, Patrol., t. CXXI, col. 768.] . Suspicatur Sebast. Berardi, Burchardum Wormatiensem, a quo canonem mutuatus est Gratianus, pro Herardo Evaristum scripsisse et dein quia Germanis tunc maxime invisi erant Galli, dissimulata origine canonis, Romano Pontifici tribuisse [Gratiani, can. t. I, d. 45.] .
[18] [Locus sepulturæ et Reliquiæ.] Aliud, quod scimus, de S. Evaristo ejusve gestis dicendum non habemus. Unum superest, nempe quæ fuerit sors ejus corporis post mortem. Anastasius Bibliothecarius docet nos, sanctum Pontificem sepultum fuisse juxta corpus beati Petri in Vaticano [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1138.] , et Ordinarium basilicæ Vaticanæ habet, in ea quiescere corpus Pontificis [Mazzolari, Diario sagr. ad diem XXVI Octob.] . Refert Oldoinus noster in sua Historia Pontificum Romanorum [Tom. I, col. 99.] , S. Evaristi corpus Neapoli in basilica S. Mariæ Majoris asservari maximo cultu; cujus rei testes adducit sacros illius civitatis historicos: sed, inquit, partem tantummodo corporis ejus habere Neapolitanos existimo, quum in basilica Vaticana Romæ, in qua primo conditi sunt hujusce Martyris cineres ad hæc usque tempora fideles venerantur; neque scriptores ullos, qui verbum de hac translatione fecerint, invenire umquam potuerim, et ipsi, qui hoc narrant nec tempus, nec quo duce vel auctore id factum sit indicent. Et revera Franciscus de Magistris, qui anno 1678 justum volumen majoris formæ scripsit de statu Ecclesiæ Neapolitanæ, dum describit omnes regiæ civitatis ædes sacras, de S. Maria Majore agens, dicit [Pag. 279. Cfr Beyerlinck, Theatr., t. VI, p. 303. V° Reliquiæ.] : In ipsa ecclesia inter alias infra scriptæ servantur et venerantur sacræ Reliquiæ videlicet: Spinæ quinque coronæ Domini: frusta Sanctæ Crucis et pars veli Matris Dei. Quod si corpus S. Evaristi aut integrum aut maxima ex parte in dicta ecclesiæ servatum fuisset, procul dubio id, quod pro aliis Neapolitanis ecclesiis præstitit, recensuisset. Esto itaque in ecclesia S. Mariæ Majoris, quæ est aut fuit Clericorum Minorum, aliqua pars cinerum S. Evaristi, dum aut corpus integrum aut ossa præcipua non habeantur, repugnandum non videtur. Idem dixerim de Reliquiis ejusdem Sancti, qui Romæ in ecclesia S. Annæ Restiariorum (S. Anna de' Funari), in qua, teste Octavio Panciroli [Tesori nascosti di Roma. Indice delle Reliquie.] , dicitur asservari quasdam exuvias sancti Pontificis.
DE SS. LUCIANO, MARCIANO ET SOCIIS, MARCIANO ET SOCIIS, MARTYRIBUS NICOMEDIÆ IN BITHYNIA,
ANNO CCLI VEL CCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Lucianus, martyr Nicomediæ in Bithynia (S.)
Marcianus martyr Nicomediæ in Bithynia (S.)
Socii, martyres Nicomediæ in Bithynia
AUCTORE B. B.
§ I. Acta et Memoria in antiquioribus ecclesiæ Fastis. An et qui fuerint in passione Socii. SS. Lucianus et Marcianus igne consumpti sunt Nicomediæ jussu Sabini, tempore Decianæ persecutionis.
Acta, in quibus solum sermo est de SS. Luciano et Marciano, damus, prout edita sunt a Ruinartio [Acta primorum Martyrum sincera et selecta, pag. 165 et seqq. Amstelædami 1713.] , [Acta.] ex duobus codicibus mss., nempe Colbertinæ bibliothecæ altero, altero insignis monasterii Benedictini Silvæ-Majoris in diœcesi Burdigalensi, collatis cum Mombritio, qui primus publici juris illa fecit. Adhibebimus etiam Tamayi textum, signantes quæ ab eo primigeniæ narrationi addita; item si qua occurrat varia lectio, mentione digna. Acta haud vulgaris esse meriti, vel ex eo patet, quod digna Ruinartio visa sint, ut operi suo insererentur, nec proinde inter Sincera et Selecta prætermittenda. Stylus simplex est, sed satis barbarus, et hinc inde obscurus. Judice Tillemontio [Mémoires, tom. III, pag. 338 et 708.] , non optimæ quidem sunt notæ, sed nihil continent, quo vere suspecta reddantur; quare ipsi mediæ fidei et auctoritatis habentur. Non sunt originalia; his tamen satis propinque accedunt. Cætera, quæ difficultatem pariunt, indicabimus in Annotatis vel discutiemus in decursu hujus Commentarii.
[2] [Memoria in Hieronymianis] Putem non esse serio dubitandum, quin SS. Lucianus et Marcianus hac die colendi veniant, et vere sint martyres passique Nicomediæ in Bithynia, sæviente Deciana persecutione. Non ita liquet de Sociis, ubi plura obscura, nec parum confusa aut intricata. Hæc generatim dicta, priusquam singula et per partes expendamus. Inter martyrologia Hieronymiana, notum est existere tria, quæ propter antiquitatem, præcipua gaudent auctoritate. Primum est Antverpiense seu Epternacense, sub initium sæculi octavi exaratum; hoc exemplari, quod in Carthusia Trevirensi reperit atque in lucem protulit Rosweydus, usu S. Willebrordus, Frisiorum apostolus, est. Alterum edidit Florentinius, præfixo titulo: Vetustius occidentalis ecclesiæ Martyrologium, monetque in hunc modum [Admonitiones præviæ, pag. 33.] : Hoc quidem Antverpiense (quod operi suo universum inseruit idem Florentinius), quoad librarium, esse nostro vetustius non negaverim; nostrum tamen minus a librario corruptum, et uberius, quam illud agnosco, ut ingenue etiam fassus est Henschenius. Tertium denique publici juris fecit Dacherius in Spicilegio, diciturque a loco, ubi repertum et adhibitum, Corbeiense. De hoc ita præfatur laudatus Dacherius [Spicilegium, tom. II in Monito. Edit. 1723.] : Vetustissimum martyrologium, S. Hieronymo tributum reperi in codice monasterii Corbeiensis, scripto abhinc circiter annos 600. (Spicilegium suum concinnavit auctor ante medium sæculum XVII). Porro in tribus istis martyrologiis sequentia ad hunc diem notantur. Antverpiense habet: VII kal. Novembr. Nicomediæ, Luciani, Marciani, Flori et Heraclidæ, Titi, item Flori. Vetustius Florentinii eodem die: In Nicomedia sanctorum Luciani, Mardiani, Florii, Eraclii, Tuti. In Florentiniano itaque desideratur Marcianus, qui in duobus aliis (una mutata littera) jungitur Luciano. Tribus præfatis Hieronymianis pondere suo proxime accedit Gellonense, ineunte sæculo nono, anno circiter 804 conscriptum, ut asserit in Monito Dacherius [Ibidem p. 25.] , illius primus editor. Non in tantam quidem consentit Sollerius antiquitatem; attamen pro indubitato habet, non posse non esse non antiquum [Martyrologg. Hieron. contracta, Præfatio, pag. III.] . In hoc rursus ad diem VII kal. Nov. notatur: Nicomedia, Luciani, Marciani, Florii, Eraclii, Tuti. Similiter, sed paulo copiosius, annuntiat Rhinoviense: In Nicomedia, Luciani, Marciani, Flori. Et Eracliæ, Tuti et Flori, de quo asserit Sollerius, optimæ notæ esse; et, inquit [Præfatio ad Usuardum, pag. IX.] , nisi multum fallar, Gellonensi … longe purius et præstantius. Pariter Augustanum, teste iterum Sollerio [Martyrologg. contracta, pag. V.] , Gellonensi simillimum … sed in multis deformatum, habet: In Nicia, Luciani, Marciani, Flori, Heraclii, Tuti. Amandi, episc. et conf. Sequitur Labbeanum, quod, judice eodem Sollerio [Ibid., p. VI.] , cum Gellonensi non minus quam Augustanum, imo magis integre consonat; in signandis positionibus seu locis martyrii æque deficiens, et signat ad præsentem diem: Nicomediæ, Luciani, Marciani, Flori, Heracli, Tuti. Denique Corbeiense Minus duos solum priores sanctos Martyres recenset: In Nicomedia sanctorum Luciani, Martiani. Justo antiquius habuerat Dacherius martyrologium hoc; ætatem codicis annorum, ut summum septingentorum esse censebat Sollerius [Ibid.] , ac proinde scriptum sæculo decimo fortasse adulto, et integro sæculo post Corbeiense Majus, ab eodem Dacherio vulgatum. Ex isto, Brevius hoc studiose contractum videtur, ad usum chori, opinor; ne longiores nudorum fere nominum quotidianæ recitationes tædium parerent, ait Sollerius. Id ergo ex laudatis Hieronymianis efficitur, sanctos Lucianum et Marcianum, in omnibus, uno excepto vetustiori Florentinii, hac die celebrari. De Sociis infra fiet sermo.
[3] [et aliis sacris fastis] Dicta confirmantur ex martyrologiis aliis, quorum ordine temporis princeps venit Bedanum studio Flori auctum, editumque diligentissimis curis decessorum nostrorum Henschenii et Papebrochii initio tomi II mensis Martii. Scripsit autem Florus circa annum sæculi noni trigesimum [Sollerii præfatio in Usuardum, p. XIX.] ; atque hæc habet VII kalendas Novembris, quo die vacat Beda: Nicomediæ natalis sanctorum martyrum Martiani, Flori, Luciani, qui tempore Decii imperatoris igni traditi sunt sub Sabino proconsule. In auctariis adduntur Socii, fere ut in Hieronymianis. Sequitur Rabanus Maurus, qui probabilius scripsit suum martyrologium circiter anno 845 [Ibid.] , inhæretque generatim vestigiis Bedæ et Flori, et annuntiat præfato die: In Nicomedia natale Luciani, Flori (al. Florii), Heraclidæ et Martiani [Canisius, tom. II, part. II, p. 345.] . Post hunc habemus Notkerum Balbulum, monachum Sangallensem, qui puer oblatus anno 840 defunctus est an. 912 [Ibid., tom. II, part. III, p. 87.] . Hic de sanctis nostris Martyribus omnino silet; sicut etiam Ado Viennensis et Usuardus purus: nam in hujus auctariis plurimis illorum recurrit mentio. Recensentur autem apud Maurolycum in martyrologio secundum morem sacrosanctæ Romanæ ecclesiæ, edito Venetiis 1576, ubi ad diem 26 octobris, inter alia notatur primum sic: Ipso die: S. Amandi præsulis, Luciani et Flori; dein, paucis interpositis: Nicomediæ sanctorum Luciani, Martiani, Floriani, Heraclii, Flori et Tutii martyrum et Ursæ virginis. Illi itaque absque positione, isti cum indicatione loci, quo passi sunt. Non multum abest a Maurolyco Galesinius in martyrologio S. Romanæ ecclesiæ item Venetiis edito 1578. Hic primo loco annuntiat: In Africa sanctorum martyrum Rogatiani et Felicissimi, qui Decio et Valeriano imperatoribus … ad martyrii coronam pervenerunt. Et subjungit: In Africa item, beatorum martyrum Luciani et Martiani, qui in ipso etiam Decianæ persecutionis impetu, pro fide dimicando, invicta pietatis defensione coronantur; deinde post alia nonnulla, addit: Nicomediæ, sanctorum martyrum Luciani, Marciani, Floriani, Heraclii, Flori et Ursæ virginis. Itaque ambo, Maurolycus et Galesinius, duas distinguunt turmas: in utraque apud hunc tum in Africa tum Nicomediæ signantur Lucianus et Marcianus; ille priori in classe prætermistit Marcianum, nec quo loco celebrentur docet. Baronius ab utroque partim recedit, partim utrique adhæret. In ipso martyrologio Romano unicam signat turmam, locum passionis constituit Nicomediæ, Marcianum omittit ut Maurolycus in priori sua turma, et cum eodem unum tantummodo nominatim dat S. Luciano socium, Florium nempe: Nicomediæ, inquit, sanctorum martyrum Luciani, Florii et Sociorum. Ast notat in ima pagina: Beda (imo Florus) de his agit, qui etiam addit Heraclium et Marcianum. Luciani autem et Marciani Acta exstant apud Mombritium … passique feruntur temporibus Decii imperatoris sub Sabino proconsule. Habemus igitur hac die SS. Lucianum et Marcianum ex vetustioribus pluribus iisque præstantioribus Hieronymianis; item ex Floro et Rabano, sicut et ex Maurolyco et Galesinio, antesignanis Baronii; et illi quidem bina paria Sanctorum cognominum signant. Baronius vero (explicavimus modo qua ratione) Luciani tantum meminit.
[4] [hac die celebratur.] Atque hæc sane sufficiunt ut beatos Martyres ambo non prætermittamus in opere nostro. Consentientem habemus Ruinartium, qui pridem eorum Acta, castigatius quam apud Mombritium leguntur, excudi curavit; in quorum Admonitione, hæc inter alia præfatur [Acta sincera Martyrum, pag. 164 et seq. Amstelædami, 1713.] : Omnia fere martyrologia excusa die 26 Octobris sanctorum Luciani, Marciani …, qui Nicomediæ passi dicuntur, memoriam celebrant… Lucianum et Marcianum, illos esse eosdem existimat cardinalis Baronius in Notis ad ipsum diem, quorum hic Acta a nobis proferuntur, ob id maxime, quod eodem die 26 Octobris in ipsis Actis passi referantur. Favet Baronii sententiæ Flori Lugdunensis ecclesiæ diaconi martyrologium… Hos tamen martyres Nicomedienses a nostris Luciano et Marciano distinguere videtur martyrologium Romanum a Petro Galesinio editum: ibi enim præter illos martyres, quos cum cæteris martyrologiis Nicomediæ passos refert, eadem die post aliquorum martyrum Africanorum commemorationem hæc de aliis subduntur. “In Africa beatorum martyrum Luciani et Marciani, qui in ipso etiam Decianæ persecutionis impetu etc.” Ut supra. Diserte tradit Galesinius in Notationibus [Fol. 176 verso.] : Eorum martyrium Boninius (Mombritius) retulit in volumen II de Sanctis; ac proinde existimavit Martyres nostros duos in Africa mortem obiisse; sed, mea opinione, perperam omnino. Nec sane, ut jam innuebat Tillemontius [Mémoires, tom. III, pag. 708. Paris, 1701.] , potest prævalere auctoritas Galesinii, recentiori ævo scribentis, testimoniis tot antiquiorum martyrologiorum, quæ supra laudavimus. Præterea fieri potuit ut in codicibus pro Nicomedia mendose scriberetur Numidia; hinc forte lapsus Galesinii ortum habuit, idque eo facilius, quod, licet Nicomedia parum absit a Constantinopoli et Acta SS. Luciani et Marciani sat conspicua sint, videret Galesinius beatos illos Athletas Christi Græcis esse ignotos.
[5] [Socii.] Ad Socios quod spectat, omnes simul sumpti, qui a variis memorantur, ad numerum quinarium pertingunt. Solus Maurolycus est, qui omnium et singulorum mentionem faciat, scilicet Floriani, Heraclii, Flori et Tutii martyrum et Ursæ virginis. Antverpiense, Florentinianum et Rhinoviense quatuor recensent, Florum, Heraclium (al. Heraclidam), Titum seu Tutum et alterum Florum. Item Galesinius; ast Titum omittit et ejus loco signat Ursam. Plerique trium meminere: Flori seu Florii, Eraclii et Tuti: ita Corbeïense majus, Gellonense, Labbeanum, Augustanum: nam quod in hoc postremo addatur S. Amandus episcopus et confessor, non putem quemquam esse, qui dubitet hunc aliunde accersitum. Id quoque notandum, apud alios omnes palæstram poni Nicomediæ, in Augustano autem in Nicia, probabiliter vitio amanuensis. Rabanus duorum tantum adscribit nomina, Flori alias Florii, Heraclidæ. Beda seu potius Florus unum recenset Florum. Ad hunc accedit Romanum Baronii, ubi mentio fit Florii et sociorum. Denique Corbeiense minus omnes prætermittit, quod item obtinet in Actis infra excudendis, ubi similiter de solis sermo est Luciano et Marciano, quin ullus eis assignetur socius. Stando itaque pluribus iisque præclarioribus fastis, SS. Luciano et Marciano socii sin in passion, esaltem ab antiquo in martyrii commemoratione fuere Florus, Heraclius, Titus seu Tutus, item alter Florus seu Florius vel Florianus. Apud vetustiores omnes, si Augustanum excipias, desideratur S. Ursa; ejus primum mentio habetur apud Maurolycum et Galesinium; ac proinde non facile est admittenda. Verosimiliter in Augustano aliunde accersita fuit, sicut supra notavimus de S. Amando.
[6] [Locus martyrii.] Ex iisdem sacris monumentis efficitur, sanctos martyres Lucianum et Marcianum Nicomediæ interemptos. Sed rursus Acta, sicut de Sociis, ita et de loco passionis mentionem facere prætermittunt. Putem fidendum Hieronymianis et Floro, qui ex his certaminis palæstram, ex Actis vero encomium desumpsit. Nicomediæ, inquit, natalis sanctorum martyrum Flori et Luciani, qui tempore Decii imperatoris igni traditi sunt sub Sabino proconsule; quæ apprime conveniunt cum Actis, sive quod ad genus pertinet martyrii, sive ad nomina principis et proconsulis. Galesinius illos in Africa vult passos: nec enim dubium est quin de nostris sanctis Pugilibus loquatur, cum de iis agat, quorum martyrium Boninius (Mombritius) retulit in volumen II de Sanctis. Ast quo fundamento innixus ita statuat, non perspicio. Recens, ut jam innui, scriptor Galesinius est, nec propria auctoritate prævalere potest notissimis sacræ antiquitatis fastis. Forte alicubi legit Numidia pro Nicomedia, quæ voces haud ita raro ab amanuensibus ob litterarum similitudinem permutatæ reperiuntur. Fortassis sciens alteram vocem substituit alteri; ratus quod si Nicomediæ morte adeo gloriosa occubuissent, eorum memoriam ecclesia Constantinopolitana servasset imo et celebrasset, cum ambæ urbes parum ab invicem dissitæ sint. Nec tamen ita est: nam Græci SS. Luciani et Marciani non meminere [Conf. Tillemont, Memoires, ibidem.] . Verum ex horum silentio nullatenus efficitur, falsa vel vitiata esse, quæ in præclarioribus Hieronymianis aliisque antiquis martyrologiis annuntiantur, ni argumento, ut dici solet, negativo vis tribuatur, quam profecto eruditorum nemo umquam agnovit nec agnoscet.
[7] [De proconsule Bithyniæ.] Insuper in sententia Galesinii tolleretur alia difficultas, orta ex eo quod in Actis SS. Martyres referuntur passi sub Sabino proconsule. Constat autem Africam perpetuo a proconsule administratam; non item Bithyniam, cujus metropolis erat Nicomedia; id quidem, ut asserit Tillemontius [Ibid.] , primo æræ nostræ sæculo obtinuit, ast sequenti jam provinciam hanc gubernabat proprætor. Audiamus Eckhelium hac de re plane disserentem, nec multum ab assertis recedentem Tillemontianis. Quod, inquit [Doctrina Numorum, tom. II, pag. 399.] , ad regimen politicum Romanorum in hoc tractu attinet, docent … numi, … Pontum et Paphlagoniæ partem jam exeunte sæculo VII Urbis conditæ (fere dimidio sæculo ante Christum, cujus nativitas incidit in annum urbis 754 [Art de vérifier les dates, pag. 325. — Vide Petavium: Rationarum temporum, pag. 175. Lugduni Bat., 1710.] ) Bithyniæ prætori fuisse attributam, fugato nempe a Pompeïo Mithridate, et Pharnace filio intra Bosphorum concluso… Altera pars Paphlagoniæ tum huc non pertinuit, quæ proprios habuit reges. His extinctis Augustus eorum ditionem cum Amasia conjunxit, ac tum vocabatur ἐπαρχια Ποντικη, ut docet Strabo… Idem Augustus partem Ponti Polemoni I cessit qui ob hoc dictus est “Polemiacus.” At Polemo II totum eum tractum Neroni restituit, qui eum cum reliquo Ponto conjunxit U. C. 815 vel 816 (Christi 62 vel 63), ex quo memorabili eventu Ponti urbes Neocæsarea, Trapezus et Zela epocham inchoarunt, ducto principio ab anno U. C. 816. Exinde Pontum subjectum fuisse Bithyniæ proconsulibus, numi affatim comprobant signati Nicomediæ, in quibus ea urbs dicitur Μητροπολις και πρωτη Βιθυνιας και Ποντου, atque istud circum tempora Domitiani et Trajani. Non multo post mutatus provinciæ status. Nam cum ex prima sub Augusto divisione U. C. 727 esset provincia Senatus [Confer Pitisci Lexicon Antiq., verbo: Provincia.] . .., Augustis subinde fuit attributa, ac tum vice proconsulum missi in hanc provinciam legati Augusti pro prætore, marmoribus passim id docentibus. Factum istud sub Trajano vel adhuc antea, putat Norisius, quia in marmore Gruteri, C. Plinius legatus pro prætore consulari potestate huc a Trajano missus dicitur. Verum negat istud Spanheimius, cum propter alias causas, tum etiam quia, teste Dione, Bithynia ab Hadriano (qui Trajano successit anno Christi 117 et obiit anno 138) demum Cæsaris provincia facta est. Ad marmor vero Gruteri quod attinet, ait, Plinium non ordinaria sed extra ordinaria potestate in Bithyniam ad inspiciendum civitatum statum missum. De varia hac Bithyniæ et Ponti conditione lege copiose disserentem Belleyum. Hæc eruditus Eckhel. Cum itaque, ut mox dicemus, passio SS. Luciani et Marciani adscribenda videatur Decianæ persecutioni, consequens est, id contigisse integro et eo amplius sæculo, postquam Bithynia cessasset a Proconsulibus regi. Nihilominus exinde non efficitur, falsitatis arguenda esse Acta, quod statuant SS. Martyres flammis addictos a Sabino proconsule; tum quod vox illa facile adhiberi potuerit a scriptore ad designandum simpliciter magistratum, qui his in locis præerat; tum quod dignitas, quamvis dudum suppressa nec in nummis seu marmoribus et actis publicis signanda, haud raro tamen apud vulgus diu perseveret et hinc a privatis scriptoribus usurpetur. Cæterum laudatus supra Josephus Eckhel, acturus de Proconsulibus, Proprætoribus, Legatis, Præsidibus, in hunc modum exorditur [Tomo IV, p. 229. Confer Acta S. Abercii, tom. IX Octobris, p. 487.] : En tibi amplam disputandi materiem, eamque confusam admodum atque incertam, cum hæc, quæ præfiximus, magistratuum vocabula differre quidem inter se videantur, ut differunt etiam, non tamen sic, ut non sæpe unum pro altero sive arbitrarie sive ex causa incerta poneretur.
[8] [Tempus passionis.] Tempus martyrii habemus tum ex Actis tum ex Floro: Passi sunt autem beatissimi martyres Lucianus et Marcianus VII kalendas Novembris sub Decio imperatore; sic Acta. Et Florus Tempore Decii imperatoris. Unde Ruinartius [Acta sincera, p. 165.] : Porro etsi hos sanctos Martyres sub Decii persecutione consummatos fuisse inficiari non possumus; quo tamen id anno contigerit, incompertum nobis est. Paullo certiores de eorum mortis die essemus, si codex ms. Silvæ majoris cum codice Colbertino et Mombritio concordaret. At iste codex, cum in Actorum capite tum in fine, eosdem Martyres VIII kalendas Novembris passos fuisse diserte refert; quorum tamen martyrium codex Colbertinus et Mombritius cum martyrologiis supra laudatis ad diem sequentem referunt. Codici Silvensi martyrologium Barbarinum supra laudatum suffragari videtur. Barbarinum hoc martyrologium aliud non est quam codex ms. quo usi sunt decessores nostri in edendo ad initium tomi II Martii Martyrologio Bedæ cum Auctario Flori et aliorum. Sed primum codex iste non est eximiæ notæ; dein utroque die meminit SS. Martyrum illorum; scilicet VIII kal. Nov.: Passio SS. Luciani et Marciani martyrum; VII kal. Nov.: In Nicomedia, Luciani, Marciani, Flori, Eraclii, Tutti, Florini, ut potius codex Barberinianus militet pro communi sententia, quæ passionem posteriori hoc die celebrandum statuit cum Actis, Rabano, Floro præstantioribusque Hieronymianis. Subdit Ruinartius loco cit.: Ceterum Græci in Menæis et aliquot martyrologia latina cum Romano, Marcianum martyrem die VIII kalendas Novembris, id est 25 Octobris celebrant; sed hunc a nostro Marciano alium esse nemo dubitat. Ille nempe S. Marcianus est, qui cum S. Martyrio Constantinopoli agonem suum consummarunt; de his, qui passim sancti Notarii dicuntur, egimus die præcedenti, XXV octobris. Num forte hoc ex fonte manavit annuntiatio Baberiniana ad VIII kal. Nov.? Denique cum Decius solium conscenderit mense octobri anni 249, et in pugna contra Gothos una cum Herennio et Trajano filiis suis occubuerit exeunte Novembri anni 251; aliunde vero constet persecutionem ab eo motam, cœpisse anno 250; consequens est, passionem SS. Luciani et Marciani annectendam esse anno Christi 251 vel præcedenti, ut probe dici queant consummati sub Decio imperatore, tempore Decii imperatoris, quemadmodum diserte tradunt Acta et Florus.
§ II Tamayus de Salazar perperam contendit, SS. Lucianum et Marcianum natos passosque in urbe Vicensi seu Ausonensi. De Inventione SS. Corporum, quam factam perhibent in præfata urbe sæculo XI.
[Tamayus SS. MM. in Hispania vult natos et passos,] Atque hæc sunt, quæ de sanctis Martyribus Nicomediensibus colligere et statuere licuit, inhærendo antiquis ecclesiæ monumentis. Alios, pro more suo, Tamayus de Salazar fontes consuluit et adhibuit, nec illos semper limpidos sincerosque. Scilicet asserit, ne vel minimum hæsitans, sanctos Lucianum et Marcianum in Hispania et natos et passos. Annuntiat proinde in prolixo suo Martyrologio hac die: Ausæ in Cathalonia Hispaniæ, SS. Luciani et Martiani martyrum vivida memoria perseverat; qui pro catholica fide coram Sabino, judice Decii imperatoris, oblati, et Christi se esse asseclas confessi, post varia tormenta novissime in ignem injecti, martyrii palmas promeruerunt strenui. Hæc utique ad solum cultum spectare viderentur; sed addit Tamayus in Commentario, constare, SS. Martyres Lucianum et Martianum, quorum corpora possidet S. ecclesia Viccensis (Ausæ celebri quondam urbi, Vicus successit), in eadem urbe natos, alitos et martyrio coronatos fuisse, absque aliqua sacerdotii seu infulæ qualitate. Hinc Philippus Ferrarius in Catalogo generali sequens elogium adnectit: “Vicci in Hispania SS. Martyrum Luciani et Marciani sub Decio.” Ubi in “Notula,” passos in Africa ex Galesinio subscribit, corporaque apud Viccum quiescere. Sed fallitur cum constet, Galesinium bigam horum SS. Martyrum assignare, quorum unam in Africa, alteram in Nicomedia reponit; sed illos a nostris esse diversos, Actorum series manifestat, quam ex Breviario antiquo Viccensi et Vetustissimo Flore Sanctorum Ms., atque Scriptura in archivo illius sanctæ ecclesiæ reperta, extraxit Antonius Vincentius Domenec (histor. SS. Cathalon. hac die lib. 1.) leronymus Pujades (Histor. Cathalon. lib. 4, c. 55). et D. Thomas Tamayo (in Notis ad Luitprandum in Chron. Ann. 902) quam et nos subjungimus. Porro Actorum series, quam subjunxit Tamayus eadem est, quam exhibent Mombritius et Ruinartius, mutata non nihil dictione. Addit autem Tamayus in initio quæ ad originem pertinent, his verbis: Lucianus et Marcianus, origine Hispani, natione Cathalani, apud urbem Vicensem antiquissimam exorti, qui cum errore gentilium etc. In decursu Actorum, Sabinum dicit præsidem urbis Vicensis; et in fine hæc habet: sic complentes venerabiles Martyres agonem suum, passi sunt VII kalendas Novembris anno Domini CCLII, sub Decio imperatore, agente Sabino proconsule. Quorum corpora cæteri fideles inter cineres colligentes, illa in duobus amphoris lateritiis secreto condiderunt ob gentilium insidias, et postmodum data ecclesiis pace, in S. Saturnini urbis Viccensis basilica, sub ara ad hoc composita, et marmoreo sarcophago munita, recondita fuere. Quæ superaddit Tamayus ad cultum et Translationem spectant, de quibus alibi tractandum nobis veniet. Denique concludit: Hæc sunt acta, quæ hispano sermone descripsit Antonius Vincentius Domenec, quæque idiomate Cathalonico Hieronymus Pujades coagulavit et latina refert Mombritius, qui nullatenus situm palæstræ descripsit, nec locum agonis consignavit. At cum immemorialis traditio, et illius ecclesiæ Viccensis a sexcentis retro et amplius annis monumenta testentur, hos SS. Martyres origine et martyrio Viccenses fuisse, non est cur de hac veritate ambigamus. Notior est eruditis Tamayus, quam ut ejus assertis facilem adhibeant fidem.
[10] [nec tamen probat,] Certe Henricus Florez, qui multis de SS. Luciano et Marciano disputat [España Sagrada, tom. XXVIII, pag. 209 – 227.] , quamvis existimet Tamayum Acta eorum correctius et integrius edidisse quam Mombritius (quod equidem non admiserim), diserte tamen affirmat, illum addidisse, quæ ad locum passionis et patriam spectant. Deinde fontes examinat Florezius, ex quibus profitetur Tamayus sua se hausisse; nempe Antiquum Breviarium Vicense et Vetustissimum Florem Sanctorum. Nititur præterea Tamayus Scriptura in Archivo illius S. ecclesiæ (Vicensis) reperta; sed quæ et qualis illa sit non explicat; et aliunde notum est quam frequenter imo et audacter auctor ejusque asseclæ abusi sint hujusmodi documentis manuscriptis latentibusque, ut per fas et nefas patriam historiam adornarent. Quare non dubitavit cardinalis Aguirrius eos omnes et dicere et existimare veteratores [Conf. Acta S. Melloni Tom. IX Octobris p. 554 et seq.] .
[11] [sive ex Breviario antiquo Vicensi,] Porro Breviarium, de quo sermo, membranaceum est, scriptumque videtur sæculo duodecimo, prout, ait Florez [Ubi supra, p. 217] , opinatur notarius seu amanuensis, qui transumptum mihi submisit. Hoc autem ita habet [Ibid.] : VII K. Novembris. Passio SS. Martyrum Lutiani et Martiani. Lectio prima. Martyrium vobis fratres enarrabo Lutiani et Martiani, quod audientes hedificationem accipiatis. Responsorium: Absterget Deus omnem. Lect. secunda. Hii cum errore gentilitatis tenerentur, ita dæmonibus tunc erant dediti, ut pene omnem animam ad suam sectam sacrilegam adducerent. Nam et magicis artibus et malefitiis omnes quoinquinabant in adulteriis. Respons. Viri sancti. Lect. tertia. Erant primi in subversione auctores, in magicis subversores, ita ut omnes quærentes voluptates suas perficere, vel quosdam nocere ad eos concurrerent. Respons. Laverunt stolas suas. In his, quæ de cætero Actis Mombritianis aprime consonant, nihil de patria et loco martyrii. Laudat ibidem Florez Missale ejusdem ecclesiæ, anno 1547 editum, de quo copiosior recurret mentio; hic sufficiat recitasse prima Orationis verba, ex quibus arguit Florez corpora aliunde fuisse allata: Deus qui nobis beatorum martyrum Lutiani et Martiani pretiosa pignora concessisti. Hæc quidem, judice Florezio, indicant urbem Vicensem possidere sacras reliquias SS. Martyrum, minime vero eos ibidem natos et passos; imo potius extraneos, quos voluit Deus Vici honoratos: nam omnis ecclesia, quæ proprios sibi Sanctos colit, non ut singularem cælitus concessum habere favorem solet, quod eorum possideat pignora, bene vero quod illos genuerit cælisque transmiserit; ast recte gloriatur de reliquiis aliunde translatis.
[12] [sive ex ms. Flore Sanctorum.] Ad Florem Sanctorum ecclesiæ Vicensis quod attinet, quem vetustissimum dicit Tamayus; constat non fuisse scriptum ante medium sæculum XIII (imo ineunte sæculo XIV, ut videbitur paulo infra ex Villanueva), utpote qui sanctum nullum recenseat, qui post annum 1243 floruit [Ibidem p. 219.] . Atque hoc primum monumentum est, in quo SS. Martyres feruntur indigenæ urbis Vicensis, in eaque flammis consumpti. Utitur auctor idiomate Catalano vel Occitano (lengua Catalana o Limosina) et folio 497 incipit: De Vita SS. Luciani et Marciani et inventione corporum eorum. Deinde subdit: Lucianus et Marcianus fuere gentiles, et erant ex civitate Vico… Et illos adduxerunt ad prætorem nomine Sabinum, qui locum tenebat imperatoris Decii in civitate Vicensi. Cætera conveniunt cum Mombritio et Ruinartio, nonnullis hinc inde paulisper mutatis, ut Annotata docebunt. Exstat etiam charta Berengarii episcopi Vicensis, data XIII kalendas Martias anni 1326, qua conceduntur indulgentiæ, lucrandæ variis diebus per diœcesim festis, et nominatim die SS. Luciani et Marciani, qui in civitate prædicta fuerunt palma martyrii coronati. Unde sæpius dictus Henricus Florez: Constat itaque tam supralaudatum Floris scriptorem quam illustrissimum antistitem persuasos fuisse, sanctos martyres Vici passos; admittereque debemus, hanc eos traditionem a majoribus accepisse, cum nihil sit quo probetur eam tunc primum ortam.
[13] [Frustra reprehendit Vulanova Florezium,] Atque hæc sane demonstrant, Florezio minime probari sententiam, quæ SS. Lucianum et Marcianum Vico oriundos ibique concrematos statuit. Ut quid ergo Villanueva asserit [Viage literario a las iglesias de Españ tom. VI p. 113.] , hunc eumdem Florezium non contradixisse opinioni communiter Vici receptæ; quin imo pondus aliquod tribuisse momentis, quibus traditio ista inititur. Esto Florezium illa benigniori forma impugnasse; sed multum abest, ut probaverit. Cæterum laudatus Villanueva, nec immerito sane, præfata momenta pronuntiat, levia prorsus esse. Primum, inquit, est Missale anno 1547 excusum, in quo legitur: Deus qui nobis … pignora concessisse, ut supra. Verum, subsumit Villanueva, hæc solum probant reliquias illic servatas; imo et aliunde receptas; quod ipsissimum est Florezii assertum.
[14] [sed solide refutat Tamayum;] Nec dici potest eruditum Hispaniæ sacræ compilatorem, Flori Sanctorum, fidem adhibuisse nedum plenam, sed nec qualemcumque; hoc solum concedit, nempe traditionem de loco martyrii jam obtinuisse, cum opus illud scriberetur. Attamen non est negandum Villanuevam clarius et melius quam Florez demonstrasse exigui meriti hanc esse scriptionem. Compositum, inquit [Ibid. p. 113 et seq.] , opus fuit ineunte sæculo XIV, ut efficitur tum ex forma litterarum, tum ex idiomate. Probatur præterea ex eo quod contineat vitam S. Ludovici episcopi Tolosani, et prætermittat secundam translationem S. Eulaliæ Barcinonensis. Sunt et alia multa hujusmodi indicia. Denique vitæ Sanctorum describuntur absque censura; præcipuus locus datur prodigiis; unde exiguam merentur fidem. Tertium momentum reperitur in litteris seu charta Berengarii (quam in extenso reperies in Appendice ad tomum VI apud Villanueva [Viage, tom. VII, p. 261 et seqq.] ) ubi diserte traduntur SS. Lucianus et Marcianus Vici martyrii palma coronati. Reponit Villanueva: Sed clarum est, antistitem, cum studio duceretur excitandi fideles, ut liberaliter eleemosynas conferrent ad ædificandum claustrum ecclesiæ cathedralis, noluisse in dubium vocare, id quod tunc, quamvis minime probatum, communiter fidem obtinebat; sicut certe probatum, cum manifestus sit error, non erat aliud istud, quod iisdem litteris continetur; scilicet ecclesiam Vicensem per annos 392 jure metropolitico in Taracone fuisse insignitam. Confer Petrum de Marca, qui tradit actum quidem serio fuisse de transferendo jure metropolitico ad Ausonensem; sed rem effectu caruisse [De Marca Hispanica col. 403 et seq.] . Confer item dicenda ad finem hujus commentarii in Notitia sedis Ausonensis. Addit Villanueva, sanctos Martyres pariter vocari cives Vicenses in Breviario circa finem sæculi XV edito. Sed quid, ait, valeant istiusmodi documenta recentioris ævi contra antiqua omnia martyrologia, quæ sanctos Pugiles Nicomediæ vel in Africa passos memorant? Denique consonant libri manuscripti ecclesiæ Vicensis, qui sæculum XIII superant, in quibus omnibus ad marginem posteriori manu notatur: Quorum corpora jacent in villa Vici in capella S. Saturnini. Unus est codex (sed is sæculi XIII), ubi verba illa diserte inserta leguntur; sed simul margini adscribitur: Inventio corporum Sanctorum eorumdem die 1 Aprilis. Nuspiam vero codices præfati docent urbem Vicensem fuisse patriam vel martyrii palæstram. Silent pariter hac de re Missalia, quamvis in istis (idem obtinet in martyrologiis) plures cele brentur Sancti hac ex patria oriundi; ut proinde ante sæculum XII ignorarint Vicenses, sanctos Lucianum et Marcianum in sua civitate natos vel passos. Unde recte conjicit Villanueva, hæc primum invaluisse diu post inventionem corporum, quæ traditur contigisse medio sæculo XI, ut infra videbimus.
[15] [quamvis in nonnullis corrigendus.] Quæ posteriori loco scribit Vilanueva, castigatione indigent, ut liquet ex opella D. Jacobi Ripoll, canonici Vicensis, quam nobis submisit RR. DD. Episcopus ejusdem urbis. Asserit Villanueva (ut vult R. D. Canonicus; de quo equidem dubitem multum) codices mss. Vicenses, sæculo XIII vetustiores ferre, SS. Lucianum et Marcianum in Africa passos. Animadvertit autem laudatus D. Ripoll, qui anno 1828 (quo edita est præfata opella) archivo Vicensi præerat, et anno 1805 (quo Villanueva eo loci morabatur) ejusdem archivi tunc præsidi a secretis erat, quatuor solum ibidem reperiri martyrologia mss.; quorum unum sæculum XI superat; alterum præfati sæculi est; tertium ad annum spectat 1192; quartum denique exaratum fuit ineunte sæculo XIII. In primo, quod cæteris ætate præstat, legitur: VII Kal. novembris. Apud Africam natalis SS. MM. Rogatiani presbyteri et Felicissimi, qui persecutione Decii et Valeriani sunt martyrio coronati. (Additur locus ex S. Cypriani epistola ad confessores [Vide infra in actis SS. Rogatiani et Felicissimi.] ). Commemoratio agitur ipsa die SS. episcoporum Vedasti et Amandi, quorum vita et mors multis existit miraculis gloriosa. Eodem die SS. Luciani et Marciani. Præterea nihil, nec in opere nec in margine. Ecce tibi, exclamat D. Ripoll, unum ex martyrologiis, sæculo XIII antiquioribus, quæ omnia, si fides Villanuevæ, tradunt SS. Lucianum et Marcianum Nicomediæ vel in Africa martyrio coronatos. Profecto recitatis laudati martyrologii verbis locus passionis ne vel minimum indicatur. Porro idem, teste Ripollio, observatur in aliis duobus, quorum unum, ut diximus, sæculi est XI, alterum sæculi XII. Unde recte infert D. canonicus, nec ex his probari placita (si tamen placita sint) Viatoris id est Villanuevæ. Dixi: si tamen placita; nam id unum intendit Villanueva, scilicet ex antiquis illis codicibus, nullatenus probari SS. Martyres Vici vel ortos vel crematos. Notandum insuper, in codice sæculi XI adscripta ad marginem esse caractere multo recentiori (non ejusdem antiquitatis, ut habet Florez tom. XXVIII pag. 318) verba sequentia. Quorum corpora jacent in villa Vici in capella S. Saturnini in caxia quæ est retro altare. Subdit vero D. Ripoll: Quæ nota marginalis in solo codice sæculi XI additur; adeoque non in omnibus sæculo XIII vetustioribus, ut falso affirmat Villanueva. Ex his, quæ latius evoluta reperies in opella Ripolliana, efficitur, utique in nonnullis emendandum esse eruditum Villanuevam; sed questio princeps manet integra; scilicet ex antiquis ecclesiæ Vicensis monumentis nullatenus constare sanctos Martyres, de quibus agimus, in hac civitate passos; imo contrarium potius demonstratur. Atque hæc de natalibus et loco martyrii. Restat præsenti paragrapho dicendum de inventione SS. Corporum.
[16] [Inventionis SS. Corporum factæ sæculo XI Relatio:] Habemus [España sagr., tom. XXVIII p. 220 et seqq.] Relationem de inventione ex Flore Sanctorum, idiomate catalanico scriptam, et in castellanum versam a Domenecco; et hic a nobis latine redditam. Titulus est: Inventio Reliquiarum et ossium dictorum SS. Martyrum, qui fuerunt conbusti in civitate Vicensi, hic prout contigit descripta est. Sequitur narratio hunc in modum:
[17] [Angeli monitu pius sacerdos locum sepulturæ investigat;] Erat Vici bonus clericus, nomine Ramon Ferrer, vir valde sanctus, et sacerdos (cura) seu hebdomadarius (domer) ecclesiæ cathedralis, qui solebat de nocte visitare ecclesiam S. Saturnini. Quadam vice, media jam transacta nocte cum e lecto surgens, dictam ecclesiam ingressus esset ad orandum, et civitas tota alto silentio et quiete premeretur; subito descendit de cælo lux magna, et apparuit vir veste alba indutus, ætate provectus, longo spectandus capilitio et corona, more monachorum; quem non dubitavit angelum esse Dei. Hic accessit ad sacerdotem, apprehensaque ejus manu: Quid, inquit, hic agis? Veni mecum, ut patefaciam tibi secretum magni momenti. Protinus accesserunt simul ad altare, et illico resplenduit ecclesia ingenti fulgore, quo tota illuminabatur. Tum senior veluti in omnes partes se vertens, ut videret an alius quisquam præsens adesset, jussit sacerdotem sollicite circumspicere si a nemine videri possent. Qui cum negasset: Oremus, subdidit angelus; et da mihi digitum pugilarem manus dexteræ, et videbis id quod multoties tibi promisi. Attende; fac sis diligens et vigilans: magnam enim capies lætitiam ex his quæ tibi monstravero; leva lapides istos, et fode terram ad altitudinem unius palmi. His dictis senior cælum versus ascendit. Continuo campanæ cathedralis sonuerunt ad Matutinum, quo se contulit sacerdos, ut, pro more suo, preces illas funderet; stupebat autem super visione, quam et cum altero sacerdote, cui nomen Ramon, communicavit, conveneruntque inter se ut post dictum matutinnm, irent cum religione simul ad locum ab Angelo monstratum; quo cum se contulissent, fusa primum prece, cæperunt fodere terram, inveneruntque parietem vetustam, ad instar cameræ solidissimæ; hac, quo meliore potuere modo, perrupta, et luce magna eos collustrante, invenerunt fossam parvam et quadratam atque per medium divisam in duas partes. Boni sacerdotes recitarunt ibidem plures psalmos et orationes, solliciti valde de futuro successu. Sed videntes diem jam illuscessere, veriti ne ab aliquo conspicerentur, locum effossum cooperuerunt, omnia in statum pristinum restituentes.
[18] [novis dein monitis et prodigiis ejus zelus acuitur;] Elapsis tribus mensibus, accidit ut, cum parata esset parva campana ad usum ecclesiæ S. Saturnini, adessent qui illam idoneo in loco suspenderent; cum vero pedibus offendissent in lapides, quos presbyteri effoderant et viderent illos recens motos, mussitare cœperunt contra clericos; imo suspicati sunt eo loci absconditam jacere rem pretii haud vulgaris. Quod cum pervenisset ad aures dynastæ Vicensis (del Señor de Vique); hic malam fidem subesse ratus, vehementer excanduit. Post hæc voluit Dominus nova visione revelare thesaurum eo loci latentem, alterumque ad præfatum sacerdotem de cælo misit nuntium. Ille vero audiens vocem angeli, multum obstupuit. Sed cælestis spiritus, apprehenso brachio dextero, eum duxit ad ecclesiam S. Saturnini; et: Non recte, inquit, quæsivisti, quod altera vice tibi indicaveram, quando tecum hic fui. Fode duplo altius et vide quid sis reperturus. Continuo experrectus sacerdos, et signo crucis se muniens, atque secum reputans omnia quæ viderat, stabat magno terrore perculsus et Domino se commendans. Cui angelus: Frater mi, ait, noli timere: nec enim malus ego dæmon sum, qui venerim ut te decipiam. His dictis reliquit sacellum S. Saturnini (aviendo medido la capella) atque in cælum rediit. Post tres dies, scilicet in vigilia Cathedræ S. Petri, Deum precatur sacerdos, ut dignaretur plene sibi manifestare, quo præfatæ visiones spectarent; et media nocte petiit ecclesiam S. Saturnini; ubi apparuerunt ei viri numero saltem triginta, venerabiles omnes, candelas candidas et ardentes manibus gestantes; erant illi speciosi valde et coruscantes, binos divisi in ordines, prout assolet in supplicationibus seu litaniis, dulcia præcinentes cantica; locus vero collucebat veluti in meridie. Paulo post (a cabo de un rato) accessit mulier valde devota, et sacerdoti dixit: Secede ab hoc sepulchro, quod non es dignus tangere, quia sanctum Martyrem recondit. Volebat interrogare, quis sanctus ille esset, qui sepultus illic erat; sed luce subito de cælo illapsa, prohibitus fuit: hac namque apparente, viri illi triginta et eo amplius, qui ibidem erant, omnes in cælum ascenderunt. Plures alias visiones habuit dictus sacerdos, quas hic, ne prolixior sim, non attingo.
[19] [denique reperiuntur corpora,] Postmodum die Martis, scilicet festo S. Dionysii, (id est nona Octobris, festo S. Dionysii Parisiensis, quod anno 1050 incidit in diem Martis) ad galli cantum, aderat idem sacerdos Ramon Ferrer in ecclesia S. Saturnini ubi frequens contingebat, fideles habere visiones, et vidit sacerdotem cantantem sacrum multa cum reverentia, alii vero omnes, qui intererant, respondebant voce suavi et amoris plena. Dum hæc sacerdos noster multum miraretur, ecce tibi unus ex numero illorum qui cantabant, indicavit fossam, ubi altius erat fodiendum; arreptoque fuste terram percussit, statimque patuit ex ictibus locum ibidem esse concavum. Post hæc boni sacerdotes nempe Ramon Ferrer et Rev. (Mosen, quæ vox idem fere sonat ac gallice verba: Monsieur vel l'abbe) Ramon fodere aggressi, invenerunt vas marmoreum, inscriptum litteris per circuitum; quod cum sustulissent, patuit caverna (crypta) valde pulchra, in qua stabat parvulum altare, pannis coopertum; erant quoque ex parte quæ meridiem spectat, accensæ candelæ et urnæ tres in quibus videbantur veluti fictiles cadi, subtus rite obserati et sigillati, positique ex ordine juxta invicem, ac similes vitreis ampullis seu lagenis. Tum D. Ramon Ferrer, gaudio exultans, socio dixit: Vera utique sunt quæ tibi narravi, ut et nunc videmus. Denique ambo sacerdotes, quorum uni, ut dictum est, nomen D. Ramon Ferrer, alteri D. Ramon, aperuerunt urnas seu ampullas, in quibus erant Reliquiæ SS. Marciani et Luciani, inscriptasque repererunt sequentes voces: “Marcianus, martyr Jesu Christi crematus fuit et sepultus jacet in hoc loco. Lucianus juxta hunc eodem modo crematus est. Sancti isti mortem subierunt pro fide Jesu Christi tempore Decii imperatoris et Sabini ejus locum tenentis.”
[20] [anno 1050.] Hæc inventio contigit anno Domini millesimo quinquagesimo, ut constat ex episcopilogio, quod exstat in archivo capituli Vicensis, regnante in Catalaunia celebri et fortissimo principe D. Raymondo Berengario (Berenguel) hujus nominis primo, cujus facinora tanta tamque præclara extiterunt, ut Maurorum reges omnino duodecim sibi tributarios fecerit.
[21] [Hæc relatio, summarie a Tamayo reddita,] Narrationem hanc brevibus ita complectitur Tamayus: Sanctorum Luciani et Marciani corpora cæteri fideles inter cineres colligentes, illa in duobus amphoris lateritiis secreto condiderunt, ob gentilium insidias, et postmodum data ecclesiis pace, in S. Saturnini, urbis Viccensis basilica, sub ara ad hoc composita et marmoreo sarcophago munita, recondita fuere. Quæ postmodum ad annum Domini ML, regnante in Cathalonia famigerato et bellicosissimo principe Raymundo Berengario hujus nominis I Barcinonensium comite, per venerabiles presbyteros Raymundo Ferrer et Mosem (Conf. num. 19) Raymundo, præcedentibus angelicis visionibus et assiduis revelationibus, in eadem S. Saturnini ecclesia Viccensi reperta sunt et honorifice collocata, constito de SS. Martyrum reliquiis, una cum eorum nominibus, origine, tempore et loco passionis.
[22] [nititur monumentis non satis probatis.] Certe si omni ex parte fide digna esset recitata narratio, nulla foret ratio dubitandi de loco ubi SS. Lucianus et Marcianus passi sunt. Cum autem ex supradictis non solum disputetur de loco martyrii, sed insuper conveniat fere inter eruditos certaminis palæstram procul ab Hispania quærendam; patet vel ex hoc haud parum convelli narrationis præfatæ fidem. Præterea series tot visionum valentioribus firmanda esset argumentis, quam per se præbet Flos Sanctorum, quod opus, ut docuimus, ineunte sæculo XIV scriptum, proinde trecentis fere annis ab eventu, plurima continet haud facile a cordatis admittenda. Teste Villanova [Viage, tom. VI, d. 117 et seq.] , in ecclesia Pietatis (de la Piedad) olim S. Saturnini, in sacello, quod primum occurrit ad manum dexteram, videre est cavum, unde fertur arca lapidea, cujus meminit Relatio, educta, in qua, secundum traditionem, repertæ non sine miraculo SS. Reliquiæ. At, prosequitur Villanova, si inventio, prout dicitur, contigit anno 1050, arca quæ hodie in præfato cavo asservatur, alia sit oportet ab arca primitus detecta: quæ enim hodie visitur, manifeste præfert formam, ut aiunt, Gothicam, nec sæculo XIV antiquior est; præterea in anaglypho cernitur papa cinctus tiara, triplici insignita corona; quod omnes norunt recentius sæculo XI sapere ævum. Passim tenent, tertiam coronam a Benedicto XII primum adhibitam [Dictionnaire de Trévoux, V°: tiare.] . Sedit autem ille Avenione; electus 20 Decembris 1334, coronatus 8 Januarii 1335, defunctus 25 Aprilis 1342 [Art de vérifier les dates, pag. 303.] . Sed asserit Ripollius hallucinatum hic Villanovam: nam quæ eo loci nunc spectatur, non est arca, de qua in Inventione sermo, sed altera viridi colore depicta, et sæculo XIV posterior, ut dicetur in Translationibus. Cæterum Inventionem qualemcumque olim contigisse, non facile quis negaverit; sed a quo, quando et quibus in adjunctis, non satis constat. Dixi olim. Quia hæc sola vox est, quæ in Instrumento primæ Translationis infra recitando, adhibetur ad designandum tempus: Domeneccus de suo addidit: nempe anno Domini 1050. Vide Florez, tomo XXVIII, pag. 224. Verum alia manet difficultas. Scilicet posito corpora SS. Martyrum aliunde Vicum, quocumque demum tempore, allata; quæritur, quo ex loco, quave ex regione?
[23] [Reliquiæ unde Vicum allatæ?] Ferrarius, inquit Florez [Españ sagr., tom. XXVIII, p. 226.] , existimat ex Africa Vicum venisse quoniam ibi passi sint, teste Galesinio. Sed vidimus n. 6 hanc Galesinii sententiam levi imo nulla ratione probari. In Chronico Luitprandi legitur ad annum Christi 902, æræ Hispanicæ 940: Sancti Luciani, pontificis et martyris, comitis sancti Dionysii Areopagitæ ossa Bellovaco (Galliarum civitate) ad urbem Vicensem translata sunt. Alii putant Leuciani, reguli Carpetanorum, corpus, passi cum Quiteria, cum corpore S. Marci (al. Martiani vel Martiæ) allatum [Luitprandi opera, p. 435. Antverpiæ, 1740.] . Observat Florez: Acta Vici asservata S. Lucianum nec Episcopum nec Regulum dicunt, cum eadem sint quæ Mombritius edidit. Et paulo inferius addit: Quod si aliunde huc translati sunt, Martyres Nicomedienses agnoscamus oportet, a Sabino igni traditos, imperante Decio; tum quod soli illi in martyrologiis antiquis celebrentur, et eorum Acta manifeste respexerit Florus, qui Nicomediæ, Sabini, Decii et concremationis diserte meminit; tum quod ecclesia Vicensis SS. Luciani et Marciani festum agat die Nicomediensibus proprio, 26 Octobris; tum denique quod (ut ex Lectionibus demonstratur) Acta adhibeat Mombritiana, quæ non nisi de Sanctis in præfata urbe passis interpretare fas est. Tandem, judice rursus Florezio, admissa historia Inventionis, supponere debemus Translationem factam ante Maurorum circa initia sæculi VIII invasionem: nam opera illa subterranea, altare et cætera id genus, de quibus mentio in Relatione, ætatem indigitant barbarorum istorum irruptione priorem.
§ III. De reliquiis SS. Luciani et Marciani, earumque translationibus et cultu in ecclesia Ausonensi. Additur ejusdem urbis et sedis notitia.
[1æ Translationis Vicensis an. 1342, Instrumentum;] Plures memorantur translationes. Prima eaque omnium longe celeberrima adscribitur anno 1342, ut diserte notatur in Instrumento, nuper (an. 1826) edito per Ripollium, quodque nos hic subjungimus.
[25] [ex quo discimus per canonicos ad hoc deputatos] Anno Domini MCCCXL secundo, die Veneris intitulata, nono kal. Junii (id est 24 Maii) cum in generali capitulo, quod celebratum extitit in claustro novo sedis Vicensis in sancto festo Pentecostes proxime præterito, (id est 19 Maii, Paschate resurrectionis incidente in diem 31 Martii) fuisset per hon. capitulum ejusdem ordinatum, quod Ven. Petrus de Surigueriis canonicus, et Berengarius de Columbario canonicus et officialis, ac Petrus Joannes de Avencho canonicus et tesaurarius Vicen. ad laudem et honorem Dei et totius cœlestis curiæ, et ob venerationem SS. Luciani et Marciani, qui in civitate Vicensi martirium propter dominum nostrum Jesum Christum suscipere voluerunt et passi fuisse leguntur, et quorum ossa aliqua non combusta, et combustorum cineres aliqui fuerunt divina revelatione inventi et translati ab olim (addit de suo hic Domeneccus: scilicet anno Domini 1050) et posita in quadam theca fustis (ligni) duplicis cooperturæ intus capellam S. Saturnini constructam in platea Montiscateni civitatis Vicensis, cum illa majori reverentia et devotione qua possent, adhibitis secum personis religiosis et aliis devotis clericis et honestis accederent ad dictam capellam S. Saturnini et ossa et cineres translatarent et devote ponerent in quadam pulchra theca facta et operata ad illud, ac deputata et data per ven. Andream Barati, civem Vicensem, ut devotissime et magis honorifice possent.
[26] [sacras reliquias ex antiqua in novam thecam depositas,] Idcirco prænominati canonici die Veneris supra dicta circa auroram, missa S. Spiritus celebrata et emissis ad Deum orationibus, ut qui de indignis dignos facit, talia tractandi et faciendi sua misericordia faceret eos dignos, adhibitisque secum viris religiosis, videlicet Fr. Petro Martino et Fr. Francisco Colltellerii de ordine FF. Minorum, et discretis; G. de Paradiso presbytero rectore anniversariorum sedis Vicensis, et Jacobo Serra beneficiato in capella S. Mariæ Rotundæ Vicensis, et Laurentio de Manso, beneficiato in altari infra scripto, et Bernardo de Columbario, scriptore jurato curiæ officialatus Vicensis, accesserunt ad dictam capellam S. Saturnini, et ibidem constituti, cum illa majori reverentia, devotione et humilitate, quibus potuerunt, aperuerunt thecam prædictam, qua aperta, odore aromatico insurgente invenerunt dicta ossa et pulveres odoriferantes mirifice, et statim genibus flexis, ut magis devote, humiliter ac reverenter potuerunt, mutarunt et translatarunt ossa prædicta in theca deaurata prædicta, (argenteam dicit Villanova [Viage, tom. pag. 116.] , ignoro quo fundamento) ad id, ut præmittitur, deputata cum quadam tavaijola * cirica (serica), quæ cum dictis ossibus et cineribus fuit inventa absque corruptione aliqua, quæ theca mirabili casu fortunæ, ac si ad illud mensurata fuisset, fuit repleta SS. ossibus supradictis, ut neque magis vel minus ibi recipi potuisset, et cum ideo cineres prædicti in dicta theca recipi non possent, fuerunt ipsi cineres positi in quodam sacco sigillato sigillo ven. officialis prædicti et desuper in aliquo alio sacco panni cerei, qui saccus et theca etiam sic clausi miraculose odoriferabant odoribus aromaticis et multum mirabilibus aliis. Deinde dicta theca, ubi ossa prædicta fuerunt recondita, fuit clausa cum clave lautonis, quæ clavis fuit tradita custodienda cum omni diligentia in sacristia sedis Vicensis tesaurario supradicto, qui postea eam posuit pro tunc in quadam theca magna, quæ extitit coram altari B. Mariæ de Choro. Quibus peractis dicta theca, ubi dicta ossa sancta fuerunt recondita et dictus saccus fuerunt positi cum dictis cineribus, et missi in quadam alia theca majori, et intus clausa cum duabus clavaturis, quarum una clavis fuit commissa dicto tesaurario et alia rectori altaris et beneficii, institutorum in dicta capella per dictum ven. Andream Barrati sub invocatione BB. Martyrum prædictorum cum auctoritate et licentia Rev. Dom. Gaucerandi divina providentia Vicensis episcopi, quod beneficium presbiterale idem Andreas in commemorationem et ob honorem et venerationem Martyrum prædictorum instituit in capella S. Saturnini prædicti, ipsumque dotavit ob reverentiam Dei et devotionem SS. Martirum prædictorum.
[27] [ac solemni pompa ad S. Saturnini relatas,] Postea sequenti die dominica intitulata 14 Kal. Junii anno prædicto, fuit dicta theca deaurata, ubi dicta sancta ossa recondita sunt, devote ac reverenter ad sedem B. Petri portata per canonicos et alios superius nominatos, et supra altare B. Petri posita honorifice in aspectum cleri et populi, ibidem ob dictas devotionem et reverentiam congregatorum; et multitudine cleri et populi ibidem congregata, et facto ibi solemni sermone, et expositis vita et passione SS. Martyrum prædictorum, cum solemni processione fuit dicta theca deaurata cum dictis sanctis ossibus ibidem reconditis cum immensibus cantis * reportata ad dictam capellam S. Saturnini, et ibidem cum orationibus debitis posita et inclusa in quadam alia theca magna colore viridi depicta, in qua etiam fuerunt missi cineres supradicti, in dicto sacco, ut præmittitur, sigillato positi, et in alio sacco cineres qui fuerunt tracti de theca, ubi prius dicta ossa fuerant recondita et translata, ne amodo postea ad humanos usus servire possent; quæ theca viridis fuit posita supra altare SS. Martyrum prædictorum. Quibus adimpletis fuit dicta theca major clausa duabus clavaturis, quarum una clavis fuit tradita tesaurario supra dicto et alia rectori Stabilimenti beneficii supra dicti diligenter custodienda; fuit etiam ibidem excommunicationis sententia promulgata per dictum officialem contra quoscumque, qui dictam thecam viridem a modo aperirent absque licentia Reverend. Dom. Vicensis episcopi aut ejus Officialis. Placuit tamen capitulo Vicensi et dicto Officiali Vice Dom. episcopi supradicti tunc in remotis agentis. (Videtur esse formula consensus.)
[28] [deinceps certis diebus exponedas] Et ibidem etiam fuit per eos concorditer ordinatum et constitutum, quod in die Veneris sancta, Paschæ et in die Nativitatis Domini Nostri Jesu Christi et in die festivitatis BB. Martyrum prædictorum possit ob majorem devotionem et reverentiam eorumdem, et ad laudem omnipotentis Dei, B. Virginis Mariæ et totius cælestis curiæ, dicta theca major aperiri, et inde clausa ostendi, sed non extrahi de theca prædicta deaurata, ubi dicta sancta ossa sunt recondita, ut est dictum; sed quod ipsa nullatenus peraliquem, cujuscumque gradus aut conditionis existat, amodo aperiatur absque deliberate concessa licentia supradicta, et tunc præsente dicto Dom. episcopo aut ejus Officiali. De quibus omnibus ad laudem Dei et ad memoriam in futurum fuit facta et ordinata præsens scriptura, quæ fuit adjuncta et posita in fine vitæ BB. Martyrum prædictorum, qui pro prædictis canonicis et pro aliis Christi fidelibus intercedant apud Dominum Jesum Christum. Amen.
[29] [et etiam per modum supplicationis circumducendas.] Fuit etiam concorditer ordinatum et constitutum, quod si oportebit processiones fieri in civitate Vicensi et extra pro pluvia a Dei misericordia obtinenda tempore siccitatis, possit dicta theca deaurata extrahi reverenter de theca majori viridi supradicta et cum omni devotione et humilitate ad dictas processiones portari honorifice, sicut decet, ut ipsi Martyres sancti, qui pluries intercedendo ad Dominum obtinuerunt nobis concedi et dari pluviam affluentem et bonum tempus, intercedendo pro nobis obtineant illud et salutem animarum et corporum, præcipue habitantium in civitate Vicensi. Amen.
[30] [Unde desumptum sit præfatum instrumentum,] Monet Ripollius historiam hanc Translationis adscriptam esse margini ad diem 26 Maii in martyrologio ecclesiæ Vicensis proprio, quod asservatur in ejus archivo, et exaratum præsumitur ineunte sæculo XIII; addit, hoc probabiliter esse manuscriptum magis antiquum, quod viderint Vici Domeneccus et Villanova; quorum prior illud in castellanum vertit et publici juris fecit in historia Sanctorum Catalauniæ atque ex hac Florez inseruit Hispaniæ sacræ; et compendiose exhibuit Villanova. Nos autem, subdit Ripollius, curavimus latinam editionem, ante plenam codicis destructionem, adeo jam obliterati, ut vix legi queat; sic enim corrigentur errores, emendabuntur loci minus accurate redditi, et supplebuntur quæ ab illis omissa fuerunt. Quod sane consilium viri diligentis et pii nemo non laudaverit.
[31] [et nonnulla circa illud notanda.] Notandum præterea est primo, Translationis hujus tempore obtinuisse opinionem de loco passionis: qui in civitate Vicensi martyrium … suscipere voluerunt et passi fuisse leguntur; secundo memorari quidem in instrumento nostro Inventionem, sed nec annum nec sæculum, quo contigit signari; quorum ossa et cineres antiqui fuerunt divina revelatione inventi et translati ab olim; præterea nihil; de suo ergo vel ex Flore Sanctorum addidit Domeneccus (et ex eo Florez [Tom. XXVIII, p. 224.] ): Scilicet anno Domini 1050; tertio, ex verbis: quæ theca mirabili casu fortunæ, ac si ad illud mensurata fuisset, fuit repleta SS. ossibus, ut neque magis vel minus ibi recipi potuisset, ortum, ut pie credant Vicenses, SS. Reliquias sub hanc translatione mirabiliter auctas; quarto thecam viridem, illam certissime esse, ut habet Ripollius, quam adhuc videre est in cavo sacelli, quod ad manum dexteram est ecclesiæ Pietatis, olim S. Saturnini, cum etiam nunc remaneant vestigia coloris viridis, quo obducta fuit. Fert quoque inscripta latine verba: Perantiqua urna de novo reparata. Hujus inscriptionis non meminit Villanova. Caracteres sæculo XIV sunt multo recentiores; proinde vocari recte potuit perantiqua, licet dicto sæculo primum fabricata. Nihil itaque mirum, si tiara pontificia triplici insigniatur corona, cum, ut dixi n. 22, communiter tertia addita teneatur a Benedicto XII, defuncto 25 Aprilis anno 1342; et translatio, qua de agimus, spectet ad annum 1340. Quinto patet quam antiqua sit pietas Vicensium in sanctos Martyres, sicut et usus supplicationum eorum nomini institutarum: fuit etiam concorditer ordinatum et constitutum, quod si oportebit processiones fieri in civitate Vicensi et extra pro pluvia obtinenda tempore siccitatis. Observat Ripollius in vocem extra, alludere Instrumentum ad supplicationem, quæ haud ita pridem, scilicet anno 1337, præscripta fuerat ab episcopo Galcerano Çacosta in gratiarum actionem pro obtenta pluvia itumque est usque ad Sanctuarium de Gleba. Quæ deinceps supplicatio singulis annis repetenda fuit, donec anno 1614 episcopus et capitulum aliud statuerunt. Nec hujusmodi supplicationes extra (deducendo nempe sacra Pignora ad loca Vico dissita) fiebant solum tempore siccitatis; verum etiam, aliis impendentibus calamitatibus; prout contigit die 12 Julii 1687, quo processum cum reliquiis est usque ad oratorium S. Laurentii (de S. Lorenzo Çaboada o de Comalada), ad impetrandum liberationem a locustis. Hactenus propriis fere verbis Ripollius. Tamayus hanc translationem sic describit: Denique anno Domini MCCCXLII, regnante in Cathalonia serenissimo Petro hujus nominis IV Aragoniæ rege et Cathaloniæ III, instantibus venerabilibus Petro Surigueres, Berengario Colomer, et Joanne de Avendo thesaurario et canonicis S. E. Viccensis, sacra beatorum Martyrum lipsana ex theca illa vetusta, ad aliam affabre factam et deauratam solemni processionis pompa et circumjacentium oppidanorum frequentia, D. Galcerano ejusdem sedis episcopo facultatem concedente, translata et ad aram majorem condita, adhuc miraculorum continuatione venerantur. Quæ in his minus accurate reddita occurrunt, ex dictis facile erit corrigere.
[32] [Binæ aliæ Translationes:] Binas alias idem scriptor memorat translationes; unam anno 1657, quando SS. ossa deposita fuerunt in thecam argenteam, alteram anno 1664, quando hæc ex antiquo sacello delata est ad altare majus. Utramque translationem confudit Villanova, cum asserat præsentem thecam primum posteriori anno confectam; quod secus est, ut ex dicendis manifestum fiet. Monet quoque Ripollius actum jam fuisse anno 1615 de paranda theca argentea, in quam SS. reliquiæ reponerentur; sed, inquit, res moram traxit. Deinde hoc notat: quamvis acta capitularia loquantur de solo canonico Ramis, patet tamen ex sequenti inscriptione, arcæ præsenti addita, alterum ei adjungendum: Præsentis areæ donum obtulerunt Petrus Ramis canonicus Vicen. et Jacobus Brunells civis 1657. Denique recenset Ripollius Acta, in quibus de priori translatione sermo factus.
[33] [una an. 1657, ut probatur ex actis capitularibus;] Die sabbati 17 mensis Februari annii 1657. Capitulum in quo præses Dou archidiaconus, Codina, Damians, Roca, II. Colldelram, Sala, Sayz, Ramis, Mas, M. Colldelram, Estevanell et Riera (hæc latine, sequentia vernacule quod et infra quoque obtinet). Canonicus Ramis significavit propositum sibi esse, si placeat capitulo, procurare argenteam thecam recondendis SS. Martyrum reliquiis, cum autem sibi deficiat (saltem partim) materia idonea, rogat ut thesaurarii monetam, deinceps recipiendam, seponant in thecæ confectionem, se vero aureis compensaturum, nummos argenteos hac via collectos. Placuit capitulo propositio. — Die Veneris 23 mensis Februarii 1657. Capitulum in quo Dou archidiaconus et præsidens, H. Colldelram, Sala, Saiz, Ramis, Mas, M. Colldelram, Estevanell, Bosch et Riera. Significavit canonicus Ramis cœptum jam esse opus thecæ; artificesque asserere deesse sufficientem copiam argenti; esse vero apud thesaurarium nummos argenteos trecentos; seque paratum, si ita placeat, numerare aureos, quantum satis ad valorem argenteorum. Probavere rem capitulares. — Die Veneris 11 Maii 1657. Capitulum in quo Dou arch. et præsidens, H. Colldelram, Sala, Saiz, Ramis, Mas, M. Colldelram, Estevanell et Riera. Significat canonicus Ramis perfectam esse arcam argenteam, rogatque ut deliberatio fiat de modo translationis faciendæ: scilicet an fieri debeat in cathedrali an in ecclesia Pietatis; et quo die. Proponitur ut dominicia Trinitatis (quæ an. 1657 incidebat in 27 Maii) post Matutinum solemniter deferantur Reliquiæ ab æde Pietatis ad cathedralem, atque per totum officium maneant repositæ in summo altari; ad Vesperas autem Dñus episcopus illas ex una in alteram transferat arcam, et insuper rogentur consiliarii civitatis ut velint in cathedrali præsentes adesse sub translatione; deinde instituatur supplicatio per urbem, comitantibus omnium ordinum regularibus; ac denique reliquiæ, theca argentea clausæ, reportentur ad ædes Pietatis. Missi itaque ad episcopum canonici Ramis et Mas, qui hæc proponerent, et insuper eum rogarent ut dignaretur pontificali in ornatu solemnitatem peragere. Respondit pontifex se paratum ad faciendam translationem, et post hanc se, pontificalibus indutum supplicationi adfuturum. — Die Jovis 24 Maii 1657. Capitulum in quo Dou arch. et præsidens, Damians, Roca, Bronsal, H. Colldelram, Sala, Saiz, Ramis, Mas, M. Colldelram, Estevanell, Bosch, Puig, Riera, Morera et Franciscus Morera. Ante omnia canonicus Ramis retulit se una cum canonico Mas convenisse dominum Episcopum gratiasque ei egisse nomine capituli, quod dignaretur, vestitus pontificalibus facere translationem reliquiarum gloriosorum martyrum SS. Luciani et Marciani in thecam argenteam, dominica Trinitatis in ecclesia cathedrali post Completorium; atque deinde præesse supplicationi generali per civitatem, comitantibus omnibus regularibus sicut et consiliariis civitatis; et hac absoluta, reliquias referre ad ecclesiam Pietatis. Magna cum benevolentia dictos canonicos excepit ac dimisit antistes — Die Veneris 15 mensis Junii 1857. Capitulum in quo Dou arch. et præsidens, Roca, Bronsal, II. Colldelram, Sala, Saiz, Ramis, Mas, M. Colldelram, Bosch, Nadal, Reart, Puig, Riera, Morera et Franciscus Morera. Canonicus Bronsal exposuit, administratores ecclesiæ Pietatis, petere, ut sibi restituantur thecæ, quibus antehac reconditæ servabantur reliquiæ gloriosorum Martyrum; statutumque fuit ut antiquæ thecæ eis restituerentur, in loco convenienti custodiendæ. Atque hæc ex actis capitularibus. Porro episcopo, de quo in prædictis sermo, nomen erat D. Fr. Franciscus Crespi de Valdaura. Cæterum accurate notantur dies et annus, ut primo intuitu perspicipiet quisquis consulere voluerit calendaria vulgo perpetua dicta [Art. de vérifier les dates p. 100 etc.]
[34] [altera an. 1654.] Constat etiam die 24 Augusti 1664, alteram contigisse translationem, qua theca argentea, SS. Reliquias continens, ex sacello et altari pristinis delata fuit ad altare majus ejusdem ecclesiæ Pietatis, quondam S. Saturnini; ubi, addit Ripollius scribens anno 1826, ad hunc usque diem permanserunt; et reprehendit, nec immerito Villanovam, quod is ad posteriorem transtulerit, quæ in priori gesta erant; ait nempe, ossa deposita anno 1664 in recens fabricatam thecam argenteam; quod factum vidimus anno 1657. Ast eodem loco [Viage tom. VI, p. 117.] accurate describit thecam, quam testatur attente a se inspectam. Longa inquit, ulnæ (vara) duas quartas partes cum dimidia (dos cuartas y media) alta paulo plus quam unam; ac proinde duplo fere longior quam altior, continet parvam ossium quantitatem, ferentium vestigia temporis rerum edacis, vel ignis. Habetur simul quoddam veluti mantile seu operculum cervicale (como toallo) albi coloris, partim acu pictum, partim panno serico et versicolore obductum, simile velo humerali quod adhiberi solet pro benedictione SS. Sacramenti (paño de humbros). In altera arcula asservantur carbones et concretiones nonnullæ ex terra et sanguine, nigræ ad instar humi; quæ similiter reperiuntur in alia tela seu mantili, haud absimili prioris, de quo diximus. Ita Villanova loc. cit.
[35] [Cultus.] Manifestum itaque est, cultum SS. Luciani et Marciani a pluribus saltem sæculis apud Vicenses cœpisse, et ad nostra usque tempora perseverasse solemnem. Martyrologia antiqua illius ecclesiæ, per decursum nostri commentarii laudata, id magno consensu testantur. Similiter in Calendario Hispanico, nuperrime composito et edito cura et diligentia Petri Sainz de Baranda, duobus in locis mentio fit de SS. Martyribus. Primum Kalendis Aprilis: Inventio corporum sanctorum Luciani et Marciani martyrum, facta Vici anno 1050; et celebratur in tota diœcesi. Item 26 Octobris: SS. Luciani et Marciani, martyrum, quos ut sibi proprios colit sancta ecclesia Vicensis [Coleccion de documentos ineditos, tom. XXII., Clave de la España Sagrada, p. 315 et 429. Matriti, 1853.] . Prætermitto dicere de ecclesia S. Saturnini nunc Pietatis, ubi reposita et a multis retro sæculis venerata SS. pignora; de supplicationibus etc.; cum de his supra satis prolixa sit facta mentio. Sed haud abs re fuerit adscribere hymnos proprios, quos non ita pridem (an. 1824) excudi curavit sæpius laudatus Jacobus Ripoll, et testatur transsumptos ex antiquo breviario Vicensi, in quibus cæterum desideratur virtus poetica; dictio plerumque barbara est, et vix aliud occurrit indicium ligatæ orationis, quam syllabarum numerus (nec hic accurate ubique servatur), nulla quantitatis vel metri habita ratione.
[36] [Hymni ad Vesperas,] In festo SS. Luciani et Marciani ad Vesperas, Hymnus:
Fulgent membra gloriosi
Luciani martyris
Intra urbem Vici sacram
Jam Deo placibilem;
Fulgent et miranda
Sancti Marciani pignora.
Qui Sabini contemnentes
Olim jussa consulis,
Derelictis ydolorum
Demonumque cultibus,
Libros execrandæ legis
Consumpserunt ignibus.
Claritate perlustrati
Post baptismum nimia,
Confitentes Christi nomen
Tota cum fiduccia,
Ab iniquis in obscurum
Mersi sunt incendium.
O beati vere Christi
Pretiosi Martyres,
Qui probati velut aurum,
Post datam sententiam,
Passionis partem nostri
Meruistis Domini.
Salutarem ab excelsis
Delegastis angelum,
Preco quam * ostendit tumbam
Fratribus et titulum,
Quo purgati mereantur
Habere remedium.
Jam cives ad astra poli
Pervolastis aurea,
Ubi celibes effecti
Postulamus affatim
Nos ut illuc simul vestris
Sublevetis precibus.
Gloria et honor.
[37] [ad Matutinum,] Super Noct. Hymnus:
Ut quid in Christum truculente, nequam
Sabine, furis dente cruento?
Nam tua ira, noxia pœna,
Premit insontes.
Adpellens Vicum Lucianus magnus
Et Marcianus, fide confirmati
In igne missi simul sunt combusti,
Te seviente.
Hi relinquentes publicum errorem
Christum sequuntur nullo deviantes,
Menteque pura mori cupientes
Corpora parant.
Cum retorqueri nolint a te isti
Sancti Sodales, primus atque nequis;
Sed sunt tormenta tua que his donas
Despicientes.
Omnium rerum Principis ardore
Jamque relinquunt hominum naturam,
Ipsique Christo, animas commendant,
Jam inhiantes.
Gloriam prestant summo Conditori,
Ejusque Nato, Flaminique sancto,
Unus qui trinus omnia sub certo
Fine gubernat. Amen.
[38]
[ad Laudes.] Jam sol olympo aureis quadrigis
Spargere lucem cepit, et illustrat
Hunc tantum diem Martyrum tuorum,
O alme Christe.
Quo ferox hydra plurimis occisis
Veloci cursu infelix Sabinus
Perscrutans mundum missus est ut mactet
In te credentes.
Inter quos sanctos teque disponente
Martyres istos in urbe Vicense
Ut eam servent gravibus tormentis,
Torqueri fecit.
Rabie sua odiis acerbis
Ad te remisit camino purgatos
Quos coronasti ut veros athletas
Splendido vultu.
Precamur ergo, qui nobis custodes
Illos dedisti, precibus eorum,
Cum sera dies venerit, cum illis
Tecum regnemus.
Presta hoc sancte Jesu nobis pie,
Qui summo Patre cum Spiritu Sancto
In Trinitate regis et gubernas
Secula cuncta. Amen.
[39] [De duobus Breviariis Vicensibus.] Monet Ripollius, breviarium, ex quo descripti sunt Hymni, nec annum præ se ferre nec locum, quibus excusum fuit. Desunt insuper nonnulla folia. Servatur autem Vici in archivo ædis prætoriæ. Errat Villanova [Tom. VI, p. 114.] , ubi asserit, in Lectionibus hujus Breviarii, (quod est in archivo ædis prætoriæ) sanctos Martyres dici Cives Vicenses; lapsus exinde, quod aliud viderit breviarium apud Patres Oratorii ejusdem civitatis, impressum anno 1557; cujus Lectiones propriæ incipiunt: Lucianus et Marcianus, cives Vicenses. Novus ritus, quem de licentia sedis apostolicæ introduxit Vicensis episcopus D. Moya de Contreras, adhibetur in hoc breviario, Lugduni Galliarum edito typis Theobaldi Pagani, præfato anno 1557. Hymni, paucis mutatis, eidem sunt qui in priori. Cæterum ambo breviaria festum SS. Martyrum nostrorum notant Dominica prima post octavam S. Michaelis, qui mense Septembri (nempe die XXIX) celebratur.
[40] [Notitia urbis] De Ausetanis eorumque urbe mentio occurrit apud Livium ad annum, ut passim notatur, Urbis conditæ 534 ante Christum 218 (Sigonius annum sequentum habet [In fastos commentarius. Operum tom. I, col. 281 et 82. Mediolani, 1732.] ). Annibal ex Hispania in Italiam progressurus, nonaginta millia peditum, duodecim millia equitum Iberum traduxit. Ilegertes inde Bargusiosque et Ausetanos et Lacetaniam, quæ subjecta pyrenæis montibus est, subegit; oræque huic omni præfecit Hannonem. Ita Livius [Lib. XXI, cap. 23. Tom. III, p. 32. Paris. Barbou, 1775.] . Cnæus Cornelius Scipio, rebus in Italia vehementer laborantibus, ut hostiles impetus distineret, in Hispaniam cum classe et exercitu missus… Orsus a Lacetanis, omnem oram usque ad Iberum flumen… Romanæ ditionis fecit [Ibid, cap. 60, p. 83.] . Post hæc rediit Emporias. Vix dum digresso eo, Asdrubal (cui Annibal provinciam trans Iberum commiserat), aderat, et Ilergetum populo … ad defectionem impulso …, agros fidelium Romanis vastat. Scipio paucis post diebus Ilergetes denuo compressos in jus ditionemque recepit. Inde in Ausetanos prope Iberum, socios et ipsos Pœnorum, procedit; atque URBE eorum obsessa, Lacetanos auxilium finitimis ferentes nocte, haud procul jam urbe, quum intrare vellent, excepit insidiis… Postremo quum Amusitus, princeps eorum, profugisset ad Asdrubalem, viginti talentis argenti pacti deduntur [Ibid., cap. 61, p. 86.] . Similiter Plinius Ausetanorum meminit: Post eos (Indigetes), quo dicetur ordine, intus recedentes radice Pyrenæi, Ausetani, Lacetani [Hist. nat., lib. III, cap. 3. Harduin. tom. I, p. 141 infol.] . Expunxit Harduinus (et mea opinione recte, quamvis nonnihil repugnet Florezius [España Sagrada, tom. XXVIII, p. 10 et 11.] ) vocem Itani quæ ante ipsum media legebatur inter Ausetani et Lacetani [Plinius, tom. I, p. 183.] . Notat insuper Harduinus [Ibid., p. 141.] : Harum (Ausetanorum) Livius meminit. Αὐθητανοι Ptolemæo. Oppidum Ausa et Vicus Ausæ “Vic d'Osona” et frequentius “Vich” inter Gerundam et Manresam. Petrus autem de Marca [De Marca Hispanica, col. 190.] , ex eo quod Livius Ausetanos prope Iberum, collocet, autumat Ausetanos apud Livium diversos et longe semotos esse ab Ausetanis Plinii; et alibi asserit [Ibid., col. 132.] , Ausetanos Plinii duorum dierum itinere remotos ab Ibero. Quæ sententia minime placet Florezio, qui contendit [España Sag., tom. XXVIII, p. 3.] , ex verbis Prope Iberum perperam inferri, duos populos cognomines unam eamdemque incoluisse provinciam. Imo, ait, contrarium docet ipse Livius, cum diserte Ausetanos ponat Ilergetes inter et Lacetanos; qui (Ausetani) proinde iidem sunt quos signant Plinius et Ptolomæus. Cæterum auctores solent definire regionum limites, prout sua ætate obtinent; fit autem ut territorium quod olim ad unam spectabat regionem, postea ad alteram pertineat. Et Livius Baragusios memorat, quorum apud posteriores scriptores nulla est mentio, quod jam genti finitimæ cessissent. Atque hæc generatim de Ausetanis et urbe eorum Ausæ *. Ausa, ut habet Petrus de Marca [Marca Hisp., col. 191 et seq.] , dicta deinde est Ausona productione unius syllabæ, (ex Ausa scilicet Ausona). Obtinuisse istud stante Gothorum regno, ostendunt subscriptiones conciliorum Hispaniæ, inter quas reperiuntur nomina plurimorum episcoporum Ausonensium … Eversa civitas a Mauris sive Sarracenis, a Ludovico pio imperatore restaurata, quoniam a pristina amplitudine multum illi decesserat, Vici Ausonensis nomen indepta est. Id fuit eversarum urbium cognomen, ut patet in oppido Illiberi, quod ob eam causam deinde dictum est Vicus Illiberi a Mela et Plinio etc. Hinc, cum Ausa sæpius eversa legatur, nonnulli opinati sunt, nomen Vici jam ei tributum, stante Romanorum republica; perperam tamen: nam, ut recte observat Florez [España Sag., tom. XXVIII, p. 12.] , Plinius et Ptolemæus non numquam loquuntur de Ausa vel Ausetanis; nec etiam Gothi Vicum dixere, quoniam eorum tempore civitas erat spectanda et sede episcopali insignita. Restat ergo, ut post ruinam a Sarracenis illatam Vici nomen invaluerit. Attamen antiqua appellatio permansit in agro suburbano, quem hodie “Osona” vulgo vocant, imo et in se ipso, cum Vicus Ausonensis dicatur in veteribus membranis et hodie quoque vocetur vulgo “Vic de Osona.” Ita Petrus de Marca loc. cit. Deinde addit: Urbs est partim clementi colliculo insidens, partim per devexa pendens in rus suburbanum, tritici ferax etc. Hodie incolarum habet duodecim millia [De Rienzi, Dictionnaire de géographie.] .
[41] [et sedis Ausonensis] Sedes Ausonensis antiqua est. Primus ejus, qui innotuit episcopus, subscriptus legitur concilio Tarraconensi, celebrato 6 Novembris 516 [Florez, ubi supra, p. 53.] . Subscriptionem refert Aguirrius his verbis [Concilia Hispan., tom. III, p. 125.] : Camidius (al. Cinidius) in Christi nomine episcopus Ausonitanitæ (al. Ausonensis) civitatis subscripsi. Notat autem Florez, episcopi nomen, quod diversimode scriptum reperitur, communiter dici Cinidius; sedes vero vocatur Ausonitana, Ausonensis, Ausona, quæ voces indicant ex Ausa jam tum ortam Ausonam, productione seu additione unius syllabæ, ut loquitur Petrus de Marca. Post Cinidium, quem sedisse constat saltem annis 516 et sequenti, laudant Florez [Ubi supra, p. 60.] et Villanova [Viage, tom. VI, p. 120.] Aquilinum, qui annis 589 et 599 præfuisse probatur ex conciliis; Stephanum, annis 614 et 633; Domninum, anno 638; Guericum, annis 643 et 653; Wisefridum, cujus loco asserit Florez subscripsisse Toletano XIII (an, 683) vicarium nomine Ciexam, Cixillam seu Cixam; dissentire videtur Villanova, cum annos tantum signet 688, quo celebratum est Toletanum XV, et 693, quo habitum Toletanum XVI. Utrumque hunc annum memorat pariter Florez. Putem ideo Villanovam expunxisse annum 883, quod nomen Wisefridi desideretur in Toletano XIV, anni 684. Exinde per Hispanias grassata est lues Sarracenica, sub qua urbs Ausonensis, vix non prorsus solo æquata. Itaque diœcesi Narbonensi adjecta diœcesis Ausonensis, quamvis longo intervallo disjuncta, donec proprium episcopum habere posset; cujus instituendi, cum opportunitas eveniret, delegata cura est archiepiscopo Narbonensi. Acta hæc circa annum DCXC [Marca Hisp., col. 343.] . Res eodem in statu fere permansit usque ad annum circiter 886, quo Theodardus Narbonensis archiepiscopus Gotmarum Ausonensem episcopum consecravit [Ibid., col. 344.] . Consentiunt Florez [España Sag., tom. XXVIII, 70.] et Villanova [Viage, tom. VI, p. 121.] ; apud utrumque sedit Gotmarus ab anno 886 ad annum 898. Juverit unum adhuc addidisse: scilicet in litteris hortatoriis Berengarii episcopi, datis anno 1326, asseritur, ecclesiam Ausonensem trescentorum nonaginta annorum spatio … metropolim extitisse, et Terrachonensis ecclesiæ tenuisse principatum [Viage, tom. VII, p. 262.] ; id autem manifesti erroris arguit Villanova, ut vidimus supra n. 14; nec immerito. Audiamus iterum Petrum de Marca: anno, inquit [Marca Hisp., col. 403.] , eodem 970, Borellus comes Barcinonensis … ad apostolorum Petri et Pauli limina profectus cum Hattone episcopo Ausonensi et Gerberto monacho Auriliacensi, a Joanne XIII impetravit, ut quoniam Tarraco provinciæ metropolis in potestate erat Sarracenorum, nullaque spes affulgebat ejus recuperandæ, jus illius metropoliticum transferretur ad Ausonensem, et ut episcopi suffraganei ecclesiæ Tarraconensis Ausonensem colerent ut metropolitanum… Hatto itaque Ausonensis episcopus iisdem litteris pontificiis evectus est ad dignitatem archiepiscopi. Ceterum … ambitio illa sive Borrelli comitis sive Hattonis episcopi caruit effectu. Nam neque Hatto se umquam vocavit archiepiscopum neque Fruianus ejus successor; et Cæsarius abbas sanctæ Cæciliæ, qui se per eas tempestates procuravit ordinari ad titulum Tarraconensis ecclesiæ, ausus non fuisset id tentare, in damnum ejus ecclesiæ, quæ privilegio metropolitico ornata fuisset illius principis commendatione, qui provinciam tenebat. Eadem, sed multo latius evoluta tradit Florez [Ubi sup., p. 92 et seqq.] , diserte etiam asserens, Ausonenses non percepisse fructum concessionis obtentæ [Ibid., p. 98, num. 19.] . Confer Villanovam in Hattone [Ubi sup., p. 152 et seqq.] . Atque hæ sunt præcipuæ vicissitudines antiquæ Sedis illius, quæ in hunc usque diem perseverat, estque suffragenea metropolis Tarraconensis. Anno 1848, episcopus Vicensis creatus est RR. DD. Lucianus Casadevall, natus Vici anno 1785 [Gerarchia della santa Chiesa cattolica apostolica Romana in tutto l'orbe ed in ogni rito. Romæ, 1851.] .
[Annotata]
* hispanice toalla idem quod cervicale operculum, pannus.
* lege immensis cantibus
* qui?
* Ausæ, hodie Vici.
ACTA SANCTORUM LUCIANI ET MARCIANI, MARTYRUM,
Ex 2 Codd. mss. et Mombritio, apud Ruinartium, atque hic collata cum martyrologio Hispano Tamayi.
Lucianus, martyr Nicomediæ in Bithynia (S.)
Marcianus martyr Nicomediæ in Bithynia (S.)
Socii, martyres Nicomediæ in Bithynia
BHL Number: 5015
a
EX RUINARTIO.
[Lucianus et Marcianus magi,] Martyrium b vobis, fratres, enarrabo Luciani et Marciani, quod audientes, ædificationem accipiatis. Hi enim cum in errore gentilitatis tenerentur, ita dæmonibus tunc erant dediti, ut pœne omnem animam ad suam sectam sacrilegam persuadentes adducerent. Nam et magicis artibus c et maleficiis omnes coinquinabant adulteriis. Erant primi in subversione auctores, in magicis veneficiis subversores; ita ut omnes quærentes voluntates suas perficere, vel quibusdam * nocere, ad eos concurrerent. Sed Deus qui ingratis tribuit gratiam, et non cognoscentes eum ad cognitionem nominis sui perducere dignatus est, in istis ostendit esse conversus d.
[2] [cum frustra tensassent virginem christianam seducere,] Famula quædam erat Dei casta et fidelis, nuptias contemnens, virginitatem custodiens; forma speciosa et anima tamen pulcrior, non aliud nisi Deum diligebat. Patebat autem nullo persuadente, sed perseverante, * ut eam custodire dignaretur e. Lucianus et Marcianus hanc concupierunt; et cum non haberent quo genere cupiditatis suæ impudicitiam obtinerent; conversi f non aliter se nisi magicis dæmonicis superantes hanc judicaverunt et maleficiis obtinere. Cum ergo omnia artibus suis ostendissent, nihilque sibi prodesse viderent; conversi in furias, fremebant quod in nullo poterant prævalere. Illa vero serviens Deo, pernoctabat in vigiliis et oratione. At illi quædam * magica phantasmata facientes affligebant Deos suos, ut eis responderent g. Et dæmones eis responderunt: Quascumque animas non cognoscentes Deum, qui est in cœlo, voluistis subvertere, invocantes nos, facillimum nobis fuit præstare. Sed quia ad hanc castissimam animam certamen nobis est; multa quidem fecimus, sed nihil potuimus proficere adversus eam. Hæc vero virginitatem illibatam servat Jesu Christo, domino suo et Deo omnium; qui h crucifixus est pro salute omnium; ipse eam custodit et nos affligit. Ideo nihil contra eam facere possumus nec in aliquo superare. Cum hæc publice gererentur *, stupore et timore percussi ceciderunt in faciem velut mortui i.
[3] [convertuntur;] Post paululum reversi ad se, facientes alia magica, a se dæmones dimiserunt k. Conquerebantur vero ad invicem dicentes: Quoniam multum potest hic Jesus Christus crucifixus, qui omnium dominatur, et dæmones et omnes artes nostras magicas et veneficia nostra superat. Ad ipsum ergo nos oportet converti, et ipsum timere et colere, quoniam plus nobis poterit præstare, quam illi quos sine causa coluimus. Sed ubi abundavit peccatum superabundavit et gratia. Sic statim codices suos publice in media deferentes civitate, igni combusserunt. Stupebant vero hæc videntes omnes. At illi dicebant ad turbas: Quoniam aperuit Dominus sensum nostrum, ut de tenebris et umbra mortis, quibus nunc usque detinebamur, nos liberatos ad salutem veram perduceret. Hæc autem vana et inania sunt et a dæmonibus inventa quæ gessimus. Nos autem illum cognoscimus verum Deum esse, et in illo spem nostram ponimus. Sic quoque euntes ad ecclesiam confessi sunt omnia quæ gesserant.
[4] [baptizati Christum prædicant.] Cumque facti fuissent Christiani et postea baptizati, perfusi lumine, omnibus derelictis loca secreta petierunt. Qui per omne tempus macerantes se et castigantes corpus suum, confitebantur Domino omnia quæ gesserant. Ita se jejuniis et orationibus affligebant, ut tertio quoque die nihil aliud quam panem et aquam accipiebant. Post hæc autem prædicabant verbum Dei cum fiducia et objurgabant omnes gentes, quod inanibus erroribus detinerentur. Audiens vero eos turba mirabatur dicens: Ecce qui nos docebant et suis artibus desideria nostra implebant, nunc illum Crucifixum prædicant, quem antea expugnabant. At illi dicebant: Credite nobis, fratres; quod si hoc melius non cognovissemus, numquam conversi fuissemus ad eum; unde et vos convertimini ad eum, ut salvemini.
[5] [Sistuntur coram proconsule;] At illi repleti furore, comprohensos adduxerunt eos ad proconsulem Sabinum l: nam in ipso tempore persecutiones Christianorum fuerant datæ a Decio imperatore. Cumque oblati fuissent proconsuli, dixerunt: Ecce quæ ante prædicabant, nunc impugnant; et quæ impugnabant, prædicant.
[6] [interrogantur,] Sabinus proconsul ad Lucianum dixit: Quis diceris? Respondit: Lucianus. At proconsul dixit: Quid genus es? Lucianus dixit: Aliquando persecutor venerandæ legis; nunc autem, licet indignus, ejus tamen sum prædicator. Proconsul dixit: Quo autem officio fungeris, ut sis prædicator? Lucianus dixit: Omni animæ consuetudo est lucrare fratrem suum de errore, quo et sibi conferat gratiam, et illum liberet de laqueis diabolicis. Proconsul Sabinus dixit ad Marcianum: Quis vocaris? Marcianus dixit: Ingenuus et cultor sacramentorum Dei. Proconsul Sabinus dixit ad Marcianum: Quis vobis persuasit, ut relinquentes venerandos et veros deos, a quibus multa estis consecuti, atque amorem in populo habebatis, ad mortuum et crucifixum vos transferretis, qui nec se ipsum salvum facere potuit? Marcianus respondit: Ille nobis donavit, qui et sancto Paulo; qui cum esset ecclesiarum persecutor, postea ejus gratia factus est prædicator.
[7] [viriliter Christum confitentur,] Proconsul Sabinus dixit: Consulite vobis, et redite ad pristina, ut et venerandos deos et invictissimos principes habeatis propitios et vitam lucremini. Lucianus dixit: Loqueris m quasi unus de insipientibus; nos autem insufficienter n Deo gratias agimus, qui nos erutos de tenebris et umbra mortis ad hanc gloriam perducere dignatus est. Proconsul Sabinus dixit: Quomodo vos defendit, ut modo in meas manus traderet vos? Quare vobis non adest ne mortem incurratis? Præterea scio vos, cum recte intelligeretis, multis plurima præstitisse. Sanctus Marcianus dixit: Christianorum gloria hæc est, ut hac, quam putas esse vitam, carentes, veram et perpetuam, perseverantes in finem, consequamur. Nam optamus ut talem gratiam et intellectum tibi dare dignetur, quo cognoscas eum qualis sit vel quantus et quantum præstet credentibus in se. Sabinus proconsul dixit: Sic apparet quantum vobis præstitit, ut nunc, sicut dixi, in manus meas vos traderet. Sanctus Lucianus respondit: Jam diximus quia gloria Christianorum talis est et Domini promissio, ut qui fideliter certaverit cum diabolo *, minas et quæ sunt præsentia caduca contemserit, perpetuam et futuram vitam consequatur. Sabinus proconsul dixit: Anilia sunt quæ loquimini. Audite me et sacrificate diis, implentes regalia præcepta; ne excitatus furore, novis vos et exquisitis pœnis impendam. Sanctus Marcianus respondit: In hoc parati sumus, ut quibus volueris nos impendas tormentis; quam denegantes vivum et verum Deum, in tenebras exteriores et ignem inexstinguibilem, quem paravit Deus diabolo et ejus ministris, ingrediamur.
[8] Tunc videns eorum perseverantiam Sabinus proconsul, [condemnantur ad rogum,] dedit adversus eos sententiam dicens: Quoniam Lucianus et Marcianus, transgressores divinarum nostrarum legum, qui se ad christianam vanissimam legem transtulerunt, hortati a nobis atque conventi, ut implentes invictissimorum principum præcepta, sacrificarent et salvarentur, et contemnentes audire noluerunt; flammis exuri præcipio.
[9] [fortiter mortem obeunt.] Cumque perducti essent ad locum, tamquam ex uno ore gratias Deo agentes, dixerunt: Tibi, Domine Jesu, insufficientes laudes dicimus, qui nos miseros et indignos de errore gentilitatis erutos, ad hanc summam et venerabilem passionem propter nomen tuum perducere dignatus es, atque omnium sanctorum tuorum participes efficere. Tibi laus, tibi gloria; tibi etiam animam et spiritum nostrum commendamus. Et cum complevissent orationem, statim quæstionarii o subposuerunt ignem *. Sic quoque venerabiles Martyres complentes agonem suum, passionis Domini participare meruerunt.
[10] [Tempus martyrii.] Passi sunt autem beatissimi martyres Lucianus et Marcianus VII p kalendas Novembris, sub Decio imperatore et Sabino proconsule q, regnante domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria, virtus et potestas in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Existimavit Florez Acta emendatius a Tamayo edita. Sed diximus Comm. præv. n. 10 perperam id ab erudito Hispaniæ Sacræ scriptore asseri. Et re quidem vera, si excipias quæ manifeste spuria imo falsa de patria SS. Martyrum, de loco, ac tempore passionis inseruit Tamayus, nihil habet quod in Actis Mombritii et Ruinartii non reperiatur, nisi quod stylo utatur diffusiori et verba hinc inde mutet. An forte ideo solum Acta Tamayi dixit emendatiora Florez, quod melius sint latina? Si ita, non equidem repugnarem.
b Juverit prologum ut est apud Tamayum, adscribere, ut videat lector hoc exemplo qui et quantum differant acta illius a nostris. Lucianus et Marcianus origine Hispani, natione Cathalani, apud urbem Viccensem antiquissimam exorti (vide Comm. præv. §. II), qui cum errore gentilium tenerentur, et dæmonibus quibus tunc serviebant, fuissent dediti, ut pene omnem animam ad suam sectam perseverantes, magicis artibus et maleficis inquinamentis adducerent, adeo huic se tradiderunt studio, ut omnes quærentes voluptates suas proficere vel aliis nocere, ad eos tamquam ad magistros iniquitatis concurrerent. Sed Deus, qui ingratis tribuit gratiam, et non cognoscentibus eum, ad agnitionem nominis sui perducere dignatur, in istis sic ostendit eos esse conversos. Famula quædam erat Dei in eadem urbe, casta et fidelis, nuptum contemnens, virginitatem custodiens, forma speciosa, animo tamen melior etc. Ita Tamayus.
c Objicit Tillemontius [Mémoires, tom. III, pag. 708.] non esse credibile, fuisse illa tempestate viros, qui tam aperte artem magicam profiterentur. Equidem non video quid obstet, quominus hac de re fidem adhibeamus Actis, cum similia recurrant in plerisque sanctorum vitis. Certe artis magicæ professio antiqua est, teste Simone Mago. Vide infra annot. g.
d Sic codex Colbertinus. In codice Silvæ Majoris “conversos.” At Mombritius: “in istis. Sic ostendit eos esse conversos” Ruinartius. Confer lit. b.
e Petebat autem, nullo persuadente, a Domino, ut ejus integritatem custodire dignaretur. Tamayus.
f Ad magicas dæmonum artes conversi, illam maleficiis vincere judicarunt. Idem.
g Notat Ruinartius: Hunc locum ex codd. inter sese et cum Mombritio collatis sic restituimus. Porro occurrerunt passim apud veteres exempla eorum, qui ejusmodi magicis artibus dæmones evocabant. Celebre est id quod ea occasione a Sozomeno lib. 5. Hist. eccles. cap. 2. et a Theodoreto Hist. etiam eccles. lib. 3 cap. 3 de Juliano apostata refertur. Cum enim ejusmodi incantationibus operam daret, spectris quæ ad magorum voces apparuerant deterritus, quasi in magno discrimine esset, pro christianorum consuetudine, quam didicerat, se ipsum signo crucis consignavit, cujus virtute spectra evanuerunt. Vide et Gregorium Nazianz. invect. in Julianum et Euseb. lib. 7. Hist. cap. 10. — confer Annot. c.
h Hæc verba usque ad “ipse eam” desunt in cod. Silv. Nota Ruinartii.
i Hujusmodi dæmonis confessiones frequenter occurrunt primis ecclesiæ sæculis, nec desunt exempla evangelica. Totum hunc locum habet Tamayus amplificatum (ut frequenter alibi) et tersiore stylo elaboratum, proprio (vix dubitem) marte.
k Pericope hæc, quibus concepta verbis est,vix et ne vix quidem intelligitur. Tamayus eam sic reddit: cum hæc publice faterentur invocati dæmones, protinus Lucianus et Marcianus stupore et timore perculsi, velut mortui in faciem suam ceciderunt; et post paululum reversi ad se, respuentes illas magicas artes, dæmones dimiserunt.
l De Sabino et Decio vide Comm. præv. nn. 7 et 8. Tamayus inserit, pro scopo suo, nonnulla: Comprehensos eos duxerunt ad præsidem urbis Viccensis, nomine Sabinum, Decii imperatoris munificentia. Commentia hæc esse probavimus Comm. præv. § II; cum ex antiquis monumentis efficiatur, SS. Martyres Nicomediæ passos. Conf. n. 6.
m Tillemontio phrasis ista olet stylum Metaphrasticum [Ubi supra] . Esto quid inde? Nec enim proconsularia sunt Acta nostra. Non itaque putandum, singula verba, quæ recitantur, a SS. Martyribus fuisse prolata. Cæterum nihil officit, quominus hæc et similia, Tillemontio minus grata, reapse S. Lucianus dixerit pro tribunali. Nonne jam multis ante sæculis Job uxorem pariter objurgaverat? Quasi una de stultis mulieribus locuta es [Job, II, 10.] .
n Vox hæc reperitur in solo codice Colbertino. Mombritius habet: Nos autem Deo gratias etc. Tamayus: Nos Deo gratias agimus; codex Silviæ Majoris: Suscipiente nos Deo.
o Id est carnifices. Quæstionarius, carnifex, qui reos cruciat, examinat, ut ab eis veritatem extorqueat. Ita Cangius in Glossario. A græcis non numquam dicuntur κουεστιονάριοι.
p In cod. Silv. Maj. signatur VIII. Vide Comm. præv. n. 8 de die et anno martyrii.
q Clausulam Tamayus transposuit. Prius addit quæ ad sepulturam, inventionem et translationem corporum pertinent, et a nobis recitata sunt Comm. præv. n. 9. Addit deinde: Præstante domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Filio vivit et regnat in sæcula. Amen.
* Codd. mss. quosdam; Mombritius: quosquam
* peseveranter?
* Cod. Silv.: quæcumque magica et phantasmata
* Cod. Colb.: gerentur
* Cod. Silv. et Mombrit: contra diaboli minas
* Mombritius: in suppositum ignem eos jactaverunt.
DE SS. ROGATIANO, PRESBYTERO, ET FELICISSIMO, VIRO LAICO, CONFESSORIBUS, CARTHAGINE IN AFRICA,
POST MEDIUM SEC. III.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Rogatianus, confessor Carthagine in Africa (S.)
Felicissimus, confessor Carthagine in Africa (S.)
AUCTORE B. B.
§ unicus. Quæ de SS. Rogatiano et Felicissimo innotuerunt, habemus ex epistolis S. Cypriani, quarum binæ S. Rogatiano inscriptæ. In his non una occurrit difficultas sive explicanda sive solvenda. In aliis item epistolis ejusdem S. præsulis Carthaginensis præclare commendatur S. Rogatianus, quem etiam S. Cypriani vicarium fuisse constat in causa Felicissimi schismatici. A Martyrologis utrique sancti, martyres perperam dicuntur.
SS. Rogatianus et Felicissimus non aliunde nobis innotescunt, quam ex epistolis S. Cypriani, [Memoria] Carthaginensis episcopi, et paucis quibusdam martyrologis, qui manifeste ex S. Doctore hauserunt, additis de suo nonnullis. Quæ vero S. Cyprianus tradit, longe probabilius ad annos pertinent 250 et 251; illum a mense Februario vel Martio, hunc usque ad Aprilem, quo scilicet S. Martyr, post secessum quatuordecim fere mensium, Carthaginem rediit, unde discesserat circa finem Februarii an. 250.
[2] [et vitæ compendium.] Juverit, antequam ad particularia veniamus, res Sanctorum gestas summatim exhibuisse. Rogatianus presbyter erat ecclesiæ Carthaginensis; Felicissimus laicus, de quo paucissima novimus. Cum ineunte anno 250 cœpisset Carthagine persecutio, jussu magistratuum urbanorum (aberat Fortunatianus proconsul), SS. Rogatianus et Felicissimus capti fuere atque in carcerem detrusi. Ambo viriliter confessi sunt Christum, cæteris concaptivis exemplo præeuntes. Quapropter S. Cyprianus Rogatianum gloriosum vocat senem; cui etiam binas nominatim inscriptas habemus illius epistolas. Ex aliis vero ejusdem S. Doctoris litteris discimus ei non semel a S. Episcopo pecunias datas vel missas, in pauperes erogandas; Rogatianum una cum S. Numidico (de quo apud nos IX Augusti) et Virtio, fidelissimo atque integerrimo presbytero invigilasse ne pastoris absentia graviora grex pateretur detrimenta, indesinenter monitis suis confirmantes fideles et prudenti consilio temperantes præpostera pœnitentium et præcipue Lapsorum vota, pacem ecclesiæ petentium, nondum satis probata pro futuro constantia. Eosdem simul cum duobus episcopis constituit Cyprianus adhuc absens suos vicarios, quibus incumbebat pauperum necessitatibus providere, examinare promovendos ad ordines. Nec intermittebant sollicite S. Præsulem monere de omnibus quæ fiebant. Itaque machinationes Felicissimi (longe diversi a Sancto nostro cognomine) viri potentis et inquieti patefecerunt, in quem jussit Cyprianus fulminari excommunicationis sententiam; quod ab eis intrepide executioni mandatum est, antequam sanctus Doctor, relictis latebris ecclesiæ suæ mense Aprili an. 251 redderetur, quo tempore quieverat penitus in Africa persecutio. Probabile valde est, SS. Rogatianum et Felicissimum Decianæ procellæ supervixisse atque in pace diem clausisse; nec proinde proprie Martyres dicendos [Conf. Baillet, Vies des Saints, 26 Oct.] . Hæc generatim dicta sint. Singula discutiamus vel prout opus erit explicatius reddamus.
[3] [An. S. Rogatiamus diversus sit a Sergio, cujus mentio fit apud S. Cyprienum?] S. Rogatianum diximus presbyterum ecclesiæ Carthaginensis; estque proin alius ab ejusdem nominis episcopo Novensi in Mauritania, ad quem exstat epistola S. Cypriani [Migne, Patrologia lat., tom. IV, col. 393 – 397.] . Cum ex Baluzii recensione epistola LXXXI ferat inscriptionem: Cyprianus Sergio et Rogatiano et cæteris confessoribus in Domino perpetuam salutem [Ibid., col. 424.] , ortum est apud plures dubium [Conf. Baillet, ubi supra in margine. Tillemontium, Mémoires, tom. IV, p. 604 et seq.] , an Sergii nomen diversam spectet personam, an vero sit tantum prænomen Rogatiani. Certum est vocem Sergius desiderari pluribus in codicibus haud spernendæ notæ. Non habetur, inquit Baluzius [Migne, col. 425.] , in codice Vaticano 195, neque in Gratianopolitano, neque demum in Lamoniano. Non exstitisse etiam in veteri codice optimo liquet ex annotatione Nicolai Fabri, posita in exemplari editionis Pamelianæ, ubi vir doctissimus monuit in eo codice legi simpliciter “Rogatiano et cæteris confessoribus,” uti etiam habetur in codice sancti Arnulphi. In totius epistolæ decursu nulla prorsus occurrit Sergii mentio, dum Rogatianus præclare commendatur et cæteris confessoribus in eodem carcere detentis exemplo proponitur, ut in agone fortiter perseverent: ut sequamini in omnibus Rogatianum presbyterum, etc. Ex his pronum sane est inferre S. Rogatianum cæteris antesisignanum ex mente S. Cypriani exstitisse; quidni et illi primarie suam inscripserit epistolam? Unde haud absurda mihi videtur conjectura, Sergium prænomen esse Rogatiani et delendam copulativam et. Nihilominus, edita accuratioribus studiis S. Episcopi opera, epistolæ initium faciunt: Sergio et Rogatiano etc. Ita, notat Baluzius [Migne, t. IV. col. 424.] , edidit Pamelius et alii post eum; eamque lectionem exhibent tria vetera exemplaria. Alia habent “Seagrio” vel “Seugeio.” In Remigiano vetere: “Cyprianus Sergio et Rogatiano et Victori et Felicissimo et cæteris confessoribus.” Quod autem nonnulli veteres libri et editiones habent “ad Rogatianum juniorem,” id male positum esse recte censuerunt Angli, qui hanc suam sententiam multis rationibus ostenderunt esse veram. Itaque stando editis S. Cypriani scriptis, diversus est Sergius a Rogatiano, quamquam aliis ex rationibus, quas supra notavi, sententia contraria non sit omnino spernenda. Nonne etiam dici posset, vocem Sergii irrepsisse, cum tanta sit lectionum hoc loco varietas? Miratur Tillemontius, difficultatem hanc fuisse prætermissam a Pearsonio, diligentissimo scriptore Annalium Cyprianicorum [Mémoires, t. IV, p. 604.] .
[4] [Duæ epistolæ S. Cypriani inscriptæ S. Rogatiano;] Binas habemus S. Cypriani epistolas S. Rogatiano cæterisque confessoribus inscriptas; nec ulla hac de re controversia; sed quo tempore missæ, disputant. Cæterum nemini non notum est, quantum eruditi inter se discesserint in ordinandis per seriem chronologicam S. Doctoris epistolis. Sic quod attinet ad duas illas, de quibus nobis quæstio, mire discrepant editores. Altera, quæ venit ordine sexta apud Fellum episcopum ecclesiæ Anglicanæ Oxonii, octogesima prima est apud Pamelium et Baluzium; altera rursus apud Fellum, ordine decima tertia, apud Pamelium venit septima, apud Rigaltium et Baluzium sexta, (quod hi expungant omnium primam.) Ita ut quæ prior apud alios est, apud alios posterior sit, idque aliquot annorum intervallo. Hujus loci non est fusius disputare de ordine, quo S. Præsulis litteræ universæ collocandæ sint. Sufficiat indicasse quas ob causas Fello et Pearsonio potius quam Pamelio, hujusque sequaci Baluzio, assentiamur, et ambas epistolas eodem fere tempore, scilicet primis a mota persecutione Deciana mensibus, scriptas opinemur. Cæterum consentientes habemus D. Ceillerium [Auteurs ecclésiastiques, tom. III, p. 66.] , Schœnemannum [Bibliotheca patrum latin., tom. I, p. 81 et seqq.] , et ad priorem quod spectat, etiam Morcellum [Africa Christiana, tom. II, p. 102.] [Ibid., p. 110.] ; qui posteriorem adscribit ineunti anno 251 [Ibid., p. 110.] . Nec omnino dissentit Tillemontius [Mémoires, tom. IV, p. 604.] , statuens epistolam 81 referri posse ad annum Christi 250, dum illam Pamelius rejicit ad tempora Valeriani, sub quo S. Cyprianus anno Domini 258 passus est.
[5] [earum alteram scriptam post reditum S. Præsulis contendunt] Inter omnes convenit epistolam, quæ ex recensione Pearsonii decima tertia est, Pamelio septima, Rigaltio et Baluzio sexta, scriptam fuisse tempore quo, Decii sæviente persecutione, secesserat S. episcopus Carthaginensis. Totus difficultatis cardo vertitur in altera epistola. Audiamus D. Maranum, cui ut loquitur Schœnemannus [Biblioth., tom. I, p. 105.] , contigit inchoata a Baluzio, sed ejus morte intercepta, opera S. Cypriani perficiendi provincia, viro nequaquam Baluzio, sive ingenium sive doctrinam ecclesiasticam spectes, inferiori. Is itaque in vita S. Cypriani, quam operum novæ editioni præfixit, sic disserit [Migne, tom. IV, col. 143.] : Hanc epistolam Pamelius et Baronius inter postremas Cypriani numerant, et in persecutione Valeriani scriptam putant. Hac potissimum ratione ducuntur, quod Rogatianus presbyter et confessor, quem post Decii persecutionem superfuisse constat, in hac epistola LXXXI vitam pro Christo cum Felicissimo dicatur profudisse. Atque id quidem tabulis ecclesiasticis consentaneum est, in quibus, inquit Baronius, Rogatiani et Felicissimi “una die passorum natalis solemnitas consignata est VII cal. Novembris.” Contra Pearsonius hanc epistolam sub Decio scriptam esse contendit, cum lateret Cyprianus, idque probat ex primis epistolæ verbis: “Saluto vos, fratres carissimi, optans ipse quoque conspectu vestro frui, si me ad vos venire loci conditio permitteret.” Sic autem loqui solet Cyprianus e suo secessu, ut in epist. V: “Et quoniam mihi interesse nunc non permittit loci conditio;” et in epist. XXXVII ad eumdem clerum: “Utinam loci et gradus mei conditio permitteret ut ipse nunc præsens esse possem.” Unde concludit Pearsonius his verbis non exilium Cypriani sub Valeriano, sed illius sub Decio secessum denotari. Locum autem ex quo mortuum Rogatianum fuisse judicatur, in aliam prorsus sententiam accipiendum esse existimat, ac errorem in tabulas ecclesiasticas irrepsisse, dum Bedam, qui has Cypriani litteras laudat, et ex illis docet Rogatianum et Felicissimum martyrio coronatos esse, (id secus omnino: nam nec Beda, nec Florus, nec auctaria ulla Sanctorum illorum meminere [Vide Acta SS., tom. II Martii, p. XXXVI.] ), Usuardus, Ado et alii sine examine sequuntur. Pearsonii sententia arridet Tillemontio; sed tamen multis rebus perspicitur, hanc epistolam non in secessu scriptam esse, sed Carthagine, cum jam obiisset Rogatianus, non tamen sub Valeriano, sed sub Gallo et Volusiano, anno scilicet 252, ut alibi tradit idem Maranus [Migne, t. IV. col. 189 et 190.] . En trina sententia. Prima cum Pearsonio epistolam adscribit inchoato anno 250; secunda, cum Pamelio et Baluzio, anno 257 vel sequenti; tertia post annum 252, cum Marano, quem paucos omnino asseclas nactum putem.
[6] [frustra] Mihi, ut jam monui, præplacet Pearsonii opinio; tum quod longe communior sit, tum quod validioribus nixa reperiatur rationibus. Prima desumitur ex comparatione trium locorum, quos supra laudabat Maranus. Ex his ita infert Pearsonius [Annales Cyprianici pag. 19. Bremæ 1690.] : Eandem certe occasionem sive rationem absentiæ eadem ubique excusandi formula satis indicat; ut eodem fere tempore et sub iisdem circumstantiis tres has epistolas haud immerito scripsisse videatur. Alteram suæ sententiæ rationem explicat ibidem Pearsonius: Fatetur Pamelius, ex ipsis verbis patere hanc epistolam aut in secessu aut in exilio scriptam esse, quæ (verba) etiam per se considerata potius secessum voluntarium quam exilium coactum et violentum indicant. Cum Curubi exul erat (a mense Septembri anni 257), sententia proconsulis ut Carthagine præsens esset non permisit; at in secessu suo nihil præter conditionem loci, hoc est Carthaginis, quo minus illic tunc præsens esset impedivit. Perperam enim Pamelius in istis ad clerum literis “locum” interpretatur secessum, de quo queri non potuit debuitve. Intelligit certe Cyprianus locum in quo præsens esse et iis interesse et conspectu eorum frui maxime concupivit; sed “loci”, hoc est Carthaginis, ubi persecutio jam fervebat, et “gradus”, hoc est episcopatus, qui si ipse adesset gentilium invidiam magis indies provocaret, conditio non permisit… Aliter plane se excusat ad confessores in metallo constitutos, cum Curubi in exilio esset, epistola nempe LXXVI (Pamelio et Baluzio 77): Gloria quidem, inquit, vestra poscebat, beatissimi ac dilectissimi fratres, ut ad conspectum atque ad complexum vestrum venire ipse deberem, nisi me quoque ob confessionem nominis (Christiani) relegatum præfiniti loci termini coercerent. Subdit Pearsonius: Tertio narratio ipsa de Rogatiano presbytero, quam sententiæ nostræ adversari putant, initio hujus persecutionis optime convenit: nam primus hujusce turbationis impetus a plebe profectus est, quo tempore ipsum Cyprianum clamore violento frequenter flagitavit [Conf. Acta SS., t.IV. Sept., die XIV, p. 212 d.] ; et eodem modo in hac epistola Rogatianus cum Felicissimo “ferocientis populi impetum excepisse” dicitur. His rationibus permotus epistolam hanc ab extremo exilio Cypriani ad initium secessus revocandum putavi.
[7] [Pamelius] Postea progreditur Pearsonius ad diluenda Pamelianæ sententiæ fundamenta, quorum præcipuum (unicum dixerim) consistit in sequentibus Baronii verbis [Ad an. 260 num. LX, t. III, p. 89.] : Cyprianus … dum Rogatiani tunc passi meminit, plane indicat non præteritæ persecutionis tempore, sed præsentis has se a scriptas fuisse litteras. Nam Rogatianum superstitem fuisse aliis persecutionibus, ex aliis tunc datis litteris satis manifeste apparet, sicut et Felicissimum. Vult ergo eruditus Cardinalis, et cum eo Pamelius, ex hac S. Doctoris epistola effici omnino, SS. Rogatianum et Felicissimum martyrio proprie dicto coronatos; et insuper ex aliis S. Cypriani locis probari utrumque persecutionibus tum sub Decio tum sub Gallo superstites vixisse. Reponit Pearsonius: Illud quidem de Felicissimo addidit Baronius gratis, de quo nihil in aliis Cypriani litteris legitur. Aliud est de Rogatiano, quem ex plurimis S. Doctoris testimoniis constat in vivis fuisse, cum sedata jam Carthagine esset Deciana procella, ut ex infra dicendis manifestum fiet. Si itaque, ut contendunt Baronius et Pamelius, ex epistola LXXXI revera probatur martyrio coronatus Rogatianus, consequens est illam non fuisse scriptam inchoato anno 250, ac proinde deserendum Pearsonium. Ast mea opinione res aliter se habet. En verba S. Doctoris, ex quibus et nata et dirimenda controversia est [Migne, t. IV, col. 428.] : Quam fidem, (feminarum et puerorum eodem carcere detentorum, quos summis ob constantiam laudibus extollit numero præcedenti) vos quoque retinentes … futura tantum cogitatis, ut ad fructum regni æterni et ad complexum et osculum Domini et conspectum venire possitis; ut sequamini in omnibus Rogatianum presbyterum, gloriosum senem, viam vobis ad gloriam temporis nostri religiosa virtute et divina dignatione facientem, qui cum Felicissimo fratre nostro quieto semper et sobrio excipiens ferocientis populi impetum, primum hospitium vobis in carcere præparavit, et metator quodammodo vester, nunc quoque vos antecedit. Quod ut consummetur in vobis, assiduis orationibus Dominum deprecamur, ut, initiis ad summa pergentibus, quos confiteri fecit, faciat et coronari. Fateor nihil me in his reperire quod vel minimum suadeat, S. Cyprianum aliud loqui de Rogatiano, aliud de Felicissimo cæterisque confessoribus eo loci custodiæ mandatis. Ait S. Rogatianum una cum S. Felicissimo cæteris quodammodo metatorem extitisse. Sunt autem, teste Stephano, metatores in castris, qui præcedentes locum eligunt ipsis castris. Carceres, in quibus confessores ad supremum se disponebant agonem, aptissime comparantur sane castris. Ut proinde similitudo, a Cypriano, scriptore terso et accurato, sententiæ nostræ aperte faveat. Cangius in Glossario minus fideliter hunc locum reddit, ubi absque dubitatione et asterisco notat: Cyprianus Epist. 81. Rogatianum metatorem vocat eorum, quos martyrio antecesserat. Utique vox martyrium vel alia ejusdem significationis nuspiam ibidem occurrit. Unde Pearsonius [Annal. Cyp., p. 19.] : Ex quibus verbis nemo certe colligere potest, Felicissimum tunc martyrem fuisse, quem tantum fratrem vocat Cyprianus, laicum fuisse indicans, quietum quidem et sobrium, ac præterea nihil. Quod si martyrium passus tum fuisset Felicissimus, numquam sine laude et insigni titulo eum nominasset. Imo vero neque Rogatianum ipsum tunc martyrem aut defunctum fuisse indicat. Nihil enim aliud dicit, quam Presbyterum illum cum Fratre primum cæteris confessoribus hospitium præparasse, atque adeo metatorem quodammodo eorum fuisse; eundem etiam, eo ipso tempore quo scripsit, “viam eis ad gloriam temporis facere religiosa virtute et divina dignatione” atque iisdem eos adhuc “antecedere.” Clare igitur ostendit eum adhuc vivere optimumque exemplum cæteris confessoribus præbere, adeoque eum in omnibus sequendum docet.
[8] [et Maranus;] Nihilominus Maranus præcitata S. Cypriani verba in sensum prorsus oppositum trahit, idque tanta confidentia, ut pronuntiare non dubitet: Nulla fere vox, hoc in loco, quæ non Rogatianum pro Christo passum indicet [Migne, tom. IV, col. 144.] . Verum, pace eruditi scriptoris dixerim, levia valde sunt, quæ in probationem profert. Vocat, inquit, eum Cyprianus “gloriosum senem,” quod eum argumento est ad gloriam pervenisse. Quasi vero gloria confessionis et constantia in carcere non sufficerent ut ita a S. Doctore vocaretur. Confessores, ait, laudat, quod futura tantum cogitant, ut ad complexum Domini perveniant, ut sequantur in omnibus Rogatianum, quem jam in multis rebus imitati fuerant. Jam ergo pervenerat ad conspectum Domini Rogatianus, siquidem pervenire ad conspectum Domini, idem est ac Rogatianum in omnibus sequi. Quidni idem etiam sit, sequi Rogatianum viam eis ad gloriam facientem religiosa virtute? Scilicet supponit Maranus, quod in quæstione est, nempe Rogatianum victoriæ palmam jam adeptum. Quo supposito, necesse utique est ut et ipsi eamdem adipiscantur, ut vere dici possintillum in omnibus sequi. Addit Maranus: Paraverat illis Rogatianus primum hospitium in carcere. Ubi secundum parabat, nisi in cælo, antecedens eos veluti metator quidam? Opus non est secundo isto hospitio, ut metator habeatur Rogatianus. Recolantur quæ diximus supra. Denique (ita prosequitur Maranus) Deum precatur Cyprianus, ut id in quo eos antecedebat Rogatianus, in ipsis consummetur et ad coronam perveniant. Ergo jam ad hanc coronam Rogatianus pervenerat. Negatur consequentia. Sufficit enim ut illi cum Rogatiano constanter in confessione pergant, atque ita cum eo cælestem rapiant palmam. Præterea ut placita sua tueatur, Maranus asserit [Migne, tom. IV, col. 145.] , ubi dicitur Cyprianus impeditus loci conditione, quominus cum confessoribus præsens agat, vocem loci non Carthaginem nec quamcumque aliam urbem vel terram significare, sed episcopalem auctoritatem, prout in aliis nonnullis vox ista sumitur. Non est opus multis eruditi Benedictini opinionem refellere; cum in istiusmodi interpretatione, quantum mihi compertum, nec ducem nec sequacem habueret. Est itaque multo verisimilius SS. Rogatianum et Felicissimum in carcere una cum cæteris confessoribus vixisse, quando hanc B. Cyprianus scripsit epistolam. Lubens quoque subscribo Pearsonii sententiæ, existimantis has, ex duabus Rogatiano inscriptas, litteras priori loco ponendas: sic enim quæ de sancto Confessore traduntur, aptius meliusque cohærent. Eodem ordine laudantur apud Morcellum [Tom. II, p. 102 et 110.] .
[9] [hujus epistolæ summarium,] Cæterum cum in priori ista epistola, nihil, præter jam dicta, reperiatur, quod non sit omnibus propter Christum ibidem incarceratis, commune; ejus tantum adscribemus summarium. Primum eis gratulatur vir sanctus de gloriosa confessione; deinde hortatur ut generosi pergant via qua cœperunt, futurorum spe gaudiorum præsentia supplicia calcantes; tum magnis extollit laudibus feminarum et puerorum constantiam: Beatas etiam, exclamat, feminas, quæ vobiscum sunt in eadem confessionis gloria constitutæ… Ac ne quid deesset ad gloriam numeri vestri, ut omnis vobiscum sexus et ætas esset in honore, pueros etiam vobis gloriosa confessione sociavit divina dignatio, repræsentans nobis tale aliquid quale Ananias, Azarias, etc. Denique finem imponit verbis supra relatis: quam fidem vos quoque retinentes etc. Notandum, Surium, qui hac die 26 octobris SS. Rogatianum et Felicissimum laudat, hanc S. Doctoris epistolam in extenso recitare; nihilque addit aliud.
[10] [item et alterius] In altera seu posteriori epistola, ad Rogatianum directa, quæ, ut omnes concedunt, a S. antistite Carthaginensi scripta ex secessu suo fuit, et Pearsonio decima tertia, Pamelio septima, Baluzio sexta est, Rogatianum et cæteros confessores exhortatur ad disciplinam observandam, ne qui Christum voce confessi fuerant, operibus abnegare viderentur; obiter increpans quosdam eorum, qui extorres facti ob fidem, in patriam tamen reverti non verebantur; atque hoc est quod Cyprianus infra dicit, Epist. XV (Pearson. XXXVII) extorribus quando oportuit, objurgationem non defuisse: nam in secessu scriptam hanc epistolam patet. Ita Baluzius argumentum exponit, at nonnihil, ut assolet, jejune: nam graves ibidem Cyprianus nonnullorum confessorum reprehendit culpas, imo crimina: Cognovimus, ait, non deesse, qui Dei templa, et post confessionem sanctificata, et illustrata prius membra, turpi et infami concubitu suo maculent, cubilia sua cum feminis promiscua jungentes, quando, et si stuprum conscientiæ eorum desit, hoc ipso grande crimen est, quod illorum scandalo in aliorum ruinas exempla nascuntur. Contentiones quoque et æmulationes inter vos nullas esse oportet etc. Atque hinc mihi nova ratio est, hanc epistolam alteri, ordine temporis, postponendi. Ea enim humanæ infirmitatis conditio est, ut ægre in bene cœptis perseveret; unde qui initio gloriosa confessione adunati caste et sancte fuerant, haud ita multo post a summis ad ima deflectebant. Corpus quod corrumpitur, aggravat animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem *.
[11] [cujus clausula, a Baluzio addita, non videtur genuina.] Est et aliud in hanc epistolam observandum. Apud Baluzium additur clausula, quæ apud alios desideratur, et ex qua sequeretur confessores jam carcere exiisse, cum hæc ad eos scriberet Cyprianus. Et quamquam, inquit, clero nostro, et nuper cum adhuc essetis in carcere constituti, sed nunc quoque denuo, plenissime scripserim, ut si quid vel ad vestitum vestrum vel ad victum necessarium fuerit, suggeratur, tamen etiam ipse de sumpticulis propriis quos mecum ferebam, misi vobis CCL, sed et alia CCL proxime miseram. Victor quoque ex lectore diaconus, qui mecum est, misit vobis CLXXV. Gaudeo autem quando cognosco plurimos fratres nostros pro sua dilectione certatim concurrere et necessitates vestras suis collectionibus adjuvare. Ast primum, quæ præcedunt in epistola, proprio et obvio sensu longe commodius referuntur ad confessores in carcere constitutos; illa præcipue quæ tam graviter reprehendit Cyprianus. Quod si præfatam clausulam sinceram dixeris, nescio qui epistolæ contextu sibi cohæreat; qui initio respondeat finis, ni vis inferatur verbis, ut a naturali sensu detorqueantur. Præterea certum est, clausulam in uno tantum reperiri codice Remensi. In aliis codicibus, quos videre contigit, hæc nusquam occurrunt, ut diserte habet Fellus [S. Cydriaui opera. Epistolæ, p. 31. Bremæ, 1690.] . Et ipse Baluzius monet [Migne, tom. IV, col. 239.] : Tametsi Regaltius, qui primus hoc segmentum reperit in codice sancti Remigii, illud cum ipsa epistola non ediderit, sed retulerit inter observationes; tametsi Angli (Fellus) secuti sint exemplum Rigaltii; ego illud attexui epistolæ, non dubitans quin sit Cypriani, quamvis in uno tantum veteri libro repertum sit. Reinhartius non attexuit epistolæ, sed addidit in calce, admonens Regaltium edidisse ex codice Remensi. Utique fide unius codicis, nemo facile discesserit a communi sententia.
[12] [Dicta breviter recapitulantur.] Itaque, ut paucis hactenus dicta comprehendam, videntur mihi ambæ epistolæ S. Rogatiano nostro scriptæ; ordine prior est, quæ Pamelio et Baluzio posterior; missa vero mense Martio vel Aprili anno 250; alteram dedit Cyprianus sequenti Maio, ut tradit ex Pearsonio Schænemannus; quod si ita sit, probabilius est confessores tunc adhuc in carcere fuisse; aliud foret in sententia Morcelli, rejicientis epistolam ad initium anni 251. Clausulam a Baluzio adjunctam, demonstravimus dubiæ saltem fidei esse. Porro ex priori epistola discimus, SS. Rogatianum presbyterum et Felicissimum principio persecutionis Decianæ circa finem mensis Februarii 250 comprehensos atque ob præclaram confessionem in vincula conjectos. His paullo post alii accesserunt, inter quos et feminæ quædam et pueri aliquot inventi sunt, quos tum Cyprianus per epistolam gratulatus, auctor quoque fuit, ut Rogatianum et Felicissimum in omnibus sequerentur [Morcelli, Africa Christiana, t. II, p. 102.] . In posteriori epistola nihil est quod speciatim ad S. Rogatianum (de S. Felicissimo in priori solum mentio fit, nec uspiam alibi) pertineat, nisi quod ejus nomine inscripta sit: Cyprianus Rogatiano presbytero confessoribus fratribus salutem. Quod sane ex mente S. Doctoris signum est non modo singularis benevolentiæ sed et æstimationis minime vulgaris.
[13] [S. Cyprianus Rogatiano pecunias in pios usus erogandas mittit.] S. Rogatiano pecunias a B. Cypriano datas et missas in pios usus distribuendas patet ex aliis litteris (incipiunt Cyprianus presbyteris et diaconibus, fratribus charissimis salutem) quibus commendat ut curam habeant viduarum, infirmorum et pauperum nec peregrinos negligant: Sumptus, inquit [Migne, t. IV, col. 327.] , suggeratis de quantitate mea propria quam apud Rogatianum compresbyterum nostrum dimisi. Quæ quantitas ne forte jam universa erogata sit, misi eidem per Narcissum acolythum aliam portionem, ut largius et promptius circa laborantes fiat operatio. Videtur hæc epistola eodem fere tempore quo aliæ binæ, de quibus egimus, scripta. Sed hic, quod in aliis plerisque obtinet, disputant eruditi. Alii cum Fello et Pearsonio illam ponunt ordine octavam et referunt ad mensem Martium vel Aprilem anni 250; ac proinde media veniret inter ambas S. Rogatiano nomine proprio missas; alii cum Pamelio et Baluzio, apud quos est ordine trigesima sexta, tardius scriptam censent; forte ideo quod significet sanctus præsul, persecutionem tum deferbuisse; timet enim Carthaginem redire, ne sit auctor rumpendæ pacis; hæc tamen integra non erat, cum addat: Quando ergo vos scripseritis rebus compositis, me venire debere..: tunc ad vos veniam [Ibid., p. 326.] . Sed aliunde nihil mihi obstare videtur, quominus dicamus hujusmodi mitigationem seu intermissionem severitatis primo, postquam secesserat Cyprianus, tempore obvenisse. Morcellus epistolam rejicit ad finem circiter anni 250 [Africa Christiana, t. II, p. 109.] .
[14] [Eumdem alibi præclare commendat.] Præclarum rursus de S. Rogatiano habemus testimonium in Epistola 40a ex Baluzii recensione, Felli 43a. Ita nempe Plebi universæ scribit Cyprianus [Migne, ubi supra, col. 332.] : Quamquam, fratres charissimi, Virtius, fidelissimus atque integerrimus presbyter, item Rogatianus et Numidicus presbyteri confessores et gloria divinæ dignationis illustres, sed et diaconi, boni viri et ecclesiasticæ administrationi per omnia obsequia devoti, cum cæteris ministris plenam vobis præsentiæ suæ diligentiam præbeant, et exhortationibus assiduis singulos corroborare, sed et lapsorum mentes consiliis salubribus regere et reformare non desinant, tamen ego quantum possum admoneo et quomodo possum visito vos litteris meis. Litteris, inquam, fratres charissimi: hoc enim quorumdam presbyterorum malignitas et perfidia perfecit, ne ad vos ante diem paschæ venire licuisset etc. Ex postremis verbis intelligitur epistola scripta haud diu ante festa paschalia (probabiliter circa finem Februarii, vel initio Martii [Vide Schœnemann, tom. I, p. 86.] ) quæ, ut notat Pearsonius [Annales Cyprianici ad an. 251 n. III.] , secundum canonem Hippolyti hoc anno Domini Cyclo Solis VIII litera Dominicali E, in vicesimum tertium Martii inciderunt [Confer. Art de vérifier les dates, p. 6.] . Constat præterea ex contextu datam epistolam paulo post abstentos Felicissimum hujusque asseclas, de quibus agam numero sequenti. Nihilominus præsumere licet, quæ de S. Rogatiano hic prædicantur, non solum spectare ad præsentis temporis adjuncta, sed ad omne fere illud spatium, quo duravit S. Cypriani secessus. Quare in vitæ compendio (supra n. 2.) diximus: S. Rogatianum una cum S. Numidico et Virtio invigilasse ne pastoris absentia graviora grex pateretur detrimenta.
[15] [Epistola ad schisma Felicissimi spectans;] Restat Paulo uberius dicendum de gestis S. Rogatiani in causa Felicissimi, cujus artibus schisma eruperat in ecclesia Carthaginensi. Schismatis initium adscribit Pearsonius anno 250; plerique, quos inter decessores nostri in Actis S. Cypriani [Tom. IV Sept. p. 247.] meliori ut nobis videtur nixi fundamento, ineunti anno sequenti [Confer. Tillemont, tom. IV, pag. 611 et 613.] . Inter epistolas S. Cypriani superstites atque de Felicissimo agentes, tres sunt in quibus expressa fit de S. Rogatiano mentio, quem docent una cum duobus episcopis et altero presbytero Vicarios a S. Doctore constitutos. Ex quo sane liquet quanti Rogatianum faceret beatus præsul Carthaginensis. Laudatæ epistolæ apud Baluzium ordine veniunt 38a, 39a et 40a; apud Oxonienses 40a, 41a et 42a. Prima est responsoria ad litteras nobis deperditas, quibus monebatur a vicariis suis S. Cyprianus de prorumpente Felicissimi schismate. Inscribitur autem Caldonio et Herculano collegis item Rogatiano et Numidico compresbyteris; monetque S. Cyprianus, eos pro se Vicarios missos, cum mandatis ut Felicissimum ejusque insigniores asseclas declararent abstentos, id est communione privatos.
[16] [item altera et tertia;] Per secundam docemur jussa, superioribus litteris contenta, fuisse executioni mandata. Juverit illam, de cætero brevissimam, in extenso adscribere: Caldonio cum Herculano et Victore collegis item Rogatiano cum Numidico presbyteris. Abstinuimus a communicatione Felicissimum et Augendum; item Repostum de extorribus et Irenem Rutilarum et Paulum Sarcinatricem; quod ex annotatione mea scire debuisti. Item abstinuimus Sophronium et ipsum de extorribus, Soliassum budinarium. Notandum est autem primum, duobus supra nominatis episcopis addi tertium, nempe Victorem, quem suspicatur Morcellius proximæ profuisse ecclesiæ, atque propterea advocatum; deinde hisce in litteris haud pauca esse obscura et propter varias lectiones incerta. Sic non facile capimus quo tendat pericope: Quod ex annotatione mea scire debuisti; ubi alii loco mea ponendum volunt nostra; et pro debuisti, Morellius, Pamelius et Fellus legunt plurali numero debuistis: Fellus quoque in titulo addit salutem, quæ vox apud alios desideratur. Nec mihi absurda est conjectura, scriptionem istam ad nos pervenisse mendosam, luxatam imo et mutilam. Nihil itaque mirum non convenire inter eruditos a quo, cui vel quibus hæc missa sit epistola, imo an vocari proprie epistola possit. Ego, ait Baluzius [Migne, tom. IV, col. 331.] , non dubito quin sit Caldonii reddentis Cypriano rationem eorum quæ ab eo et aliis Vicariis collegis suis gesta fuerant adversus Felicissimum et socios ejus. Itaque optima est lectio librorum qui habent “debuisti”: solus enim Caldonius scribit nomine suo et collegarum. Confer Tillemontium [Ubi supra p. 612 nota XXII.] qui non unam movet contra hanc sententiam difficultatem, ac tandem concludit, non esse epistolam, sed potius tabellam seu excommunicatonis sententiam publice affigendam; atque ita existimat tum ob rationes supra tactas, tum ideo præsertim quod non satis dignum videatur, ut de re tanti momenti summatim et jejune rescriberent ad episcopum suum vicarii. Morcellio [Africa Christiana, tom. II, pag. 111 n. IV. Brixiæ, 1817.] edictum est, quod ad Cyprianum et alios episcopos mitteretur. Balluzius Tillemontio assentiri non potest: est enim certo, inquit, epistola Caldonii; quod utique in quæstione manet. Non opus est pluribus prosequi hoc argumentum: sufficit enim pro scopo nostro quod constet ex ista sive epistola sive edicto vel tabella, obtemperatum fuisse a S. Rogatiano aliisque vicariis mandato, prioribus litteris S. Doctoris imposito de abstinendis Felicissimo ejusque sequacibus. Qui plura voluerit, adeat acta S. Cypriani [Tom. IV Sept. p. 250.] . Tertia epistola ad plebem universam directa est, qua nuntiat Cyprianus vitandum Felicissimum cum suæ factionis quinque presbyteris, qui tum lapsis sine discrimine pacem dabant, tum seditionem et schisma adversum se concitabant. Exorditur a præclaro S. Rogatiani et aliorum quorumdam encomio, quod descripsimus supra n. 14.
[17] [ex quibus discimus Rogatianum constitutum S. Cypriani vicarium.] His explicatis brevem subdo ex Morcellii opere narrationem de origine et progressu schismatis, ut clarius et uno veluti conspectu perspiciatur quæ fuerint infausta tempestate illa, S. Rogatiani partes. Dum, inquit Morcelli [Africa Christiana, pag. 110] , his populi, partim a recto tramite declinantis, moribus Cyprianus dolebat, gravius jam malum instabat a Felicissimo, cive Carthaginiensi opulento, eodemque christiano, laico (perperam a Baronio presbyter habetur [Tillemont Mém. tom. IV, pag. 611. Conf. Acta S. Cypriani pag. 247 et seqq.] ), at vitiis notato, et animo in Cyprianum infenso. Nec tamen videtur addendus quinque presbyteris illis qui electioni S. Cypriani obstiterant, quamvis non desint, qui ita sentiunt [Ibid pag. 56.] , inter alios Pearsonius ejusque abbreviator Schænemannus [Tom. I, p. 85.] . Forte anno (251) ineunte Carthaginem Cyprianus cum pecunia miserat episcopos duos Caldonium et Herculanum, cumque his presbyteros suos spectatissimos Rogatianum et Numidicum, qui “necessitates fratrum” sumptibus ipsius “expungerent, simul etiam et ætates eorum et conditiones et merita discernerent” quo de illis certior ipse fieret “et dignos” quosque ac virtutibus maxime commendatos in ecclesiæ usum atque solatium legere posset [Migne t. IV. cl. 329. Cyp. Epist. 38a; apud Fellum 41.] . Jam vero cum illi mandata, quæ receperant, diligenter persequerentur, ecce tibi improborum stipatus manu Felicissimus episcopos atque presbyteros coercere nititur, ausus intercedere “ne quis posset expungi,” neve census ullus institueretur; iis etiam qui ad stipem accipiendam accesserant “secum in monte non communicaturos, qui Cypriano obtemperare voluissent,” comminatur. Hæc in agro Carthaginiensi contigisse videntur, et “Montem” ille appellasse creditur prædium et domum suam in colle sitam, quæ tum fortasse christianis patebat, eo tutius convenientibus, quod in urbe sine periculo conventus tunc haberi non possent. Atque hæc interpretatio multo est communior verisimiliorque. Fellus ait, nec tamen probat, agi de oppido, cui nomen Mons, quod supponit haud procul Carthagine situm. Alii, paucissimi numero legunt in morte [Conf. Acta SS. tom. IV. Sept. p. 249.] . Pergit Morcelli: Ea porro ut Cyprianus rescivit, non ille, audacia hominis deterritus … auctoritatem suam impune contemni et pacem ecclesiæ inulto scelere turbari passus est; verum ad episcopos et presbyteros eosdem, quos illic vicaria potestate fungi jusserat, gravissimas litteras (est epistola 38a apud Baluzium) misit, quibus litteris et Felicissimo sacris interdicebat, et qui ejus adseclæ essent eidem pœnæ obnoxios minitabatur, nisi illum deseruissent… Nec vero mora interposita ulla est. Episcopi (Caldonius et Herculanus) convenere cum presbyteris (S. Rogatiano et Numidico) Victore quoque collega advocato, qui proximæ, ut arbitrior, ecclesiæ præesset, edictumque hujusmodi proposuerunt, cujus exemplum et ad Cyprianum et ad alios episcopos mitteretur. Recitatur edictum seu epistola a nobis supra n. 16. Subdit Morcellius: Hactenus edictum quale ad nos pervenit. Cui plura tum nomina subscripta fuisse, facile admiserim. Eo autem promulgato, statim apparuit, quid Felicissimus moliretur: quinque enim presbyteri Carthaginienses, qui antea pontificatum Cypriano eripere conati fuerant, ii se Felicissimo ejus secessionis antesignanos præbuerunt… Horum suffragiis, ut gratiam referre viderentur, Felicissimus creatus est diaconus. Tradunt Pearsonius [Annales Cyprianici pag. 25.] et Schænemannus [Bibliotheca historico litteraria tom. 1. pag. 85.] Felicissimum ad diaconatum a Novato elevatum fuisse citius, scilicet labente anno 250; auctumque hac dignitate cœpisse plebem a Cypriano avertere, auspicatumque suum esse schisma: ast hæc perperam, ut recte monet Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 614.] . Mensibus quatuordecim in secessu transactis rediit sanctus Cyprianus Carthaginem, post pascha anni 251, quod incidit in diem 23 Mart. Cumque ad eum plures convenissent episcopi cum eis habuit concilium Carthaginense I, in quo communi omnium sententia Felicissimus ejusque asseclæ iterato percussus anathemate est.
[18] [Memoria in fastis sacris,] Superest ut referamus, quæ in fastis sacris de SS. Rogatiano et Felicissimo habentur. Notemus primum eorum nomina præteriri in martyrologio ecclesiæ Africanæ, quod concinnavit Morcellius ex veterum tabulis et ad calcem tomi secundi operis sui edidit in lucem, monens se id præcipue spectare, ut eorum in primis, qui olim ecclesiam Africanam sanguine suo nobilitassent nomina … recognosci … facile possent [Africa Christiana, tom. II, p. 357.] . Vacant autem dies XXVI et XXVII octobris. Et observat Sollerius in Usuardum ad hunc diem: Rogatianus et Felicissimus apographis Hieronymianis, Bedæ, Floro, Rabano, Wandelberto præteriti, ab auctore Romani parvi (quod Rosweydus noster edidit) primum consignantur his verbis: “In Africa, Rogatiani presbyteri et Felicissimi martyris. Fusius eosdem annuntiat Ado Viennensis: Apud Africam natalis sanctorum martyrum Rogatiani presbyteri et Felicissimi, qui persecutione Decii et Valeriani, illustri sunt martyrio coronati.” De quibus etiam scribit beatus Cyprianus in epistola ad Confessores his verbis: “Ut sequamini” inquit, “in omnibus Rogatianum presbyterum gloriosum senem, viam vobis ad gloriam, nostri temporis religiosa virtute et divina dignatione facientem, qui cum Felicissimo fratre nostro quieto semper et sobrio excipiens ferocientis populi impetum, primum vobis hospitium in carcere præparavit, et metator quodammodo vester nunc quoque vos antecedit.” Usuardus Adonem ad amussim sequitur, nisi quod verba S. Cypriani non adscribat. Ita etiam Notkerus, sed phrasi diversa [Apud Canisium, tom. III, p. 183.] : Apud Africam sanctorum martyrum Rogatiani presbyteri et Felicissimi, qui passi sunt sub Decio et Valeriano. In Romano omittitur Decius cujus loco, ponitur Gallienus: In Africa sanctorum martyrum Rogatiani presbyteri et Felicissimi, qui in persecutione Valeriani et Gallieni illustri martyrio coronati sunt; de quibus etiam scribit sanctus Cyprianus in epistola ad Confessores. Notat vero Baronius in hunc locum: De his item Beda (id perperam: silet namque Beda de Sanctis nostris) Usuardus, Ado et alii… Vixit iisdem temporibus alius ejusdem nominis Felicissimus, sed meritis infelicissimus; qui signifer schismaticæ factionis, cum suis sociis a S. Cypriano abstentus est… Fuit insuper alius Rogatianus, qui cum Donato passus est in Galliis, de quo Gregorius Turonen.
[19] [ubi perperam Martyres dicuntur.] In memoratis hactenus martyrologiis SS. Rogatianus et Felicissimus diserte prædicantur martyres, an autem revera tales sint, non una dubitandi suppetit ratio. Ex Cypriani epistola 81, ait Sollerius, potissimum eruisse videntur martyrologi nostri, quod de “illustri martyrii corona” prædicant; an satis certo, non ausim asserere: nam si vera sunt quæ accurate observat Tillemontius; passos quidem constat Rogatianum et Felicissimum primo ipso “ferocientis populi impetu,” at in tormentis vitam posuisse, non item.., Castellanus contra, nullum ejus rei fundamentum se reperisse rotunde testatur. Quibus ex verbis satis apparet in quam Sollerius inclinet sententiam. Ex dictis per decursum hujus Commentarii constat utique SS. Rogatianum et Felicissimum præclare decertasse pro Christi nomine; ærumnas carceresque passos; non autem mortem obiisse. Nec proinde proprio sensu martyres dicendi sunt, bene vero confessores, prout moris ea tempestate erat vocare illos, qui fidem strenue in persecutione confessi erant, non tamen usque ad internecionem: nam supervixisse sanctos Pugiles nostros Decianæ procellæ, vix non mihi certum est: nec ulla suppetit ratio satis idonea, quæ suadeat sequenti aliquo turbine violenter abreptos. Ubi autem et quando diem clauserint, incompertum prorsus est. Perperam itaque a recensitis supra martyrologis passio adscribitur Decianæ vel Valerianæ et Galenianæ persecutioni. Nec opus est nobis disputare an in una potius quam in alia coronati fuerint; cum valde probabile nobis sit eos ærumnis et carceribus fortiter sub Decio toleratis superstites, in pace postea obiisse.
[Annotata]
* Sap. IX, 15.
DE SS. ARTEMIDORO, BASILIO, GLYCONE ET LEPTINA, MARTYRIBUS ECCLESIÆ ORIENTALIS,
TEMPORE INCERTO.
SYLLOGE.
Ex Menæis græcorum aliisque fastis Constantinopolitanis, Hierosolymitanis et Slavicis.
Artemidorus, martyr ecclesiæ Orientalis (S.)
Basilius, martyr ecclesiæ Orientalis (S.)
Glycon, martyr ecclesiæ Orientalis (S.)
Leptina, martyr ecclesiæ Orientalis (S.)
AUCTORE V. D. B.
[1] In Actis hisce nostris sanctorum breviter ex fastis sacris græcis dictum est ad diem 9 septembris de S. Artemidoro, [SS. Artemidorus et Basilius, simul gladio occisi,] qui igne consummavit martyrium [Acta SS., tom. III Septembris, p. 366.] et ad diem 20 ejusdem mensis de SS. Artemidoro et Thalelæo, seu Thalo, qui, quod Dianam adorare nollent, gladio interfecti sunt [Ibid., tom. VI Septembris, p. 148 et 149.] . Ab his diversus est S. Artemidorus, qui hodie in fastis patriarchatus Constantinopolitani celebratur; quum non ut primus igne, sed ense occisus sit; neque ut secundus socium habuerit S. Thalelæum, sed S. Basilium: quo accedit natales plus integro mense distare ab se invicem. Porro in Menæis græcorum impressis legitur ad hanc diem: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ οἱ ἅγιοι μάρτυρες Ἀρτεμίδωρος καὶ Βασίλειος ξίφει τελειοῦνται.
Στίχ.
Ἀρτεμίδωρος,
ᾧ
τέλους
ψῆφος
ξίφος
Σύναθλον
εἶχε
Βασίλειον
πρὸς
ξίφος.
Quod est: Eadem die sancti martyres Artemidorus et Basilius ense consummantur. Sequentes autem versiculos ita vertit Siberus [Martyrologium metricum ecclesiæ græcæ, p. 349.] :
Artemidorum sectio ferri necat:
Commilitonem nactus est Basilium.
Iidem ambo referuntur in codice slavico Ostromirano sæculi XI et in Menæis mss. Mazarinianis; sed et in Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ, signatis O. n. 148 et T. n. 346, eis sociantur SS. Glycon et Nestor his verbis: Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Βασιλείου, Ἀρτεμιδώρου, καὶ Γλύκωνος, καὶ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Νέστορος; quod est: Passio sanctorum martyrum Basilii, Artemidori et Glyconis et sancti martyris Nestoris. Quæ eadem verba in Menæis Sirmundianis leguntur, nisi quod Nestor absit. Præterea in codice Naniano græco CLXVI, quem Mingharellius [Græci codices mss.. apud Nanios Venetiis, p. 369.] recensuit, et in Menologio Hierosolymitano sæculi X, quem edidit Scholzius [De menologiis duorum codicum græcorum, p. 8.] , proxima die, 27 octobris, occurrit memoria τοῦ ἁγίου μάρτυρος Νέστορος καὶ Ἀρτεμιδώρου; qui ambo sancti, sed interpositis SS. Capitolina et Eroteide distincti, occurrunt etiam in Menæis mss. græcis monasterii S. Marci patrum Prædicatorum Florentiæ. De Nestore, quem in prætermissis ad præsentem diem jam memoravi, nil est quod dicam.
[2] Neque S. Glycon ad SS. Artemidori et Basilii societatem spectat, sed singularis est martyr, qui in Menæis græcorum singulari honestatur disticho: [et S. Glycon, copite amputato, sanctaque Leptina, humi tracta, hac die coluntur ob orientalibus.]
Στίχ.
Ξίφει
προτείνας
μάρτυς
αὐχένα
Γλύκων,
Σπονδὴν
γλυκεῖαν
αἶμα
σου
Χριστῷ
γέεις.
Quos versiculos sic latine vertit idem ille Siberus [Martyrologium metricum, p. 349.] :
Ferro caput læte scindendum das, Glycon:
Fusus cruor libamen est gratum Deo.
Qui S. Glycon cum alio nullo confundi potest, siquidem alius nullus in synaxariis aut menæis homonymus occurrat. Quibus addere placet S. Leptinam, quæ in solis Menæis græcorum impressis nobis obvia facta est, cum hac laude quod eadem die sancta martyr Leptina, per terram protracta, vitam finivit: τῇ αὐτῇ ἡμερᾳ ἡ ἀγία μάρτυρ Λεπτίνα κατὰ γῆς συρομένη τελειοῦται; cum hoc disticho, latine verso a Sibero [Ibid., p. cit.] :
Στίχ.
Ἐν
γῇ
συρεῖσα
χερσὶ
δυσσεφρόνων
Ἀφῆκεν
εἰς
γῆν
Λεπτίνα
σάρκος
πάχος.
Raptatur in terra lacertis impiis,
Linquens humo Leptina molem corporis.
Quæ quidem, ut alia pleraque, parum salis habent; sed eo tamen valent ut quo mortis genere martyrium suum perfecerit sancta femina cognoscamus: quod de SS. Artemidoro, Basilio et Glycone etiam observandum est. Verum quo loco aut quo tempore singuli Christo victimæ ceciderint, hactenus latet; sed quum quotidie novi prodeant orientales libri, non omnis evanuit spes ut aliquando deveniamus in notitiam gestorum plurium cælitum, qui primitus Constantinopoli non colebantur, sed a sæculo IX paulatim extrinsecus accesserunt, nomen in fastis sacris regiæ urbis obtinentes.
DE. S. AMANDO, CONF. PONT., PRIMO EPISCOPO ARGENTORATENSI,
POST ANNUM CCCXLVI.
COMMENTARIUS HISTORICUS ET CRITICUS.
Amandus, conf. pont. Argentorati (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Amandus, primus Argentoratensis episcopus, an diversus a S. Amando Trajectensi.
Quum circa annum Christi 980 [Cfr Grandidier, Hist. de l'Église de Strasbourg, tom. I, pag. 140.] anonymus [S. Amandus, qui sæculo X Argentoratensis apostolus habebatur,] Lutrensis monachus S. Deicolæ, Lutrensis haud procul a Luxovio in comitatu Burgundiæ olim abbatis, antea vero S. Columbani discipuli, Vitam a se conscriptam publici juris faciebat, fidei christianæ apud se satores et civitatis suæ patronos reputabant colebantque Argentoratenses SS. Amandum, Justinum, Arbogastum, Florentium et alios nonnullos. Biographus enim ille, recensens capite primo potiores sanctos, qui in variis Galliarum locis honores ecclesiasticos tunc temporis accipiebant, videlicet Parisiis, Turonibus, Pictavis, Lemovicis, Bituricis, Aurelianis, Floriaci, Lugduni, Remis, Suessione, Tulli, Metis et Treviris, priusquam Vesontionem deveniat, hæc de Argentoratensibus apostolis et patronis effatur [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 201.] : Nec incuriose prætereundum videtur cis Vosagicas Alsatiæ partes, quarum caput atque decus omne civitas Argentina dignoscitur, quæ vulgarico vocabulo Strazburch vocatur; quæ, exceptis reliquiis principalibus, proprios se gaudet possidere patronos, quos a Domino suscepit veræ fidei fundatores et divini verbi prodigos seminatores, id est Amandum, Justinum, Arbogastum, Florentium et alios nonnullos, quorum nomina in beati ordinis albo superna illa regia sine fine tenet caraxata seu scripta. Planum itaque est illos quatuor beatissimos viros sæculo X inter sanctos recensitos fuisse; eorum corpora in diœcesi Argentoratensi præter alias reliquias principales servata fuisse; eosque demum episcopos Argentoratenses fuisse habitos et quasi apostolos.
[2] [et in capite catalogorum illius sedis antistitum collocabatur,] Conveniunt hæc cum iis, quæ Erckenbaldus, Argentoratensis ab anno 965 ad 991 episcopus, paulo ante mortem de decessoribus suis ligata oratione scripsit, in hæc verba exorsus [Boecler, Kulpis et Schilter, Scriptores rerum germanicarum, part. III, pag. 120; J. F. Boehmer, Fontes rerum Germanicarum, tom. III pag. XIII et 1.] :
Alpha nitet dignus pater hujus sedis Amandus; Justus justitiæ post additur assecla summæ: Hinc Maximinus baculatur in ordine tritus *: Et Valentinus pastori tunc benedictus: Solarius tandem cathedram possedit eamdem.
In Catalogo autem episcoporum Argentoratensium, scripto (ut videtur) sæculo XII, veniunt [Ap. Boehmer, tom. cit. pag. XIII.] hæc prima nomina Argentoratensium episcoporum. Sanctus Amandus. Justus. Maximinus. Valentinus. Solarius. Arbogastus. Florentius. Et in alio, qui desinit ad annum 1299 [Ibid. pag 5.] : Hic incipiunt omnia nomina episcoporum Argentinensium: Sanctus Amandus primus. Sanctus Justus, secundus episcopus. Maximus tertius, et sic per ordinem usque ad finem. Valentinus. Solarius. Sanctus Arbogastus. Sanctus Florentius; atque in tertio [Ibid. pag. XVI.] Maximinus etiam, Valentinus et Solarius sancti appellantur. Convenit itaque S. Amandum primum fuisse Argentoratensem episcopum. Quibus accedit ipsa corporis præsentia: cujus fata inferius explicabimus.
[3] [falso a multis, maxime a Schœpflino, qui diu aliter sensit,] Quæ si sola essent, sufficerent plane ad demonstrandum S. Amandum, Argentoratensem episcopum, diversum esse a S. Amando, antistite Trajectensi. Verumtamen ambo olim confusi fuerunt, donec medio sæculo XVII Henschenius in Vita hujus S. Amandi ad diem 6 februarii ambos a se invicem discrevit, tanta auctoritate ut mirum sit postmodum exstitisse viros graves, qui Trajectensem præsulem episcopatus Argentoratensis auctorem esse voluerint. Fuerunt tamen; quos inter nullus majorem doctrinæ laudem nactus est quam Schœpflinus. Non tamen semper hanc sententiam secutus est eruditus vir. In Illustribus ex Clodovei historia controversiis, quam dissertationem anno 1725 publici juris fecit [Num. XIV, pag. 17.] et in Commentationibus historicis et criticis anno 1741 denuo edidit [Num. XIV, pag. 381.] , aperte docuerat episcopatus Argentoratensis jam in quarto sæculo reperiri vestigia; similiter in Dissertatione de monumento Tribocorum, quam anno 1738, die 21 februarii, Parisiis publice legit, quum memorasset Nolitiam imperii, circa annum 400 conscriptam, addiderat [Mémoires de I'académie des inscriptions, tom. XV, pag. 458.] paulo post Argentoratum, quum ibidem prævaluisset christiana fides, sedem episcopalem inferioris Alsatiæ seu veterum Tribocorum factam esse; et demum, quum anno 1748 rogatu cardinalis de Rohan, Argentoratensium episcoporum catalogum, novo Rituali præfigendum, conscripsit, sæculo IV et cathedræ episcopalis Argentoratensis natalem et S. Amandi, primi præsulis, ordinationem consignavit [Ap. Grandidier, Histoire de I'Église de Strasbourg, t. I, pag. 75 et 76.] .
[4] [confunditur cum S. Amando, episcopo Trajectensi.] Sed triennio post, quum Colmariæ prius Alsatiæ illustratæ volumen in lucem dedit, alia omnino placita tuitus est, scilicet sæculo IV nullum fuisse Amandum, Argentoratensem episcopum, et Erekenbaldum carmine suo non putatitium illum sæculi IV, sed Aquitanicum sæculi VII intellexisse Amandum, qui Trajecto-Mosanus episcopus a Dagoberto in Alsatiam vocatus est. Duabus hoc, inquit [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 337.] , ex rationibus statuo: I Nonnisi unum Amandum quum memoret Erckenbaldus, ille sane intelligendus, qui miraculis apud Alsatas claruit, qui in catalogo celebratur sanctorum, quem Alsatici mediæ ætatis annales certatim loquuntur; alter enim sæculi IV nec sanctis adscriptus, nec ulla re gesta celebris est. II Amandum inter et Arbogastum nonnisi quatuor episcopos Erckenbaldus posuit: qui vero possibile est ut tribus integris sæculis nonnisi quatuor antistites episcopale solium Argentoratense occupaverint? Quod posterius argumentum plane ludicrum est, quum omnium fere sedium antiqui episcoporum catalogi, atque etiam Liberianus Romanorum pontificum, hiulci sint, quod veterum præsulum nomina, maxime si cultu ecclesiastico carerent, oblivione et socordia obliterata fuerunt. Quid, quod (ut loco suo dicemus) Argentoratus, quum sæculo V Germanorum incursionibus periit, non potuit suam non amittere episcopalem cathedram? ita ut integer forte sit Argentoratensium præsulum laterculus; licet inter SS Amandum et Arbogastum tria tantum sint nomina, quorum memoria ad nos pervenerit.
[5] [Ut testimonio Erckenbaldi, silentio biographorum S. Amandi Tr., scriptione Vitæ S. Amandi Arg, per Uthonem, duorum corporum exsistentia] Neque prior ratio ullius ponderis est. Primo enim S. Amandus Trajectensis numquam fuit Argentoratensis episcopus; adeoque, quum Erckenbaldus hoc versu:
Alpha nitet dignus pater hujus sedis Amandus, aperte de primo Argentoratensi episcopo loquatur, non temere ei affigendus foret putidus error. Secundo in pluribus S. Amandi Trajectensis Vitis, in quibus res ejus accuratissime explicantur, nedum narretur eum Argentoratum abivisse ibique episcopali munere functus esse, ne vestigio quidem indicatur eum aliquando ad has partes iter deflexisse. Tertio quum S. Amandi Trajectensis exsisterent Vitæ plures, nil erat quod Utho, qui ante Erckenbaldum Argentoratenses infulas gessit, ejus Vitam conscriberet; atqui Guilielmus Eisengrinus, qui medio sæculo XVI bibliothecam quam vocant ecclesiasticam molitus est, meminit ab illo Uthone præter Vitam S. Arbogasti, quam decessores ad diem 21 julii ediderunt [Acta SS. tom. V Julii, pag. 168 et seqq.] , scriptam fuisse Vitam S. Amandi, episcopi utique Argentoratensis. Et licet hæc non obvia sit in appendice ad Historiam Lombardicam seu Legendam auream, quæ annis 1491, 1492 et 1496 Argentorati et anno 1516 Hagenawi [Exemplaria sunt in Musæo nostro.] excusa est, et licet Henschenius noster [Acta SS. tom. I Februarii, pag. 829.] , Galliæ Christianæ scriptores [Tom. V, col. 777 et 789.] , et Philippus Grandidier [Hist. de l'Église de Strasbourg, tom. I, pag. 74 et 75, 126 et 127.] , frustra in hanc Vitam quæsierint, neque melior nostra fuerit fortuna, nemo tamen fidem Eisengrino denegat; quin etiam ejus auctoritate Possevinus [Apparatus sacer, tom. II, pag. 546.] , Vossius [De scriptoribus historicis latinis, edit. alt., pag. 346.] , Fabricius [Biblioth. med. et inf. latinitatis, v° Utho.] , Cangius [Index auctorum, v° Utho.] et Rivetus [Hist. litt. de France, tom. VI, pag. 304.] Uthoni, medio sæculo X Argentoratensi præsuli, adscribunt S. Amandi Vitam; censentes eam nunc esse deperditam. Quarto S. Amandi Trajectensis corpus servabatur Elnone in finibus Belgii, sancti vero Amandi Argentoratensis in hac ipsa sua diœcesi: neque de reliquiis aliquot hic cogitare licet, quæ alibi sæpe corpus dicuntur; sed integrum corpus, ut nil nisi os brachii deesset, apud Argentoratenses fuisse atque etiamnum esse suo loco apparebit.
[6] [et novitate illius opinionis, quæ sæculo XV antiquior non est:] Quinto Alsatici medii ævi annales nequaquam certatim loquuntur de S. Amando Trajectensi; recentior ille error est, neque sæculo XV antiquior. In Kalendario enim, (quod titulo Martyrologii Germanici edidit Beckius, sed quod kalendarium monasterii virilis diœcesis Argentoratensis esse ex una parte nomina presbyterorum et monachorum, inscripta Necrologio, ex altera festa S. Aureliæ, virginis Argentoratensis, SS. Arbogasti et Florentii, episcoporum Argentoratensium, S. Attalæ, abbatissæ S. Stephani Argentoratensis, et S. Othiliæ, abbatissæ Hohenburgensis, in diœcesi Argentoratensi, manifestum faciunt), ad diem 6 februarii occurrit quidem S. Vedasti nomen, sed nequaquam S. Amandi [Martyrologinm Ecclesiæ germanicæ, pag. III et seqq.] ; quod et secundo loco apparet in Rhenaugiensi diœcesis Argentoratensis kalendario [Gerbert, Monumenta veteris liturgiæ allemanicæ, part. I, pag. 457.] ; neque alibi uspiam idem recurrit. Abest quidem etiam S. Amandi Argentoratensis nomen; sed quum illud semper obscurum fuerit, S. Amandi vero Trajectensis memoria semper celebris exstiterit, alia utriusque est conditio. Quod argumentum vel solum sufficeret ad persuadendum S. Amandum Trajectensem Argentorati numquam versatum esse, nedum episcopus illic fuerit. Quod vero error, qui in ambobus in unum confundendis positus est, sæculo XV antiquior non est, testem habemus ipsum Schœpflinum [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 337.] ; qui, ubi eos quibus nitatur recenset, primum producit Kœnigshovium, sæculi XV chronographum, qui in Chronico Argentoratensi latino ms. (Germanicum enim edidit Schilterus) ad primum Erckenbaldini carminis versum hoc adjecit scholium: “Hic Amandus erat primus episcopus Argentinensis. Obiit anno Domini DCXX, ut legitur in Lombartica, (immo Lombardica,) historia. Sed in legendis aliis legitur quod fuerit temporibus Dagoberti, regis Francorum, qui incepit regnare anno Domini DCXXXI (immo 622 in Austrasia, et 628 in monarchia) et regnavit annis XXXIV (immo usque ad annum 638); cujus filium Amandus baptizavit (anno 635 Aurelianis), ei nomen Sigeberti imponens. Quem S. Arbogastus postea a morte suscitavit.” Ejusdem sententiæ est, sic pergit Schœpflinus, Jacobus Wimphelingius [Catalogus episcoporum Argentinensium, pag. 7 et seqq.] , centum fere annis post Kœnigshovium vivens. Consentientes denique sunt Gaspar Bruschius [De episcopatibus Germaniæ, p. 55.] , Franciscus Guillimannus [De episcopis Argent., p. 69.] et Gabriel Bucelinus [Germania sacra, part. I, p. 7.] . Quidni addidit Schœpflinus in Breviariis Argentinensibus, annis 1478 et 1489 excusis, ad diem 26 octobris exstare lectiones, desumptas ex Vita S. Amandi Trajectensis, sed translatas ad S. Amandum Argentoratensem [Cfr Acta Sanctorum, tom. I Februarii, p. 829.] ? quasi scilicet Dagobertus Trajecto evocatum novæ Argentoratensi cathedræ imposuerit.
[7] [Sæpius factum est ut unius sancti Vita alteri applicita fuerit.] Sed neque ex hoc loco, neque ex recensitis a Schœpflino scriptoribus quidquam aliud colligi potest, nisi quod sæculo XV ambo sanctissimi viri inter se confunderentur et ut unius Acta alteri attributa fuerint. Quæ res nequaquam rara est: certe ex quo tempore Acta sanctorum illustranda denuo assumpsimus, occurrit nobis ad diem 16 octobris Passio S. Symphoriani, martyris Augustodunensis, mutato nomine, traducta ad S. Silvanum, martyrem Agedunensem [Ibid., tom. VII Octobris, p. 823 et seqq.] , et biduo post ad S. Caprasium, episcopum Agennensem [Ibid., tom. VIII Octobris, p. 816.] . Sed nullum forte splendidius exemplum est quam quod Acta S. Othiliæ Hohenburgensis abbatissæ in Alsatia, afficta sunt S. Adelæ, quæ in Orp-le-Grand, diœcesis Mechliniensis vico, festive colitur die 30 mensis junii [Ibid., tom. V Junii, p. 587.] ; et quidem nunc in illa parochia ostenduntur septem ecclesiarum loca, in Vita S. Othiliæ designata, monasterii sedes et reliqua omnia, quæ numquam extra Alsatiam visa sint. Hinc pronum erat ut ii sancti, quibus eadem adscriberentur gesta, maxime si homonymi essent, in unum conflarentur; sane ad diem 12 februarii hujus rei specimen habes in S. Eulalia Barcinonensi et in S. Eulalia Emeritensi: quarum quum Acta confusa essent, confusæ etiam fuerunt personæ [Ibid., tom. II Februarii, p. 576.] . Sed nil in hac nostra palæstra solemnius est, ut jam pridem animadvertit Henschenius [Ibid., p. 742. Cfr t. VIII Oct., p. 323.] . Ex illis itaque nil prorsus colligi potest ut statuatur S. Amandum Trajectensem auctorem fuisse cathedræ episcopalis Argentoratensis aut eum umquam in ea sedisse; ita ut integra omnino sint argumenta, quibus initio indicavimus Argentoratensem præsulem singularem virum esse, a Trajectensi episcopo plane diversum.
[8] [Distinguuntur maxime ambo SS. Amandi, quod Argentinensis anno 346 concilio Coloniensi interfuit.] Quæ res multo etiam luculentius ostendi potest ex ejus præsentia in Coloniensi synodo, anno 346 adversus Euphratem, Coloniensem antistitem, habita. Sed de Coloniensi concilio tot exstiterunt controversiæ ut sigillatim de eo disserendum videatur; tanto magis quod non ita pridem gravissima emerserunt documenta, quibus difficultas, quæ adversus conventus illius Acta movebatur, de medio plane tollitur.
[Annotata]
* trinus
§ II. Interfuit S. Amandus concilio Agrippinensi, a quo damnatus fuit Euphrates episcopus. Oppositæ de hoc concilio sententiæ.
[Concilio Coloniensi anno 346 interfuit S. Amandus et consensit in depositionem Euphratæ, qui] Post consulatum itaque Amantii et Albini, id est anno 346, IV idus majas, cum consedissent episcopi in Agrippinensium civitate, id est Maximinus Trevirorum, Valentinus ab Arelato, Donatianus Cabillonorum, Severinus Senonum, Optatianus Tricassium, Jesses Nemetum, Victor Vangionum, Valerianus Autisiodorensium, Simplicius Augustodunensium, [Christi divinam naturam coram pluribus et ipso S. Athanasio negarerat.] Amandus Argentinensium, Justinianus Rauracorum, Eulogius Ambianorum, Servatius Tungrorum, Dyscolius Rhemorum: consentientibus et mandantibus Martino, episcopo Moguntiacensium, Victore Mediomatricorum, Desiderio Lingonicæ, Panchario Vesontiensium, Sanctino Articlavorum, Victorino Parisiorum, Superiore Nerviorum, Mercurio Suessionum, Diopeto Aurelianorum, Eusebio Rothomagensium; cumque recitata fuisset epistola plebis Agrippinensium, sed et omnium castrorum Germaniæ secundæ, de nomine Euphratæ, qui Christum Deum negavit [Labbe, Collectio conciliorum, tom. II, col. 615 et seqq.] ; episcopi illi singuli ordine suo sententiam adversus Euphratem dixerunt; quos inter Amandus episcopus dixit: Siquidem in præsenti, quando Euphrata a quinque episcopis sententiam accepit, me inter ipsos fateor esse consentaneum; qui epistolis meis ad eumdem deponendum consensi, secundum falsam doctrinam ipsius, qui Christum Dominum Deum negat, merito in ipsum sententiam collatam esse constat: ad cujus damnationem consentio. Reliqui similia dixerunt. Quædam tamen singularia Jesses, episcopus Nemetum seu Spirensium, protulit. Non solum, inquiens, epistolis omnium ecclesiarum, quæ audierunt Euphratam negare Deum Christum, sed quod ego ipse auribus meis audivi sub præsentia Martini, consenioris nostri, et Metropii presbyteri, et Quintini presbyteri, et Victoris diaconi, ideo consensi illum jure esse depositum. Et Servatius, episcopus Tungrensis, dixit: Quid fecerit, quidve docuerit Euphrata pseudoepiscopus, non opinione, sed veritate cognovi, pro finitimi loci conjuncta civitate: cuique publice et domestice obstiti sæpe, cum ille Christum Deum negaret, audiente (in Vita S. Servatii cognoscente) Athanasio, episcopo Alexandrino, et presbyteris et diaconibus plurimis. Et idcirco censeo christianis episcopum eum esse non posse, quia Deum Christum sacrilega voce negavit: neque illum Christianum esse judicandum, qui ejusdem confinitimus fuerit inventus.
[10] [Acta illius concilii jam pridem nota et merito optimis criticis probata.] Qui voluerunt olim nullam hujus synodi Actis fidem adhibendam esse, non potuerunt tamen eis antiquitatis laudem denegare, quippe quæ lecta fuerint ab antiquo S. Servatii biographo [Ibid. col. 618.] , a biographo S. Severini, Euphratæ successoris, qui biographus sæculo VIII vixit [Grandidier, Hist. de l'Église de Strasbourg, tom. I, p. 66.] , atque etiam ab anonymo, qui sæculo VIII S. Maximini, Acta a Bollandianis edita [Acta SS. tom. VI Maii, p. 873.] , conscripsit; quibus accedunt alii recentiores, illis monumentis usi [Bertharius, Jucundus, Ægidius, scriptor Historiæ Trevirensis etc. ap. Binterim, Geschichte der deutsche Concilien, tom. I, p. 359.] . Quibus manifestum est Acta illius synodi in episcopalibus tabulariis servata esse, priusquam Normanni aliique barbari Rheni et Mosæ ripas vastarunt. Sed et forma ejus talis est ut etiam acerrimi sinceritatis horum Actorum oppugnatores, Hedderichium intelligo et Molkenbuhrium [Ap. eumdem, tom. cit. p. 364.] , consentiant ea sæculo IV ab Arianis scripta et conficta esse, quo Euphratæ, fortissimi eorum adversarii, memoriam perderent; non secus ac Liberii papæ, Hosii Cordubensis, Potamii Ulyssiponensis, Phœbadii atque etiam S. Servatii Tungrensis; a quibus tamen recedit Binterimius [Ibid. p. 376.] , ea sæculo VIII aut IX ficta fuisse volens. Verum qui in colligendis et tractandis conciliorum actis omnium fuerunt diligentissimi, ii unanimi fere ore, licet nodum insolubilem faceret assignatum synodo Sardicensi tempus, receperunt Acta concilii Coloniensis uti pura et sincera, quod eorum forma ita medium sæculum IV sapit atque omnia adeo sint accurata, ut nil simile umquam fecisse censeri possit falsarius. Quos inter recenset Grandidier [Hist. de l'Église de Strasbourg, tom. I, p. 66 et seqq.] Petrum de Marca, Dionysium Petavium, Joannem Launoyum, Petrum Pithœum, Godefridum Henschenium, Ægidium Bucherium, Balthazarem Bebelium, Christophorum Browerum, Hermannum Conringium, Davidem Blondellum, Antonium Pagium, Renatum Franciscum Slusam, Carolum Cointium, Ulricum Obrechtum, Ludovicum Laguille, Jacobum Longuevallium, Augustinum Calmetum et Dominicum Mansium.
[11] [Alii aliter ea conciliare tentarunt cum synodo Sardicensi, quam falso anno 347 habitam putarunt.] Et quidem Actorum forma eorumque antiquitas, monumentis sæculis VIII et IX nixa, tanti sunt ponderis ut nemo umquam de eorum sinceritate plus dubitasset quam de Actis collationis Carthaginensis cum Donatistis; nisi cum synodo Sardicensi, quæ anno 347, non multo post Coloniensem conventum, habita censebatur et a cujus patribus honorifico munere auctus fuerat ille idem Euphrates Coloniensis, pugnare visa essent: quem offensionis lapidem alii tollere studuerunt, statuentes contra Actorum S. Severini fidem in cathedra Coloniensi duos Euphratas, nempe Ephriatam, qui et Euphraxius et Euphrasius, a patribus Coloniensibus damnatum, et Euphratam, maximo honore habitum a synodo Sardicensi; alii errorem esse contendentes in consulibus, præfixis concili Coloniensis Actis; alii legendum arbitrati: Post consulatum Amantii et Albini [anno] quarto, idus majas (idibus majis); Mansius demum, nixus chronico Alexandrino, de quo plura dicemus inferius, synodum Sardicensem alligans extremo anno 344, aliquot mensibus post in hæresim lapsum esse Euphratem et anno 346 in concilio Coloniensi depositum: sed quum hoc Chronicum passim erroribus inspersum sit, minus valebat ad fidem faciendam. Quæ quamvis ita essent, præstantissimi quique scriptores persuadere sibi non poterant concilii Coloniensis Acta spuria esse. Sed postquam Curetonus anno 1848 Londini syriace, et cardinalis Majus [Patrum nova bibliotheca, tom. VI, p. 1 et seqq.] anno 1853 Romæ syriace et latine atque etiam Mignius [Patrologia græca, tom. XXVI, col. 1339 et seqq.] anno 1857 Parisiis latine edidit epistolas Heortasticas seu festivales S. Athanasii viginti septem, cum præmisso Chronico item festivali, in quo S. Athanasii annua gesta accuratissime designantur, plane evanuit illa difficultas; quum nunc certum sit Sardicensem synodum, quæ tantam fiduciam demonstravit Euphratæ Coloniensi, habitam fuisse anno 343, triennio ante Coloniense concilium: quod intervallum amplum satis est ut Euphrates, quemadmodum tot alii, seduci se siverit ab Arianis et in eorum placita consenserit. Quod argumentum jam explicabimus necessaria diligentia: decessoribus scilicet nostris semper persuasum fuerat sincera esse Agrippinensis concilii Acta; sed quum Binterimius eo impetu et rationum pondere illa aggressus esset, quo nil validius excogitari posse videretur, in sententiam suam traxit collegam meum, Josephum Van Hecke; qui pro veritatis amore, quam ab hac parte stare arbitrabatur (nondum enim nova documenta in manus nostras devenerant), a decessorum placitis recessit [Acta SS., auctarium, tomi V Octobris, pag. 47.] .
§ III Præcipuæ res S. Athanasii ab anno 339 ad 347 ex epistolis ejus heortasticis. Ætas synodi Sardicensis.
[Literæ heortasticæ sub Epiphaniam publicabantur, sed multo ante scribi et mitti solebant.] Ut autem ope Chronici et Epistolarum festalium S. Athanasii demonstremus synodum Sardicensem non anno 347, sed quadriennio ante celebratam fuisse, satis non est unum locum excitare quo hæc tradantur; ea enim ratione nil magis perfecerimus quam Mansius, adducto Chronico Alexandrino seu anonymo Maffejano. Integra S. Athanasii gestorum intra septennium series (quoniam, qui eorum chronologiam texuerunt, omnia ita inter se implicuerunt ut singillatim facile solvi nequeant) percurrenda est: et quidem, quum non solum Chronicum heorstaticum, sed etiam Epistolæ nonnulla contineant sanctissimi præsulis acta, ante omnia inquirendum est quo anni tempore Epistolæ illæ, quibus futuri paschatis dies indicabatur, scriberentur et mitterentur. Cassianum si audire placeat, in errorem labemur facile. Hic enim: Intra Ægypti regionem, inquit [Collatio X, cap. 2.] , mos iste antiqua traditione servatur, ut, peracto Epiphaniorum die, epistolæ pontificis Alexandrini per universas dirigantur Ægypti ecclesias, quibus initium quadragesimæ et dies paschæ, non solum per civitates omnes, sed etiam per universa monasteria designentur. Sed quum non ad solum Ægyptum hæc patriarchæ Alexandrini cura spectaret, sed ei delegatum esset, quemadmodum loquitur venerabilis Beda [De ratione temporum, cap. 42.] , ut officiose operam curamque investigationi computi paschalis impenderet, quatenus, pontifici apostolicæ sedis adnuncians, per eum paschæ diem sollemnem ceteros ecclesiarum principes agnoscere faceret, necesse erat ut multo ante literæ scriberentur et quaquaversum destinarentur: adeoque quum cessaverant Alexandrini patriarchæ extra Ægyptum pascha nuntiare, atque hoc annuum officium ad singulos archiepiscopos devenisset, conditus fuit anno 633 in concilio Toletano IV canon, ex quo vetus consuetudo innotescat: Solet in Hispaniis, verba sunt canonis [Collectio canonum ecclesiæ Hispanæ, p. 367.] , de solemnitate paschali varietas exsistere prædicationis: diversa enim observantia laterculorum paschalis festivitatis interdum errorem parturit: proinde placuit, ut ante tres menses Epiphaniorum metropolitani sacerdotes litteris se invicem inquirant, et communi scientia edocti diem resurrectionis Christi et comprovincialibus suis insinuent et uno tempore celebrandum annuntient. Et jam pridem constituerat concilium Africanum ut episcopi de ecclesia semper Carthaginensi de die paschæ instruerentur, non sub angusto temporis spatio, sed quum in unum convenirent et autumnale concilium celebrarent [Cod. can. eccl. Afric., num. 51, ap. Labbe, Conc., tom. II, col. 1073.] . Quare ita interpretanda sunt Cassiani verba, quasi patriarchales literæ, multo tempore ante Epiphaniam quaquaversum missæ, sub Epiphaniæ festum publice legerentur; non secus ac mandata quadragesimalia, quæ nunc in capite jejunii publice proponuntur et ad quæ (si argumenta seu materia spectetur) proxime accedunt epistolæ illæ heortasticæ. Quod tanto magis necesse erat, quod complures christiani jejunium omitterent, nisi tempestive indictum esset. Ipse enim Athanasius ad Serapionem, Thmueos episcopum, extremo anno 339 hæc scripsit [Ap. Mai, Bibliotheca nova, tom. VI, p. 114.] : Scripsi autem singulis fore ut tu quadragesimam indiceres fratribus eisque jejunium suaderes; … ne hac excusatione quisquam utatur, quod epistola [non] sit lecta, quominus jejunii debitum agnoscamus: hunc oportet obtentum de medio auferre, dareque operam ut ante quadragesimam omnino legatur, ne, aliqua ansa capta, jejunium omnino omittatur. Cæterum passim apparent indicia, ex quibus pateat aliquot mensibus, immo integro fere aliquando anno, ante indicendum pascha scriptas fuisse illas literas: adeoque scriptionis tempus plerumque propius definiri potest.
[13] [Anno 339 Alexandriam advenit Gregorius et fugit S. Athanasius Romam; ubi etiam annis sequentibus residet.] Difficultatum exordia in anno fere 339 ponenda sunt: quas ego ita prosequar, ut omnes res præcipuas, de quibus digladiati sunt inter se Mansius [Supplementum conciliorum Labbei, tom. I, p. 203 et seqq.] et Mamachius [De ratione temporum Athanasianorum, p. 380 et seqq.] , ambo tabulam chronologicam conficientes, ad certos annos revocem, Chronico et Epistolis heortasticis usus; quarum auctoritatem aliqui frustra infringere conati sunt. Anno 339. Hoc anno multis concitatis tumultibus, quæsitus fuit [Athanasius] a persecutoribus noctu XXII phamenoth (18 martii); sed crastina die fugit ex Theonæ ecclesia, postquam multos ibi baptizaverat. Exin quarta die Gregorius Cappadox ingressus est urbem tamquam episcopus. Ita Chronicum; in quo quum additur tum Philagrium primo anno Ægypti præfectum fuisse, convenit cum S. Athanasii historia Arianorum ad monachos; ubi num. 10 Philagrius a Constantio imperatore et Gregorius cum militari manu Alexandriam uno fere tempore missi traduntur [Migne, Patrolog. græca, tom. XXV, col. 706.] . Neque literas heortasticas hoc anno dedit S. Athanasius in annum 340; sed e latebris scripsit ad Serapionem, ut supra dixi, ei injungens ut quadragesimam indiceret fratribus [Epist. ad Serapionem, ap. Mai, Bibliotheca nova, tom. VI, p. 114 et seqq.] . Quod tamen non fecit Serapion. Anno 340. Cum Gregorius oppressionis suæ actus augeret, ideo non fuit scripta festivalis epistola. Quamobrem cum Ariani [pascha] in diem XXVII phamenoth (23 martii) indixissent, multo risui ob hunc errorem fuerunt; qui tamen, media in Quadragesima mutata sententia, pascha nobiscum egerunt die XIV pharmuthi (6 aprilis); quem solemnitatis diem significavit Athanasius presbyteris Alexandriæ per brevem epistolam; quia non potuit consueti moris mittere epistolam propter fugam et proditionem; (ex Chronico;) advenerit hæc epistola Alexandriam ad finem februarii anni 340. Atque hæc tam singularia sunt, maxime Arianorum error et ludicra erroris correctio, (licet ipsi catholici integra hebdomade a veritate aberraverint, quum pascha legitime celebrandum esset die 30 martii,) ut ex phantasia chronologi oriri non potuerint; atque ita inter se cohærent ut mutua conjunctione validissima sint. Cave tamen ne anno 339 solum vertisse credas S. Athanasium aut Romam abiisse; anno dumtaxat post mare transmeavit, ut ex dicendis apparebit. Tum quidem civitate excedere coactus fuit: sed, quum populus ei faveret impensissime, latitavit aliquandiu in vicinia, timens proditionem, ut in Chronico ad annum 340 dicitur; quæ proditio timenda non fuisset, nisi tum in Ægypto adhuc versatus esset beatissimus vir. Quæ explicatio (nisi me mea fallat opinio) multo simplicior est et facilior, quam conjecturæ, quibus ex illis salebris expedire se tentarunt præstantissimi sagacissimique viri Carolus Josephus Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, p. 568 et seqq.] et Albertus de Broglie [L'Église et l'Empire romain au IVe siècle, tom. III, p. 32 et seqq., edit. 1862.] ; qui soli hactenus historici Chronico et Epistolis festalibus usi sunt. Non multo itaque post mensem februarium anni 340 navim conscendit S. Athanasius et præter Eusebianorum exspectationem Romam advenit [Apologia contra Arianos, num 20, ap. Migne, tom. XXV, col. 279.] . Eodem anno in annum sequentem epistolam festalem scripsit, usus his verbis [Bibliot. Maji, tom. VI, p. 116.] : En ex urbe Roma ad vos scribo; in qua cum fratribus festum exigens, vobiscum etiam spiritu ac voluntate id celebrabo, qui nobis concessit non solum in ipsum credere, sed etiam pro ipso nunc pati.
[14] [Anno 341 celebratur Antiochiæ concilium dedicationis, a quo ordinari non potuit Gregorius; et anno 343 convenit synodus Sardicensis, ut constat ex Chronico festali] Anno 341. Schisma fuit in Augustimnica propter morantem in urbe (Alexandria) Gregorium, quam opprimebat, donec conflictari morbo cœpit; proptereaque papa (Athanasius) festalem epistolam non scripsit. Ex Chronico. Verumtamen ineunte anno sequenti, quum proximum jam esset festum, dedit literas, quas vide apud Majum [Ibid., p. 124.] . Eodem anno 341, coss. Marcellino et Probino, quemadmodum tradidit ipse S. Athanasius [Epistola de synodis, num. 25, ap. Migne, Patrologia græca, tom. XXVI, col. 726,] , celebratum est post mensis maji exordia et quidem circa augustum mensem concilium Antiochenum, dictum dedicationis. Unde liquet fieri non posse ut post ejus finem Gregorius Cappadox creatus fuerit episcopus Alexandrinus, ut Socrates [Histor. eccl., lib. II, cap. 10.] et secundum eum Sozomenus [Hist. eccl., lib. III, cap. 6.] tradiderunt; quippe qui hanc sedem jam pridem occuparet, eo missus ab anteriori Arianorum Antiocheno conventu; quem quidem multi volunt eumdem esse quod concilium Antiochenum dedicationis seu in encæniis; sed in epistola S. Julii papæ [S. Athanasii apologia contra Arianos, num. 29, ap. Migne, Patrologia græca, tom. XXV, p. 298.] , in qua sola ejus memoria servata est, nullum exstat indicium, quo persuadeatur Gregorium in concilio dedicationis potius creatum fuisse pseudoepiscopum Alexandrinum, quam in alio quocumque Arianorum cœtu. Porro eodem fere tempore, quo concilium dedicationis haberetur, celebravit S. Julius papa Romæ concilium in causa S. Athanasii; quippe quod S. Athanasius [Cfr. Mamachi, De ratione temporum Athanasianorum, p. 219 et 225.] habitum fuisse affirmat sesquianno post ejus in urbem adventum. Anno 342. Cum graviter ægrotaret in urbe Gregorius, idcirco papa (Athanasius) mittere [epistolam] non potuit. Anno 343. Hoc anno dominica paschatis erat die I pharmuthi (27 martii), lunæ XV, VI kal. aprilis, epacta XI, deorum V, indictione I, consulibus Placido et Romulo, gubernante eodem Longino Nicæno, Ægypti præfecto. Hoc anno habita fuit synodus Sardicæ: qua re cognita, Ariani Philippopolim se contulerunt. Cumque Philagrius eis auctor esset ut in hac urbe synodum cogerent, ipsi quolibet in loco vituperabantur, excommunicatique fuerunt etiam ab ecclesia Romana. Et cum de sua pœnitentia ad papam Athanasium scripsissent, puduit Arsacium atque Valentem Sardicæ de conventione, circa pascha facta; et decretum ad annos quinquaginta duraturum ediderunt, quemadmodum ubique Romani atque Alexandrini proponere solebant. Athanasius quoque festivalem epistolam scripsit; quæ intercidit. Ex Chronico, cujus omnia verba ad hunc annum describere libuit, ut tum ex consulibus, tum ex paschate manifestum esset annum 343 apertissime designari, quo celebratum fuerit Sardicense concilium. Quod nedum pugnet cum aliis temporis notis plane omnino convenire paucis demonstrabimus.
[15] [et aliis pluribus adjunctis.] S. Athanasius, in Historia Arianorum ad monachos narrans num. 16 quomodo Eusebiani renuerint synodum Sardicensum intrare: Cum absurdiorem, inquit [Migne, Patrologia græca, tom. XXV, col. 711.] , quam dudum Antiochiæ, attulissent excusationem: quod scilicet ipsis imperator literis suis victoriam, de Persis reportatam, significasset, fugam fecerunt; quæ victoria non ea est, quæ anno 345 ad Syngaram, dubiis tamen armis, relata est, sed quam ad annum 343 a Constantio triumpho celebratam fuisse tradidit Theophanes [Editio Bonnensis, t. I, p. 55.] . Idem S. Athanasius in Apologia ad Constantium num. 4 narrat Sardicensem synodum congregatam fuisse quarto anno postquam Alexandria Romam profugus venerat: Alexandria, inquit [Migne, Patrologia græca, tom. XXV, col. 599.] , profectus sum .., ut Romam peterem… Triennio exacto, quarto anno missis literis me accivit Constans, quo tempore ille Mediolani versabatur; … didicique quosdam episcopos, qui eo concesserant, rogasse illum ut tuæ pietati pro synodo cogenda scriberet… Me autem postea in prædicta urbe degentem iterum misit in Gallias: eo enim pater quoque Hosius concesserat: ut una inde Sardicam peteremus. Post peractam vero synodum literas mihi tum Naïssi degenti misit. Atque quum ineunte anno 340 Romam confugerit, annus quartus ab hac fuga cum anno 343 convenit. An Mediolani eodem hoc anno synodus, cujus Acta perierint aut quæ nunc prima dicitur, habita fuerit, non attinet quærere. De Gregorii, pseudoepiscopi Alexandrini, morte et S. Athanasii reditu, ex quibus etiam pendet Sardicensis synodi ætas, dicetur infra.
[16] Anno 344. Quum rediisset [Athanasius] a synodo, [Anno 334 Euphrates venit Antiochiam, missus a synodo Sardicensi.] Naissi habita, ubi et pascha celebraverat *, significavit accurate Alexandriæ presbyteris diem paschatis; cæteris tamen locis non potuit. (Ex Chronico.) Ut autem ad Constantium scripsit ipse S. Athanasius [Apologia ad Constantium, num. 4, Migne, Patrologia græca, tom. XXV, col. 602.] Naïsso profectus, Aquilejæ postea commoratus est, ubi redditæ ei sunt Constantii literæ. Dum autem Naïssi esset sanctus vir, Euphrates, Coloniensis, et Vincentius, episcopus Capuanus, hospitabantur Antiochiæ, eo missi a synodo Sardicensi. Quam rem explicuit iterum S. Athanasius [Historia Arianorum ad monachos, num. 20 et 20, ibid., col. 715 et seqq, et Fragmentum historicum, ibid., tom. XXVI, col. 1293.] et nonnihilo copiosius Theodoretus [Hist. eccles., lib. II, cap. 9.] ; brevius autem et nitidius narravit Mansius [Supplementum conciliorum, tom. I, col. 174.] : Cum scilicet Athanasii innocentia in Sardicensi concilio perspicua apparuisset, visum est Constanti imperatori et patribus legationem ad Constantium, fratrem suum, Orientis imperatorem, decernere, ut reditum Athanasii apud illum suo nomine urgerent. Delectus est in eam rem Euphrates, Coloniensis episcopus, socio Vincentio Capuano, qui se itineri committentes Antiochiam venerunt. Cathedram illam occupabat tunc arianus quidam episcopus Stephanus, qui calumniam hanc legatis struere molitus est per insidias. Meretricem ipso noctis silentio in ædem episcoporum clam submittendam curavit, meditans, simul ac illa cubiculum introiisset, ministros cum satellitibus palam ad ædes illas mittere; a quibus meretrice in ædibus sacerdotalibus noctu deprehensa, episcopi comperti criminis rei tenerentur. Res pro voto non cessit: Euphrates enim, gradientis mulieris sonitu excitatus, edito strepitu domesticos excivit; qui, statim occlusis ædium foribus, mulierem cum aliis nonnullis insidiarum comitibus comprehenderunt; ex quibus totum molitionis arcanum revelatum est. Hæc omnia accidisse notat S. Athanasius “ipsis sanctissimæ paschæ diebus.”
[17] [Anno 345 convenit jam perversus S. Athanasium Treviris,] Anno 345. Quum [Athanasius] Aquilejam profectus esset, pascha illic exegit; significavitque * accurate diem paschatis presbyteris Alexandriæ, cæteris vero locis non potuit. (Ex Chronico.) Superest adhuc epistola illa festivalis; atque alia de paschate anni sequentis, quam non multo post illam ad presbyteros et diaconos Alexandrinos destinavit. Dum autem Aquilejæ versaretur sanctissimus vir, aut potius quum hinc Constantis rogatu perrexisset in Gallias [Apologia ad Constantium, num. 4, ap. Migne. Patrologia græca, tom. XXV, col. 602.] et venisset Treviros, videtur ad eum accessisse Euphrates, ab Arianis jam perversus, atque in ejus et S. Servatii præsentia impia de Christi divinitate protulisse verba. Et quoniam ven. vir Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, p. 729 et 730.] ex hoc capite abjicit Coloniensem synodum quod in ea legitur S. Servatius Trajectensis dixisse [Labbe, Collect. concil., tom. II, col. 617.] : Publice et domestice obstiti sæpe, cum ille Christum Deum negaret, audiente Athanasio, episcopo Alexandrino, et presbyteris et diaconibus plurimis; quasi post synodum Sardicensem S. Athanasium videre non potuit Euphrates, placet ipsa S. Athanasii de novo suo itinere Gallicano adducere verba [Apologia ad Constantium, num. 4, loc. sup. cit.] : Post peractam synodum (Sardicensem) literas mihi, tum Naissi degenti, misit (Constans); atque hinc profectus, Aquilejæ postea commoratus sum; ubi redditæ mihi sunt tuæ (Constantii) literæ. Accitus inde rursus a beatæ memoriæ viro, in Gallias iter institui: hincque demum tuam adii pietatem. Quod autem S. Servatius sæpe Euphratæ restitit, longum nequaquam requirunt tempus, quum zelo rectæ fidei arderet S. Servatius et Trajectum Coloniæ pene adjaceat. Euphratæ autem perversio nemini mira accidat, quum tot alii turbatis illis temporibus se in devia abripi siverint; ita ut, testibus S. Athanasio et S. Hilario Pictaviensi, plurimum remittendum fuerit de disciplinæ severitate in recipiendis lapsis episcopis, qui ab errore resipiscerent.
[18] [et anno 346 a concilio Coloniensi damnatur; ipse vero S. Athanasius redit Alexandriam.] Anno 346. Quum itaque blasphemum os non contineret Euphrates, post consulatum Amantii et Albini, IV idus majas convenerunt Coloniæ qui supra designati sunt episcopi et miserum apostatam deposuerunt. Quumque obiisset, Athanasiani seu Heortastici Chronici verbis utor, Gregorius, pseudoepiscopus Alexandrinus, die II epihi, seu 25 aut 26 junii, reversus est Roma ex Italia [Athanasius] et in civitatem ecclesiamque ingressus. Mirabili autem occursu dignus fuit; etenim die XXIV paophi seu 21 septembris populus cunctique magistratus ei obviam iverunt usque ad centesimum lapidem; atque ita honoratus quievit. Festalem vero epistolam hujus anni jam integro anno ante breviter, ut diximus, ad presbyteros et diaconos miserat. Cum illis plane consonat Chronicum acephalum Maffeianum, in quo hæc leguntur [Ap. Mai, Bibliotheca nova, tom. VI, p. 161.] : Et factum est post Gregorii mortem, Athanasius reversus est ex Urbe et partibus Italiæ; et ingressus est Alexandriam paphi XXIV, consulibus Constantio IV et Constante III, quod est anno 346, hoc est post annos VI; et remansit quietus apud Alexandriam annis XVI et mensibus VI. Consonat fere Theodoretus, quippe qui narret [Historia ecclesiastica, lib. II, cap. 4.] Gregorium, cum per sex * annos instar feræ belluæ gregem omni crudelitate vastasset, pœnas tandem improbitatis suæ dedisse, ab ipsis ovibus misere discerptum. Consonat ipse S. Athanasius, qui in epistola heortastica, qua pascha anni proxime venturi significavit, se Alexandriæ versari profitetur: Ego pariter, inquiens [Mai, Bibliotheca nova, tom. VI, p. 143.] , Deo gratias ago ob hæc nova miracula atque adjumenta nobis suppeditata: quamvis enim nos castigavit, neci tamen non tradidit, sed a remotissimis terræ finibus nos revocavit, vobisque festi causa celebrandi copulavit.
[19] [Mamachius non felicius quam contumeliosius Mansium in hac controversia aggressus est:] Anno 347. Residens Alexandriæ [Athanasius] consuetam significationis paschalis epistolam misit, quam antea non potuerat; miserat scilicet post 21 septembris anni superioris, quum Alexandriam redierat; tardius tamen solito. At hic sistere lubet; quum reliqua minus cum concilii Sardicensis temporibus cohæreant. Mansius quidem et Mamachius, de iisdem disputantes, multa alia miscent; sed ita ut non ex his Sardicensis conventus ævum definiatur, sed ut ex hoc ævo quando hæc acta sint deducere conentur. Hoc autem inter Mansium et Mamachium intercedit discrimen, ut ille, licet optimis nostris documentis (quippe quæ in Scetensi Deiparæ monasterio adhuc laterent) destitutus esset, Sardicensis tamen concilii annum probe detexerit, et alibi passim veritatem viderit aut proxime accesserit; hic autem, ubique in Mansium contumeliosus, inconditis clamoribus et incredibili jactantia consilia sua prosequatur, incidens continuo in errores manifestos et nusquam fere christiana sinceritate procedens. Cujus rei specimen, quod ad argumentum nostrum faciat, placet indicare. Quum vidisset Mansius Socratis et, qui eum sequi solet, Sozomeni chronologiam cum inventis suis plane non convenire, elevanda ei fuerat eorum in ordinandis temporibus auctoritas. Scripserat itaque [Supplementum conciliorum Labbei, tom. I, col. 175 et 176.] : Nec sane mihi primo succurrit ut celebres istos scriptores erroris arguerem, cum et sæpe alias offendisse illos doceant scriptores magni nominis, Tillemontius in Vita S. Athanasii, nota 44, Valesius in notis passim, et quoad signandos per consules annos Baronius ad annum 357, num. I, et Sirmondus in Dissertatione de synodo Sirmiensi. Quin et raro contingere quin errent in consulatibus ex iis quæ inferius disseremus facile resultabit; atque alibi [Apologia Joh. D. Mansii, num. 26, post Mamachii Epistolas de ratione temporum Athanasianorum p. 371.] alios producit, quos inter Pagium [Critice in Annales Baronii, ad an. 365, num. 2.] , dicentem: Socrates, dum hujusmodi notas temporarias usurpat, non raro in errorem labitur. Atqui passim Mamachius omnis hujus censuræ invidiam in unum Mansium confert.
[20] [quam recte dixerit Mansius Socratem et Sozomenum errare solitos esse in temporum ordinatione.] Verumtamen ita manifestum est Socratem passim omnia miscere, tempora, loca, homines, aliosque qui post eum venerunt duxisse in devia ut cum S. Athanasii scriptis historicis nequaquam componi possint. Audi quæ in Monito ad Apologiam beatissimi Alexandrini episcopi contra Arianos præfati sint Maurini editores [Migne, Patrologia græca, tom. XXV, col. 246.] : Ex hac igitur Apologia velut ex purissimo fonte vera sæculi quarti historia ecclesiastica ab anno 300 ad 350 est haurienda. Siquidem Athanasius omnibus aliis hujus historiæ scriptoribus longe præcellit; tum quod ipse oculatus plerumque testis fuerit, tum quod accuratissime res gestas enarret, et ipsa monumenta, quibus nil tutius, sæpe afferat. E contra vero alii auctores, Rufinus nempe, Socrates, Sozomenus et Theodoretus, cautissime sunt adhibendi, nisi cum ipsi quoque rerum gestarum monumenta afferunt; quod rarius contingit. Nam præterquam quod interdum historias minus certas enarrant, res sæpissime confundunt, tempora autem præpostere ordinant: exemplum hujus rei luculentissimum suppeditat Socrates, qui res in prima hujus Apologiæ parte comprehensas ita refert. Et dein integrum seriem incredibilium in rebus gravissimis errorum exhibent; quam claudunt his verbis: Neque vero solus Socrates, sed etiam Theodoretus, multoque magis Rufinus et Sozomenus, res frequentissime vel secus quam gestæ sunt, vel præpostere enarrant. Quod tamen absit ut ad horum auctorum contumeliam vergat. Vitium namque ætati potius quam scriptoribus est adscribendum: quippe non solebant illo ævo res tam intricatas tanto studio indagare, ac in primis temporum rationes negligebant. Quæ ea maxime de causa recitavimus, ne quis, quoniam a chronotaxi Socratis et Sozomeni recessimus, anceps hæreat.
[Annotata]
* celebravit
* significaverat
* septem
§ IV. Argumenta Binterimii adversus sinceritatem concilii Coloniensis petita ex silentio historicorum, ex postconsulatu Amantii et Albini et vocabulo Castri confutantur.
[Perperam opponit Binterim actis concilii Coloniensis silentium coævorum,] Ex his itaque, quæ supra secundum certam annorum rationem deduximus, prorsus manifestum est neque ex Sardicensis synodi tempore, neque ex S. Athanasii gestis quidquam colligi posse quod cum concilio Coloniensi anni 346 minus conveniat; contra omnia optime inter se cohærere. Quod autem objicit Binterimius [Geschichte der deutschen Concilien, tom. I, p. 373.] silentium SS. Hilarii, Sulpicii Severi, Gregorii Turonensis et hæresiologorum SS. Epiphanii, Philastrii, Augustini, Joannis Damasceni et Prædestinati, nullum pondus habet; quum S. Hilarius in doctrina potius versatus sit quam in historia, et Sulpicius Severus et Gregorius Turonensis, licet præteritorum temporum res gestas narraverint, jejuniores sint, quam ut videantur sedulam operam posuisse ut integram rerum ecclesiasticarum Galliæ narrationem conficerent. Neque est quod hæresiologi Euphratæ meminissent, quum novæ sectæ auctor non fuerit.
[22] [et postconsulatum Amantii et Albini: quæ nota sinceritatis est:] Urget deinde mense majo anni 346 Coloniæ
non potuisse ignorari novos consules Constantium
IV et Constantem III augustos; et
proinde formam: Post consulatum Amantii et
Albini suppositionis indiciam esse. Sed tantum
abest, ut hinc appareat falsarii manus, ut manifestissimum
sinceritatis argumentum inde
deprehendatur. Hoc enim anno 346 proprium
fuit, ut in universo Occidente, etiam Romæ,
saltem usque ad mensem septembrem, non novis
consulibus designaretur, sed Amantii et Albini
postconsulatu, dum interea in Ægypto et in toto
Oriente in monumentis publicis et fastis novi
consules Constantius IV et Constans III inscriberentur.
Cujus rei testimonio monumentum
profanum lapideum, quod olim in ædibus Porcariorum
erat, excitavit Baronius [Annales eccles. ad an. 346, num. I.] , inscriptum
POST. AMANTI. ET ALBINI CONS.; alterum,
iisdem inscriptum verbis et ex Gruteriana Collectione
haustum, Mansius [In Annales Baronii, ad an. 345, num. 1.] ; tertiam Lucensem
epigraphen, suppositam L. Turcii Aproniani
statuæ, refert Muratorius [Inscriptiones, tom. I, p. CCCLXXIX, num. 1.] , cum hac clausula:
DECRETA EST AVTEM POST CONSVLATVM AMANTII ET
ALBINI. Christiana exempla, quibus menses adscripti
sunt, exhibet meritissimus eques Rossius;
scilicet Arinianense, in quo hæc fere verba supersunt
[Inscriptiones christianæ, tom. I, p. 59, num. 90.] … [dep.] … IVNIAS QUI VISIT (l. vixit)
ANNOS VII [me]N V DIES OCTO [post. cons. a] MANTII
ET ALBINI; et hoc aliud mensis julii ex museo
Rusconio [Ibid., p. 60, num. 93.] : [eut]RO. PIVS. FLORE. COIVG. I. FEC.
ET. SI. BI. QVE. VIX [it annos…] DP. DI. E XIIII KAL.
AVG. POS. AMAN. ET ALBINI [consulatum]; et hoc
tertium mensis augusti ex bibliotheca Vaticana
[Inscriptiones christianæ, tom. I, p. 60, num. 91.] : B. M. IN P CHERETIO QV ANN. V. M V D XV
CHERETIUS ET SEVERA PARENTIS DP. VI. KAL. SEPTEMBRES
POS. CONSVLATVM AMANTI ET ALBINI; atque
hoc demum quartum Veliternum mensis
septembris [Ibid., p. cit., num. 92.] : 
BONOSO BENE. MERENTI IN PACE
QVI VIXIT ANNIS. II. M. III. D. XX DEP. PRID. IDVS.
SEPT. POST CONSS. AMANTI ET ALBINI . Quibus
accedit, ut animadvertit Mansius [Notæ in Annales Baronii, ad an. 346, num. 1.] , quod in
fastis Vindobonensibus seu consularibus notatur
hic annus: Post Amantio et Albino; in Libello
de præfectis urbis et in Paschali laterculo apud
Bucherium: Post consulatum Amantii et Albini;
ita ut tabulæ Philocalianæ omnes, quemadmodum
animadvertit Rossius [Inscriptiones christianæ, tom. I, p. 59.] , ubique inter
se consentiant. Quibus adde Cassiodorum, qui in
Chronico seu potius consulum elencho in errorem
quidem lapsus est, sed non ita ut veritati viam
occluserit; scripsit enim [Migne, Patrologia latina, tom. LXIX, col. 1240.] :
Constantius IV et Constans III.
Amantins et Albinus.
P. C. Amantii et Albini.
Rufinus et Eusebius.
Ubi præmittendi non erant Constantius IV et Constans III consules, sed eodem scribendi versu, quo P. C. Amantii et Albini.
[23] [postconsulatus origo.] Quæ autem hujus formulæ origo fuerit, hactenus plane incompertum: prius in provinciis ea ratio aliquando servata est, quod novi consules ignorarentur, ut apparet in Cirtensi concilio, anno 305 pridie idus februarias post consulatum Diocletiani VIIII et Maximiani VIII celebrato; in ipsa urbe anno 307, quo consules processerunt M. A. V. Maximianus Herculeus Aug. IX et Flavius Valerius Constantinus Cæsar et qui breviori formula Novies et Constantino designabatur [Fasti Idatiani, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LI, col. 907.] (ut annus 308 decies, id est M. A. Val. Maximiano Herculeo Aug. X et C. Galerio Maximiano Aug. VII conss.), ex mense aprili, ut in Libello præfectorum urbis traditur, dici cœpit: Post sextum consulatum, scilicet Constantii Aug. VI et Galerii Maximiani Aug. VI, sic volente (ut videtur) tyranno Maxentio, qui Italiæ dominabatur. Sed quid anno 346 similis norma usurpata est? Simultatem exstitisse inter Constantium et Constantem dixerunt Onuphrius [Fasti, p. 292.] et Norisius [Cœnotaphia Pisana, p. 433.] ; placitum Constantii, bello Persico detenti, opportune Romam et in reliquum Occidentem non venisse Baronius [Annales, ad an. 346, num. 1.] : sed neutra ratio placet Tillemontio [Empereurs, l'Empereur Constance, art. X, edit. Bruxell.in-fol. tom. IV, p. 140.] et equiti Rossio [Inscriptiones christianæ, tom. I, p. XXVI.] ; conveniebat enim tunc adhuc inter ambos augustos, neque per bellum Persicum cessabat cum Urbe commercium: ignota itaque de causa novorum consulum nomina ante septembrem in Occidente proposita non sunt. Sed quidquid id est, ut Coloniense concilium spuriæ originis crimen incurreret, si inscripti fuissent Constantius IV et Constans III, sic genuinus ortus ex postconsulatu Amantii et Albini elucescit.
[24] [Male culpat Binterim vocabulum castri] Sed in aliis quoque verbis falsarii manum deprehendere sibi visus est Binterimius, nempe in verbis: Cumque recitata fuisset epistola plebis Agrippinensium; sed et omnium castrorum Germaniæ secundæ; [pro Oppido, utpote jam pridem usitatum] et in his aliis: Ex epistola clericorum Agrippinensium, necnon et fratrum per singula castra constitutorum: in quibus duo latere posterioris temporis indicia; scilicet ibidem supponi Germaniæ provinciam tum jam in Germaniam primam et Germaniam secundam divisam fuisse; atque de hac partitione meminisse neminem, ut statuit Pagius [Critice in Annales Baronii, ad an. 374, num. 8.] , ante Festum Rufum, qui Breviarium suum anno 369 Valenti dedicaverit; neque eam multo ante factam esse: deinde, vocabulum castrum, quo oppidum designetur, teste Cangio [Glossarium latinum, V° Castrum.] de media latinitate esse, et primum in Notitia imperii, quæ sub annum 400 conscripta sit, fuisse usurpatum. Ut vero ab hoc posteriori asserto ordiamur, quemadmodum castrum et castellum mediæ latinitatis sunt, sic etiam primæ; ut in Forcellinii Thesauro ad hæc verba videre est, ubi exempla recitantur ex Quinto Curtio, lib. V, cap. 3; ex Cornelio Nepote in Alcibiade, cap. 9; ex Pompejo ad Domitium post epist. 12 libri VIII ad Atticum; ex Virgilii Æneide, lib. VI, v. 776; ex Varrone apud Servium ad Æneidis lib. IX, v. 7; ubi etiam ex Plinio lib. III cap. 1 indicatur Castrum Julium in Hispania, et lib. cit. cap. 5 Castrum Novum in Hetruria: quibus ex Tito Livio, epitome libri XI, adde Castrum in Italia, et lib. XXXI, cap. 2, Castrummutilum, nunc Medolo. Similium deinde nominum plena sunt vetera itineraria et geographi; abundat et Gallia [Cfr Valesius, Notitia Galliæ, p. 132 et seqq. et p. 401 et seqq.] ; quin etiam non ita procul a Colonia Agrippina Castrum Divitensium, nunc Deutz, e regione Coloniæ, habes; dein Castravetera, Castraulpia, Castellum Morinorum seu Menapiorum; antiquissima nomina, quorum origo patet.
[25] [ad designandas stationes militares.] Militaribus scilicet castris oppidorum forma erat atque in ea vicinos colonos deducere amabant Romani; tum quod insueti erant sparsis per rura villis; (in Italia enim passim coloni in oppida contributi erant ut nunc etiam sunt;) tum quod vix alia erat via ut victi latina lingua loquerentur: quæ res summæ curæ erat Romanis: tum demum quod, si sparsim mansissent Galli, facile conspiratione facta, inexspectato in rebellionem erupissent, dum contra in castra recepti contubernales militum fierent, connubiale jus communicarent, atque etiam, si hostis ingrueret, munimentis propugnandis operam conferrent, uxores, liberos, domos suamque libertatem ab injuria vindicaturi. Quare, ut Valesius [Ibid. p. 402.] accurate animadvertit, Augustus Cæsar Cantabros et Astures montibus deduxit et (uti ait Florus) fiduciam montium timens, in quos se recipiebant, castra sua, sed quæ in plano erant, habitare et incolere eos jussit. Memini me in Commentario de S. Bertrando, episcopo Convenarum, hujus urbis originem explicare, latronibus et convenis de Pyrenæi jugis depositis a Pompejo. Passim inde surrexerunt nova oppida, quæ communi nomine castra dicta fuerunt; quod nomen aliquibus proprium factum est. Sed justo longius nos deduci sivimus, quum id unum demonstrandum esset longe ante confectam Notitiam imperii castri nomen pro oppido usurpatum fuisse. Sed Castri nomen non ecclesiasticum est, sed militare. Miror hoc persicum telum; quasi vero aliud plane idioma esset sacerdotum et militum, illis maxime temporibus, quum vix triginta annis libera esset Christi religio et turmatim populi eam amplecterentur; atque illis locis, ubi certe milites et castrorum incolæ primi multoque ante paganos nomina sua Christo dederunt.
§ V. Argumentum, petitum ex vocabulis Germaniæ secundæ, refellitur. An Germania in duas provincias divisa non fuerit nisi medio sæculo IV. An antiqua divisio militaris dumtaxat fuerit. Refelluntur argumenta, hausta ex historia.
[Divisio, qua Germania ab exordiis imperii distributa est in superiorem et inferiorem,] Miror multo magis viros doctos plurimumque eruditos in hanc adhuc ire sententiam ut ante medium sæculum IV Germaniam in duas divisam non fuisse partes statuant; quum iidem, ubi demonstrandum venit non multo post Christi mortem evangelicam doctrinam ad Rhenum usque propagatam fuisse S. Irenæi verba de Germaniis, (non autem de Germania,) afferant; sed redibit is locus inferius. Re quidem vera Sextus Rufus [Ap. D. Bouquet, Recueil des historiens, tom. I, pag. 564.] Germanias duas et Belgicas duas memorat; sed multo ante eum tempore, ut a geographis exordiar, Claudius Ptolemæus, qui sub Hadriano et Marco Aurelio Antonino scripsit: Pars vero regionis, inquit [Ibid. p. 78.] , quæ circa Rhenum est, a mari ad Obringam fluvium inferior Germania apellatur; … quæ vero ab Obringa fluvio versus meridiem extenditur regio, Germania superior appellatur; et utrique suas assignat civitates. In Periplo Marciani Heracleotæ integrum caput est de Belgica cum Germania superiori et inferiori [Ibid. p. 93.] . Dioni, qui sub Alexandro Severo libros suos edidit, non minus nota utraque Germania [Ibid. p. 520.] : superior, quæ a Rheni fontibus incipit; inferior quæ ad Oceanum Britannicum usque porrigitur. Tacitus, qui aliquanto antiquior est, meminit ad annum Christi 69 [Hist. lib. I, cap. 12, ibidem, p. 427.] superioris Germaniæ legiones, rupta sacramenti reverentia, imperatorem alium flagitasse; et inferius [cap. 53, p. cit.] superioris Germaniæ et inferioris Germaniæ; neque Plinio Secundo omnino ignota hæc divisio [Hist. natur. lib. IV, cap. 17, ibid. p. 56.] .
[27] [non tantum pertinebat ad geographiam et rem militarem, sed etiam ad administrationem civilem præsidum et procuratorum;] Sed non multis abhinc annis orta est nova controversia, utrum scilicet ambæ Germaniæ ab initio provinciæ singulares fuerint, an vero diœceses tantum seu tractus militares sub uno præside Belgicæ, quacum unam confecerint provinciam. Quam quidem rem, quantum ad argumentum nostrum pertinet, uno verbo conficere possem, quum ii, qui posteriorem sententiam tueantur, statuant a Diocletiano, a quo (ut Lactantius [De morte persecutorum, cap. VII.] tradit) provinciæ in frusta concisæ, Germanias in duas singulares provincias erectas esse, id est medio sæculo ante concilium Coloniense; verumtamen placet breviter eam rem expedire, quoniam divisiones Galliarum politicæ in rite explicandis sedium episcopalium exordiis multum momentum habent. Licet itaque summi viri in alias partes abiverint, plane manifestum videtur Diocletiani temporibus multo antiquiorem hanc fuisse partitionem. Germanias porro, sive singulares fuerint provinciæ, sive pars Belgicæ, imperatori subfuisse in confesso est, quum omnes Galliarum provinciæ, non senatus, sed cæsaris fuerint. In hoc autem provinciarum genus destinabantur proprætores, militari, juridica et civili potestate muniti; qui et legati appellabantur, et legati augusti seu augustales, et legati proprætores seu prætorii [Eckhel, Doctrinà numorum, tom. IV, p. 234 et seqq.] ; quin etiam, ut diversis temporibus, præfecti provinciæ, præpositi provinciæ, curatores, correctores, rectores, moderatores, præsides, et sequiori ævo juridici, judices, cognitores. Minoribus provinciis procuratores præfuisse testatur Tacitus: Duæ Mauritaniæ, inquiens [Hist. lib. I, cap. 11.] , Rhætia, Noricum, Thracia et quæ aliæ procuratoribus cohibentur. Hoc tamen nomine fiscale officium plerumque indicabatur; quod in provinciis senatus participabant quæstores, in provinciis cæsaris soli exercebant procuratores. Singuli passim in singulis provinciis; aliquando tamen duo; sæpius vero unus procurabat provincias plures: cujus rei exemplis libri pleni sunt. In provinciis cæsaris, quum e vivis recessissent proprætores, penes procuratores fiebat omnis potetas: qui quotiescumque summam in provinciis auctoritatem nanciscebantur, procuratores vice præsidis dicebantur, procuratores cum jure gladii, procuratores et præsides, procuratores et prolegati, et nude nonnumquam procuratores. Proprætorum autem, procuratorum atque aliorum omnium, qui in provinciis administrandis habebant partem, rationes et officia singulari cura post alios bene multos explicuit nobilissimis vir Gottlieb von Ankershoven [Handbuch der Geschichte des Herzogsthumes Kärnten vor und unter der Römerherrschaft, p. 347 et seqq.] . At vero in monumentis, Diocletiano longe vetustioribus, non solum nomine provinciarum donantur ambæ Germaniæ, sed legati et proprætores ad eas mitti, eis præesse aut eas gubernare dicuntur; quibus luculentum sit earum partitionem non in mero imperio militari positam esse. Documenta, quæ ad singulorum cæsarum principatum pertineant, ordine recenseamus.
[28] [ut ostenditur per regna ex historicis] IPSIS porro JULII CÆSARIS TEMPORIBUS aliam fuisse jurisdictionem in Germania, aliam in Belgica, ita ut duæ provinciæ essent, constat testimonio Ammiani Marcellini: Regebantur autem, inquit [Lib. XV, cap. 11, ap. D. Bouquet, tom. I, p. 546.] , Galliæ omnes, jam inde uti crebritate bellorum urgenti cessere Julio dictatori, potestate in partes divisa quatuor: quarum Narbonensis una Viennensem intra se continebat et Lugdunensem; altera Aquitanis præerat universis; superiorem et inferiorem Germaniam, Belgasque duæ jurisdictiones iisdem rexere temporibus. Quæ quidem verba multis tentata fuerunt modis; sed incassum. Verum paulatim provinciarum numerus crevit, maxime ad septentrionem, ubi hostiles impetus magis reformandi erant. Sub ipso itaque Augusto videtur Germania in duas divisa fuisse provincias, quibus tum primum superioris et inferioris vocabula accesserint. Et quidem AD ANNUM CHRISTI 14, quum vix obierat Augustus et imperii habenas capessivisse Tiberium nondum in Galliis innotuerat: Duo apud ripam Rheni, inquit Tacitus, [Annal. lib. I, cap. 31.] , exercitus erant: cui nomen superiori, sub C. Silio LEGATO; inferiorem A. Cæcina curabat. Regimen summæ rei penes Germanicum, agendo Galliarum censum tum intentum: cujus suprema auctoritate et extraordinaria legatione neque præfecti prætorio Galliarum, neque provinciarum præsidum potestas sublata erat [Cfr Sanclementius, de Æræ christianæ emendatione, p. 444 et seqq.] . Pergens dein Tacitus militum seditionem in finibus Ubiorum seu in Germania inferiore narrare: Nec LEGATUS, inquit, obviam ibat… Septimius cum perfugisset ad tribunal et pedibus Cæcinæ advolveretur etc.; Cæcina itaque legatus inferioris Germaniæ aperte dicitur, ut Silius superioris. AD ANNUM CHRISTI 21, imperatore Tiberio, Turonii, ait Tacitus [Annal. lib. III, cap. 41.] , legionario milite, quem Visellius Varro, INFERIORIS GERMANIÆ LEGATUS, miserat, oppressi. AD ANNUM 28, eodem imperatore: Quod ubi L. Apronio, ait iterum Tacitus [Ibid. lib. IV, cap. 73.] , INFERIORIS GERMANIÆ PROPRÆTORI cognitum. AD ANNUM 47, imperatore Caligula: CHAUCI, inquit ille idem [Ibid. lib. XI, cap. 18.] , … dum Corbulo adventat, INFERIOREM GERMANIAM incursavere… At Corbulo, PROVINCIAM ingressus, triremes alveo Rheni… adegit. AD ANNUM demum 59, Nerone imperatore: Quietæ, ait idem [Ibid. lib. XIII, cap. 53.] , ad id tempus res in Germania fuerant ingenio ducum… Paullinus Pompejus et L. Vetus ea tempestate exercitui præerant. Ne tamen segnem militem adtinerent, ille… aggerem coercendo Rheno absolvit: Vetus Mosellam atque Ararim, facta inter utramque fossa, connectere parabat… Invidit operi Ælius Gracilis Belgicæ legatus… Cæterum continuo exercituum otio fama incessit ereptum jus LEGATIS DUCENDI IN HOSTEM… Dubius Avitus, accepta a Paullino PROVINCIA, … perpulit Verritum … preces suscipere. En itaque tres legati, Pompejus Paullinus Germaniæ inferioris, Vetus superioris, Gracilis Belgicæ; quin et Avitus, qui in provincia Germaniæ inferioris Paullino successit. Præterea quatuor in Historiis [Hist. lib. I, capp. 12, 50 et 53; lib. IV, cap. 70.] locis superiorem Germaniam Tacitus commemorat, tamquam finibus suis distinctam. AD ANNUM CHRISTI 69, Galba imperante Aulus Vitellius L. filius imperator… a Galba in INFERIOREM GERMANIAM contra opinionem MISSUS est; verba sunt Suetonii [Lib. VII, Vitellius, num. 2 et 7.] . Qui idem SUB ANNUM CHRISTI 69: Domitianus bellum civile, inquit [Lib. VIII, num. 6.] , motum a L. Antonio, SUPERIORIS GERMANIÆ PRÆSIDE, confecit absens. SUB ANNUM CHRISTI 180, imperante Commodo, Didius Julianus, qui non multo post imperium nactus est, teste Ælio Spartiano [In Didio Juliano, cap. I.] , post præturam legioni præfuit in Germania XXII primigeniæ. Inde Belgicam sancte ac diu rexit… Inde Dalmatiam regendam accepit… Post, GERMANIAM INFERIOREM rexit.
[29] [et ex titulis lapideis:] Quibus accedunt complures tituli; quorum primus positus fuit sub Hadriano circa an. 130 A. PLATORIO A. F. NEPOTI consuli AVGVRI LEGATO AVGusti PRO PRÆtore PROVINCiæ BRITANNIÆ LEGato PRO PRætore PROVINciæ GERMANiæ INFERIORis etc. [Roulez, Magistrats romains de la Belgique, p. 24.] ; secundus eodem fere erectus tempore L. DOMITIO GALLICANO PAPINIANO C. V. LEG. AVG. PR. PR. PROVINCIÆ GERMANIÆ INFERIORIS LEG. AVG. PR. PR. Provinciæ Hispaniæ Citerioris LEG. AVG. PR. PR. DALMATIÆ COnsuli DEsignato [Masdeu, Historia critica de España, t. V, p. 458.] ; tertius, medio sæculo II, imperante Antonio Pio, L. DASVMIO … LEGATO PRætorio PROVINCIARUM GERMANIÆ SVPERioris ET PANNONIÆ [Zell, Delectus inscriptionum romanarum, num. 1599.] ; quartus eodem fere tempore CL. ÆLIO POLLIONI LEG. AVG. PRO PRætore Germaniæ superioris PRÆSIDI INTEGERRIMO [Steiner, Codex inscript. rom. Rheni, num. 446.] ; quintus alteri legato augustali pro prætore GerMANIÆ INFERioris iTEM HISPANIÆ CITER [Ibid. num. 788.] ; sextus L. POPILIO LEGATO IMPeratoris CÆSaris ANTONINI AVGusti PII PROPRÆTori GERMANIÆ SVPERioris ET EXERCITVS IN EA TENDENTIS [Gruterus, inscript. p. CCCCLVII, 6.] . Septimus L. MARIO MAXIMO PERPETVO AURELIANO C. V. PRÆSIDI PROVINciæ GERMANIÆ INFERioris [Muratori, Inscriptiones, p. DCCXIX, 2.] Octavus, quem Æsculapio L. CALVINIANVS LEGatus LEGionis I Minerviæ piæ fidelis LEGatus augusti PRAetorius PROVINCiæ Germaniæ Inferioris Dedicavit [Steiner, Codex inscript. p. 71.] ; nonus, positus C. CÆSONIO C. F. QVIR. MACRO RUFINIANO… COMITI IMP. SEVERI ALEXANDRINI AVG … LEGato AVGustali PRO PRætore GERMANiæ SVPERIORIS [Masdeu, Historia critica, tom. V, p. 493 et seqq.] ; et decimus tandem, perperam (ut videtur) descriptus: COCIAVIO TIDIO … PRISCO LEGato CONSVLARI PROVINCiæ GERManiæ SVPERIORIS [Muratori, Inscript. p. DCCXCI, 7.] . Quæ adeo manifesta sunt ut bene multa verba ab eo, qui eis alibi semper inest, sensu detorquenda sint et ut uni vocabulo in eadem pericope duplex significatus tribuendus sit, si velis v. g. Plætorium pro prætore provinciæ Britanniæ fuisse et pro prætore exercitus, ne in provincia quidem, sed in tractu militari, perperam vocato provincia, Germaniæ inferioris; et sic deinceps.
[30] [argumenta contraria breviter diluuntur.] Quid autem adversum hæc? Omnibus illis legatis augustalibus, proprætoribus, prætoriis et præsidibus provinciarum Germaniæ superioris et inferioris militare dumtaxat fuisse imperium; exstare fragmentum lapidis, positi AVGVRI. LEGato PRO PRætore EXERcitus GERManiæ INFERioris LEGato PRo PRætore PROVINCIÆ AQVITANICÆ [Ibid., p. DCCLXIII.] ; et superius visum esse L. Popilium, legatum imperatoris et proprætorem Germaniæ superioris et exercitus in ea tendentis. Verum enim vero res hæc nil difficultatis habere videtur. Utrumvis statueris, ex Belgica et ambabus Germaniis unam provinciam constitisse aut tres discretas fuisse provincias, hoc ex primo lapide liquet aliquando proprætorem exercitus Germaniæ inferioris fuisse, qui non esset præses provinciæ; nec quidquam profecto aliud: ex altero autem lapide idem institutum temporibus Antonini Pii obtinuisse, ita tamen ut utrumque officium, proprætoris scilicet Germaniæ superioris et proprætoris exercitus, qui illuc tenderet, penes Popilium esset. Quod plane mirandum non est. Ut enim sæpe turbatis temporibus plurium provinciarum exercitus unius ducis aut præfecti imperio suberant [Cfr Ankershoven, Handbuch, etc. etc. p. 355, et app., p. 108 et 109.] (quod fieri non poterat quin præsidum militare imperium pene cessaret,) sic quoque in finitimis et irrequietis provinciis nonnumquam aderant causæ ut, civilibus et juridicis negotiis proprætore seu præside distento, singularis assignaretur proprætor exercitui. Quæ tamen auctoritatis partitio non prius perennis facta est, quam Constantinus, sublato præfectis prætorio militari imperio, in provinciis alium ducem esse voluit et alium præsidem [Ibid., p. cit.] . Sed Plinius ita scripsit quasi una tantum esset Germania, nequaquam divisa: Cum (Trajanus) Germaniæ præsideret, inquiens [Panegyric., cap. 9.] ; itemque passim Dion Cassius; quippe qui meminit triumphi Γαιου Σεντιου του της Γερμανιας ἀρχοντος [Lib. LV, Cæsar Augustus, p. 567 et 568, edit. 1606.] ; et Quintilii Vari, qui μετα την των Συρων ἀρχην, την τε ἡγεμονειαν την Γερμανιας λαβων και τα παρ᾽ ἐκεινοις ἐκ της ἀρχης διοικων, causa rebellionis fuit [Ibid., lib. LVI, p. 582.] ; et suspicionum Tiberii, metuentis και τον Γερμανικον, τον τοτε Γερμανιας ἀρχοντα [Lib. LVII, Tiberius, p. 603.] ; et vesanæ crudelitatis Caligulæ, qui Γαιτουλικον Λεντουλον, και της Γερμανιας δεκα ἐτεσιν ἀρξαντα, ἀπεκτεινεν [Lib. LIX, Caligula, p. 657.] ; et Rufi, qui, ἀρχων της Γερμανιας, adversus Vindicem, purpura in Galliis post Neronis mortem indutum, movit copias [Lib. LXIII, Nero, p. 725.] ; et Antonii cujusdam, qui, ἐν Γερμανιᾳ ἀρχων, contra Domitianum insurgere ausus est [Lib. LXVII, Domitianus, p. 764.] ; et M. Ulpii Nervæ Trajani, postea imperatoris, de quo scripsit: Ἠρχε δε της Γερμανιας ἐκεινος. Sed quod nude Germaniam, non definientes utrum ambas provincias an alterutram significatam vellent, dixerint Plinius et Dion, causa esse videtur quod aut de extraordinaria legatione, ut de Germanico plane constat, scriberent, aut quod negligentius loquerentur, ut apparet in Rufo; nam paulo ante Dion, alterius Rufi et Procli Scriboniorum miseram enarrans sortem, tradit quod τας Γερμανιας δε ἀμφοτερας ἐπι πολυ ἁμα διῳκησαν [Lib. LXIII, Nero, p. 722.] ; ita certe ut alter inferiorem, alter superiorem gubernaret.
[31] [Sæculo IV loco Germaniæ superioris et inferioris dicebatur prima et secunda.] Restat autem id unum quod in concilio Coloniensi Germania inferior non dicitur, sed Germania secunda; quam vocem hactenus non offendimus. Occurrit in titulo, erecto TIB CL. CANDIDO COS… PROcuratori XXæ HEREDItatum PER GALLIAS LVGDVNENSEM ET BELGICAM ET VTRAMque GERMANIAM PRÆPOSITO COPIARVM EXPEDITIONIS GERMANIÆ SECVNDÆ; quem initio sæculi II vixisse consentiunt [Masdeu, Historia critica, tom. V, p. 449.] . Sed in melioribus exemplaribus [Florez, España Sagrada, tom. XXIV, part, II, p. 448 et seqq. Roulez, Magistrats romains de la Belgique, p. 38.] legitur: Expeditionis germanicæ secundæ; quo sensus plane mutatur. Quidni fatebor verba: Germania prima et Germania secunda sæculo IV non videri antiquiora? Sed hoc ipso sæculo, ut ex Ammiano Marcellino, qui concilio Coloniensi coævus fuit, liquet, dicebatur Germania secunda. Accipe verba [Amm. Marcellinus, lib. XV, cap. 8.] : Indicabat autem, nuntius scilicet, Coloniam Agrippinam, ampli nominis urbem in secunda Germania, pertinaci barbarorum obsidione reseratam. Mitto titulum libri S. Hilarii de Synodis, in quo Germania I et II item occurrit: controversia enim est an genuinus sit. Sed Notitiam provinciarum et civitatum, editam a Sirmundo, Libellum provinciarum et Notitiam dignitatum, quæ non multo posteriora sunt, nolim præterire: in quibus omnibus Germania secunda legitur [Cfr D. Bouquet, Recueil, tom. I, p. 123, 124 et 128.] . Manifestissimum itaque est Germaniam in duas sectam fuisse partes, aut Augusto aut Tiberio imperatore, alteram dictam superiorem, alteram inferiorem; et medio sæculo IV vocabulum Germaniæ secundæ fuisse in usu.
[32] [Quod concilio Coloniensi interfuisse leguntur Simplicius Augustodunensis, Desiderius Lingonensis, Dyscolius Remensis, Valentinus Arelatensis] Sed cum episcoporum catalogis convenire non possunt quæ concilio Coloniensi adscripta leguntur nomina! Quod argumentum ita adornant: falsario præluxisse exemplar synodi Sardicensis, in quo adhuc legerentur præsentium episcoporum et sedium nomina; ex quo tamen evanuissent aliquot vocabula geographica; hæc a pessimo viro ex ingenio addita fuisse: adeoque Simplicio assignatam ab eo fuisse cathedram Augustodunensem, licet Simplicius Augustodunensis integro sæculo post vixerit; (quasi vero non potuerint duo cognomines in eadem cathedra sedere, centum annorum spatio separati;) neque ei locum esse in serie episcoporum Augustodunensium; (quasi inter S. Cassianum, qui circa annum 340 obiverit, et S. Hegemonium, qui ad annum fere 370 vixerit [Acta SS., tom. II Augusti, p. 63.] , spatium triginta annorum non satis pateat ut Simplicii et Hegemonii episcopatus interponatur;) obstare ætatem S. Desiderii Lingonensis, qui sæculo III aut V obierit; sed nil plane de eo scitur nisi quod episcopus Lingonensis fuit, a barbaris occisus: cætera omnia, ajunt Galliæ Christianæ auctores [Gallia Christ., tom. IV, col. 510 et seqq.] , incerta; Arelate tum episcopum fuisse Saturninum, non autem Valentinum, qui in concilio Coloniensi legatur; sed in Gallia Christiana [Ibid., tom. I, col. 523 et 524.] hoc assertum confutatum vide; Dyscolium, Remorum episcopum, qui in Coloniensis concilii [Acta SS., tom. VI Octobris, p. 491.] Actis legatur; ignotum fuisse Flodoardo et exclusum ab Ebbone, quippe qui dicat S. Donatianum septimum fuisse Remorum episcopum, qui, interposito Dyscolio, octavus fuerit: sed nonne, quod jam monui, Liberianus Romanorum pontificum catalogus hiulcus est, annis ita ordinatis ut v. g. S. Zephyrino locus non sit? Nonne diu unus ex Dagobertis regibus Francorum ignoratus? Nonne quotannis in monumentis lapideis novi reperiuntur consules? Quid hoc argumento, maxime quum desint coævi biographi, debilius?
[33] [et Superior, Nerviorum absentibus episcopis Novempopulanis et Aquitanis, nihil officit.] Sed et Superior, Nerviorum episcopus, difficultatem facessit: in nullis enim antiquis catalogis cathedram Nerviorum venire; eam quidem a Wendelino constitui Bavaci, sed sine vade. Verum quod alii Nerviorum episcopi non memorantur, egregium indicium est nullius falsarii manum hic intervenisse, quippe qui diœceseon nomina, suo tempore nota, induxisset. Et quidem, etiamsi concilii Coloniensis auctoritas abesset, plane verisimile foret sæculo IV, quum in Romanorum terris mirum in modum propagaretur christiana religio, inter Nervios fuisse episcopum: immensum enim extendebatur eorum regio, triplo major hodierna diœcesi Tornacensi; atque a Romanis plurimum habitata erat, quum etiam nunc in illa plaga, licet Franci seu Theutones illic regnum suum multos annos constituerint, lingua gallica sola usurpetur. Quod autem additur concilio Agrippinensi seu Coloniensi nullos interfuisse episcopos provinciarum Novempopulanæ et Aquitanæ I et II, ludicrum est; quidni omnes Hispani adfuerunt, omnes Itali, omnes Africani, etc.? Sed id indicium est confictum fuisse Agrippinense concilium sæculo VIII, quum illis provinciis dux præesset: apage! quis tandem inanium suspicionum et conjecturarum finis?
§ VI. Quod concilium Coloniense celebratum est die dominica, an propterea falsum dicendum sit. Qua hebdomadæ die incoharentur concilia.
[Alii volunt concilia olim de more celebrata fuisse die dominica, alii feria II; sed ambo perperam.] Superest tandem unum argumentum, quod cæteris firmius non est, sed cujus usus latissime patet; quin etiam fatebor me olim eo aliquando nixum esse, quum tamen plerumque ei vis insit nulla. Versatur id autem in die hebdomadæ, qua concilia celebrari solerent: aliis universim affirmantibus concilia indicta fuisse in diem dominicam [Mansi, Notæ in Annales Baronii, ad annum 662, not. 1.] ; aliis in diem lunæ seu feriam II [Garnerius, Dissert. de synodo v, cap. v, § 2, in Theodoreti Opp, tom. V, part. I, p. 543, edit. Hallensis, 1774; Pagius, Critice in Annales Baronii, ad an. 374, num. 9; Binterim, Deutsche Concilien Geschichte, tom. I, p. 190; Van Hecke, Acta SS. tom. V Oct. auctar. p. 47.] ; aliis demum primis sæculis in feriam II, postea autem in dominicam: quo argumento, (quod in ordinationibus episcoporum et presbyterorum certe valet,) passim utuntur critici, in componendis conciliorum, quibus anni certi adscripti non sunt, temporibus aliisque id genus rebus. Sane si de uno sancto Amando Argentoratensi aut Coloniensi concilio disputatio esset, absolvi posset paucis verbis controversia: quum alii concilii hujus sinceritatem tueantur, quoniam die dominica habitum esse legitur; Binterimius eam neget, quoniam tum nonnisi feria II concilia coire solerent: brevissime enim ostendi posset sæculo IV et die dominica ea fuisse congregata, et feria II atque aliis etiam hebdomadæ diebus; neque ullam statam fuisse generali lege hebdomadæ diem. Sed norma hæc chronologica aliquando ex historia ecclesiastica penitus excludenda est.
[35] [Legibus conciliaribus aliisque similibus Orientis.] Quod itaque Binterimius [Geschichte der Deutsche Concilien, tom. I, p. 380.] affirmat in antiquis Ordinibus celebrandi concilium sacros episcoporum conventus juberi fieri feria II, nedum ullis monumentis fulciatur, cum veteribus ecclesiasticis decretis prorsus pugnat. Quæ placet ex canonum collectionibus et liturgicis libris recitare, quippe quæ multo magis in usu fuerint quam singularium conciliorum documenta. In Codice itaque canonum ecclesiasticorum et constitutorum sanctæ sedis apostolicæ, omnium vetustissimo, quem Ballerinii præclaro studio in lucem dederunt, primo capite, quo canones Nicæni concilii I contineri dicuntur, titulus IX de synodo bis in anno per unamquamque provinciam celebranda in hæc desinit verba [Migne, Patrologia latina, tom. LVI, col. 392.] : Fiant autem concilia semel quidem ante dies quadragesimæ; … secundo vero circa tempus autumni; capitulo autem LIX, quo concilium Antiochenum concluditur, num. 20 legitur [Ibid., col. 711 et 712.] : Sufficere visum est bis in anno per singulas provincias episcoporum concilium fieri: primo quidem post tertiam hebdomadam paschalis festivitatis; ut in quarta hebdomada quæ consequitur, id est, mediæ Pentecostes *, concilium compleatur… Secundum vero concilium idibus octobris habeatur; qui dies apud græcos hyperberetæi mensis decimus invenitur: qui dies cum omnibus hebdomadæ feriis concurrere poterat.
[36] [ecclesiæ Romanæ et Carthaginensis,] In Collectione canonum ecclesiæ Hispanæ, quæ anno 1808 primum lucem adspexit, reperiuntur canones iidem, nisi quod posterior semel concilio Antiocheno, semel concilio Regiensi, medio sæculo V celebrato, adscriptus est [Collectio canonum ecclesiæ Hispanæ, col. 47 et 216.] . Ibidem inter Epistolas decretales venit num. LXIII S. Leonis papæ ad episcopos Siciliæ epistola, ubi num. 7 hæc habes verba [Ibid. Epist. decret. p. 100.] : Terni semper ex vobis ad diem tertium kalendarum octobrium Romam fraterno concilio sociandi indissimulanter occurrant. Quum autem propter paupertatem episcoporum et itinerum longitudinem paulatim invaluisset, indulgentibus conciliis, ut episcopales cœtus nonnisi semel quotannis celebrarentur, placuit concilio Carthaginensi V ut dies concilii V calendas novembris servaretur, et scribendum ad singularum quarumque provinciarum primates ut, quando apud se concilium congregarent, istam diem non impedirent [Ibid. col. 156.] ; in concilio autem Hipponensi X kalendas septembris statutus est [Codex canonum Eccl. Afric. num. 73, ap. Labbe, Concilia, tom. II, col. 1093.] .
[37] [itemque Hispanæ certis mensis diebus et incertis hebdomadæ] Contra concilium Toletanum III præcepit ut judices locorum vel actores fiscalium patrimoniorum ex decreto gloriosissimi domini Recaredi simul cum sacerdotali concilio autumnali tempore die calendarum novembrium un unum convenirent [Collectio canonum Eccl. Hispanæ, col. 353.] . Similiter concilio Toletano XII placuit ut juxta priorum canonum instituta episcopi singularum provinciarum annis singulis in quacumque provincia calendis novembribus concilia celebraturi convenirent; quisquis autem in prædictis calendis novembribus pro celebratione synodi venire distulisset, excommunicatione debitæ subjaceret [Ibid. col. 501.] . Quod priorum canonum instituta revocantur in memoriam, ratio est quod ab eis recessum fuerat. Concilium enim Toletanum IV hanc legem tulerat [Ibid. col. 366.] : Quintodecimo autem calendarum juniarum congreganda est in unaquaque provincia synodus propter vernale tempus, quando herbis terra vestitur et pabula germinum inveniuntur; magno enim famulorum et equorum comitatu accedebant ad synodos episcopi et nobiles. Sed neque id diu placuerat, et concilium Toletanum XI statuerat omni anno peragendam celebritatem concilii in metropolitana sede tempore, quo principis vel metropolitani electio definierit [Ibid. col. 484.] ; quæ concilii Arelatensis II disciplina erat [Ibid. col. 201.] . Atque hi omnes canones continentur antiquissima illa canonum collectione, sed sparsim. Ibidem vero uno titulo, qui est de tempore celebrandi concilii comprehenduntur in altera collectione hispana, quam ad S. Isidori Hispalensis ætatem referunt, sed potius Silvester Pueyo, Barbastrensis canonicus, sæculo superiori ad corporis juris canonici normam disposuit [Collectio maxima conciliorum Hispaniæ, part. I, p. 520 et seqq. Cfr p. 518 et 519.] .
[38] [fieri debebant concilia; aut feria III aut in natali consecrationis episcoporum.] Quæ vero recitavi decreta, ex antiquissimis deprompta collectionibus, ea in Gallia, Anglia, Germania et partim etiam in Oriente nota. Atqui quum idus octobres, tertia kal. octobres, quinta kal.novembres, decima kalendas septembris, kalendæ novembres, quintadecima kal. junias certæ anni dies sint, quæ in omnes hebdomadum ferias incidant, manifestum est nullam feriarum rationem habitam fuisse. Quin etiam in Ordine celebrandi concilium VII seu Burdegalensi ad finem hæc addita sunt [De antiquis ecclesiæ ritibus, tom. III, p. 401.] : Synodus hyemalis celebratur et colitur die martis ante festum apostolorum Simonis et Judæ, nisi mutetur. Et synodus paschalis die martis post dominicam in qua cantatur Jubilate. Et hæc facta fuerunt in dicto loco (in monasterio S. Romani seu S. Salvatoris de Blavia, quæ secunda sedes est in diœcesi Burdegalensi), præsentibus supradictis, et multis aliis, anno Domini 1003, in synodo paschali. Quibus adde moris etiam fuisse ut Romanus pontifex atque etiam metropolitæ in die suo natali seu aniversario consecrationis suæ concilia celebrarent. Sic S. Hilarus papa in epistola ad episcopos diversarum provinciæ Galliæ meminit de numeroso concilio et ex diversis provinciis ad diem natalis sui ad honorem beati Petri apostoli per Dei gratiam congregata [Maurini, Conciliorum Galliæ collectio, tom. I, col. 605.] ; et in epistola ad episcopos provinciæ Tarraconensis de conventu fratrum quos natalis sui festivitas congregarat [Ibid. not. 3.] ; quem quidem natalem in proximum diem dominicum relatum fuisse deprehendere sibi visus est Augustius [Handbuch der christlichen Archäologie, tom. I, p. 589.] ex epistola S. Leonius LXXXI, apud Quesnellium XI, nunc autem IX; verum ibi non agitur de natali seu die anniversario consecrationis, sed de ipso consecrationis die. Neque hæc itaque concilia certo hebdomadæ diei annexa erant.
[39] [Quoniam extremo sæculo VII a concilio Toletano introductum est ut tribus primis synodorum diebus jejunaretur seu litaniæ fierent,] Plus momenti in jejuniis et litaniis, quæ etiam pœnitentiæ rationem habebant, positum esse primo conspectu videtur; quum nefas esset diebus dominicis et festis jejunare, quibus idcirco, etiam litaniæ fieri non solebant. Atqui in Ordine II celebrandi concilium, quem ex vetusto Floriacensi codice edidit Martenius [De ant. eccl. ritibus, tom. III, p. 401.] , exordiendum esse præcipitur a tribus diebus litaniarum, quibus nonnisi de rebus divinis episcopi collationem habeant. Quæ nituntur concilii Toletani XVII decreto I, quod ad finem sæculi VII, opportune instituendum credidit in initio totius adunationis ut trium dierum spatiis percurrente jejunio de mysterio sanctæ Trinitatis aliisque spiritualibus inter episcopos haberetur collatio [Collectio canonum ecclesiæ Hispanæ, col. 590.] . Similiter in tertio Ordine, deprompto ex codice S. Martialis Lemovicensis [De antiquis, etc., tom. III, p. 404.] , litaniæ et psalmi jubentur cantari tribus primis diebus; qui in Ordine VI seu Bisuntino tres dies litaniarum dicuntur [Ibid., p. 410.] . Non aliter in vetere formula celebrandi concilii provincialis in ecclesia Rothomagensi, edita a Mabillonio [Analecta, p. 227.] , et in formula habendi concilii generalis inserta in Ordine cardinalis Cajetani [Musæum Italicum, t. II, p. 395.] , in quibus prima die litaniæ recitari jubentur. Item in Constitutionibus ecclesiæ Claromontensis anni 1268 districte præcipitur sacerdotibus ut jejuni intrent synodum; et similiter in Statutis synodalibus Meldensibus, ut rasi coronam et jejuni intrent synodum, sub pœnis a jure statutis [Cfr Benedictus XIV, de Synodo, lib III, cap. 11, num. 1.] . Non aliter legitur in Ordine quomodo initianda sit synodus, in synodo Bajocensi anni 1300 usurpato [Labbe, Concilia, tom. XI, col. 1450.] . Quod jejunium etiam ultra Rhenum notum; nam in Germania [Hartzheim, Concilia Germaniæ, tom. III, p. 15.] hæc occurrunt: Et admonendi sunt ut nullus ad synodum veniat non jejunus vel a cœtu communi secedat, antequam generalis secessio adveniat. Et sic quoque synodus primi diei solvatur.
[40] [et antea aliquando, maxime in Græcia, ante conciliorum initia jejunabatur,] An itaque inde sequitur concilia numquam celebrata fuisse nisi tres primi dies in dominicam non inciderent? Nequaquam. Imprimis triduani illius jejunii origo non ita antiqua est, quum ad extremum sæculum VII referenda sit. Antea alia jejunii ratio aliquando observata fuerat etiam in Occidente, ut patet ex synodo nationali Toletana III, quæ die VIII iduum majarum era 627, id est anno Christi 589, die dominica, habita est. Quum enim Recaredus rex omnes regiminis sui pontifices in unum convenire mandasset, eos admonuit pariteret exhortatus est jejuniis et vigiliis operam dare, ut ordo canonicus divino eis rursus dono patefieret. Ad hæc autem gratias Deo agentes et religiosissimo principi, universo concilio in laudibus acclamante, triduanum est exinde prædicatum jejunium. Sed quum die octava iduum majarum in unum cœtum Dei sacerdotes adessent, … ecce iterum in medio eorum adfuit serenissimus princeps [Collectio canonum ecclesiæ Hispanæ, col. 337.] , atque tunc POST præmissum triduanum jejunium concilium incohatum est. Quod licet sine certa lege, sed pio animi motu susceptum sit, exempli tamen auctoritate non carebat. Quum enim Paulus et Barnabas, ut in Actibus apostolorum, cap. XIII, 1 et seqq., legitur, segregati fuere, celebratum est Antiochiæ qualecumque concilium, a qua jejunii religio non abfuit. Quam primis sæculis diligenter custodierunt Græci. Testis est Tertullianus: Aguntur, inquiens [Adversus Psychicos, edit. Pamelii, p. 1181.] , præcepta per Græcias illas certis in locis concilia ex universis ecclesiis; per quæ et altiora quæque in commune tractantur, et ipsa repræsentatio totius nominis christiani magna veneratione celebratur. Et hoc quam dignum, fide auspicante, congregari undique ad Christum!… Conventus autem illi, stationibus PRIUS et jejunationibus operati, dolere cum dolentibus et ita demum congaudere gaudentibus norunt. Sed hæc nequaquam valuerunt ut umquam in ecclesia latina firma lege aut præcepto institutum fuerit, ut triduanum ante concilia jejunium observaretur. Quare lubens fateor hæc a me exempla in Commentario de S. Fromundo, episcopo Constantiensi in Normandia, ad diem 24 octobris [Acta SS., tom. X Octobris, p. 844, num. 5.] , justo latius extensa fuisse et perperam a me fuisse traditum hoc triduanum jejunium in Occidente ANTE conciliorum initia servari fuisse solitum: nam, ut patet, licet aliquando præmissum fuerit, mos tamen numquam fuit ut præmitteretur. Valuit autem concilii Toletani III exemplum, ut centum annis post communis lex de triduano jejunio in concilio Toletano XVII ferretur, quæ paulatim ad alias regiones propagata fuit; qua tamen lege præceptum non fuit ut ante conciliorum celebrationem, sed ut initio eorumdem servaretur triduanum jejunium. Nec quidquam ante posterius hoc concilium, quod anno 694 habitum est, uspiam de agendo hoc jejunio præscriptum fuisse reperi: ita ut indictio conciliorum usque ad hunc annum plane libera fuerit ab hac jejunii et litaniarum lege et ecclesiastici conventus incipi potuerint quacumque hebdomadæ die.
[41] [inde tamen nonnisi rare definiri potest qua hebdomadæ die concilia incohata fuerint.] Verum licet in Occidente conciliorum Toletanorum maxima fuerit auctoritas, quum tamen hæc de triduano jejunio lex in Formula seu Ordine celebrandi concilium, in concilio Toletano IV anno 633 confecto passimque recepto, non contineretur, nil mirum si illud jejunium ubique curatum non sit; neque in Oriente videtur umquam hæc jejunii ratio innotuisse.
[42] [In nullis Ordinibus præcipitur ut concilia incipiunt teria II.] Quod autem affirmant synodos feria secunda more majorum, post rem divinam die dominica rite procuratam, incohatas fuisse: equidem quæsivi, an, quemadmodum ordinationum celebritas die sabbato inciperetur et die dominica absolveretur, sic quoque conciliorum initiandorum solemnitas, vespere diei dominicæ exorsa, in crastinum diem protraheretur; sed nil hujusmodi deprehendi uspiam: contra id passim antiquissimis formulis præcipitur ut primo mane, etiam ante solis ortum, a laicis vacua fiant templa et introducantur episcopi aliique legitime vocati, Missæ sacrificio interfuturi: adeo ut neque ex hoc capite quidpiam statui possit. Quod si quando inde recessum sit, id neque ex lege aut more factum fuerit, sed quod ita placuerit episcopis, imperatori aut regi.
[43] [Conciliorum sæculi III, IV, V, VIII et IX elencho demonstratur omnibus hebdomadæ diebus concilia incohata fuisse.] Hæc quum ita sint, facile patet canonem chronologicum, ex conciliorum exordiis repetitum, nil plane valere: quod tamen ut extra omnem controversiam sit, opportunum visum est omnia concilia sæculorum III, IV, V, VIII et IX, recensere, quibus in opere Art de vérifier les dates annus et dies appositi sunt. Novi quidem de cunctis indicatis illic temporum notis non inter omnes convenire atque ipsemet errores aliquot detexi; receptissimæ tamen sunt, et quum tanto sint numero, plane sufficiunt ut intelligatur feriarum rationem in incipiendis conciliis nullam pene fuisse habitam: quæ conclusio ab aliquot sphalmatibus nil pati potest.
Unde etiam cæcis clarum manifestumque esse
debet nullam legem de celebrandis certa hebdomadæ
die conciliis observatam fuisse; chronologicum
canonem, inde petitum, plane nugatorium
esse; verbo omnibus hebdomadæ diebus sine
ullo fere discrimine conventus episcoporum sacros
fuisse habitos; et proinde, quod concilium
Coloniense coactum sit die dominica, nil in eo
esse positum cur alii id genuinum esse dicant,
alii supposititium. Nil itaque inde firmitatis
demitur inconcussis fundamentis, quibus nituntur
hujus synodi Acta, et S. Amandi, Argentoratensis
episcopi, præsentia.
[44] [Subscripsisse videtur S. Amandus concilio Sardicensi.] Porro quum ei adfuerit atque ea proinde ætate vixerit, multum verisimilis est opinio eorum qui tueantur eum etiam concilio Sardicensi subscripsisse. Etenim S. Athanasius, recensens eorum, qui in synodo scripserunt, aliorumque deinde episcoporum nomina secundum regionum ordinem, ubi venit ad Galliam, loco XXVII Ἄμαντον nuncupat [Apologia contra Arianos, num. 50, ap. Migne, Patrologia græca, tom. XXV, col. 337.] ; quo Amandum indicari patet. Verum animadvertendum venit, non omnes, qui illic legantur, synodo Sardicensi interfuisse, adeoque nomina aliorum episcoporum, qui licet interesse non poterant, missa tamen ad eos synodica, ipsi quoque suis suffragiis decreta synodi approbarunt, commemorat S. Athanasius: quos posteriores esse qui a S. Athanasio secundum regionum ordinem recenseantur demonstrarunt Ballerinii fratres [Appendix ad Opp. S. Leonis, part. I, cap. 7, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LVI, col. 55 et seqq.] ; quorum in numero quum sit S. Amandus seu Ἄμαντος profecto censendus est Sardicam non perrexisse, sed ei ante aut post, datis literis, assensisse. Plura de ejus gestis non innotuerunt. Per me tamen licet S. Amandum participem facere laudum, quibus S. Hilarius ad finem anni 358 in libro de Synodis [Migne, Patrologia latina, tom. X, col. 479 et seqq. Cfr Grandidier, Histoire de L'Église de Strasbourg, tom. I, p. 136 et seq.] cumulavit ob suam in fide constantiam Galliarum episcopos, quorum in capite posuit dilectissimos et beatissimos fratres et coepiscopos suos Germaniæ primæ.
[45] [An S. Amandus in insula Rheni Honau solitarius vixerit.] Volunt nonnulli, sic loquitur Grandidier [Ibid., p. 138 et seqq.] , nixi scriptis aliquot, in tabulario S. Petri Veteris servatis, multa passum esse S. Amandum, sæviente Juliani apostatæ persecutione; eumque cum presbyteris suis aliquot et clericis secessisse in insulam Honaugiam seu Honoviam et, exstructa S. Michaelis basilica, vitam duxisse solitariam; quin eo referunt quasi illic sancto viro convixisset S. Hieronymus, sequentia hujus in epistola ad Rufinum [Epist. III, num. 5, ap. Migne, Patrologia latina, tom. XXII, col. 334.] verba: Domine Jesu, … scis ipse, … ut ego et ille (Bonosus, monasticen amplexus,) pariter a tenera infantia ad florentem usque adoleverimus ætatem, … et, post Romana studia ad Rheni semibarbaras ripas eodem cibo, pari frueremur hospitio, ut ego primus cœperim velle te colere. Sed his nulla a vetustate patrocinatur auctoritas; sed hæc comminiscendi fuit occasio, quod ejus corpus penes Honovienses canonicos aliquando factum est. Ad annum 359 consignat Grandidier [Histoire de L'Église de Strasbourg, tom. I, p. 139.] S. Amandi mortem; sed et hæc nuda divinatio est. Traditur etiam ad cælum evolasse die 26 octobris, quod hac die ejus festum celebratur; ast minus certum est hoc argumentum, maxime quoniam in antiquis martyrologiis, quæ produxit Henschenius [Acta SS., tom. I Februarii, p. 829; Cfr Usuardi auctaria, Galesinus et Ferrarius ad diem 25 novembris.] , ejus festum die 15 novembris inscriptum est.
[Annotata]
* alii media Pentecoste
§ VII. Antiqua Argentorati conditio sedi episcopali constituendæ opportuna.
[Argentoratus origine celtica statio fuit legionis VIII et plurium viarum militarium caput;] Quum autem S. Amandus primus Argentoratensis episcopus fuerit atque hujus sedis princeps et auctor, de civitatis hujus exordiis pauca monenda videntur. Celtica origine urbem esse ipsum nomen indicare videtur. Ratum enim seu ratus in quo desinit, hibernice rath seu rat, castrum, stationem militarem et custodiam significat [O'Brien, Focaloir, p. 397; O'Reilly, Irish-English dictionary, V° Rat.] ; quis autem sensus sit vocabuli argent, quæ etiam pars nominum est Argentomagi, Argentogili, Argentaci et Argentodupli, olim definire ausi sunt complures [Cfr Schoepflinus, Alsatia illustrata, tom. I, p. 53 et seqq.] : ast nunc, quum veterum linguarum rationes multo melius patent, magis sobrie ea de re philosophantur. Certe Zeussius [Grammatica Celtica, cfr index gallicus, tom. II, p. 1157 et seqq.] , qui multorum gallicorum nominum significationem indicavit, studiose Argentoratum et alias similes formas omisit; et Augustus Fredericus Pott [Die Personennamen … under Berücksichtigung der Ortsnamen, p. 434.] , audacis felicissimique ingenii philologus, fatetur Argentiæ nomini, quod Galliæ Cisalpinæ oppidum est, ignotam significationem inesse. Verum, licet ante Romanorum adventum condita jam esset civitas, quod exigua esset, nemo eam ante Ptolemæum memoravit; qui docuit legionem octavam Augustam ei præsidio fuisse [Geogr., lib. II, cap. 9; cfr Schœpflinus, Alsat. ill., tom. I, p. 206.] : quæ legio, ut ex superstitibus titulis liquet, Rheni ripam in utraque Germania, maxime superiori, diu occupavit. Sæculo IV, quum hostis continuo immineret, valuit ejus situs et positio, ut, quum sedulo custodienda esset, viribus cresceret et ambitu. In Rheni enim sinistra ad Ellum flumen condita, plurium viarum militarium quasi caput erat aut umbilicus. Hinc enim ibatur Augustam Trevirorum per Tabernas, Pontem Saravi, Decempagos, Duodecimum, Metas, Coranuscam et Ricciacum; Augustam Rauracorum atque hinc Mediolanum et Novariam, per Hellelum, Argentovariam, Cambate et Artalbinum; Noviomagum seu Spiras per Saletionem et Tabernas et per Brocomagum et Concordiam; Vesontionem per Hellelum, Montem Brisiacum, Uruncos, Artalbinum, Vindonissam, Cambate et Epamanduadurum, et a Vindonissa Vemaniam per Fines, Arborem Felicem et Bregantiam.
[47] [sæculo IV insigne municipium erat et secunda civitas Germaniæ primæ, fabricam habens omnium armorum;] Municipium nuncupat Ammianus Marcellinus; quo intelliguntur oppida suis usa legibus et magistratibus; et inter præcipuas Rhenenses civitates recenset: Prima Germania, inquit [Lib. XV, cap. 2.] , ubi præter alia municipia Moguntiacus est, Vangiones (Worms), Nemetes (Spire) et Argentoratus, barbaricis cladibus nota. Quin etiam in Galliarum vetere Notitia Sirmundiana, quæ extremi sæculi IV est, venit secundo loco inter civitates Germaniæ primæ seu superioris [Ap. D. Bouquet, Recueil, etc. tom. I, p. 123.] : Metropolis civitas Mogunciacensium. — Civitas Argentoratensium. — Civitas Nemetum. — Civitas Vangionum. Quod vel unum indicium satis esset ut intelligeretur tunc temporis Argentorati jam sedisse episcopum. In Notitia autem Imperii, quam sub annum 400 omnes conscriptam fuisse consentiunt, sub dispositione viri illustris magistri officiorum, inter fabricas in Galliis VIII, legitur Argentoratensis armorum omnium, aliis singulari armorum genere assignato [Ibid., p. 126.] . Caput autem erat provinciæ militaris, cui nomen tractus Argentoratensis, sub dispositione viri spectabilis comitis Argentoratensis [Ibid., p. 127.] .
[48] [non multo post periit, et sedem episcopalem probabiliter amisit:] Sed non multo post, Stiliconis vesania an perfidia Rheni limite præsidiis nudato et mox perrupto a barbaris, Magontiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Remorum urbs præpotens, Ambiani, Atrebatæ, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetes, Argentoratus, translati in Germaniam [S. Hieronymus, Epist. XCI ad Ageruchiam, ap. D. Bouquet, tom. I, p. 744.] ; quæ Flori dictio est, significans rura a Germanis occupata fuisse et sola oppida Romanis relicta. Unde, quum Germani intra mœnia considere nollent et gravior in dies fieret oppidanorum, quasi obsessi essent, sors et conditio, quæ Rhenenses civitates deletæ non fuerant, paulatim perierunt: qua ratione, nisi Vandali, rege Gunderico, aut Hunni, duce Attila, Argentoratum everterint, pristinum suum splendorem sæculo V amiserit oportet; eum non recuperatura, nisi in vicinia super stratam publicam, Galliam Germaniamque jungentem, diu Oberstrass dictam, castrum seu burgum exstruxissent Alemanni; ad cujus latera vicus mox crevit, simul cum burgo Strassburgum appellatum: quod nomen S. Gregorio Turonensi jam innotuit [Cfr Schœpflinus, Alsatia illustrata, tom. I, p. 218 et seqq.] . Interea dum Argentoratus jaceret, omnia fere christianæ religionis indicia paulatim evanuisse censet Schœpflinus [Ibid., p. 329.] ; certe ita passa est ut episcopali sedi idoneus non amplius locus videretur. Quum autem deesset episcopus, ferebant illius temporis disciplinares leges ut episcopi vicini in desertam diœcesim auctoritatem suam extenderent. Quo factum esse potuit ut hoc intervallo Metensibus episcopis subfuerit: quamquam argumenta, quæ afferantur [Ibid., p. 346.] , minus certa sint quam prima specie appareant. Sed ordinem nimis invertimus; ad rei christianæ initia prius veniendum est.
[49] [origines Argentoratenses christianæ.] Dum itaque illic dominarentur Romani, christianam doctrinam propagatam fuisse auctor est S. Irenæus [Antiquitates Germaniæ primæ, p. 14.] , memorans ecclesias, quæ in Germania immo in Germaniis sunt fundatæ, τας ἐν Γερμανιαις ἱδρυμενας ἐκκλησιας et quidem tam conspicuas et earum doctrina in apostolicarum traditionum recensione negligenda non esset. Non itaque paucorum annorum spatio divinum semen ea incrementa fecit, quibus medio sæculo IV pulcherrima appareret christianorum seges, non in Germania dumtaxat prima seu superiori, Italiæ magis et Lugduno vicina, sed (ut in concilio Coloniensi legitur) in omnibus castris Germaniæ secundæ seu inferioris. Eo delatam fuisse per milites et colonos religionem christianam senserunt Bebelius [Alsatia illustrata, tom. I, p. 326 et 327.] , Schœpflinus [Histoire de L'Église de Strasbourg, tom. I, p. 42.] , Grandidier [Das Elsass, neue historische topographische beschreibung, tom. I, p. 51.] , Aufschlager [Vaterlandische Geschichte des Elsasses, tom. I, p. 53.] et Strobel [Acta SS. tom. VIII Octobris, p. 31 et seqq.] : quod generale argumentum nonnihil jam pridem expolivit unus ex collegis meis ad diem 17 octobris [Cfr Bebelius, p. 91; Schœpflinus, Alsatia ill. tom. I, p. 507 et seqq.; Strobel, tom. I, p. 53, not. 3.] , atque hoc loco magni roboris esse dicerem, si inter titulos et memorias legionis VIII, quæ Argentorati consistebat (ut superius dixit Ptolemæus et superstites testantur lapides [Cfr Schœpflinus, Alsatia illustrata, tom. I, p. 329.] ,) ullum christianæ professionis indicium occurreret. Sed quidquid id est, ut S. Irenæo sua stet fides, necesse est ut has partes adierint episcopi, in aliis Galliarum civitatibus constituti, ibique presbyteros ordinarint qui rem christianam procurarent, donec Constantini Magni temporibus S. Amandus creatus sit primus Argentoratensis antistes. Quid, quod S. Aurelia, cujus Acta dedimus ad diem 15 octobris, martyrium illic fecisse videtur ante pacem ecclesiæ redditam? Fabula enim certissime est eam de S. Ursulæ comitatu fuisse: sæculo scilicet VI publice jam colebatur, et S. Ursulæ singulares sociæ nonnisi sæculo XII coli cœperunt extra Coloniam. Omitte S. Maternum, qui illic etiam fidem prædicasse legitur; cui et obviam iverit S. Amandus: non sat bonis hæc nituntur documentis. Neque plura dicenda videntur de rei christianæ apud Argentoratenses origine, quæ non potuit non esse obscurissima, quum a sæculo V omnia illic perierint Romani ævi instituta.
§ VIII. Corporis S. Amandi fata et cultus.
[S. Amandi prima sepultura ignorata: ejus corpus, quod penes Honaugienses seu Rhinaugienses canonicos factum est, anno 1371 visitatur;] In æde suburbana sepultum fuisse S. Amandum suadent sæculi IV mores; cujus tamen rei memoria nulla superest. Tradunt nonnulli, ut Gallia christiana [Tom. V, col. 778.] et Grandidier [Hist. de L'Église de Strasbourg, tom. I, p. 140.] mihi testes sunt, eum in valle Brusciæ, quæ sæculo XVIII vallem Schirmeck et balliviatum de Dachstein continuissse habebatur, conditum fuisse; et quidem Haselaci: ubi eum terræ mandatum fuisse ideo censere videntur, quod S. Florentius, priusquam in Argentoratensi cathedra S. Arbogasto successit, Haselacense monasterium fundavit atque ea occasione S. Amandi corpus e terra levasse dicitur et publicæ venerationi reliquias exposuisse. Sed non arridet Grandiderio hæc opinio, magis prono ad æstimandum eum ab initio Rhenaugiæ quietem nactum esse, si satis constaret hanc Rheni insulam et cœnobium sæculo IV jam incolas habuisse: sed hæc quoque infirma sententia est. Id unum constat, sæculo X magnam fuisse S. Amandi famam et venerationem ejusque corpus penes canonicos Honovienses seu Honaugienses fuisse, priusquam anno 1290 ex Rheni insula Honovia seu Honaugia duabus infra Argentoratum leucis ob frequentes fluvii inundationes de consensu Conradi III, Argentoratensis præsulis, Rhinoviam sex supra urbem leucis sedem suam transtulissent: tum enim tot miraculis ejus claruisse reliquias ut die 3 novembris anni 1371 ejus sepulcrum aperiendum visum sit. Caput, repertum illæsum et integrum, seorsim repositum in pyxide, cum brevissimis literis, quibus hæc inventio mandaretur memoriæ simul cum signis et prodigiis, quibus sacra pignora ibidem coruscarant. Propter quam qualemcumque translationem ejus festum notatur in aliquot fastis ad diem 3 novembris.
[51] [solemniter transfertur anno 1398 Argentoratum in templum S. Petri Senioris;] Sed neque illic stabilem mansionem habuerunt S. Amandi exuviæ. Quum enim Rhinaugia non minus incommoda esset quam Honaugia, consensu Guilielmi de Dietsch, Argentoratensis episcopi, die 22 maji anni 1390 in ipsam urbem sedem suam cum omni sua supellectile transtulerunt; S. Amandi ossa in templo S. Catharinæ monialium ordinis Prædicatorum deponentes, donec decorum parassent locum in parochiali S. Petri Senioris templo, quod eis concesserat antistes. Quum autem translationis tempus appropinquavit, voluit episcopus ut primus suus decessor summa honestaretur reverentia. Die itaque 19 octobris publicum proposuit edictum, quo jussit ut omnis clerus sæcularis et hortatus est ut similiter clerus regularis solemnitati interesset et indulgentiarum præmio innumeros fideles ad eamdem allexit, eamque in diem ejus festam 26 octobris anni 1398 indixit: quo mandato dixit episcopus S. Amandi corpus de loco primo quietis suæ ad locum S. Petri prædictum translatum iri, quasi Rheinaugiæ primum fuisset terræ creditum: sed nisi errare studiose velimus, verba premenda non sunt. Ab hoc tempore multa cura servata fuerunt sancti præsulis ossa in cista ex ligno deaurato; cum inscripto hoc disticho:
Accipe sarcophagum, devote viator, Amandi,
Urbis hujus primi præsulis eximii;
caput vero in pyxide argentca.
[52] [sæpius visitatur, nil passum ab hæreticis sæculo XVI et ab impiis extremo sæculo XIX. Cultus approbatur Romanis pontificibus.] Dum Lutherana hæresis dominaretur Argentorati, reposita fuerunt sacra pignora super altare maximum, pluribus clavibus obserata; quas penes se custodiverunt tres aut quatuor canonici, qui (licet omnia genuinæ religionis indicia interdicta essent) numquam civitatem deseruerunt. Sed quum Ludovicus XIV civitatem occupavit et catholica sacra postliminii jure in templum S. Petri Senioris die 29 septembris anni 1682 reducta sunt, in pristinum loculamentum, quod prope altare maximum supra sacrarii ostium est, relatum fuit S. Amandi feretrum. Annis 1697 et 1700 Franciscus Blouet de Camilly, vicarius generalis Guilielmi Egonis de Furstemberg, Argentoratensis episcopi, recognovit pia pignora; quumque ea sincera reperisset et approbasset, permisit ut populari pietati exponerentur. Circa annum 1736 eadem examinavit medicinæ doctor Le Maire, chirurgus major nosocomii militaris Argentoratensis, invenitque omnia ossa adesse, nisi quod unum brachii os desideraretur. Quum vero die 5 februarii anni 1759 episcopus Arathensis nomine cardinalis Constantini de Rohan S. Petri Senioris ecclesiam visitavit, non omisit S. Amandi feretrum ligneum et pyxidem argenteam inspicere. Non perierunt sacræ reliquiæ tempore conversionis reipublicæ gallicanæ; adeoque, ut in Officio legitur, in S. Petri Senioris templo usque in hodiernam diem publicæ fidelium venerationi exponuntur; caput vero quotannis in die ejus festo solemni loco collocatur. Restaurationi cultus S. Amandi intervenit etiam Romanorum pontificum auctoritas, Benedicti XIII anno 1726, et Benedicti XIV anno 1748 [Cfr de his omnibus Schilterus, Chronicum Alsatiæ Kœnigshovii, p. 1158; La Guille, Hist. de la province d'Alsace, tom. I, p. 318; Grandidier, Hist. de L'Église de Strasbourg, tom. I, p. 140 et seqq.; Hunckler, Hist. des saints d'Alsace, p. 499 et seqq.; Officia propria ecclesiæ Argentinensis anni 1838, p. 281 et 282.] ; atque nunc ritu duplici majore ejus festum agitur in universa diœcesi Argentoratensi, officio a sede apostolica approbato. Orationis hæc est forma: Domine Jesu, qui beatum Amandum confessorem tuum atque pontificem bonum dedisti pastorem; te supplices exoramus, ut illius intercessione omnes oves errantes nunc ad te pastorem et principem animarum suarum convertantur: qui vivis etc. Lectiones l Nocturni: Fidelis, III Nocturni ex Evang. S. Joannis cap. 10: Ego sum bonus pastor, cum homilia S. Augustini, Serm. 138 de Script. Exponit apertius. Integras dabo lectiones II Nocturni, quæ S. Amandi gesta breviter complectuntur.
[53] Lectio IV. Sacra Evangelii luce Alsatiam [Lectiones II Nocturni, confirmatæ] non ita diu * post apostolorum tempora collustratam fuisse vix dubitari potest, Irenæo testante: ecclesias, in Germaniis sitas, eamdem cum aliis ecclesiis credere ac tradere doctrinam. Verum pusillus tunc erat fidelium grex, dispersus, necdum propriis instructus pastoribus. Sacra mysteria clam celebrabantur, et, furentibus idolorum cultoribus, oppressa delitescebat ecclesia. Tandem benigna divinæ providentiæ dispositione, circa finem sæculi tertii, Materno cum sociis in Alsatia prædicante, ad fidem Christi ingens incolarum numerus conversus est, templa exstructa, et prima episcopatus Argentinensis jacta sunt fundamenta; quam ecclesiam paulo post Amandus primus gubernavit episcopus.
[54] [a sacra Rituum congregatione;] Lectio V. Arduum erat Amandi ministerium: gentilium errores dissipare, mentes illuminare, corda allicere, et sic gregem Christi multiplicare diurnis atque nocturnis studebat curis. Nec minor illius erga fideles sollicitudo: debiles in fide firmabat; segnes stimulabat; in cunctis charitatis ac pietatis ardorem accendebat, omnium necessitatibus prospiciebat. Quanto autem zelo fidei custodierit depositum, ex eo elucet quod, cum Euphratas, Coloniensis episcopus, ariana infectus hæresi, Verbi divinitatem negaret, Amandus, impiam exhorrescens doctrinam, cum quatuordecim aliis episcopis, anno 346 in concilio Agrippinensi congregatis, arianam impietatem damnaverit; et anno insequenti (immo anno 343) concilio Sardicensi subscribens consubstantialitati Verbi iteratum reddiderit testimonium: qua vigilantia sanctus antistes fidei veritatem in ecclesia sua servavit incontaminatam.
[55] [recitantur.] Lectio VI. Immarcessibilem gloriæ coronam a principe pastorum recepit Amandus VII kalendas novembres post medium sæculum IV defunctus. Sacrum ejus corpus diu in ecclesia Rhenaviensi quievit prodigiis clarum. Cum autem anno 1398 collegium canonicorum ex Rhenavia Argentoratum ad ecclesiam sancti Petri vulgo Senioris transferretur, jussit Wilhelmus II, episcopus Argentinensis, transferri simul corpus S. Amandi. Translationi assignata est ipsa dies festiva anniversaria beati præsulis, qua a clero tum sæculari, tum regulari, necnon universo populo obviam procedente, summo lætitiæ ac devotionis sensu exceptæ sunt sacræ reliquiæ, et in dictam ecclesiam deductæ in eadem repositæ fuerunt; ubi usque in hodiernam diem publicæ fidelium venerationi exponuntur.
[Annotata]
* multo
DE S. QUODVULTDEO, EPISCOPO CARTHAGINENSI ET CONFESSORE NEAPOLI IN CAMPANIA,
CIRCA MED. SÆC. V.
SYLLOGE HISTORICA.
Quodvultdeus, episc. conf. Carthagine (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Vindicatur auctoritas Historiæ persecutionis Vandalicæ, a S. Victore Vitensi conscriptæ.
Antequam de S. Quodvultdeo agamus, operæ pretium fuerit in auctoritatem, [Varia objiciuntur, quæ fidem historicam Victoris Vitensis elevant:] quam sibi vindicare debet liber de Persecutione Vandalica, a S. Victore, Vitensi episcopo, conscriptus, inquirere, utpote qui paucula, quæ de sancto episcopo Carthaginensi novimus, nobis servavit. Sunt enim, qui dicunt, scriptorem justo iniquiorem fuisse in Vandalos, eorumque sævitiam exaggerasse. Conferantur, inquiunt, Victoris verba lib. I cap. 4 cum Possidio, biographo S. Augustini, capp. 28 et 29; imo quoniam ipse Possidius severior est, adeatur ipse S. Augustinus in epistola CCXXVIII ad Honoratum [Lud. Marcus, Hist. des Wandales. Notes p. 1.] . Jocosius etiam quam verius statuunt, fidem abjudicandam esse historiæ, a solis sacerdotibus orthodoxis concinnatæ, qui Deum inducunt Θαυματουργον, quin umquam catholicos efficaciter adjuvet [Ibid. p. 238 notes p. 44.] . Victorem historicum etiam manifesti erroris arguunt in factis quibusdam specialibus, quatenus eisdem contradicunt alii scriptores, aut de iisdem silent [Ibid. p. 322. Notes p. 65.] . Tandem rigor disciplinæ ecclesiasticæ tamquam maximum obstaculum conciliandis animis indigitant [Ibid. p. 342.] . Hæc omnia ex ordine ad trutinam revocabimus et fidem, S. Victori Vitensi debitam, vindicabimus.
[2] [1° ejus a Posidio,] Quandoquidem imprimis opponitur narrationi Victoris Vitensis auctoritas SS. Possidii et Augustini, potest quidem inquiri, utra opinio alteri prævalere debeat. Etenim utrinque eadem est doctrina, idem in Ecclesia gradus, par sanctitas, ecclesiasticis fastis celebrata, qui recensent memoriam S. Augustini ad diem XXVIII augusti [Acta SS. t. VI, Aug. p. 441; cfr D. Caillius. Hist. des Ant. eccles. t. XI et XII per totum.] , S. Possidii ad diem XVII maii [Act. SS. tom. IV Maii p. 27 et 799. Ceillier. t. XII p. 261.] , S. Victoris Vitensis ad diem XXIII augusti [Act. SS. t. IV Aug. p 628. Ceillier t. XV p. 206.] . Quod si pares sunt isti viri, ejus videtur præferenda auctoritas, qui specialem historiam adornans, accuratius indagare debuit fontes, ex quibus vera narratio scaturit. Verum consulentibus textum tum Possidii tum Augustini, contracte uterque dicit, quod prolixe evolvit Vitus historicus. Possidius hisce verbis Vandalorum vastationem exponit cap. 28 Vitæ S. Augustini [Migne Patrol. t. XXXII col. 57.] : Brevi consequenti tempore divina voluntate et potestate provenit, ut manus ingens diversis telis armata et bellis exercitata, immanium hostium Vandalorum et Alanorum commixtam secum habens Gothorum gentem aliarumque diversarum personas, ex Hispaniæ partibus transmarinis, navibus Africæ influxisset et irruisset; universaque per loca Mauritaniarum etiam ad alias nostras transiens provincias et regiones, omni sæviens crudelitate et atrocitate, cuncta, quæ potuit, exspoliatione, cædibus, diversisque tormentis, incendiis, aliisque innumerabilibus et infandis malis depopulata est: nulli sexui, nulli parcens ætati, nec ipsis ecclesiarum ornamentis seu instrumentis vel ædificiis. Refert dein cap. 29 Possidius epistolam S. Augustini, qui respondens consultationi Honorati, episcopi Thiabensis, non probat, episcopos deserere proprios greges, quatenus tunc maxime indigos solatio et consilio propriorum pastorum.
[3] [et S. Augustini,] In sua epistola paucis verbis supponit magis quam exponit S. Augustinus Africanam calamitatem, utpote utrique notissimam. Nihilominus quum Honoratus fugam excusaret dicens [Migne Patrol. t. XXXII col. 61.] Si in Ecclesiis persistendum est, quid simus nobis vel populo profuturi, non video; nisi ut ante oculos nostros viri cadant, fœminæ constuprentur, incendantur ecclesiæ, nos ipsi in tormentis deficiamus. Hanc objectionem exaggerationis non arguit S. Augustinus, sed simpliciter reponit [Ibid. l. c.] : Potens est quidem Deus audire preces familiæ suæ, et haæc, quæ formidantur, avertere: nec ideo tamen propter ista, quæ incerta sunt, debet nostri officii esse certa desertio, sine quo est plebi certa pernicies non in rebus vitæ hujus, sed alterius incomparabiliter diligentius et sollicitius curandæ. Quod vero S. Augustinus dicat calamitatem hactenus incertam, id ad Africam spectabat: nam Vandalos Hispanias depopulatos fuisse aperte fatetur. Quidam, ait [Ibid. l. c.] , sancti episcopi de Hispania profugerunt, prius plebibus partim fuga lapsis, partim peremptis, partim obsidione consumptis, partim captivitate dispersis. Hæc abunde commonstrant, quanta fuerit Hispaniarum vastatio, quæ civitates in solitudinem redigebat, propter quas episcopis, ut ait S. Augustinus, manendum non erat [Ibid. l. c.] . Dein videtur epistola eo tempore, quo Vandali necdum pedem in Africam intulerant, scripta fuisse: nam Possidius docet [Ibid. t. XXIII col. 47.] , cum memorati impenderent hostes, id est Vandali, a sancto viro quoque nostro coepiscopo Thiabensis Ecclesiæ Honorato, litteris fuisse consultum (S. Augustinum), utrumnam illis adventantibus, ex Ecclesiis episcopis vel clericis recedendum esset necne; eique rescriptis insinuasse, quid ab illis Romaniæ eversoribus esset metuendum, Scripta igitur epistola ante adventum Vandalorum, adeoque antequam certo definiri posset, quantæ ruinæ Africæ impenderent. Non itaque miretur quis, S. Augustinum easdem non descripsisse.
[4] [qui vix initia persecutionis videre potuit, dissentit.] Quod si quis tamen velit, tunc scripsisse Honoratum episcopum, quando Vandali Africam occupabant, obtendatque, datam epistolam, ut notant editores Maurini [Ibid. t. LXXIV col. 718.] , anno 428 aut 429, respondemus, Vandalos primum mare trajecisse anni 429 mense maio, teste Idatio, omni exceptione majori, utpote qui, dum hæc accidebant, jam annis tribus in episcopatu haberet. Gaësericus, inquit [Ibid. col. 776.] , rex de Bæticæ provinciæ littore cum Vandalis omnibus eorumque familiis mense majo ad Mauritaniam et Africam, relictis transit Hispaniis. Jam vero secundum Idatianam chronotaxin mensis iste maius ad annum vulgarem 429, ut recte animadvertit Joan. Garzonius noster, qui novam Idatii editionem adornavit [Ibid. t. LI col. 594.] pertinet. Plerique initium invasionis Vandalicæ in Africam annum Christi 427 statuunt, decepti Chronico Prosperi, dicentis Hierio et Ardaburio coss., seu anno 427 gentem Vandalorum ab Hispania ad Africam transiisse [Ibid. t. LI col. 594.] . Porro Prosper in suo Chronico frequentibus, ait Garzonius [Ibid. t. LXXIV col. 776.] , scatet chronologicis mendis, et major fides adhibenda Idatio, qui inter Vandalos in Hispania vivens, testis non solum coævus, sed oculatus habendus est. Quæ quum ita sint, scribente S. Augustino ad Honoratum episcopum, vix annus elabi potuit inter migrationem gentis Vandalicæ et epistolæ scriptionem: quapropter datur intelligi, nec potuisse S. Augustinum tanta severitate gesta Vandalorum exponere, si tamen, ut ante diximus, epistola ad Honoratum post irruptionem scripta fuerit, quod minus verisimile est. Ex hactenus dictis liquet, SS. Augustinum et Possidium, dum pauca dicunt de Vandalorum persecutionibus, nullatenus tamen quidpiam fidei, quæ Victori Vitensi debetur, detrahere. Obiter adnotasse juverit, allucinari eruditos, dum scribunt, Victorem absolvisse librum de Persecutione Vandalica anno Christi 487 [Migne Patrol. t. LIV col. 181. Cellier. Hist. des Aut. eccles. t. XV. p. 208 etc.] . Causa erroris in eo est, quod adventum Vandalorum in Africa anno 427 innectunt: atque hinc quoniam Victor dicit [Migne t. LIV, col. 187.] sexagesimum agi annum, ex quo populus ille crudelis ac sævus Vandalicæ gentis Africæ attigit fines, Vandalis anno Christi 429 ingruentibus, consequitur, Victorem librum suum scripsisse anno Christi 488 aut 489.
[5] [2° frequentia miraculorum;] Altera dein allegatur causa abrogandæ fidei Victori Vitensi, nempe frequentia miraculorum. Non est hujus loci monstrare Deum, qui ordinem naturalem creavit, posse eumdem pro sua voluntate intervertere: quod multis potentibusque argumentis ostendunt ii, qui pro veritate Christianæ Religionis scripserunt [Cfr, si lubet, Le Canu, Dict. des Prophet. et des Miracles, t. I, p. 38.] . Dein si vel unum monstretur miraculum certum, non est quod ex hoc capite auctoritatas alicujus scriptoris infringatur. Felicissime autem tale nobis exhibet prodigium Victor Vitensis lib. V, cap. 6 [Migne, Patrol., t. LVIII. col. 215.] . Quum cives Tipasæ, quæ est civitas Mauritaniæ Cæsariensis, metu Arianorum in Hispaniam fugissent, relicti sunt paucissimi, qui aditum non invenerant navigandi. Hos omni arte episcopus Arianus ad partes suas attrahere tentaverat, sed fortes in fide, publice mysteria divina in domo una congregati celebrare cœperunt… Quod quum regi innotuisset, comitem quemdam cum iracundia derigens, præcepit, ut in medio foro, congregata illic omni provincia, linguas eis et manus dexteras radicitus abscidisset. Quod quum factum fuisset, Spiritu Sancto præstante, ita locuti sunt et loquuntur, quomodo antea loquebantur. Sed si quis incredulus esse voluerit, pergat nunc Constantinopolim, et ibi reperiet unum de illis, subdiaconem Reparatum, sermones politos sine ulla offensione loquentem. Ob quam causam venerabilis nimium in palatio Zenonis imperatoris habetur, et præcipue regina mira eum reverentia veneratur.
[6] [qui occasione inquiritur] En factum certissime prodigiosum, quod non in uno aliquo, sed in pluribus accidit (Græci in suis Menæis ad diem VII decembris habent sexaginta ἑξακουστα: supplicium publice inflictum fuit, in medio foro, congregata Tipasæ omni provincia, dein dispersi per varias provincias imperii, undequaque excussi et considerati, miraculum palam testatum fecerunt. Neque solum Victorem Vitensem, summæ sinceritatis virum, vadem prodigii habemus, sed et alios etiam coævos et oculatos testes. Quoniam tamen jam sæpe coram producti fuerunt, iis citandis supersedemus [Cfr Zaccaria, Raccolta di Dissert., t. XVII, p. 171; Terwecoren, Collect. de Précis Hist., année 1853, p. 37.] . Omittimus itaque Æneam Gazæum, in suo Theophrasto, qui miraculum scrutatus est [Migne, Patrol. græc., t. LXXXV, col. 1002.] ; Marcellinum comitem, in Chronico qui religiosissimos viros, præcisis linguis, manibus truncatis, apud Byzantium integra voce conspexit loquentes [Ibid. lat., t. l.l, col. 933.] ; Procopium De Bello Vandalico lib. I, cap. 8, testantem, sua ætate superstites Byzantii viros faucium tenus ἀπ᾽ ἀυτης φαρυγγος lingua truncatos, qui explanate loquebantur ἀκραιφνει τῃ φωμῃ [T. l, p. 345. Edit. Bonn.] : Victorem quoque Tunnonensem in Africa episcopum, dicentem, urbem regiam attestari, confessores linguis abscissis perfecte finem adusque locutos fuisse, eorumque corpora CP jacere [Migne, Patrol., t. LXVIII, col. 946.] . Omittendum quoque censerem legem Justiniani, nisi quædam ibidem occurrerent, quæ explicatione indigent.
[7] [in prodigium Tipasense] Itaque l. 1 C. de Officio præfecti prætorio Africæ (I, 27) sic sonat: Multas quidem et antea a Deo meruimus largitates et innumerabilia circa nos ejus beneficia confitemur, pro quibus nihil dignum nos egisse, cognoscimus. Præ omnibus tamen hoc, quod nunc omnipotens Deus per nos pro sua laude, et pro suo nomine demonstrare dignatus est, excedit omnia mirabilia opera, quæ in sæculo contigerunt, ut Africa per nos tam brevi tempore reciperet libertatem, antea nonaginta quinque annos a Vandalis captivata, qui animarum fuerant simul hostes et corporum: nam animas quidem diversa tormenta atque supplicia non ferentes, rebaptizando ad suam perfidiam transferebant: corpora vero, liberis natalibus clara, jugo barbarico durissime subjugabant: ipsas quoque Dei sacrosanctas ecclesias suis perfidiis maculabant; aliquas vero ex eis stabula fecerunt. Vidimus venerabiles viros, qui, abscissis radicitus linguis, suas pœnas miserabiliter loquebantur. Operæ pretium fuerit, qua ratione hæc postrema verba aliqui miraculorum osores infirmare conati sunt, exponere.
[8] [et refutantur objectiones] In Actis Eruditorum Lipsiensibus anni 1714 recensetur Decas Dissertationum Historico-theologicarum Joan. Andreæ Schmidii, qui Lutheranus titulum tamen abbatis Mariævallensis gerebat. In his est Dissertatio VII, in qua Schmidius defendit veritatem virorum elinguium, adducitque testimonium scriptorum coævorum. Ast, inquit Eruditus Lipsiensis [Act. Erudit., anni 1714, p. 338.] , pace viri celeberrimi addimus, esse viros cordatissimos, quidquid est istius narratiunculæ in fabellarum censum referentes. Ac videntur sane, quæ afferuntur in hanc rem, testimonia labefactari posse, si quis criticam velit adhibere operam. Certe palmarium illud Justiniani imp. testimonium, ut alienum esse appareat, mediocri mentis attentione opus est. Scilicet imperator, acuto sermonis genere usus, significat, eos, linguæ usu privatos, miserabili voce quasi locutos esse miseriam suam. Unde nec dicit, eos de Trinitate locutos esse, sed locutos esse pœnas suas, nec eos diserte clareque locutos, sed miserabiliter. Pari sermonis figura usus Cicero inquit Orat. pro Milone cap. 20. “Res loquitur ipsa.” Idem alio loco, videlicet Divinatione in Verrem: “Cur nolint, etiamsi taceant, satis dicunt.” Sic et Ovidius Trist. II, 453: “Digitis sæpe est nutuque locutus.” Scilicet eumdem in modum illi a Justiniano memorati, nullo miraculo, sed figura rhetorica. Hactenus Criticus Lipsiensis, cui respondemus.
[9] [Actorum Lipsiensium,] Imprimis probitatem suam literariam testatam fecisset criticus, si unum alterumve ex viris cordatissimis, miraculum in fabellarum censum referentibus nominasset: si quidem cordate suam protulerint sententiam, non est, quod taceatur nomen forsan magni momenti in re judicanda. Quapropter ex silentio nominis opinantium vehementer suspicor, ipsum criticum sub larva cordatissimorum virorum proprium velasse judicium, pro casu quo ab eruditis rejiceretur. Dein dato aliquantisper, verba Justiniani talem pati posse interpretationem, qualem suggerit criticus, ea tunc tantum valeret, si verba, rem explicantia, sola essent: ast considerantibus reliquos testes pariter coævos, pariter oculatos, certum est, verba Justiniani ita esse intelligenda, ut elingues clara voce locuti fuerint. Evagrius scholasticus, coævus Justiniano, utpote natus anno Christi 536 [Migne, Patr. gr., tom. LXXXVI, col. 2407.] , in Historia ecclesiastica, lib. IV, cap. 16 [Ibid., col. 2727.] dicit, linguas quidem eis radicitus excisas fuisse, vocem tamen eos articulatam habuisse, ac distincte locutos esse, novo atque inusitato miraculo. Horum mentio fit etiam in Constitutione Justiniani. Igitur Evagrius coævus more cordatissimorum virorum Justinianum interpretatus non est: nec dicit, Confessores, quasi locutos, sed vere locutos, id est distincte et vocem articulatam habuisse.
[10] [quasi Tipasentes nutibus locuti fuissent:] Quæ porro ab antiquis scriptoribus mutuantur exempla, vere ad rem non pertinent. Probarent certe, si Justinianus dixisset, “membra mutila crudelitatem Vandalorum loquuntur”: tunc enim res ipsa seu mutilatio loqueretur; tunc quoque etiamsi tacerent vulnera loquerentur; tunc tandem sine ullo miraculo digitis nutuque loqui potuissent. Verum cognoscenti historiam, verba Justiniani aliud esse non possunt, quam eligues miraculose clare et distincte locutos fuisse. Ex penu quoque sua depromit Lipsiensis cruditus, confessores esse quasi locutos, quia nempe miserabiliter loquebantur: vult quidem Tillemontius legendum esse mirabiliter loquebantur [Mém. pour serv. à l'hist. eccles. T. XVI, p. 579. Cfr Notit. de Ænea Gazæo. Migne Patrol. Gr. T. LXXXV, col. 868.] . Sed omissa hac lectione, nullo documento firmata, sufficiat animadvertisse, voces miserabilis, miserabiliter non significare imperfectionem quamdam, sed quod est commiseratione dignum: Sic T. Livius lib. III, Hist. cap. 52 dicit: Prosequuntur conjuges liberique, cuinam se relinquerent in ea urbe, in qua nec pudicitia nec libertas sancta esset, miserabiliter rogitantes, id est voce flebili et ad commiserationem excitandam composita. Nec scio ullum lexicographum, ne Cangium quidem in Glossario Mediæ et Infimæ Latinitatis, qui has voces aliter interpretatur, quam in sensu commiserationis. Atque in sensu commiserationis excitatæ clare intelligitur, qua ratione Confessores suas pœnas miserabiliter locuti fuerint. Nuspiam enim apud antiquos legi, eos de SSma Trinitate ut vult Schmidius, locutos fuisse. Id tamen verum, doctrinam catholicam de SSma Trinitate miraculo confirmatam fuisse: nempe acerbissimum tormentum passi propter fidem catholicam, dogma catholicum elingues testimonio suo promulgarunt.
[11] [aut soli catholici,] Quæ quum ita sint, habemus miraculum, cujus veritas denegari non potest, quin omnis fides historica penitus destruatur, et scepticismo latissima aperiatur porta. Ex hoc igitur capite nullatenus labefactatur auctoritas Victoris Vitensis; proindeque quando alia refert miracula eidem fides est iis minime abroganda. Quod autem dicitur, ex solis presbyteris catholicis derivari narrationem persecutionis, ex iis scilicet qui inter Vandalos viventes acerbissima tormenta passi fuerant [Marcus. Hist. des Wand. p. 238.] , id etiam minus accuratum est. Nam ii merito testes omnium maxime momentosi habentur, qui miserias coram spectarunt, earumque participes fuerunt: esto talis testis Victor, episcopus Vitensis. Sed præter hunc, clero catholico accensendus non est Marcellinus, comes Illyricianus [Migne, Patrol. t. Ll, col. 914.] , qui scribit [Ibid. col. 933.] : Totam per Africam crudelis Hunerici, Wandalorum regis, in nostros catholicos persecutio importata est. Nam exsulatis diffugatisque plusquam CCCXXXIII Orthodoxorum episcopis, ecclesiisque eorum clausis, plebs fidelium, variis subacta suppliciis, beatum consummavit agonem. Sequitur miraculum elinguium. Certe Marcellinus comes brevibus, sed nervosis verbis adumbrat persecutionem, quam singulatim describit Victor episcopus.
[12] [non etiam ethnici, miraculum testati fuissent.] Idem dicendum est de Procopio, qui, nedum presbyter catholicus fuerit, aliquibus nec Christianus fuisse videtur [Alemanni Dissertatio in capite tomi III; Procopii t. XX. Edit. Bonn.; cfr Papencordt, Geschichte der Vand., p. 424.] . Nihilominus Vandalicam persecutionem talibus coloribus depingit, ut eam exaggerare vix potuerit Victor historicus. Christianos, inquit De Bello Vand. l. I, c. 8 [Procop., t. I, p. 344. Edit. Bonn.] , Africæ tam crudeliter, tamque injuste nemo vexavit, quam Honoricus. Quum enim illos ad sectam Arianam compelleret, quoscumque parum ad obsequendum promptos deprehendebat, igne aliisque suppliciis excruciatos necabat etc. Presbyter aut clericus nequaquam erat Justinianus imperator, qui tamen lege citata supra num. 7 rem affirmat. Falluntur igitur ii, qui in solos catholicos presbyteros omnem atrocitatem Vandalicæ persecutionis refundunt, quum alii sint, ab omni partium studio alieni, qui eadem referunt. Nec tandem fides alicui abroganda est, quia episcopus est, quia aut rem coram inspexit, aut a testibus omni exceptione majoribus didicit, aut demum totam rei seriem enucleatius exponit. Sed scilicet quo tempore hæc scribebantur anno 1836 in more erat positum, ut quidquid colore catholico attinctum, aut a clerico fideli conscriptum erat, flocci fieret.
[13] [Miraculi testimonium tum Afris] Eo etiam nomine miracula, a Victore Vitensi relata, impugnantur, quod nihil emolumenti aut subsidii catholicæ religioni attulerint: etenim ex illo tempore periit in istis Africæ provinciis maxima ex parte res christiana [Marcus, Hist. des Wand., p. 238.] . Sed quis novit consilia Dei, cujus est mirabilia operari. Certe ad utilitatem hominum operatur miracula, quin propterea Afris prodesse debuerint. Nam, inquit S. Augustinus lib. XXII, de Civ. Dei cap. 9 [Migne, Patrol., t. XLI, col. 771.] . Cui, nisi huic fidei attestanturista miracula, in qua prædicatur Christus resurrexisse in carne et in cœlum ascendisse cum carne? Quia et ipsi Martyres hujus fidei Martyres, id est, hujus fidei testes fuerunt, huic fidei testimonium perhibentes, mundum inimicissimum et crudelissimum pertulerunt, eumque non repugnando sed moriendo vicerunt. Pro ista fide mortui sunt, qui hæc a Domino impetrare possunt, propter cujus nomen occisi sunt. Profuerunt autem miracula, a Vitensi relata, ut magnam partem Afrorum catholicorum in vera fide retinerent et ad mortem atrocissimam subeundam animarent: ipsa dein miraculorum relatio, ad alias provincias transvecta, novum populis christianis argumentum fuit, ut tanto arctius vinculo veræ fidei constringerentur. Quod vero in Africa abolita fuerit deinceps christiana religio; id duplici causæ attribui potest. Imprimis enim exsulare coactus fuit clerus catholicus fere universus, ut satis constat ex Victore historico: deleto autem clero, ut pereat ipsa in populo religio, necesse est. Dein gens Africana, si fides est Salviano, omnium gentium corruptissima fuit. Iste quidem lib. VII de Gubern. Dei cap. 13 [Ibid., t. LIII, col. 141.] . In Afris, inquit, pene omnibus nihil horum est, quod ad utrumque pertineat, id est, bonum æque ac malum, quia totum admodum malum. Adeo exclusa naturæ originalis sinceritate, aliam quodam modo in his naturam vitia fecerunt. Nihil igitur miri, tales a religione catholica omnino deflexisse, nempe in Afris isti implentur verba Christi, Matth. XXI, 43 quia auferetur a vobis regnum Dei, et dabitur facienti fructus ejus.
[14] [tum reliquis catholicis profuit:] Licet itaque Africæ incolis aut advenis seu Vandalis non profuerint miracula, a Victore relata, suo tamen utilitate non caruerunt. Nam præ cæteris ista miracula in fide confirmarunt non solum fideles, qui et ipsi persecutionem experiebantur, sed illos etiam, per universum imperium dispersos, qui testes erant gloriosæ confessionis. Qui vero in Africa remanserunt indigenæ aut Vandali, libere excusserunt religionis jugum et, Arabibus circa finem sæculi VII Africam universam occupantibus [Morcelli. Afric. Christ., t. I, p. 29 et t. III, p. 393.] , in sectam Mahumetis declinaverunt. Vandali autem, bello cum Romanis et indigenis attriti, quasi omnes, nullo fere sui vestigio relicto, evanuere. Censet tamen Fel. Papencordt in Historia Vandalorum [Geschichte der Vand. p. 322 et seqq.] , reliquias gentis inter Kabailos delitescere, quoniam ad Montes Aurasios (hodie Auress) est aliquod, teste Procopio lib. II, de Bello Vandalico cap. 13 [Procop., t. I, p. 466. Edit. Bonn.] , hominum genus, cui non atra, ut Mauris, sed candida sit cutis ac flava cæsaries. Quæ forma corporis Vandalorum genti, quatenus est Germanica, apprime convenit. Hanc tamen conjecturam non admittit D. Marcus, quia nullum hodie exstat elementum teutonicum in lingua hodierna istius gentis [Hist. des Wand. p. 401.] .
[15] [3° In factis historicis referendis] Quod tertio videtur auctoritatem Victoris Vitensis infringere illud est, quod facta historica minus accurate aut etiam erronee exponat [Marcus. Hist. des Wand. p. 320 et 322, note p. 65.] . Imprimis falsi arguitur Victoris Vitensis narratio, quia martyrium Læti, episcopi Neptitani, ponit paucis diebus ante conventum episcoporum catholicorum, indictum in Kalendas februariae, id enim sanciverat Hunericus rex Vandalorum decreto data XIII Kal. Jun. (XX maj [Migne Patrol., t. LVIII, col. 213.] ). Adeoque Lætus martyrium facere debuit mense Januario. Sed ecce Victor Tunnonensis in suo Chronico docet nos, Lætum episcopum martyrio fuisse coronatum VIII Kal. octobris, XXIV septembris [Ibid., t. LXVIII, col. 946.] . Verum nuspiam dicit Vitensis, Lætum paucis diebus ante conventum concrematum fuisse: imo perpendenti textum Vitensis manifestum fit, passionem accidere potuisse inter XX Maji et I Februarii, ac proinde Tunnonensem et Vitensem nullatenus contrarios esse. En Vitensis verba [Ibid., t. LVIII, col. 217.] : Appropinquabat jam futurus dies ille calumniosus calendarum februariarum, ab eodem statutus: conveniunt non solum universæ Africæ, verum etiam insularum multarum episcopi, afflictione et mœrore confecti. Fit silentium diebus multis, quousque peritos quosque et doctissimos viros interim separaret (al. exinde superaret); calumniis appositis enecandos. Nam unum ex ipso choro doctorum, nomine Lætum, strenuum atque doctissimum virum, post diuturnos carceris squalores incendio concremavit, æstimans tali exemplo timorem incutiens, reliquos se elisurum.
[16] [monstratur Victoris diligentia, in martyrio S. Læti;] Ex hisce verbis nequaquam consequitur, S. Lætum supplicium subiisse paucis diebus ante kalendas februarii seu currente januario; quin potius contrarium insinuatur, quando dicitur, silentium fuisse multis diebus, ut peritos quosque et doctissimos viros aut a reliquis separaret sive superaret. Tunc ad terrorem incutiendum flammis addictus fuit Lætus; quo supplicio, sive inflictum fuerit mense septembris sive januario, sperare poterat Hunericus, reliquos se elisurum. Quod si tamen quis ex verbis Victoris Vitensis, sine ullo idoneo argumento, elicere vellet, Lætum paucis ante kalendas februarias diebus martyrium fecisse, remaneret altera quæstio, nempe utri Victori, Vitensi an Tunnonensi, potior fides adhibenda sit. In alterutro esset certe error, illi probabilius attribuendus, qui, quando aliæ non sunt rationes, remotior fuit a temporibus, de quibus scribit. Vitensis autem Victor verisimiliter circa finem sæculi quinti aut initio sexti carnis debitum solvit; dum Tunnonensis, ut constat ex chronico [Ibid. t. LXVIII, col. 962.] , etiam post annum primum Justini Junioris seu Christi 565 vitam protraxit: adeoque donec melius edocemur, sua staret auctoritas Victori Vitensi.
[17] [in epistola episcoporum catholicorum] Altera quoque ejusdem Victoris narratio in suspicionem falsitatis vocatur, nempe collationis episcoporum catholicorum cum Arianis, indictæ ad diem kalendarum februariarum ab Hunerico rege [Marcus Hist. des Wand. p. 122, note. p. 65.] . Mihi quidem videtur narratio omnium candidissima [Migne Patrol t. LVIII, col. 218.] : etenim quum vidissent episcopi catholici, Cyrilam Arianum in loco excelso occupare superbissimum thronum, dixerunt, gratam esse collationem, ubi superba non dominatur potestatis elatio; quæsieruntque, quis futurus esset cognitor, quis examinator, ut libra justitiæ aut bene prolata confirmaret aut prave assumpta refelleret. Respondit notarius regis, Cyrilam patriarcham futurum cognitorem. Catholici patierunt, quo concedente, istud sibi nomen Cyrila assumpsit: sed Ariani strepitum concitantes eo controversiam deducunt ut universi filii catholicæ Ecclesiæ, qui aderant, centenis fustibus tundantur. Quum autem episcopi catholici rogassent Cyrilam, ut exponeret, quod in mente habebat, reposuit iste: Nescio latine: Sed catholici dixerunt: Semper te latine esse locutum, manifesto novimus; modo excusari non debes, præsertim quia tu hujus rei incendium suscitasti. Noluit tamen Cyrilas præbere audientiam: itaque obtulerunt Hunerico regi professionem fidei catholicæ, quam jam ante kalendas februarias conscripserant. En summarium rei gestæ, cui falsitatis nota inuritur. Verum si quis perpendit fraudes, quas secta Arianorum contestatas habet, exempli gratia in Vita S. Athanasii Alexandrini, in variis conciliis tum catholicorum tum Arianorum, nemo est, qui non videat, easdem artes ab Arianis Vandalis quam ab hæreticis aliarum provinciarum adhibitas fuisse.
[18] [ad' Huncricum regem] Suspiciosum etiam videtur, quod episcopi catholici libellum fidei suæ, ante kalendas februarias conscriptum, ut habet Victor Vitensis lib. II, cap. 18 [Migne, Patrol., tom. LVIII, col. 219.] , primum mense aprili, id est, XVII (al. XII) kalendas majas Hunerico regi obtulerint [Ibid., col. 234. Marcus, Hist. des Wand., p. 322.] . Sed objectio nullius est ponderis: nam etiamsi nulla dari posset ratio, cur non statim post solutum conventum Carthaginensem libellus oblatus fuerit, non video, quid inde auctoritatis decresceret Victori historico. Nimium sæpe ignoratur, cur aliquid citius aut tardius factum sit, quin propterea sinceritatem scriptoris in controversiam vocemus. Attamen si accurate textum Victoris consideramus, is ipse facilem nobis responsionem præbebit. Decreto suo, dato VI Kal. martias seu XXIV februarii (erat annus 484 bissextilis), Hunericus nos docet, episcopis catholicis, ad kalendas februarias Carthagini præsentibus, aliam quoque dilationem aliquantorum dierum dedisse [Migne, Patrol, t. LVIII, col. 235.] : ita ut conventus in minorem majoremve partem mensis februarii excurrerit; nulla tamen emolumento. Nam Ariani volebant catholicos ad suas partes simpliciter traducere.
[19] [cujus tempus determinatur:] Porro verisimile est, catholicos episcopos professionem fidei direxisse ad regem Hunericum currente februario mense, adeoque vitio librariorum in textum Victoris irrepsisse majum pro martio, proinde legendum esse: Explicit libellus, directus sub die XII (al. XVII) kalendarum martiarum pro majarum [Ibid., col. 234.] . Ita censet Felix Papencordt in Historia Vandalorum, lib. II, cap. 2 [Geschichte der Vand., p. 115. Cfr Morcelli, Afric. Christ., tom. III, p. 206.] : et merito quidem, quum ex ipso Victore eluceat, oblatam fidei professionem in causa fuisse, ut edictum suum promulgaret Hunericus. Quum, inquit [Migne, Patrol., tom. LVIII, col. 233.] , noster libellus legeretur, oblatum veritatis lumen nequaquam sufferre cæcis oculis potuerunt insanientes… Statimque mentientes suggerunt regi … qui … festinavit facere, quod volebat. Et jam conscriptum decretum habens … una die universas Africæ ecclesias clausit etc. Itaque professio fidei oblata fuit currentis mensis februarii die XIII aut XVIII, prout quis legerit XVII aut XII kal. Atque hinc caducum fit argumentum, quo objicitur catholicis episcopis tarditas in offerendo libello suo regi Hunerico.
[20] [4° Rigor disciplinæ ecclesiasticæ nullatenus impedit sinceritatem scriptoris.] Non morabor in confutando quarta objectione, qua Victoris auctoritas impetitur, nempe rigorem disciplinæ ecclesiasticæ fuisse maximum obstaculum conciliandis animis [Marcus, Hist. des Wand., p. 342.] . Ea est enim catholicæ Ecclesiæ indoles, ut ab iis, quæ ad doctrinam fidei pertinent, numquam vel latum unguem declinet. Habet scilicet depositum, quod violare non licet, id est, inquit Vincentius Lirinensis in Commonitorio Primo cap. 22 [Migne, Patrol., tom. L, col. 667.] , quod tibi creditum est, non quod a te inventum; quod accepisti, non quod excogitasti; rem non ingenii, sed doctrinæ, non usurpationis privatæ, sed publicæ traditionis; rem ad te perductam, non a te prolatam; in qua non auctor debes esse, sed custos; non institutor, sed sectator; non ducens sed sequens. Talis certe fuit omni tempore ad hanc usque diem agendi ratio Ecclesiæ Catholicæ, quæ circa doctrinam fidei, numquam subire voluit qualemcumque transactionem. Quando e contrario agebatur de disciplina, quæ ex legibus humanis coalescit, nihil fuit benignius matre Ecclesia. Exstat egregium, domesticum, coævum hujus benignitatis monumentum, quando, ut testatur S. Augustinus in libro de Gestis cum Emerito num. 6 [Ibid., tom. XLIII, col. 702.] , episcopi Africanæ Ecclesiæ, ut Schisma Donatistarum aboleretur, paratos se exhibebant, episcopatum pro Christi unitate deponere.
§ II. Tempus Sancti in episcopatu Carthaginensi; exsilium ex Africa; incolatus Neapolitanus; obitus, cultus et sepultura.
[S. Quodvultdeus,] Hactenus dicta satis sunto, ut monstremus auctoritatem S. Victoris Vitensis nullatenus labefactari quorumdam animadversionibus, qui ejus scripta sive cum monumentis historicis sive cum coævis scriptoribus non contulerunt. Nunc ad S. Quodvultdeum accedamus. Martyrologium Romanum hisce verbis Sanctum exornat: Eodem die (scilicet XXVI octobris) Sancti Quodvultdei episcopi Carthaginensis, qui una cum clero a Genserico rego Ariano in navibus fractis absque remigiis et velis impositus, præter spem Neapolim appulit, ibique in exsilio positus, confessor occubuit, Ado die XXVIII novembris, annuntiata crudeli passione sanctorum episcoporum Papinii et Mansueti tempore Wandalicæ persecutionis, subjungit: quo tempore etiam alii sancti episcopi, videlicet Quodvultdeus Carthaginensis, Valerianus, Urbanus, Crescens, et qui vocabatur Habetdeum, et Eustachius, Crescentianus et Cresconius et Felix et Hortolanus et Florentianus propter eamdem prædicationis veritatem, gravissimo damnati exsilio, in confessione pietatis, cursum vitæ suæ consummaverunt. Quodvultdeum omnino omittit Usuardus; sed aliquot ejus Auctaria Sanctum nostrum recensent. Centulense, Greveni et Molani eadem, si substantiam spectas, habent ac Ado.
[22] [cujus depositionis dies ad XI kal. martii referenda est,] Ex hisce verbis Adonis scribentis eodem tempore confessione claros fuisse varios episcopos Africanos, satis liquet diem natalem nequaquam indicatam fuisse. Ast in Kalendario Carthaginensi, edito a Mabillonio [Vet. Analect. p. 167.] , legitur: VI idus januarii, depositio Quodvultdeus episcopi; neque dubium est viro erudito, agi hoc loco de nostro Carthaginensi antistite, qui obiisse dicitur die VIII januarii. Et vero diem natalem esse VIII januarii omnino certam haberem ex auctoritate Kalendarii Carthaginensis, quatenus domestici, si sua in sede obiisset S. Quodvultdeus. Ast exsul, nempe Neapoli, diem suum clausit sanctus antistes: et Kalendaria Neapolitana ejus obitum referunt ad diem XIX februarii seu XI Kalendas martii. Certe Vetus Marmoreum Ecclesiæ Neapolitanæ Kalendarium, quod erudite commentatus est Alexius Mazocchi, quodque sæculo nono, jam ultra medium progresso, concinnatum fuit [Mazocchi, In Vetus marmoreum Kalendar. p. XV et seqq.] , ad diem XI Kal. martias ponit: DP Quodvultdei Epi [Ibid. p. 63. Cfr Mai. Scriptt. Vett. Nov. Collect., t. V, p. 60.] . Habenda est, inquit laudatus Mazocchi [Ibid., l. c.] , huic marmori gratia, cujus ope verus depositionis dies S. Quodvultdei, cum aliis Veteribus Kalendariis Neapolitanis consentiens pro comperto habetur. Cum veteribus, inquam, Kalendariis consentiens: nam in posterioribus id festum aut die uno antevertitur (sicut in quibusdam Otterii membranis, a Tutino excerptis, in quibus pridie in festum signatur) aut uno die postponitur (sicuti legitur in Kalendario ms. Ritualis Neapolitani inter Tutini Schedas) ubi hoc quidem die notatur littera rubra: “Barbati episcopi,” vigesimo autem sic scribitur “Quodvultdei episcopi.” Ex quo vides Barbati festum ejecisse loco suo Quodvultdeum in recentioribus Kalendariis.
[23] [exsul ex Africa, Neapolim appellit;] Pauca, quæ de rebus gestis S. Quodvultdei habemus, refert Victor Vitensis lib. I, cap. 4 et 6 his verbis [Migne. Patrol., t. LVIII col. 186.] : Ipsam urbem maximam Carthaginem Geisericus tenuit et intravit, et antiquam illam ingenuam ac nobilem libertatem in servitutem redegit. Nam et senatorum urbis non parvam multitudinem captivavit. Et inde proposuit decretum, ut unus quisque auri, argenti, gemmarum, vestiment orumque pretiosorum quodcumque haberet, afferret; et ita in brevi avitas atque paternas opes tali industria abstulit rapax… Præterea præcipere nequaquam cunctatus est Vandalis, ut episcopos atque laicos nobiles de suis ecclesiis et sedibus nudos penitus effugarent. Quod si, optione proposita, exire tardarent, servi perpetuo remanerent. Quod etiam in pluribus factum est: multos enim episcopos et laicos, claros atque honoratos viros, servos esse novimus Vandalorum. Tunc vero memoratæ urbis episcopum, id est, Carthaginis, Deo et hominibus manifestum, nomine Quodvultdeum, et maximam turbam clericorum, navibus fractis impositos, nudos atque exspoliatos expelli præcepit. Quos Deus miseratione bonitatis suæ prospera navigatione Neapolim Campaniæ perducere dignatus est civitatem.
[24] [sedem Carthaginensem] Post hæc, quæ certa sunt, superest, ut conjecturis indulgeamus; inquirendo imprimis, quo tempore S. Quodvultdeus in episcopum electus fuerit et quamdiu ecclesiæ gubernacula tenuerit, et dein qualem apud Neapolitanos, ad quos confugerat, obtinuerit cultum. Prima quæstio de tempore episcopatus est implicatissima. Optime nota est successio episcoporum Carthaginensium istius ævi. Aurelio, S. Augustini amico, successit Capreolus, quem excipit Quodvultdeus noster, et ipse successorem nactus episcopum Deogratias. Sed quam certa est horum episcoporum series, tam incertum est, quanto quisque tempore cathedram Carthaginensem occupavit. De Aurelio disputant eruditi, alii annum ejus emortualem, vulgarem 429 [Pagi. Crit. Baron. ad an. 430, § XXVI. Morcelli. Afric. Christ., t. III, p. 129.] , alii annum 426 statuentes [Schelstrate, Eccles. Afric. p. 274.] . Verum hæc omittimus, de iis accuratius locuturi ad calcem hujus Commentarii, ubi Acta S. Aurelii dabimus, a majoribus omissa ad diem XX julii [Act. SS., t. V Jul. p. 3.] , quamvis ejus memoriam celebret antiquissimum Carthaginense Kalendarium a Mabillonio editum [Vet. Analect. p. 164.] . Capreolum vero sedem Carthaginensem occupasse jam anno 431 constat ex ejus epistola, ad Patres Ephesinos directa, in qua absentiam suam excusat propter turbatum per Vandalos universæ Africæ statum [Labbe, t. III, Conc. col. 529.] .
[25] [occupat post Capreolum ante annum 439:] Incertum proinde est, quando pontificatum suum inchoaverit Capreolus, nec minus obscurum, quando eumdem finierit, sedem relinquens vacuam S. Quodvultdeo. Capreoli obitum, adeoque S. Quodvultdei electionem consignat Morcelli sub anno 437, quin ullum suæ chronotaxis alleget vadimonium. Id unum certum est, quod, Genserico XIV Kal. novembris 439 Carthaginem dolo pacis invadente [Migne, Patrol., t. LI, col. 598.] , S. Quodvultdeus sedem jam occupabat: ex qua vel hoc ipso anno aut sequenti pulsus fuit nam, ait Vitensis [Ibid., t. LVIII, col. 186.] , persecutionem episcoporum præcipere nequaquam cunctatus est. Sanctum antistitem nostrum eumdem esse ac Quodvultdeum, diaconum Ecclesiæ Carthaginensis, censet Baronius in suo Indice. Erat nempe diaconus iste tantæ auctoritatis, ut S. Augustino suadere valeret scriptionem libri de Hæresibus, quem etiam Quodvultdeo inscripsit [Ibid., t. XLI, col. 21.] , et alludendo ad ejus nomen dicit: Quoniam fateor nullum mihi, ut te, institisse poscendo; in ipsa tam molesta instantia tua etiam nomen tuum attendi, et dixi: Aggrediar, et faciam quod vult Deus. Mirum proinde non sit, diaconum magnæ auctoritatis, utpote ad quem recurrerent multi obtinendi libri causa, ut ipse Quodvultdeus testatur in epistola CCXXI inter Augustinianas [Ibid., tom. XXXI, col. 999] , mortuo Capreolo successorem substitutum fuisse: frequentissime ista præsertim ætate, episcopis suis succedebant diaconi Ecclesiarum.
[26] [et Neapoli agens, vitam solitariam colit,] Eodem, quo exsulavit S. Quodvultdeus anno, Neapolim Campaniæ appulit, usus nempe, ait Vitensis [Ibid., t. LVIII, col. 187.] , prospera navigatione. Itaque Sanctus noster unus fuit, ut habet Martyrologium Romanum ad diem I Septembris, ex illis sacerdotibus, qui in persecutione Wandalorum ob fidem catholicam varie afflicti et vetustæ navi impositi, ex Africa ad Campaniæ littora pervenerunt, et christianam religionem, in iis locis dispersi, diversisque Ecclesiis præfecti, mirifice propagarunt. Quid porro Neapoli egerit S. Quodvultdeus est nobis omnino ignotum. Id certum est, Sanctum Neapoli dies suos transegisse, sepulturam ibidem nactum, et minime esse accensendum episcopis Neapolitanis, quorum Catalogum, sæculo nono confectum, habemus. In eo autem occurrunt Timasius et Felix, qui toto tempore, quo S. Quodvultdeus Neapolim habitare potuerit, sedem occuparunt [Mazocchi. De SS. Neapolit. cultu. p. 24.] . Dies reliquos videtur impendisse Sanctus solitudini colendæ in monasterio a S. Gaudioso, episcopo pariter Afro, exstructo.
[27] [usque ad medium sæculum quintum:] Quamdiu autem S. Quodvultdeus ibidem vixerit, nos latet. Anno certe quinti sæculi quinquagesimo quarto ordinatus fuit episcopus Carthaginensis Deogratias. Nempe supplicante, inquit Vitensis [Migne Patrol. t. LVIII, col. 191.] , Valentiniano Augusto, Carthaginensi Ecclesiæ post longum silentium desolationis episcopus ordinatus est nomine Deogratias. Porro ordinationem istam ad annum Christi 454 referendam esse, constat ex Romana expeditione Genserici, qui, illo episcopo constitulo … quinto decimo regni sui anno cepit Romam [Ibid. l. c.] , seu, ut inter omnes convenit, anno Christi 455. Tandem Prosper Tiro in suo Chronico dicit [Biblioth. Max. Patt. Lugd. t. VIII p. 200.] : Aetio et Studio Coss. (id est anno 454) Carthagine ordinatur episcopus Deogratias in basilica Fausti, die dominico VIII Kal. novembris. Deest tamen vitio librarii in numero Kalendarum obelus unus: nam anno Christi 455, littera dominicali C signato, incidebat dies dominica in VIIII Kal. novembris, seu XXIV octobris. Ex his verisimiliter deducitur, S. Quodvultdeus circa medium sæculum quintum diem suum obiisse, quod tempus, quoniam certius et propius nancisci non possumus, in capite hujus commentarii assignavimus. Steph. Morcelli annum Sancto emortualem divinando dicit, fuisse 444 [Afric. Christ. t. III, p. 152.] : Ecclesia, inquit, Carthaginensis Quodvultdeum suum, quem sexennio ante (imo quinquennio) abreptum fleverat, nunc fortasse exstinctum lugebat. Nullum autem divinationis suæ affert argumentum.
[28] [post ejus obitum cultum] Cultum porro S. Quodvultdei apud Neapolitanos antiquissimum fuisse, ostendit Kalendarium marmoreum, quod supra num. 22 attulimus: eumdem in Ecclesia perseverasse est verisimillimum ex aliis Kalendariis, ibidem citatis. Certe Decius Carafa, Cardinalis et archiepiscopus Neapolitanus, quum anno 1619 Synodum diœcesanum celebraret, in ea decrevit [Mazocchi. De cultu SS. Neap. p. 51.] , ut pristinus cultus, Sanctis debitus, multis jam annis ob temporum injuriam intermissus, qua decet devotione redderetur; nam ipse dicit [Ibid. l. c.] , nonnullos Sanctos, quorum aut integra corpora aut insignes corporum partes Neapoli, nullo sacri officii cultu, uti par est et antiquitus fieri consueverat, honorari, novum compilavit kalendarium, quod omnes, qui ad recitationem divini officii tenentur, sequi deberent. Et quidem S. Quodvultdeum nostrum, inter illos fuisse, quorum nomina ob temporum injuriam deleta fuerant, verisimile nobis est, quia in Proprio Neapolitano, sub titulo: Officium Sanctorum Januarii et reliquorum patronorum, anno 1425 edito, nulla est mentio sancti antistitis nostri. Quum proinde Decius archiepiscopus kalendarium suum retractavit ad diem XXVI octobris scripsit [Ibid. p. 67.] : Quodvultdeus episcopus Carthaginensis. Semiduplex. Omnia de communi Confess. Pont. Missa de communi sine Credo.
[29] [obtinet in Ecclesia Neapolitana,] Verum Decianum Kalendarium ejus successor Cardinalis Franciscus Buoncompagnus intra certos limites coarctavit anno 1628, ut liquet ex ejus decreto [Ibid. p. 72.] , in quo, quia multi importunis precibus diversorum Sanctorum Officia extra synodum prædictam (Decianam), præter formam Romani Breviarii et bullæ fel. rec. Pii Pp. V recitari obtinuerunt, unde recitatio divini officii de Dominica et psalterii ferialis continuatio multoties interrumpitur propterea omnia Officia, addita antiquo Kalendario Neapolitano ab anno 1619 citra ad antiquam et pristinam formam reduxit. Utrum tunc ex Kalendario Buoncompagni Cardinalis expuncta fuerit Sancti nostri festivitas, non ausim, quoniam mihi desunt kalendaria sequentium annorum, asserere. Verumtamen in directoriis liturgicis præsentis sæculi, nullum universalis per diœcesim Neapolitanam cultus vestigium reperio. Animadvertit autem laudatus Mazocchi [Ibid. p. 73.] , quæ sustulit Buoncompagnus festa, per universam diœcesim præscripta, non fuisse exstirpata, sed ad eas duntaxat ecclesias restricta, in quibus eorum Reliquiæ asservabantur. Atque ita censemus, cultum S. Quodvultdei in ecclesia, ubi ejus corpus reconditum erat, perseverasse.
[30] [et corpus in monasterio S. Gaudiosi conditum fuit.] Nam Sancti corpus in ecclesia S. Gaudiosi Neapoli servabatur, quum prius in suburbiis sepultum fuisset: translationem celebravit Stephanus II, Neapolitanus episcopus, ut refert Mazocchi ex monumentis ecclesiæ S. Gaudiosi [De cultu SS. Neapol. p. 67.] . Erat vero Stephanus episcopus, qui ab anno 764 ad 798 sedit, sanctarum, ait Ughellus [Ital. sacr. t. VI, col. 62 et seqq.] , Reliquiarum amator. De isto cœnobio S. Gaudiosi agit Franciscus de Magistris in libro edito 1678 sub titulo De Statu civitatis Neapolitanæ [Pag. 329.] . Monasterium cui olim præfuit S. Agnellus, cujus Acta ad diem XIV decembris exponentur, lapsu temporis ad moniales Ordinis S. Benedicti, quæ ibidem erant numero octoginta cum octo sacerdotibus, ecclesiæ inservientibus, devenit. De hoc monasterio agendum nobis erit ad diem XXVIII octobris, qua notitiam de S. Gaudioso et monasterio ab ipso fundato dabimus. Hodie conversum est in Collegium chirurgico-medicum.
APPENDIX DE S. AURELIO, EPISCOPO CARTHAGINENSI,
CIRCA ANNUM 429.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Aurelius, episc. conf. Carthagine (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sanctus a nostris perperam omissus; ejus in Ecclesia Carthaginensis diaconatus et pontificatus; celebratio conciliorum.
Omiserunt olim majores nostri edere Acta S. Aurelii, episcopi Carthaginensis, rati ejusdem memoriam nuspiam celebrari. [S. Aurelius, ad diem XX julii a nostris omissus,] Aurelii, inquiunt ad diem XX julii inter prætermissos [Act. SS. t. V. Jul. p. 3.] , Carthaginensis in Africa episcopi, S. Genethlii successoris, S. Augustini synchroni memoriam totidem verbis hoc die Sanctis attexuit Castellanus, nescio, quo duce, quave auctoritate, quum ejus in sacris Fastis memoriam nullibi expressam repererim. Ast unus e sequentibus Hagiographis, in eo, quo utor, exemplari, notam, manu exaratam, addidit. Aurelius, ait, habetur in antiquissimo Kalendario Carthaginensi apud Mabillonium in Analectis [Vet. Analect. 164.] ex quo plures prætermissi. In Annotatis dein ad Vitam S. Augustini, a S. Possidio editam [Act. SS. t VI Aug. p. 432.] , promittunt, se ejus Acta daturos in supplemento Operis. Nos satius duximus omissorum, prout occurrunt, spicilegium facere. Eumdem Sanctum prætermisit quoque Steph. Morcelli in suo, quod compilavit, Martyrologio Ecclesiæ Africanæ, ad calcem secundi voluminis annexo [Afric. Christ. t. II p. 459.] . Nihilominus non est, quo S. Aurelii cultus in controversiam vocetur, quum ejus nomen in Kalendario Carthaginensi, a Mabillonio edito, reperiatur his verbis sub XIII Kal. augusti (XX julii) [Vet. Analect p. 164.] : Depositio sancti Aurili episcopi. In nota, textui subjecta, addit Mabillonius: Carthaginensis, viri celeberrimi, S. Augustini æqualis, cujus nomen in Martyrologiis, non invenio. Istud autem Martyrologium antiquissimum esse, vel ex eo manifestum fit, quod nullam memoriam referat S. Fulgentii Ruspensis, qui anno 533 obiit, neque aliquod festum Deiparæ occurrat, de qua nullus apud S. Augustinum tractatus seu sermo. Tandem cultum Sanctorum, in Kalendario recensitorum, fuisse vere liturgicum, ostendit titulus eidem præscriptus, nempe hic continentur dies nataliciorum Martyrum et depositiones episcoporum, quos Ecclesia Carthaginensis anniversaria celebrant [Ibid. p. 163.] . Quandoquidem in eo habetur nomen S. Aurelii ad diem XX julii, dubium nullum superesse potest de ejus legitimo cultu, ac silentium reliquorum Martyrologorum interpretari nos oportet, ex parca communicatione, quæ deinceps Africam inter et reliquum Occidentem propter Vandalos et deinceps Saracenos intercessit.
[2] [diaconus primum fuit Ecclesiæ Carthaginensis;] De gestis S. Aurelii ante episcopatum unum scimus, illum fuisse diaconum Ecclesiæ Carthaginensis. Id docet nos S. Augustinus in epistola XXII (al. LXIV) ad illum directa [Migne, Patrol., tom. XXXIII, col. 90.] , in qua ipse adhuc presbyter hortatur episcopum ut comessationes super sepulcris Martyrum auctoritate sua interdicat, quia sicut videtur audaciæ, mutare conari quod Carthaginensis Ecclesia tenet, sic magnæ impudentiæ est, velle servare, quæ Carthaginensis Ecclesia correxit. Ad hanc autem rem quis alius episcopus esset optandus, nisi qui ea diaconus exsecrabatur. Quamvis autem S. Aurelius diaconus Ecclesiæ Carthaginensis fuerit, non constat tamen eum Carthagine ortum habuisse. Erat enim hujus Ecclesiæ singulare privilegium, ut episcopus Carthaginensis, qui, ajunt patres in Concilio anni 400 [Labbe, tom. II, conc. col., 1647.] , cunctarum Ecclesiarum sollicitudinem sustinebat, clericos unde vellet, sibi assumeret. Dein tanta erat per Africam illa tempestate inopia clericorum, ut in eodem concilio Carthaginensi anni 400 decreta fuerit legatio ad Romanum Pontificem Anastasium et ad Mediolanensium antistitem Venerium, quatenus ipsi de sua abundantia penuriam Afrorum sublevarent; nam multæ Ecclesiæ ita desertæ erant, ut ne unum quidem diaconum vel inliteratum (id est lectorem) habere reperirentur… Quod si ministerium diaconi facile non inveniebatur, multo magis superiorum honorum inveniri non poterant [Ibid., col. 1643.] . Ex his omnino manifestum fit clericos undecumque accersitos fuisse; adeoque patriam S. Aurelii, licet Carthaginensis diaconi, nos latere.
[3] [fit episcopus inter annos Christi 390 et 393;] Non satis constat, quo anno S. Aurelius Carthaginensem cathedram conscenderit. Emman. a Schelstrate indicat annum Christi 390 [Eccles. Afric., p. 274.] ; Steph. Morcelli, annum 391 aut etiam sequentem [Afric. Christ., t. I, p. 53; t. II, p. 307.] . Id certum anno 390 Genethlium, Carthaginensem, XIV Kal. junii celebrasse in sede sua synodum, vulgo Concilium Carthaginense II dictam [Labbe, tom. II, Conc. col. 1159.] ; similiter ejus successorem, Aurelium nostrum, præfuisse Concilio, Hippone Regio anno 393, VIII Id. octobris coacto [Ibid., col. 1641.] : initium itaque episcopatus sancti nostri inter annos 390 et 393 constituendum est; quin propius quidpiam definiri possimus. Erat autem Carthaginensis Ecclesia quasi mater totius Africæ Christianæ. Ego, inquit ipse S. Aurelius canone 55 in Codice canonum Ecclesiæ Africanæ [Ibid, col 1080. Cfr Schelstrate, Eccles. Afric. Dissert. I, cap. 5.] , cunctarum Ecclesiarum dignatione Dei, ut scitis fratres, sollicitudinem sustineo. Quibus verbis, ut ibidem legitur, assensum suum præbuere episcopi. Propterea quoque statuitur canone 52 Concilii Carthaginensis anni 401, ut litteræ dictandæ in concilio a Carthaginensi episcopo omnium nomine subscribantur [Ibid., col. 1654.] . Reliquæ autem provinciæ (nam præter Proconsularem, cui Carthago metropolis erat, aliæ quinque erant, nempe Numidia, Byzacena, Mauritania Cæsariensis, Mauritania Sitifensis et Tripolitana [Morcelli, Afric. Christ., t. I, p. 32 et seqq.] ) licet metropolim haberent, suberant antiquiori provinciæ, qui Primatis titulum gerebat; unde ambulatoria erat primatis jurisdictio. Sic can. 53 Concilii vulgo Africani sancitur [Labbe, tom. II, Conc. col. 1655.] : Placuit omnibus episcopis, qui in hoc concilio subscripserunt, ut matricula et archivus Numidiæ et apud primam sedem sit, et in metropoli, id est, Constantina. De hac re pluribus agit jam sæpe laudatus Emman. a Schelstrate [Eccles. Afric., Dissert. I, cap. 4.] .
[4] [quo tempore Carthagini sedit Parmenianus Donatista:] S. Aurelius episcopus competitorem habebat suæ sedis Parmenianum Donatistam, qui ad an. 394 vixisse videtur, quo electus fuit Primianus, qui et ipse, novo schismate inter schismaticos exorto, competitorem habuit Maximinum; unde deinceps inter Donastistas fuerunt, qui Primianistæ et Maxiministæ dicebantur, prout alterutrius factionis sectatores fuerunt. Hujus Commentarii non est, operosius conscribere historiam Donatistarum, quam passim exhibent Annales ecclesiastici et adumbravit Gulielmus Cuperus noster in Commentario ad Acta S. Augustini, § XIX [Acta SS., tom. VI Aug., p. 262.] . Ast Primiano demortuo, episcopum Carthaginensem habere desierunt Donatistæ; neque enim alius post illum apparet; in Numidia diutius.
[5] [S. Aurelius fundat monasterium;] Videtur autem S. Aurelius, ab initio sui pontificatus, Augustini, quem summopere diligebat, precibus se commendasse et agrum juxta Carthaginem dedisse, ut ibidem discipuli Augustini, adhuc presbyteri, vitam agerent. Id enim aperte dicit sanctus Doctor epistola XXII, aliis LXIV [Migne, Patrol., tom. XXXIII, col. 90.] . Illud, inquit, primum, quod orationibus meis te adjuvari credis, non solum non defugio, verum etiam libenter amplector. Ita enim, etsi non meis, sed tuis, me Dominus noster exaudiet… Omnis itaque fratrum cœtus, qui apud nos cœpit coalescere, tanta tibi prærogativa obstrictus est, ut locis terrarum tantum longe disjunctis ita nobis consulueris, tamquam præsentissimus spiritu. Quapropter precibus quantum valemus incumbimus, ut gregem tibi commissum tecum Dominus sustinere dignetur, nec te uspiam deserere, sed adesse adjutor in opportunitatibus, faciens cum Ecclesia sua misericordiam per sacerdotium tuum, qualem spirituales viri, ut faciat, lacrymis eum gemitibusque interpellant. In fine ejusdem epistolæ addit cupere se videre agrum, quem fratribus suis datum provisione et liberalitate Aurelii didicerat.
[6] [S. Augustino amicissimus,] In eadem epistola S. Doctor Aurelium monuerat de tollendo abusu comessationum, quæ ad sepulcra Martyrum fiebant. Commessationes, ait, et ebrietates ita concessæ et licitæ putantur, ut in honorem etiam beatissimorum Martyrum non solum per dies solemnes (quod ipsum non lugendum videat, qui hæc non carnis oculis inspicit) sed etiam quotidie celebrantur. Proponit dein exemplum Ecclesiarum transmarinarum, in quibus, partim numquam facta sunt, partim vel orta vel inveterata sanctorum et vere de vita futura cogitantium episcoporum diligentia exstincta atque deleta fuerunt. Hortatur dein Aurelium, ut tanta pestilentia sanetur prorsus concilii auctoritate. Aut, pergit, si ab una Ecclesia inchoanda est medecina; sicut videtur audaciæ mutare conari, quod Carthaginensis Ecclesia tenet, sic magnæ impudentiæ est, velle servare, quæ Carthaginensis Ecclesia correxit. Monenti S. Augustino presbytero obsecutus est S. Aurelius episcopus. Nam in Sermone CCCXI de S. Cypriano habet S. Doctor [Ibid., tom. XXXVIII, col. 1415.] : Ante annos non valde multos etiam istum locum invaserat pestilentia et petulantia saltatorum. Istum tam sanctum locum, ubi jacet tam sancti Martyris corpus, sicut meminerunt multi, qui habent ætatem, locum, inquam, tam sanctum invaserat pestilentia et petulentia saltatorum. Per totam noctem cantabantur hic nefaria et cantantibus saltabatur. Quando voluit Dominus per sanctum fratrem nostrum, episcopum vestrum, ex quo hic cœperunt sanctæ vigiliæ celebrari, illa pestis, aliquantulum reluctata, postea cessit diligentiæ, erubuit sapientiæ.
[7] [a quo luculenter laudatur:] Laudat etiam S. Augustinus S. Aurelii miram abstinentiam et rerum contemptorem animum. Quum enim sermone CCCLV dixisset [Ibid., col. 1572.] : Quicumque vult, exheredato filio, heredem facere Ecclesiam, quærat alterum qui suscipiat, non Augustinum: imo Deo propitio neminem inveniat; addit: Quam laudabile factum sancti et venerandi episcopi Aurelii Carthaginensis! quomodo implevit omnibus, qui sciunt, os laudibus Dei? Quidam quum filios non haberet neque speraret, res suas omnes, retento sibi usufructu, donavit Ecclesiæ. Nati sunt illi filii, et reddidit episcopus nec opinanti quæ ille donaverat. In potestate habebat episcopus non reddere; sed jure fori, non jure poli. Aurelii factum egregium citatur in Decreto Gratiani can. 43, caus. XVII, quæst. 4. Sed dubitari potest, an in potestate haberet episcopus non reddere hæreditatem jure fori seu legis civilis. Exstat certe in Codice Theodosiano lex, nempe l. 3 de revocand. donat. (lib. VIII, tit. 13), qua sancitur: Si umquam libertis patronus, filios non habens, bona omnia vel partem aliquam facultatum fuerit donatione largitus, et postea susceperit liberos, totum quidquid largitus fuerit, revertatur in ejusdem donatoris arbitrio ac ditione mansurum.
[8] [maxime propter rerum temporalium abstinentiam:] Jacobus Gothofredus in suo Commentario perpetuo Codicis Theodosiani quærit [T. II, p. 658. Edit. Lips. Joannis Ritter, an. 1737.] , an beneficio hujus legis fruantur quicumque orbi donatores bonorum omnium vel partis eorum, si post donationem liberos susceperint. Aliqui affirmant, eorumque opinio, ait in communem usum et praxim evasit. Ipse tamen Gothofredus in sententiam negativam propendet, ejusque rationes varias affert. 1° Quia supervenientia liberorum nuspiam adducitur, tamquam causa revocationis. 2° Quia personæ, de quibus agitur in lege, arcto necessitudinis nexu conjungebantur, ut liberti patronos suos eorumque liberos de suo alere cogerentur: unde absurdum videbatur, liberos spoliare iis bonis, quæ dein liberti, in quorum gratia donatio facta erat, in liberos expendere deberent. 3° In allata lege non solum agitur de bonis omnibus, sed etiam de parte facultatum: unde si lex extendatur ad omnes donatarios, consequetur qualemcumque donationem esse revocabilem, quod absonum est. Ex his aliisque argumentis concludit Gothofredus, recte dixisse S. Augustinum, quod in potestate haberet episcopus Aurelius non reddere hereditatem jure fori. Quod vero Augustinus negat id fieri posse jure poli, dicunt canonistæ, id non pertinere ad obligationem justitiæ, sed ad honestatem et caritatem [Cfr Lud. Engel. Collegium univ. juris, tit. D. Donat., num. 18.] .
[9] [varia celebrat concilia: Hipponense,] Jam diximus num. 3, S. Aurelium concilio Hipponensi, anno 393 celebrato præfuisse. Fuit autem hoc concilium non solum frequentia patrum ex omnibus totius Africæ Ecclesiis insigne, sed et cæterorum veluti exemplar, cujus canones pleræque dein synodi secutæ sunt: ut dolendum sit, acta ejus integra ad ætatem usque nostram non pervenisse: propterea qui et quo ordine sanciti canones fuerint, minime exploratum est [Morcelli, Afric. Christ., t. II, p. 312.] . Anno sequenti seu Christi 394, concilium Carthagine habuit Aurelius, Arcadio III et Honorio II consulibus, in quo legati directi sunt episcopi proconsulares ad concilium Adrumetinum provinciæ Byzacenæ [Labbe, t. II, Conc. col. 1065.] : quid præterea actum sit, ignoramus. Anno dein 395 Augustinus, recenter episcopus ordinatus, et Alypius Tagastensis S. Aurelio gratulati sunt epistola XLII (al. LXXVII) [Migne, Patrol., t. XXXIII, col. 158.] consilium, quo præter consuetudinem in Africa vigentem presbyteris suis, se præsente verba ad populum in ecclesia facere permisit, consilium istud vocant sanctam cogitationem, quam adjuvante Domino, qui eam inspiravit, ad effectum perduxit. Enimvero varia fuit per varias Ecclesias disciplina circa prædicationem presbyterorum, sic Antiochiæ S. Joannes Chrysostomus, etiam absente episcopo Flaviano, quotidianas fere ad populum conciones habuit, ut constat ex ipsis sermonibus hactenus conservatis.
[10] [Carthaginense, in quo] Causa etiam demandandi istius ministerii fuit forsan frequentia conciliorum, adeoque absentia episcoporum, qui, relictis propriis sedibus, ad urbem, concilio indicatam, conferre se debebant de rebus gravissimis deliberaturi. Anno siquidem 397 idibus augusti celebratum fuit Carthagine concilium, in quo canones concilii Hipponensis breviter exponuntur: subjecta est quoque epistola Aurelii et Musonii ad episcopos Numidiæ, Mauritaniæ utriusque, Tripolis et provinciæ Proconsularis, in qua urgetur exsecutio canonum Hipponensium [Labbe, tom. II, Conc. col. 1179.] . Sed paulo post, id est kalendis septembris ejusdem anni, Aurelio nostro præside, celebrior synodus coacta fuit, quæ vulgo concilium Carthaginensem III appellatur [Ibid, col. 1167.] . In ea multa sancita fuerunt ad mores cleri et populi reformandos. Canone I statuitur observatio paschalis, id est dies, qua pascha quotannis celebranda est, ab Ecclesia Carthaginensi esse accipienda: qua ordinatione monstratur hujus Ecclesiæ principalis auctoritas. Id etiam speciale habet canon XXXVIII, Cresconium, Villæregiensis episcopum, plebe sua derelicta, Tubuniensem invasisse Ecclesiam; sæpius canonice admonitum perseverasse in sua usurpatione. Petunt itaque ut, necessitate ipsa cogente, liberum sit illis rectorem provinciæ secundum statuta gloriosissimorum principum adversus illum adire. Aurelius respondit: Servata forma disciplinæ, non æstimabitur appetitus, si a vestra caritate modeste conventus, recedere detrectaverit, quum fuerit suo contemptu et contumacia faciente, etiam auctoritate judiciarie conventus. Ab universis episcopis dictum fuit: Justum est, placet.
[11] [tractatur de ordinatione episcoporum] Secundum canonem XXXIX querela delata fuerat, quod duo episcopi Numidiæ ordinare pontificem præsumpsissent. Volebant itaque, ut a duodecim censeretur episcoporum celebrari ordinationes. Moderator intercessit denuo Aurelius noster, dixitque: Forma antiqua servabitur, ut non minus quam tres sufficiant, qui fuerint destinati ad episcopum ordinandum. Cur autem duodenarium non requirat numerum ad consecrationem episcopi, ipse exponit rationem, nempe difficultatem congregandi duodecim episcopos, tum quia sunt provinciæ, in quibus tantus non est numerus, citatque provinciam Tripolitanam, in qua episcopi sunt quinque tantummodo; tum quia, etiamsi sint plures, difficile tamen erit, numerum duodenarium, episcopis alias occupatis, complere: unde concludit, impedimentum esse ecclesiasticæ utilitati, adeoque hoc ipsum observari non posse. Anno 398 Carthaginem convenere sub Aurelio patres CCXIV et celebrarunt VI id. novembris concilium Carthaginense IV, quod etiam universale appellatur [Ibid., col. 1196.] . Inter canones centum et quatuor, qui omnes collimant ad disciplinam in clero et populo sartam tectam servandam, unus est notatu dignus, quasi germen earum institutionum, quibus sanctimonialibus demandatur educatio fœminea; est nempe canon XII [Ibid., col. 1201.] : Viduæ vel sanctimoniales, quæ ad ministerium baptizandarum mulierum eliguntur, tam instructæ sint ad officium, ut possint apto et sano sermone docere imperitas et rusticas mulieres, tempore quo baptizandæ sunt, qualiter baptizatori interrogatæ respondeant, et qualiter, accepto baptismate vivant.
[12] [et viduarum sanctimonialium.] Viduæ istæ, de quibus in præcedenti canone agitur, quæque diaconissarum officio fungebantur, videntur e numero illarum fuisse, quæ, ut statuunt canones 101, 102 et 103, sumptu Ecclesiæ, cujus viduæ erant, sustentabantur, adeoque ad reatum episcopi pertinebat vel presbyteri, qui parochiæ præerat, si sustentandæ vitæ præsentis causa, adolescentiores viduæ vel sanctimoniales clericorum familiaritatibus subjicerentur, sed propterea quoque viduæ, quæ stipendio Ecclesiæ sustentabantur, tam assiduæ in Dei opera esse debebant, ut et meritis et orationibus suis Ecclesiam adjuvarent. De Diaconissis specialem tractatum edidit Joannes Pinius in limine tomi I Septembris. Circa idem tempus S. Aurelius, qui totus erat in rebus ecclesiasticis ordinandis, constituit, ut psalmi canerentur in Missæ sacrificio: Sed Hilarus quidam, inquit S. Augustinus [Migne, Patrol., tom. XXXII, col. 634.] , vir tribunitius, laicus catholicus, irritatus, morem, qui tunc esse apud Carthaginem cœerat, ut hymni ad altare dicerentur de Psalmorum libro sive ante oblationem, sive quum distribueretur populo quod fuisset oblatum, maledica reprehensione ubicumque poterat, lacerabat, asserens fieri non oportere. Contra hunc, jubentibus fratribus, scripsit S. Augustinus, sed liber hic excidit. Nec dubium est, hunc morem ab Aurelio nostro fuisse introductum, quoniam toto tempore, quo pontificatum gessit S. Augustinus, Carthagine sedit S. Aurelius.
§ II. Templum deæ cœlestis dedicatur in ecclesiam; evertuntur templa idolorum; jus azyli; clerici ex Italia vocantur; causa Donatistarum; S. Joannes Chrysostomus ab episcopis Afris defenditur; Pelagiani damnantur; quæstio de Paschate; Leporius presbyter patribus Gallis commendatur; obitus sancti antistitis.
[Dedicat ædem cælestis;] Auctor libri de Promissionibus et Prædictionibus, qui S. Prospero Aquitano olim tribuebatur, oculatioribus vero criticis Afro cuidam anonymo adscribitur, refert sequentia lib. III, cap. 38 [Ibid., tom. Ll, col. 835.] : Apud Africam Carthagini Cœlestis inesse ferebant templum nimis amplum, omnium deorum suorum ædibus vallatum. Cujus platea lithostrata pavimento ac pretiosis columnis et mœnibus decorata, prope in duobus fere millibus passuum, protendebatur. Quum diutius clausum incuria, spinosa virgulta circumsepta obruerent, velletque populus christianus usui veræ religionis vindicare, dracones aspidesque illic esse ob custodiam templi, gentilis populus clamitabat. Quo magis Christiani fervore succensi, ea facilitate amoverunt illæsi, qua templum suo vero cœlesti regi et domino consecrarent. Nam quum sancti Paschæ solemnis ageretur festivitas, collecta illic et undique omni curiositate etiam adveniens multitudo sacerdotum multorum, pater et dignæ memoriæ nominandus antistes Aurelius, cœlestis jam patriæ civis, cathedram illic loco Cœlestis et habuit et sedit. Ipse tunc aderam cum sociis et amicis; atque (ut se adolescentium ætas impatiens circumquaque vertebat) dum curiosi singula quæque pro magnitudine inspicimus, mirum quoddam et incredibile nostro se ingessit aspectui: titulus æneis grandioribusque litteris in frontispicio templi conscriptus: AURELIUS PONTIFEX DEDICAVIT. Hunc legentes populi mirabantur. Præsago tunc spiritu acta, quæ præscius Dei ordo certo isto fine concluserat. Quumque a quodam pagano falsum vaticinium, velut ejusdem Cœlestis, proferretur, quod rursus et via et templa prisco sacrorum ritui redderentur: Ille, ille, inquam, verus Deus, cujus prophetica vaticinia nesciunt mentiri nec fallere, sub Constantino et Augusta Placidia, quorum nunc filius Valentinianus pius et christianus imperat, Urso insistente tribuno, omnia illa templa ad solum usque perducta, agrum reliquit in sepulturam scilicet mortuorum, ipsamque viam sine memoria sui nunc Vandalica manus subvertit. Destructionem templi deæ Cœlestis refert Morcellius ad annum Christi 420 [Afric. Christ., tom. III, p. 101.] .
[14] [templa idolorum evertuntur,] Sed quidem anno 399, quo pascha in IV id. aprilis, diem X mensis incidebat, hunc triumphum celebrasse christianos, testis nobis est S. Augustinus, qui lib. XVIII de Civ. Dei cap. 54 [Migne, Patrol., tom. YLI, col. 620.] docet, consule Manlio Theodoro, id est anno Christi 399, … in civitate notissima et eminentissima Carthagine Africæ Gaudentium et Sorium, comites imperatoris Honorii, quarto decimo kalendas aprilis falsorum deorum templa evertisse et simulacra fregisse. Non omnia templa evertisse Gaudentium patet ex dedicatione templi deæ Cœlestis, facta die X aprilis; summa nempe celeritate locus purgatus fuit, a die enim XIV kal. aprilis ad IV idus, dies solum viginti duo intercurrunt. Cæterum leges imperiales vastationes inhibuerunt: nam III kal. septembris anni 399, Manlio Theodoro consule, Arcadius et Honorius Apollodoro, procuratori Africæ, l. 18, Cod. Theodos. de Paganis (XVI, 10): Ædes, inlicitis rebus vacuas, nostrarum beneficio sanctionum, ne quis conetur evertere: decernimus enim, ut ædificiorum quidem sit integer status. Dein lege 19 ejusdem tituli statuitur, ut ædificia ipsa templorum, quæ in civitatibus vel oppidis vel extra oppida sunt, ad usum publicum vindicentur; aræ locis omnibus destruantur.
[15] [et delentur vestigia paganismi;] Nihilominus can. 58 codicis canonum Ecclesiæ Africanæ statuit [Labbe, tom. II, Conc., col. 1085.] ab imperatoribus postulandum, ut reliquias idolorum per omnem Africam jubeant penitus amputari: nam plerisque in locis maritimis atque possessionibus diversis adhuc erroris istius iniquitas viget; ut præcipiantur et ipsa deleri, et templa eorum, quæ in agris vel in locis abditis constituta nullo ornamento sunt, jubeantur omni modo destrui. Certe ad destruenda templa, quæ in agris erant, tria potissimum inducebant. Imprimis, superstitio vix aliter aboleri poterat; quæ in agris et pagis, unde paganorum nomen, diutius perstitit: dein istiusmodi destructione vix quidpiam detrahebatur: tandem nullus aut exiguus erat in agris timor tumultuantis populi, quum in civitatibus rebellio plebis esset magnopere cavenda. Episcoporum postulationem admisere principes: nam l. 25 ejusdem tituli cuncta idolorum fana, templa, delubra, si qua etiam tunc exstabant integra, præcepto magistratuum destruenda erant, conlocationeque venerandæ christianæ religionis signi expianda. Hanc legem ita interpretor, ut templa vel destruantur, vel signo crucis expiata christiano cultui deputentur.
[16] [jus azyli statuitur;] Occasione dedicationis templi, olim deæ Cœlestis, convenerant Carthaginem multi episcopi, ut habet textus supra citatus libri de Promissionibus. Quæ episcoporum frequentia in causa verisimiliter fuit, ut S. Aurelius ante statum diem mensemque concilium celebrandum decerneret. Idcirco sanctus antistes, quum subinde decem et septem dies supersedisset, dum ii venirent, qui in Ecclesiis suis festum illud peregerant, V kal. majas synodum inchoavit. Ejus Acta amissa sunt: unum scimus, quod in codice canonum Ecclesiæ Africanæ can. 56 legitur, nempe: Post consulatum gloriosissimi imperatoris Honorii Augusti IV et Eutychiani viri clarissimi, V kal majas id est anno Christi 399, Carthagine in secretario basilicæ Restitutæ. In hoc concilio legationem susceperunt Epigonius et Vincentius episcopi, ut pro confugientibus ad ecclesiam, quocumque reatu involutis, legem de gloriosissimis principibus mereantur, ne quis audeat eos abstrahere. Duobus fere post mensibus data fuit lex 24 de episc. et cler. Cod. Theod. (XVI, 2): Si Ecclesiæ venerabilis privilegia cujusquam fuerint vel temeritate violata vel dissimulatione neglecta; commissum quinque librarum auri (sicut etiam prius constitutum est) condemnatione plectatur. Si quid igitur contra Ecclesias vel clericos per obreptionem vel ab hæreticis vel ab hujusmodi hominibus fuerit contra leges impetratum, hujus sanctionis auctoritate damnetur. Datum VII kal. julii Brixiæ, Theodoro V. C. coss. Gothofredus in suo Commentario ad hanc legem censet, eam, licet directam ad Sapidianum vicarium Africæ, minime derivandam ex legatione Africana; quippe quæ vix bimestri spatio Brixiam pervenire potuerit. Verum æstivo tempore sufficiebat certe tempus, ut legati ad Honorium pervenire possent. Honorii legem decreto suo inseruit Gratianus Cons. XXV, quæst. 2, can. 20.
[17] [aliud celebratur Carthaginense concilium.] Disputant autem eruditi, utrum anno Christi 400 celebraverit concilium aliquod S. Aurelius: nam Africanum Primum videtur in annum sequentem 401 prorogandum, siquidem dicatur celebratum post consulatum Flavii Stiliconis viri clarissimi XVI kal. julias [Ibid., col. 1241.] Constat porro concilium Carthaginense, vulgo dictum Africanum Tertium, coactum fuisse idibus septembris eodem anno, nempe Vincentio et Flavita, qui consulatum gesserunt anno Christi 401 [Labbe, col. 1242.] . Censet autem Stephanus Morcelli, duo concilia eodem anno Carthagine celebrata non fuisse, quia gemini Concilii causa episcopi Carthagine ad quatuor menses manere coacti fuissent, relictis Ecclesiis, quibus maxime prodesse vellent et hospitibus longa mora exhaustis, quibus graves non esse, lege jubebantur [Afric, Christ. t. II, p. 350.] . Quod autem notetur synodus habita post; consulatatum Stiliconis, id ex eo provenire dicit citatus Morcelli, quod tunc Stiliconem consul suffectus excepisset, sed hujus rei nullum, quod sciam, est testimonium. Pagius ad 398 § XIII cum Em. Schelstrate in Ecclesia Africana, Dissert. III, cap. 9 censet verba post consulatum etc. esse addititia; adeoque commode concilium XVI kal. julias celebratum in annum Christi 400 reponitur.
[18] [in quo decernitur, ex Italia clericos accersendos;] Cæterum sive anno 400 aut alio quocumque celebratum fuerit istud concilium, ejus Acta omni ex parte genuina nobis non sunt, sed magis ex variis conciliis coagmentata. Nam in Prologo dicitur [Labbe, t. II Conc. col. 1641.] , legatio mittenda ad Anastasium sedis apostolicæ episcopum et ad Venerium sacerdotem Mediolanensis Ecclesiæ: paulo infra can. 14 [Ibid., col. 1644.] consulendi sunt consacerdotes Siricius et Simplicianus, ille quidem apostolicæ sedis, hic Mediolanensis Ecclesiæ episcopi. Siricius autem anno Christi 398, Simplicianus vero anno 400 obierunt [Saxius, Archiep. Mediol., t. I, p. 97.] : dum Anastasius Papa ab anno 398 ad 401 sederit; Venerius, S. Simpliciani successor ab anno 400 ad 408 episcopus Mediolanenses rexerit [Ibid., p. 108.] . Fieri autem non potest, ut in eadem synodo agatur et de legatione mittenda ad Anastasium et Venerium et consultatione habenda cum Siricio et Simpliciano. Nisi itaque error sit in nominibus, qui nullo argumento monstrari potest, necesse est, ut variorum conciliorum canones in unam coaluerint collectionem, quæ deinde Carthaginense concilium vocata fuerit. Cæterum isti canones præside S. Aurelio nostro conditi fuerunt: eorum aliqui ad annum 400 pertinent, nisi dicatur, isto anno nullam fuisse synodum, quod a moribus Ecclesiæ Africanæ istius ævi alienum est. Præter ea autem quæ num. 2 de jurisdictione sedis Carthaginensis attulimus, notatu dignus est canon 11 [Labbe, t. II, Conc., col. 1644.] , quo sancitur, ut virgines sacræ, quum parentibus, a quibus custodiebantur, privatæ fuerint, episcopi providentia vel presbyteri, ubi episcopus absens est, in monasterio virginum vel gravioribus fœminis commendentur, ut simul habitantes invicem custodiant, ne passim vagando Ecclesiæ lædant existimationem. Graviores fœminas interpretor illas, quæ officio diaconissarum fungebantur. Dein canon 14 statuitur [Ibid., l, c.] , ut consultis Siricio et Simpliciano, solis infantibus apud Donatistas baptizatis, quia suo non fecerunt judicio nec parentum illos error impedire debet, aditus ad sacri altaris ministerium patere possit. Nempe jam tum acatholicorum filii a sacris ordinibus arcebantur.
[19] In hac synodo plenaria, quam ex Africanis omnibus provinciis episcopi in ea consedentibus, [anno 401 statuitur benignius agendum cum Donatistis,] coegit, Aurelius Carthagine, Vincentio et Flavita consulibus, seu anno Christi 401, idibus septembris [Labbe, t. II Conc., col. 1651.] , ante omnia recitata est epistola Anastasii Romani Pontificis, qua Afros monet, ut caveant ab hæreticorum et schismaticorum Donatistarum insidiis et improbitatibus [Ibid., l. e.] . Nihilominus patres istius synodi can. 35 Collectionis canonum censuerunt [Ibid., l. c.] , litteras esse mittendas ad coepiscopos et maxime ad sedem apostolicam, ut illis innotescat, habere Africam magnam necessitatem, propter Ecclesiæ pacem et tranquilitatem, ut ex ipsis Donatistis, quicumque clerici, correcto consilio, ad Catholicam unitatem transire voluerint, secundum uniuscujusque episcopi catholici voluntatem atque consilium, si hoc prodesse visum fuerit, in suis honoribus suscipiantur. Monstrant autem hanc agendi rationem traditione Ecclesiæ Africanæ niti, quæ prioribus temporibus divisionis seu schismatis ita procedebat. Hinc manifestum est, patres prorogasse indulgentiam, quam, ut numero præcedenti vidimus, impensam volebant pueris, in secta baptizatis, qui non tam suo judicio, quam parentum errore schismati implicati fuerunt.
[20] [et monachos fugitivos ad clerum non promovendos;] Quæ fuerint origines monasticæ in Ecclesia Africana, non est, quod operose inquiramus: id certum est, initio sæculi quinti institutum monasticum maxime floruisse. Erant et tunc monachi, quos austerioris vitæ tædebat, et qui liberioris vitæ causa adscribi clero ambiebant. Quapropter in eodem concilio canone 47 statutum fuerat [Ibid., col. 1654.] , ut episcopus, qui de alterius monasterio monachum vel ad clericatum promoverit vel in suo monasterio majorem constituerit, a communione sejungeretur, et taliter promotus, neque clericus neque præpositus perseveraret. Nihilominus Donatus ejusque frater, monachi Hipponenses, S. Augustino, ut ipse scribit epistola 60 ad Aurelium [Migne, Patrol., t. XXXIII, col. 228.] , quantum potuerat, pro eorum salute, renitente, monasterium sponte deseruerant; et Aurelius noster, arbitratus Augustini voluntate, ut suis corregionalibus utiles essent, illos de monasterio recessisse, Donatum clero Carthaginensi adscripserat, primatem Carthaginensem excusat etiam S. Augustinus, quia nempe Donatum promoverat; antequam, ait, de hac re quidpiam in concilio (anni 401) statueramus.
[21] [collatio instituitur in causa Donatistarum;] Carthaginense concilium anni 401 excepit anno sequenti, sexto kalendas septembris Milevitanum, præside quoque S. Aurelio [Labbe, t. II Conc., col. 1654.] . In eo præcipue actum fuit de ordinandis variis episcopis, quorum nomina hic recensenda non sunt, neque repetendæ eorum controversiæ: alioquin historiam Ecclesiæ Africanæ recoquere nos oporteret. Cæterum S. Aurelius, duce forsan et impulsore S. Augustino, in omnibus negotiis ecclesiasticis semper actuosus fuit. In concilio dein Carthaginensi anni 403, VIII kal. septembris celebrato [Ibid., col. 1656.] , excusata absentia quorumdam episcoporum provincialium, qui saltem per aliquot collegas, quasi legatos adesse debuerant, actum fuit de Donastistis can. 59, qui invitandi erant ad colloquium, in quo quidquid quæstionis erat, quod Donatistas a Catholicorum separabat communione, cum pace discuteretur [Labbe, col. 1658.] . Verum toto octennio laborandum fuit, ut collatio illa celebraretur: nempe, quando urgentibus edictis imperatorum, nuper latis, Donatistæ concertationem evadere non potuerunt. Nam quum anno sequenti seu Christi 404 denuo Carthaginem convenissent episcopi XVI kal. julias [Ibid., l. c.] , statutum fuit, ut, quia impletum est, episcopale et pacificum officium amicabilis collationis, quam Donatistæ non solum spreverunt, sed ad immanes violentias conversi, multos episcopos, multosque clericos (ut de laicis taceatur) insidiis oppresserunt, ecclesias etiam aliquas invaserunt, aliquas invadere par tentaverunt [Ibid., t. II Conc. 1659.] , ad imperatores recurrerent patres pro opportuno remedio. Reliqua gesta in causa Donatistarum latius exponenda non censemus, quum enucleate explicata sint in Actis S. Augustini ad diem XXVIII augusti § § XXX-XXXIII in quibus suas partes agit egregie S. Aurelius, primæ sedis episcopus.
[22] [causa S. Chrysostomi vindicatur,] Neque suis partibus defuit S. Aurelius, quando universi fere episcopi Occidentis tum apud Pontificem Innocentium tum apud imperatorem Honorium institerunt, ut Joannes Chrysostomus ab exsilio revocaretur et restitueretur sedi suæ CPolitanæ [Cfr Baron. ad. an. 405. § 13 et seqq.] . Cujus rei testem habemus epistolam 149, a Chrysostomo ad Aurelium nostrum datam circa annum, ut refert Bern. de Montfaucon. In ea laudat sanctus confessor [Migne, Patrol. gr. t. LII, col. 700.] generosum Aurelii animum, utpote qui tanto itineris intervallo dissitus, tamquam præsens, inquit, ac nobiscum degens, nos ceperis sibique devinxeris. Siquidem caritatis tuæ ardor, eaque odoris suavitas, quæ ex tua loquendi libertate et pietate manat, ad nos usque, qui in extremo orbis recessu collocati sumus, penetravit. Propterea, pergit, te beatum prædicamus, quod quum magnum laborem ac sudorem pro omnibus terræ Ecclesiis susceperis, maximas tibi apud benignum Deum coronas condidisti… Cogites velim, quantum ipse præmium accepturus sis, qui tot Ecclesias perturbatas per egregium hujusmodi studium ac diligentiam tumultibus ac perturbationibus liberes, atque in tranquillum pacis portum appellere studeas.
[23] [præcipue apud S. Innocentium Pp.;] Ex hisce verbis manifestum fit, S. Aurelium egregiam navasse operam, ut Chrysostomo exsulanti opem ferret. Sed dum Ecclesiis alienis diligentiam suam commendabat, minime otiosus erat in avertendis malis, Africæ impendentibus. Furente adhuc Donatistarum tumultu, serpebat gliscebatque novus error, ex ultima Britannia in Africam portatus: scilicet hæresis Pelagiana. Ut virum probum et apprime catholicum Augustinus aliquandiu dilexerat Pelagium, sed ut primum ejus artes malas perspexit, non solum abhorruit hæreticum, sed omni modo voce et scriptis confutare aggressus est. Scribit ad S. Paulinum Nolanum epistola 186, alias 106 [Patrol. lat. t. XXXIII, col. 816.] : Pelagium, quem credimus, ut ab illo distingueretur, qui Pelagius Tarenti dicitur, Britonem fuisse cognominatum, quod ut servum Dei dilexeris, novimus: nunc autem quemadmodum diligas, ignoramus. Nam et nos non solum dileximus, verum etiam diligimus eum: sed aliter nunc diligimus, aliter aliquando dileximus. Tunc enim quia rectæ fidei videbatur: nunc autem, ut ab iis, quæ inimica et adversa gratiæ Dei sentire dicitur, illius misericordia liberetur. In hoc autem pro vera fide certamine, S. Augustino, divinæ gratiæ vindici, intime, integre et constanter tum in conciliis, tum in epistolis conjunctus fuit S. Aurelius. Quod late expositum est in Actis S. Augustini ad diem XXVIII augusti § XXXIV – XXXVI [Act. SS. t. VI, Augusti p. 306 et seqq.] .
[24] [aliquousque a Pelagianis deceptus, S. Aurelius,] Duo tamen animadvertam, quæ propius ad Aurelium nostrum spectant. Imprimis aliquandiu artibus Celestii, Pelagianorum antesignani, eatenus decipi visus est, ut hic ad presbyterii honorem obrepserit. Hæc enim scribit S. Augustinus in epistola CLVII num. 22 ad Hilarium, agens de grassanti Pelagiana hæresi, quam exstirpare conati fuerant patres Africani [Migne, Patrol. t. XXXIII, col. 685.] : Nec tamen hic deesse aliquos arbitror (Pelagianos) maxime apud Carthaginem: sed jam occulte mussitant, timentes Ecclesiæ fundatissimam fidem. Nam unus eorum, nomine Celestius, in ejusdem civitatis Ecclesia jam ad presbyterii honorem subrepere cœperat: sed fidelissima libertate fratrum, propter has ipsas contra Christi gratiam disputationes usque ad judicium episcopale perductus est. Secreto itaque cauteque venenum suum sparserit Celestius, ut vigilantiam antistitis Carthaginensis decipere potuerit. Sed statim ut patuit error, damnatio secuta est. Ut enim scribunt anno 416 patres Africani, inter quos fuit S. Aurelius, ad S. Innocentium Pp. I [Labbe t. II, Conc., col. 1534.] se recensendum petivisse, quod ante ferme quinquennium (adeoque circa annum Christi) 411) super Celestii nomine apud Ecclesiam Carthaginensem fuerat agitatum. Quo recitato (ajunt patres) sicut ex subditis advertere poterit sanctitas tua, quamvis judicatio manifesta constaret, quia illo tempore episcopali judicio excisum hoc tantum vulnus constaret, nihilo minus tamen id communi deliberatione censuimus, hujusmodi persuasionis auctores, quamvis et ad presbyterium idem Celestius postea pervenisse dicatur, nisi hæc apertissime anathematizaverint, ipsos anathematizari oportere, ut si ipsorum non potuerit, saltem eorum qui decepti sunt vel decipi possunt, cognita sententia, quæ in eos lata est, sanitas procuretur.
[25] [brevi resipuit:]Quamvis autem larvata modestia Celestii Aurelium nostrum deceperit, numquam tamen vel stillulam Pelagiani erroris hausit; quem simul ut cognovit, exhorruit. Certe Innocentius Pp I variis epistolis laudat antistitum Africanorum acta in causa Pelagii, at præcipue peculiaribus epistolis extollit solertiam ac vigilantiam Aurelii, Augustini, Alypii, Evodii et Possidii, quatenus partes præcipuas in isto certamine habuerint. Imo postquam communes ad hos episcopos litteras dedisset Pontifex, specialem eodem tempore, anno nempe 417, sexto kal. februarii direxit ad S. Aurelium epistolam videlicet XXXII [Migne, Patrol. t. XX. col. 597.] : In familiaribus, ait, scriptis dilectio vera consistit. Etenim jus firmius caritatis officia melius seorsum mercantur. Quamobrem per fratrem nostrum Julium epistolæ extrinsecus missæ respondere gestivi, ne apud me forsan remaneret peculiaris negatæ salutationis offensa. Quibus verbis Innocentius Papa abunde manifestat, quanti faceret Carthaginensem episcopum tum propter eminentem vitæ sanctitatem, tum propter egregiam in Catholica fide defendenda constantiam.
[26] [frequentia conciliorum limitatur;] In concilio Hipponensi, cui, ut diximus n. 3, initio pontificatus sui, nempe anno 393, præsedit S. Aurelius, statutum fuerat, singulis annis concilium Africæ plenarium, non tantum hic apud Carthaginem, verum etiam per diversas provincias suo ordine… At hoc laboriosum omnibus fratribus visum est [Labbe t. II, Conc., col. 1113.] . Postrema hæc verba omnino referenda sunt ad annum 407, quando verisimiliter querelæ exortæ sunt de multiplici episcoporum absentia, undique ad annuam synodum concurrentium. Igitur placuit, ajunt patres [Ibid., l. c.] , ut non sit ultra fatigandi fratribus anniversaria necessitas, sed quoties exegerit causa communis, id est totius Africæ, undecumque ad hanc sedem de hac re datæ litteræ fuerint, congregandam esse synodum in ea provincia, ubi opportunitas persuaserit: causæ autem, quæ communes non sunt, in suis provinciis judicentur.
[27] [quæstio paschalis movetur;] Satis notum est, primis post Nicænum concilium sæculis Ecclesiæ Alexandrinæ demandatam fuisse curam indicandi quotannis mensem et diem, quibus celebranda esset paschalis festivitas, ut inter alios nos docet S. Cyrillus Alexandrinus [Cfr Migne. Patrol. gr. t. LXXVII, col. 385.] . Quum vero anno Christi 414 dubia videretur dies celebrandi paschatis, Innocentius, omisso Theophilo Alexandrino, censura apostolica perculso, Aurelium Carthaginensem consuluit. Quum, inquit [Patrol. lat. t. XX, col. 517.] , ante diem undecimum Kalendarum aprilium pene luna XVI colligatur (nam quidpiam minus est), itemque quum in ante diem quartum Kalendarum earumdem veniat vicesima tertia; existimavi XI Kalendarum memoratarum die festa paschalia celebranda; quoniam in vicesima tertia luna nullum pascha umquam antehac factum esse cognoscimus. Sententiæ meæ exposui et edixi tenorem. Jam prudentiæ erit tuæ, consors mihi frater, cum unanimis et consacerdotibus nostris hanc ipsam rem in synodo religiosissima retractare: ut si nihil dispositioni nostræ resultat, nobis plenissime aperteque rescribas, quo deliberatam paschalem diem jam litteris ante, ut moris est, servandam suo tempore præscribamus. Ut paschalis solemnitas in diem XI kal. aprilis seu in XXII martii præscriberetur, oportebat, ut luna XV in præcedentem sabbathinum diem incideret; quo casu non una erat opinio, aliis in die XXII martii retinentibus pascha, aliis in dominicam sequentem transferentibus, prout reipsa isto anno S. Cyrillus Alexandrinus pascha tota septimana retardavit. Causam istiusmodi diversitatis exposuimus in Commentario ad Acta S. Bercharii sub die XVI octobris numm. 86 et seqq. [Act. SS. t. VII Octobris p. 1005.] . Ignoramus porro, quid Aurelius et reliqui episcopi Innocentio Pp. responderint.
[28] [Leporius Gallus monachus, episcopis Afris intercedentibus, cnm suo episcopo reconciliatur,] Anno 427, ut habet Morcellius [Afr. Christ. t. III p. 122.] , in Africam appulerat Leporius presbyter et monachus e Galliis, ubi eum episcopi ob varias hæreses damnaverant. Qui et Augustini scriptis et aliorum episcoporum cohortationibus ad bonam frugem traductus, paratum se S. Aurelio professus fuerat, ea, quæ ante docuerat, damnare omnia et confessione errati sui palam Ecclesiæ indulgentiam atque antistitum misericordiam implorare. Plurimi itaque intererat, momentosæ professioni adesse episcopos doctissimos, qui hanc perpenderent, sententias examinarent, verba omnia moderarentur. Exstat vero libellus Leporii [Labbe t. II, Conc. col. 1678.] , cui ipse manu sua cum duobus asseclis Domnino et Bono subscripsit, et quem episcopi, Aurelius Carthaginensis, Augustinus Hipponensis Regius, Florentius Hipponensis Diarritus et Secundus Aquensis seu Megarmitanus confirmarunt. Adjecerunt insuper dicti episcopi litteras ad consacerdotes suos Proculum (forsan Massiliensem) et Cylinnium seu Quillenium (quibusdam Forojuliensem [Gall. Christ. t. I, col. 420.] ) quibus eorum misericordia imploratur. Per vos, inquiunt [Labbe. t. II, Conc. col 1677.] , percussit (Deus) tumentem, per nos sanavit dolentem… Non itaque nobis, sed ejus misericordiæ demus gloriam, in cujus manu sumus et nos et sermones nostri. Et sicut in supradicto filio nostro ministerium vestrum humilitas nostra laudavit, sic etiam sanctitas vestra nostro ministerio gratuletur. Paterno igitur et fraterno corde suscipite a nobis misericordi severitate correctum. Etsi enim aliud per nos, aliud per vos, utrumque tamen fraternæ saluti necessarium una caritas fecit. Quid emolumenti et solatii acceperit Leporius ex episcoporum Afrorum epistola, nescimus; porro vix dubitamus, quin pacem suam lapso et emendato Leporio reddiderint Proculus et Cylinnius.
[28] [sancte obit S. Aurelius.] Atque hactenus dicta sufficiunt, ut sanctum antistitem Carthaginensem tum propter doctrinam tum propter vitæ sanctitatem inter meritissimos quinti sæculi episcopos recenseamus. Proinde calamum ponere possemus, nisi una superesset quæstio, quo scilicet tempore S. Aurelius diem suum supremum clausit. In Actis S. Quodvultdei num. 24 dictum fuit duas esse sententias, Emmanuelis Schelstrate qui obitum anno 426, et Antonii Pagii ac Stephani Morcelli qui anno 429 illigant. Nobis quidem horum magis probatur sententia. Imprimis negotium Leporii presbyteri, de quo num. præc. connectitur cum anno 427 aut, ut habent alii, anno 426; tunc quidem certo Carthaginensem sedem occupabat Aurelius noster: dein si anno 426 obiisset, ejus successor Capreolus quatuor annis S. Augustini, anno 430 defuncti, collega fuisset, quin ullum reperiretur vestigium actionis alicujus communis Capreoli et Augustini, rerum ecclesiasticarum antesignani et ducis. Ex altera vero parte scimus, anno 430 aut 431 Capreolum vocatum fuisse ad magnum Concilium Ephesinum, ut constat ex ejus epistola, ad Patres Ephesinos directa. Itaque inter annum 427 et 430 ponendus est obitus S. Aurelii: proinde non temere asseritur Sancti mortem circa annum 429 contigisse, quem in capite horum actorum consignavimus. Et certe jam senex erat Aurelius, quum S. Augustinus sermonem suum CXI (al XXXII) ad populum Carthaginensem habuit, in ejus enim fine dicit [Migne. Patrol. t XXXVIII, col. 643.] : Quod novit caritas vestra, suggerimus. Dies anniversarius ordinationis domni senis Aurelii crastinus illucescit; rogat et admonet per humilitatem meam caritatem vestram, ut ad basilicam Fausti devotissime convenire dignemini. Deo Gratias.
DE S. RUSTICO, CONFESSORE, EPISCOPO NARBONENSI IN GALLIIS,
ANNO CHRISTI CCCCLXI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Rusticus, conf. pont. Narbone in Galliis (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. De monumentis ad Acta S. Rustici spectantibus. Et primum de insigni inscriptione Narbonensi. Item de altera minori.
Nihil de sancto Rustico notatum reperimus in numerosis codicibus, [Documenta ad S. Rustici vitam spectantia:] quos decessores nostri pro Actorum continuatione diligenter et operose collegerunt. Nec, quod sciam, ulla exstat gloriosi Præsulis Narbonensis vita paulo antiquior. Non tamen desunt monumenta, eaque præclara valde, ad ejus res gestas pertinentia. Primo loco venit Inscriptio, sancto Viro coæva, quæ marmori incisa spectabatur olim Narbonæ in palatio episcopali, nunc vero in horto publico musæi; tum epistola S. Hieronymi, quam ad S. Rusticum scriptam frustra negare nonnulli vel saltem in dubium vocare voluerunt; deinde hujus exstant partim litteræ ad sanctum Leonem magnum, quibus Romanam consulit sedem de pluribus difficultatibus ea tempestate obortis, cum responsoriis ejusdem summi pontificis. Interfuit quoque S. Rusticus concilio Gallicano seu Arelatensi II, ubi episcopi, numero quadraginta quatuor congregati, summo consensu adhæserunt notissimæ S. Leonis epistolæ ad Flarvianum. Denique, vocatus specialibus litteris a Ravennio Arelatensi, præsens fuit alteri concilio eadem in civitate celebrato, in quo sopita est discordia intersanctum Theodorum episcopum Forojuliensem et alios quosdam antistites ex una parte, ac Faustum presbyterum abbatem Lirinensem et monachos ei subjectos ex altera [Gallia Christiana, tom. VI, col. 10.] . Huc etiam spectant nonnullæ epistolæ S. Hilari papæ, quibus improbat Romanus pontifex modum, quo Hermes, antea Biterræ episcopus, cathedram Narbonensem, post S. Rusticum conscenderat. De singulis documentis hisce ex ordine agemus, initium facientes ab Inscriptione, quam celeberrimam vocat vir præclarissimus atque hoc in Commentario non semel a nobis laudandus, J. B. de Rossi; eamdem vero dolebamus non reperiri in volumine hactenus edito operis cui titulus: Inscriptiones christianæ Galliarum [Inscriptions chrétiennes de la Gaule, par M. Edmond Le Blant, membre de la Société Impériale des Antiquaires de France.] , studio c. v. Edm. Le Blant; ast conventus nomine nostro, declaravit eruditus scriptor in altero tomo qui prælo subjectus partimque jam excusus est, Inscriptionem, quam ipse descripsit in musæo Narbonensi, explicandam; quinimo et pagellas suas manuscriptas, brevi typis dandas, nobiscum communicatas voluit; quod sane pignus tam insignis benevolentiæ gratissimis accepimus animis; fatemurque haud exiguum exinde labori nostro accessisse subsidium.
[2] [Inscriptio Narbonensis,] Inscriptionem exhibet Catellus (De Catel)
libro V commentariorum de Historia Occitaniæ
[Gall. Christ. t. VI, col. 8.] . Eadem reperitur apud Gruterum et Angelum
Maium [Veterum Scriptorum nova collectio, t. V, p. 83.] , ex quo item recitatur in Dictionnario
epigraphico collectionis Mignianæ [Encyclopédie. Dict. d'épigraphie, col. 966. verbo: Narbonne.] ;
laudatur quoque a Benedictinis in Tractatu de
diplomatis, qui initium tantum adscribunt [Nouveau traité de diplomatique, t. II, p. 564.] .
Integram proferunt et explicant Baluzius in notis
ad Salvianum [Salviani et Vincentii Lirinensis Opera, p. 408. Paris, 1663.] et ad Capitularia Regum
Francorum [Tom. II, col. 1255.] ; Quesnellus in notis ad epistolam
167ma Leonis magni [Opera S. Leonis, M. t. II, col. 1577. Venetiis 1756, curantibus Balleriniis.] ; item Pagius in Dissertatione
hypatica [Apparatus in Annales Baronii, p. 114] et in Critica [Ad annum Christi 445.] ; D. Vaissette
in historia Occitaniæ [Histoire de Languedoc, t. I, p. 186 et Probat. p. 4.] ; in Nova Gallia
Christiana [Tom. VI, col. 8.] ; quibus addendus Edm. Le Blant,
de quo supra. Nec horum ullus est, qui vel minimum
super Inscriptionis sinceritate ingerat
dubium. Cum tamen non eodem ab omnibus interpretetur
modo, quinimo nonnullis in locis
scriptores in sententias abeant haud parum diversas
necessarium ducimus eam hic adscribere.
Sequemur Baluzium, qui testatur se Inscriptionem
dare ex ipso lapide emendatiorem [Ubi supra p. 407.] , et
singula verba reddit ordine et collocatione, quibus
in prototypo leguntur, indicans etiam hiatus
hinc inde occurrentes. Eadem, ut jam monui,
habetur inter Probationes historiæ Occitaniæ,
ubi simul accurate delineatus visitur lapis cui
insculpta epigraphe est. Lapis a parte sinistra
nonnihil mutilus existit, adeoque voces aliquot
desiderantur; aliæ rursus sive tempore,
rerum edace, deletæ, sive incuria forte et imperitia
opificum, cum loco moveretur, attritæ vel
confractæ sunt. Ait autem Edm. Le Blant [Pagellæ mss.] :
Ignoratur quo in loco latuerit Inscriptio.
“Videtur reperta dum solum effoderetur (labente
sæculo XIII) ponendis fundamentis novæ
ecclesiæ.” Ita in mss. Baluzii, quæ asservantur
Parisiis in Bibl. Imperat. Unde emendanda
Gallia Christiana, ubi asserit inventam Minerbæ
[Gall. Christ., t. VI, col. 8. Paris, 1739.] .
Ortus est error ex eo quod confuderint
hanc cum altera inscriptione multo breviori, de
qua dicemus §. V. Recte autem addunt: Hodie
(anno 1739, quo editus tomus sextus laudati
operis) exstat Narbonæ in palatio episcopali.
Et iterum [Ibid. col. 123.] : Quæ diu neglecta jacuerat ante
fores ædium archiepiscopalium, [quam hic exhibemus,] anno 1681 in
ipsis ædibus sublimem in locum reponi jussit
Petrus de Bouzi, archiepiscopus ab anno 1673
ad an. 1703. Et mihi rescripsit, die 14 Novembris
hujus anni 1862, R. D. Dumay, presbyter
et lector in majori seminario Carcassonensi (ad
hanc sedem ex concordato an. 1801 spectat Narbona)
hodiedum videre esse lapidem in horto
Musæi; quod idem efficitur ex pagellis mss. En
tibi integram Inscriptionem ex Baluzio, cui paucissimis
exceptis, consonat historia Occitaniæ,
sicut et Edm. Le Blant, aliique:
Id est: Deo et Christo miserante, limen hoc
collocatum est anno quarto, consule Valentiniano
Augusto sextum, tertio kalendas Decembris,
XIX anno episcopatus Rustici — Rusticus
episcopus, episcopi Bonosi filius, episcopi
Aratoris de sorore nepus (nepos), episcopi
Venerii socius in monasterio, compresbyter
ecclesiæ Massiliensis, anno XV episcopatus sui,
die anni quinta, tertio Idus octobris, cum (al.
curantibus) Urso presbytero, Hermete diacono
et eorum sequentibus cœpit deponere parietem
ecclesiæ dudum exustæ. Trigesima septima
die quadratum in fundamento poni cœpit;
anno secundo septimo Idus Octobris
absidem ponere fecit Montanus subdiaconus.
Marcellus Galliarum præfectus, Dei cultor,
prece exegit episcopum hoc onus suscipere,
impendia necessaria repromittens, quæ per
biennium administrationis suæ præbuit artificibus,
mercedem solidorum sex centorum, ad
operas et cetera solidos mille quingentos. Hinc
oblationes sancti episcopi Venerii solidos C…
episcopi Dynamii … L … Oresi … CC … Agræcii …
mille … et Deconiæ … saluti … Atque ita
eruditi omnes; nisi quod pro DECONIÆ legant
DECONIA historiographi Occitaniæ et Edm.
Le Blant; hic præterea supprimit 1 (mille) post
nomen ACROECI; non dubitem ideo, quod notas illas,
cum nuper inspiceret lapidem, compererit
erasas vel confractas. Mendose scribit card. Maius
de conla pro deconia, quod idem reperitur in
dictionnario Migniano. Observat præterea Edm.
Leblant siglum seu litteram C, quæ habetur in
capite lineæ sextæ, columna prima, hactenus
ab omnibus redditam præpositione cum; ast
mihi, inquit [Pagellæ mss.] , potius legendum videtur “curantibus”
quæ vox frequens occurrit in inscriptionibus,
quæ ædificiis appositæ cernuntur.
Nec enim prævia demolitio, cujus mentio
fit in marmore nostro, res habebatur parvi
momenti. Certe libri pœnitentiales docent
qua cum veneratione tractanda esset materia
ecclesiarum destructarum. Existimat itaque vir
eruditus vocem curantibus hoc ex capite præferendam.
Notas SCI, in fine columnæ tertiæ significare
putat scilicet, dum alii quos vidi, omnes
legunt Sancti. Denique in litteras singularias
C. L. K. T. E., observat, interpretationem collocatum
est confirmari ex pluribus ejusdem generis
inscriptionibus, adeoque communiter receptam.
[4] [aliter interpretata a Baluzio,] Manet difficultas longe præcipua; quo scilicet anno ad fastigium perduxerit S. Rusticus ecclesiam suam. Fert inscriptio: Limen hoc collocatum est anno quarto consule Valentiniano Augusto sextum. Quæritur quem in annum Christi cadant notæ istæ chronologicæ? Respondet Baluzius, annum esse ab incarnatione 448: Anno enim, ait, CCCCXLV Valentinianus imperator (hujus nominis tertius) iniit sextum consulatum. Annus hic (nempe 445) fuit primus sexti consulatus Valentiniani. Annos namque ab ultimo consulatu primum, secundum, tertium etc., numerabant quousque rursum capesserent consulatum, ut patet ex antiquis inscriptionibus. Cum ergo inter sextum consulatum Valentiniani, qui in annum CCCCXLV incidit, usque ad septimum ejusdem consulatum, quem in anno CCCCL notatum reperimus, intercedant quinque anni continui, cogimur necessario existimare limen hoc collocatum fuisse anno CCCCXLVIII, qui erat quartus annus sexti consulatus illius imperatoris, numerando ab anno 445, qui ex mente Baluzii primus erat. At enim multum abest ut omnes erudito viro consentiant. Ante alios, in quantum ego quidem comperi, obstitit Paschasius Quesnel (idem ille qui tam pervicaciter jansenianos propugnavit errores) in notis ad opera S. Leonis magni, quorum novam, eamque pluribus titulis haud vulgaris meriti, adornaverat editionem, quæ paulo post secundis typis auctior et emendatior recusa eodem curante Quesnello fuit. Atque hæc est quam denuo fratres Ballerinii prælo subjecerunt integram, additis notationibus tum in textum S. Doctoris tum in observationes et notas Quesnelli. Hic autem: Non possum inquit [Opera S. Leonis M., tom. II, col. 1578. Venetiis, 1756. Curantibus Balleriniis.] , mihi persuadere hanc annos numerandi rationem ab uno imperatorum consulatu ad alterum in usu per id temporis fuisse. Addit ibidem Quesnellus rationes, quibus suam probari existimat sententiam, quas, si libet, vide in operibus S. Leonis loc. cit., nosque ideo prætermittimus, quod solidiora ad manum sint, quæ Baluzio opponamus.
[5] [cujus tamen sententia falsa demonstratur;] Post enim Quesnelli ætatem, plures de fastis consularibus luculenter scripserunt, materiam hanc universam penitius indagantes; ex quo factum est, ut et formulas singulis priscorum temporum periodis adhibitas accuratius determinarint, et regulas fixerint longe certiores clarioresque. Inter omnes vero eminet Joannes Baptista de Rossi, vir sane toto orbe notissimus, cui in scientia epigraphica non dico superiorem sed ne parem facile invenias. Hic porro nuper Romanis subjecit typis volumen primum operis præclarissimi molisque haud parvæ, quod multis jam ab annis meditabatur; atque avidissime expectabant non minus historiæ quam archeologiæ periti; prodiit autem anno 1861 sub titulo: Inscriptiones christianæ urbis Romæ sæculo septimo antiquiores. In Prolegomenis parte II, capite III tractat auctor de legibus et formulis quibus consulum nomina christianis sunt titulis adscripta, universam ætatem (ab anno Christi 71 ad exiens sæculum V) in quinque periodos dispertiens, quarum singulæ proprias quasdam hypaticas formulas et regulas habent [Inscriptiones christianæ, tom. I, p. XIX. Romæ, 1861.] . Ait autem in rem nostram [Ibid., p. LIII.] : Postremo loco de numeris annorum formulæ “post consulatum” adjectis regulas ponam. Notatio anni “post consulatum” secundi, anno 310 in fastis primum apparet his verbis: “Anno II post cons. X et septimum.” Sed ea neque urbis Romæ neque Romani imperii propria fuit, verum extra ordinem in ea tantum orbis parte adhibita, in qua Maxentium consulem ciere nefas erat. Inde ad annum usque 411 alterum a cujuspiam consulatu annum ullibi esse numeratum minime reperio. Annum vero 411 in Apulia hac formula esse consignatum: “iterum post cons. Honorii VIII et Theodosii III,” et quænam singularis ejus notationis causa fuerit … declarabo. Ineunte demum anno 478 ea primum formula in Urbem invecta et Januario ac Februario mensibus adhibita: nam præcedens annus consulibus caruerat; ejus vero anni consules primis illis mensibus ignoti Romæ erant… Pro sæculi vero barbarie “post consulatum iterum” scribi placuit, potius quam recta loquendi lege “iterum post consulatum.” Ab hoc igitur tempore quotiescumque idem casus incidit, qui Romæ inciderat anno 478, ea designandi anni ratio usurpata. Cujus rei nonnulli Galliarum tituli luculenta præbent exempla… Tertium a cujuspiam consulatu annum ante Justinianeam ætatem numeratum nuspiam vidi. Cum igitur Narbonensis Inscriptio præfato anno 478 longe antiquior sit, liquet omnino præposteram esse Baluzii interpretationem. Juverit addidisse verba, quibus totam hac de quæstione suam concludit Rossius disputationem [Ibid., p. LIV.] : Ab ea igitur licentia, inquit, qua tempora post cujusvis consulatum ultra biennium nonnulli veterum inscriptionum interpretes pro lubitu supputant, docti homines caveant; neve sibi integrum jam esse existiment in hypaticis quinti et sexti sæculi notis secundos, tertios et deinceps annos a quolibet consule numerare. Ex his satis superque evertuntur Baluzii placita. Alia igitur explicandæ Inscriptionis ineunda via est.
[6] [aliter a Quesnello,] Convenientiorem porro, inquit Quesnellus loc. cit., nullam invenio, quam ut quartum illum annum, de quo agitur, non a consulatu sexto Valentiniani, sed a jactis basilicæ fundamentis numeremus. Familiare enim erat antiquis, ut quo tempore construi ædificium publicum cœptum erat, quove perfectum, hujusmodi inscriptionibus notum posteris vellent: qui ritus semper in usu fuit, et hodie etiam ubique usurpatur (dubitem postremum hoc esse satis accurate dictum). Hocergo voluit Rusticus significare, per quatuor annos ædificatam esse Narbonensem basilicam, seu quarto anno esse absolutam a quadrato saxo posito, id est a jactis fundamentis, usque ad limen collocatum, seu finem operi impositum. Saxum enim quadratum in fundamento poni solebat: unde Livius lib. 6 scribit: “Capitolium saxo quadrato substructum”: exinde absolute “quadratum ponere” idem apud antiquos ac fundamenta jacere, primumque lapidem ædificii ponere, ut in hac Inscriptione. Similiter quoniam non nisi absoluta domo limen poni consuevit, idem antiquis fuit absolutum esse ædificium, ac limen collocatum seu finem operi impositum. Unde Institutionum Justiniani lib. I, tit. 12: “Limina sicut in domo finem quemdam faciunt; sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt. Hinc et limen dictum est, quasi finis quidam et terminus.” Ita Quesnellus. Satis consentit Cangius, cui limen idem est ac ecclesia, quod probatum existimat ex ipsa, qua de agimus Inscriptione. Juverit locum recitasse ex Glossario: Limen. Ecclesia. Vetus inscriptio allata a Catello … et Stephano Baluzio: DŌ ET XPO … LIMEN HOC … Infra, quod hic limen, “ecclesia” appellatur. Quæ notatio doctissimi viri non mihi omnino accurata est. Vox ecclesia, quæ infra legitur, ad antiquam refertur ædem, non ad novam, quam S. Rusticus exstruxit: Cœpit deponere parietem ecclesiæ dudum exustæ. Generatim, ut est apud R. Stephanum [Thesaurus linguæ lat. verbo: Limen.] , limen οὖδος dicitur, quod ex transverso in janua est; et non solum inferiorem, sed etiam superiorem ostii partem significat. Unde Juvenalis:
Pendentia liquit
Vela domus et adhuc virides in limine ramos.
Frequens occurrit præsertim apud poetas limen superum et inferum. Sic Plautus:
Limen superum inferumque salve.
Et Novius Macco exule:
Limen superum, quod mihi misero sæpe confregit caput;
Inferum autem, ubi ego omneis digitos defregi meos.
Simile quid habet Gregorius Turonensis (Miraculorum lib. I, de Gloria martyrum [Migne, tom. LXXI, col. 761.] ), de viro sacrilego, qui contra monitum sacerdotis, ascenso in atrio basilicæ equo, ubi egredi venit, percusso ad portæ limen superius capite, ad humum testa disrupta corruit et brevi post spiritum exhalavit. Agi in Narbonensi lapide de superiori limine, clare elucet tum ex illius magnitudine tum ex forma; quem vide delineatum, tom. I, Historiæ Occitaniæ [Preuves, p. 4.] . An autem, ut asserit Quesnellus, limen collocatum idem plane sit ac absolutum ædificium, non mihi satis constat; dubitat quoque Edm. Le Blant. Attamen ex universa Inscriptione patet, ecclesiam ad fastigium perductam, quando S. Rusticus collocari limen jussit. Unde rursus Quesnellus, ubi supra: Confirmatur sententia nostra ex eo, quod postquam in ipso Inscriptionis capite, linea oblonga contento, generatim significavit quatuor annos in construenda basilica esse consumptos, consequenter in reliquis, quid quolibet anno, quove progressu præstitum sit, singillatim explicat. Primo scilicet et basilicam veterem depositam et novæ jacta fundamenta. Secundo absidem positam, illudque omne biennii opus Marcelli præfecti impensis esse perfectum; altero denique biennio, residuum operis ex oblationibus sanctorum episcoporum aliorumque esse absolutum. Hactenus Quesnelli observatio.
[7] [quem, frustra renitente Baluzio,] Ast manus victas non dedit Baluzius: in Notis enim ad Capitularia regum Francorum [Tom. II, p. 1252.] novis firmare placita sua argumentis studuit, quibus respondit Quesnellus in altera sua Leonis magni editione [Ubi supra, col. 1581 et seqq.] , contenditque ad rem non pertinere quæ Baluzius operose collegit, ut ostenderet, ante S. Rustici Narbonensis ævum usurpatam fuisse formulam P. C. (post consulatum); cum nemo hoc neget; et frustra molem exemplorum congeri pro eadem formula “Post Consulatum,” cum nihil tale occurrat in Inscriptione, quæ ita habet: Anno IV consule Valentiniano VI non autem: Anno IV post consulatum. Itaque Baluzii interpretatio peccat duplici ex capite: primum quod illa ætate non probentur numerati annus primus, secundus, tertius, quartus consulatus; dein quod formula in Inscriptione adhibita notis seu siglis careat ad annos post consulatum indicandos usitatis. Nam, ut iterum testis est eruditus de Rossi [Inscripp., p. LI.] , si non ipse consulatus, verum annus post consulatum notari debuit, a medio circiter sæculo quarto ad medium quintum (ad quam annorum intercapedinem pertinet Narbonensis Inscriptio) hæ scribi litteræ consueverunt: POST CONS., vel POST CONSS. (quandoque etiam POS); item omnibus litteris POST CONSVLATVM vel POST CONSVLATV; quandoque etiam ipsa vox “consulatum” suppressa et POST vel POS tantum exaratum. Medio vero sæculo quinto notæ PC prodire cœperunt, eoque brevi solemnes habitæ etc. Quod autem solus Valentinianus, tacito collega, nominetur, id ortum ex eo docet Rossius [Pag. 581 et seq. Inter addenda et corrigenda.] , quod Nomi consulatus saltem in plerisque occidentalis imperii provinciis promulgatus omnino non est, et Romæ quoque vel numquam vel exeunte vix anno, ut illius consulis nomen publicis actis inscriberetur, videtur esse præscriptum. Atque ibidem reprehendit Pagium, qui Diss. hyp. III, 1, 4 unum tantum consulem his annis “ex mero” unius cujusque “arbitrio …” monumentis inscriptum contendit; ac Narbonensem potissimum titulum suæ sententiæ vadem citat, in quo unius Valentiniani, omisso Nomo collega, exeunte anno consulatus cietur. Cæterum vide laudati scriptoris, sane diligentissimi atque accuratissimi Prolegomena [P. XXXI – XXXV.] , ubi præclare disserit de hypaticis formulis, quibus dimidiati, ut aiunt, consulatus cientur ab anno 399 ad occidentalis imperii excidium, statuitque [P. XXXV.] , haud merito Pagium aliosque chronologicæ doctrinæ interpretes in hypaticis quinti sæculi notis non minus auctorum arbitrium, quam certas regulas esse quærendas existimasse. Sed, inquit, plurimarum inscriptionum concordem auctoritatem nemo sanus parvi faciet etc.
[8] [secuti sunt Pagius, Ballerinii aliique passim;] Recte itaque concludit Quesnellus: His ita explicatis, clarum evadit ipso sexti consulatus Valentiniani anno, scilicet 445, absolutam esse basilicam Narbonensem, qui genuinus est sensus verborum: “Consule Valentiniano Aug. VI.” Quesnello adhæserunt eruditi passim; quos inter Pagius tum in Dissertatione hypatica [Apparatus in Annal. Baronii. p. 111.] , tum in Critica ad annum Christi 445; Benedictini in historia Occitaniæ [Tom. I, p. 186. In-fol.] et fratres Ballerinii in adnotationibus ad Quesnellum [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1577 et seq.] , ubi, cum breviter et dilucide resumant controversiam, eorum verba recitasse juverit. Per hanc, aiunt, Leonis ætatem exempla quidem aliquot inveniuntur computandi primum annum post consulatum hac formula: anno ex gr. 449. “Post consulatum Zenonis et Posthumiani” qui fuerunt consules an. 448, idque etiamsi noti essent consules ordinarii anni currentis… (Confer de Rossi Prolegomena p. XXXVI et seq.) At per hæc quoque tempora signatum quoque fuisse annum secundum, tertium et (ut in nostro documento) quartum post consulatum, nullo exemplo probabitur. Multo autem minus afferetur exemplum, quo probetur adhibitam fuisse formulam ANNO IIII CS. VALENTINIANO AUGUSTO VI id est “anno quarto consule Valentiniano VI.” Si enim hoc ævo usu recepta fuisset laudata formula in notandis annis 2, 3, 5, etc., scriptum legeremus “anno quarto P. C.” id est “post consulatum Valentiniani Augusti VI.” Hinc ergo optime interpretatus est Quesnellus, limen ecclesiæ positum fuisse “anno quarto” post initium fabricæ “Consule Valentiniano Augusto VI.” Interpretatio autem Baluzii, quam dein Quesnellus profert, duplici ex capite corruit, tum quod alienum est a more ejus temporis designare quartum annum post consulatum, tum quod ea formula, “anno quarto Consule” etc. numquam fuit adhibita, ut quartus annus post consulatum designaretur. Hæc pro vindicanda Quesnelli interpretatione sufficiant, ut nihil movere debeant nonnulla, quæ hic in rem suam fusius, sed non admodum accurate prosecutus est: neque enim singula vacat expendere.
[9] [quorum sententia verior est.] Hactenus Fratres Ballerinii quorum asserta egregie confirmantur ex verbis Rossii, quæ supra recitavimus. Gallia Christiana, ubi de S. Rustico agitur, non bene sibi cohæret: dicit, enim primum [Tomo VI col. 7.] : Tandemque ad sedem Narbonensem (S. Rusticus) assumitur, quod factum anno 427 quidam (nempe Quesnellus eique adhærentes) volunt, alii vero anno tantum 430, quo Rusticum consecratum episcopum VII Idus octobris contendit Baluzius … in notis ad Capitularia regum Francorum col. 1254, ubi argumenta Quesnelli adversarii sic refellit, ut nullus sit dubitandi locus, quin vera sit ejus opinio. Discrimen istud ortum est ex diversa interpretatione cujusdam inscriptionis. At infra [Gall. Ch. t. VI, Col. 9.] : Ex prima sententia (scilicet Baluzii) S. Rusticus factus est episcopus 9 Octobris, an. 430; ex altera autem sententia, quam sequitur Antonius Pagi, sedere cœpit an. 427; et annus hic in margine adscribitur, quem proinde censendi sunt veriorem existimasse. Tillemontius hæret dubius inter Baluzii et Quesnelli sententiam, habens quod objiciat utriusque placitis [Mém. t. XV p, 887 et seq.] . Hanc præcipue movet difficultatem, quod ipse fateatur Quesnellus in sua sententia ædificationem templi absolutam fuisse non anno quarto a cæpto opere sed quinto, siquidem quartus ab aliquot diebus esset elapsus, cum limen collocatum est. Reponit Pagius [Ad. an. Christi 445. Annal. Baronii t. VII, p. 593. Lucæ 1741.] : Verum quidem est a die XVIII novembris anni CDXLI ad diem XXVIII ejusdem mensis anni CDXLV fluxisse annos quatuor ac dies undecim; sed Rusticus dies illos undecim, annos quatuor excedentes, ut plurimum fit, neglexit; qui tamen religiosior fuit in annis sui episcopatus numerandis, cum dicat die quinto anni decimi quinti episcopatus sui parietem ecclesiæ dudum exustæ sese destruere cœpisse. Certe mihi objectio hæc Tillemontii tanti non est, ut cogat nos recedere ab interpretatione alias maxime accommodata.
[10] [Multa ex hac Inscriptione discimus de S. Rustico.] Cæterum ex hac Inscriptione discimus plura maximi momenti, quæ alibi frustra quæsieris. Primo innotescit quis fuerit S. Rustico parens; nempe Bonosus episcopus. Ignoramus quidem cui ecclesiæ hic præfuerit, sed dubitandum non est, quin ante suam electionem imo et ante susceptionem SS. ordinum genuerit filium. Nec infrequens est illis temporibus, ut qui matrimonio primum juncti fuerant, dein sacerdotio initiarentur vel etiam episcopali ornarentur dignitate. Exemplo sit S. Hilarius Pictaviensis. Additur in Inscriptione: Episcopi Aratoris de sorore nepos. Hujus æque ac Bonosi latet nos sedes [Tillemont. Mém. t. XV, p. 403 et 887.] . Discimus secundo veteris ecclesiæ (verbis rursus utor Pagii [Annales Baronii ubi supra p. 592.] ) ruinas eversas esse anno Christi CDXLI die decima tertia (III Idus) mensis Octobris, quæ feria secunda erat, ac quinta dies anni XV episcopatus Rustici, et die XVIII mensis Novembris, dedicationi basilicarum Petri et Pauli sacra (quæ ab eversis tricesima septima erat) novæ basilicæ fundamenta jacta esse, annoque secundo cœptæ ædificationis, anno nempe Christi CDXLII absidem positam die scilicet nona (VI Idus) mensis Octobris. Quare Rusticus Narbonensis episcopus ordinatus fuit anno CDXXVII die nona Octobris, in quam dominica cadebat, quibus diebus episcopi consecrari soliti erant. Atque hoc postremum summi utique momenti est ad Acta S. Rustici illustranda. Exinde enim novimus annum et diem ordinationis ejus in præsulem Narbonensem; quod cæteroquim æternis tenebris involutum latuisset. Perspicuum est, in sententia Baluzii, ordinationem differendam esse in annum 430. Discimus tertio, Hilarium episcopum, cujus meminit Prosper in epistola ad divum Augustinum anno CDXXIX data, non posse esse Hilarium Narbonensem, ideoque hunc male suppositum ab aliquibus fuisse in locum Hilarii Arelatensis; cum Hilarius Rusticum in sede Narbonensi exceperit. Discimus quarto, Hilarium, qui præfuit concilio Regiensi anno CDXXXIX habito, fuisse Hilarium Arelatensem, non vero Hilarium Narbonensem, ut perperam existimavit Baronius; cum eo anno non Hilarius sed Rusticus ecclesiam Narbonensem administraret. Discimus quinto, Marcellum, virum pietate insignem, hoc tempore Galliarum præfectum fuisse, qui tamen omissus fuit in catalogo præfectorum prætorio Galliæ. Adde ex sola Inscriptione hac edoceri nos et veterem ecclesiam cathedralem exustam (et probabilius ante S. Rustici præsulatum, quod vox dudum suadet) fuisse, et novam ædificatam a S. Rustico, idque quadriennii fere spatio; nominatis etiam iis qui liberalitate sua ad perficiendum opus contulerant. Dolendum sane est ultimam Inscriptionis partem corruptam et mutilam existere; secus nomina nonnullorum episcoporum ad posteritatis notitiam integrius saltem pervenissent. Ex quibus omnibus sane efficitur Inscriptionem Narbonensem præclarissimis ecclesiasticæ historiæ monumentis jure merito annumerari.
[11] [de altera inscriptione brevior.] Sunt et aliæ tres inscriptiones, ast multo
breviores, ad S. Rusticum spectantes. De una
hic dicam; de aliis infra § V, ubi de sepultura
S. Episcopi. Prior haud parvi momenti, cum ex
illa plane confirmentur, quæ disputavimus de annis
episcopatus S. Rustici. Sic autem habet:
ANNO XVII EPISCOPI RVSTICI
ANNI DIE CCLXVI KL IVL
et inscripta legitur in basi columnæ, quæ hodiedum reperitur in Musæo Narbonensi. “Discimus,” inquit, “D. Tournal [Description du Musée de Narbonne, p. 85.] , ex documento ms. fratris Ludovici, ordinis Minimorum, columnam præfatam olim exstitisse in ecclesia parœciali Sanctæ Mariæ Majoris (de la Major), eique incubuisse altare SS. Petri et Pauli, quod pertinebat ad familiam De Lastours. Et re quidem vera marmor repertum fuit in horto ejusdem familiæ, huc procul dubio translatum, quando dicta ecclesia execrata est.” Observat autem Edm. Le Blant [Pagellæ, mss.] , ex hac sicut et ex majori Inscriptione innotescere diem et annum quibus S. Rusticus factus episcopus est. Supra vidimus (scil. n. 10) id contigisse die IX octobris anno 427; ab hinc vero si numerentur anni sexdecim et dies biscentum sexaginta sex, incidimus in kalendas (diem 1) julii (an. 244,) prout fert inscriptio brevior [Conf. Louis Piquet, Minime, Manuscrits à la bibliothèque de Narbonne. Ita Edm. Le Blant.] .
§ II. De epistola S. Hieronymi ad Rusticum monachum; in qua reperiuntur plura de adolescentia S. Præsulis Narbonensis.
[Epistola S. Hieronymi ad S. Rusticum,] Exstat egregia epistola S. Hieronymi inscripta ad Rusticum Monachum, venitque apud Vallarsium ordine CXXV, in vetustioribus editionibus IV, in Benedictina Martianæi XCV. Hic idem, inquit Vallarsius [Migne, tom. XXII, col. 1072.] est Rusticus qui postea Narbonensis episcopus fuit, ad quem etiam sanctus Leo papa epistolam scripsit. Consentiunt passim autores: Baluzius [In Salvianum, p. 410.] , Quesnellus cum Ballereniis [Opera S. Leonis Magni, t. II, col. 1572.] , scriptores Galliæ litterariæ [Histoire littéraire de la France, tom. II, p. 362.] , Baillet [Vies des Saints 26 Oct.] , Longueval [Histoire de L'Église Gallicane, t. II, p. 86 et 225. Paris, 1825.] . Id unum objicit Tillemontius [Mémoires, t. XV, p. 887.] , non fieri in epistola mentionem de patre et avunculo S. Rustici episcopis, quos silentio Hieronymus certe non prætermisset. Ast levis, judice ipso Tillemontio, hæc ratio est. Multa enim sunt quæ sanctum Doctorem inducere potuerint, ut de utroque sileret; posito, eum hac de re instructum fuisse. Insuper nonne patris meminit S. Doctor, ubi sic scribit [Migne ubi supra col. 1076.] : Et Joannes Baptista sanctam matrem habuit (qualem etiam testatur Rusticum habere) pontificisque filius erat? Haud absurdum putat Quesnellus [Opera S. Leonis loc. cit.] , existimare Rusticum, cum de vita instituenda Hieronymum vellet consulere, litteras dedisse Sisinnio monacho, quem legavit in Orientem sanctus Exuperius Tolosæ episcopus cum ingenti pecunia, in monachorum Palæstinæ et Ægypti solatium expendenda; atque tum ex litteris illis tum ex Sisinnii colloquiis, de Rustici genere, studiis et ejus matris pietate audire ea quæ refert, facile potuit Hieronymus. Audiisse certum est; id enim ipse testatur: Audio religiosam te habere matrem etc. An ex litteris Rustici didicerit; conjectura est plus minus probabilis, cum id ex epistola S. Hieronymi non constet: in qua nullum reperitur verbum, quo indicet S. Doctor se scripto a S. Rustico conventum. An ex relatione Sisinnii? Majus est dubium, cum, ut numero sequenti videbitur, epistola S. Hieronymi certo scripta sit post annum Christi 410, non autem anno 407, ut vult Quesnellus, addens constare ex ipso Hieronymo, anno Christi 406 Sisinnium cum pecunia in Orientem a S. Exuperio missum. Unde Ballerinii [Ibid.] : Nulli fundamento incumbunt, quæ Quesnellus conjicit de Sisinnio monacho Tolosate, ac si is sub annum 406 in Orientem missus … Rustici litteras ad Hieronymum primum attulerit, et Hieronymi epistolam eodem anno reddiderit Rustico. Non itaque in comperto est, qua via et quorum relatu edoctus Hieronymus fuerit de genere, studiis et vita adolescentis ad quem scribit. Hoc vero extra controversiam, litteras datas ad Rusticum, huncque adolescentem Massiliæ, vel haud procul inde, morantem; epistolam apprime concordare cum inscriptione Narbonensi; nec alium ullum per id tempus in illis Galliarum tractibus reperiundum nomine Rusticum, ad quem epistola directa serio putetur; atque hinc est quod uno fere ore pronuntient eruditi scriptam S. Præsuli nostro Narbonensi, qui tunc in flore juventutis vitam auspicabatur monasticam. D. Ceillier rem in medio relinquit, solum asserens missam ad juvenem monachum Gallum [Auteurs ecclésiastiques, tom. X, p. 348.] .
[13] [data circa an. 411.] Datæ litteræ valde probabiliter sunt circa annum Christi 411. Hunc diserte ponit Vallarsius [Migne, t. XXII, col. 1072.] , cujus auctoritatem maximi hac in materia facit Schœnemannus. Veteres, ait [Bibliotheca Patrum Latinorum, tom. I, p. 433.] , editiones epistolas non ad temporum ordinem, sed materiæ quandam similitudinem et quasi cognationem exhibent… Benedictina igitur editio, huic vitio ut mederetur, novum earum ordinem instituit sic, ut resectis ab ipso corpore, et distributis per singulos tomos compluribus, quas criticas appellat, reliquas ad temporis leges exigeret, successu tamen non pariter felice, ut Vallarsius indicavit et demonstravit. Relicta igitur erat hæc provincia Vallarsio, ut turbatum ordinem Chronologicum reformaret et ex integro institueret, id quod egregie ipsi cessisse nemo abs invidia negaverit. Ita vir acatholicus. Et re quidem vera S. Hieronymus haud obscure declarat, dum S. Rustico scriberet, Ruffinum Aquileiensem fato jam functum, quem sub nomine Grunnii suggillat his verbis: Testudineo Grunnius incedebat (si in vivis adhuc fuisset, præsens adhiberetur sane tempus) ad loquendum gradu, et per intervalla quædam, vix pauca verba carpebat, ut eum putares singultire, non proloqui. Et tamen cum mensa posita, librorum exposuisset struem, adducto supercilio contractisque naribus ac fronte rugata, duobus digitulis concrepabat, hoc signo ad audiendum discipulos provocans. Tunc nugas meras fundere et adversum singulos declamare: criticum diceres esse Longinum, censoremque Romanæ facundiæ, notare quem vellet et de senatu doctorum excludere [Migne, col. 1083.] . Locum, licet paulo prolixiorem, adscripsi integrum, quo clarius pateat, Hieronymum loqui de defuncto. Recte itaque præcitatis verbis subdit Vallarsius [Ibid., col. 167.] : Quibus tute fatearis, non alium voluisse quam Ruffinum, eumque non ita pridem vita functum perstringere. Confirmatur ex altero loco S. Hieronymi, ubi Ruffinum, certe adhuc vivum, alloquitur: Tu qui in latinis mussitas, et testudineo gradu moveris potius quam incedis [Apologia adversus libros Ruffini, n. 17. Migne, t. XXIII, col. 411.] . Hic itaque præsens tempus, quod viveret Ruffinus; illic præteritum, quod mortuus esset. Notat Baronius de S. Hieronymo agens [Annal. t. VI, p. 397. Ad an. 402, n. XXXIX.] : Cum disserit adversus Ruffinum … deridet interdum … dicteriis deludit, accomodatisque ad mores hominis nominibus appellat, nominans eum sæpe “Grunnium”; alludens nimirum ad illum Grunnium Caracottam, cujus testamentum Porcelli solerent cachinnantes pueri in scholis ludibrio risuque prosequi; idcirco id ipse, quod Ruffinus scriberet res nullius momenti. Itaque Ballerinii contra Quesnellum confidenter [Opera S. Leonis, t. II, col. 1572 et 73.] : Hieronymi epistola certo certius scripta est post Rufini mortem. “Grunius” enim,, qui in ea mortuus memoratur n. 18, non est alius nisi Rufinus Aquileiensis. Is autem obiit anno 410, ac propterea ea epistola commode affigenda est anno 411.
[14] [An illo tempore jam monachus esset Rusticus;] Ad alteram progredimur questionem, scilicet an in monasterio jam esset S. Rusticus, dum suas ad eum exarabat Hieronymus litteras. Affirmat Baluzius in Notis ad Salvianum; negat Quesnellus. Porro, ait ille [In Salvianum, p. 410.] , Rusticus hic ille ipse est monachus ad quem scribit Hieronymus … Morabatur enim Rusticus in monasterio Massiliensi. Postea tamen Baluzius partim mutavit sententiam, opinatusque est S. Rusticum in Lirinensi monasterio aliquandiu vixisse. Quesnellus vero: Patria, inquit [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1572.] , Massiliensem eum fuisse elicio ex epistola S. Hieronymi jam laudata, ubi Rustico in materna domo adhuc commorantem ad Proculi Massiliensis episcopi disciplinam remittit. Quesnello contradicunt Ballerinii [Ibid.] duplici ex ratione: scilicet quod Hieronymus eum et in inscriptione (epistolæ) monachum, et in textu apud Massiliam degentem significet. Et re quidem vera inscriptio fert: Ad Rusticum monachum; nec ullam signat Vallarsius variam lectionem. Nescio tamen an hujusmodi titulis, extra contextum præfixis, plane sit fidendum. Quod autem attinet ad textum, in utramque is trahitur partem. Monachum fuisse suadent obvio primum sensu loci sequentes: Jam enim, propitio Domino, stivam tenes [Migne, col. 1073.] . Est autem, teste Roberto Stephano [Thesaurus linguæ latinæ verbo: stiva.] , Stiva aratri manica, nempe quæ tenetur manibus cum aratur; ut videatur indicare S. Hieronymus, Rusticum jam manum ad aratrum misisse. Additur: Jam tectum atque solarium cum Petro apostolo conscendisti. Et alibi [Migne, col. 1075.] : Tu vero si monachus esse vis, non videri, habeto curam non rei familiaris, cui renuntiando hoc esse cœpisti, sed animæ tuæ. Et iterum [Ibid., col. 1082.] : Ita ergo age et vive in monasterio, ut clericus esse merearis. Iis, qui putant Rusticum de claustrali vita amplectenda cogitasse quidem, non tamen adhuc inter monasterii septa se recepisse, favet præcipue locus, ubi S. Doctor, post vituperatos discolorum quorumdam monachorum solutiores mores, ita discipulum suum alloquitur [Ibid.] : Tibi cum in monasterio fueris, hæc facere non licebit, et inolescente paulatim consuetudine, quod primum cogebaris (seu coactus, vim tibi inferens) vel (id est, sponte) incipies, et delectabit te labor tuus, oblitusque præteritorum semper priora sectaberis. Futurum adhibetur tempus: itaque facturus hæc erat Rusticus in monasterio, sed nondum faciebat, ideo sane quod extra illud viveret. Nisi dicamus hæc proferri per modum generalis sententiæ, et proinde præsens æque spectare tempus ac futurum; vel conjunctionem cum poni pro quamdiu, ut sensus sit: Tu quamdiu in monasterio fueris. Quam tamen interpretationem fatendum est longe magis recedere a naturali sensu, quam si alia illa, quæ pro priori sententia adduximus, de futuro intellexeris. Sic tenere stivam poterit significare propositum serio conceptum deliberatumque ingrediendi quam primum monasterium, atque ita tectum et solarium esse conscensa. Quod autem monachus esse cœperit, renuntiando rei familiari, verum aliquo sensu est, etiamsi domo materna non exierit. Utique si in monasterio viveret, ut quid moneretur rei familiaris curam non habere; ut quid non cohabitare matri? Volo ergo te, ait [Ibid., col. 1078.] et propter causas quas supra exposui, non habitare cum matre; et præcipue ne aut offerentem delicatos cibos, renuendo contristes; aut si acceperis, oleum igni adjicias; et inter frequentiam puellarum per diem videas, quod nocte cogites. Ante dixerat [Ibid., col. 1075 et 76.] : Matrem ita vide, ne per illam alias videre cogaris, quarum vultus cordi tuo hæreant … Ancillas, quæ illi in obsequio sunt, tibi scias esse in insidiis; quia quanto vilior earum conditio, tanto facilior est ruina. Utique non facile capitur, quo hujusmodi monita et cautiones spectarent, si Rusticus domo sua egressus in religionis portu sedem fixisset. Est ergo ex epistolæ textu probabilior sententia Quesnelli.
[15] [et quo in monasterio vixerit;] Ast quamvis non probetur, sanctum Adolescentem monachum fuisse, cum ad eum scriberet S. Hieronymus, nemo tamen est qui dubitet illum postea vitam professum claustralem. Clare id constat ex Inscriptione Narbonensi. Episcopi Veneri socius in monasterio. Sed ubi? Variant auctores, ut testatur Gallia Christ.: In Massiliensi ex Baluzii Notis in Salvianum pag. 410; Lirinensi vero ex libro de Concordia Sacerdotii et Imperii tom. 2, pag. 680, vel denique Tolosano ex notis Quesnelli in S. Leonem [Gallia Christ, tom. VI, col. 7.] . Et explicatius laudatus Quesnellus [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1573.] : In Massiliensi illum constituerat vir eruditus Stephanus Baluzius; sed cum aliquid incommodi in ista opinione occurreret, Lirinensi eum monasterio vindicandum esse postmodum existimavit. Ego nec in hoc nec in illo monachum egisse Rusticum facile probare posse mihi videor; sed Tolosani potius monasterii alumnum fuisse existimo. Potissima Quesnelli ratio est, quod epistolam S. Hieronymi datam censeat anno 407. Nondum autem, inquit [Ibid., col. 1574.] , ea tempestate apud Massiliam sedem constituerat Joannes Cassianus, necdum extruxerat monasterium sub sancti Victoris nomine celeberrimum. Reponunt Ballerinii [lb. col. 1571.] : Præterquam quod haud certum est, quod Quesnellus præsumit, nimirum nullum aliud monasterium apud Massiliam extitisse anterius illo, quod Joannes Cassianus post annum 407 Massiliam sese recipiens extruxit; Hieronymi epistola certo certius scripta est post Rufini mortem… Ac propterea ea epistola commode affigenda est anno 411, cum jam monasterium Massiliense a Joanne Cassiano conditum fuerat. Postremum hoc confidenter nimium asserunt Ballerinii: non enim certo constat, quo anno fundatio illius Massiliensis monasterii contigerit; Gallia Christiana tenet circiter annum 413 [Tom. I, col. 681.] illique satis videtur consentire Longuevallius [Hist. de L'Église Gall., tom. II, p, III.] . Quod si ita se habeat, perperam dicitur conditum jam monasterium, cum anno 411 epistolam suam scriberet S. Hieronymus. In hac opinione, ut Rusticus vitam cœnobiticam Massiliæ profiteri potuerit, oportet ut aliud ibidem Cassiano antiquius nobisque ignotum extiterit monasterium; vel epistola longius removenda est a Ruffini obitu. Alii Cassianum appulisse volunt Massiliam circiter annum 405, idque probabilius censent auctores Franciæ litterariæ [Histoire littéraire de la France, tom. II, p. 217.] . Tillemontius hæret dubius inter utrumque annum [Mémoires, tom. XV, p. 174.] . Causam dubitandi sic breviter exponit Schœnemannus [Bibliotheca Patrum Latinor., tom. II. Apud Migne, tom. XLIX, col. 9.] : Relicto iterum deserto, Cassianus cum sodali suo (Germano) Constantinopolim proficiscitur, Joanni Chrysostomo adhæret ab eoque diaconi munere ornatur. Mox ubi ille a perditorum hominum turba de sede sua esset dejectus, ejus causa (a. 405) cum legatione cleri Constantinopolitani ad Innocentium missus est. Ex illo vero tempore ad annum ferme 415, memoria ejus in obscuro est. Sunt qui in Orientem reversum eum dicant, eumdemque existiment cum Cassiano presbytero, qui anno 414 ab Alexandro, Antiochiæ episcopo, Romam missus fuit ad pacem inter utramque ecclesiam reconciliandam; alii tamen jam tum Massiliam eum concessisse putant, ubi presbyteri dignitate auctus est, et ab eo ferme, quem modo indicavimus, anno tam vitæ quam doctrinæ existimatione fuit conspicuus. Inclaruit imprimis fundatis duobus, altero virorum, altero virginum monasteriis. Cardo itaque difficultatis vertitur in Cassiano presbytero; qui si idem sit ac Collator, initia monasterii S. Victoris collocanda sunt post annum 414: sin diversus (quod Tillemontio magis placere videtur loc. cit.) circa annum 405. In hac vero hypothesi nihil impedit quominus S. Rusticus in illo monachus viveret, sive dum ad eum scribebat S. Hieronymus sive paulo tardius; nec quidquam cogit, ut est apud Ballerinios, Tolosano monasterio illum addicere. Ita sane congrue intelliguntur illa ejusdem epistolæ S. Hieronymi de S. Exuperio Tolosano episcopo: “Hujus tu e vicino sectare vestigia;” et illa de Proculo Massiliensi: “Habes isthinc sanctum doctissimumque pontificem Proculum, qui viva et præsenti voce nostras schedulas superet, quotidianisque tractatibus iter tuum dirigat.” Videsne discrimen formularum? De episcopo Massiliæ Hieronymus loquitur uti de præsenti, eo quod (Rusticus) in Massiliensi monasterio vitam ageret: S. Exuperium vero “vicinum” indicat, propterea quod Tolosa licet distaret a Massilia, præ Palæstina tamen, ubi erat Hieronymus, illi erat vicina.
[16] [probabilius in Massiliensi S. Victoris.] Id porro certum ex epistolæ verbis, S. Rusticum tunc Massiliæ, si non in monasterio, saltem in urbe vel haud procul ab ea moratum: secus vero, qui viva et præsenti voce cum Proculo egisset? Qui quotidianos habuisset tractatus? Restat ut de Lirinensi dicamus, in quo, ex posteriore Baluzii sententia, Rusticus cœnobiticæ disciplinæ se mancipavit. Repugnat Bailletus [Vies de Saints, 26 oct.] , quod tum Lirinense asceterium vix exurgeret, vel, ut addit Quesnellus [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1574.] , non ita saltem celebre evasisset, ut e regione satis dissita Rusticum sua fama exciret. Sed hæc ratio parum firma. Nam, ut habet Gallia Christiana [Tom. III, col. 1188.] , monasterium Lirinense, fundatorem agnoscit… S. Honoratum (postmodum Arelatensem episcopum) aliis anno 375, aliis, inter quos Bailletus 391. Consonant Longueval [Histoire de l'Église Gallicane, tom. II, p. 5.] et Tillemont [Mémoires, tom. XV, p. 38.] , asserentes, ille sæculo quarto exeunte, hic non ante annum 400. Rectius tutiusque Baluzio contradicit Quesnellus ex silentio S. Hieronymi et aliorum: Cum, inquit [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1574 et seq.] , Rusticum monasticam vitam aggredi meditantem ad Proculi Massiliensis doctrinam et monita, et ad Exuperii exemplum remiserit Hieronymus, nemo crediderit ab istorum episcoporum vicinia longius recedere voluisse. Et iterum paulo inferius: Si Venerius Massiliensis et Rusticus Narbonensis (quos in monasterio socios fuisse docet Inscriptio, de qua § I) episcopi ex insula Lirinensi ad sacerdotalem infulam evocati fuissent, vix fieri posset, quin aliqua hujus rei vestigia in antiquis monumentis extarent, cum celeberrimi fuerint inter Gallicanos episcopos. De his Hilarius Arelatensis episcopus verba fecisset, qui eodem tempore in Lirino vivebat, sub eademque Honorati disciplina, vel Hilarii vitæ auctor alter Honoratus Massiliensis episcopus. De his Eucherius non siluisset, cum ad Salonium filium instructiones scribens eos commemorat, quorum ille conversatione vel monitis in insula profecerat. Sed Apollinaris præsertim Sidonius in suo ad Faustum Rejensem Eucharistico, ubi huic præcipue insulæ illius incolas in memoriam revocat, Caprasium scilicet, Lupum, Honoratum, Maximum, Eucherium, Hilarium, quorum Faustus socius fuerat, numquam aut Venerium aut Rusticum omisisset recensere… Denique Chronologia Lirinensis, cujus auctor nulli pepercit labori ac diligentiæ in conquirendis iis omnibus, quæ celeberrimi monasterii honori conducebant, eosque præsertim numeravit, qui illud pietate sua ornassent aliquando, nihil prorsus de egregio illo episcoporum pari recensuit; de quo proinde ne apicem quidem reperiisse credendus est in antiquis et bene multis, quæ excussit vel repræsentat, monumentis. Hæc quidem negativa, ut dici solet, sunt; pondus tamen suum utique habent. Ut ergo paucis disputationem concludam: non liquido constat, quo anno et cui monasterio se adscripserit S. Rusticus; probabilior mihi est sententia, quæ favet Massiliensi S. Victoris; certamque hanc haberem, ni de anno quo Cassianus in Provinciam advenit, subesset dubitatio. Videat eruditus lector, an talis ista sit, ut Tolosano potius sanctum Rusticum adjudicet cum Quesnello.
[17] [Plura de adolescentia sancti Rustici docent nos litteræ S. Hieronymi.] At si non satis compertum est an, quove in monasterio viveret S. Rusticus, dum egregias illas litteras Hieronymus ad eum perferendas curabat; plura ad ejus infantiam adolescentiamque spectantia ex iisdem patefiunt. Audio, inquit [Migne, tom. XXII, col. 1075.] , religiosam habere te matrem, multorum annorum viduam, quæ aluit, quæ erudivit infantem; ac post studia Galliarum, quæ vel florentissima sunt, misit Romam, non parcens sumptibus, et absentiam filii spe sustinens futurorum; ut ubertatem gallici nitoremque sermonis, gravitas Romana condiret; nec calcaribus in te, sed frœnis uteretur; quod et in disertissimis viris Græciæ legimus, qui Asianum tumorem Attico siccabant sale… Hanc tu suspice ut parentem; ama ut nutricem, venerare ut sanctam. Erat itaque Bonosus, pater ejus, dudum jam mortuus, siquidem mater multorum annorum vidua aluit et erudivit infantem. Pone Rusticum quinquennem sexennemve fuisse, cum moreretur pater: nec enim plus ei dare sinunt verba: aluit et erudivit infantem; proinde exiguo temporis spatio, puta quatuor aut quinque ad summum annis, episcopali gavisus Bonosus est dignitate: qua insignitus utique tantum fuit post susceptum filium. Nefas foret aliter statuere. Aliunde liquet, S. Rusticum adolescentem exstitissse imo nec multum pubertatis prætergressum annos cum epistola scriberetur: ait enim Hieronymus [Migne t. XXII. col 1073.] : Hæc dicimus, ut prima te, fili Rustice, fronte doceamus, magna cepisse et excelsa sectari; et adolescentiæ imo pubertatis incentiva calcantem, perfectæ quidem ætatis gradum scandere. Pronum ex his concludere est, illum tunc ætatis annum vigesimum vix attigisse vel certe non multum superasse. Alibi dicitur [Col. ] : Ita ergo age et vive in monasterio ut clericus esse merearis, ut adolescentiam tuam nulla sorde commacules. Qui locus minorem prodet etiamnum ætatem, si, ut monui n. 14, probabilius tunc nondum in monasterio vivebat S. Rusticus. Et iterum [Col. ] : Hæc expressius loquor ut adolescentem meum et linguæ et aurium prurigine liberem.
[18] [Ubi et quo loco natus S. Præsul.] Ex verbis: Volo ergo te … non habitare cum matre [Ibid. col. 1075.] , plures inferunt S. Rusticum patria Massiliensem fuisse. Potuit tamen mater, ordinato vel defuncto Bonoso, ad hanc cum filio (forte unico, cum nulla fratrum aut sororum mentio nec apud Hieronymum nec alibi fiat) accessisse urbem, ibique vel in vicinia sedem fixisse; insuper quoniam, ut diximus, ignota ecelesia sit, cui præfuit Bonosus (sunt qui Trevirensem suspicati sunt, sed perperam omnino [Conf. Tillemont, Mémoires t. XV p. 887.] ,) plane nos latet an ex loco vel regione dissitis aut propinquis migrarint, si aliunde advenerint. Putem tamen et patrem et matrem, Aratoris episcopi sororem, patria gallos; id suadent tum ipsa nomina, tum locorum et rerum gestarum adjuncta. Opulentis parentibus ortum S. Rusticum haud immerito concludunt ex eodem S. Hieronymo: Matrem ait [Migne, tom. XXII col. 1075 et seq.] , ita vide, ne per illam alias videre cogaris… Ancillas quæ illi in obsequio sunt, tibi scias esse in insidiis. Alibi [Ibid. col. 1078.] fit mentio de delicatis cibis a matre offerendis filio, de frequentia puellarum cum illa agentium. Rursus [Ib. col. 1076.] : Et Joannes Baptista sanctam habuit matrem, pontificisque filius erat; et tamen nec matris affectu, nec patris opibus vincebatur, ut in domo parentum cum periculo viveret castitatis. Denique constat egregiis ingenii dotibus ornatum, adolescentemque summæ spei fuisse Rusticum utpote qui missus Romam fuerat ut ubertatem gallici nitoremque sermonis, gravitas Romana condiret. Monet discipulum magister: Ita ergo age et vive in monasterio ut clericus esse merearis… Ne ad scribendum cito prosilias et levi ducaris insania etc. Dignus quoque æstimatur qui cum Proculo episcopo Massiliensi doctissimo sanctissimoque quotidianos tractatus habeat. Quæ sane omnia produnt, agi ex mente S. Hieronymi de juvene haud vulgaris loci et meriti. Hactenus de præclarissima illa epistola, cujus summarium adscribimus ex Vallarsio: Docet quemadmodum oporteat instituere vitam, monachi dignam nomine, monetque imprimis vitandam suspectarum feminarum consuetudinem; tutius autem esse juvenem in cœnobio quam in solitudine vitam agere. Tum sero ad docendum et scribendos libros esse veniendum; obtrectatorum familiaritatem modis omnibus fugiendam [Ib. col. 1072.] .
§ III. Epistola S. Leonis magni ad Rusticum Narbonensem. Item epistolæ S. Hilari papæ de Hermete, quem Narbonenses S. Rustici successorem elegerant.
[Epistola S. Rustici ad S. Leonem.] S. Rustici litteræ, quibus respondet S. Leo magnus, quasque Hermes archidiaconus Narbonensis, in Urbem, ut ipse Romanus pontifex testatur, detulit [Opera S. Leonis tom. I, col. 1416.] , desiderantur. Desunt quoque S. Præsulis nostri Inquisitiones in omnibus collectionibus, posterioribus Dionysio Exiguo; qui. ut habent Ballerinii [Ibid. col. 1413 et 14.] , omissis Inquisitionibus, ipsarum loco titulos præfixit, quibus nonnumquam duas Leonis responsiones in unum minus apte copulavit… Inquisitiones vero, sine quibus plerumque Leonis responsa intelligi nequeunt, Sirmondus primus edidit. Hunc deinceps editores S. Leonis secuti sunt. Obiter notemus, præfatas Inquisitiones seu quæstiones, numero novemdecim, esse sola S. Rustici scripta, quæ ad nos pervenerint. Nec enim facile putandum, virum tantis dotibus ornatum, et eloquentiæ haud vulgaris fama celebratum, nihil elucubrasse, præter unam 29 alteramve epistolam, quæ et ipsæ perierunt [France littéraire tom. II, p. 364.] . Postulaverat autem in litteris suis ad S. Leonem, primum, quid agendum sibi esset de duobus presbyteris, qui in accusatione defecerant; deinde manifestaverat mentem suam de abdicando episcopatu; tandem proposuerat quæstiones seu Inquisitiones.
[20] [Responsoriæ S. Leonis: mitius agendum cum duobus presbyteris, qui, in accusatione defecerunt;] Respondet S. Leo ad singula capita ex ordine. Primum itaque agit de causa Leonis et Sabiniani presbyterorum, qui reos dixerant quosdam adulteros; convenerunt episcopi et honorati, a S. Rustico convocati, ut de crimine statuerent; verum accusatores, deficientibus satis idoneis probationibus, comparere ausi non sunt. Rogat igitur R. Rusticus quid faciendum. Rescribit S. Doctor [Opera S. Leonis tom. II, col. 1416 et 17.] : Totius sermonis tui allegatione concepta, et gestis, quæ in in episcoporum honoratorumque examine confecta sunt, recensitis, Sabiniano et Leoni presbyteris, ACTIONIS TUÆ intelleximus fiduciam defuisse, nec eis justam superesse querimoniam, qui se ab inchoatis disceptationibus sponte subtraxerint. Circa quos quam formam, quamve mensuram debeas tenere justitiæ, tuo relinquo moderamini; suadens tamen caritatis hortatu, ut sanandis ægris spiritalem adhibere debeas medicinam, et dicente scriptura: “Noli esse nimium justus,” mitius agas cum eis, qui pudicitiæ zelo videntur modum excessisse vindictæ; ne diabolus, qui decepit adulteros, de adulterii exultet ultoribus. Acta conventus, cujus meminit S. Leo, interciderunt. Est et hoc notandum: ante Quesnellum pro actionis tuæ legebatur actionis suæ; quod præplacet Tillemontio in notatiuncula ad imam paginam [Mémoires, tom. XV, p. 404.] . Et re quidem vera, hæc lectio, ut observant Ballerinii, congruentior videri potest, eo quod de actione judiciali sermo sit, quam non Rusticus, sed Sabinianus ac Leo presbyteri … zelo pudicitiæ intentarant. Nihilominus tenenda est lectio Quesnelliana, [Col. 869B] utpote ad finem plurimorum longeque præstantiorum codicum exacta, quam proinde, ut verbis utar iterum Balleriniorum, tanta auctoritate suffultam haud deserendam credidimus, licet quæ ei subsit sententia, ex ignorantia facti et circumstantiarum lateat. Forte Rustico æque ac Sabiniano et Leoni privatim perspectum erat adulterii crimen; unde hi sperabant fore ut idem Rusticus, quamvis in episcoporum honoratorumque concessu judicis personam gereret, “actionem” quoque “suam” contra adulteros, seu favorem accusatoribus impenderet. Cum vero satis idoneæ probationes istis deessent, ita ut se ab inchoatis disceptationibus sponte subtraxerint; Rusticus nedum ipsis favere non potuit, sed eosdem correctione dignos ex legibus censuit; in quo mitius ei agendum S. Pontifex respondet [Opera S. Leonis tom. I, col. 1416.] . Hisce verosimiliter ex tenebris ortum est, quod in Lectionibus antiqui Breviarii Narbonensis dicatur: Sabinianum et Leonem presbyteros, qui se Rustici judicio subduxerant, ejus reliquit (S. Leo) moderamini; quæ tamen cum universo S. Doctoris textu non putem conciliari posse, ut attentius legenti liquebit.
[21] [permanendum S. Rustico in opere credito episcopatus;] Deinde S. Leo rationes, ob quas nata S. Rustico erat voluntas dimittendæ sedis enumerat simulque refellit [Ibid. 1417.] : Miror autem dilectionem tuam in tantum scandalorum quacumque occasione nascentium adversitate turbari, ut vacationem ab episcopatus laboribus præoptare te dicas, et malle in silentio atque otio vitam degere, quam in his, quæ tibi commissa sunt, permanere. Dicente vero Domino: “Beatus qui perseveraverit usque in finem”: unde erit beata perseverantia, nisi de virtute patientiæ? Nam secundum apostolicam prædicationem “omnes qui voluerint in Christo pie vivere, persecutionem patientur.” Quæ non in eo tantum computanda est, quod contra Christianam pietatem aut ferro aut ignibus agitur, aut quibuscumque suppliciis; cum persecutionum sævitiam suppleant et dissimilitudines morum et contumaciæ inobedientium et malignarum tela linguarum; quibus conflictationibus cum omnia semper membra pulsentur, et nulla piorum portio a tentatione sit libera, ita ut periculis nec otia careant nec labores; quis inter fluctus maris navim diriget, si gubernator abscedat?… Permanendum ergo est in opere credito et in labore suscepto. Constanter tenenda est justitia et benigne præstanda clementia. Odio habeantur peccata, non homines. Corripiantur tumidi, tolerentur infirmi; et quod in peccatis severius castigari necesse est, non sævientis plectatur animo sed medentis. Ac si vehementior tribulatio incubuerit, non ita expavescamus, quasi illi adversitati propriis viribus resistendo, cum et consilium nostrum et fortitudo sit Christus, ac sine quo nihil possumus, per ipsum cuncta possimus. Qui confirmans prædicatores evangelii et sacramentorum ministros; “Ecce ego,” inquit, “vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem sæculi.” Et iterum: “Hæc,” inquit, “locutus sum vobis, ut in me pacem habeatis. In hoc autem mundo tribulationem habebitis; sed bono animo estote, quia ego vici mundum.” Quæ pollicitationes quia sine dubio manifestæ sunt, nullis debemus scandalis infirmari, ne electioni Dei videamur ingrati, cujus tam potentia sunt adjutoria, quam vera promissa. Atque hæc ita sanctissimus sapientissimusque pontifex Leo; quibus confortatus et confirmatus Rusticus, deinceps non comperitur de deponendo episcopatus onere cogitasse.
[22] [responsiones ad propositas ab eo inquisitiones.] Denique ad Inquisttiones progreditur summus Pontifex: De consultationibus, ait [Ibid., 1419.] , dilectionis tuæ, quas separatim conscriptas archidiaconus tuus detulit, quid sentiendum sit, inter præsentes opportunius quæreretur de singulis, si nobis tui conspectus copia proveniret. Nam cum quædam interrogationes modum diligentiæ videantur excedere, intelligo eas colloquiis esse aptiores quam scriptis. Quia sicut quædam sunt, quæ nulla possunt ratione convelli; ita multa sunt, quæ aut pro consideratione ætatum aut pro necessitate rerum oporteat temperari; illa semper conditione servata, ut in his, quæ vel dubia fuerint aut obscura, id noverimus sequendum, quod nec præceptis evangelicis contrarium nec decretis sanctorum patrum inveniatur adversum. Sequuntur Inquisitiones numero novemdecim, singulæ cum subjectis S. Leonis responsionibus; quas videsis in operibus S. Doctoris, epistola apud Quesnellum et Ballerinios ordine centesima sexagesima septima, alias secunda. Cæterum pleraque responsa reperiuntur inserta Decreto Gratiani.
[23] [Quo tempore scriptæ litteræ S. Leonis,] Sed controversia est de tempore quo S. Leo laudatam ad Rusticum dederit epistolam. Quesnellus scriptam censet circa annum 442, 443 vel 444; sed rationes profert, Tillemontii judicio, parum firmas [Mémoires, t. XV, p. 405.] Sirmondus et Baluzius annum ponunt 452, nullo, quod allegant, nixi documento. Suspicatur Quesnellus, sic eos statuisse, eo quod existimaverint, in hac epistola, ubi sermo habetur de his, qui ab hostibus in infantia capti fuerant, respici ad eam vastitatem, quam Hunni in Galliis intulerunt anno 451. Hujus autem epistolæ locum non ad Hunnorum irruptionem referri contendit, sed ad Vandalorum persecutionem, qui Africa potiti sub Genserico, catholicos oppugnarunt: nam Inquisit. 18 hæc præferuntur: “De his qui ex Africa vel de Mauritania venerunt et nesciunt in qua secta sint baptizati.” Tum Vandalica persecutione descripta, quæ Christianis illata fuit in Africa post annum 439, hac occasione nonnullos in Gallias sese recipisse existimat, de quibus in eadem epistola sermo sit, et idcirco eam datam credit circa annos indicatos 442, 443 et 444, in quibus ea persecutio grassata est. Sic Ballerinii [Opera S. Leonis, t. I, col. 1409.] . Sed primum Quesnelli sententia convellitur ex Inscriptione Narbonensi, quam cum ipso Quesnello diximus pertinere ad annum Christi 445. In hac autem memoratur Hermes diaconus, qui in epistola S. Leonis dicitur Archidiaconus; scripta proinde hæc fuit post annum 445, cum jam ex diacono factus erat Hermes Archidiaconus. Nec tacendum est, inquit Baluzius [Opera Salviani, p. 411.] , eidem Rustico inscriptam esse celebrem illam Leonis I Papæ epistolam, quæ in omnium manibus versatur, missam per Hermetem Archidiaconum, cujus mentio est in Inscriptione, quique dein Narbonensis episcopus fuit post Rusticum. Nullum reperi scriptorem, qui vel minimum dubitet, Hermetem, qui in Inscriptione nominatur, eumdem esse qui litteras Rustici ad Leonem in Urbem detulit. Addunt Ballerinii contra Quesnellum [Opera S. Leonis, ubi supra.] : Licet Africana Vandalorum persecutio efferbuerit post annum 439, Mauritania tamen in Romanorum potestate perstitit usque ad Valentiniani mortem, quæ incidit in annum 455. Igitur si ii, qui de “Mauritania” in Gallias “venerunt”, persecutionis caussa, ut opinatur Quesnellus, transmisere; id post annum 455 statuendum esset.
[24] [probabiliter circiter annum 458.] Ast eversa Quesnelli sententia, videndum est an certum epistolæ adscribi tempus queat. Juverit hanc in rem tres posteriores S. Rustici Inquisitiones adscripsisse integras. Sic habet Inquisitio XVII: De his, qui parvuli ab hostibus capti sunt, et non se sapiunt baptizatos; sed sciunt se aliquoties ad ecclesiam a parentibus ductos; utrum possint vel debeant, cum ad Romaniam venerint baptizari? Inquisitio XVIII: De his, qui ex Africa vel de Mauritania venerunt et nesciunt in qua secta sint baptizati, quid circa eos debeat observari? Inquisitio XIX: De his, qui parvuli quidem baptizati, a gentilibus capti sunt et cum illis gentiliter convixerunt; cum ad Romaniam adhuc juvenes venerint, si communionem petierint, quid erit observandum? Ex his inferunt Ballerinii loc. cit.: Esto casus Inquisit. 18 ad illos spectet, qui ex Africa in Gallias aliqua de caussa tempore persecutionis Vandalicæ sese receperunt, non tamen eodem pertinere queunt casus Inquisit. 17 et 19. Hic enim indicantur ii, qui “parvuli” ab “hostibus” iisque “gentilibus” capti et extra Romanum imperium adducti, tandem adhuc “juvenes” in “Romaniam” seu in Romanum imperium redierant, ac ex his nonnulli in Narbonensem provinciam, quorum caussa Inquisitiones a Rustico propositæ fuerunt. Non ergo de Africanis persecutionis caussa exulibus vel profugis agitur, nec de Vandalis, qui non gentiles sed ariani erant. Hunnos itaque aliosque barbaros gentiles eosdemque Romanorum hostes intelligere oportet, qui postquam Gallias depopulati sunt, ex iisdem pueros captivos secum asportarunt. Celebris est autem illorum (scilicet barbarorum omnis generis [Conf., Histoire de Languedoc, tom. I, p. 154.] ) irruptio in Gallias et in ipsam Narbonensem provinciam, cujus meminit Hieronymus in epistola ad Ageruchiam disertis verbis [Epist. 123. Vide Migne, tom. XXII, col. 1057 et 58.] an. 407. Si autem de parvulis hoc tempore captis fuisset quæstio, circa annum 442 haud scripsisset, ut videtur, Rusticus Inquisit. 19, quod, “ad Romaniam adhuc juvenes venerint.” Hunni pariter adversus Gothos pugnarunt in Galliis an. 437 et 439; in auxilium ab Aetio acciti [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 135. Conf., Historie de Languedoc, tom. I, p. 182 et seq.] . Sed tum auxiliares fuerunt Romanorum, non hostes. De “gentilibus” autem “hostibus” Rusticus loquitor et de captivis, qui adhuc juvenes ex hostibus in Romaniam redierunt. Æquius igitur intelligitur Hunnorum irruptio in Gallias anno 451 [Conf.. Hist. de Languedoc, ibid, p. 189. Item, tom. IX Oct., p. 122 et 955.] ; cum non auxiliares, sed hostes adversus Ætium Romanorum ducem dimicarunt. Si vero de “parvulis” hoc bello captis Inquisitiones Rustici accipiendæ credantur; ut congruum tempus relinquatur, quo iidem parvuli a gentilibus capti, juvenes in patriam remeaverint, hæc epistola affigi nequit anno 452. Quæ sane a Balleriniis haud absurde prolata, probabilitate sua non carent; in mentem tamen revocandum est, toto medio sæculo V, de quo hic agitur, Romaniam barbarorum incursionibus patuisse; ut non facile ex his statui possit, quibus omnino annis S. Rusticus dubia sua S. Leoni proposuerit. Pergunt Ballerinii: Probabilius autem anno circiter 458 collocanda (S. Leonis) epistola videtur. In primis enim in duabus epistolis anni 458, altera 159 ad Nicetam Aquileiensem cap. 5, altera 166 ad Neonem Ravennatem cap. 1. mentio occurrit de Romanis ab infidelium captivitate ad sua redeuntibus, quorum alii dubium injecerant de baptismate, de idolotitis alii, æque ac legitur in epistola ad Rusticum Narbonensem nempe de baptismate; silet Rusticus de idolothytis. Cum porro omnes hæ epistolæ congruunt captivis, qui sub Attila Italiam et Gallias vastante capti fuerant; tum vero non minus epistola ad Rusticum, quam aliæ duæ, circa eumdem annum 458 scripta æquissime agnoscitur. Dein in epistola ad Neonem c. 1. Leo ait: “Nuper in synodo novum et inauditum antea genus consultationis exortum est. Nam quorumdam fratrum suggestione comperimus, aliquot captivorum ad suas sedes libere redeuntes, qui scilicet in captivitatem illa ætate devenerint, quæ nullius rei ferme poterat habere notitiam, remedium quidem implorare basptismatis; sed utrum ejusdem mysterium baptismatis ac sacramenta perceperint, infantiæ inscientia non posse comminisci.” Hæc quæstio eadem est ac illa quam Rusticus Narbonensis proposuit. Quomodo autem Leo anno 458 in epistola 166 ad Neonem hoc “novum et inauditum antea genus consultationis” potuisset affirmare, si eadem quæstio jamdiu a Rustico illi fuisset proposita? Quomodo … addidisset, longiorem in ea solvenda ac diligentiorem discussionem fuisse necessariam, si jamdiu in epistola ad Rusticum illam pari ratione solvisset? Perspicitur itaque prius Neonem … quam Rusticum de hac quæstione ad Leonem scripsisse; ac propterea hæc epistola ad Rusticum exarata cognoscitur post diem IX kal. Nov. an. 458, quo litteræ ad Neonem datæ fuerunt. Aliunde vero apparet S. Leonem Rustico scripsisse ante annum 459. Ut enim apposite disserunt Ballerinii, Hermes, qui in hac epistola appellatnr “archidiaconus,” vivo adhuc Rustico Biterrensibus episcopus datus fuit, a quibus cum non fuerit receptus, Narbonam rediit; et hac de re idem Rusticus et Hermes litteras ad Leonem dedere ut ex Hilari papæ ep. 8 colligere licet. His autem ut congruum tempus tribuatur ante Leonis mortem, quæ contigit anno 461, Hermes ad Bitterensem cathedram promotus videtur sub annum 460. Hæc autem epistola, Hermete adhuc archidiacono Romæ agente, scripta serius dicenda est anno 459. Hactenus de quæstione chronologica. Probabile itaque est litteras tum S. Rustici tum S. Leonis ponendas circiter annum 458.
[25] [Binæ epistolæ S. Hilari, papæ in causa Hermetis;] Quoniam de Hermete incidit sermo, subjungam hoc loco quæ ad ejus causam pertinent. Is circa annum 445 diaconus S. Rustici noscitur ex Inscriptione; ex litteris S. Leonis archidiaconus circa annum 458. Paulo post Biterrensibus (Beziers) ordinatus episcopus (utique a S. Rustico metropolita), a suis excluditur et pellitur. Quapropter Rusticus Hermetem, cujus virtutem noverat, successorem designat, et ad summum pontificem scribit, ut ejus electionem sua auctoritate confirmaret. Rei tam insolitæ, ut ipsi videbatur (nec sane Leo disciplinæ et canonum ignarus erat), acquiescere noluit Leo. Interim Rustico haud ita multo post defuncto anno 461, Hermes, qui se a Biterrensibus susceptum non fuisse querebatur, ad Narbonensem ecclesiam transiit consensu, ut videtur (ex ipsis S. Hilari litteris mox recitandis, in quibus non prætermississet papa mentionem facere de dissentione, si qua fuisset) cleri ac populi, comprovincialium et ipsius Leontii Arelatensis. Res tamen ad Hilarum, qui Leoni papæ successerat, defertur, quasi Narbonensem cathedram invasisset Hermes. Ita Gallia Christiana [Tom. VI, col. 296.] . Multum vero abest, ut quæ de Rustico in hac causa traduntur, comperta sint. Certe alio prorsus modo loquitur Pagius in Breviario [Tom. I, p. 160.] : Cum Hermes quidam Biterrensibus ordinatus antistes, nec ab iis susceptus, intrusisset se in ecclesiam Narbonensem etc. Ex his nemo inferet Hermetem secundum juris regulas cathedram hanc conscendisse. Quid igitur? Quæstio dijudicanda est ex duabus epistolis S. Hilari, qui anno 461 successit Leoni magno; altera ad Leontium Arelatensem, altera ad episcopos diversarum provinciarum Galliæ.
[26] Priorem sic orditur S. pontifex [Migne, tom. LVIII, col. 24.] : Dilectissimo fratri Leontio Hilarus papa. Miramur fraternitatem tuam ita legis catholicæ immemorem esse, [prior epistola,] ut quæque iniqua et contra patrum nostrorum statuta in provincia, quæ ad monarchiam tuam pertinet, si ipse aut non vis aut non potes, etiam nec nos silentii tui taciturnitate permittas corrigere. Siquidem quod et rumore cognovimus, et quantum diligenter a diacono Joanne, qui a magnifico viro filio nostro Friderico (hic frater erat Theodorici Visigothorum regis) litteris suis nobis insinuatus est, requisivimus, quod iniquissima usurpatione quidam Hermes episcopatum civitatis Narbonensis exsecrabili temeritate præsumpserit… Qua de re, frater carissime, monemus, ut si fides adhibeatur assertis, seposita excusatione, ad nos … relationem transmittatis… Data III Nonas id est die tertia Novembris anno 462. Hæc utique favent apprime Pagio.
[27] [posterior] In altera rescribit Hilarus [Migne, ubi supra.] : Dilectissimis fratribus episcopis provinciæ Viennensis, Lugdunensis, Narbonensis primæ et secundæ et Alpium Pœninarum (Penninarum) Hilarus episcopus… Olim igitur urbium præsides prædictarum (Narbonensis et Biterrensis) sanctæ memoriæ decessori meo (Leoni) non minus quam nobis etiam tunc attulerunt doloris, illicitis petitionibus audendo prosequi, quod vix apud patientiam nostram sola necessitatum potuit deploratione leniri. Quibus enim, sicut etiam vos probatis, factum constat exemplis, et qua non objurgatione dignissimum est, quod sanctorum Patrum decretis et ipsis repugnat canonum institutis? Cum ideo se frater jam et coepiscopus noster Hermes a Narbonensi ecclesia credidit jure suscipi, quia indigne a Biterrensibus, quibus ordinatus est, dicebat excludi. Qui si vere hoc in se factum doleret, et legitimo remedio subvenire propriæ scisset injuriæ, vindictam magis debuit sperare perpessis quam veniam perpetratis. (Nonne ex verbis: Si vere hoc in se factum doleret, saltem conjicere licet Hermeti minus dignam apud Biterrenses susceptionem, potius fuisse speciem quam rationem ut ad Narbonenses transiret?) Denique si nunc saltem communi omnium Domini sacerdotum utatur animo, si imitetur exemplum, si ad hæc quæ ecelesiasticæ quietis contemplatione utcumque sopita sunt, oculis cordis intendat, et pro totius ecclesiæ pace vel fide, quæ sunt multipliciter errata consideret: nihil est profecto quod non etiam ipse reprehendat, et erubescat sibi annui quod in altero laudabiliter improbarit. Scimus enim et jamdiu de memorati fratris conversatione nihil habemus ambiguum, cum anteactæ vitæ ipsius cursum et retro antepositum (al. omne propositum) nostro revolventes animo, hos illum, quos in eo arguimus, incurrisse potius quam fecisse æstimamus excessus. De quibus præsidente (forte legendum esset præsente) fratrum numeroso concilio et ex diversis provinciis ad diem natalis nostri (scilicet 19 novembris 462 in primo anniversario ordinationis S. Hilari) in honorem beati Petri apostoli per Dei gratiam congregato, præsidentibus (melius diceretur præsentibus) fratribus et coepiscopis nostris Fausto et Auxanio, atque agentibus plurimis, quæ vigorem respiciunt auctoritatemque judicii, id a nobis pacis est amore constitutum, ut in sententia, quam sub adversione utriusque legationis inde directæ, Christo Domino inspirante, protulimus, neque caritas evangelicæ indulgentiæ neque apostolicæ virga defuerit disciplinæ. Namque in totum nec remittere nos fecit indulgentia nec affectio coercere. Porro indulgentia consistit in eo, quod Hermes in sede confirmatur Narbonensi; coercitio quod privatur jure ordinandorum episcoporum comprovincialium. Ei, inquit S. Hilarus, qui nunc ecclesiæ Narbonensi præsidere permittitur, ordinandorum episcoporum, ob hæc quæ prave facta sunt, sustulimus potestatem, quam ita ad… Constantium Uceticæ ecclesiæ antistitem, quia ævo honoris primas esse dicitur, pertinere censuimus, ut si superstite Herme episcopo defunctus fuerit, illum hæc cura respiciat, quem repererit episcopalis ordo primatem id est ordinatione antiquiorem. Herme autem episcopo deficiente, faciendorum mos antistitum Narbonensi mox reddatur ecclesiæ, quem non civitas sed causa præsumptionis amisit.
[28] [num præpostere faverit S. Rusticus Hermeti?] Ex his patet, judicio S. Hilari, haud levis culpæ reum se fecisse Hermetem, infulas arripiendo Narbonenses. In quo autem culpa constiterit non facile est accurate definire. Mihi Hermes peccasse præcipue videtur sedem Biterrensem dimittendo, debita deficiente auctoritate, Narbonensemque adeundo, dum ex legum ecclesiasticarum præscripto, priori ecclesiæ adhuc esset legitime copulatus. Minuitur culpa si, ut plures opinantur, Biterra redux vel forte profugus, a sancto Rustico benigne susceptus imo et successor est designatus in sede Narbonensi; atque hac de re scriptum ab eodem S. Rustico fuit tum ad S. Leonem tum ad S. Hilarum, Romanos antistites. Qui ita sentiunt, his S. Hilari verbis, supra recitatis nituntur: Olim igitur urbium præsides prædictarum (Narbonensis et Biterrensis, ut ex initio epistolæ evidenter constat) sanctæ memoriæ decessori meo (Leoni) non minus quam nobis etiam tunc attulerunt doloris, illicitis petitionibus audendo prosequi, quod vix apud patientiam nostram sola necessitatum potuit deploratione leniri. Et re quidem vera, qui alii essent præsides illi, nisi Rusticus et Hermes? Dubitant nonnulli; Tillemontius in nostram aperte propendit sententiam [Mémoires, t. XVI, p. 39.] . Ubi etiam plura citat exempla, quibus probari existimat, haud ita alienum fuisse a canonum disciplina, ut quis ab una ad alteram episcopus transiret ecclesiam iisdem, quibus Hermes in adjunctis, multo minus ut præsul suum eligeret vel designaret successorem. Utut est, vel ex eo quod sedem consuluerit Romanam, patet S. Rusticum nec leviter, nec præpostera mente favisse Hermeti. Cæterum ipse Hilarus ordinationem re penitius examinata et discussa, confirmavit. Quæ acrius dicta in litteris reperiuntur, plurimum ipso rei exitu temperantur. Asserunt Benedictini [Art de vérifier les dates, p. 249.] , inter Romanos pontifices primum esse S. Hilarum, qui prohibuerit, ne episcopus eligeret successorem suum; eumdemque pontificem districte servatum voluisse canonem Nicænum, quo transitus ad aliam sedem prohibetur. Quod notasse satis est, cum hujus loci non sit diligentius quæstionem examinare. Confer Tillemontium [Mémoires, t. XVI, p. 41.] .
§ IV. Adfuit S. Rusticus concilio Gallicano, ubi actum de epistola S. Leonis ad Flavianum; item concilio Arelatensi III, ubi compositum est dissidium de jurisdictione Theodoricum, episcopum Forojuliensem, inter et Faustum, abbatem Lirinensem. Alia Monumenta minus certa vel apocrypha, ad res gestas S. Rustici pertinentia.
[Subscribit S. Rustiens synodicæ epistolæ 44 epporum ad S. Leonem M.;] Subscriptus legitur, et quidem primus post Ravennium Arelatensem, S. Rusticus epistolæ synodicæ quadraginta quatuor episcoporum [Opera S. Leonis, t. I, col. 1107.] ad Leonem magnum, qui celeberrimam suam ad Flavianum epistolam de hæresi Eutychiana in Gallias mittendam curaverat: Rusticus episcopus Apostolatum vestrum in Domino venerans saluto et ut digneris pro me orare supplex oro [Ibid., col. 1110.] . Conventus iste celebratus anno 451, passim venit nomine Concilii Gallicani vel Arelatensis II [Tillemont, Memoires, t. XV, p. 406. — Art de vérifier les dates, p. 180.] . Confer tamen Sirmondum [Concilia antiqua Galliæ, t. I, p. 13 et p. 102.] , qui concilium hoc prætermittit et solius meminit Synodicæ [Ibid., p. 93.] . Respondit Leo anno sequenti (452), litteras suas inscribens Episcopis per Gallias constitutis, singulos nominans quo ordine Synodicam subsignaverant: Ravennio, Rustico etc. [Opera S. Leonis, t. I, col. 1136.] . Hanc autem plurimum extollit, dolens tamen sibi redditam post discessum legatorum suorum ad concilium Chalcedonense. Optassemus quidem, ait, fraternitatis vestræ litteras eo tempore, quo promiseratis, accipere, ut profecturis ad Orientem fratribus nostris, quos ad sanctam synodum vice nostra pro catholicæ fidei defensione direximus, etiam vestræ sententiæ professio jungeretur. Sed cum multa obstacula inopinatam vobis intulerint tarditatem, quamlibet seras et diu expectatas epistolas per fratrem et coepiscopum nostrum lngenuum (is sedi præerat metropoliticæ Ebredunensi [Ibid., t. II, col. 1476.] , et Synodicæ quam Romam deferebat subscripserat) gratanter accepimus, easque cum gaudio recensentes probavimus, sicut confidebamus, eruditione Spiritus Sancti cælestem in vobis vigere doctrinam etc. Nuntiat Patres Chalcedonenses epistolæ ad Flavianum consensisse atque proscripsisse Dioscorum. Concludit in hunc modum: Reddita igitur Deo, fratres carissimi, digna gratiarum actione, oret nobiscum vestra dilectio, ut fratres nostros (legatos), quos expectatio nostra desiderat, incolumes quam primum rediisse lætemur et de omnibus, quæ Domino adjuvante sunt gesta, plenius vos possimus instruere. Nam fratrem Ingenuum noluimus hac expectatione tardari; cum ob hoc ipsum properantius remeare deberet, ne diutius vobis esset incognita communium materia gaudiorum, quæ volumus per curam dilectionis vestræ etiam ad fratres nostros Hispaniæ episcopos pervenire; ut quod Deus operatus est, nulli possit esse incognitum. Data VI Kalendas Februarii (27 Januarii) Herculano viro clarissimo consule cum Sporatio, proinde anno 452 [Art de vérifier les dates, p. 334.] . Itaque Synodica scripta sit oportet circa finem anni præcedentis, seu mensem Decembrem, ut opinantur Ballerinii [Opera Leonis, t. I, col. 1107, in margine.] ; nec video cur Benedictini reprehendant Mansium, quod concilium Gallicanum, cujus Synodicæ respondet S. Leo, adscribat exeunti anno 451 [Art de vérifier les dates, p. 180.] . Reversis a synodo Chalcedonensi legatis (Paschasino et Lucentio episcopis atque Bonifacio presbytero) alteras Leo dedit, mense Februario vel Martio ejusdem anni 452, litteras Dilectissimis fratribus Rustico, Ravennio, Venerio (Massiliensi) et ceteris episcopis per Gallias constitutis, quos certiores facit de gestis in synodo œcumenica et de sententia adversus Eutychen et Dioscorum prolata, cujus sententiæ exemplar adjungit [Opera S. Leonis, t. I, col. 1140 – 43.] . Notandum est in alteris hisce Leonis litteris Rusticum præmitti Ravennio, cum in prioribus postponatur. Ratio discriminis, aiunt Ballerinii [Ibid., col. 1140. Nota.] , facilis est. In antecedenti epistola Leo respondet synodicæ episcoporum epistolæ, in qua cum Ravennius Rustico præcederet, eumdem ordinem sequendum credidit. Rustico autem in ea Synodica præcessit Ravennius eo quod scripta fuerit in synodo Arelatensi. In synodis autem Metropolitanus ejusdem provinciæ primum locum obtinere solet, etiamsi alii aliarum provinciarum metropolitæ antiquiores aut celebriores intersint. Unde in subscriptionibus concilii Aquileiensis an. 381 præcedit Valerianus Aquileiensis provinciæ metropolita, tametsi S. Ambrosius Mediolanensis tot nominibus celebris eamdem synodum rexerit et in aliis documentis Valeriano præponatur. In præsenti autem epistola Leo non respondet ulli Gallorum Synodicæ, ac propterea ætatis ratione habita Rusticum Ravennio præmittit.
[30] [adfuit Arelatensi III in causa Fausti Lerinensis.] Adfuit denique concilio Arelatensi III, habito in causa Fausti abbatis Lerinensis circa annum 455 ut vult Sirmondus [Concilia, t. I, p. 120.] aliique communiter, quamvis id unum certo constet, celebratum concilium sub Ravennio, qui sedi Arelatensi præfuit, ab anno 449 ad annum 461 [Tillemont, Mémoires, t. XV, p. 406] . Scilicet mortuo S. Leontio Forojuliensi episcopo successor electus est S. Maximus abbas Lerinensis; ast hic in silvis se abdidit … humilitate duce, sicque … honorem sacerdotii deprecatus est. Itaque electus est, eo abnuente, Theodorus prius abbas insularum Stœchadum (d'Hieres, ut passim putant, aliud tamen sentiente Valesio [Ibid., p. 407.] ) Sancto Maximo successit in Lerino Faustus. Verum Theodorus episcopus decessoris sui Leontii pactis cum Lerinensibus monachis et abbate stare noluit, motus forsan novo concilii Chalcedonensis decreto, quod monachos episcopis omnino subjectos esse jubet. Faustus abbas … ex adverso pro sua suorumque libertate decertabat [Gallia Christiana, t. I, col. 422.] . Hinc gravis orta et mota contentio, non sine populi offensione; quam ut sedaret componeretque, synodum coegit Arelate, sua in metropoli, Ravennius, missa epistola generali, ut loquitur Sirmondus [Concilia, tom. 1, p. 120.] ad episcopos, quibus exponit primum exortum dissidium; deinde ad hoc itaque, inquit, remediandum scandalum orationibus vestris tertio Kalendas Januarias (30 Decembris) audientiæ dies est constitutus. Rogamus ergo, ut sanctitas vestra se usque Arelate fatigare dignetur etc. Additur specialis clausula ad eos qui in ipsa Insula sunt; ita quidem Sirmondus; ast recte observat Tillemontius [Mémoires t. XV, p. 888.] legendum ex ipsa Insula: agitur enim de episcopis, quondam monachis in Lerino, ut ex verbis Ravennii luculenter efficitur: Beatitudinem vero vestram, inquit, præcipue addesse convenit, quos Insula ipsa velut sinu quodam genitricis fovens ad eam gratiam, quæ nunc in vobis est, Domino instigante perduxit. Et denique specialius et nominatim ad S. Rusticum: Ac præcipue Beatitudo vestra ut adsit primum deprecamur, quia gravior iufirmitas necessario medicos peritissimos inquirit. Quæ sane Ravennii verba, quam præclarum de S. Rustico præbeant testimonium sanctitatis et meriti, nemo non videt. Quid in hoc concilio definitum fuerit, novimus ex decreto, quod ad nos pervenit. Ita autem inscribitur: Institutio sanctorum episcoporum Ravennii, Rustici, Nectarii, Flori, Constantii, Asclepii, Maximi, Justi, Salonii, Ingenui, Ynanti, Zotici, Chrysanthi, in causa insulæ Lerinensis. Incipit: Cum Arelate in sacrario ecclesiæ convenissesemus, … resedimus, de remedio scandali, quod in monasterio in insula Lerinense obortum fuerat pertractantes. Placuit ergo nobis sancto, ut credimus, spiritu gubernante ut… Theodorus episcopus primum exoraretur a nobis, ut scandalum, quod ipse sicut et nos graviter dolebat exortum … manere diutius non pateretur… Nec quicquam deinceps ex his, quæ sibi fratrem Faustum arguebat fecisse, aut verbis repeteret aut animo retineret. Adeoque in gratiam cum eo plene rediret, hoc tamen in posterum sibi tantummodo vindicaturus, quod decessor suus… Leontius episcopus vindicarat, id est, ut clerici atque altaris ministri a nullo nisi ab ipso vel cui ipse injunxerit, ordinentur; chrisma non nisi ab ipso speretur; neophyti si fuerint ab eodem confirmentur; peregrini clerici absque ipsius præcepto in communionem vel ad ministerium non admittantur. Monasterii vero omnis laica multitudo (id est monachi sacris ordinibus non initiati) ad curam abbatis pertineat; neque ex ea sibi episcopus quicquam vindicet, aut aliquem ex illa clericum, nisi abbate petente, præsumat. Faustus, de quo hic sermo, idem ille est qui postea factus episcopus Regensis (Riez), scriptis suis satis magnas controversias excitavit. In Fausti scriptis duo potissimum reprehenduntur; quod semipelagianorum erroribus faverit, et quod animam corpoream esse docere videatur, quam opinionem refellit Claudius Mamertus. Quod spectat ad semipelagianismum venia dignus videtur Faustus, qui scripsit ante concilium Arausicanum II, a quo hæc hæresis est damnata. Ipsius tamen scripta inter apocrypha rejecit Gelasius papa … Obiit S. Faustus circa annum 485, coliturque ut sanctus in sua ecclesia; quin etiam sacris ecclesiæ Gallicanæ fastis nomen ejus inscriptum est [Gallia Christ. t. l, col. 393.] . Vide Act. SS. 16 Jan.
[31] [Alia monumenta minus certa:] Atque hæc sunt antiquitatis documenta certa, quæ ad S. Rusticum pertinent; ex quibus proinde ejus acta illustrari possunt et debent. Habentur et alia nonnulla, sed vel minus sincera vel dubia aut levioris momenti; quæ tamen negligenda minime sunt, imo et in subsidium vocanda.
[33] [Arnobius fertur Commentarios dedicasse S. Rustico;] Primo loco veniunt Commentarii in Psalmos, tributi Arnobio juniori, atque ab auctore inscripti Leontio et Rustico episcopis. Caveus, nihil dubitans, asserit et Commentarios Arnobii esse et dedicatos S. Rustico Narbonensi: Arnobius “junior,” vulgo dictus, inquit [Migne, tom. LIII, col. 240.] , ut ab Arnobio “Afro” distinguatur, gente ut videtur Gallus, claruit circa annum 460, ut ex inscriptione Commentarii in Psalmos, Leontio Arelatensi et Rustico Narbonensi nuncucupati, colligitur. Minus confidenter Bellarminus in Scriptoribus ecclesiasticis [Ibid. col. 237.] : Neque est improbabile hujus Arnobii junioris esse Commentarios in Psalmos, qui sub Arnobii nomine circumferuntur. Rem in medio relinquit Miræus [Ibid. col. 238.] : Eo fere tempore quo Hadrianus VI creatus est pontifex (an. 1522) in Francoladensi cœnobio, inter Wormatiam et Spiram, inventi sunt “Commentarii in omnes Psalmos Davidis,” quos Trithemius, Erasmus, Baræus et alii “Arnobio seniori” (de quo Hieronymus in Catalogo c. 79) non recte attribuunt. Bellarminus suspicatur istos Commentarios esse fetum hujus “Arnobii junioris.” Utut sit, sapiunt Pelagianismum. Quod si etiam Arnobio juniori tribuantur, non tamen certo constaret dedicatos S. Rustico Narbonensi. Incipit Prologus: Charissimis fratribus Leontio et Rustico episcopis Arnobius [Ibid. col. 327.] . Neutrius designatur sedes; et nonne vox fratribus indicat auctorem esse quoque episcopum, qualis non erat nec fuisse postea noscitur Arnobius junior [Histoire de la France littér. tom. II, p. 343.] . Præterea scimus quidem Leontium Arelatensem cathedram tenuisse jam anno 462, nec tamen ante annum 461, quo vivere desiit Ravennius, vel, ut vult Gallia Christiana [Tom. I, col. 533.] , hujus successor Augustalis, quem excepit Leontius. Eodem anno 461 jam episcopus Narbonensis erat Hermes, ut n. 25 demonstravimus. Obiit itaque S. Rusticus ipso fere tempore, quo ad infulas Arelatenses pervenit Leontius. Qui igitur Arnobius suos ambobus simul episcopis inscribere potuit Commentarios? Verumtamen, quamvis plures Rustici nomine, viri sub id tempus reperiantur floruisse [France littéraire, ubi supra, p. 482 — Migne, tom. LVIII, col. 488.] , non video quibus facile aliis convenirent nomina Leontii et Rustici coadunata, quam præfatis duobus præsulibus. Nec omnino repugnat, ut ambo aliquo vitæ spatio in episcopatu convixerint; vel ut Arnobius, si hæc ei mens ab initio fuit, librum suum inscripserit S. Rustico, licet nuper defuncto. Manet ergo dubium, an Arnobus (quem Commentariorum auctorem probabilius habeo) respexerit in Prologo ad S. Antistitem, cujus acta illustramus.
[34] [hunc tradunt etiam interfuisse consecrationi Ravennii;] Majus adhuc habetur dubium de Rustico, quem præsentem consecrationi Ravennii Arelatensis commemorat S. Leo [Opera S. Leonis tom. I, col. 890 et seq.] , epistola ad episcopos per Arelatensem Galliæ provinciam constitutos, incipiente: Dilectissimis fratribus Constantino, Audentio, Rustico etc., quibus gratulatur de bona ac pacifica electione Ravennii. Data est IX Kalend. Septemb. (21 Augusti) Asturio et Protogene coss. id est an. 449. Notat Sirmondus in hanc epistolam [Notæ postumæ apud Labbe, Conc. tom. III, col. 1503.] : Scripta est ad duodecim episcopos, qui Ravennium consecrarant, inter quos e vicinis etiam provinciis adsciti fortasse nonnulli. Rusticus enim qui tertio loco nominatur, Narbonensis episcopus videtur; Florus vero Lutevensis, ex eadem prima Narbonensi. Ex adverso vult Quesnellus (nec contradicunt Ballerinii [Opera S. Leonis, tom. II, col. 1442.] ): Rusticum, qui in hujus epistolæ insoriptione numeratur inter cæteros Ravennii ordinatores, alium esse procul dubio ab illo Narbonensi, ad quem alias scripsit S. Leo. Alterius enim provinciæ metropolitanus, qualem se gerebat Rusticus Narbonensis, numquam se ordinationi episcopali in aliena provincia contra canones immiscuisset, multoque minus in Viennensi, cujus metropolitanus etiam Narbonensem provinciam sibi subjectam esse vel tunc adhuc contendebat, vel certe non ita pridem contenderat. Arelatensium enim votis plurimum suffragatus esset Rusticus, si ad Arelatensis episcopi ordinationem convolasset, velut ejusdem provinciæ episcopus. Deinde Rusticus Narbonensis non tertius scriptus reperiretur in hac epistola, qui alibi vel statim post Ravennium, ut in epistola synodica quadraginta quatuor episcoporum Gallorum ad S. Leonem, et in tertio Arelatensi concilio, vel etiam ante Ravennium nominatus reperitur, ut est in S. Leonis altera epistola. (Confer n. 29) Satius est ergo existimare alium a Narbonensi Rusticum huic epistola inscribi; quod eo lubentius credimus, quod et commune admodum est hujusmodi Rustici nomen, et plures revera legimus circa illa tempora in Galliis floruisse, quorum nonnullos commemorat Apollinaris Sidonus Epistolarum lib. 2. ep. 11, lib. 5 ep. 9 et lib. 8 epist. 11. Quesnello accedit Tillemontius [Mémoires, tom. XV, p. 405.] . Cæterum ipse Sirmondus non asserit agi de S. Rustico; in hanc propendet quidem sententiam, sed quas ob rationes, dicere prætermittit. Equidem alias non video, nisi quod nomen et tempora conveniant S. Episcopo Narbonensi.
[35] [perperam S. Rustico tribuitur quædam epistola] Subdit Quesnellus ubi supra: Alius Rusticus ab his omnibus forte distinctus, scripsit ad Eucherium eam epistolam, quam repæsentavit J. Sirmondus in Notis ad epistolam 11 lib, [ad Eucherium Lugdunensem.] 2 Sidonii. Hunc Rusticum lubens Tillemontius diceret Narbonensem; hæret tamen nonnihil, quia Rusticus ille, qui libros S. Eucherii in Scripturam exscribendos petierat, non videtur fuisse episcopus, et quia aliunde non noscitur Eucherius pontificia dignitate ornatus ante S. Rusticum Narbonensem [Mémoires, tom. XV. p. 405.] . Et re quidem vera S. Eucherium, cum libros illos componeret, jam episcopum fuisse, liquet ex epistola VIII Salviani, quæ exorditur: Domino et dulcissimo Eucherio episcopo Salvianus presbyter; finit: Vale mi Dominus et dulcis meus [Baluzius, Opera Salviani, p. 214 et seq.] . Quamvis autem annus, quo in sedem Lugdunensem sublimatus S. Eucherius est, accurate designari non possit, tamen certum apparet hoc non contigisse ante annum 430; forte anno 432, probabilius anno 434 [Histoire littéraire de la France, tom. II, p. 277.] . Constat vero ex Inscriptione Narbonensi, S. Rusticum saltem anno 430 (longe probabilius anno 427) infulas adeptum. Merito igitur dubitavit Tillemontius an Eucherius S. Rusticum in pontificatu præcesserit (res mihi vix non in comperto est). Quod si Eucherius libros præfatos jam episcopus scripserit, et Lugdunensi ecclesiæ præfectus fuerit, postquam Rusticus Narbonensem regere cœpisset; sequitur non hunc sed alterum cognominem esse auctorem epistolæ, quam Sirmondus noster publici juris fecit: hæc enim non ab episcopo eoque metropolita, sed ne forte quidem a presbytero, scripta demonstratur ex ipsa inscriptionis et salutationis forma. Inchoatur: Domino vere sancto papæ Eucherio Rusticus clauditur: Ora pro me, vere sancte atque amice Dei, et mihi in Christo omni cultu suscipiende papa [Migne, tom. LVIII, col. 489.] . Quapropter auctores Franciæ litter. epistolam tribuunt cuidam Rustico, viro litterato illius ævi et copioso, amico Sidonii Apollinaris [Tom. II, p. 428 et 29.] ; et observant, Sammarthanos [Vetus Gallia Ch., tom. I, p. 295.] item et Baronium confudisse hanc Rusticum cum episcopo Lugdunensi ejusdem nominis, qui dimidio fere sæculo post S. Eucherium ordinatus illius ecclesiæ antistes est. Sed hæc emendantur in Nova Gallia Christiana [Tom. IV, p. 28. Conf. France litt, ubi supra.] . Conf. § I. nn. 10 et seq.
§ V. Summarium rerum a S. Rustico gestarum; ejus mors, sepultura, reliquiæ; memoria in fastis sacris, ubi traditur S. Rusticus ordinatus presbyter a S. Venerio Massiliensi; paucis expenditur quo id jure asserant.
[Compendium vitæ S. Rustici,] Ex hactenus allatis et discussis monumentis deducimus et ordinamus hoc modo vitam et res S. Rustici gestas: In Galliis, forte Massiliæ, ortus erat parentibus opulentis et, ut conjicere licet, sat generosis; patre scilicet Bonoso, postmodum episcopo; matre autem, femina religiosa valde, sorore Aratoris itidem episcopi. At tam hujus quam illius ignota nobis est sedes. Egregiis naturæ et gratiæ donis præditus, cura piissimæ matris, quam paucis annis post editum filium viduam fuisse insinuat S. Hieronymus, Rusticus in omni sapientia et doctrina educatus, ita in studio litterarum profecit, ut dignus sit æstimatus, qui Romam mitteretur, ut ubertatem Gallici sermonis gravitate Romana condiret. In Gallias redux et Massiliæ vel in vicinia cum matre degens, accepit circa annum 411 a S. Hieronymo præclaram valde epistolam, in qua plurima habentur ad laudem S. Adolescentis et claustralis vitæ commendationem. Erat tunc annos circiter viginti natus S. Rusticus, ut conjicere licet ex S. Doctoris verbis. Eodem autem tempore vel non multo post, vitam amplexus regularem est, probabilius, ut equidem existimo, in Massiliensi monasterio S. Victoris; atque S. Venerii (postea Massiliensium) episcopi socius in monasterio, ut est in Inscriptione Narbonensi. Obsecundans monitis S. Hieronymi ita ibidem egit et vixit, ut clericus esse meruerit; unde et in præfata Inscriptione dicitur eidem Venerio compresbyter ecclesiæ Massiliensis. Anno Christi 427, ætatis suæ circiter 37 (stando conjectura quam supra n. 17 ex S. Hieronymo fecimus) episcopus ordinatus est ecclesiæ Narbonensis. Volunt nonnulli (mea opinione perperam) S. Rusticum interfuisse anno 439 ordinationi S. Ravennii Arelatensis. Anno Christi 441, ætatis 52, basilicam ædificare cœpit, et circiter quadriennio absolvit, nempe anno Christi 445, ætatis 56. Exeunte anno Christi 451, ætatis 62 interfuit concilio seu conventui Gallicano, ibique primus post Ravennium Arelatensem, subscripsit epistolæ synodicæ quadraginta quatuor episcoporum ad Leonem magnum, qua hujus ad Flavianum litteras de mysterio Incarnationis probare se testantur. Anno sequenti binæ a S. Leone scriptæ epistolæ; altera responsaria ad præfatam Synodicam; altera certiores facit Galliarum sacros antistites de prolata in Chalcedonensi concilio contra Eutychen et Dioscorum sententia. In utriusque litteris nominatur S. Rusticus, et quidem secundo loco in prioribus, primo in posterioribus. Præsens quoque fuit concilio Arelatensi III (probabilius anno 455), et quidem specialibus hisce ac perhonorificis a Ravennio vocatus verbis: Ac præcipue Beatitudo vestra ut adsit primum deprecamur, quia gravior infirmitas necessario medicos peritissimos inquirit. Agebatur de dissidio, quod non sine populi offensione, ortum erat inter Theodorum episcopum Forojuliensem et Faustum abbatem Lerinensem, de jure quod episcopo competeret in monasterium. Circa annum Christi 458, ætatis 69, cum propter temporum iniquitatem, barbarorum hostiles incursiones et natam exinde morum disciplinæque corruptelam serio cogitasset S. Rusticus de deponendo episcopatus onere, ad S. Leonem scripsit tum ut mentem hanc suam aperiret, tum ut disceret quid sibi faciendum esset in causa Leonis et Sabiniani presbyterorum, qui in accusatione adulterii defecerant, tum denique ut plurium aliarum difficultatum a sede Romana expeteret solutionem. Respondit Leo anno 458, permanendum esse in opere (episcopatus) credito et labore suscepto; mitius agendum cum Leone et Sabiniano, qui pudicitiæ zelo videntur modum excessisse vindictæ; ne diabolus qui decepit adulteros, de adulterii exultet ultoribus. Denique solvit ex ordine difficultates seu inquisitiones a S. Rustico propositas. Extremo S. Præsulis vitæ tempore (anno probabiliter 459 vel sequenti) ordinatus ab eo fuit Hermes, quondam ejus diaconus et archidiaconus, Biterrensium episcopus; ast male exceptus ad S. Rusticum rediit, videturque ab eodem successor designatus in cathedra Narbonensi. Hac de re acriores habemus S. Hilari papæ, qui (electus 10 mensis Novembris) anno 461 S. Leonem exceperat, litteras, quibus graviter reprehenditur Hermes, nec omnino inculpatus prætermitti ipse S. Rusticus videtur. Utut vero est, nota S. Viri sinceritas non sinit, ut ejus hoc in negotio agendi modus præposteræ tribuatur menti.
[37] [mors] Ex laudatis S. Hilari litteris probatur S. Rusticus diem obiisse supremum anno Christi 461, et (secundum probabiles a nobis supra positos numeros) ætatis 72. Epistola enim S. Hilari, qua notatur Hermes, episcopatum civitatis Narbonensis execrabili temeritate præsumpsisse data est III Nonas (id est die tertia) Novembris [Sirmondus, Conc. Gall., tom. I, p. 128.] , non indicato consule; altera, qua idem Hermes permittitur, certa sub lege, servare prædictas infulas, data est III Nonas (die tertia) Decembris Cl. P. Severo consule [Ibid., p. 131.] id est anno 462; ex quibus patet utramque scriptam dicto anno 462, cum tertia Novembris anni præcedentis S. Hilarus nondum ad supremum pontificatum fuisset assumptus. Nec est etiam, quod impediat, quominus S. Rustici transitum annectamus 26 Octobris, quo ejus natales a martyrologis celebrantur.
[38] [sepultura] De sepultura S. Rustici tradit Gallia Christiana [Tom. VI, col. 10.] : Visitur haud procul (mille passuum [Le Blant Pagellæ mss.] ) Narbona vetus sacellum sub invocatione sancti Lupi dicatum, in quo unicum est altare, cui impositum est marmor septem pedes longum et quatuor latum, subtusque aram conspicitur lapis antiquus in modum sepulchri concavus, fractus per medium, et alio marmore quadrato quinque pedum coopertus, in cujus antica parte hæc verba exarata sunt:
ORATE PRO ME RUSTICO VESTRO;
In postica vero, licet ibi multa scripta sint, hæc tantum legi potuere: ALTARE HOC MU … AM. HERMETIS PRBI. Inde conjicit Baluzius, quoniam olim defunctorum corpora in urbibus aut in ecclesiis sepelire haud moris erat apud Romanos, Rusticum illic conditum fuisse; quæ conjectura probabilitate non caret; nam cum an, 1404 id sacellum visitatum fuisset, acta illius visitationis sic habent: “Ibidem etiam quam plurimi veniebant infirmi ad tumulum B. Lupi, qui est cum corpore sancto in medio dictæ capellæ et ante introitum portæ in terra asseverantur esse sepulta corpora SS. Rustici et Eleutherii.” Ita rudi sæculo confundebant Rusticum Narbonensem cum Rustico socio S. Dionysii Paris. et Eleutherii diaconi. Eadem sed paulo latius evoluta, tradit eruditus Edm. Le Blant, additque ex communi sententia ibidem esse sepulcrum S. Rustici quærendum [Ibid.] .
[39] [et altare.] Est et aliud altare, antiquissimum sane et ad nostra usque subsistens tempora; de quo peculiari in tractatu disseruit idem scriptor [Memoire sur l'autel de L'église de Minerve, par M. Edmond Le Blant. Paris. 1846. Vide Inscriptions chrétiennes de la Gaule, tom. II, n° 609.] . Scilicet medias inter fauces exurgit editiore loco nec procul ab urbe S. Pontii Tomeriarum, vicus hodie obscurus nomine Minerba seu Minerva, nobile quondam castrum, sæculo ineunte XIII obsessum et expugnatum a Simone Montfortio, rogatu comitis Narbonensis, cujus ditio infestabatur ab excurrente præsidiario arcis milite. Videtur eo loci templum fuisse Palladi seu Minervæ sacrum, atque inde orta appellatio. Castrum Minervæ, ait Valesius [Notitia Galliarum] a cultu et templo Minervæ nomen accepit; quod deinceps territorio quoque inditum est. Certe Carolus Calvus in diplomate an. 843, meminit Pagi Minerbensis in suburbio Narbonense [Hist. de Languedoc, t. I, Probationes, col. 78.] ; et in altero instrumento an. 873: In paco vel territorio Narbonense, suburbio Minerbense [Ibid., col. 124.] . Teste autem Edm. Le Blant [Mémoire, p. 5.] , omnium antiquissimum monumentum, ad Minervam spectans, altare est a S. Rustico dedicatum circiter annum 460 (imo 457) ut efficitur ex inscriptione:
RUSTICUS EPS ANNO XXX EPTS SVI FF
id est Rusticus episcopus anno XXX episcopatus sui fieri fecit; igitur cum demonstraverimus § I sanctum Virum pontificia auctum dignitate anno fuisse 427; sequitur dedicationem incidere ut dixi, in annum ejusdem sæculi quinquagesimum septimum. Fertur autem, ut nobis per hosce dies rescriptum Carcassone est, S. Rusticus ædem Palladis evertisse, ejusque ruderibus superstruxisse ecclesiam vero Deo sacram, in qua posuit præfatum altare ex marmore albo, sex pedes longum, latum tres. Notat insuper Edm. Le Blant [Ibid., p. 6.] altare olim a frequentissimis visitatum peregrinis, qui illius lateribus solebant nomina sua insculpere; quorum haud pauca (tria supra nonaginta) diligenti opere collegit idem scriptor doctoque illustravit commentario [Ibid., p. 8 – 30.] . Hodiedum incolas habet Minerva ad summum quadringentos [Mémoire, p. 5.] , pertinetque ad circumscriptionem cui ab Araurio fluvio nomen (departement de l'Herault).
[40] [Reliquiæ.] Ad reliquias quod spectat S. Præsulis, sequentia invenio in rescriptis Narbona nobiscum communicatis. Olim reliquiæ insignes S. Rustici servabantur in ecclesia metropolitana, eæque die S. Antistitis festo, nempe XXVI Octobris, fidelium venerationi exponebantur. Sæviente turbine Gallico sub finem sæculi præterlapsi, thecæ et reliquiaria sacrilege in ecclesia metropolitana S. Justi confracta et disturbata fuerunt, hodieque sacræ S. Rustici exuviæ promiscue jacent cum aliis sanctorum ossibus, nec alia ab aliis secerni possunt. Addit sacerdos, qui hæc mihi submisit exeunte anno 1862: Asserunt, parochum S. Justi, non ita pridem defunctum, alteri curato, qui præest ecclesiæ rurali, dedisse os brachiale S. Rustici. Cæterum monuit quoque nos R. D. Dumay nullas jam esse S. Viri reliquias de quarum, ut dici solet, authentia constet; nec festum ejus in populo celebrari.
[41] [Officium] Olim ejus dies celebrabatur ritu duplici, ut efficitur ex Breviario Narbonensi III. et RR. DD. Caroli le Goux de la Berchere arch. et princ. Narb. (Parisiis 1709), ubi legitur: Die XXVI Octobris. In festo S. Rustici, Narbonensis episcopi. Duplex. Lectiones II. Nocturni integras subjiciemus Commentario nostro; hic adscribimus Orationem: Da nobis, Domine, beati Rustici pontificis attolli suffragiis; ut qui in ecclesia tua sacerdotalem adeptus est dignitatem, populo tuo, cui præfuit, supernæ lætitiæ jucunditatem obtineat. Per Dominum. Postquam, suppressa per concordatum an. 1801 sede archiepiscopali, Narbona Carcassonensi ecclesiæ subdita fuit, ab initio duplex saltem Ordo divini officii edebatur pro diœcesi Carcassonensi. Præ manibus habeo Ordinem … juxta ritum ecclesiæ Narbonensis pro anno Domini 1821, de mandato… DD. Arnoldi Ferdinandi de Laporte, episcopi Carcassonen. Notatur autem: 26 Oct. fer. 6. Rustici episc. Narb. “dupl.” col. “aur.”. Similiter in Ordine DD. Josephi Juliani de St Rome-Gualy ep. Carcassonen. juxta eumdem ritum pro anno Domini 1826: 26 Oct. fer. 5. Rustici etc. ut supra. Eodem anno atque de mandato ejusdem præsulis editum est Breve Carcassonense, addita in titulo notatione sequenti: Hoc Breve ordinatum juxta Breviarii Carcassonensis ritum, commune tamen erit Breviariis ecclesiarum Mirapicensis, San-Papulensis et Electensis. Quæ in hoc Brevi sine ulla adnotatione adscribuntur, communia erunt; et tunc unusquisque ordinabit officium juxta Breviarii sui ritum. Si quædam sint discrepantia, tunc adnotabuntur prima syllaba cujusque ecclesiæ, hoc modo: MIR. designat Breviarium Mirapicense; S.-P. San-Papulense, EL. Electense. Porro præfatum Breve sic habet ad diem XXVI Octobris: fer. 5. Rustici episc. “Semid.” col. “alb.” oia de cni Pont. — S-P. Rustici episc. “Semid.” col. “vir.” — EL. Rustici “dupl.-min.” col. “vir.” Ex his constat officium S. Rustici celebratum hactenus Narbonæ ritu duplici, alibi ritu semiduplici vel duplici minori. Est mihi pariter ad manum Ordo divini Officii sacrumque faciendi juxta rubricas Breviarii ac Missalis Carcassonensis, editus anno 1844, auctoritate rursus DD. Josephi de St Rome-Gually. In hoc notatur simpliciter: 26 Oct. Sabb. “Virid.” S. Rustici Ep. “Sem.” Ast ante fere decennium RR. DD. Henricus de Bonnechose episcopus Carcassonensis nunc archiepiscopus Rothomagensis et S. R. E. cardinalis assumpsit pro diœcesi sua Ritum Romanum, quocirca de ejusdem antistitis mandato edita fuere anno 1855 Officia propria diœcesis Carcassonensis juxta exemplar a S. R. congregatione revisum et correctum, et a SS. DD. NN. Pio PP. IX approbatum. In capite præmittitur Kalendarium perpetuum ad usum cleri civitatis atque integræ diœcesis Carcassonensis. Die 26 Octobris notatur: S. Evaristi, papæ et Mart. “dupl. commen.” S. Rustici episc. conf. In officio illius diei reperitur nona Lectio sequens:
[42] [Lectio et oratio ex novo Proprio Carcassonensi.] Rusticus in Gallia Narbonensi piissimis parentibus ortus est. Vix ad annos pubertatis pervenit, cum solitudinis amore captus, monachorum vitam amplexus est. Postea presbyter a Venerio Massiliensium episcopo ordinatur, tandemque ad sedem Narbonensem assumitur. Rusticus episcopus factus, plebem suam in fide et bonis moribus erudire quam maxime curavit. Summa etiam erga exsules Afros ejus charitas enituit, quos Wandali, Africa devastata, e patriæ finibus excedere et in Gallias transmigrare compulerant. Hos omnes paternis visceribus complexus est, re et consilio juvit salutique eorum prospexit. Nam cum plures ex illis an ab arianis vel catholicis fuissent baptizati dubitarent, plerique etiam se sacro illo fonte lotos aliquando fuisse penitus ignorarent, hac de re pius Pastor anxius consuluit sanctum Leonem, qui ad ejus consulta respondit litteris per ejusdem archidiaconum Hermetem rescriptis; sicque animum ipse quem desponderat erexit. Rusticus unus est e quadraginta quatuor Galliarum episcopis Arelate congregatis, qui approbarunt epistolam sancti Leonis papæ ad Flavianum; ad quos sanctus Leo rescripsit, gratulatus ipsis orthodoxam fidem, et nuntians Eutychen et Dioscorum fuisse damnatos in concilio Chalcedonensi. Si obitus sancti Rustici contigit eo die quo festum ejus notatur in martyrologiis, hac vigesima sexta die Octobris migravit ad Dominum. Quæ in his, nostra opinione, vel minus accurata vel dubia occurrunt, dicam in Annotatis ad Lectiones antiqui Breviarii Narbonensis, ad calcem hujus commentarii recitandas. Oratio, quæ in hodierno Proprio Carcassonensi reperitur, sic habet: Tribue nobis, quæsumus, Domine, misericordiam tuam, intercedente beato Rustico pontifice; et quæcumque præcipis ut agamus, ipse adjuva ut implere possimus. Per Dominum. Haud parum diversa est ab altera, supra a nobis posita ex Breviario Narbonensi.
[43] [Memoria in martyrologiis Usuardino et Romano;] Observat Sollerius [Martyrologium Usuardi, 26 oct.] : Rusticus Narbonensis mere Usuardinus est, a nullo antiquiori aut æquali hodie (26 oct.) positus quod mirandum utique est, cum agatur de Præsule, qui suo tempore tanta sanctitatis et doctrinæ laude claruit. Num forte inde ortum silentium, quod extremo vitæ spatio, Rusticus nimium faverit Hermeti, cujus transitum a Biterrensi ad Narbonensem cathedram tam atro S. Hilarus papa notavit calculo? Adde Fridericum, quem frater ejus Theodoricus Visigothorum rex civitati Narbonensi, paulo post mortem S. Rustici expugnatæ anno scilicet 462, gubernatorem dederat, haud parum Hermeti fuisse infensum, sicut et universim catholicis episcopis, utpote arianum [Conf. Hist. de Languedoc, tom. I, p. 209.] . Unde facile fieri potuit, ut partim metu tum Friderici tum ipsius Theodorici regis, partim acerrimis S. Hilari papæ litteris ducti vel deterriti, abstinuerint clerus et populus Narbonensis Rusticum continuo post obitum (ut moris illa tempestate erat) sacris fastis inscribere; quod deinde lapsu annorum factum comperimus. Utut est; præter Usuardum, nec Ado nec alius antiquiorum Martyrologorum ullus meminit S. Rustici. Quinimo in numerosissimis Auctariis Usuardi (a Sollerio nostro tam diligenter compulsis et excussis) ne vel semel S. Præsulis nomen signatur, idque non solum die 26 octobris, sed nec in totius anni decursu, rarissimo sane exemplo. Cæterum Usuardus paucis hisce verbis S. Antistitem celebrat: Civitate Narbona, sancti Rustici episcopi et confessoris. Atque ex eo Romanum martyrologium: Narbone sancti Rustici episcopi et confessoris, qui claruit temporibus Valentiniani et Leonis imperatorum. Valentinianus, hujus nominis tertius, imperavit in Occidente ab anno 424 ad annum 455; Leo, in Oriente successit Marciano, S. Pulcheriæ conjugi, anno 457; obiit anno 474. Itaque S. Rusticus maximam vitæ partem exegit vereque claruit sub Valentiniano III; non item sub Leone, cujus sub principatu non ultra quadriennium protraxit diem. Rectius itaque diceretur claruisse sub Valentiniano, Theodosio juniore (hic imperavit ab anno 408 ad an. 450) et Marciano (ab an. 450 ad an. 457 [Art. de Vérifier les Dates, p. 354 et seqq.] ). Notat in martyrologium Romanum Baronius hoc loco: De eodem Usuardus. Ad hunc tunc (conf. n. 14) monachum scripsit S. Hieronymus egregiam epistolam de vivendi forma… Factus autem episcopus pervenit usque ad tempora sancti Leonis papæ, qui ad eum dedit epistolam decretalem … itemque ad ipsum aliosque Galliarum episcopos epistolam alteram. Unde recte Sollerius ubi supra: Notatio Baronii paucis indicat quæcumque circa vitam ejus aut gesta observari debent ex Hieronymi et Leonis epistolis. Nec quidquam ultra memorat Catellus, Inscriptionem adducens, quæ multorum eruditorum ingenia exercuit, alibi a nobis de integro examinandam. Fidem a decessore datam solvimus in præsenti Commentario § I.
[44] [Catalogo Petri de Natalibus, Saussayo etc;] Petrus de Natalibus confirmat dicta Sollerii, quod ad silentium antiquorum spectat de S. Rustico. Sic enim habet libro XI, capite ultimo: Rusticus episcopus eodem die (VII Kal. Novembris) dormivit in civitate Narbona. In fronte præfati capitis ultimi, monet auctor plures sanctos existere, de quorum vita vel gestis nihil penitus potuit invenire, nisi eorum solum nomina et dies festivitatum; et nihil ultra, nisi de paucis, inquit, de quibus etiam loca in quibus passi sunt vel sine martyrio decesserunt conscripta reperi ex martyrologio videlicet Hieronymi, Usuardi vel Adonis. Et idcirco … in fine præsentis operis hoc unico capitulo ea … recolligere curavi. Ita Petrus de Natalibus. More suo Saussaius longum verbosumque texuit encomium [Martyrologium Gallicanum 26 oct.] : Narbonæ S. Rustici episcopi et confessoris. Qui Massiliensis presbyter, ob præclara gratiæ quibus fulgebat testimonia, ad hujus metropoliticæ sedis, orbatæ Hilarii discessu, gubernacula evocatus, præcepta quibus S. Hieronymus ipsum ante sacerdotium, cum monasticen coleret, instruxerat egregia tenens, omni religione et sapientia ecclesiam illam direxit; cujus basilicam exustam antea, insigni fabrica restituit. Nec murorum tantum, sed morum magis sollicitus clerum in disciplina, populum in observantia pietatis et justitiæ continuit. Multoque honore a summo pontifice Leone I salutatus, rescriptis apostolicis ad se directis super consultatione sua, cum congrua responsa recepisset, ipsaque ceu cælestia oracula omni solicitudine usui demandasset, episcopalium virtutum laude nobilis, sancteque actis in omni administratione præclarus, boni pastoris, cujus partes undequaque expleverat, præmium a Domino percepit. Memoratur S. Rusticus hac die in martyrologio Parisiensi cardinalis de Noailles; Autissiodorensi RR. DD. Caroli de Caylus; in Ebroicensi RR. DD. Petri de Rochechouart. Hujus verba, utpote præ cæteris accurata et concisa, adscribimus.: Narbonæ sancti Rustici episcopi, qui ex beati Hieronymi consilio cœnobiticam vitam amplexus et postea ad ecclesiæ Narbonensis regimen assumptus, eximiæ doctrinæ et pietatis argumenta præbuit, cumque de munere abdicando apud Leonem magnum egisset, hoc ab ipso responsum tulit: Permanendum est in opere credito et labore suscepto. Denique Castellanus in martyrologio universali verba Romani recitat sed in gallicum versa. Adalbertus Müllerus in recenti kalendario generali asserit S. Rusticum ordinatum fuisse presbyterum a Proculo Massiliensi episcopo [Allgemeines Martyrologium, oder vollständiger Heiligenkalender der katholischen Kirche 26 oct. Regensburg. 1860.] .
[45] [a quo eppo S. Rusticus fuerit ordinatus presbyter.] De ordinatione S. Rustici non eadem ab omnibus traduntur. Alii alium ponunt episcopum, qui presbyteratum illi contulerit. Müllerus Proculum diserte nominat; in Lectione novi Proprii Carcassonensis Venerius designatur: Presbyter a Venerio, episcopo Massiliensi ordinatur. n. 42. In vetere Breviario Narbonensi (cujus Lectiones mox subdam) nihil de ordinatore episcopo dicitur. Non est verisimile S. Rusticum a Venerio sacerdotii honore fuisse insignitum, sequentes ob rationes: 1° Venerius cathedram Massiliensem probabilius tantum conscendit anno 428 [Gallia Christ., tom. I, col. 631 – 35.] quo tempore, ut ex dictis § I elucet, S. Rusticus jam ad episcopatum Narbonensem promotus erat. 2° In majori Inscriptione S. Rusticus legitur Episcopi Veneri … compresbyter ecclesiæ Massiliensis, quod obvio sensu intelligendum videtur, utrumque in eodem sacerdotii gradu aliquamdiu simul constitisse; nec proinde Venerius Rusticum ordinare potuit. Nihil vero obstat quominus id præstiterit Proculus, qui sedit Massiliæ saltem ab anno 381 ad annum 418 et probabilius ad annum usque 426 [Ibid.] , et laudatur a S. Hieronymo in epistola: Habes istic sanctissimum et doctissimum pontificem Proculum etc. Favet huic sententiæ, quod, nostra opinione, S. Rusticus monasticæ disciplinæ operam dederit Massiliæ in S. Victoris cœnobio; cum tamen hac de re controversia est, aliis Lerinense aliis Tolosanum præferentibus monasterium; sequitur certo statui non posse, an Massiliæ an alibi ad presbyteratus honorem Rusticus fuerit elevatus. Quapropter eruditi passim prætermittunt definire quis episcopus hunc illi ordinem contulerit. Itaque mihi probabile est, fuisse Proculum; vix non certum, esse alium a Venerio.
§ VI. Brevis notitia provinciæ, civitatis et sedis Narbonensis. Lectiones ex antiquo breviario Narbonensi de S. Rustico.
[Notitia provinciæ Narbonensis,] Scribit Hadrianus Valesius [Notitia Galliarum, verbo: Narbo Martius.] : Galliæ Narbonensi nomen dedit “Narbo,” vulgo “Narbonne,” urbs vetus et illustris Volcarum Tectosagum, quo Porcio Marcioque Coss. deducta est colonia Romana … anno Urbis conditæ DCXXXVI; prima omnium in Gallia, post triennium quam Carthago extra Italiam prima deducta fuerat. Quapropter quando Gallias primum partitus Julius Cæsar in provincias est, tres tantum nominantur: Lugdunensis, Belgica et Aquitanica, quæ tunc Galliarum nomine significabantur, exclusa Narbonensi, quia pridem Romanorum erat ac Romanis tributa provinciis [Orlendius. Orbis sacer et profanus, tom. I, p. 405 et 422. Florentiæ, 1728.] ; Gallicis accensita fuit ab Augusto [Ibid., p. 405 et 425.] . Circiter annum 374, certe non ante annum 370, secta bifariam est; scilicet in primam et secundam [Histoire de Languedoc, tom. I, p 147. Walkenaër, Géographie ancienne de la Gaule, tom. II, p. 370. Paris, 1839.] . Primæ Narbonensis metropolis remansit Narbo Martius, secundæ autem Narbonensis metropolitica dignitas transiit ad Aquas Sextias [Orlendius, p. 426.] . Postremo antiqua provincia seu Gallia Narbonensis, quæ usque ad medium circiter sæculum quintum una fuerat, in provincias quinque distracta est: Narbonensem primam, cujus caput Narbo, Narbonensem secundam seu Aquisextiensem, Viennensem, Aquas Graias et Alpes Maritimas [Gallia Christiana, tom. VI, p. 2.] . Ex his apparet extensos antiquitus valde fuisse limites Galliæ Braccatæ seu Narbonensis, quam sic describit Plinius [Hist. nat, lib. III. Apud Harduinum, tom. I, p. 145. In-fol.] ; Narbonensis provincia appellatur pars Galliarum, quæ interno mari alluitur, Braccata antea dicta, amne Varo ab Italia (Leguria) discreta Alpiumque vel saluberrimis Romano imperio jugis; a reliqua vero Gallia latere septemtrionali, montibus Gebenna et Jura. Agrorum cultu, virorum morumque dignatione, amplitudine opum, nulli provinciarum postferenda; breviterque Italia verius quam provincia… Oppida: Illeberis (Colioure…) Narbo Martius, Decummanorum colonia, XII m. pass. a mari distans etc. Et Pomponius Mela, ubi de Gallia Narbonensi agit [Lib. II, cap. V, p. 196. Lugduni Batav., 1782.] : Pars nostro mari apposita (fuit aliquando Braccata, nunc Narbonensis) est magis culta et magis consita ideoque etiam lætior. Urbium quas habet opulentissimæ sunt: Vasio Voconciorum, Vienna Allobrogum. Avenio Cavarum etc. Sed antestat omnes Atacinorum Decumanorumque colonia, unde olim his terris auxilium fuit, nunc et nomen et decus est, Narbo Martius. Labentibus sæculis Narbonensis prima vocata est etiam Septimania, Gothia, quæ, ut habet Hadrianus Valesius [Notitia Galliarum, verbo: Septimania.] , et Linguadokium. Et quidem ab Apollinari Sidonio aliisque sequentibus v. g. Gregorio Turonensi, Carolo Magno etc. Septimania dicitur, non a septem provinciis, ut opinatur Scaligerus, sed, inquit laudatus Valesius, quod primus animadverti, a numero civitatum Narboni metropoli attributarum atque subjectarum. Erant autem septem: nimirum Tolosa, Biterræ, Nemausus, Agatha, Magalona, Luteva, Ucecia. Huic sententiæ satis accedunt historiæ Occitaniæ scriptores [Hist. de Languedoc, tom. I, p. 213.] . Prosequitur Valesius: Septimania sæpe et Gothia est appellata, propterea quod jam inde a Theodorico juniore et Eurico principibus, Gothis occiduis per annos circiter CCL seu Visigothorum regibus in Hispania dominantibus paruit. Addit paulo infra: Quoniam (sicut antiquitus Galliæ universæ in Braccatam et Comatam) olim totum Franciæ regnum in provincias linguæ “ouy” et linguæ “oc” dividebatur (de “langue-d'ouy” et de “langue-d'oc.”) provinciæ Narbonensi I sive Septimaniæ aut Gothiæ, quæ una ex linguæ “oc” provinciis erat, nomen “Linguadokii” remansit, “Languedoc…” Hæc autem divisio Franciæ facta est (sæculo XIII exeunte) in duas linguas, quod Vasiones, “Gothi” sive “Septimani,” Provinciales, Delfinates aliique linguæ tortæ populi, sed præcipue “Gothi” pro “ita” vel “utique” oc dicere consueverant id est “hoc;” cæteri Franciæ incolæ OUY. Concordant historiographi Occitaniæ [Ibid., p. 584.] . Gothorum regibus diu paruit Septimania, usque ad initia sæculi VIII. At interempto Roderico (ultimo Visigothorum rege) anno 712, Sarracenorum armis Narbona occupatur sub annum 719 usque ad annum 759, quo, faventibus Gothis, .. urbs (Narbona) tradita est Pipino regi Francorum, et sic tota Septimaniæ provincia cessit Galliæ coronæ [Gallia Christiana, tom. VI, p. 2.] .
[47] [civitatis,] Urbs, provinciæ ab antiquo caput, vario nomine designata legitur. Narbo, Narbo Martius sive a Marte cognomine deducto, ut plures existimant, sive potius a martia decima legione: Narbo enim “Decumanorum colonia” erat; et populi Narbonenses dicti sunt “Decumani” a militibus decimæ legionis, Julii Cæsaris jussu eo deductis; sicut etiam a Julio “Colonia Julia” dicta est Narbona, ut videre est apud Scaligerum et Sirmundum [Ibid., p. l. Item Valesins, Notitia Gall.] . Vocatur quoque Civitas Atacinorum, quod ad Fluvium Atacem (vulgo Aude) sit posita; hodie communiter dicitur Narbona, gallice Narbonne. Atque hæc de variis urbis nominibus. Antiquissimam esse civitatem ex dictis hactenus apparet luculenter. Magnitudinem et opes testantur Plinius et Mela. Straboni et Stephano celebre emporium est. Augusto in tantum devota erat, ut triennio ante ejus mortem, aram imperatori dedicaverit [Expilly, Dictionnaire de géographie.] . Igne consumptam Antoninus Pius suis restituit sumptibus, ut fidem faciunt binæ inscriptiones anni 145. Tanto Romanis fuit in pretio hæc civitas, ut proconsulum sede illam decoraverint, missis etiam prætoribus, qui toti provinciæ jus dicerent; tanta scholarum ejus celebritas, ut in his duo Constantini imperatoris filii ex fratre nepotes Rhetoricæ studuerint etc. [Gallia Christ., tom. VI. p. 2.] . Magnificis extollitur laudibus ab Ausonio, Burdigalis oriundo, sui ævi (floruit toto fere sæculo quarto) poetarum facile principe, Carmine XIII de claris urbibus sic canente [Migne, Patrologia lat. tom. XIX, col. 871.] :
Nec tu, Martie Narbo, silebere: nomine cujus
Fusa per immensum quondam provincia regnum,
Obtinuit multos dominandi jure colonos.
. . . . . . Tu Gallia prima Togati
Nominis attollis latio proconsule fasces.
Quis memoret portusque tuos, montesque lacusque?
Quis populos vario discrimine vestis et oris?…
Te maris Eoi merces et Iberica ditant
Æquora: te classes Lybici Siculique profundi:
Et quidquid vario per flumina perfreta cursu
Advehitur, toto tibi navigat orbe κατάπλους (appulsurum).
Nec minora cecinit sæculo sequenti Sidonius Apollinaris carmine XXIII (hendecasyllabo), quod Narbo inscribitur, ubi inter alia plurima (longum namque est carmen) encomia [Ibidem, tom. LVIII, col. 731.] :
Salve, Narbo, potens salubritate
Urbe et rure simul bonus videri,
Muris civibus, ambitu, tabernis,
Portis, porticibus, foro, theatro,
Delubris, capitoliis, monetis,
Thermis, arcubus, horreis, macellis,
Pratis, fontibus, insulis, salinis,
Stagnis, flumine, merce, ponte, ponto.
Hæc scripta post expugnatam occupatamque a Gothis Narbonam, liquet tum ex ætate Sidonii, qui natus erat Lugduni anno circiter 430, tum ex his quæ paulo infra subjiciuntur:
Sed per semirutas superbus arces
Ostendens veteris decus duelli,
Quassatos geris ictibus molares,
Laudandis pretiosior ruinis.
Sint urbes aliæ situ minaces,
Quas vires humiles per alta condunt,
Et per præcipites locata cristas
Nunquam mœnia cæsa glorientur:
Tu pulsate places, fidemque fortem
Oppugnatio passa publicavit.
Unde merito Cluverius [Introductio in universam geographiam, p. 63. Trajecti ad Rhenum, 1701.] : Martius Narbo … magnifica quondam urbs, nunc munimine maxime clara. Anno 413 ab Ataulpho, Visigothorum rege, capta, sed brevi post imperatori Honorio restituta; a Theodorico, altero Visigothorum principe, anno 436 frustra obsessa, tandem in eorum manus venit anno 462, paulo proinde post obitum S. Rustici. Circa annum 719 a Sarracenis expugnata, erepta eis fuit a Pipino brevi, anno Christi 759, obsidionis septimo [Expilly, Dictionnaire des Gaules et de la France.] . Exinde lapsu temporis Septimaniæ ducibus seu Gothiæ marchionibus Narbona civitas subjacuit, comitibusque Tolosanis eorum successoribus, qui et ducum Narbonæ titulo gloriabantur, sub quibus Vicecomites longo ordine rectores habuit et urbis dynastas, donec Gasto Fuxensis, Johannis Fuxensis ex Maria Aurelianensi conjuge filius, et Ludovici XII Franciæ regis ex sorore nepos, hanc urbem ejusque dominium regi avunculo cessit pro aliis terris, conventione facta 19 novembris an. 1507. Sicque tandem Gallicæ coronæ perpetuo adjuncta est [Gallia Christ., tom. VI, p. 2 et 3.] . Ad nostra propius accedendo tempora, sic describitur Narbona apud Baudrandum [Novum Lexicon Geographicum, p. 509. Isenaci (Eysenach in Thuringia), 1677.] : Urbs est ampla et munita Galliæ, in Occitania provincia, juxta ramum Atacis fluvii, manu ductum alias a Romanis et “la Robine” dictum. Anno 1789 incolas numerabat 8528; nunc præter propter 11,000 [Guibert, Dictionnaire géographique. Paris, 1850.] . Quantum mutatus ab illo Narbone!
[48] [sedis antiquissimæ,] Origo ecclesiæ Narbonensis, ut et plerumque in aliis Galliarum ecclesiis usu venit, vario a variis tempore constituitur. Primus ejus antistes in catalogis signatur S. Paulus. Constans vero, teste Gallia Christiana [Tom. VI, col. 5.] , hujus ecclesiæ traditio est, quam indubitatam vellemus, eum esse Paulum Sergium proconsulem, qui ad fidem conversus Cypro Romam, indeque Narbonam venerit. Sane Usuardus et Ado Viennensis missionem Pauli ab apostolis, ejusque ad urbem Narbonam appulsum, tamquam rem in Galliis Narbonensi ac Viennensi certam et exploratam martyrologiis suis IX sæculo consignarunt; sed eumdem fuisse ac Sergium Paulum ab Apostolo ad fidem conversum id tantum probabile scripserunt. Quæ, utpote non omni ex parte satis accurata, asterisco indigent. Observat ad diem XII Dec. in Usuardum (quo die iste S. Pauli meminit, Ado vero aliique omnes XXII Martii) Sollerius: Licet signatas ab Adone Kalendas deserat, ejus opinionem, quæ IX sæculo obtinebat de primis in Gallia evangelii prædicatoribus ad apostolorum tempora reducendis, omnino amplexus est Usuardus, id prudenter omittens, quo Viennensis (Ado) Paulum Narbonensem indicat “eumdem ipsum fuisse Sergium Paulum proconsulem” [Conf. Henschenium, Act. SS., t. III Martii, p. 372 et seq.] . Quibus ex verbis videtur Sollerius existimasse, Paulum Narbonensem Adoni eumdem absque dubio fuisse ac Sergium proconsulem. Quod si hæc ejus fuerit mens, ipse etiam Sollerius nonnihil est emendandus. Itaque asserunt tum Usuardus, tum Ado, S. Paulum ab apostolis in Gallias missum; additque in libello de festivitatibus Ado: Tradunt (nec proinde asserit) eumdem ipsum fuisse Sergium Paulum etc. Revertor ad Galliam Christianam loc. cit.: Et certe traditio illa, tametsi constans et vetus in ecclesia Narbonensi, conjectura solummodo niti, verisimilitudine autem carere visa est pluribus, Tillemontio maxime, Bailleto aliisque viris eruditis, quorum sententia est, Paulum et alios viros apostolicos in Gallias missos … medio tantum sæculo tertio advenisse, anno scilicet 251 vel 252 sub Decii consulatu etc. Opus non est hæc diligentius hoc loco expendere, cum alias a nobis id præstitum sit [Vide Acta S. Florentini Trevirensis, tom. VIII Octob., item Acta S. Salomæ, t. IX Oct.] .
[49] [et metropoliticæ;] Hoc certum, sedem Narbonensem antiquissimis Galliarum ecclesiis annumerandam, et vix non reliquis omnibus dignitate præcelluisse. Primæ sedis dignitatem in prima Narbonensi merito sibi Narbo vindicavit, donec ab Arelatensi metropolitano, sua urbe titulis sæcularibus aucta, ipsius jura pervasa sunt, ac brevi sunt eidem restituta [Gallia Christ., t. VI, p. 3.] . Additur ibidem: Paruisse vero sub Gothis regibus ecclesiam Narbonnensem Toletanis archiepiscopis, quidam voluerunt. Atque ita diserte statuit Orlendius [Orbis sacer. et profanus, t. I, p. 426.] , asserens usque ad finem septimi sæculi et initium octavi provinciam Narbonensem I a Gallis avulsam, Hispaniis adscriptam fuisse; idque probatum censet ex eo quod metropolitæ Narbonenses conciliis in Hispania celebratis interfuerint, quod utique ex subscriptionibus liquido efficitur. Reponit Gallia Christiana ubi supra: Sed contrarium (scilicet subjectam non fuisse) evincit concilium Toletanum VI anni 638. Huic enim præsedit Selva Narbonensis archiepiscopus jure antiquitatis, supra Braccarensem, Hispalensem, et ipsum Toletanum, qui eidem interfuerunt. Consentiunt scriptores historiæ Occitaniæ [Histoire de Languedoc, t. I, p. 339.] . Confirmatur ex epistola Innocentii III ad Petrum Compostellanum: Nec ex eo probatur, inquit præfatus pontifex, ad Braccarensem metropolim pertinere, quia interfuerunt concilio Braccarensi, cum constet Narbonensem per multa tempora venisse ad concilium Toletanum, nec tamen Toletana metropolis aliquid juris habet in ecclesia Narbonensi: sed mandato regum illa fiebant, quod magis violentum quam justum præsumitur extitisse. Nec amplius probatur ex Urbani II rescripto (an. 1088), quo pontifex Bernardo Toletano primatum totius Hispaniæ et Galliæ Gothicæ seu Occitaniæ concedit: nam continuo reclamarunt metropolitæ Tarraconensis et Narbonensis. Quare idem Urbanus Bernardum constituit suum per Hispaniam et provinciam Narbonensem legatum, ac siquidem paruerunt archiepiscopi, id certe non ratione primatiæ Bernardi fecerunt, sed ratione legationis [Gallia Christiana, tom. VI, p. 3.] . Similiter non putem quemquam adhuc esse, qui admittat Narbonensem ecclesiam Bituricensi sæculo IX subditam fuisse. Infirmæ valde et exiles sunt rationes in hanc sententiam adhibitæ a viro cæteroquin docto et erudito, Petro de Marca [Vide Histoire de Languedoc, tom. I, p. 450 et 731.] . Itaque (verbis denuo utor Galliæ Christianæ) Narbonensis ecclesia ab omni semper alia jurisdictione libera, suam libere in varias pro varietate temporum ecclesias exercuit, non solum in Septimania, verum et in Hispaniæ Marca, quæ diœceses quatuor complectebatur: Barcinonensem, Gerundensem, Urgellensem et Ausonensem (de hac vide supra in actis SS. Luciani Marciani et Socc.). Cum enim post urbem Tarraconam a Sarracenis deletam, pro disciplina eorum temporum, ecclesiæ huic metropoli subjectæ ad metropolitanorum viciniorum transiissent jurisdictionem, Urgellensis cum ceteris in ea parte Tarraconensis provinciæ positis, quam Franci occupaverant, sub potestatem archiepiscopi Narbonensis devenit, permansitque usque ad finem sæculi undecimi. Denique Narbonensi metropoli, cujus antistes præses natus erat comitiorum Occitaniæ, suffraganeæ erant sæculo præterlapso undecim: S. Pontii Tomeriarum, Electensis, Biterrensis, Agathensis, Nemausensis, Alesiensis, Magalonensis seu Monspeliensis, Carcassonensis, Lutevensis, Uceticensis et Helenensis. Ultimus sedem illam, tot tantisque nominibus claram, tenuit Arturus de Dillon, Narbonam Tolosa translatus. Nam anno 1801 per concordatum suppressa a Pio VII fuit cathedra Narbonensis, titulusque unitus Tolosanæ, cujus metropolita proinde Tolosanus et Narbonensis inscribitur. R. D. Arturus ex iis est, qui sedem resignare noluerunt; obiit patria extorris tempore, ut dici solet, emigrationis [Moroni, Dizionario, voce: Narbona. — Notizie (vulgo Cracas) per l'anno MDCCCXLV.] .
[49] [ac demum ecclesiæ.] Ex dictis § I, hujus commentarii efficitur S. Rusticum exustæ dudum novam eodemque in loco substituisse basilicam, cujus hodiedum adhuc dicitur in horto palatii, quondam archiepiscopalis (quod nunc prætorium est) cerni turris et fragmen columnæ (Conf. n. 11.) sicut et pars frontis cum Inscriptione. Ædes a S. Rustico condita perstitit usque ad exiens sæculum XIII. Scilicet jacta fuere fundamenta hodiernæ ecclesiæ S. Justi (olim metropolis) die 13 Aprilis 1275; chorus et sacella ambientia absoluta noscuntur anno 1332; opus præclaræ utique structuræ. RR. DD. archiepiscopus Le Goux de la Berchere anno 1708 quadratum posuit navi ædificandæ; at deficiente pecunia, cœptam fabricam prosequi non licuit; anno 1772 rursus de reassumendo ædificio cogitavit serio archiepiscopus RR. DD. de Boveau, verum eodem fato eamdemque ob causam. Parietes ad altitudinem fenestrarum perducti hærent; cæterum nova hæc fabrica alterius omnino structuræ seu styli est ac chorus. Atque hæc est ecclesia passim S. Justi dicta; de qua Gallia Christiana: Civitatem exornat metropolitanum templum B. M. et SS. martyribus Justo et Pastori dicatum, opus stupendæ magnificentiæ, sacellis elegantibus, variisque picturis decoratum [Tom. VI, p. 4.] . Ad præsentem quod spectat ædificii statum, sic mihi rescriptum Narbona est: Ipsa ecclesiæ metropolicæ navis (quæ cæteroquin rectius vocaretur chorus templi, ut dici solet, Gothici, haud multum dissimilis ab Ambianensi et Rhemensi) per turbinem exeuntis sæculi XVIII intacta permansit; sed omnia fere monumenta destructa, nempe sepulchra episcoporum, et Philippi III cognomento Audacis, francorum regis, egregii singula operis; sanctorum reliquiæ combustæ, raptis auro lapidibusque pretiosis, quibus ornabantur; altaria eversa, excepto majori, cui insedit meretricia dea rationis; organa similiter servata, quod usui forent agendis decadibus (sic dicebantur, ut notum est, festa novi et impii ritus, substituta sanctis Ecclesiæ festivitatibus); servata quoque est insignis statua B. Virginis, donum RR. DD. Francisci de Conzie, archiepiscopi Narbonensis (obiit anno 1432); item fragmenta nonnulla ossium S. Sergii; duo calices antiqui; evangeliarium, quod dono dederat Carolus Magnus; duo missalia, reliquiarium ex ligno cedrino. Acta capitularia S. Justi, S. Pauli, et S. Sebastiani, Carcassum fuere translata, jussu magistratus civilis. Ita R. D. Dumaij, addens se hæc didicisse ab egregio presbytero Narbonensi, quem, ut quæsitis nostris aptius satisfaceret, convenit. Laudat. loc. cit. Gallia Christiana vas sacrum (vulgo ostensorium) pro exponendo SS. Sacramento, quod tanti, inquit, ponderis est, ut a paucioribus nequeat quam ab octo sacerdotibus gestari. Rebus in Gallia turbatis circa finem sæculi præteriti, eadem sors pretiosissimæ huic hierothecæ fuit, quæ aliis innumeris: nempe disparuit, nec hactenus reperta, nec deinceps verosimiliter reperiunda. Contendunt senes, qui illam viderant, tantæ fuisse claritatis, ut ipsum solis jubar obscuraret splendore margaritarum. Altera nunc habetur, sed priori non comparanda. Unde etiam seniores, cum primum novam conspicerent hierothecam, illacrymabantur; ut quondam plurimi de sacerdotibus et levitis et principes patrum et seniores, qui viderant templum prius (Salomonis) cum fundatum esset, et hoc templum in oculis eorum, flebant voce magna *.
[Annotatum]
* I Esd. cap. I, v. 12.
LECTIONES EX BREVIARIO NARBONENSI.
aIn II Nocturno. Lectio IV. Rusticus episcopi Bonosi filius, episcopi Aratoris ex sorore nepos, episcopi Venerii socius in monasterio, compresbyter ecclesiæ Massiliensis, is videtur b esse cui sanctus Hieronymus egregiam rescripsit epistolam, in qua ait eum habere matrem religiosam, multorum annorum viduam, quæ aluit, quæ erudivit infantem, ac post studia Galliarum, misit Romam. Eum sanctus Hieronymus hortatur in eadem epistola, ut exemplo sancti Joannis Baptistæ, qui et sanctam habuit matrem, pontificisque filius erat, in domo parentum cum periculo non maneat; subjiciatque se quotidianis monitis sancti doctissimique Massiliensis episcopi Proculi: et sectetur vestigia sancti Exuperii Tolosæ episcopi, cæterorumque huic similium quos sacerdotium et humiliores facit et pauperes c. Lectio V. Consiliis Hieronymi morem gerens Rusticus, sic vixit in monasterio d, ut clericus esse meruerit, ac postea anno circiter quadringentesimo vigesimo septimo e in Narbonensem episcopum fuerit consecratus. Anno episcopatus sui decimo quinto, instaurationem Narbonensis ecclesiæ, dudum exustæ, suscepit, et in ea ædificanda quatuor consumpsit annos f. Interfuit concilio Arelatensi tertio, in quo compositum est Fausti Lirinensis abbatis cum Theodoro episcopo Forojuliensi de juridictione dissidium g. Epistolæ synodicæ ad sanctum Leonem ab episcopis Gallicanis contra Eutychen rescriptæ subscripsit h. Primus i nominatur inter Gallicanos episcopos ad quos idem summus Pontifex misit exemplar sententiæ adversus Dioscorum et Eutychen in concilio Chalcedonensi prolatæ. Lectio VI. Cum gravia scandala passim emergerent, dubiaque multa ad disciplinam ecclesiæ pertinentia suborta essent, sedem apostolicam consuluit, missis ad sanctum Leonem epistolis k, quibus significavit vacationem ab episcopatus laboribus peroptare se et malle in silentio atque otio vitam degere. Cui sanctus Leo per litteras animos addidit, eumque spe cælestis adjutorii communivit, simulque propositis dubiis respondit: Sabinianum vero et Leonem l presbyteros qui se Rustici judicio subduxerant, ejus reliquit moderamini. Anno episcopatus sui trigesimo Rusticus altare marmoreum ecclesiæ Minervensis m tunc intra Narbonensis, nunc intra San Pontianæ diœcesis fines sitæ, consecravit, ut testatur vetus inscriptio huic altari insculpta. Tandem quadriennio post n, meritis plenus, abiit ad Dominum o. Lectio sancti Evangelii secundum Joannem, cap. 10. In illo tempore, dixit Jesus quibusdam ex Pharisæis: Ego sum pastor bonus. Bonus pastor animam suam dat pro ovibus suis. Mercenarius autem, et qui non est pastor, cujus non sunt oves propriæ, videt lupum venientem et dimittit oves. Et reliqua.
[2] Homilia S. Leonis papæ. Ep. 2, al. 92. Ad Rusticum Narbonensem episcopum. Lect. VII. Dicente Domino: Beatus qui perseveraverit usque in finem: unde beata erit perseverantia nisi de virtute patientiæ? Nam secundum apostolicam prædicationem: omnes qui voluerint in Christo pie vivere, persecutionem patientur. Quæ non in eo tantum computanda est, quod contra christianam pietatem, aut ferro, aut ignibus agitur, aut quibuscumque suppliciis: cum persecutionum sævitiam suppleant, et morum dissimilitudines, et contumaciæ inobedientium, et malignarum tela linguarum: quibus conflictationibus cum omnia semper membra pulsentur, et nulla piorum portio a tentatione sit libera, ita ut periculis nec otia careant, nec labores: quis inter fluctus maris navim diriget, si gubernator abscedat? Quis ab insidiis luporum oves custodiet, si pastoris cura non vigilet? Quis denique latronibus obsistet et furibus, si speculatorem in prospectu explorationis locatum, ab intentione sollicitudinis amor quietis abducat? Lect. VIII. Permanendum est ergo in opere credito, et in labore suscepto. Constanter tenenda est justitia et benigne præstanda clementia. Odio habeantur peccata, non homines. Corripiantur tumidi; tollerentur infirmi: et quod in peccatis severius castigari necesse est, non sævientis plectatur animo, sed medentis. At si vehementior tribulatio incubuerit, non ita expavescamus, quasi ulli adversitati propriis viribus resistendo, cum et consilium nostrum, et fortitudo sit Christus, ac sine quo nihil possumus, per ipsum cuncta possimus. Qui confirmans prædicatores Evangelii, et sacramentorum ministros: Ecce ego, inquit, vobiscum sum usque ad consummationem sæculi. Et iterum: Hæc, inquit, locutus sum vobis, ut in me pacem habeatis, in hoc tamen mundo tribulationem habebitis: sed bono animo estote, quia ego vici mundum. Quæ pollicitationes quia sine dubio manifestæ sunt, nullis debemus scandalis infirmari, ne electioni Dei videamur ingrati, cujus tam potentia sunt adjutoria, quam vera promissa. Oratio. Da nobis, Domine, beati Rustici pontificis attolli suffragiis: ut qui in Ecclesia tua sacerdotalem adeptus est dignitatem; populo tuo, cui præfuit, supernæ lætitiæ jucunditatem obtineat. Per Dominum.
ANNOTATA.
a Lectiones istæ desumptæ sunt ex Breviario Narbonensi illustrissimi et RR. DD. Caroli le Goux de la Berchere, archiepiscopi et principis Narbonensis. Impressum fuit Parisiis apud J. B. Coignard MDCCIX. Notatur officium: Die XXVI Octobris. In festo S. Rustici, Narbonensis episcopi. Duplex.
b Is videtur. Diximus n. 12 non videri dubium quin epistola S, Hieronymi scripta sit ad S. Rusticum postea episcopum Narbonensem.
c Conf. n. 35, ubi compendiose exhibemus vitam S. Præsulis, ex certis monumentis adornatam.
d De Monasterio, in quo regularem disciplinam professus S. Rusticus est, multis egimus n. 14.
e Hunc eumdem annum consecrationi S. Rustici asseruimus ex Inscriptione Narbonensi contra Baluzium.
f Confer § I ubi enucleate tractamus de annis ædificatæ a S. Rustico basilicæ.
g Vide n. 30.
h Conf. n. 29.
i Consule Comm. n. 29.
k Concordant hæc cum dictis nostris nn. 23 et seq. ubi inquirimus quo tempore S. Rusticus ad S. Leonem scripserit ab eoque responsum tulerit ad inquisitiones suas. In recenti Proprio Carcassonensi (vide n. 41.) aliud habetur; scilicet S. Leonis epistola refertur ad annos, quibus vastata a Wandalis Africa fuit an. 442 – 444. Nos probabilius litteras illas innectimus anno circiter 458.
l Vide n. 20.
m De hoc altari diximus n. 39.
n De anno obitus S. Rustici, vide n. 37.
o Adscribimus has Lectiones quia epistola S. Leonis ad S. Præsulem nostrum data est.
DE S. ALORO SEU ALLORO, EPISCOPO CONFESSORE CORISOPITI IN BRITANNIA MINORI,
AD FINEM SÆCULI V.
SYLLOGE.
Alorus, conf. pont. Corisopiti in Britannia Minori (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Cultus. Primi episcopi Corisopitenses. Ætas S. Alori.
Licet in Officiis propriis sanctorum Corisopitensis diœcesis, [Præter S. Alorum memorantur hodie in lectionibus Corisopitensibus SS. Gueneganus, Menulphus et Alanus.] quæ licentia Romani pontificis anno 1852 edidit Reverendissimus Vir Josephus Maria Graveran, hac die unus S. Alorus seu Allorus, Corisopitensis episcopus et confessor, celebrari videatur, reapse tamen memoria fit plurium aliorum præsulum, qui Corisopiti sedisse traduntur, nempe beati Guenegani, cujus proximus successor S. Alorus habetur, deinde S. Menulphi et maxime S. Alani. De S. Menulfo dictum jam est in Actis ad diem 12 julii; ubi lapsum, vix credibilem, Sollerii [Acta SS. tom. III Julii, pag. 306.] corrige: quod enim Oximorum provincia illic legitur eaque repræsentat partem Normandiæ, vulgo Hiemes, negavit bonus scriptor S. Menulfum Corisopitensem episcopum fuisse, non animadvertens Oximos vulgari errore scriptos esse loco Ossismiorum, qui partem occidentalem Britanniæ Armoricæ olim tenuerunt. S. Alani memoria jam in Ordine divini Officii Corisopitensi pro anno 1840 celebrari jubebatur, atque nunc etiam celebratur in universa diœcesi Corisopitensi, ritu simplici hac die, olim vero majori solemnitate die 27 novembris: ad quam ejus gesta illustrabunt successores nostri. De B. Guenegano, quantum satis erit, occurret in hac ipsa sylloge mentio. Primum autem accipe recentiores de S. Aloro Corisopitenses lectiones, quibus quæ nunc illic vulgo tradantur innotescat: Lectio IV. Alorus proximus beati Guenegani vel Litharedi successor habetur secundusque aut tertius Cornubiæ post S. Corentinum episcopus. Festum ejus, quod in tota Cornubia simul et Leonia quotannis olim celebrabatur, testatam facit venerationem, qua omni tempore populi eum prosecuti sunt. Priscis etiam temporibus parœciæ nonnullæ sanctum præsulem in patronum sibi elegerunt. Lectio V. Unde vividior in animis [Ordo div. Officii Corisopit. pro anno 1854, p. 36.] ejus memoria, nec vetustate umquam abolita est. Censent docti quidam scriptores aliquanto post S. Alori mortem ecclesiæ Corisopitensi præpositum fuisse Corentinum secundum, egregiæ pietatis virum; cujus locum postea S. Menulphus, ipsius discipulus, occupavit. At inter proximos S. Alori successores annumerandus etiam videtur sanctus Alanus episcopus, Corisopiti quondam, ubi corpus ejus requiescebat, celeberrimus; cujus et in honorem in antiquo breviario insigne officium habebatur.
[2] [S. Alori cultus in diœcesibus Leonensi et Corisopitensi,] Quum quæ de cultu sunt et publica veneratione, longe minus obscura sint quam reliqua, ab his explicandis esto exordium. Quod imprimis in tota Cornubia olim celebratus fuisse traditur, id ita intellige quod, quum Cornubiæ et diœcesis Corisopitensis iidem fere essent fines, kalendario hujus diœcesis generali inscriptus erat; neque expunctus fuit anno 1642 ex Proprio Corisopitensi [Cfr hoc kalendalendarium ap. Lobineau et Tresvaux, Vies des saints de Bretagne, tom. I, p. XXXIV.] , licet tum multi alii sancti Britanni inde exsulare jussi sint. Quod vero in tota etiam Leonia cultus fuisse similiter proponitur, eadem est ratio, quum Leonia et diœcesis Leonensis, vulgo saint-Pol de Leon, iisdem pene limitibus continerentur. Officium autem erat novem lectionum, sed de communi confessoris pontificis. Quum autem præsens diœcesis Corisopitensis non universas Leoniam et et Cornubiam contineat, sed partes dumtaxat occidentales, hinc factum est ut S. Alori cultus, diœcesi illa circumscriptus, aliquantum minutus sit. Quod demum parœciæ nonnullæ eum sibi in patronum elegisse traduntur, similiter rectum est. Tremeoc enim (dept de Finisterre, arrt de Quimper) ita eum ut patronum colit, ut simul eum fundatorem parœciæ esse dicat [Garaby, Vies des bienbeureux etc. de la Bretagne, p. 273.] ; Plou-Bazlanec (departement des Cotes du Nord, arrondissement de Saint-Brieuc), ubi olim media leuca a burgo distare tradebatur ædes in S. Alori honorem exstructa [Lobineau et Tresvaux, Vies des saints de Bretagne, t. I, p. 201.] , et Treguennec (departement de Finisterre, arrondissement de Quimper) ejus etiam patrocinio frui feruntur [Ibid. p. cit.] . Officium quum Leoniæ, tum Corisopiti, olim duplex erat [Ibid. p. cit.] ; atque anno 1834, ut ex Kalendario liturgico Corisopitensi illius anni colligo, idem adhuc ritus servabatur. Sed anno 1836, quum Rev. Vir Tresvaux Lobinavii Vitas sanctorum iterum edidit, ad ritum semiduplicem jam redactum erat [Ibid., pag. cit.] ; de quo illud adhuc fuisse anno 1840 constat mihi ex Kalendario liturgico ejusdem anni. Verum quum anno 1851 novum Proprium S. R. C. probatum est, reditum fuit ad ritum duplicem. Extra Britanniam eatenus manavit S. Alori nomen ut in Castellani Martyrologio universali inscriptum sit ad diem 27 octobris hoc modo: In Britannia Minori S. Alori, episcopi Corisopitensis et successoris S. Guenegani; simplicius vero in Parisiensi cardinalis de Noaliis et Ebroicensi Petri de Rochechouart ad diem 26 octobris: Corisopiti S. Alori episcopi. Atque hæc de cultu.
[3] [Inter primos Corisopitenses episcopos, de quibus valde variæ sunt sententiæ,] Quod autem de ejus gestis quæritur, intra unam fere de ejus episcopatu controversiam consistit. Ex Historia Britanniæ genealogica Augustini du Pas hunc primorum episcoporum Corisopitensium seriem proposuit anno 1526 Claudius Robertus [Gallia Christiana, p. 316.] : 1° S. Corentinus; 2° S. Guenuchus vel Evenus; 3° S. Alorus; 4° S. Benedictus vel Bindicus; 5° Gurthebedus; 6° Harnietenus; 7e Morguetenus; 8° Tremerinus; 9° Bagianus; 10° Salomon; 11° Aluretus; 12° Gulhoerus; 13° Hugo; 14° Felix, depositus anno 848. Quæ omnia nomina præter secundum, licet forma alicubi nonnihil varietur, legebantur in antiquo tabularii cathedralis catalogo [Tresvaux, L'Église de Bretagne, p. 112.] . Ea retinuit anno 1832 Freminville in Antiquitatibus Britannicis [Antiquités de Bretagne, Finisterre, tom. I, p. 298.] . Galletius [Ap. Tresvaux, L'Église de Bretagne, p. 112, not. 2.] aliam plane seriem texuit, nempe Corentinum, Guennucum, Venerandum, Albinum, Renanum, Corentinum II, Menulfum, Alanum et Davidem. Ven. Vir Tresvaux S. Corentinum admittit et Litharedum, et reliquos omnes ut dubios seponit. Deric [Histoire ecclésiastique de Bretagne, tom. I, p. 260 et 272.] consentit in SS. Corentinum et Venecanum, qui et Gueneganus et Albinus; sed alios præterit omnes, quod de catalogorum auctoritate non constet [Ibid. p. 277.] ; verumtamen Litharedum, qui anno 511 concilio Aurelianensi subscripsit, Corisopitensibus acriter vindicat [Ibid. p. 337 et 338.] . Demum, ut alios inauditos præteream, Haureau [Gallia christiana, tom. XIV, col. 873.] duce Moricio, S. Corentinum dumtaxat nuncupat et S. Geunnocum, ante Felicem, anno 848 depositum; exclusis aliis omnibus, aut quod catalogis certa fides non sit, neque etiam hagiographis. Neque ipsi S. Guennoco omnino parcil: ita ut a S. Corentino ad Felicem usque lacuna sit quadringentorum annorum.
[4] [referendi videntur SS. Corentinus, Guennecanus et Alorus, qui floruerit ad finem sæculi V.] Profecto hujus loci non est universam hanc controversiam examinare et dirimere. De solis primis episcopis pauca delibabo. Mihi itaque perquam probabile videtur S. Corentinum, qui legitur in diptychis et hagiographicis libris, eumdem esse ac qui in actis provincialibus Turonensibus circa medium sæculum V nomine Charatonis seu Chariatonis venit, ut sentiunt Castellanus in Martyrologio suo universali, Galletius in Catalogo episcoporum Corisopitensium et Ven. Vir Tresvaux [L'Église de Bretagne, p. 112.] , consentiente Lobinavio [Lobineau et Tresvaux, Vies des saints de Bretagne, t. I, p. 36.] : quam rem argumento satis bono mihi confirmasse videtur Deric [Histoire ecclésiastique de Bretagne, t. I, p. 245 et 246.] . Neque S. Gueneganus mihi displicet. Concilio enim, quod anno 461 paulo post S. Corentini mortem Perpetuus, Turonensis antistes, Turonibus celebravit, affuit Venerandus episcopus, cujus sedes non indicatur et cujus loco, quod oculis laboraret, subscripsit Jucundinus presbyter. Atqui Venerandi nomen videtur corruptum esse, ita ut pro eo legendus sit Venecanus; quod idem est ac Gueneganus, Conoganus, et nova distorsione Guenuchus, et Guennucus: ubi Gwen, Guen, Ven album [Aurélien de Courson, Histoire des peuples bretons, t. I, p. 443.] et can similiter album significat [Ibid., p. 432.] ; uch autem seu uc idem est ac hibernicum diminutivum oc, sanctorum nominibus venerationis et amoris causa addi solitum. Atqui in concilio Venetensi seu Britannico, quod inter annum 461 et 465 celebratum est [Ibid., p. 266.] , occurrit Albinus sine indicata sede, qui idem habendus sit ac Venecanus concilii Turonensis [Ibid., p. 272.] : nec quidquam admirationis habet quod barbara nomina in actis ecclesiasticis latine efferantur. S. Alorus seu Allorus successisse traditur in Catalogis; a quibus cur recedatur plane nihil est, maxime quod ante hominum memoriam ut confessor pontifex a Corisopitensibus cultus fuit atque nunc coli pergit; deinde quod (quemadmodum ad præcedentem diem in S. Guesnoveo monuimus) certum est tum episcopos Corisopiti fuisse: quid itaque ii ablegentur, quorum nomina et memoriam servavit perennis cultus et ecclesiastica traditio? Utique his non imperatur fides; sed prudenter assentitur. Quæ si probes, necesse est ut S. Alori ætatem ad finem sæculi V referas. Quod Freminville [Antiquités de Bretagne, Finisterre, t. I, p. 298.] eum sedisse tradit ab anno 456 ad 462, aliena conjectura est, facilitate nimia admissa. Reliqua S. Alori merita Deus novit.
DE S. APTONIO, EPISCOPO ET CONFESSORE ENGOLISMENSI,
SÆCULO VI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Aptonius, conf. pont. Encolismæ (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ unicus. Engolismæ colitur S. Aptonius, hujus urbis episcopus. Subscribit Concilio Aurelianensi V. Tempus obitus. Unus tantum fuit Aptonius Engolismensis.
Engolisma, vulgo Angouleme, jacens inter Pictones, [Engolismæ, quæ antiqua Galliæ civitas est,] Santones, Lemovicenses et Petrocorios fertur antiquitus recensita fuisse in illustriorum Galliæ urbium numero. Occurrit enim tertio loco post Burdigalam metropolim et Agennam ante Santones, Pictavos et Petrocorios inter civitates Aquitaniæ secundæ in pluribus notitiis Galliæ [Sirmundns, Concilia Galliæ, tom. I; Bouquet, Recueil, etc. tom. I, p. 123; Schelstraete, Antiquitates ecclesiæ, tom. I, p. 640 et 645; Guérard, Essai sur la division territoriale de la Gaule, p. 27.] vel Imperii [Schelstraete, op. cit., tom. I, p. 641.] , quarum unam eruditi plerique censent scriptam fuisse Honorio Imperatore: vel etiam inter civitates provinciæ Burdigalensis in chronico Roberti [Apud Adrianum Valesium in Notitia Galliarum, p. 250.] . Accedit quod Gervasius Tilberiensis [Otia imperialia, ap. Leibnitzium, Rer. Brunswicensium tom. I, p. 915.] et recentiores Notitiæ episcopatuum Galliæ [Gallia Christiana, tom. I, in initio; Description historique et géographique de la France. Paris, 1719, part. I, liv. II, p. 164.] ejus episcopo tertium assignant locum post Pictaviensem et Santonensem. Cujus oppidi primus ex veteribus scriptoribus Ausonius sæculo quarto meminit, vocatque Iculismam [Epist. XV, Patrologia Migne, tom. XIX, col. 924.] : cui appellationi plures aliæ accesserunt, Ecolisma scilicet, Iculisna, Ecolisna, Ecolesma, Ecolesima, Aquelina, Aquilina, Aquilisma, Aqualisina, Ecolisina, Ecolesina, Ecolesena, Egolisma, Ecolesina civitas, Equolisina, Ecolosina, Egolesina Aquitaniæ civitas, Engolisma, Inculisma; quas formas et alias collegerunt Adrianus Valesius [Notitia Galliarum, l. c.] et B. Guerard [Essai sur la division territoriale, l. c.] . Erat Visigothis subjecta, quando Clodoveus ad eam obsidendam venit: sed facilis fuit expugnatio regi Francorum; cui, ut narrat S. Gregorius Turonensis, Dominus tantam gratiam tribuit ut in ejus contemplatione muri sponte corruerent.
[2] [colitur S. Aptonius;] In his nostris Actis sæpius jam sermo fuit de sanctis civitatis illius inquilinis. Etenim decessores nostri, Papebrochius et Sollerius Acta duorum sanctorum Engolismensium, S. Ausonii episcopi [Acta SS., tom. V Maii, p. 131.] , S. Eparchii inclusi [Ibid., tom. I Julii, p. 109.] , atque etiam S. Salvii [Ibid., tom. V Junii, p. 196.] , qui et ipse, juxta non paucos, episcopus Engolismensium fuit, commentariis auxerunt: quorum vestigiis collega meus Josephus Van Hecke [Ibid., tom. VIII Oct., p. 59.] , illustrans gesta utriusque Roricii, episcoporum Lemovicensium, institit. Quibus nunc subjungendus est S. Aptonius, sæculo VI illic episcopus, licet Papebrochius [Ibid., tom. V Maii, p. 132.] , nescio qua mentis avocatione, scripserit beatum hunc virum cælitibus numquam fuisse annumeratum, seu veneratione ecclesiastica nuspiam cultum fuisse. Ut enim a martyrologiis exordiar, legitur ejus nomen, recentiori manu additum, in codice Martyrologii Adonis, scripto sæculo XII [Martyrologium Adonis, edit. Georgii, p. IX et 546.] , empto dein a regina Sueciæ et in bibliothecam Vaticanam delato; ubi num. 512 signatus est. Hæc illic ad præsentem diem venerabilis viri annuntiatio: Eodem die sancti Abtonii episcopi et confessoris; similiter in supplemento Martyrologii universalis Castellani: Engolismæ, S. Aptonus Episcopus; non secus in Catalogo sanctorum ac sanctarum Simonis de Peyronnet: Apto, Aptonus, episcopus Engolismensis, Angouleme, in Gallia, 26 octobris; in Martyrologio autem Parisiensi anni 1752: Encolismæ sancti Aptonii episcopi, qui quinto concilio Aurelianensi subscripsit; atque uno anno ante in Antidissidorensi, edito ab episcopo hujus urbis Carolo de Caylus: Ecolismæ, sancti Aptonii episcopi, qui concilio Aurelianensi cum beato Eleutherio Antissidorensi interfuit; quibus præivit Saussayus in Martyrologii Gallicani supplemento: Ipso die, inquiens, inventio sancti Aptoni, episcopi Engolismensis, fratris et successoris sancti Ausonii, primi illius sedis antistitis. Post quem novo splendore huic populo effulgens, inter infidelitatis tenebras et persecutionis turbines, fidei lumen multorum in cordibus accendit, accensumque admodum dilatavit: ac demum dire ab impiis agitatus præclara concertatione ascendit ad gloriam. Hujus natalis a majoribus digno honore observatus, dudum agebatur solemnis die 22 junii. Verumtamen in monasterio S. Eparchii Engolismensi, sive quod illic servabantur lipsana S. Aptonii, sive propter duorum sanctorum dum viverent commercium et societatem, jam pridem agebatur S. Aptonii natalis die 26 octobris cum officio duodecim lectionum, ut Simon Peyronnet, qui Eparchianum breviarium ob oculos habuit et quem paulo supra citabam, testis est. Quæ pristina religio non omnino cessavit; constat enim mihi ex pluribus Ordinibus divini recitandi Officii Missæque celebrandæ in diœcesi Engolismensi etiam nostris diebus ibi fieri festum ritu duplici die 26 octobris S. Aptonii episcopi et confessoris. Ex quibus monumentis historicis facile evincitur Papebrochii assertum imprudenti calamo excidisse.
[3] [cujus nominis multiplex est forma.] Ex his, quæ aliud agentes hactenus contulimus, intelligere lector potuit non una forma ad nos pervenisse S. Aptonii nomen; et quidem alii [Vita S. Eparchii, in Actis SS., tom. I Julii, p. 112.] scripserunt Aphtonium vel Abtonium [Cfr Auctarium Martyrologii Adonis, p. 547.] ; alii Aptonium [Historia comitum et episcoporum Engolismensium, ap. Labbe, Bibl. mss., t. II, p. 249.] vel etiam Aptonum [Saussayus, Martyrologii Gallicani supplem.] ; neque [Collectio Conciliorum, tom. V, col. 400.] defuerunt qui dixerint Antonium; quod insolitum plane eis esset Aptonii seu Aphthonii nomen, seu quasi duplex esset unius nominis species. Ast quantum hi a vero aberrent, ex hoc patet quod Aphthonius est nomen græcum, Antonius vero latinum: dein quod Aphthonii appellatio non fuit adeo rara apud Græcos; a quibus ad Syros et Latinos transiit. Ita Aphthonium sophistam græcum pluribus ante Christum sæculis scripsisse libros referunt ex Suida [Lexicon Græce et Latine, Halis et Brunsvigæ, edit. 1852, tom. I, ad verbum Ἀρθόνιος.] , Fabricius [Bibliotheca Græca, Hamburgi, 1798, p. 94.] et Pape [Wörterbuch der Griechischen Eigennamen. Braunschweig, 1842.] ; postmodum Aphthonii nomen fuit episcopo Heracleæ Cariæ [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. III, col. 480, 537, 691.] , qui interfuit concilio Ephesino; et lectori, qui a Patribus concilii Constantinopolitani sub Menna in actione V auditus fuit contra Petrum Apameensem episcopum [Ibid., tom. V, col. 242.] ; necnon et abbati monasterii S. Publii in Syria [Acta SS., tom. IV Maii, p. 642 et 649.] . Fuerunt et duo Aptonii [Ibid., tom. V Maii, p. 148.] martyres in Hispania. Quod vero Aptonius, non Aphthonius a me scriptus est, hæc est ratio. Re quidem vera genuina nominis forma Aphthonius est, id est vir sine invidia; eaque servanda foret, si græce scriberetur. Sed quum consonantium aspirationem lingua latina refugiat adeoque majores, teste Cicerone [In Orat. cap. XLVIII.] , ita locuti sint, ut nusquam, nisi in vocali aspiratione uterentur, præplacuit mihi latine scribenti a communi usu latinorum non recedere.
[4] [Engolismensium creatus episcopus circa annum 542,] Acta S. Aptonii, si umquam fuere scripta, quantum scio, deperdita sunt, vel saltem hucusque non venerunt in publicam lucem; quamobrem nil mirum, si officium S. Aptonii sit ex integro de communi confessorum Pontificum. Verumtamen melior ejus est conditio quam multorum aliorum cælitum, quorum vita a coævis scriptoribus ad nos usque propagata non est; quin etiam plura ejus gesta nequaquam in dubium revocari possunt, quippe quæ aliunde prorsus manifesta sint. Ex Vita scilicet S. Eparchii constat S. Aptonium episcopatum auspicatum non esse ante annum 441, quum hocce anno ejus decessor Lupicinus per alium concilio Aurelianensi interfuerit [Labbe, Collectio Concil., t. V, col. 389.] ; neque post annum 542, cum eo anno jam episcopus præfuerit S. Eparchii inclusioni, quemadmodum post Ruinartium probat decessor noster Sollerius [Acta SS. t. I Jul., p. 111.] . Atque Deus usus est S. Aptonio, tum quo præclariores triumphos referret S. Eparchius in palæstra virtutis, tum quo facilius in diœcesim Engolismensem introduceretur vita monastica, quæ ad hæc usque tempora ibi videtur parum fuisse usurpata. Quanta itaque per Dei misericordiam debuerit venerabili episcopo sanctissimus monachus, jam exponamus. Legitur hic in suis Actis sæculi fugisse illecebras et honores, vitamque monasticam amplexus esse in monasterio Sedaciano in tractu Lemovicensi, unde erat oriundus: postea, ut magis soli Deo viveret, venisse Engolismam.
[5] [includit S. Eparchium,] Quibus declaratis, pergit dein biographus in hæc verba: Cum igitur (S. Eparchius) loca singula peragraret, secretius voluit pertransire; agnitus a civibus, indicatus est Aphtonio, ipsius urbis antistiti; de quo jam inter auras fama volitaverat: at ipse, per semetipsum plenius recognoscens, gavisus factus, eum cum magna exultatione suscepit, et cum causam ejus devotionis sollicitus intellexit, ire eum longius non permisit; sed cum magno cordis amore secum adstrinxit atque locum, quem desiderabat, tamquam eremi solitudinem, desertum ostendit: quo viso, vir beatus non tantum loquebatur ex ore, quantum ex corde gaudebat, eo quod remotus locus esset, et civitas procul, et desuper latere montis fons aquæ fluens manaret, et Carantonis fluvius ab alio excluderet latere. Postquam vero exul cœpit esse a solo proprio et valde nimium fuit in civitate detentus, noluit absque nutu sui pontificis vel abbatis debere recludi: sicque vir Domini Apthonius episcopus cum missis suis, id est Frontonium archipresbyterum, qui postea episcopatus meruit dignitatem, Arthemium diaconum, virum per omnia Christi famulum, at item Arthemium defensorem ad Sebaudem * episcopum vel ad suum abbatem ad pacem percipiendam vel obtinendum quod voverat, destinavit: qui regressi vix tandem optime cuncta nunciant benigne permissa… Quum ipse S. Aptonius inclusus non fuerit, non est hujus loci id institutum describere; de quo cæterum dixerunt complures, ex quibus Holstenius [Regula Grimlacii in Codice Regularum, t. II, p. 291.] et Raderus [Bavaria sacra, vol. III, p. 117. — Viridarium sanctorum, pars III.] maxime antiqua monumenta publico communicarunt. Id unum monebimus, inclusionis solemnitatem multis precibus, sacris ritibus et religione peragi fuisse solitam; quæ partim postea in leprosorum inclusione etiam fuerunt adhibita. Neque hoc unum beneficium S. Eparchio contulit S. Aptonius, ab hoc enim, ut etiam biographus testis est [Acta SS., t. I Julii, p. 112.] , gradum presbyterii accepit.
[6] [subscribit concilio Aurelianensi V, cui interfuerunt multi episcopi, deinceps inter cælites relati;] Non multo postquam hæc facta sunt, celebratum fuit in Gallia concilium Aurelianense V; qui locus electus fuerat, quia, cum hæc urbs in medio triplici regno esset sita, facilior erat ad eam ex variis provinciis accessus. Concilium autem illud convocaverat Childebertus, rex Parisiensis regni, (cujus ex tempore mortis Clodomeri Aurelia pars erat,) ut Marci antistitis Aurelianensis, a viris iniquis gravissimorum criminum accusati et in exilium missi, causam cognoscerent patres [Gregorius Turon., Vitæ Patrum, c. 6, n. 5, apud Migne, Patrol., t. LXXI, col. 1032.] , ac etiam de rebus ad fidem et disciplinam spectantibus statuerent [Labbe, Collectio Conc., t. V, col. 391.] . Pronunciata de innocentia Marci sententia, patres Aurelianenses damnarunt errores Eutychetis et Nestorii, qui in Galliam irrepsisse videntur, siquidem non ita pridem S. Avitus eos, Gondebaldo rege rogante, in pluribus epistolis refutaverat [Gregorius Turon., Historia Francorum, l. II, c. XXXIV, ap. D. Bouquet, t. II, p. 197.] ; dein plures canones disciplinares ediderunt. Quibus S. Aptonius subscripsit hisce verbis: Aphtonius in Christi nomine episcopus ecclesiæ Ecolismensis subscripsi. Cum S. Aptonio subscripserunt quinquaginta episcopi, atque nomine suorum episcoporum absentium presbyteri decem, archidiaconi sex, diaconi tres, et abbates duo [Labbe, Collectio Conc., t. V, col. 397, 398, 399.] . Verum hæc hominum Deum timentium pia erat congregatio, ut, præter S. Aptonium, plures ex eis deinceps inter sanctos relati fuerint. Quorum hæc sunt nomina: S. Sacerdos Lugdunensis [Acta SS., t. IV Sept., p. 31.] , S. Aurelianus Arelatensis [Ibid., t. III Junii, p. 108.] , S. Hesychius Viennensis [Saussayus, Martyrologium Gallicanum, 12 Nov. p. 867.] , S. Nicetus Trevirensis [Acta SS. Ord. S. B. Sec. I, p. 191.] , S. Desideratus Bituricensis [Acta SS., t. II Maii, p. 303.] , S. Aspasius Elusanus [Ibid, t. I Januarii, p. 90.] , S. Firminus Usetiensis [Ibid., t. V Oct., p. 635.] , S. Agricola Cabillonensis [Ibid., t. I Mart., p. 514.] , S. Gallus Arvernensis [Ibid., t. I Julii, p. 103.] , S. Eleutherius Antissiodorensis [Ibid., t. IV Aug., p. 299.] , S. Nectarius Augustodunensis [Ibid., t. IV Sept., p. 59.] , S. Auregius Nivernensis [Ibid., t. IV Aug., p. 295.] , S. Domitianus Tungrensis [Ibid., t. II Maii, p. 146; vel Acta SS. Belgii, t. I, p. 249, et t. II, p. 162.] , S. Leubinus Carnotensis [Acta SS., t. II Martii, p. 319.] , S. Lauto Constantiensis [Ibid., t. VI Sept., p. 438.] S. Tetricus Lingonensis [Ibid., t. II Martii, p. 633.] ; dein qui per deputatos concilio interfuerunt S. Genebaudus Laudunensis [Ibid., t. II Sept., p. 537.] , S. Leontius Burdigalensis [Ibid., t. IV Aug., p. 442.] , et S. Gallicanus Ebredunensis [Gallia Christiana, t. III, col. 1061. — Migne, Dictionnaire hagiologique, col. 1154.] .
[7] [quod nationale fuit] Licet hæc nomina minima dumtaxat sint pars, quum tamen ad diversissimus regiones pertineant, non potest lector non suspicari concilium illud nationale fuisse: et quidem hæc ejus erat indoles et natura. Nam Aureliam venerant episcopi ex provinciis Lugdunensibus prima et secunda; ex Belgica prima; ex Sequanica maxima; ex Aquitanicis prima et secunda; ex Alpibus Grajis et Maritimis; ex Novempopulana, Viennensi et Narbonensi secunda; id est, ex omnibus provinciis regnorum Austrasiæ, Parisiensis et Suessionensis; quæ tunc omnes comprehendebant ditiones, Rhenum inter, Alpes, Pyrenæos, Oceanum et mare Mediterraneum jacentes; modo excipias Septimaniam, Visigothis subjectam, et tractum Armoricæ, occupatum a Brittonibus.
[8] [atque anno 549 celebratum est.] Hujus autem loci non est immorari inquisitioni anni celebrationis concilii illius, cui primus, qua præses, subscripsit S. Sacerdos, episcopus Lugdunensis, hacce formula: In Christi nomine Sacerdos episcopus Lugdunensis constitutionem nostram relegi et subscripsi. Notavi sub die V kalendas novembris, anno XXXVIII regni domni nostri Childeberti regis, indictione XIII [Labbe, Collectio Concil., t. V, col. 399.] . Sufficit sibi in memoriam revocare omnes codices, quos manibus versatus est Sirmundus [Ibid., col. 397.] , eamdem habere indictionem, quamvis alii ferant annum trigesimum septimum regni Childeberti, alii annum trigesimum octavum; ac diem V kalendas novembris, indictione Constantinopolitana XIII, incidere in diem 28 mensis octobris anni 549, uti videre est apud Victorium Aquitanum in Cyclo Paschali [Bucherius, de doctrina Temporum, p. 68, 69.] , et apud Maurinos de arte Chronologica [Art de vérifier les dates, t. I, p. 11.] . Plura ad nos non pertinent; nisi vellemus nos duci in labyrinthum chronologicum de morte S. Martini et de parte stirpis Merovingicæ.
[9] [Moritur beatus Aptonius circa annum 574.] Quoniam rebus aliis S. Aptonii nomen immixtum non invenitur, nil superest nisi ut inquiratur quo anno beatissimus vir e vivis excesserit. Non eadem est omnium sententia: Papebrochius enim in Actis S. Ausonii [Acta SS., t. V Maii, p. 132.] opinatur eum vita functum esse circa annum 574; Castellanus in Martyrologio Universali circa annum 573, cum contra in Martyrologiis Antissiodorensi et Parisiensi legatur obiisse circa annum 567. Verum arridet mihi magis Papebrochii sententia, utpote magis conformis narrationi scriptorum rerum Francicarum, qui nuspiam innuunt fuisse S. Aptonio alium successorem immediatum quam Maracharium seu Mererium; præterquam quod Adhemarus Cabannensis (cujus tamen, ut modo dicam, suffragium in referendis factis Carolo Martello anterioribus non est magni æstimandum) asserit apertis verbis S. Aptonium successorem nactum esse Mererium: at ille episcopatum auspicatus sit oportet anno 575, siquidem referat S. Gregorius Turonensis eum fuisse dire trucidatum sui sacerdotii anno septimo, qui cum anno quinto Childeberti concurrit et cum anno 581 æræ vulgaris [Historia Francorum, lib. V, c. 37, ap. D. Bouquet, t. II, p. 254.] .
[10] [Non duo fuere Aptonii Engolismenses,] Verum, quæ hucusque disputavimus, non omnium probantur calculo. Et quidem primo offendimus Dionysium Sammarthanum [Gallia Christiana, tom. II, col. 978.] et Richardum Ordinis Fratrum Prædicatorum [Bibliothèque sacrée, tom. XXVIII. Paris, 1827.] , qui existimant contra Fratres Sammarthanos [Gallia Christiana secunda, tom. II, p. 378.] , duos extitisse Aptonios, episcopos Engolismenses, alterum tempore Clodovei, alterum tempore Childeberti, ac incertum esse uter fuerit sanctus. Innituntur vero his historiæ Comitum et Episcoporum Engolismensium verbis [Labbe, Bibliotheca Manuscriptorum, tom. II, p. 249.] : Aptonius episcopus, qui capellanus Clodovei fuerat, assensu quoque ipsius regis episcopus consecratur. Prædictus siquidem rex, Engolismam obsidens, quam nefandissima gens Gothorum occupaverat, [atque] etiam pontificatum ipsius urbis sibi usurpaverat a tempore B. Ausonii, consilio prædicti capellani sacrosanctas reliquias sanguinis et aquæ contra muros extollere fecit, et statim muri corruerunt, captaque civitate, interfectisque Gothis et expulso ariano Gothorum episcopo, venerabilem capellanum suum Aptonium consecrare fecit, et in prædicta civitate constituit episcopum; et sacerdos sacras reliquias sanguinis et aquæ cathedrali ecclesiæ obtulit, in qua usque in præsens continentur, et maximo honore venerantur. Atque dein cap. III subjungit: Ab isto S. Eparchius, Engolismensis patronus, ordinatur. Sepultus est autem in confinio urbis, in occidentali parte [Ibid.] . Atque hinc deducit Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana, l. c.] tempore Clodovei Aptonium quemdam fuisse episcopum; qui non possit non esse diversus ab Aptonio qui anno 549 concilio Aurelianensi subscripsit: certum nempe esse Clodoveum mortuum esse vel anno 509 vel anno 511 [Acta SS., tom. I Febr., p. 217. — Acta SS. Belgii, tom. I, p. 273 et seqq. — Sulpicii Severi Opera studio Hieronymi de Prato Veronensis, tom. I, dissert. II.] , ac etiam Eparchium non ante annum 542 [Labbe, Collectio Conc., tom. IV, col. 1410, tom. V, col. 398.] ad presbyteratum a S. Aptonio fuisse promotum [Acta SS., tom. I Julii, p. 111.] ; unde evidens esse duos fuisse Aptonios, ab se invicem divisos, interposito Lupicino: accedere auctoritatem Adhemari Cabannensis, scriptoris sæculi XI, ex quo locus ille Historiæ comitum et episcoporum Engolismensium desumptus sit. Et quidem Adhemarus in libris suis historicis hæc scripsit: “In ipsa civitate (Engolisma) consecrare fecit (Clodoveus) in episcopatu venerabilem virum Aptonium, capellanum suum, expulso primo episcopo ariano Gothorum de eadem civitate.”
[11] [ut ex Adhemaro Cabannensi, ex historico comitum et episcoporum Engolismensium aliisque argumentis nonnulli ostendere conati sunt.] Sed neque Adhemarus Cabannensis, neque historicus comitum et episcoporum Engolismensium satis auctoritatis habent, ut id evincant. Imprimis inter antiquiores nemo unus, neque etiam Adhemarus et socius ejus Engolismensis duos noverunt Aptonios; dein miraculum, quale Aptonio tribuitur ab historico Comitumet Episcoporum Engolismensium, non narratur a S. Gregorio Turonensi, neque ab ipso Adhemaro dicitur ad ejus preces, vel in talibus adjunctis patratum: demum una est omnium sententia historicum comitum Engolismensium et Adhemarum Cabannensem, qui illi passim præluxit, in rebus antiquis continuo vacillare. Et quidem conqueritur Waitz, editor Historiæ Francorum Adhemari Cabannensis apud Pertz [Monumenta Germaniæ historica, tom. IV, p. 106.] , hujus scriptoris opera multoties fuisse interpolata, atque aliquando eum ipsum, cum deessent monumenta historica, adjecisse quæ a parentibus vel a senioribus monachis audiverat: atque hac ratione explicatur v. g., quomodo ille scripserit S. Germanum Parisiensem ex mandato regis Cariberti consecrasse, præsente S. Gregorio Turonensi, basilicam S. Eparchii Engolismensis, non attendens Caribertum [Gebhardi, Reges Francorum Merovingici, p. 58.] diem obiisse pluribus annis antequam S. Gregorius [Acta SS., tom. I Aug., p. 573. — Loebell, Gregor von Tours, p. 9.] ad regimen ecclesiæ Turonensis eveheretur. Propter hæc aliaque sphalmata graves viri [Rivet, Histoire littéraire de la France, tom VII, p. 303. — Waitz, l. c.] non ita magni faciunt hanc partem historiæ Adhemari, quæ tempora Caroli Martelli antecedit.
[12] [S. Aptonius non fuit martyr, neque frater et successor S. Ausonii.] Affirmat Saussayus in Martyrologio Gallicano S. Aptonium fuisse martyrem atque fratrem et successorem sancti Ausonii, primi episcopi Engolismensis: ast immerito: obstat ecclesiæ Engolismensis ad hos usque dies continuata traditio, uti testis est Ordo divini recitandi Officii Missæque celebrandæ, ubi S. Aptonius inter confessores adscribitur; dein non novi ullum historicum monumentum antiquum, præter Historiam comitum et episcoporum Engolismensium, (cui de hoc ævo fides anhibenda non est,) in quo legatur S. Aptonius sanguinem pro veritate christiana fudisse, vel quidquam pro ea in corpore esse passum. Eamdem ob causam rejiciendum est S. Aptonium fuisse fratrem et successorem sancti Ausonii, quod videtur desumptum ex legenda apocrypha hujus sancti [Acta SS., tom. V Maii, p. 132.] atque caret probabilitate; præterquam quod S. Aptonius non ante annum 541 episcopus creatus fuit, inter eum et sanctum Ausonium sederunt Dynamius, coætaneus S. Exsuperii Tolosani [Historia Francorum, lib. II, cap. XIII, p. 168.] , qui floruit sæculo IV, et Lupicinus, qui saltem ab anno 511 ad annum 541, rexit ecclesiam Engolismensem, uti constat ex conciliis Aurelianensibus I et V. Ex quibus quoque liquet dici non posse S. Aptonium fuisse fratrem S. Ausonii, etiamsi apud Clodoveum capellani munere functus esset. Atque hæc de S. Aptonio.
[Annotata]
* alias Sabaudem
DE S. QUADRAGESIMO, SUBDIACONO, CONFESSORE IN ITALIA,
INCLINANTE SÆC VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Quadragesimus, subdiaconus conf. in Italia (S.)
AUCTORE B. B.
§ unicus. Non reperitur nomen S. Quadragesimi in fastis sacris ante Baronium. Num ejus corpus asservetur et festum celebretur Papiæ, prout affirmat P. Romualdus a sancta Maria. Tempus quo floruit Vir sanctus.
Ante correctum, circa finem sæculi XVI, Romanum martyrologium, nulla in fastis sacris occurrebat S. Quadragesimi memoria nec hac die nec quavis altera; [S. Quadragesimus martyrologio primum insertus a Baronio.] ut apparet ex Galesinio et Maurolyco, qui non ita pridem sua concinnaverant martyrologia. Uterque de S. Quadragesimo silent; similiter Petrus de Natalibus; sicut et antiquiores: Beda, Florus, Ado, Usuardus non solum purus, sed nec innumeris apud Sollerium auctariis locupletatus; item Rhabanus Maurus. Silent pariter Hieronymiana. Unde autem et qua de causa sanctus Subdiaconus Romano inscriptus fuerit, paucis explicandum. Notum est, jussu Gregorii papæ XIII, octo viros commissos fuisse (passim vocantur correctores Romani) ut martyrologium ad novam kalendarii rationem et ecclesiasticæ historiæ veritatem restituerent. Monet vero Castellanus [Martyrologe universel. Paris, 1709. Avertissement.] , eos, suadente Baronio, plures adoptasse sanctos, quibus nullus umquam nec uspiam cultus fuerat, quales sunt multi solitarii Italiæ, quorum meminit S. Gregorius in libris Dialogorum; quibus censuerunt se pro arbitrio posse assignare diem, prout nomina solent affigi sanctorum reliquiis, quæ in Romanis cœmeteriis seu catacumbis reperiuntur. Horum de numero S. Quadragesimus est, ejusque nomen legitur in editione anni 1583, cujus exemplar mihi præ manibus; quam deinde suppressam nos docet Baronius in Prolegomenis [Martyrologium Romanum, p. XX. Antverpiæ, 1613.] : Monendum, ait, putamus Romani martyrologii triplicem hactenus (ita scribebat eruditus cardinalis circa annum 1586) in Urbe esse factam editionem; ejusque primam et secundam esse mendosam, nec satis dignam, quæ iterum prælo tradatur; quod cujus culpa acciderit, libentius silentio præterimus. Tertia editio purior est atque sincerior, facta anno Domini millesimo quingentesimo octogesimo quarto. Hanc paulo post notationibus illustratam recudendam curavit idem Baronius. Atque tum in hac tum in illa, recurrit XXVI Octobris S. Quadragesimus. Et ne dubium sit, unde assumptus fuerit, subdidit Baronius in Notis: De ejus sanctitate et miraculis scribit S. Gregorius papa Dialog. lib. 3, c. 17. Nec alium ullum signat auctorem seu fontem. Quod utique indicium, beatum Subdiaconum ex solis sancti pontificis innotuisse dialogis; non vero ex tabulis cujusvis ecclesiæ, aut alio monumento quocumque. His porro verbis annuntiatio concepta est: Item sancti Quadragesimi subdiaconi, qui et mortuum resuscitavit. Cum vero ante S. Quadragesimum signetur: Papiæ S. Fulcus episcopus, utique videtur voce item eadem indicari civitas. Iisdem utitur verbis (sed gallice redditis) Castellanus, addens in margine et pastoris ovium, monensque nullum ex traditione haberi indicium cultus. Atque hæc fortassis ratio est, cur Ferrarius in catalogo sanctorum Italiæ, sanctum Subdiaconum prætermiserit. Putem mendum irrepsisse in catalogum Simonis de Peyronet, ubi S. Quadragesimus adscribitur diei 27 octobris [Catalogus Sanctorum et Sanctarum. Tolosæ, 1706.] .
[2] [Traditur ejus corpus quiescere Papiæ;] Dixi S. Quadragesimum annuntiare videri Papiæ a Baronio. Quo ex fonte, non mihi liquet: an ex fama seu rumore vulgari? Fortassis, sed dicendo non sum. An ex scriptis monumentis? Non equidem putem: recentioris enim ævi est liber P. Romualdi, in quo traditur et corpus S. Viri Papiæ quiescere et nomen ejus inscriptum tabulis ecclesiæ Ticinensis; nec proinde potuit Baronius præfato ex libro assertum suum, si tamen assertum, depromere. Sed juverit ipsum audire P. Romualdum a S. Maria, de familia Excalceatorum S. Augustini, qui in opere, Flavia Papia sacra inscripto et quatuor in partes discriminato multis agit de S. Quadragesimo. Parte prima continetur Agiologium Ticinense (Papia antiquitus Ticinum vocabatur), sanctorum scilicet, sacra quorum corpora in ecclesiis urbis Papiæ asservantur [Papia Sacra, part. I, p. 23. Ticini Regii, 1699.] ; et signantur per singulos menses natalitia occurentia Sanctorum Ticini quiescentium, sub suo quoque die … ubi et ecclesiæ in quibus conduntur, enumerantur [Ibid., p. 10.] . Itaque sub die XXVI Octobris annuntiatur: In ecclesia cathedrali natalis … S. Quadragesimi subdiaconi, qui et mortuum suscitavit. Additur infra: De eo Baronius in martyrologio et annotatione hac die. Div. Gregorius PP. lib. 3. Dialog., c. 17. Rursus Parte secunda, cui titulus: Breves sanctorum Ticini quiescentium historiæ, digestæ, sicut in parte prima, per menses et dies. In hac primum, mutatis hinc inde verbis, recitatur locus ex S. Gregorio, quem nos Commentario subjiciemus integrum et accuratum; dein de suo addit P. Romualdus: Tanti igitur meriti cum esset Quadragesimus, divinis tandem charismatibus cumulatus supremum diem mortalitatis suæ clausit, ad superos evocatus septimo Kal. Novembris (26 Octobris), cujus natalis in tabulis ecclesiasticis hac ipsa die Ticini celebrandus adnotatur. Non dicit P. Romualdus unde diem emortualem, tam distincte assertum, noverit; nec etiam quo ex tempore sit S. Quadragesimus in laudatis tabulis adnotatus.
[3] [sed, ut videtur, perperam.] Non dubitem id factum post editum annotatumque a Baronio martyrologium Romanum: nam ipse, ut vidimus numero præc., nullatenus invocat tabulas Ticinenses, sed solum S. Gregorium; cum tamen diserte illas laudet, ubi agit, de S. Fulco, cui proximum subjungit S. Quadragesimum; hoc modo: Papiæ S. Fulci episcopi. Item sancti Quadragesimi etc. Insuper Jacobus Gualla in Sanctuario nullam prorsus mentionem habet de sancto Subdiacono, cum tamen propositum illi esset, sicut postea P. Romualdo fuit, de Sanctis Papiæ quiescentibus et invocatis, accurate tractare… Guallæ Sanctuarium in lucem prodiit Papiæ, prioribus typis magistri Jacob de Burgofrancho anno 1505; recusum deinde alteris fuit eadem in urbe anno 1587, ac proinde paulo post editum a Baronio Romanum. Utriusque editionis exemplar habemus; in utroque altum de S. Quadragesimo silentium. Ex quibus, mea opinione, liquido efficitur, Baronium nihil a Ticinensibus mutuatum; sed hos potius ab illo accepisse festum S. Quadragesimi. Insuper ex dictis nostris sequitur valde infirma esse, quæ P. Romualdus tradit præter illa, quæ ex S. Gregorii Dialogis una cum Baronio deprompsit. Quod autem P. Romualdus asserat, S. Quadragesimum tabulis ecelesiasticis (utique recentioris ævi) inscriptum reperiri; fides penes illum rursus sit; cum hujusmodi tabulæ mihi ad manum non sint; imo nunc saltem suppressum sancti Subdiaconi nomen (si umquam inscriptum) demonstratur, ex Kalendario sive ordine divini officii recitandi ad usum civitatis et diœcesis Ticinensis … pro anno MDCCCXLVII ubi die XXVI Octobris legimus: S. Fulci Ep. Papiæ dup …,. 9 lect. et com. S. Evaristi in L et M. “Sacerdotes” in cathedrali “Credo” quia asservatur corpus. Ast S. Quadragesimi nulla memoria nec hoc nec alio anni die. Solet in hoc Kalendario diligenter annotari, si quæ corpora Sanctorum vcl insignes reliquiæ in civitatis una vel alia ecclesia reperiantur. Cum nec de festo nec de reliquiis imo nec de nomine S. Quadragesimi in præfato ordine ne vel minimum habeatur verbum; haud parum ex hoc silentio labefactantur placita vel asserta P. Romualdi. Cæterum non putem aliud reperiri in Kalendariis Papiensiensibus, ante vel post annum 1847 editis, quod solum apud nos existit.
[4] [Tempus quo vixit Vir sanctus.] Cum scribat S. Gregorius suis modo temporibus contigisse quæ de S. Quadragesimo narrat et ab ipso sancto Subdiacono audierat, concludere licet sanctum Virum floruisse sæculo sexto: natus enim Gregorius circa annum 540 [Acta SS., tom. III Martii, p. 123.] , obiit anno 604 [Art de vérifier les Dates, p. 257 – 59.] . Scriptos Dialogorum libros existimant editores Benedictini anno 593 vel 594 [Migne, Patrologia lat., t. LXXVII, col. 143.] . Castellanus margini aponit sæc. VI. In exemplari martyrologii Romani, quod penes nos est, manuque decessoris nostri Heriberti Rosweydi annotatum, signatur annus 570, quem unde vir eruditus habuerit ignoramus.
[5] [Acta ex Dialogis S. Gregorii Magni.] Aliud non occurrit quod addamus de S. Quadragesimo, nisi ut narrationem S. Gregorii integram subjiciamus. Nec enim alius, quem sciam inter antiquos, imo ante Baronium, auctor est, ex quo sanctus Subdiaconus innotuerit posteritati. Utimur textu Benedictinorum, qui Opera sancti Pontificis ediderunt, et novis typis excusa in Patrologia Migniana. Observant editores Dialogos, statim ac in lucem venerunt, toto orbe christiano summa gratulatione exceptos, atque ex latino plures in linguas conversos. Celebrior inter alias est græca versio, quam propterea primævo textui junxerunt; nos autem prætermittimus, soliti a Græcis abstinere, nisi hactenus inedita sint, vel saltem non facile reperiunda. Cæterum pauca sunt, quæ Gregorius de S. Quadragesimo narrat; plura habet de monacho, qui apud sanctum Subdiaconum divertebat, cui etiam longe potiores partes defert in prodigio. Unde, ut in Annotatis fusius reddam, Baronius perperam annuntiat S. Quadragesimum qui et mortuum resuscitavit, cum suscitationem hanc S. Gregorius præfato monacho diserte adscribat. Quin imo non deerunt qui dubitent, an vere mortuus vir ille esset, qui cum diutius fricaretur, animam recepit, oscitavit etc. Utut est, in memoriam revocemus, quæ Petrus Gussanvillæus in Vindiciis generatim proposuit. De historiis, inquit [Ibid., col. 133 et 134.] , quæ in Dialogis continentur, nihil est quod dicam, nisi quod Gregorius eas referendo prout ab aliis didicerat, fidem suam liberavit. Paucæ enim sunt, quas ipse se vidisse aut quibus interfuisse dixerit. Fecit quod plurimi sanctorum patrum fecerunt in multis historiis, quæ utique incredibiles videbuntur, si ad rationis humanæ trutinam expendantur, … standum putavit rumoribus publicis etc.
ACTA S. QUADRAGESIMI, SUBDIACONI,
Ex S. Gregorio Magno, Dialogorum, libro III, cap. 17.
Opera S. Gregorii, edit. Benedictin. Paris. tom. II, col. 319 – 21. Item Patrol. Migniana, tom. LXXVII, col. 261 – 65.
Quadragesimus, subdiaconus conf. in Italia (S.)
BHL Number: 0000
AUCTORE B. B.
De monacho ex Monte Argentario, qui mortuum suscitavit a. Nostris modo temporibus b quidam vir, Quadragesimus nomine Buxentinæ c ecclesiæ subdiaconus fuit, qui ovium suarum gregem pascere d in ejusdem Aureliæ e partibus solebat. Cujus valde veracis Viri f narratione res mira innotuit, quæ secreto fuerat gesta. Is namque, ut prædiximus, dum gregis sui in Aurelia curam gereret, in diebus ejusdem vir fuit e Monte, qui Argentarius g vocatur, venerabilis vitæ, qui habitum monachi, quem prætendebat specie, moribus explebat. Hic itaque ad ecclesiam beati Petri apostolorum principis ab eodem Monte Argentario annis singulis venire consueverat, atque ad hunc, quem prædixi, Quadragesimum subdiaconum, sicut ipse narravit h, hospitalitatis gratia declinabat. Quadam vero die dum ejus hospitium, quod non longe ab ecclesia aberat, intrasset, cujusdam pauperculæ mulieris maritus juxta defunctus est. Quem ex more lotum, vestimentis indutum et sabano i constrictum, superveniente vespere sepelire nequiverunt. Igitur juxta defuncti corpus viduata mulier sedit, quæ in magnis fletibus noctem ducens, continuis lamentorum vocibus satisfaciebat dolori. Cumque hoc diutius fieret et flere mulier nullo modo cessaret, vir Dei qui receptus hospitio fuerat, Quadragesimo subdiacono compunctus ait: Dolori hujus mulieris anima mea compatitur; rogo, surge et oremus. Perrexerunt ergo utrique ad vicinam ecclesiam, seseque pariter in orationem dederunt. Cumque diutius orassent, complere orationem Quadragesimum subdiaconum servus Dei petiit k. Qua completa ab altaris crepidine pulverem collegit, atque cum eodem Quadragesimo ad defuncti corpus accessit, seseque ibidem in orationem dedit statimque surrexit. Et quia manu dextera collectum pulverem gestabat, sinistra pallium quo facies defuncti velabatur, abstulit. Quod cum mulier fieri cerneret, contradicere vehementer cœpit et mirari quid vellet facere. Ablato itaque pallio, diu eo quem collegerat pulvere, defuncti faciem fricavit. Qui cum diutius fricaretur l, recepit animam, oscitavit, oculos aperuit, seseque elevans resedit, quid erga se ageretur miratus est ac si de gravissimo somno fuisset excitatus. Quod cum mulier lamentis fatigata conspiceret, cœpit ex gaudio magis flere et voces amplius edere. Quam vir Domini modesta prohibitione compescuit dicens: Tace, tace: sed si quis vos requisiverit qualiter factum sit, hoc solummodo dicite: Quia Dominus Jesus Christus opera sua fecit. Dixit hoc, atque ab ejus hospitio exivit. Quadragesimum subdiaconum protinus reliquit et in loco eodem ultra non apparuit. Temporalem namque honorem fugiens, egit ut ab his a quibus visus in tanta virtute fuerat, numquam jam in hac vita videretur.
ANNOTATA.
a Ex hoc titulo, patet miraculum suscitati mortui, tribuendum, non S. Quadragesimo, sed hospiti suo monacho. Editores Benedictini titulos ipsi S. Gregorio adscribendos censent: Argumenta, inquiunt [Migne, tom. LXXVII, col. 143.] , seu capitum titulos retinuimus, quod in mss. fere omnibus legantur, atque ab ipsomet Gregorio prodiisse jure credantur. Cæterum idem luculenter efficitur ex narrationis totius serie. Concordat græca versio, a Zacharia papa adornata: Περὶ τοῦ ἐλθόντος μοναχοῦ ἀπὸ τοῦ ὄρους τοῦ Ἀργενταρίου καὶ νεκρὸν ἐγείραντος. Idcirco monuimus Comm. præv. n. 5. perperam S. Quadragesimo tribui prodigium a Baronio aliisque post eum.
b Vide Comment. præv., n. 4, ubi diximus ex verbis: Nostris modo temporibus, probabile esse S. Quadragesimum sæculo VI inclinante floruisse.
c Observant in hunc locum Benedictini: Mss. (codices) fere omnes “Baxentinæ.” Legendum tamen “Buxentinæ.” Apud Plinium leguntur Buxentini populi. Buxentum olim urbs episcopalis: nunc castrum in Lucania, vulgo “Pisciota”. Aliis tamen est “Polycastrum”. A “Buxo”, cujus hic magna copia, nomen habuisse creditur. Inter omnes convenit, Buxentum, a multis jam sæculis excisum, fuisse oppidum Lucaniæ, cui nostro ævo respondent in regno Neapolitano, Basilicata, pars maxima Principatus citerioris et pars Calabriæ item citerioris. Id quoque certum urbem haud procul a Palinuro promontorio sitam: Proximum autem huic (Palinuro), flumen Melpes: oppidum Buxentum, græce Pyxus, Laiis amnis. Verba sunt Plinii [Hist. Nat., tom. I, p. 158. Edit. Harduini, in fol.] , quæ mihi aptius convenire videntur cum situ urbis Policastri, ruderibus proinde antiqui Buxenti impositæ. Unde etiam Orlendius [Orbis sacer et profanus, tom. IV, p. 1733.] : Baudrand satius putat, Buxentum … esse Policastrum, quindecim milliaribus Italicis a “capo Pisciota” in ortum distans: quæ nunc recepta magis videtur sententia. Et paulo superius: Policastrum vulgo “Policastro,” quæ nonnullis etiam Palæocastrum, urbecula est Lucaniæ, nunc Principatus citerioris, in ora sinus Lai hodie “Golfo de Policastro” ab ea dicti, sita, a Salerno metropoli 55 mil. pas. in eurum; 17 a promontorio Palinuri in ortum recedens; 8 circiter Basilicatæ confinia versus. Ejus ruinæ amplissimam quondam fuisse civitatem indicant. Communior itaque sententia est, Policastrum substitutum Buxento, nec solum eo sensu, quod cathedra Buxentina a multis jam sæculis Policastri constituta sit, sed etiam quod ex prioris ruinis posterior civitas emerserit. Hanc diserte tenet opinionem Cellarius [Notitia Orbis, tom. I, p, 722. Edit. Schwarz, Lipsiæ, 1773.] ; et Justinianus vix non absurdam dicit sententiameorum, qui Pisciotæ quærunt vestigia antiqui Buxenti [Dizionario geografico del regno di Napoli, t. VII. Edit. 1804.] . Nec tamen prætermittendum ex Sprunneri tabulis aliud effici [Sprunner's Hand-Atlas.] ; inter quas quatuor sunt ad Italiam præsertim medii ævi spectantes. Prima regionem illam exhibet sub regibus Langobardorum, seu a sæculo IX ad sæculum XI. In hac signantur Buxentum circa summum promontorium Palinurum, et juxta, paulisper occiduum versus, Piscinula; in imo autem sinu ponitur Policastrum, in orientem sexdecim præter propter milliaribus Italicis Buxento dissitum. In secunda tabula, qua Italia delineatur sub imperatoribus Saxonicis et Francicis, loco Buxenti reperitur Melpi; suppressa Piscinula est; servatur Policastrum, eodem quo primum situ. In tertia (ubi status Italiæ ab anno 1270 ad annum 1450) solum recurrit Policastrum; sicut et in quarta (ab anno 1450 ad annum 1792.) Itaque ex Sprunneri mappis evidens est Policastrum procul esse ab exciso Buxento; et insuper utramque civitatem aliquamdiu simul exstitisse. Unde Cellarius, adversæ sententiæ patronus, in tabula Italiæ sub Augusto, Buxentum collocat, non circa summum Palinuri promontorium, sed in imo fere sinu, ubi nunc, omnibus consentientibus, cernitur Policastrum. Cæterum Buxenti sedem fuisse episcopalem tempore S. Gregorii Magni, constat ex subscriptionibus concilii Romani V sub Symmacho papa anno circiter 503, et concilii Lateranensis sub Martino I anno 649; priori subscripsit Rusticus Buxentinus [Labbe, t. IV, col. 1368.] ; posteriori Sabbatius episcopus sanctæ Buxensis ecclesiæ [Ibid., tom. VI, col. 363.] . Confer Ughellum in episcopatibus antiquitatis [Italia Sacra, tom. X, col. 32 et seq.] et de episcopis Policastrensibus [Ibid., tom. VII, col. 542 et seqq.] ; item Orlendium loco supra citato.
d Hinc apud Castellanum annuntiatur subdiaconus et pastor ovium.
e Ejusdem Aureliæ. Vox ejusdem naturali sensu refertur ad præcedens nomen. Ast nec in antecedenti capite nec in alio quovis Dialogorum loco mentio fit Aureliæ. Pronum itaque estinferre, Buxentum S. Gregorio in Aurelia situm. Verum nuspiam apud Geographos sive antiquos sive recentes, quos magno numero consului, reperio partem aliquam Lucaniæ appellatam Aureliam. Teste Baudrando, Aurelia porta et via urbis Romæ et locus est in Etruria. Lamius in sanctæ ecclesiæ Florentinæ monumentis, de via agit, de loco silet. Tres enim, ait [Tom. l, p. 22.] , præ reliquis celebres erant in Etruria viæ stratæ: “Aurelia” quæ per maritima Etruriæ Pisas versus, vel ad illas; et ab Urbe per Lorium, Alsium, Pyrgos, Castrum novum, et centum cellas (nunc Civita Vecchia) transibat. Ripetti [Dizionario geog. della Toscana, tom. V, p. 709 – 713.] prolixe tractat de Via Aurelia, citatque ex Rutilii Itinerario versum 39m: Postquam Tuscus ager, postquamque Aurelius agger; id est via publica et militaris. Quod si admittatur locus præsertim a Baudrando signatus, huncque a S. Gregorio laudari, sequeretur S. Quadragesimum procul ab ecclesia Buxentina recessisse, ut oves suas pasceret. Nam extrema Etruria seu Thusciæ ora, duobus fere gradibus in austrum ab urbe Buxento remota erat. Vide infra lit. g.
f Viri scilicet ipsius S. Quadragesimi, ut infra apertius significatur.
g
Notant Benedictini: Mons in Thuscia inter portum Herculis et Telamonis excurrens. Unde Rutelius:
“Funditur in medias Mons Argentarius
undas.”
Hinc “Aureliam” in Thuscia fuisse conjicimus. Conf. supra litt. e. Subdit Rutilius laudato hexametro pentametrum sequens:
Ancipitique jugo cærula curva premit [Poetæ Latini minores, tom. IV, p. 123. Edit. Lemaire. Paris, 1825.] .
Additur in notis [Ibid.] : Mons Argentarius, chersonesus in mare excurrens. Promontorium Argenteum Strabo vocat, angusta cervice continenti adhærens, peninsulæ instar. Cervicis sive isthmi latera tangunt, hinc ab ortu solis Portus Herculis, illinc ab occasu stagnum marinum, λιμνοθαλαττα Straboni. Confer Cellarium [Notitia Orbis antiqui, tom. I, p. 576.] , item Ripetti [Dizionario geogratico della Toscana, voce Talamone, tom. V, p. 496 et seqq. Florentiæ, 1843.] . Confer lit. e.
h Ex his liquido constat S. Gregorium ab ipso S. Quadragesimo accepisse quæ narrat, ut jam monuimus lit. f.
i Sabanum idem est ac linteum. Vid. Glossarium Cangii. Conf. notam 326 Hugonis Menardi in S. Gregorii Librum Sacramentorum [Migne, Patrologia lat., tom. LXXVIII, col. 346.] .
k Petiit-accessit etc. Quæ verba singulari numero posita, demonstrant primas potioresque partes in prodigio Monacho tribuendas; ut etiam tribuuntur ex titulo. Vide lit. a.
l Qui cum diutius fricaretur ac si de gravissimo somno fuisset excitatus. Hæc utique talia sunt, quæ non nemini ubium injiciant, an vir ille vere mortuus esset. (Conf. Comm. præv., n. 5.)
DE SS. DARIA ET DERBILIA, VIRGINIBUS IN CONNACIA, HIBERNIÆ PROVINCIA,
SECULO VI AUT VII.
SYLLOGE.
Daria, virgo in Cornacia, Hiberniæ provincia (S.)
Derbilia, virgo in Cornacia, Hiberniæ provincia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Genus regale Fiachrii; commercium cum SS. Corbmaco et Columba; loca cultus, S. Derbilia de Irros.
Sæculo V atque etiam deinceps floruit in Hibernia, provincia Connacia (Connaught), [Ex genere Fiachriorum sunt S. Daria et S. Derbilia;] familia nobilissima Hy Fiachriorum, olim potentior etiam et clarior; cujus historiam ex libris hibernicis collegit et in breve redegit compendium Philippus Mac Dermott [Owen Connellan et Mac Dermott, The annals of Ireland translated, p. 98 et seqq.] . Ex stirpe enim Fiachrii, qui fuit Eochadii Moimedonii regis Hiberniæ filius et hujus familiæ pater et conditor, duo universæ Hiberniæ et multi Connaciæ reges, et permulti viri sanctitatis laude conspicui prodierunt [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 244.] ; quorum sedecim recensentur in Menologio genealogico et duo alii adduntur ex aliis documentis a Colgano [Ibid., p. 248.] . Veniunt hos inter S. Daria, quæ et Soidhealbh, id est Pulcra, filia Cathiri, filii Lugadhii, filii Sednæ, filii Amalgadii, filii Fiachrii, et S. Derbhilia, filia Cormaci, filii Brecchii, filii Eochadii, filii Davidis, filii Fiachrii; quæ ambæ præsenti die annuntiantur in fastis Hibernicis.
[2] [quarum prior visitata et benedicta fuit a S. Corbmaco] S. Dariæ nempe nomen hac die signatum esse in Martyrologio Tamlactensi auctor est Colganus [Ibid., p. 248 et 755.] ; sed neque in apographis nostris, neque in Matthæi Kelly editione [Cfr Martyrology of Tallagh, p. XXXVIII.] , hodie occurrit; ita ut quæ in Mariani Gormani Martyrologio legerat immortalis hagiographus hibernus, errore ad Tamlactenses etiam laterculos transtulisse videatur. Neque reperio unde idem noverit S. Dariam, quæ hac die colatur, fuisse viduam [Trias thaumaturga, p. 545, num. 67.] . Egregie autem laudatur beata virgo in Vita hibernica S. Corbmaci abbatis, quam ille idem Colganus ex codice Leccanensi latinam fecit. Sanctus itaque ille abbas, clarissima Mumoniæ domo ortus, vitæ severioris studio ad remotiores Connaciæ fines se contulerat, visitans ibidem multos sanctos viros et spiritu prophetiæ passim effulgens. Postquam itaque in regione Kera S. Finanum, abbatem Rathensem, adierat, inde recedens vir sanctus venit ad locum, postea Magh-gamnach nuncupatum: ubi convenit virginem quandam Deo devotam, illiusque cœnobii matrem, nomine Dariam; quæ fuit ex Catheiro filio neptis Lugadii, viri in istis partibus principis: quæ, et virum sanctum hospitio colligens, in visceribus charitatis humanissime excepit. Unde vir sanctus, beneficio gratus, inde recedens, virgini sanctæ ejusque loco benedixit, apprecans et apprecando prædicens locum illum, verum caritatis domicilium, vaccis, armentis et lacticiniis abundaturum. Quod oraculum, verum postea probatum, loco isti nomen reliquit. Nam Magh-gamnach, quod campum fœtarum sive lactescentium vaccarum interpretatur, exinde appellatur [Ap. Colganum, Vitæ SS. Hiberniæ, p. 752.] . Magh enim, in quod tot civitatum celticarum nomina (ut Neomagus, Caturigomagus etc.) terminantur, campum significat; et Gamhnach vaccam enixam vitulum seu lactariam, aut (ut O'Brien [Focaloir etc., p. 271.] et O'Reilly [Irish-English Dictionary, V° Gamhnach.] hoc vocabulum vertunt) stripper seu unbulled cow.
[3] [in Magaunagh, cujus situs indicatur;] Horum locorum situs bene perspectus nunc est. In Connacia scilicet, quæ occidentalis pars Hiberniæ est, ad occasum brumalem protenditur montuosus comitatus de Mayo, ubi ad orientem æstivum baronia de Tyrawly, olim regio de Tir-Amhalgaigh [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 248.] , exstat. Illic itaque super viam quæ strata est inter Crossmolina et Dunfeeny, prius habes vicum seu parœciam Moygaunagh seu Magaunagh et dein Kilfian [Cfr Carlisle et Lewis, Topographical dictionary of Ireland, verbis Killfyan seu Kilfyan et Magaunagh seu Moygawna.] ; quæ posterior est Kill-Finain, in regione Kera, ubi S. Corbmacus visitavit S. Finanum, et Magaunagh et Magh-gamnach, ubi invenit S. Dariam. Sed, ut ex monumentis, quæ ad me dedit Ven. V. Joannes O'Hanlon, constat, nulla illic amplius beatæ virginis memoria superest, neque veteris templi vestigia; licet catholica et protestantica ædes illic sint, plura vetera cœmeteria, atque etiam druidicæ ætatis reliquiæ. S. Dariæ tempora non nisi ex ejus cum S. Corbmaco commercio innotescere possunt; verum in S. Corbmaci Vita nodi difficillimi sunt, quoniam ibidem dicitur vixisse sanctus vir ævo filiorum Amalgadii, qui S. Patricio contemporanei fuerunt, et SS. Geraldi et Adamnani, qui nonnisi post medium sæculum VII in Hibernia versati sunt [Cfr Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 755, num. 1.] : quam posteriorem temporis notam negligendam esse duxit Colganus. Equidem beatam abbatissam ad sæculum VI aut VII retulerim.
[4] [et posterior honorifice habita est ab Amalgadii posteris,] Memoratur etiam in S. Corbmaci Vita S. Derbilia virgo his verbis [Ibid., p. 753.] : Sedem fixit vir sanctus inter filios et posteros Amalgadii; qui cum sua cognata gente et posteris nempe Dathiæ, filii Fiachrii, (fuit enim hic Dathias Amalgadii frater,) suum piissimum advenam ejusque successores magna animi propensione coluerunt, multisque auxerunt honoribus; donec temporis successu eorum erga ipsum devotio paulatim intepuerit; in alios nempe viros derivata et distracta, et præsertim in S. Cumineum, cognomento Longum, S. Monennocum, S. Mutedacium episcopum, S. Ectaciam virginem, S. Mecharium et S. Derbiliam virginem; quæ fuit filia Corbmaci, filii Breci, ex præfati Dathiæ semine oriunda. Et ab eo tempore, quo eorum devotio erga hunc sanctissimum virum decreverit, fertur et potentia decrevisse. Hinc etiam liquet S. Derbilian ex Connacia septentrionali, Fiachriorum sede, oriundam esse.
[5] Porro O'Clery in Martyrologio Dungallensi, non ita pridem hibernice et anglice edito ab eruditissimis viris Todd et Reeves, [et distinguenda est a S. Derbilia de Irros, quæ comitata est S. Columbam.] ubi annuntiat ad hanc diem S. Darbiliam, quæ fuit de genere Fiachrii, filii Eochadii, eam designat apposito loci nomine Achadh Chuilinn, scilicet Darbile, Achadh Chuilinn [Martyrologium Dungallense, p. 284 et 285.] ; quo distinguatur a S. Derbilia de Irros fastis hibernicis ad diem 3 augusti inscripta: quæ posterior ex Irros seu Eirros, nunc Erris, baronia de Erris, comitatu de Mayo, extrema provincia Connacia septentrionali fuerit oportet; quandoquidem, quum S. Columba ad finem sæculi VI in Druimchliabh, nunc Drumcliff [Carlisle, Topogr. diction. of Ireland, V° Drumcliff; Reeves, Life of St Columba, p. 279 et 289.] , baronia de Carbury, comitatu de Sligo, provincia Connacia, monasterium fundavit, ea fuerit (ut in Vita hibernica S. Faranni [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, t. I, p. 337, num VII.] atque illinc in secunda appendice ad Vitam S. Columbæ [Trias thaumaturga, p. 463, num. LV.] legitur) inter vicinarum regionum antistites, aliosque quam plurimos viros et feminas sanctitate spectabiles, qui beatum virum convenerint, in osculo pacis et jubilo cordis excipientes, et qui eum comitati sint ultra littus, quod Traigh-Eochuile appellatur, et inde ad regionem de Tyr-Fiachrach. Verum ubi locorum Achadh Chuilinn situm sit quis dixerit? Certe in Connacia septentrionali; sed accuratiora expectanda sunt ab eruditis Hibernis. Quum autem S. Columbæ temporibus floruerit S. Derbilia de Irros, restat ut ad finem sæculi VI aut initia sequentis ejus mors signetur; sed nonnisi divinando ad sæculum VI aut VII referri potest S. Derbilia de Achad Chuilinn.
DE SS. NASADIO, BEOANO, EP., ET MELLANO, IN COMITATU DUNENSI HIBERNIÆ,
TEMPORE INCERTO.
SYLLOGE.
Nasadius, episc. et conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ (S.)
Beoanus, episc. et conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ (S.)
Mellanus, conf. in comitatu Dunensi Hiberniæ (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. De pluribus sanctis Beoanis et Mellanis, deque situ ecclesiæ Tamlachta-Humail seu Tamlachta-Menand in Ultonia.
In Martyrologio hibernico Tamlactensi legitur ad hanc diem [Matt. Kelly, Calendar of Irish Saints, p. XXXVIII.] : Nasadi, Beoani et Mellain, tres sancti de Britannia et in una ecclesia sunt in h. [Memoria sanctorum Nasadii, Beoani et Mellani in martyrologiis hibernicis ad diem 26 octobris.] Echad Uladh i Tamlachtainhumail ic Loch Briccrenn; quem locum sic vertit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, p. 90, n. 19.] : Festum sanctorum Nassadii, Beoani et Meldani: tres sancti de Britannia et in una ecclesia, nempe in Tamlachtaumhail, in regione Ivechiæ in Ultonia juxta lacum Bricreann; in Dungallensi autem, prout illud olim vertit demortuus meus collega P. Antonius Tinnebrock hæc habes: Beoanus episcopus et Mellanus de Tamlacta-menaind ad lacum Bricrend in Ubechach-Uladh. Eosdem ad hanc diem laudat S. Aengussius in Martyrologio hibernico metrico, ex quo memorias aliquot, anglice versas, misit ad me Rev. Vir Guilielmus Reeves, egregie versatus in elucidandis sanctorum Hiberniæ gestis, licet aliena sacra sequatur. S. Aengussius quidem satis habet duobus versibus de eorum laudibus testimonium dare; verum in annotatis hæc partim hibernice, partim latine illic addita sunt, ex martyrologiis prosaicis desumpta: Tres sancti ex Britannis in una ecclesia sunt, videlicet in Tamlacht-Menand ad lacum Bricrend in Ui Echach Ultoniæ. Quibus demum adde in Casselensi etiam Martyrologio hibernico eorum nomina ad hanc diem reperiri, ut testis est Colganus [Ibid., loc. cit.] . Hinc certum est tres hos sanctos natione Britannos fuisse; S. Beoanum episcopali dignitate fulsisse; eosque omnes sepultos et singulariter cultos fuisse in una ecclesia Ultoniæ; quæ probe ante oculos habenda sunt ut ab homonymis eos discernamus. Sed prius accuratius inquirendum in designata illic loca, non una verborum forma significata.
[2] [Ubi quærendum sit Tamlachta-humail seu Tamlachta-menand ad lacum Bricrend in Ubechach-Uladh locus sepulturæ trium illorum sanctorum.] Imprimis non est ambigendum quin Uladh, quod ubique reperitur, sit Ultonia *, quæ inter quatuor provincias, in quas universa Hibernia ante hominum memoriam divisa est, maxime ad septentrionem vergit et Ardmacham metropolim habet; aut, si præplacet, pars comitatus Dunensis *. Aliquando enim intra angustiores fines conclusa est Uladh, ita ut hujus comitatus terminis fere contineretur. Explicat hanc rem Colganus ad propositum nostrum aptissime. Tota provincia, inquit [Joannes Colganus, Trias thaumaturga, p. 109, n. 31. Cfr Vallancey's Collectanea de rebus Hibernicis, The ancient topography of Ireland by W. Beauford, t. III, p. 424 et 425.] , quæ hodie Ultonia appellatur, priscis scriptoribus sermone patrio nunc Ulta, nunc Ulaidh dicebatur, et latine Ultonia, Ulidia, vel rectius Uladia; sed postquam primo Dalfiaticii, postea stirps Colleana, ac deinde filii Neill potenti manu eandem provinciam invaserunt et in suam potestatem majori ex parte redegerunt, priscis habitatoribus ad angustiores terminos repulsis; ea ejusdem provinciæ regio, quæ hodie terminis comitatus Dunensis pæne concluditur, cœpit temporis successu Ulidia et incolæ Ulidii appellari. Et quidem h. Echad, Ui-Echach, Ubechia, Ivechia, quatuor formis ejusdem nominis Ibh-Each [Cfr Mappa veteris Hiberniæ Guilielmi Beauford, ap. Vallancey.] (quibus significatur regio prope lacum Each, nunc Lough-Neagh), repræsentatur hodierno comitatus Dunensis pago Iveagh, qui in superiorem et inferiorem dividitur, vulgaribus vocabulis Lower Iveagh et Upper Iveagh. Vult Archdallius [Monasticum Hibernicum, p. 129.] et cum eo Carlislius [Topographical dictionnary of Ireland, V° Tamlachta Umhail.] in baronia superioris Ivechiæ sitam fuisse ecclesiam de Tamlacta-umhail seu humail; verum, quum simul confiteantur se nescire quo hujus regionis loco, non tanti forte faciendum est horum testimonium. Ad lacum Bricreann, qui et Bricrenn seu Bricrend, id fuisse positum ex recitatis martyrologorum verbis constat; sed quis sit ille lacus nemo hactenus reperisse videtur. Quæ res in dies difficilior fit, quum, aquis dilapsis aut arte exhaustis, lacus paulatim commutentur in agros; ita ut in veteribus mappis Blavianis multo plures in comitatu Dunensi indicentur lacus quam in recentioribus. Haud scio an aliquid luminis percepturi sint Hiberni ex ipsius templi nomine, quod Tamlachtain-humail, Tamlachta-humail, Tamlachta-menaind et Tamlacht-menand scriptum est. Tamlacht, quod et Tavelagh, Tauelagh, Tamlact et Taimlacht scribitur [Sam. Lewis, Topogr. dictionary of Ireland, V° Tallaght.] , cœmeterium significat; humail, latine umalia, vertitur a Guilielmo Beauford [Ap. Vallancey, Collectanea, t. III, p. 425.] quasi veniret ab hy mal gae et idem esset ac pagus prope magnum mare; atque ipsius lacus nomen Bricreann, immo Bri-grian videtur prope fundum maris significare; ita ut, si illa recta sint, videatur Tamlachta in humail in paræcia Kilmegan situm fuisse, siquidem pars sinus Dundrum illic terras incurrat. Verum hæc tam incerta sunt ut satius forte fuerit id unum dixisse id templum in alterutra baronia Iveagh fuisse constitutum. Cæterum sufficiunt, quibus duo ex ternis illis sanctis (Nasadius scilicet cognominem habere non videtur, nisi id nomen idem sit quod Nessanus, a pluribus Hiberniæ sanctis, ut Colganus [Acta SS. Hiberniæ, p. 629.] ostendit gestum), ab homonymis discernantur.
[3] [Plurimisancti Beoani seu Beani recensentur et distinguuntur;] Quoniam autem SS. Beoanus et Mellanus hic conjunguntur atque eadem nomina simul occurrunt in Vitis S. Fursei, quas decessores nostri ad diem 6 januarii ediderunt, arbitratus est celeberrimus hagiographus Hibernus [Ibid., p. 21, num. 1, et p. 90, num. 19, et p. 271, num. 1.] eosdem ac nostros esse; verum qui S. Furseo convixerunt, ex Hibernia, non autem ex Britannia oriundi erant, neque servabantur eorum corpora in Ui Echach Ultoniæ, sed Perronæ in Galliis, ut jam pridem animadvertit Henschenius in S. Medani seu Meldani Perronensis Vita [Acta SS. t. II Februarii, p. 67.] . Distinguendus idem S. Beanus noster a S. Beano, filio Nassani cultoque in Feigh-Cullen in Kildaria, ut ad diem 8 augusti in Tamlactensi Martyrologio legitur; alius enim omnino est non solum venerationis seu depositionis dies, verum etiam, quod majoris ponderis est, locus. Neque confundi potest cum S. Beano Ultoniæ ulterioris, de quo hæc mira prædicat Giraldus Cambrensis [Tractatus de miraculis Hiberniæ, ap. Messingham, Florilegium insulæ sanctorum, p. 426; Topographia Hiberniæ, dist. II, cap. 40, ap. Camden, Anglica, Normannica etc. scripta, p. 730. Francofurti, 1603.] : In ulteriore Ultoniæ partesunt montana quædam in quibus grues et grutæ, avesque variæ suo in tempore abunde nidificant propter refugium et pacem, non tantum hominibus, verum etiam pecoribus et avibus ibidem ab incolis exhibitam ob reverentiam scilicet S. Beani, cujus locum illustrat. Sanctus iste miro et inaudito more non tantum aves, sed et avium suarum ova tuetur. Si enim, ut ova capias, manum admoveas, videas protinus pullos marcidos et rubros et tamquam eadem hora jam exclusos. Sin autem manum retrahas cum voluntate, videas iterum, seu miraculose, seu fantastice, contra naturæ cursum, pullos in ova vel conversos vel reversos. Accedant duo, inspector et raptor; hic pullos, ille ova videbit. Ex qua fabula apparet sæculo XII alterum S. Beanum in summa veneratione a populo habitum fuisse; (aliunde enim non oritur singulare id commentorum genus;) verum quum Giraldus hunc sanctum ad ulteriorem Ultoniam expressis verbis referat; noster vero in citeriore Ultonia jaceret, (comitatus enim Dunensis ad orientem jacet et Cambriæ Angliæve proprior est,) cogimur et inter hos distinguere. Censet Colganus [Acta SS. Hiberniæ, p. 503, n. 46.] S. Beanum ulterioris Ultoniæ eumdem esse qui S. Cadroe, sæculo X abbatis Metensis in Lotharingia, ad diem 6 martii ab hagiographo Hiberno et a decessoribus nostris illustrati, patruelis fuisse legitur; verum, ut a nostris [Acta SS., t. I Martii, p. 476.] illic ostensum est, nullo fundamento nisi nominum similitudine hæc conjectura nititur, et ne constat, quidem, Beanum, S. Cadroes consanguineum, umquam inter sanctos relatum fuisse; multo minus tanta veneratione, quantam ex Giraldo diximus, duobus post mortem sæculis fruitum esse. Recensetur etiam in septima S. Patricii Vita inter beati hujus viri discipulos Beoanus [Trias thaumaturga, p. 156, cap. 32.] , quem Colganus [Ibid., p. 186, n. 62.] eumdem arbitratur ac S. Beanum, ex stirpe Lugadii Macconii, in australi Mumonia olim præpotente, oriundum, cujus meminit Sanctilogium genealogicum et qui idem sit ac S. Beodus de Ard-charnia qui die 8 martii colitur; sed hæc improbabilis sententia: nomina enim non convenire videntur; et quidem, quum ad hanc diem venit ipse hagiographus hibernus, omisit eum S. Patricii discipulum dicere [Acta SS. Hiberniæ, p. 562 et 563.] : adde non constare S. Patricii discipulum ecclesiastico cultu umquam fuisse honestatum. Alium S. Beoanum, fratrem SS. Assani, qui et Massanus, Cassani et Richellis virginis, reperio in poemate Hibernico de sanctis de Cinel Laeghaire, cujus particulam ex libro de Ballymote non ita pridem edidit eruditissimus Jacobus Hentorn Todd [The irish version of the Historia Britonum of Nennius, p. CXVI.] ; verum nil iterum suadet hunc eumdem esse ac sanctum nostrum Beoanum. Præter eos quos hactenus attigi, veniunt alii cognomines ad dies 3, 16 et 23 decembris; de quorum secundo aliquid attigi in sylloge de S. Beano, episcopo Murthlacensi in Scotia, quam ad hanc diem hic habes. Verum hi tres hoc loco omittendi, quoniam suo tempore de eis dicetur, et sane melius quam nunc, quum nondum editi sunt multi hagiographici libri hibernici, qui jam pedetentim in lucem prodeunt mirabili accuratione et doctrina.
[4] [item complures SS. Mellani.] Complures etiam sancti Mellani seu Meldani recensentur inter Hiberniæ cælites. Venit imprimis S. Mellanus seu Meldanus, S. Fursei confessarius, qui in hibernicis fastis ad dies 16 januarii et 7 februarii annuntiari videtur et ab Henschenio nostro ad posteriorem hanc diem in Actis nostris illustratus fuit. Accedit S. Mellanus, Darii filius, qui cum fratribus et aliis sat multis sanctis sepultus est in monasterio S. Luani, quod Cluain-ferta-Mo-lua appellatur et die 7 februarii cultus fuisse traditur [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 58, n. 8.] . Tertius est S. Meldanus seu Mellanus de Kill-rois, cujus memoria die 28 januarii celebrata fuisse a Colgano [Ibid., p. 271, n. 1.] dicitur; quartus S. Mellanus de Cluain-aoi seu de Cluana-hi, ad diem 19 martii Tamlachtensi martyrologio inscriptus [M. Kelly, Calendar of irish saints, p. XIX.] ; quintus S. Mellanus, episcopus de Cluain-chremha, et S. Patricii discipulus, qui in regione Delbhnaassuil quietis locum accepit [Colganus, Vitæ SS. Hiberniæ, p. 780, cap. 2; Trias thaumaturga, p. 86, cap. 93; p. 113, n. 104; p. 130, cap. 9; p. 266, col. 1.] et quem Colganus [Ibid., locc. citt.] vult martyrologiis inscriptum esse diebus 28 januarii et 26 octobris; manifesto tamen errore, quum qui hac die colitur in Tamlachtahumail sepultus fuerit. Ad quos adde Meldanum episcopum, S. Cuthberti avunculum, de quo nonnulla disputavit Colganus [Vitæ SS., p. 679, cap. 5; p. 691, nn. 7 et 8.] , nil certi habens quod afferret, arbitratus tamen eumdem esse ac qui in martyrologiis hibernicis ad diem 7 februarii dicitur S. Meldanus de insula filiorum Hua Coinn in lacu Oirbsen in regione de Hi-Oirbsen in occidentali Connacia. Quæ de S. Nasadio addam non habeo: nam quæ in antiquo Glossario ad Festilogium seu Calendarium metricum S. Aengussii, quod non ita pridem cl. v. W. S. Dublinii prelo paravit et Londinii edidit [Three irish glossaries, p. 137.] , ad nominis ejus significationem (aliunde constat Nasad idem valere ac celebrem, nobilem) pertinent; scilicet Nassad seu Nasad veterem formam esse Gnathugud: quod utrum daturi sint eruditi philologi Hiberni vehementer dubito. Ab his cæterum plura et meliora de ternis illis sanctis exspectentur.
[Annotata]
* Ulster
* Down
DE S. GWINOCO, CULTO UT EPISCOPO, EJUS PATRE S. ANEURIN SEU GILDA, EJUS FRATRIBUS SS. CENNYDD, MADOG, DOLGAN ET NWYTHON, SORORE S. DOLGAR ET PATRUELI S. GARCI, IN WALLIA,
SÆCULO VI.
SYLLOGE.
Gwinocus, pont., conf. in Wallia, germanus (S.)
Aneurin seu Gildas, conf. in Wallia, germanus (S.)
Cennydd, conf. in Wallia, germanus (S.)
Madog, conf. in Wallia, germanus (S.)
Dolgan conf. in Wallia, germanus (S.)
Dolgar, conf. in Wallia, germanus (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. An S. Aneurinus seu Gildas, S. Gwinoci pater, idem sit ac S. Gildas Sapiens. Illius gesta militaria, carmina, religiosa vita et cruenta mors. Filiorum vita religiosa et cultus.
[1] Gwinocus, qui et Gwynnoc [Ap. Rice Rees, Essay on Welsh saints, p. 257.] , Gwynog,
Gwynawc, [Stemma S. Gwinoci genealogicum.] Guynnauc, Gwnnog, Gwynnawg
et Gwyngawr [Bonedd y saint, in Myvyrian archaiology, tom. II, p. 44.] , hac die coli traditur
in Martyrologio anglico [Memorial of ancient british piety, supp., p. 27.] secundum
Willisium et in Conatu de sanctis Walliæ Reesii
[Essay, etc. p. 258.] . Pertinet pro Wallensium sanctorum
more ad genus electum, ex sanctis fere constans;
cujus accipe schema, ex Reesio [Essay, etc., p. 224 et seqq, 257 et 258.] collectum:
Præter S. Aneurinum multo plures adscribuntur
Cawo filii, plerosque sanctorum numero
accensitos, aut certe quorum nomina pro titulis
sunt sacrarum ædium et parœciarum in Wallia.
Sed aut plures viri nomine Caw inter Wallenses
præcipui fuerint oportet, aut monumentis genealogicis,
quibus hæc nituntur, fidendum non est:
quis enim agmen triginta et plurium liberorum
uni patri non melioribus auctoribus adscribat?
Verum non facile a genealogiis Wallensibus
recedendum esse alibi [Acta SS., tom. X Octobris, p. 763.] jam docuimus; restat
itaque ut plures Cawi admittantur.
[2] [Avum habuit Cawum, ex partibus septentrionalibus in insulam Monam transgressum;] Caw, S. Gwinoci avus, in Bonedd y Saint seu Genealogia sanctorum Britannniæ [Myvyrian archaiology, tom. II, p. 31 et 44.] princeps de Cwm Cawlwyd seu Cowllwg, regiuncula septentrionali, appellatur: quæ eadem dicenda esset ac Arecluta, nunc Strath Clyde, in Scotia, si satis constaret hunc Cawum eumdem esse ac Caunum, patrem celebratissimi S. Gildæ Sapientis, abbatis Ruyensis in Britannia minori; sed ea de re inferius. Juxta genealogiam, cui nomen Achau y Saint, dominio suo expulsus est a Gwyddyl Ffichti; quos Pictos et Scotos fuisse interpretatus est Reesius [Essay, etc. p. 224.] . Quare cum familia sua appulit ad insulam Monam, vulgo Anglesea; ubi, collatis a Maelgwn Gwynedd certis terris, sedem suam fixit in Twrcelyn; unde aliquot ejus filii dicuntur terras in Siluria accepisse ab Arthure. Ejus nomen uni codici catalogi sanctorum, scilicet Bonedd y Saint [Llyfr Bodeulwyn, in Myvyrian archaiology, tom. II, p. 31.] , inscriptus est; liberi autem ejus constituisse dicuntur tertiam familiam sanctam inter Britones [Ibid., p. 29.] ; qui tamen honor in Triadibus Brano, filio Llyri, tribuitur [Cfr R. Rees, Essay, p. 224 et 225.] .
[3] [patrem S. Aneurinum, qui et Gildas; quem aliqui volunt esse S. Gildam Sapientem:] De S. Gwinoci patre multo major difficultas. Ille in variis mss. codicibus Bonedd y Saint Gildas dicitur; verum duo eruditi Cambrenses, Eduardus Williams et Owen Pughe, quibus consentit Reesius [Ibid., p. 225 et 226.] , in Biographia Cambrensi docuerunt eumdem hunc Gildam esse, qui abbas Ruyensis, et alio nomine dici Aneurinum; Gildam scilicet esse vocabulum saxonicum quod idem significet quod wallice Aneurin et morem vertendi nomina ex una in aliam linguam, maxime inter ecclesiasticos, a pluribus fuisse observatum; præterea in antiquis libris jam Aneurinum, jam Gildam inter Cawi liberos venire, sed ambos numquam simul; legi insuper aliquando Gildam y Coed Aur, aliquando Aneurin y Coed Aur; et demum Cennydd filium et Ufelwyn nepotem Aneurini. Quod autem ille Gildas alius non est ac S. Gildas Sapiens inde conficiunt, quod hujus pater a Capgravio dicitur Cau seu Can; Caunus vero in filii Vita tum juxta codicem Floriacensem, editum a Joanne a Bosco in Bibliotheca Floriacensi, tum juxta Ruyensem, qui Mabillonio in primo sæculo sanctorum ordinis S. Benedicti præluxit; et Nau a Caradoco Lancarbanensi; præterea S. Gildæ Ruyensis patrem etiam in partibus septentrionalibus prius vixisse [Ibid., loc. cit.] . Ad quæ hæc pauca observabimus: negari non posse Aneurinum et Gildam idem esse nomen, et reapse mirabile esse ut duo aut plures cognomines viri, ex partibus septentrionalibus ad meridionales transeuntes, patrem habeant Cawum dictum; manifestum enim est id etiam nomen fuisse patri S. Gildæ Ruyensis. Verumtamen id genus rerum contingere aliquando nemo non novit; ita ut ex illa conformitate, maxime quod plura obstent, firmum argumentum confici non possit.
[4] [sed ostenditur plures fuisse Gildas, præclaros viros, et similiter Cawos; neque ambos illos Gildas in unum conflari posse.] Et quidem plures fuisse inter Britones Gildas seu Gildasios perquam illustres ostenderunt plerique omnes, qui de S. Gilda Ruyensi dixerunt [Cfr Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 176; Bollandus, Acta SS., tom. II Januarii, p. 953; Mabillonius, Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. I, p. 138.] ; neque de hac re, licet in secernendis iis viris non omnino conveniatur, dubitatio excitari potest; sed hoc animadvertendum venit id non videri nomen fuisse, sed cognomen seu titulum, tanta facilitate religiosis et eruditis viris in Hibernia et Wallia concessa, ut millenos saltem eo donatos fuisse tradat cl. v. O'Conor [Script. rerum Hibern., tom. I, p. 198. Cfr Algernon Herbert, Irish version of Nennius, p. 1.] . Cawos item fuisse complures vel inde ostenditur quod in Vita S. Gildæ Ruyensis, quæ in Britannia minori conscripta est, quatuor tantum fratres ei assignantur, Cuillus scilicet, qui et Hywel seu Hoëlus, Mailocus, Allaecus et Egreas, cum una sorore Pereona; contra, si Cawus ille, qui in Genealogiis sanctorum legitur, unus sit vir, consentiendum est Caradoco Lancarbanensi [Ap. Colganum, Acta SS. Hiberniæ, p. 179.] et Capgravio [Ibid., p. 177 seu 178.] , qui, Genealogias de uno patre interpretati, scripserunt Canum seu Cauum viginti quatuor filios ex regina sua genuisse; quibus addendæ sorores quinque, nempe Cwyllog, Cain, Gwenafwy, Peillan et Peithien, omissa Pereona. Sane Vita S. Gildæ, quæ ex Ruyensi monasterio prodiit, non ante iniens sæculum XI scripta est; verum ex veteribus monumentis collectam fuisse legenti patet; et certe in sex liberis tribuendis Cawo fide dignior est quam Capgravius et Caradocus: neque cogitandum est Genealogias minoris fuisse factas aut negligentius servatas in Britannia Armoricana quam in Wallia. Adde demum Reesium [Essay on Welsh saints, p. 225 et seq.] totis manibus concedere, quæ de S. Gilda Ruyensi feruntur sive in Vita Ruyensi secundum documenta Armoricana, sive in Capgravii et Caradoci scriptis juxta Wallenses libros, plane non convenire cum gestis S. Aneurini seu Gildæ, filii Cawi de Cowllwg. Superest itaque ut Gildas duos, filios Cawi, diversis patribus natos, admittamus. Non enim placet, (quod vult cl. v. Hersart de la Villemarque [Poèmes des Bardes bretons du VIe siècle, p. LIII.] ), S. Gildam et S. Aneurinum fratres fuisse, filios unius Cawi, quoniam eo adduceremur ut Cawo præter quinque aut sex filias, filios adscriberemus viginti quatuor; quæ licet coævi bardi seu vatis Liwarci Senis sors fuerit [Ibid., p. LXIII et LXIX.] , non tamen sine certissimis testimoniis ad alios extendenda est.
[5] [S. Aneurimus seu Gildas, prius miles et insignis poeta Wallensis, post pugnam de Caltraeth, quam cecinit,] S. Aneurinus itaque seu Gildas, filius Cawi de Cowllwg, pugnæ de Cattraeth, immo Caltraeth, adversus Saxones, Pictos, Scotosque pugnatæ, interfuit eamque cladem carmine Wallico, quod Godolin a regione Clydiæ, cui auctor dominabatur, dictum est et in Wallensi Archæologia primo fuit editum, illustravit [Myvyrian archaiology, tom. I, p. 1 – 14; 581 – 584.] . Convenerant scilicet omnes reguli a sinu maritimo Solway usque ad lacum Lomond et ab ostiis Forth usque ad ostia Clydæ (quibus terminis universa fere Scotia meridionalis seu inferior continetur), ut patriam ab adventante exercitu Pictorum, Scotorum, Logriensium atque Anglosaxonum Deiræ seu Dairadiæ et Berniciæ tutarentur: a septentrione enim secundum utriusque maris littora progrediebantur, vallum, inter Dumbarton et Edimburgum a Romanis olim adversus Caledonios erectum, transituri. Erant autem illic castella octodecim, quatuor turmarum equitum et quatuordecim cohortum, universim decem millium hominum, capacia. Ea occuparunt fœderati principes Brittones, torquibus aureis ornati, numero trecenti sexaginta tres, Menezoko rege Edimburgensi imperatore. Dies septem duravit oppugnatio et defensio, maxime ad castellum Caltraeth. Prius favit belli fortuna Brittonibus, cæsusque est Scotorum rex atque Ida, regis Anglosaxonum vidua. Verum qui interdiu strenuissime pugnabant, iidem gentis vitio noctem traducebant vinum et cervisiam ex poculis aureis compotantes. Quod eis cessit quam pessime. Quum enim, iterum crapula domiti, humi sterterent, irruit in eos hostis. Arma continuo rapuerunt et processerunt obviam. Sed frustra; quippe qui sui ita compotes non essent ut se disciplina militari cohiberi sinerent. Nil itaque valuit eorum virtus et audacia; cæsique fuerunt omnes et tres dumtaxat gladiorum furorem evaserunt, Aeron et Cynon Dayorawd, ambo bellici canes, atque ego, inquit S. Aneurinus [Ibid., p. 4.] , qui hanc mercedem benedictæ musæ meæ debeo, sanguinis fluctibus ereptus; captus tamen et in castelli carcerem conjectus, vinculisque ferreis onustus [Ibid., p. 7.] : a quibus aliquando absolutus opera Ceneu, filii Llywarch Hen, seu Liwarci Senis; quem jam diximus celeberrimum tum fuisse vatem seu bardum. De tempore et loco hujus pugnæ inter eruditos non convenit; voluere aliqui eam factam esse anno 472, Hengisto adhuc vivo: verum hujus sententiæ auctor, Eduardus Davies [Mythology and Rites of the british Druids, p. 317.] , concedere coactus fuit poema Godolin non ante annum 510 conscriptum fuisse; in alias insuper incurrens innumeras difficultates. Plerique itaque censent certamen id referendum ad medium circiter sæculum VI et Caltraeth in partibus septentrionalibus fuisse positum, quum Dairadii et Bernicii milites prælio interfuisse legantur [Cfr Sharon Turner, History of the Anglo-Saxons, tom. I, p. 182 et seqq.] . Verumtamen demonstrasse mihi videtur cl. v. Hersart de la Villemarque [Poèmes des Bardes bretons du VIe siècle, p. 238 et seqq.] cædem hanc patratam esse inter annos 572 et 580, in ripa rivi Calder, non procul a Dumbarton, prope pristinum Vallum Romanum; et consentit Ferdinandus Walter [Das alte Wales, p. 302.] . Quod hanc cladem gentis suæ carmine prosecutus est S. Aneurinus, mirum videri potest; ast id sibi proposuisse videtur ut doceret virtutem Brittonibus non defuisse; sed inopinatam fuisse pugnam, et tot heroes ea de causa cecidisse quod propter ebrietatem ordinem et disciplinam servaverant nullam.
[6] [aliisque poematibus et viri inspirati laude clarus,] Militari itaque laudi poeticam adjunxit S. Aneurinus; qui et alterius poematis auctor est, scilicet Englynion y Misoedd seu Mensium odarum [Myvyrian archaiology, t. I, p. 14 – 17.] , quibus præcepta et considerationes de moribus continentur. Atque horum scriptorum tanta fuit olim laus, ut inter præcipuos poetas Britannos recenseretur, teste Nennio, sæculi XI scriptore [Algernon Herbert, Irish version of the Historia Britonum of Nennius, p. 2 et 3.] : Tunc, inquit [Hist. Britonum, cap. 32; Cfr Walter, das alte Wales, p. 301.] , Talhaern Cataguen in poemate claruit et Neirin (Aneurinus), et Taliessin et Bluchhard et Cian, qui vocatur Guenith Guaut, simul uno tempore in poemate Britannico claruerunt. Quibuscum convenit ipsius Taliessini testimonium, dicentis [Villemarqué, Poèmes des Bardes bretons, p. LIII.] : Eadem nobis celebritas est Aneurino panegyrico atque inspirato, atque mihi Taliessino a lacu de Keirionez; atque inter hos erat sincera amicitia, ita ut vicissim S. Aneurinus scripserit [Ibid., p. c.] : Ego Aneurinus scio quod scit Taliessin, qui mecum unus est spiritus. Quod autem S. Aneurinus inspiratus dicitur, explicari posse videtur capite XVI Cambriæ descriptionis; quod opus Giraldi Cambrensis est, sæculi XII scriptoris: Sunt, ait [Edit. Camdeni Francofurti, p. 892 et 893.] , et in hoc Cambriæ populo, quod alibi non reperies, viri nonnulli, quos Awenydhyon vocant, quasi mente ductos. Hi, super aliquo consulti ambiguo, statim frementes spiritu quasi extra se rapiuntur, et tamquam arreptitii fiunt. Nec in continenti tamen, quod desideratur, edisserunt: sed per ambages multas inter varios, quibus effluunt, sermones nugatorios magis et vanos quam sibi cohærentes, sed omnes tamen ornatos, in aliquo demum verbi diverticulo, qui responsum solerter observat, quod petit accipiet enucleatum: et sic denique de hac extasi tamquam a somno gravi ab aliis excitantur, et quasi per violentiam quandam ad se reverti compelluntur. Ubi et duo notanda reperies, quia post responsum nisi violenter excitati et revocati ab ejusmodi quasi furore reverti non solent, et quod in se reversi nihil horum omnium, quæ ab eis interdum prolata sunt, ad memoriam revocabunt. Unde et si forte super hoc iterum vel ab alio consulti dicere debeant, aliis omnino verbis et alienis enuntiabunt, forsan sicut et per phanaticos et energumenos spiritus interdum loquuntur tamquam ignaros. Solent autem eis hæc dona plerumque in somnis per visiones infundi. Quibusdam enim videtur, quod eis vel lac dulce, vel mel ori infundatur; aliis etiam quod eis schedula inscripta ori imponatur; et statim erecti se gratiam hanc suscepisse publice profitentur… Faciunt autem inter vaticinia invocationes ad Deum vivum et verum et ad sanctam Trinitatem, ut peccatorum meritis a veri inventione non impediantur. In quibus quid rerum veritati, quid phantasiæ deberetur hujus loci non est expendere.
[7] [secessit in Llancarfanense S. Cadoci, ipsius poetæ, monasterium;] Ut autem liber recessit ex carcere, videtur in Walliam meridionalem transgressus; ubi reperitur vitam monasticam professus in comitatu Glamorganensi, in parœcia de Llancarfan seu potius in Llanfeithin; quæ nomina ut continens pro contento indiscriminatim usurpantur. Utrum S. Germanus Antissiodorensis an S. Dubricius episcopus Landaviensis hoc asceterium fundaverit non convenit [R. Rees, Essay, etc. p. 176.] ; sed primus ejus abbas fuit S. Cadocus, qui et Cattwg, filius Gwynllgw Filwr, a decessoribus nostris omissus tum ad 24 januarii, tum ad 24 februarii, quibus eum calendariis inscriptum reperio. Non poterat non amare S. Aneurinus societatem hujus viri, quippe qui etiam Wallensem poesin, cujus Archæologia Wallensis [Myvyrian archaiology, t. III, p. 1 – 99.] insignia de præceptis moralibus continet specimina, coluit et prudentia sua tantopere excelluit ut Sapientis cognomen, Ddoeth, adeptus sit. Ejus vitam delibavit Reesius [Essay, etc. p. 176 et seqq.] ; paulo plura habet præfatio tomi III Archæologiæ Wallensis et Biographia Cambrica. Alii etiam bardi versabantur tum in Llancarfan; quod præcipuum tum erat doctrinæ sacræ et profanæ seminarium. Sanctam illic vitam duxit Aneurinus; vitamque finivit, impacta ab homicida nomine Edino securi trucidatus [Ibid., p. 225. Cfr Villemarqué, Poèmes des bardes bretons, p. LXII.] .
[8] [quo eum secutus est S. Gwinocus, ejus filius: quæ huic dicata templa; imago picta adhuc exstans.] Ut autem aliquando ad S. Aneurini seu Gildæ liberos veniamus, primo loco illustrandus est S. Gwinocus, cujus causa in illas salebras delapsi sumus. Patrem suum secutus est in Llancarfanense S. Cadoci collegium [Ibid., p. 257.] ; ibique tam sancte vixit ut ejus nomen pluribus parœciis datus sit. De prima tamen non omnino constat. Sunt scilicet in Wallia tres parœciæ, quibus nomen est Llan Trisaint, seu Templum trium sanctorum; prima, quæ in insula Mona, vulgo Anglesea, posita est, patronos habere dicitur [Carlisle, Topogr. diction. of Wales, V° Llantrisaint; R. Rees, Essay, etc. p. 324.] SS. Sanan, cultum die 1 martii [Ibid., p. 240.] aut 13 junii [Memorial, etc. supp., p. 18.] , Afran et Jeuan; secundæ in comitatu Glamorganensi patroni assignantur a Carlislio [Topogr. dict. of Wales, V° Llantrisaint.] SS. Iddog, Dyfaenog et Menw, a Reesio [Essay, etc. p. 337.] SS. Illtyd, Tyfodwg et Gwynno; et tertiæ, quam omisit Carlislius, in Monmuthia SS. Petrus, Paulus et Joannes [Ibid., p. 344.] : res inter Wallenses, quibus omne trinum perfectum, plurimum laudata. Sed, ut id mittam, liquet ex his inter Carlislium et Reesium non convenire de patronis Llan Trisaint Glamorganiæ: nisi forte diversæ sint solæ nominum formæ. Verum olim inter quinque capellas, quibus ea parœcia ornabatur, una a S. Gwinoci nomine Llangwynno dicebatur [Ibid., p. 257 et 337.] ; nunc cum plerisque aliis periit [Cfr Carlisle, V° Llan Trisaint.] . Tradit etiam Reesius [Essay, p. 257 et 325.] S. Gwinocum patronum esse in Faenor seu Y Faenor, in comitatu de Brecknock; sed, nisi iterum ædicula quædam exstiterit, nunc diruta, denuo refragatur Carlislius [Dict. of Wales, Glossary V° Gwenfrewi, et V° Faenor.] , tradens hunc honorem illic delatum S. Winefredæ, wallice Gwenfrewi [Essay, p. 295.] . Certiora habemus de Llanwnog in Montisgomerici comitatu, olim septimæ victricis legionis, ut ex titulis lapideis constat, statione. Conveniunt omnes S. Gwinocum hujus loci patronum esse; ut non solum parœciæ nomen testimonio est, sed ipsa beati viri, in fenestra super altare depicti, imago; qua exhibetur mitra episcopali redimitus et universo pontificaliornatu vestitus et pedum pastorale manu tenens; ad pedes veteribus literis anglicis hac brevi inscripta oratione: Sanctus Gwinocus, cujus animæ propitietur Deus. Amen [Ibid., p. 257, juxta tomum I Cambrian Quarterly Magazine; et Carlisle, Topog. dict. of. Wales, V° Llanwnog.] . De qua invocationis forma videantur theologi et liturgici, ubi explicant veteres quosdam orientales libros, in quibus Deus rogatur ut misereatur B. Mariæ Virginis et aliorum sanctorum. Nititur scilicet hæc oratiuncula placito theologico animas sanctorum, licet Dei conspectu fruantur, non tamen omnino beatas esse, quod anhelent ad conjunctionem corporis sui, quocum creatæ sunt et unam personam constituunt; quam redintegrari cupiunt, naturæ viribus impulsæ.
[9] [Fratrum, sororis et patruelis sors et cultus.] SS. Cennydd, Dolgan et Nwython, S. Gwinoci fratres et S. Aneurini seu Gildæ filii, contulerunt se etiam in S. Cadoci monasterium. Illic non remansisse traditur S. Cennydd; sed se contulisse in Gowerlandiam, comitatus Glamorganensis pagum, ubi ipsemet monasticum collegium instituit; unde postea prodiit parœcia, quæ ab ejus nomine Llangennydd dicitur. Huc porro se contulerunt, ascesim religiosam amplexi, S. Cennyddi frater, S. Madog, et ejus ex altero fratre Cewyddo patruelis, S. Garci. Profecerunt ambo in sanctimonia, ita ut prioris nomine vicina parœcia Llanfadog seu Llan Madog dicatur [R. Rees, Essay etc. p. 257; Carlisle, V° Llan Madog.] . S. Garci quoque templo honestatus fuisse in Glamorgania legitur [Biographia Cambrica, ap. R. Rees, p. 258.] ; sed inter hujus comitatus parœcias nil hujusmodi reperio [R. Rees, Essay etc., p. 335 et seqq.] . In Llangennydd, quum jam pridem S. Cennyddi religiosa societas desiisset, rege Stephano a Rogero de Bellomonte institutus est prioratus de Langineth seu de Longineth, ab abbatia Ebroicensi S. Taurini dependens; quod vinculum anno 1441 a rege Henrico VI, (ut in reliquis fere prioratibus alienigenarum fecit,) ruptum est et beneficium collegio Omnium animarum Oxoniensi concessum. Hujus patronus dicebatur S. Kennedus, non alius quam S. Cennydd [Monasticum anglicanum, t. VII, p. 1047. Cfr Wood, History of the colleges and hales of Oxford, p. 261.] . S. Cennydd nomen quoque suum communicasse legitur [Carlisle, V° Caerphilly.] pago Glamorganiæ, nomine Seinghennydd, Senghenydd et Caerphilly; sed nulla hactenus in hoc tractu reperta est ædes sacra, quæ ei dicata sit [R. Rees, Essay etc., p. 257.] . De S. Dolgano et Nwython, quos in S. Cadoci monasterium secessisse diximus neque novimus exiisse, vix quidquam habemus. Qui initio hujus sæculi in tomo II Archæologiæ Wallensis [Myvyrian archaiology, t. II, p. 49.] edidit Bonedd y Saint, adjecit ad S. Nwython, qui et Noethan, Noethen et Nothon, nomen tum prope parœciam Englwys Llangwm Dinmael, id est Ecclesiam parœciæ templi vallis Dinmalii, olim illic reguli, adhuc exstitisse capellas S. Gwinoci et Noethani, sed conversas in molendinum et clibanum; Dinmalii autem palatium, Llys Dinmael, ruinosam domum factam. De S. Dolgar, S. Gwinoci sorore, nil aliud reperi, nisi quod ejus nomen in Bonedd y Saint [Myvyrian, Archaiology, t. II, p. 39.] seu Genealogia sanctorum legitur. Quod qualecumque indicium cultus ecclesiastici est. Abstinemus a S. Tydecho; qui quidem in codice Salisburiensi Bonedd y Saint [Ibid., p. 55.] filius Gildæ, filii Cawi dicitur; sed in aliis omnibus [Ibid., p. 94. Cfr. p. 24.] filius Amwn Ddu.
DE SS. TUDYR SEU TUDUR, ARWYSTLI GLOFF, TWRNOG SEU TEYRNOG, DIER SEU DEIFER, TYFRYDOG, MARCELLA, GWYNODL, MERIN, SENEFYR, TUDGLYD, TUDNO ET TYNEIO, CONFF. NON PONTT. IN WALLIA,
SÆCULIS VI ET VII.
SYLLOGE.
Tudyr, conf. non pont. in Walli (S.)
Arwystli Gloff, conf. non pont. in Walli (S.)
Twrnog seu Teyrnog, conf. non pont. in Walli (S.)
Dier seu Deifer, conf. non pont. in Walli (S.)
Tyfrydog, conf. non pont. in Walli (S.)
Marcella, conf. non pont. in Walli (S.)
Gwynodl, conf. non pont. in Walli (S.)
Merin, conf. non pont. in Walli (S.)
Senefyr, conf. non pont. in Walli (S.)
Tuglyd, conf. non pont. in Walli (S.)
Tudno, conf. non pont. in Walli (S.)
Tyneio, conf. non pont. in Walli (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Memoria illorum sanctorum ex una familia in Genealogia sanctorum, in templis et fastis sacris.
In Genealogia sanctorum Britanniæ seu Walliæ, quæ Wallice dicitur Bonedd Saint Ynys Prydain et in Archæologia Walliæ anno hujus sæculi primo Londini edita fuit et aliquot abhinc annis recusa, [Sancti ex genere Seithenin Ebriosi.] legitur S. Tudyr seu Tudur genus [The myvyrian archæology of Wales, t. II, p. 52, 54 et 55. Edit. 1801.] ; ex quo sequens stemma confieri potest [Cfr Rice Rees, Essay on the Welsh Saints, p. 276.] .
[2] [Unde factum sit ut S. Tudyr natalis, olim 15 octobris celebratus, nunc undecim diebus post agatur.] Licet ex his sanctis nullus videatur ad præsentem diem spectare, dicendum tamen est de S. Tudyr, quoniam ad diem 15 octobris omissus fuit, die vero 25 octobris, a Carlislio [Topographical dictionary of Wales, V° Darowain.] coli dicitur, sed reapse colitur die sequenti; non quidem legitime; sed quia rustici Wallenses, animo tum adhuc catholici et a ministris ecclesiæ Anglicanæ atque a gubernio aversi et veterum suarum consuetudinum tenacissimi, diu nullam rationem habuerunt correctionis calendarii Gregorianæ, etiam postquam Angliæ rex, consentientibus comitiis, eam admisit et mense septembri anni 1752 undecim dies omitti jussit. Hinc factum est ut passim in Wallia patronorum et dedicationum templorum festa undecim diebus tardius celebrentur quam par esset [R. Rees, Essay on the Welsh Saints, p. 240.] : quæ res in S. Tudyr natali singulariter observatur [Ibid., p. 276, not. 1.] . Quoniam itaque aptus locus est de eo dicendi, placet eidem conjungere tres fratres et sororem, cum patre et sex patruis, maxime quod pauca tantum de iis omnibus habemus et suo tempore præteriti fuerunt.
[3] [Deperdito patrimonio, SS. Gwynodl, Merin, Senefyr, Tuglyd, Tudno et Tyneio amplectuntur vitam monasticam, in Benchorensi S. Dinoti collegio;] Traditur a Reesio [Ibid., p. 235 et 236.] Seithenin, cognomine Ebriosus, simul cum Gwyddno terræ angulum in littoribus comitatuum Cardiganensis et Merionethensis possedisse, nomine Cantref y Gwaelod; qui, quum Cantref Anglis hundreda sit, non videtur hundreda, seu centum villarum territorio (ita Giraldus Cambrensis [Cambriæ descriptio, cap. 4.] cantref interpretatur) major fuisse. Circa annum 520 per incuriam Seithenin maris fluctibus coopertus fuisse hic ager in Triadibus Britanniæ traditur: quæ forte occasio fuit ut ejus filii, S. Gwynodl, patronus de Llangwynodl in Carnarvonia, die 1 januarii cultus, S. Merin seu Merini, cujus natalis die 6 januarii agitur, et qui videtur in Bodferin seu Habitaculo Ferini, quæ est capella parœciæ de Llaniestin in Carnarvonia, vixisse et fundator aut patronus esse in Llanferin seu Llanfetherin in Monmuthia, — S. Senefyr seu Senewyr, — S. Tudglyd, S. Tudno, patronus seu fundator Llandudno in Carnarvonia, cujus festivitas die 6 junii celebratur, — et S. Tyneio, cujus nomine dicitur appellata Deneio seu Pwllheli, capella in parœcia de Llanfor in Carnarvonia, — vitam monasticam amplexi fuerint in celebri collegio seu monasterio S. Dinothi, wallice Dunawd, Dunod, Benchorensi, quod et Bangor Iscoed, in Carnarvonia.
[4] [et S. Arwystli Gloff, sancte educatis liberis, in monasterio de Bardsey.] Contra S. Arwystli Gloff, qui etiam inter Seithenin liberos recensetur, matrimonium iniit cum Tywynwedd, filia Amlawd Wledig, ex qua suscepit liberos quinque, albo sanctorum Walliæ inscriptos, quatuor filios et unam filiam. Quos ubi educavit, secessit in monasterium de Bardsey, quæ aliquando etiam Insula sanctorum dicta est et quam ad finem sæculi superioris Wallenses nautæ non sine precibus et veneratione prætervehebantur [Monasticum Anglicanum, t. IV, p. 659 et 660.] . Eo secesserat S. Dubricius, episcopus Caerleonensis, circa annum 516; ita ut cum eo vivere potuerit S. Arwystli Gloff. Templum fundasse dicitur; sed ubi locorum nescitur [Rice Rees, Essay on the Welsh Saints, p. 236.] . Non plura de ejus liberis novimus.
[5] [Ubi servatur memoria SS. Tudyr, Tyfrodog, Twyrnog,] In Bonedd y Saint seu Genealogia sanctorum Britanniæ coli dicitur S. Tudyr in Dar Owain, quod illic Darewein, Narwain, Arwain et Nargwain corruptis formis appellatur et in Montisgomerici comitatu jacet; sive templi fundator fuerit, sive patronus. Templum de Mynyddyslwyn in Monmuthia ejus quoque nomini dicatum esse tradit Ecton; sed dubium id esse censet Reesius [Ibid., p. 276.] ; et quidem ipse Reesius in catalogo parœciarum Walliæ [Ibid., p. 344.] affirmat illic honorari S. Tudur, filium Hywel. S. Tyfrydog autem, qui in mss. codicibus Bonedd y Saint [Myvyrian archæology, t. II, p. 55.] etiam Tyfrydawc et Tyurydavc dicitur, cultus fuit, ut illic traditur, in insula Mona seu Anglesey, et quidem in parœcia Llandyfrydog, cujus fundator nuncupatur; die scilicet 1 januarii. Diem festum S. Twrnog, qui et Teyrnog, et Tyrnog, reperi in Martyrologio anglico [Memorial of ancient British piety, supp. p. 11.] , quo ex Willisio inductum: agebatur is die 3 aprilis in Llandyrnog in comitatu de Denbigh; quæ parœcia, ut patet, ab eo nomen accepit.
[6] [Dier seu Deiferi, qui S. Winefredæ consiliarius fuit,] De S. Dier, qui et Diheyuyr et Diheufyr, paulo plura nota. In Bonedd y Saint [Myvyrian archæology, t. II, p. 38.] coli dicitur in Modffarry, nunc Bodfary, id est habitaculum Diheufyri, in comitatu Flintensi; verum nunc hujus parœciæ templo S. Stephani nomen pro titulo esse legitur apud Carlislium [Topogr. Dict. of Wales, V° Bod Fary.] . Latine dicitur Deifer, idem scilicet eremita, qui in Vita S. Winefredæ legitur. Scilicet S. Beunous, qui a decessoribus ad diem 14 januarii, qua colitur, omissus fuit, quum S. Winefredam velasset et monasticæ vitæ leges docuisset, ex hac terra ad cælos abiverat; ast noluit Deus ut pientissimæ virgini consilia deessent, sed designavit ipsemet quem magistrum adiret. Itaque sancta mulier admonitione divina sanctum virum, nomine Deiferum, adiit. Erat quippe vir ille magnus coram Domino; de quo refertur quod fontem de terra erumpere fecit, multis infirmis sanitatem conferentem. Cum autem sancta Winefreda ad S. Deiferum veniret, sancto in oratione nocte illa persistenti vox de cælo insonuit, dicens: Dic charissimæ filiæ meæ Winefredæ, quatenus ad virum, nomine Saturnum, pergens, quid actura sit audiat et in quo loco omni vitæ suæ tempore sit mansura [Robertus, abbas Salopiensis, in Vita S. Winefredæ, ap. Capgrave et hinc ap. Alford, qui et Griffith, Annales ecclesiæ Anglosaxonicæ, ad an. 660, num. 30, t. II, p. 304.] . Dei mandata fecerunt ambo et Witheriacum ad S. Elerium abiit beata virgo. S. Deifer autem, clarus miraculis, addit Alfordus [Ibid., num. 32.] , in sanctorum numero mortuus ponitur anno 664 et nomen ejus in fastis nostris legitur ad 7 martii; in martyrologio autem anglico [Memorial etc., p. 52.] die 16 martii, stylo novo.
[7] [et S. Marcellæ sororis.] In supplemento ejusdem Martyrologii ex Willisio annuntiatur ad diem 5 septembris natalis sororis quatuor illorum germanorum fratrum, scilicet S. Marcellæ, quæ in Bonedd y Saint [Myvyrian archæology, t. II, p. 47.] Marchell dicitur et coli in Capel Marchell in Llan Rwst, quæ parœcia est comitatus de Denbigh. An hujus capellæ, cujus meminit adhuc Lelandius in tomo V sui Itineris [Cfr Memorial etc., suppl. p. 23.] , vestigia etiamnum exstent dubium mihi est; sed superest sanctæ virginis memoria in Ystrad Marchell in Montisgomerici comitatu; ubi sæculo XII exstructa est abbatia Cisterciensis de Strata Marcella; cujus origines explicuimus in tomo VIII Octobris et de qua plura dabunt Dugdalius seu potius ejus continuatores [Monasticum Anglicanum, t. V, p. 636 et seqq.] . Satis nobis esse debet nomina sanctæ hujus familiæ, qua optima potuimus ratione, oblivioni eripuisse.
DE S. GAUDIOSO, EPISCOPO SALERNITANO ET CONFESSORE,
CIRCA MEDIUM SÆC. VII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Gaudiosus, conf. pont. Salernæ in Italia (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ unicus. Tempus episcopatus; translatum sancti corpus Neapolim; antiquam Officium.
Salernum, nobilis regni Neapolitani civitas, ab antiquissimis temporibus sedem episcopalem habuit, [S. Gaudiosus Salerni] quam dein Joannes Pp. XV, anno 986 evexit ad dignitatem archiepiscopalem. In illa Ecclesia celebratur memoria S. Gaudiosi episcopi, quem ad hanc diem laudat Martyrologium Romanum hisce verbis: Apud Salernum, Sancti Gaudiosi episcopi. In Martyrologio marmoreo Noapolitano legitur ad diem XXVII octobris: Dep. Gaudiosi epi. [Paesano. Memorie della Chiesa Salernitana, p. 83. Napol. 1846.] incertum tamen, an hic loci agatur de Salernitano an Africano antistite; nam hujus quoque memoria die XXVIII octobris recolitur. Ast de Salernitano Gaudioso omnia fere sive originem, sive res gestas, sive ætatem spectes, aut ignota, aut dubia sunt. Densiores etiam tenebras ejus Actis offundit confusio cum Sancto homonymo, episcopo Africano, qui, Vandalicam persecutionem fugiens, Neapolim appulit, ac ibidem sancto fine quievit; cujus quidem res gestæ evolvendæ venient ad diem XXVIII octobris. Caput tamen difficultatis circa S. Gaudiosum Salernitanum in eo est, ut sciatur, quo circiter tempore sedem Salernitanam tenuerit. Enimvero hac soluta, reliqua cum aliqua saltem verisimilitudine affirmari possent: sed mira est scriptorum in definiendo tempore diversitas.
[2] [sedisse videtur] Etenim Hagiologium Italicum ad hanc diem episcopatum Sancti initio sæculi sexti illigat, his verbis: Gaudiosus, post S. Valentinum episcopus Salerni, interfuit synodo Romanæ sub Symmacho Papa. Quamvis ejus Acta perierint, perseveravit tamen ipsius sanctitatis memoria, et corpus ejus colitur in crypta inferiori ecclesiæ cathedralis. Si res ita se haberet, jam solutum esset omne dubium; nam Symmachus pontificatum tenuit ab anno 498 ad 514. Verum contrarium testantur Acta Conciliorum. Etenim in Synodo Romana, anno 499 celebrata pro recognoscenda electione Symmachi, subscriptus reperitur Gaudentius Salernitanus [Labbe, t. IV, Conc., col. 1315.] , qui alius est a Gaudioso nostro. Propterea quoque Ughellus inter illum Gaudentium et Gaudiosum nostrum decem intercalares ponit antistites, quin definire valuerit, qua ætate vixerint, qua mortalitatem expleverint, qua re et quantum temporis sederint [Ital. sacr., t. VII, col. 353.] . Hac ratione S. Gaudiosus est decimus septimus in serie episcoporum Salernitanorum. Anton. Mazza in Urbis Salernitanæ Historia cap. VII [Burman. Thes. antiquit. Ital., t. IX, vol. IV, col. 42.] , ponit quidem S. Gaudiosum post Valentinum, ut habet Hagiologium supra citatum, sed ei successorem dat Gaudentium, nempe Synodo Romanæ anni 499 præsentem; atque adeo Sanctus noster pertineret ad sæculum quintum et ordine esset septimus episcopus. Antiquiorem eum etiam faciunt Gaspar Musca [De Salernit. episc., p. 14.] et Philippus Ferrarius [Catal. SS. Ital. ad XXVI octob.] , utpote quem successorem dent S. Eusterio, de quo actum fuit ad diem XIX octobris [Acta SS., t. VIII oct., p. 436.] , et circa medium sæculum V obiisse dicunt: unde et S. Gaudiosum ponunt episcopum ordine quintum. Ex his satis liquet, quam intricata sit quæstio chronologica, quæ vix conjecturis quibusdam solvi utcumque potest.
[3] [circa medium sæculum VII,] Omnium tamen probabilissima nobis videtur opinatio, quam edidit Josephus Parsano, canonicus Salernitanus et ipse patriarum rerum solers indagator, in opere de Monumentis Ecclesiæ Salernitanæ, anno 1846 typis Neapolitanis excuso [Memorie della Chiesa Salernitana.] . Hic autem S. Gaudiosum ponit episcopum octavo loco, ita tamen ut ejus pontificatus incidat in medium sæculum septimum. Et imprimis quidem Sanctus noster tunc debuit eligi episcopus, quando Salernum societatem civilem habebat cum Neapoli; alioquin antistitem sibi numquam assumpsisset filium, ut habemus in Encomio num. 2, eorum, qui inter proceres habebant primatum et in Parthenope tenebant dominium. Scimus porro Neapolitanos jugum Longobardicum non subiisse toto sæculo septimo, quum usque ad sæculi octavi seu annum 705 bellum arserit inter Neapolitanos et Longobardos. Sæculo igitur septimo S. Gaudiosus ad cathedram Salernitanam admotus fuit. Sanctum sub Longobardis vixisse, monstrant ejus Acta qualia habemus: ignoramus quidem eorum scriptorem et ætatem. Sunto, si lubet, aliquot etiam sæculis posteriora: tamen istiusmodi sunt, ut imaginem invasionis et occupationis Longobardicæ fidelissime exhibeant, neque ulla occurrit ratio, ut scriptor quiscumque episcopum a tempore Romanorum ad ætatem Longobardicam transferat, ejusque mores referat. Oportet igitur ut scriptor Actorum aut ipse ad eam ætatem pertineat, quo casu valde antiqua esset de ætate S. Gaudiosi traditio; aut, quod verisimilius nobis propter intextas hinc inde fabellas videtur, si recentior est, antiquiora coram habuerit monumenta, quæ traditionem confirmant.
[4] Etenim hanc monstrant varia indicia, quæ in Oratione Encomiastica, infra danda occurrunt. Sic num. 4 Salerni fuisse græci mixti cum multis barbaris dicuntur, [quod utcumque ostenditur ex variis circumstantiis,] et episcopo proprio prædicante sermone, omnes barbari … ita plene verbum melliflue intendebant, ac si eorum idiomate fuisset multiformiter educatus. Quibus certe probatur Longobardos Salernum sub S. Gaudioso occupasse. Paulo infra, num. 5, refertur imminens pugna Salernitanos inter et Samnites auctoritate sancti antistitis composita. Id denuo cum ævo Romanorum imperatorum aptari non potest, et e contrario apprime convenit cum regno Longobardorum, quando variæ provinciæ regni Neapolitani suos habebant aut cupiebant principes, qui frequenter inter se discordes in apertum bellum prorumpebant. Sed Longobardi provincias regni Neapolitani occuparunt per tercentos circiter et viginti annos, seu ab anno 570 ad 891: atqui hac ratione incerta adhuc vagatur ætas S. Gaudiosi: propius tamen ad eam accedimus, si attenderimus verba Encomii num. 12, nempe, corpus Sancti post multum temporis spatium virum quemdam, nomine Milum … a Grimoaldo, Salernitano principe, impetrasse, et ad Neapolim civitatem cum omni reverentia transportavisse.
[5] [et ex tempore translationis] In his verbis duo præsertim attendenda sunt, nempe translationem factam fuisse post multum temporis spatium et quidem eam a Grimoaldo Salernitano principe fuisse impetratam. Crediderim intra paucos annos circumscribendum esse multum temporis spatium, quia non videtur agi de antiquo aliquo Sancto, ab antiquis temporibus in crypta Salernitana composito, sed de recentiore antistite, natalium splendore et sanctitatis fama illustri, quem sibi cupiebant ex speciali pietate Neapolitani. Nam pignora vetera veteribus cumulandi nulla illis erat necessitas, utpote quibus abundabant Sanctorum lipsana. Hisce addendum corpus S. Gaudiosi concessum fuisse a Grimoaldo, Salernitano principe, cujus ætatem, si utcumque cognoverimus, jam tempus episcopatus sancti nostri probabili conjectura assequi poterimus. Plures sunt hujus nominis principes, qui maxime Beneventi regni gubernacula tenuerunt. Salernitanus principatus, quatenus distinctus a Beneventano ducatu, incepit anno 851 [Vipera. Antiquitat. Beneventanæ, t. II, p. 202.] , ejusque primus princeps fuit Siconulfus; cujus dein successores enumerantur apud Antonium Mazza in Salernitanæ urbis Historia usque ad Robertum Guiscardum, qui sæculo XI Salernitanum principatum tenuit [Burman, Thes. Antiquit. Ital., t. IX, vol. IV, col. 12.] , quin ullus nomine Grimoaldi veniat. Quod si etiam unus alterve veniret: certum mihi est, neminem Salernitanorum principum opem suam conferre potuisse ad translationem corporis Sancti nostri, utpote quod Neapolim jam advectum erat sub Stephano II episcopo, qui, ut testatur Joannes, diaconus S. Januarii, in Chronico episcoporum Neapolitanæ Ecclesiæ, ad gubernacula istius Ecclesiæ sedit temporibus Romanorum Pontificum Stephani III et Adriani I, qui Romanam cathedram occuparunt ab anno 768 ad 795 [Muratori, Script., t. III, P. II, p. 311.] . Hic autem episcopus inter alia construxit monasterium S. Gaudiosi Confessoris: proinde jam tum Neapoli erant exuviæ Sancti nostri et principes vere Salernitani ad evectionem cooperari non potuerunt.
[6] [sub Grimoaldo I vel II Beneventano,] Quapropter censet Jos. Paesano [Memor., t. I, p. 22.] , translationem Salerno Neapolim celebratam fuisse sub Grimoaldo I vel II, Beneventanis ducibus, qui ab anno 646 ad 689, intermedio tamen Romualdo I, principatum tenuerunt. Quia porro supra diximus, corpus S. Gaudiosi aliquot post annis Neapolim translatum fuisse, censemus circa medium sæculum septimum obitum ejus contigisse, quod etiam in capite hujus Commentarii notavimus. Sed nunc altera quæstio gravior dirimenda manet, an scilicet S. Gaudiosi corpus umquam Neapolim translatum fuerit. Id quidem affirmat Encomiastes num, 12 et in hanc opinionem descendit Francisc. de Aste, Hydruntinus archiepiscopus, in Notis ad Martyrologium Romanum sub die XXVI octobris, fultus præcipue Lectionariis Neapolitanis antiquis, quæ una voce adstruunt sancti antistitis corpus Salerno Neapolim advectum fuisse. Addit quoque laudatus de Aste, translatum fuisse Sancti corpus anno 808 sub Grimoaldo: sed nullus tunc, quem sciamus, Grimoaldus sive Beneventi sive Salerni principatum occupavit. Baronius e contrario in suis Notis ad hanc diem sine ambagibus asserit, Sancti exuvias reconditas esse Salerni in cathedrali ecclesia, in crypta inferiori. Certe si Baronii opinio ex vulgi fama et inani, ut dicit de Aste, traditione excrevisset, validissime impugnaretur Lectionariis antiquis, quæ traditionem confirmant. Sed, ajunt, inter omnes hagiologos convenit, utrumque Gaudiosum, Salernitanum et Africanum sæpe, ut jam diximus supra num. 1, confusos fuisse et quasi coaluisse in unam personam. Unde fieri potuit ut S. Gaudiosi corpus, Neapoli asservatum, Salerno asportatum dicatur.
[7] [quæ tamen a Salernitanis negatur.] Hanc confusionem etiam juvit utriusque Sancti diuturna corporum latitatio, quæ sæculo XV aut XVI inventa fuerunt. Cujus rei testem habemus Sannazarium, in hymnis, pro Officio liturgico compositis, canentem, per longa tempora delituisse sacra pignora:
Lux, inquit [Ap. Ughelli, Ital. sacra, t. VII, col. 357.] , clara, qua fugans nigram
Mundi sator caliginem
Vestri latere gloriam
Patris diu non passus est,
Qua Gaudiosi segmina,
Tot irreperta sæculis
Dives retexit urnula.
Similiter in altero hymno legitur:
Ossa, quæ longa tumuli sub umbra
Abdita, ignaras latuere gentes,
Nocte mox pulsa, redeunt apertas
Lucis in auras.
Josephus de Magistris, qui speciali libro res ecclesiasticas Neapolitanas late descripsit, agens de ecclesia S. Gaudiosi, refert quidem res gestas antistitis Africani, sed tamen corpus S. Gaudiosi Salernitani inter reliquias dictæ ecclesiæ, quarum catalogum texit, recenset his verbis: Corpus S. Gaudiosi Neap. Salern. episc. [Status Ecclesiæ Neap., p. 331.] . Hæc omnia faciunt, ut incertum sit sepulcrum Sancti nostri hodiernum, quum et Salernitani et hodie glorientur possessione corporis præsulis sui. Unum tamen est, quod Neapolitanis, si verum est, favere videtur, scilicet utriusque Gaudiosi corpus in monasterio S. Gaudiosi, intra urbem constructo, quievisse; donec sæculo proxime elapso, monasterium horrendo incendio destructum fuit, ejusque Reliquiæ magna ex parte ad ædem metropolitanam translatæ fuerunt [Parascandalo, Memorie della chiesa di Napoli, t. II, p. 68.] . S. Gaudiosus Africanus, ut dicetur ad diem XXVIII octobris, alterum monasterium, sed extra urbem construxit, quod a suo fundatore S. Gaudiosi titulum accepit.
[8] [Antiquum Officium Sancti] Quæ porro gesta a nostro S. Gaudioso referuntur, exposita habemus in Oratione encomiastica, quam infra dabimus integram, notis opportunis illustratam. Atque adeo nihil superest, nisi ut documenta ejusdem cultus subnectamus. Pro monasterio S. Gaudiosi Africani habetur Officium, ut vulgo dicitur proprium, S. Gaudiosi Salernitani, anno 1568 typis Neapolitanis excusum. Dabimus quæ in hoc Officio, secundum ritum Ordinis S. Benedicti adornato, specialia sunt. Ac imprimis in utrisque Vesperis non recitantur nisi quatuor primi psalmi consueti in Officio Confessoris Pontificis: Antiphonæ autem sunt sequentes: Sedenti super cathedram exsultet cum Ecclesia populus, clamore augens solemnia et jubila præconia, plena devotione. Ps. Dixit Dominus etc. Lux exorta rutila cum sacra carnis germina pullulant splendore, sicque doctrina varia cumulat fervida amore. Confitebor etc. Rosam rubentem obtulit, finiens per incendium vitam Christo cui credit et puritatis lilium. Beatus vir etc. Agmina præ cæteris laudent Salernitani, pro tanti patris culmine voce quotidiana. Laudati pueri etc. Capitulum: Ecce sacerdos magnus. Responsorium: Leprosum illum sordidum, putri caduci corpore, qui carne defluebat, factum mundi spectaculum; abstersa cutis sanie. Sanat perfecte languidum, omni propulso vulnere, dum ipsum abstergebat. Abstersa. Gloria patri. Abstersa.
[9] [recensetur: ad Vesperes,] Hymnus:
Supernæ lucis claritas
Novum collegam recipit
Irradiata veritas
A diro tetro redimit.
In noctem nempe sæculi
Plenus fulsit virtutibus,
Clarus director populi
Velut cœlum sideribus.
Cum corpus ejus teritur,
Lymphis ponit edulium,
Lumen e cœlo funditur
Illustrans orbis sæculum.
Hic regulat flagitium,
Pro fide gentis prælium,
Templo tollit supplicium,
Peractis ad exilium.
Quo repletus deifice
Plebi profert Salvifica,
Ubique fatur authentice
Dei præco mirifica.
Dum patitur dispendium,
Datur solerti studio,
Christus ejus ingenium
Suo perfudit radio.
Trinitatis imperio,
Laudes solvamus, modulo
Utriusque paraclito
Munus canamus jubilo.
Ora pro nobis etc. Ad Magnificat: O stupor et gaudium, o dator cæcis luminum, o claudis gressum prævium miserorum auriga, consors exsistens superum, specta præsens auxilium et lacrymarum gemitum agentium quadriga, fuisti pastus pauperum, saginatio inopum abjectorum et dæmonum, ad devotum collegium converte mentis oculum, et pietatis viscera nos Christo mente dita. Postrema verba tantis vitiis infecta sunt, ut sanam interpretationem non admittant. Oratio: Deus qui clara regis præconia in Beato servo tuo Gaudioso multiformiter demonstrasti, concede nobis famulis tuis ejus semper exempla sectari et assidua illius summi regis meditatione muniri. Per Dominum. Ad Matutinum Invitatorium: Exsultet Sion filia jubilo modulando, Gaudiosi suffragia devote gratulando. Hymnus:
Jesu lux vera rutilat,
Lucis candori plenius
Se Gaudiosus similat
Vereque lucis filius.
Nam jubar summi sideris
Semper gessit in facie;
Dum calcat thronum agminis,
Fide pollet in acie.
Pestem mortis exterminat
Fulgore sapientiæ,
Sed pacis dono cumulat
Eos per cultum gratiæ.
Æstum ardoris temperat,
Stillans rorem munditiæ,
Carnem mundumque macerat
Pro vita innocentiæ.
Hic mente sursum habitat,
Quam Angelis parificat,
Luxu jacentes increpat,
Nos spiritu lætificat.
Ergo tu, pater prædite,
Procura tibi subditis
In patria jam inclyte
Nos suffragare meritis.
Cœlorum frangit ostia
Nitens decoris baculo,
Ut per ipsius merita
Crucis salvemur bajulo. Amen.
[10] [ad Matutinum.] Secundum ritum Benedictinum, in primo et secundo nocturno recitantur psalmi sex, in tertio autem solum tres; adeoque habentur antiphonæ quindecim, quæ in officio S. Gaudiosi sonant, ut sequitur. In primo nocturno: Hic vir anachoriticæ perfectionis forma, concionis gerarchicæ micuit quasi norma. Beatus vir etc. Excelsi dextra copiam charismatum effudit, mentis intelligentiam, Dei secreta diffudit. Quare fremuerunt etc. Mansuescit humiliter, dum Christum imitatur, celso throno sublimiter patribus sociatur. Cum invocarem etc. Pertractum ad altaria sedule celebrantem, læva monstrat teterrima de cœlis celebrantem. Verba mea etc. Jam liber manu mutila fervet devotione, dextra fulva rutilat in consecratione. Domine Dominus noster etc. Ductus ad sacrificium, per Angelum monetur, ut sacrum ministerium assensus celebretur. In Domino confido etc. Lectiones duorum nocturnorum referunt res gestas S. Gaudiosi: itaque lectio prima: Gloriosus Deus in Sanctis suis, mirabilis in majestate, faciens prodigia incessanter, cujus inenarrabilia mundo sunt felicitatis ac sapienteæ præcipua opera, quæ operari, ut operatus est a mundi exordio, non desinit jugiter in Sanctis, qui pectore pio sibi deserviunt, cujus majestas opulenta virtutibus super sacrosanctæ Ecclesiæ gloriosos filios non desinit jugiter in Sanctis, qui pectore pio sibi deserviunt, cujus majestas opulenta virtutibus super sacrosanctæ Ecclesiæ gloriosos filios non desinit in sæcula sæculorum. De quorum beatissimo ac pretiosissimo numero velut athleta, fortissimus, beatissimus Gaudiosus Confessor et pontifex, ut nominis repræsentat vocabulum, alumnus fuit præcipuus ordinis, ut per subsequentia demonstrabitur. Igitur gloriossimus Gaudiosus, Parthenopensi oriundus civitate, potentum dignissimorum ac religiosissimæ prosapiæ dignam et nobilem duxit originem. Qui quamvis velut sidus emicans terrena, ut diximus genealogia pius effulserit, tamen pietatis et sanctitatis odore mirifico præ cæteris præpollebat. Et licet nobilis fuisset ac strenuus, nobilitatem suam non superbiæ fastibus satagebat ostendere, sed illam bonis moribus ac sanctissimis actibus decorabat. Nam cum esset de genere principum, non se dedignabatur parvum ostendere, nunc cujus imitabatur Jesu Christi domini nostri humilitatem, cunctis magnis, parvis, et universis, humilem mansuetum, et pium verbo, et opere se gerebat. Tu autem Domine. Resp. Produxit author omnium de stirpe principali mirum clare præludium, de genere regali. Habet tenellum vasculum sanctitate mentali. Vers. Paci junctum amabili, orbi monstrat vertibili lucens, et divinali. Habet.
[11] [Lectionibus primi Nocturni, prima, secunda, tertia,] Lectio II. O vere beatus, et pius puerulus, nam ab infantia sacris litteris eruditur, sic conversabatur cum sociis suis, non cujus erat alumnus se ostenderet filium, sed despectum ac nobilitatis degenerem corde humili se præbebat, si quidem impune lædebatur a sociis, impune atrocitatis injuriam substinebat; sed Dei puerulus numquam iratum, numquam commotum ejus animum exhibebat, quod in admirationem præcipuam cunctis videntibus gerebatur. Traditur igitura suis charis parentibus Neapolitano pontifici subjectus et famulus; a quo in ecclesia sanctæ genitricis Dei Mariæ ac perpetuæ Virginis clericalem tonsuram suscepit humiliter cum lacrymis, et suspiriis piæ mentis; nam qualem se in suscepto primum honoris ordine quacumque monstraverit, rerum exitus docet. Nam officium sanctæ ecclesiæ tam brevi tempore doctus efficitur, ac artibus mundanæ scientiæ tam brevi tempore honorem ac dignam scientiam adeptus est extemplo felicitus, ut non putares doctorum hoc posse fieri sollicito studio; sed Spiritus Sancti calore ut plenus interius videretur. O beata infantia quæ talem instructorem suscipere meruit, cujus sanctis numinibus sæculi fabrica decernitur, et omne sacri ædificii opus eximium extollitur. Tu autem. Resp. Leprosum illum sordidum, putri caduco corpore, qui carne defluebat. Factum mundi spectaculum. Abstersa cutis sanie saliva liniebat. Vers. Sanat perfecte languidem omni propulso vulnere, dum ipsum abstergebat Abstersa. Lectio III. Cum pius infans ad sacros honores provehitur, non sponte tamen, sed sui antistitis precibus imploratus, cum esset annorum fere viginti et quatuor, diaconatus officio in supradicta Neapolitana Ecclesia est provectus, multis obstrictus suorum parentum arduis precibus, ut sibi condignum erat, incederet, scilicet cum pompa equorum, et copia strenua, solus incedebat pedes uno cum socio, imitans Jesum Christum præceptorem eximium, qui binos suos discipulos ad opus extemplo cælicum ante sui faciem destinabat. Nam ut non absconderetur, quomodo Dominus suis delectabatur operibus, leprosum quemdam dum haberet per Neapolim obvium, confidens in Christi virtutibus, et se parvum ad hoc, et indignum existimans, dum eundem osculatur, humiliter Christi gratia pristinæ restituit sanitati. Dum hæc, et iis similia ægroti quinque aspicerent, copiosa turba ad eumdem confluebat cum lacrymis, quibus ingemiscens, et in cœlum fixos oculos retinens, facto Christi signaculo, sanitatem pristinam revocabat. Tu autem. Resp. Optata sapientia venit per abstinentiam ingentis Salomonis; spernit, et revolgentiam orbicularem gloriam imaginis decoris. Vers. Carnem mundumque, conterens: vestem nudatam deferens: tractu devotionis: Spernit etc.
[12] [Lectione quarta;] Lectio IV. Nam in illo tempore licet multis, ut diximus, corruscaret miraculis: cæcum quemdam, ut obvium habuit, sibi, positis super ejus oculos ad modum crucis manibus: his verbis cum lacrymis utebatur: Dominus dirigit justos. Hæc verba dicente, statim illius miselli aperti sunt oculi, et lumen quod per multum tempus amiserat, Dei misericordia recepit. Interea a Salernitana Ecclesia Beatus Bonosus gloriosus prælatus migravit ad dominum, et pro eligendo pastore, qui patris præteriti sequeretur vestigia, capitulum more solito congregatur: dum invocatur divina clementia, ut moris est, ad sancti viri Gaudiosi, cujus jam longe lateque florebant miracula, nullo discrepante, consentit capitulum. In patrem eligitur, et in sancta Salernitana Ecclesia pontifex a clero, et populo clamabatur. Quod dum ad aures sancti Gaudiosi pervenit, velociter fugam parabat arripere et se indignum vociferabat talis Ecclesiæ pastorem fieri ac rectorem: quod non solum alios regere, sed se ipsum negligere vocitabat. Tu autem Domine. Resp. Mundi contemptor extitit: culmen indignum suscipere se fatur subditorum: quem præsul postea recipit: verbo salutis affluit in ordine polorum. Vers. Gemens alta suspiria, multiplicat oracula cum pilis camelorum: Quem præsul. Gloria patri: Quem præsul.
[13] [secundi Nocturni Lectione quinta,] In II noc. ant. Cor pietatis gratia, adplene delibutum: saccum plenum pecunia, ostendit distributum. Ps. Domine quis habitabit. Ant. Pacem salutis attulit, famelicis ac stratis: Angelus lucis obtulit sacculum pietatis. Ps. Domine, in virtute tua. Ant. Ut novis alimoniis, cessavit famis, pestis, suffecit eleemosinis saccus ille cœlestis. Ps. Domini est terra. Ant. Audit hoc sanctissimus pietatis custos: sed agit promptissimus consolator mœstos. Ps. Cantate Domino I. Ant. Trahe nos ad sidera, pater invocate: cordis desideria, reples bonitate. Ps. Dominus regnavit exultet. Ant. Ponit in cœlestibus, sed non in pertusum, quod datur pauperibus, per nomen diffusum. Ps. Cantate Domino II. Vers. Justum deduxit Dominus per vias rectas. Resp. Et ostendit illi regnum Dei. Lectio V. Sed quia divinæ potentiæ humana natura non potest resistere, Angelico monitu excitatur a Domino, ut talem sibi concessam cælitus susciperet dignitatem. Accepta igitur pontificali infula, eadem in corde, quam primum habebat, remansit humilitas: eadem in vestitu erat jugiter vilitas: ut jam cum esset strenuus pontifex, non pontifex, sed monachus putaretur. O vere mirabilis, et laudabilis pontifex Gaudiose, cui ita per gratiam affuit Dominus, ut quicunque tristabatur, per Gaudiosum archipræsulem lætus efficitur continuo: quicunque infirmabatur, ad eum currebat devotius, sanus redibat ad propria: unicuiquam non nocere sed proficere voluit: et cum spiritualiter quid ageret, sibi corpus jubebat, deficere ob annorum multitudinem animum nullatenus relaxabat. Quantæ charitatis erat sectator præcipuus: ut cum esset per totum regnum istud Siciliæ inedia maxima, et fames totum regnum occuparet mortalitate: ipse quicquid de suo et Ecclesiæ suæ habere poterat, sagaciter cunctis egentibus feliciter providebat: Tu autem Domine. Resp. Gaudiosus in publicum, verba vitæ ferendo, factus præco cœlestium populum admonendo, stabat ad puerperium mulier pariendo. Vers. Supplevit lumen cælicum flagans mentis incendium, sic distans audiendo. Stabat ad puerperium.
[14] [Lectione sexta,] Lectio VI. Nam cum quadam die beatissimus Gaudiosus nihil haberet quod pauperibus traderet, dum secum lacrymis nocte humiliter prostratus incubaret: angelico dono sibi Dominus sacculum pecuniæ plenum, dum pernoctaret in orationibus dormiens, destinavit: quem expergefactus, ut vidit, conversus cum lacrymis Domino immensas gratias corde funditus exhibebat, Mane autem facto, sicut fidelis servus et prudens, quem Dominus super suam ordinaverat familiam, pauperibus sacculi universam pecuniam dispensavit continuo. Quid dicam sancti viri Gaudiosi immensa miracula? quæ in episcopatu toto vitæ suæ tempore egit humiliter. Nunc si Homerus ille ab inferis, ut ita loquar, resurgeret, nullatenus explicare sermone valeret; non quod Sancti Gaudiosi mira deficiant, sed ne legentibus valeat fastidium generare. Tu autem Domine. Resp. Leprosus præstat oscula irradiata plantula servit: et sauciatis frangit domat viciat. Angit superna opera indagine claritatis. Vers. Sidus clarum emicuit procul sermo insonuit apice veritatis. Angit. Ita liber.
[15] [Lectionibus septima et octava;] Lectio VII. De morte autem ejus qualiter de hoc sæculo ad Christum migraverit, Deo concedente, veniamus. Dum beatus Gaudiosus ætatis suæ annum fere quinquagesimum adimpleret, ex hac luce subtractus feliciter in Domino obdormivit. Sed antequam migraret ad Dominum angelica visione in lecto vilissimo dum jaceret dejectus, et vilis multis videntibus extitit visitatus, et non solum angelica sed et Sanctorum antecessorum suæ Ecclesiæ necnon et sancti Agrippini, et Januarii, et sancti Bonosi Salernitanæ Ecclesiæ præsulis asserebat se visitantibus, sociari, ut quorum imitatus vestigia jugiter fuerat, almos socios in exitu a corpore suo sanctissimus episcopus recipere mereretur. Nam media nocte, dum vellet suum hilariter spiritum reddere, ad Dominum nocte voce clara cantans: In manus tuas Domine commendo spiritum meum, et ut erat comitatus Angelorum, et Sanctorum, ut diximus, sacris consortiis, clara cum luce de ergastulo corporis sacratissimus episcopus cœli secreta cum gaudio penetravit. Tu autem Domine. Resp. Functus gradu authentico; vultu nitens angelico in veste pastorali. Spreto pravo consortio, oves redimit munere pontificali. Vers. Mulierum nebulam fugit: et ejus oscula pro vita virginali. Spreto pravo. Lectio VIII. Tanta igitur claritas in corpore remansit et albedinis puritas, tanta odoris suavitas, ut videres non cadaver extenuatum, sed quemdam jam in futura gloria, ut dicit Apostolus, hominem transformatum. Nobilissimæ sibi ab universo clero, et populo fuerunt exequiæ paratæ, et cum cæteris suæ Ecclesiæ prædictis pontificibus, ut dignum erat, sanctissime est humatus, in cujus tumulo mancis sanitas redditur, cæcis visus impenditur, dæmones ab obsessis corporibus effugantur. Referunt beati qui affuerunt, ut verissime sunt testati, leprosi mundati, cæci duo, dæmoniaci septem, manci duo die illo, quo sarcofago cum honore tumulatur, ut diximus, fuerunt a Domino suis sacratissimis precibus liberati. Nam post multum tempus a magistro Milo Neapolitanorum civium hujus Parthenopensis civitatis dominus quidem ei oriundus fuit genere ejus Grimaldo principi Salernitano devoto expetitur et fideliter obtinetur. Sic; in cujus civitatis supercilio ad laudem ipsius et nomen constructa est ecclesia, in qua mirifice collocatur. Ubi præstat sui festum colentibus immensa beneficia Dominus usque in hodiernum diem cui est honor, et gloria ex nunc, et per infinita sæcula sæculorum. Amen. Tu autem Domine. Resp. Cibum, flexis poplitibus, assidue pauperibus non cessat ministrare. Sicque prælatus altus humilitatis actibus nitet prædicare. Vers. Quam summi Patris filius peroptat sed in melius pro cunctis laborare. Sicque prælatus. Gloria Patri. Sicque prælatus. In III noc. ant. Vernat in miraculis dum esset viator, nunc perfundit singulis existens contemplator. Cant. Beatus vir qui in sapientia morabitur. Benedictus vir qui confidit in Domino. Beatus vir qui inventus est sine macula. Vers. Justus germinabit sicut lilium. Resp. Et florebit in æternum ante Dominum. Lectiones ex Evangelio: Sint lumbi vestri præcincti etc. Lectio IX. Resp. Cum sinistram purissimam: mulier osculatur ex tunc per noxam flammineam, sancti menti titillatur: capit cum dextra rompheam, sinistra resecatur. Vers. Manum illam obnoxiam, per vocem Evangelicam tollit dum stimulatur. Capit cum dextra. Lectio X. Resp. Dum sanctus hic ut mutilus desiit celebrare, insolitum hoc populus, ceperat mussitare: sed latens mentis gemitus: pavebat revelare. Vers. Cum manum nigram Angelus, ferens missus cœlitus jubet sacrificare. Sed latens. Resp. Draco ille teterrimus qui virus fundebat noxium: omnem hanc regionem: vastabat ferus pessimus: Flatu necans pestifero vomens contagionem. Vers. Hunc sanctus celeberrimus, fugat pulsum remotibus per solam jussionem: Flatu necans. Tu autem Domine. Resp. Atrox famis inedia exinanitum populum, consumens perimebat, victus omnis inopia: panis tollens edulium, pariter defluebat. Vers. Motus misericordia, pro plebis alimonia, cuncta, distribuebat. Panis tollens: Gloria Patri. Panis tollens. Te Deum laudamus.
[16] [ad Laudes antiphonæ] Ad laudes, et per horas. Dum Gaudiosus præviis, orationum studiis, in Domino confisus, intra arma micantia, se ut salutis fœdera est athleta provisus. Ps. Ordinarii. Ant. Hic cunctos ad prælium, et ad mortis excidium, cives Beneventanos, flectit ad pacis vinculum per solum jussum cælicum, contra Salernitanos. Tres tenet in prodigiis ordines, miraculis potestates pellit, feritates jaculis, largitate dæmones expellit. Doctus per flamen spiritus, se dedicavit funditus, servire creatori, spernens mundum penitus, donis perfusus cælitus innixus redemptori. Laudans in cordis jubilo, decacordo psalterio, melodi simphonia, hæc est plena devotio Gaudiosi præcordio, exultans melodia. Capitulum. Ecce sacerdos magnus qui in diebus suis placuit Deo et inventus est justus, et in tempore iracundiæ factus est reconciliatio. Deo gratias. Resp. Breve. Sancte Gaudiose confessor Christi, audi rogantes famulos. Vers. Et impetratam nobis cælitus, tu defer indulgentiam. Audi rogantes: Gloria Patri. Audi rogantes.
[17] [Hymnus.] Hymnus.
Jam sydus cæli radiat:
Manens in hoc ergastulo
Nutu divino properat,
Id vocitante populo.
En gratuletur cunctus *,
Tanto fulgente presule,
Dum sublimatur cælitus, (sic)
Superno micante numine.
Nudo tellure carpitur,
Servans carnis munditiam,
Mundus subactus labitur,
Tenens altam clementiam.
Antra deserti petiit,
Substentans pœnalitatem,
Bella concussa abstulit,
Demonstrans hilaritatem.
Multis clarens miraculis,
Spiratos resuscitavit
Cælum procuret parvulis,
Qui devios recuperavit.
Te deprecante jugiter,
Tuis detur sororibus,
Hostem calcare fortiter
Et cum suis ultoribus.
Laus honor virtus gloria,
Trinitati mirificæ,
Quæ cunctis extat prævia
Sit pro tanto pontifice. Amen.
Vers. Ora pro nobis beate Gaudiose. Resp. Ut digni efficiamur promissionibus Christi. Ad benedictus Ant. O præsul fragrans meritis, spretis ad plenum deviis, et abjectis lasciviis, ac mundanis illecebris, carne marceratus, refertus exstas præmiis illis summis collegiis sociatus, et herois, et civibus cælicolis rosis laureatus, nobis adsis miseris, et pressurarum tædiis lacrymarum pro fluviis pater miseratus. Canticum. Benedictus. Ad Magnificat. Ant. O virum mirabilem: cujus vestis in liquidis undis extat vehiculum, quasi navis perfecta fugiebat a perfidis, deferens sancti pallium, super ipsum stans solidum infra iter prævium, a qua tunc refecta aciem verte luminis ad peccatorum baratrum, et immergens periculum labe precipitium in plebe sit subjecta.
[18] [Cultus Sancti hodiernus.] Præter hoc quod attulimus Officium, multis mendis infectum, res gestas S. Gaudiosi extollens, habemus alterum in Proprio Salernitano, jussu Marii Bolognini archiepiscopi anno 1594 editum. In isto autem omnia sunt de Communi Confessoris Pontificis præter Orationem, quæ est, ut sequitur: Omnipotens sempiterne Deus, qui hodierna die Beatum Confessorem atque pontificem Gaudiosum beatitudinis æternæ gloria sublimasti; concede propitius, ut cujus mysterium veneramur in terris, intercessionis ejus auxilio apud misericordiam tuam muniamur in cœlis. Per Dominum. Posterioribus temporibus Officio S. Gaudiosi additæ fuere lectiones propriæ, quæ compendio res gestas sancti præsulis exhibebant: ast dolet mihi carere recentioribus libris, istas exhibentibus. Interim hæc lego in Directorio liturgico Salernitano pro anno 1847, jussu D. Marini Paglia archiepiscopi edito: XXVI octobris fer. 3. S. Gaudiosi ep. Salern. et C. Dup. De Com. C. P. II. 1 n. de Scr. occ. reliqua propria. Restat igitur, ut denuo excudamus Orationem Encomiasticam, quam edidit Ughellus in Catalogo episcoporum Salernitanorum: ejus ætatem nuspiam prodit editor, neque scimus, quo ex fonte derivarit auctor ea, quæ refert.
[Annotata]
* funditus?
ORATIO ENCOMIASTICA IN PESTO S. GAUDIOSI, EPISCOPI SALERNITANI, ORTU ET GENERE NEAPOLITANI.
Ex tom. VII Italiæ Sacræ, Ferdinandi Ughelli.
Gaudiosus, conf. pont. Salernæ in Italia (S.)
BHL Number: 3281
a
CAPUT UNICUM.
Natales illustres; amissio inter clericos; episcopatus Salernitanus; res gestæ et sanctus obitus.
[Prologus.] Exivit homo ad opus suum de sinu Patris in uterum matris, tanquam gigas exsultans in via, trabea carnis indutus, naturam nostræ mortalitatis assumpsit, ut cunctos in posterum faceret immortales. Nam qui facit mirabilia magna solus, opus mirificum produxit in lucem, benedictum videlicet Gaudiosum, ut sanctam matrem Ecclesiam redderet novitate tam claræ sobolis lætabundam. Huic enim pretiosum cœli præstant hospitium, quem Deus produxit, ut exemplar præfulgidum a cunctis fidelibus imitandum, cujus normam, et merita crebris miraculis manifestat. In ipsum namque et vere eximium et contritum tanta Christus benignitate respexit, ut non solum de pulvere suscitavit egenum, verum etiam semitam perfectionis ostendens, ducem atque pastorem effectum in lucem dedit hominibus, ut esset alter Angelus veræ pacis. Secure igitur hunc sequantur, qui transeunt per deserta, ut dimissa vallis miseria lacrymarum, ad terram viventium possint feliciter pervenire. Gloriare igitur, cœtus angelice, et ad tam gratum alumnum corda converte; ne si ejus laudum præconia taceremus, timeremus sceleris argui, ut ingrati. Ad hujus tam mira præconia viri curramus, qui dum viveret in medio nebulæ suæ carnis, velut lucifer, omnibus candens lilium ac odoris suavissimi rosa vernans b.
[2] [S. Gaudiosus, nobili genere natus,] Porro, sicut ex claris sententiis comprobatur, ex magnis principibus trahens originem, altitudinem sui generis recusavit, humilia semper diligens et amplectens. Parentes, quoque ejus, quum inter proceres haberent primatum, in Parthenope tenebant dominium, ex quorum progenie puerulus iste natus, in sacro baptismate Cajum cupiunt appellari. Qui fuerit in deliciis educatus, superna tamen condescensione præventus, cor semper gerebat senile, nullique animum tradidit voluptati. Hæc vera illa civitas, quæ altero nomine Neapolis nuncupatur c, quæ quum esset innumeris vallata divitiis, ignis prorumpens de monte Summæ d, ipsam terram aruit et combussit. Ob hanc enim causam mare resultans magis, magnifica civitas est submersa. Hic autem puer sedulus et devotus debilibus et leprosis serviebat, ut in oculis omnium vilius videretur; quumque esset tam magnus ex genere, totus erat absorptus in Dei amorem, ut et pedes infirmorum detergeret et saniem vulnerum expiaret. Ut autem quadam die leprosum quemdam haberet occursum, tanta circa eum fuit pietate permotus, ut subito irruens in eumdem, omnes illius plagas tergeret cum saliva mirum in modum e. Statim namque, ut ille æger fuit ab eo contactus, totus ille morbus abscessit, et ita redactus est pristinæ sanitati, ac si antea nihil mali penitus habuisset. Noverat autem, quod id, quod apud homines est superbum, abominatio est coram Deo: excelsus enim Dominus alta de longinquo cognoscit, humilia respicit e vicino.
[3] [episcopatum Salernitanum suscipit,] Audita quippe fama istius viri sancti beati, lætanter populus confluebat; quia ipse non solum moribus, verum etiam et scientia præpollebat. Tanto namque ingenio puer bonæ indolis relucebat, ut infra modicum temporis spatium sic divinis litteris fuerit imbutus, ut magis putaretur iis divinitus, quam humanitus acquisitis. Quum igitur esset vocatus ad suscipiendum clericatus honorem, ipse cum fletu id accipere recusavit: antistes vero ad hoc habendum, quasi eum invite coegit: Qui post multam precum instantiam in ecclesia Dei Genitricis tandem cum metu recepit f, ibique inventus est vir Dei equorum peliciam g deferre ad carnem. Interjecto autem non multo post tempore, Salernitana Ecclesia suo est orbata pastore: cujus clerus, commotione angelica præcedente, Gaudiosum vocitabant in præsulem: mox, mane rumpente aurora, famulus Dei, ut qui tunc in remotis agebat, ibidem subito est inventus h qui prius incognitus erat, nutu divino ab hominibus nosceretur. Quem suscipientes cum jubilo ad pontificatus fastigium posuerunt. Nimirum ibidem homo postulatus apparuit gratiæ præditus cœlestis virtute, quæ suo imperio dispersionem congregat Israelis. Fungenti vero pastorali officio, non humanis laudibus est elatus, sed cuncta calcare studuit ex desiderio æternorum.
[4] [et strenue gerit,] Pervigil erat in orationibus, blandus in admonitione et severus in increpatione. Studebat namque summopere oves sibi commissas defendere, quas suo pretioso commercio Christus sanguinis acquisivit. Licet enim diligenter intenderet pauculas illas oves a luporum furore eripere, tamen eas verbo et exemplo sic fideliter refovebat, ut non tantum suæ, sed etiam alienæ i currentes intendebant præcipue intelligere verba sua. Quadam autem die, dum secus littus famulus Domini prædicaret Salerni, fuerunt ibidem græci mixti cum multis barbaris involuti. Dum ergo Christi servus de miris crucis mysteriis proprio prædicaret sermone, omnes barbari, qui aderant, universa ora tenebant aperta, et ita pleni verbum melliflue intendebant, ac si eorum idiomate fuisset multiformiter educatus k. O vere prægrandis mirabilis Gaudiose, qui tuo verbo indomitas gentes convertisti, ut ex omni plebe cognitus, linguis loquereris eorum. Mulier quædam, exsistens in partu, quum esset a longe constituta et quasi per milliare corpore absentata, dum audiret antistitem prædicantem, cœpit respicere de longinquo; unde factum est, ut mulier absens corpore, cum eo mente maneret, et quem spatium dividebat obtutum l, propinquis auribus esset personaliter constituta. Beata es, o talis infantia, quæ talem ac tantum structorem suscipere meruisti, cujus sacris numinibus ætherea fabrica intuetur, et omne ædificii opus per eum extollitur et ornatur. Hæc sunt enim testimonia tua, Domine Jesu, ut in omnem terram exiret sonus eorum et in fines orbis terræ eorum verba ructaverunt *.
[5] [maxime tempore famis] Moram autem viro Dei faciente Salerni, fames valida regnum intrat, quæ sic atrocitate invasit totum, ut vix pretio victus haberi posset. Hic vero quasi carbo totus ignitus circa pauperes videbatur absorberi. Contuebatur autem eos affectu pio, ut velut mater ipsos continuo parturiret. Hinc mox, ut potuit, cunctis distractis, famelicos cibo reficiebat solerter. Quumque crescente inopia nihil haberet, ut alter Elias, æmulator exsistens, unam chlamydem erat indutus, eo nudato, pauperibus ministravit, ut nudus cum nudo luctari valeret amore illius, qui pro nobis omnibus nudus in cruce pependit. Nocte quoque sequenti quum se sopori dedisset, Angelus Domini in somnis affuit, et sacculum pecuniæ secum tulit, quem reperiens expergefactus, Deo immensas gratias agens, pauperibus et debilibus elargitus (est). Ex his igitur evidenter intende, qualem fecerit Deus hunc pastorem, qui flamma divina succensus, suo calculo m montes igniret.
[6] [et belli civilis:] Eo quoque tempore, quo famulus Domini habitabat in antris, certamen Salernum tentat lacessere cum Samnitis n. Quod quum sibi innotuit, primum diriguit, dehinc flevit atque clamavit: Salvum me fac, Domine, quoniam infirmus sum et contremuerunt omnia ossa mea. Interea termino veniente propinquo, die statuta iniebat ad bellum. Quumque innumerabilis populus ad eum locum in unum conveniret certamen, solus campus dividebat eosdem. At vero continuo vir beatus occurrens, sequester et intrepidus se posuit inter eos: ut autem omnibus imperaret silentium, clara voce clamavit et dixit: Ex parte omnipotentis Dei et sui servuli Gaudiosi injungo, ut deposita animositatatis audacia, debeat unusquisque ad propria remeare. Mirum dictu, confestim namque, ut auribus eorum sermo insonuit, cecidit super eos spiritus gratiæ salutaris, ut rejecto mentis livore, ad oscula unus alteri curreret incessanter; qui mox victores reversi, pacem Domini reportantes, gaudentes redirent ad propria, qui tristes venerant ad patriam alienam. Juxta quidem sermonem hominis Dei manus valida obstupescit, qui non armis venerat, sed precibus pugnaturus.
[7] [rigidus propriæ castitatis custos;] Rigidus in disciplina, circa custodiam suam vigilabat attente, curam habens præcipuam de impretiabilis custoditione thesauri circa mentis et corporis integerrimam puritem. Mulieris quoque consortium evitabat omnino et nullo umquam tempore loquebatur solus cum sola. Quadam autem die quum vellet celebrare divina et inter Missarum solemnia mulier quædam manum ejus oscularetur sinistram; nocturno vero tempore veniente, tantum viro Dei osculum illud reliquit ardorem, ut putaret se interesse ludibriis puellarum et exoso tempore fatigato, solis cogitationibus gravaretur: necessitate cogente, manu altera verberavit sinistram, sicque factum est, ut quod fuit ad pravitatem inflexum, ipse ad usum converteret ultionis. Noverat enim illud deificum: Mallem autem una manu vitam intrare; quam duabus gehennam intrare æternam. Veniente quoque solemnitate dominicæ, necessitate coactus, mane debebat Missam celebrare. Quumque de nocte esset nimium anxiatus, manu tundebat pectusculum, lacrymis rigabat cavernam et quid circa hoc ageret, omnino nesciebat. Et ecce Angelus Domini adstitit immenso lumine circumdatus, tetigit manum nigram, quam habebat velut Æthiopis denigratam, quæ quum fuisset ab Angelo palpata, carne reliqua albedini restituta, sola manus illa nigredine exempta est o. Tantam autem ex tunc in eum populus devotionem concepit, ut quasi pro Angelo ab omnibus haberetur.
[8] [serpentem hominibus et agris nocivum,] Et licet tyrannorum gladium non sensisset, tamen per vitæ meritum martyrio non privatur; quia non tantum effusione sanguinis, sed absentia a peccatis verus martyr efficitur. Nam et ad tactum ejus salvificum cæcus quidam luminis claritatem suscepit, ut qui prius fuerat peccati venenum, postmodum a sorde esset penitus alienus. Igitur quum esset potentissimus in miraculis et fama ejus prodigiorum excresceret, vir Dei nulla laude est elatus humana; immo dicebat, se esse indignissimum omnium peccatorem. Eo quoque tempore, quo de famulo Dei agerentur insignia, draco quidam teterrrimus et horrendus a radice montis surgebat Neapolis, qui suo morsu damnifico omnia animalia consumebat, et anhelitu fœtido omnes homines morbo inficiebat. Interdum autem insidiabatur sub aquis, ex quibus fluvius quidam rapidissimus manabat. Quumque per internuntios servus Dei supplex exstiterit factus, protinus exsurrexit et versus draconem aggressus est, soli Domino confisus. At ille dum cerneret virum sanctum, velut mansuetissimus agnus coram eo prostratus dorso se submisit. Ad cujus præceptum mirificum continuo discessit, ac recedens festinus nulli nocuit in pressuris, et ultra ibidem amplius non est visus p.
[9] [virtute orationis domat;] Felix almus est iste Confessor, cui non tantum mitia, verum etiam immitia subjugantur, ut verbum impleretur propheticum: “Omnia subjecisti sub pedibus ejus”: ut videretur fuisse in eo prima innocentia protoplasti. Ut enim ejus merita laudabilia luculenter patescerent universis, inanimata suo verbo ocius famulantur. Nam de monte, qui dicitur, Ad Aspectum q, nube nigra ex ipso monte surgente in tempestate grandinis violentæ non solum ipsa blada, verum etiam vineas et homines perimebat. Quum autem plebs deprecaretur hunc Sanctum, ut pro eis ad Deum intecedere dignaretur, vir sacer et pius propinquius accessit ad locum; quumque regionem signaret signaculo crucifixi, omnes incolas in Christi nomine benedixit, statimque ut ille mons fuit crucis bravio consignatus, grandinis tempestas cessavit, periere fulgura, tonitrua discesserunt, ut ipsa cœli facies plenius declaravit. Ad ejus quoque commonitionis contuitum inde per aerem dæmones fugientes, ululantes clamabant dicentes: Ut quid venisti, serve Dei, ante tempus nobis impendere supplicium sempiternum? Ex prædictis quoque apparet, quod propter ejus merita etiam dæmonia subjiciantur sibi.
[10] [ædem sacram exstruit;] In ipso quippe supercilio montis ad honorem Salvatoris mundi mira ecclesia est fabricata, ubi exuberantur beneficia petentium populorum. Digne quidem vir iste beatus meruit exaudiri, qui hoste maligno subacto, suum domesticum possidebat. Sane quum jam præ labore corpus haberet collapsum, nec id revocare poterat ad pristinam servitutem, totis cupiebat affectibus in viam pacis dirigere gressus suos: quumque diris corporeis angeretur doloribus, omnes illas pœnales angustias, ut alter Job, patienter portabat. Hic dum se videret viribus destitutum, et mortem propinquam imminere putaret, convocato ad se clero, et de suo transitu blandis verbis demulcens, ad divinum, quantum potuit, est hortatus amorem. Eo autem decubante, in terram in strato junceo r se poni præcepit. Facta ergo prima vigilia noctis, qua solent homines magis gravari, nihil præter sensum vivi supererat hominis. Quumque omnes in silentio starent, subito clamavit et dixit: Ecce chorus Angelorum cum Sanctis Aggrippino et Januario sociatus. Adsunt nihilominus cum eisdem Beatus Bonosus et alii præsules præcessores, qui cum dulcibus modulis exspectarent, anima illa sanctissima dicente: “In manus tuas commendo spiritum meum,” relicto corporis tabernaculo, quasi stella præfulgida, ad cœli secreta intravit perenne.
[11] [sancte obit,] Tantæ ergo claritatis in suo corpore fulgorem dimisit, ut secunda stola immortalitatis indui videretur. Fragrabat quoque exterius ejus corpus purissimum, ut putaretur unguento fuisse delibutum. Talia namque ipsum decebat habere, ut per vitam bonæ famæ in mundo exstitit conversatus, in odorem post eum currerent unguentorum. Quam vero vir iste beatus in vita clarus exstiterit, in morte quoque eum Deus fecit incomparabiliter clariorem. Nam quum quidam ex devotione præcipua tunicam ejus furatus fuisset, fugam petiit festinanter; quem quum quidam insequerentur ex furto, adversus quoddam flumen ad eum appropinquare cœperunt, et ille, fugiens mœrore repletus, flumen ipsum super tunicam ingressus est confidenter; tangente autem tunica aquas, ita se ei calcabiles præbuerunt, ut non in aquas, sed per aridam putaretur abire. Ecce vide, quod non tantum Judæis, sed etiam Chananæis auxilium opportunum ministrat, ut virtus de illo exiret, et sanaret omnes s. Cæcis namque et surdis, paralyticis et leprosis per ejus miranda suffragia sanitatis remedium impertitur.
[12] [et corpus transfertur.] Transivit autem venerabilis pater ex hujus mundi naufragio quinquagesimo vitæ suæ anno, ut relicto servili timore, ad æternam perveniret hereditatem. Cujus corpus post multum temporis spatium vir quidam, nomine Milus, homo utique Deo carus, a Grimoaldo, Salernitano principe t impetravit, et ad Neapolim civitatem cum omni reverentia transportavit; ubi in vertice cujusdam montis in ejus honorem ecclesia fabricata consistit, ibique corpus ejusdem conditum est. Et ibidem magna remedia sanitatum præstantur. Gaude, felix Salernum civitas, et exsulta et gaude, inquam, de tanto pastore et sedulo patrono: Lætetur insuper et civitas Neapolitana, quæ tanto dotata præsule, facta est sacri corporis apotheca. Sed et nunc psallat monachorum ordo conspicuus et in novæ laudis canticum jubilet, qui tam præclarum et idoneum possidet defensorum. O vos, virgines, pulsate patrem precibus, ad ostium inquietetis amicum, ut relicta nuptiali copula, virgines post eum possitis adduci; ut hic excusando, illic impetrando ad montem veri luminis per eum possitis feliciter pervenire: quod nobis concedat Salvator, qui est benedictus per infinita sæcula. Amen.
ANNOTATA.
a Jam supra num 18 Commentarii prævii monuimus, nos ignorare auctorem qui scripsit et qua vixit, ætatem; unde quoque ejus fidem in narrando vindicare non licet: id quidem certe ex ejus lucubratione elucet, scriptorem eatenus esse bonæ fidei, quatenus ab aliis tradita fideliter referat.
b Sæpe in textu aliquæ locutiones occurrunt mutilæ, quæ supplementum requirunt. Ex parte credo, eas provenire ex oscitantia typographi Italiæ Sacræ, quæ multis apertisque mendis scatet. Quapropter in Annotatis, quoad fieri potest, aliqua verba addemus, quæ sensum complent. Sic hoc loco legendum propono; velut lucifer et omnibus candens lilium ac odoris suavissimi rosa vernans apparuit.
c Hoc loco inanem facit eruditionem scriptor, quatenus relata nullatenus ad rem veniant. Parthenopen etiam altero nomine Neapolim nuncupari, nihil confert ad S. Gaudiosi laudem, quum jam ante Christum natum urbi inditum sit Neapolis appellatio, ut testantur passim auctores classici.
d Mons Summa est Neapolitanis vernacula appellatio Montis Vesuvii [Cfr Sacco, Dizion. del regno di Napoli. V° Vesuvio.] .
e Teste Plinio Hist. naturalis lib. XXVIII, cap. 4 lepra illitu salivæ curabatur. Verum inter varia morborum remedia frequentes sunt superstitiones ibidem expositæ: quamvis pro litura salivæ stet etiam Galenus lib. X, cap. 2.
f Supple clericatum, quatenus eumdem post multam precum instantiam suscepit.
g Pelliciam interpretatur Cangius indumenti genus ex pellibus confectum. Verum hic significat cilicium, ex equorum pilis contextum.
h Hic apponendam censeo voculam ut: undesensus erit, S. Gaudiosum, Salerni subito inventum, UT qui prius incognitus erat, nutu divino ab hominibus nosceretur.
i Hic etiam supplendum videtur: ut non tantum suæ sed etiam alienæ SALUTIS SOLLICITI currentes etc.
k Satis notum est in regno Neapolitano et Sicilia aliquandiu viguisse ritum græcum, imo jussu Leonis Isaurici, sub pontificatu S. Gregorii II, subtractæ fuerealiquæ Ecclesiæ utriusque Siciliæ patriarchatui Romano CPolitano throno adnexæ [Rodota, Del rito greco in Ital., t. I, p. 139.] . Verum inter Ecclesias, quæ ex parte ritum græcum admiserunt, quæque nominatim enumerat Petrus Pompilius Rodota pro utroque regno, nulla tamen fit mentio Salernitanæ [Ibid., p. 322 et seqq.] . Ex eo igitur quod S. Gaudiosus græce allocutus fuerit barbaros, nullatenus consequitur, ritum græcum Salerni viguisse. Imo barbari, qui magnam partem regni Neapolitani occupabant, ritum latinum conservatum volebant [Ibid., p. 87 et seqq.] . Usum itaque græcæ linguæ, quam commercio cum Græco-Neapolitanis addiscere debuit, usurpavit Sanctus noster, quia Græcos alloquebatur; nec ex textu apparet, ritum græcum aliquando apudSalernitanos adhibitum fuisse.
l Existimaverim fere legendum: et quam spatium dividebat ab obtutu.
m Melius legitur calore pro calculo.
n In libris, quos coram habeo, de Samnitis, nihil mihi occurrit, quo definiam, quo circiter tempore bellum istud occeptum fuerit: ista enim contentione ad certam chronotaxin redacta, jam haberemus certius sæculum, quo Sanctus noster floruit.
o Aliter hæc referuntur in Officio proprio infra Octavam S. Gaudiosi. Necessitate ergo cogente, arrepto ferro, manu altera amputavit sinistram; sicque factum est, ut quod fuit ad pravitatem inflexum, ipse ad usum converteret ultionis. Noverat enim illud deificum: mallem una manu ad vitam intrare, quam duabus gehennam adire æternam. Veniente quoque solemnitate Ascensionis dominicæ, necessitate coactus mane debebat Missam cantare: quumque de nocte esset nimium anxiatus, manu tundebat pectusculum, lacrymis rigabat cavernam, et quid circa hoc ageret, omnino nesciebat. Et ecce Angelus Domini adstitit, immenso lumine circumdatus, portans manum nigram, quasi hominis Æthiopis denigrati. Quæ quum fuisset in brachio applicata, carne reliqua albedinem retinente, sola manus illa nigredine excedebat. Stupendum sane prodigium, si tamen verum. Nam non paucæ sunt rationes, ut inter fabulas amandetus. Imprimis S. Gaudiosus, in interpretatione Scripturarum eruditus, satis noverat allegorice esse sumenda verba Matthæi V, 30: Si dextra manus tua scandalizat te, abscide eam et projice abs te: expedit enim tibi, ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum eat in gehennam. Sic S. Augustinus, lib. I De Sermone Domini in monte, cap. 13 [Migne, Patrol., t. XXXIV, col. 1248.] : Quidquid, inquit, illud est, quod ita diligis, ut pro dextro oculo habeas, si scandalizat te, id est, si tibi impedimento est ad veram beatitudinem, erue illud et projice abs te. Dein vir, qui castitati et austeritati insuevit, in tantam tentationem carnisnon incidit, ut eamdem neque oratione neque jejunio superare non valuerit. Tandem membro aliquo præcipuo mulctatus rationem habebat canonicam, ut, episcopatu abdicato, solitudinem, quam adamabat, coleret. Hæc sufficiunt, ut monstremus, S. Gaudiosum se non mutilasse, adeoque manum abscissam angelico ministerio restitutam non fuisse.
p Plerique Sancti, qui feruntur Ὀφιοκτονοι fuisse, aut primi in aliqua regione Evangelium prædicarunt, aut idolatriæ reliquias exstinxerunt. Neutrum certe nostro S. Gaudioso convenit. Hinc fieri potest, ut opera Sancti antistitis bellua aliqua, hominibus pecudibusque funesta, remota aut etiam occisa fuerit.
q Frustra quæsivi in libris et mappis topographicis situm Montis Ad Aspectum. Coram tamen habeo lexica specialia pro regno tum utriusque Siciliæ, tum regni Neapolitani. Neque lumen aliquod affundit ædificatio ecclesiæ in supercilio montis ad honorem Salvatoris mundi, de qua num. seq. agitur: nam hujus tituli multæ sunt ædes sacræ in variis regni Neapolitani provinciis.
r Stratum illud junceum in quo S. Gaudiosus exspiravit, interpretor stramen, in quo se deponi jussit. Id humilitatis causa factitasse Sanctum, arbitror: sic apud Carthusienses, ut habet liber Statutorum Guigonis cap. 13 [Holstein, Cod. Reg., tom. II, p. 317.] , morti proximus deponitur super benedictum cinerem et preces agonizantium recitantur.
s Furtum sacrarum Reliquiarum sat frequens antiquis temporibus erat. Sic ablata dicuntur corpora SS. Benedicti et Scholasticæ, e monte Cassino in Gallias transvecta [Act. SS., tom. III Martii, p. 299 et tom. VIII Octobris, p. 151.] ; S. Sulpicii Gislenopolim in Hannonia [Ibid., tom. III Januar., p. 788.] ; SS. Luglii etLugliani Mondiderium [Tom. X Octob., p. 111.] etc. Infinitus essem si omnia recensere vellem. Licet autem S. Alphonsus de Liguorio, lib. III, Theol. num. 45 sacrilegii arguit illum, qui Reliquias, etiam in parva quantitate furatur; tamen agentis bona fides, mentis simplicitas ac pietatis fervor excusant quandoque, imo Deus nonnumquam beneficio agentem cumulat.
t Monstravimus supra num. 6 Commentarii Grimoaldum, qui corpus S. Gaudiosi Neapolitanis concessit, esse ducem Beneventanum, hujus nominis primum vel secundum.
* ructarent?
DE S. AMANDO, EPISCOPO WORMATIENSI, SALISBURGI (UT VIDETUR) CULTO,
CIRCA ANNUM DCL.
SYLLOGE CRITICA.
Amandus, conf. pont. Wormatiæ et Salisburgi (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Wormatiæ origines civiles et christianæ. Primi episcopi. Amandus I et S. Amandus II. Insignis donatio Dagoberti I. Templum S. Amandi II Wormatiæ. Cessatio cultus.
Quantum in superiori Commentario de S. Amando, episcopo Argentoratensi, laborandum fuerit ut hic alius esse demonstraretur a S. Amando, [Quibus tenebris involvatur S. Amandus, Wormatiensis episcopus, aut qui Salisburgi colitur, ob confusionem cum S. Amando Trajectensi.] episcopo Trajectensi, non est quod lectorem moneam; atque illic ea saltem fuit felicitas ut non tantum certum fieret amborum discrimen, verum etiam ut præcipua Argentoratensis præsulis gesta innotuerint. Nunc autem, quum de S. Amando, qui Salisburgi colitur et episcopus Wormatiensis fuisse dicitur, sermo faciendus est, in multo densiorem silvam incurrimus. Ex qua ut (quantum liceat) nos commode expediamus, hæc in limine notanda videntur. Apparet imprimis ante S. Rupertum in cathedra Wormatiensi duos sedisse episcopos, nomine Amandos, atque unum sanctitatis laude honoratum; deinde in S. Petri Salisburgensi monastico templo corpus cujusdam S. Amandi exstare, quod manifesto diversum sit a corpore S. Amandi Trajectensis, in Elnonensi asceterio olim servato. Atqui contendunt Salisburgenses monachi S. Amandum suum Wormatiensem esse episcopum, cujus exuvias eo tulerit S. Rupertus, quum, relicta sede Wormatiensi, Salisburgum petiit ibique novam cathedram excitavit. Sed Salisburgi et Wormatiæ templa S. Amandi titulo exstiterunt et utrobique ad dies 6 februarii et 26 octobris S. Amandi festivitas celebrata est: quæ utrum ad Amandum Trajectensem, an ad Wormatiensem aliumve Salisburgi sepultum spectent, ita disputatum est ab aliquibus, maxime ab Hansizio, ut S. Amandum illum, cujus corpus multo honore Salisburgi habitum est, fere inter homines non exstitisse diceres. Quæ itaque certa sint, ad aliquot capita revocemus; ex quibus deinde probabilis sententia ferri possit de his quæ minus luculenta sint.
[2] [In Germania superiori, cujus antiqua fata breviter indicantur, quarta civitas Borbitomagus, qui et Vangiones et Wormatia.] Germania, primis suis circumscripta finibus, in Transrhenanam et Cisrhenanam olim divisa fuit, quod Rhenus, a fontibus ad Oceanum currens, mediam interflueret ac in duas partes secaret. Transrhenanam, etiam Magnam dictam et a dextra Rheni ripa in ortum vergentem, omitto; quippe quæ huc non spectet. Alteram vero, Galliarum partem habitam et a Moguntiaco ad Batavos usque porrectam, domuit Julius Cæsar anno ante Christum natum 57 et in provinciæ formam redegit; quam Augustus aut qui ei successit Tiberius (quemadmodum in Commentario de S. Amando Argentoratensi ostendimus) in Germaniam superiorem et inferiorem divisit. Tum suus utrique præses impositus et Rhenus limes castellis, oppidis et legionum præsidiis munitus; donec tandem, devictis Germanis Transrhenanis, Valerius Martialis ad Rhenum hæc vota destinare potuerit [Lib. X, epigr. 7.] :
Nec te barbara contumeliosi
Calcatum rota conterat bubulci:
Sic et cornibus aureus receptis
Et romanus eas utraque ripa.
Nemetes autem inter et Treviros habitabant in sinistra ripa Vangiones, quibus urbs erat celtico nomine Borbitomagus [Ptolemæus, lib. II, ap. D. Bouquet, tom. I, p. 78.]
Et qui te laxis imitantur, Sarmata, braccis [Lucanus, Pharsalia, lib. I, V. 430.]
Auxiliares populi Romani, sed infidi sæpe et ad hostes (si arrideret occasio) proni. Medio sæculo IV occupati eorum agri ab Alemannis; quos tamen amovit Julianus, Galliæ præfectus [Ammianus Marcellinus, lib. XVI, cap. 2.] , idem qui Apostata. Constitit dein in eorum civitate, quæ Germaniæ superioris seu primæ quarta erat, præfectus militum Flaviæ secundæ sub dispositione viri spectabilis ducis Moguntiacensis [Notitia imperii, ap. D. Bouquet, tom. I, p. 128.] . Quæ civitas, ut reliquæ fere in Galliis, posito Borbitomagi nomine et gentili Vangionum sumpto, nullis civitatum Romanarum decoribus carebat, aquæductum habens, thermas, amphitheatrum [Cfr Schannat, Hist. episc. Wormatiensis, tom. I, pag. 4 et 5.] . Sed initio sæculo V Vangiones, ut loquitur S. Hieronymus [Epist. XCI ad Ageruchiam, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 744.] , longa obsidione deleti. A Burgundionibus restituta fuisse videntur mœnia et regni caput factum, Wormatiæ nomine. Ab anno deinde 453 ad 496 Alemannis paruisse videtur [Pauli, Geschichte der Stadt Worms, pag. 94 et 95.] ; quibus successerunt Franci, quorum reges sibi ibidem palatium construxerunt, pristinum reducentes splendorem [Ibid., pag. 101 et seqq.] .
[3] [Constituta illic re christiana, sæculo IV episcopi fuerunt Victor et] Rei autem christianæ origo non minus illic obscura est quam Argentorati. Florebat tamen medio sæculo IV, episcopo Victore, qui anno 346 concilio Coloniensi, quod alibi pluribus vindicavimus [Vide supra, p. 829 et seqq.] , interfuit et Euphratem, in Christum contumeliæ reum, [Amandus I, qui dicitur S. Servatio obviam ivisse.] deponendum censuit [Labbe, Concilia, tom. II, col. 616.] . Qui dein venit in Catalogis, (quorum tamen nullum novi qui antiquus sit,) proprius ad nos pertinet, quippe qui Amandus primus sit; idem ipse, cujus corpus se possidere monachi Salisburgenses opinantur; an recte, dicetur infra: in Chronico itaque Wormatiensi, quod numquam in lucem venisse videtur, sed cujus excerpta anno 1661 ad venerabiles illos monachos missa sunt [Historia de corpore S. Amandi, p. 17.] , legitur anno 364 vixisse. Ejusdem meminit Jacobus Scopperus [Chorographia Germaniæ, part. III, cap. 6, fol. 735.] , Joannes Gualterius [Chronicum chronicorum, p. 1.] , Demochares [De Sacrificio missæ, lib. II.] , Bertius, errore Arnoldum scribens [Commentarii rerum Germanicarum, lib. III, fol. 723.] , Bruschius, cujus liber anno 1549 in lucem venit [Magni operis de omnibus Germaniæ episcopatibus epitome, fol. 103.] , et Chronicum Wormatiense vernaculum, anno 1551 typis excusum [Cfr Historia de corpore, etc. p. 4.] ; quos pone sequuntur omnes Galliæ Christianæ, Schannatus in Historia episcopatus Wormatiensis, aliique recentiores. Sed præter communes laudes, nil apud hos omnes legitur nisi hæc pauca, quæ brevibus complexus est Bruschius: Amandus, pius ecclesiæ Vangionum pastor, concionando ac docendo fideliter præfuit. Ad hunc e Roma venit S. Servatius, Tungrorum episcopus. Exstant de hoc episcopo Amando veteres versiculi, vitam ejus episcopalem egregie depingentes:
Præsul amavit oves proprias et pavit Amandus;
Iccirco superis semper amandus erit.
Ille Deum docuit ardenter Amandus amandum:
Et nobis igitur semper Amandus erit.
Quod autem S. Servatius anno 384 [Cfr Acta SS., tom. III Maji, p. 213.] , Roma rediens, ad Amandum, Wormatiensem præsulem, deflexit, id primo traditum est ab Jucundo [Ex musæi nostri codice ms.] , qui sæculo XI S. Servatii Vitam fabulis inspersit, et secundum eum ab Ægidio Leodiensi, Aureævallis monacho, qui anno Domini 1240 floruit. Appropinquans Wormatiæ, ait hic [Ap. Chapeavillum, Gesta pontificum Tungrensium etc., tom. I, p. 41.] , suscipitur magnifice a beato Amando, urbis ejusdem præsule. Ubi animadvertendus est beati titulus, quo Amandus condecoratur; quo nullum venerationis indicium novi antiquius. Verumtamen plerique omnes abstinent ab eo sancto nuncupando; nec quidquam habuerunt Salisburgenses monachi unde eum sanctum vocarent, nisi quod infra insignia ipsius (recens utique figmentum), quæ ad eos missa erant, scriptum erat: S. Amandus [Historia de corpore, etc. p. 4.] . Qua debilissima auctoritate pronuntiare non ausim Amandum I, Wormatiensem præsulem, umquam legitime inter sanctos relatum fuisse.
[4] [Ante medium sæculum VII floruit ibidem S. Amandus II, cujus laudes celebrantur.] Sequuntur dein tria nomina Francica: Carolus, S. Crotoldus et S. Rupertus; sed quum S. Rupertus sæculo VIII vixerit, ut mirabili sagacitate desideratus meus collega Antonius Tinnebrock in Commentario de S. Vitali ad diem 20 octobris [Acta SS., tom. VIII Octobris, p. 913 et seqq.] demonstravit, hæc loco suo mota esse et ad recentiora tempora referenda nullus dubito. Eos itaque præcessisse mihi dicendus est S. Amandus II, quem his laudibus cumulat Bruschius: S. Amandus præfuit archiepiscopatui Wormaciensi temporibus Dagoberti, Galliarum regis christianissimi, ac omnium ad Rhenum sitorum episcopatuum benefactoris ac instauratoris munificentissimi: qui sedem suam regiam extra muros urbis Vangionum eo ipso loco habuit, ubi nunc est Neohusium, celebre canonicorum collegium. Hujus archiepiscopi temporibus obtulit ac dono dedit Dagobertus iste, Galliarum rex, in præsentia Arnolphi Metensis et Huniberti * Coloniensis, episcoporum, S. Petro apostolo, Wormaciensis episcopatus patrono, comitatum Laudenburgensem cum toto adjacente territorio, sexto regni sui anno. Cujus memorabilis donationis originale diploma habetur adhuc integrum in archivis episcopi Wormaciensis, Moguntiæ datum. Iste episcopus Amandus tanta religione ac tantis miraculis etiam claruit, quibus doctrinam christianam confirmavit Deus, ut ei senatus populusque urbis Vangionum mortuo templum gratitudinis ac pietatis ergo statuerint; quod, hodie adhuc in suburbio situm, S. Amandi parochia appellatur. Extant de eo sequentes versiculi, non omnino infœlices:
Pacis amatorem ferventer Amandus amavit;
Ergo pacificus cœlica regna colit.
Vota, preces, gemitus, lachrymas, suspiria, planctus,
Fer, pater, ad superos: te Deus audit enim.
[5] [Unde factum sit ut perperam dicatur archiepiscopus.] Quod S. Amandus archiepiscopus dicitur, ansam inter primos dedisse potuit Othlo [In Vita S. Bonifacii, ap. Mabillonium, Sæculum Benedictinum II, part. III, p. 52.] , scriptor sæculi XI, dum in favorem Bonifacii, ecclesiam Moguntinam, “quæ prius (inquit) alteri subjecta erat,” in metropolim erectam vult; licet subjectionem illam, quæ fortassis respectum aliquem ad Coloniam tunc habuerat, non expresserit; verum anonymus ille, qui gesta Trevirorum usque in annum 1132 complexus est, de eodem supradicto Bonifacio agens, expressis verbis contendit, quod ante hujus tempora “Moguntini episcopi suffraganei erant Wormatiensium episcoporum.” Quam sententiam amplexi deinde Albertus Standensis abbas, Sifridus presbyter, Theodoricus Engelhusius, Guillemus Eysengrein, Franciscus Irenicus, Freherus, Bruschius aliique eam, non tam veritatis quam antiquitatis autoritate suffultam, longa traditione ad posteros transmisere simul cum versu sequenti:
“Ecce Moguntinis almæ dat episcopus urbis
Culmen metropolis, quod erat tibi Guarmaciensis.”
Verum, cum nulla sat plausibilis appareat ratio cur aut quando prior ex his duabus ecclesiis alteri subjecta fuerit, siquidem adhuc anno Christi 346 in Agrippinensi concilio suum utraque præsentem habuerit antistitem, non dignitate aut charactere, sed solo nomine ab invicem distinctos; hæremus in tenebris, quas nec inter modernos autores satis discussit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 455, num. 14, tom. I, p. 83 et 84.] . Quod enim narrat, Clodovæo regnante, metropolitanum utriusque Germaniæ exstitisse Crotoldum, Wormatiensium episcopum, hujusque successores reliquos ad usque Amandum inclusive præcellenti hac qualitate effulsisse; Amando autem defuncto, Germaniam caruisse archiepiscopo usque in annum 742, quo Bonifacius ordinatus fuit; debuerat id omne solidis evincere testimoniis; alioquin, si meras adhibere liceat conjecturas iisque inhærendum sit, nemini, qui ante ipsum scripserunt, fides sua in his quoque erit adjudicanda. Cui gravissimæ historiographi Wormatiensis episcopatus [Schannat, Historia episcopatus Wormatiensis, tom. I, p. 637.] censuræ nil addere velim.
[6] [Insigne diploma obtinet a Dagoberto I,] Meliora tradidit Bruschius de Dagoberti I regis diplomate, quod S. Amandus anno 627 aut sequenti nactus fuit et quod fundamentum quasi est universæ ditionis temporalis, qua deinde potiti sunt episcopi Wormatienses. Eccum diploma juxta Schannati et Academiæ Palatinæ exemplaria [Ibid., p. 309; Acta academiæ Palatinæ, tom. VIII, p. 61.] : Dagobertus, rex Francorum. Cunctos nosse volumus, qualiter nos, de remedio animæ nostræ et de futura retributione cogitantes, omnino proposuimus in regno * nostro ecclesias Dei de allodiis nostris cohæredes facere et loca sanctorum augmentare. De hoc tulimus bonum consilium procerum nostrorum Pippini, qui est majordomus, Arnolfi, Metensis episcopi, Cuniberchti *, Coloniensis episcopi *; et inde misericordiam Dei * consequi et ejus sanctorum suffragia promereri confidimus. Ideo, omnes Dei fideles et nostri, præsentes et futuri, cognoscite qualiter omnes res juris nostri in pago Lobedungowe *, et quicquid ad nostrum usum * ambulare visum est, et omne quod ad fiscum nostrum hactenus pertinebat, (excepto stipe et comitatu, nihil ex eo dimittentes,) tradimus totum ex integro, magnum et parvum, ad basilicam sancti Petri et Pauli * apostoli vel cæterorum domnorum, quæ est in Wormatia civitate constructa, cui præest domnus vir apostolicus Amandus. Hoc est quod tradimus: civitatem nostram Lobedunburg, palatium nostrum *, ædificia, mancipia, vineas, terras cultas et incultas, agros, prata, campos, omnem sylvaticum in sylva * Otenwalt, cum omni ustensilitate in omni * pago Lobedungowe *, et undique in Jutraha * in pascuis interamnibus *, aquas, aquarumque decursus cum * piscationibus, et omnibus * quæsitis et inquirendis, omne telonium, mercatum, et quicquid dici aut nominari potest, sicut prius ad nostrum usum ambulare videbatur, sic inantea ad præscriptam basilicam pro æternæ mercedis augmento possidendum donavimus; et sub integra emunitate omnia ad eandem basilicam pertinentia præceptione nostra a novo confirmamus, sicut priori anno emunitatis tuitionem dedimus: et * omnes villas, facultates, seu abbatias, et quicquid ad ipsam civitatem Wormatiam aspicere videtur; ut nullus judex publicus, nec ad causas audiendas *, nec freda exigenda, nec homines ipsius ecclesiæ, tam ingenuos quam et servientes, distringendos, nullum impedimentum audeant facere; nisi ad partem ipsius ecclesiæ, vel ipse pontifex Amandus aut successores hoc habeant * concessum atque indultum, quieto ordine possidere atque dominari, quod partibus fisci nostri fuit consuetudo reddendi. Et ut auctoritas hæc firmior sit manu nostra subscriptionibus subditis illam decrevimus roborare. — Dagebertus, rex Francorum. — Godefridus * recognovit. — Dat. * sub die XI kalend. octobris, anno regni nostri VI. Actum Moguntiæ, palatio nostro, feliciter satis *.
[7] [quo Wormatiensi ecclesiæ concessus fuit pagus Ladenburgensis cum silvatico in silva Ottonis aliaque dona; quæ singula explicantur.] Liquet imprimis ex hoc diplomate anno ante alterum diploma, quod amplius non appareat, ab eodem rege concessum fuisse; quo episcopo Wormatiensi suæque ecclesiæ omnes suæ possessiones confirmatæ sint et a civili auctoritate immunes factæ: probum specimen curarum, quas rebus temporalibus et spiritualibus episcopatus sui conservandis et promovendis impenderet S. Amandus. Eo tamen valet magis assecutio oppidi Lobedunburgi, nunc Ladenburgi, cum palatio seu villa regia, adjacente pago et silvatico in Otenwalt; quæ ecclesiæ Wormatiensi dedit Dagobertus. Singulari libello scripsit de oppido Ladenburgo Freherus, volens Lupodunum esse, ab Ausonio [Mosella, V. 423.] celebratum: sed Cluverius [Germania antiqua, lib. III, cap. V, p. 12 et 13.] manifestum facere tentavit Ausonianum Lupodunum esse Lüpff, septem millibus passuum ab fontibus Danubii versus occidentem. Asserere tamen non ausim Lobedunburgi pristinum nomen etiam Lupodunum non fuisse; ita ut duo cognomina loca fuerint. Proculdubio vetustum oppidum est, in quo anno 292, Aurelio et Annibaliano coss., civitas Moguntiacensium aram posuit pro salute Diocletiani et Maximiani imperatorum et Constantii Maximianique cæsarum: dequa commentarium diserte scripsit Schöpflinus [Acta academiæ Palatinæ, tom. I, p. 183 et seqq.] . Repertæ ibidem thermarum seu balnei romani grandes reliquiæ, insigne priscæ magnitudinis indicium; qua occasione Casimirus Hæffelinus [Ibid., tom. III, p. 185 et seqq.] commentarium edidit non tantum de hoc balneo, verum etiam de ipso oppido, contendens id vetus esse Lupodunum. Positum est in ripa dextra Nicri, inter Mannheimum et Heidelberg, super viam ferream Francofurtensem. Castellum adfuisse burgi nomen indicat; hinc in charta Pippini Laurishamensi [Cod. Laurishamensis, num. 281.] legitur: Act. Loboduno castro. Sæpe dicta civitas publica, quasi ad fiscum pertineret, licet data esset jam pridem ecclesiæ Wormatiensi. In pagi fines sedulo inquisiverunt Andreas Lamejus [Acta academiæ Palatinæ, tom. I, p. 215 et seqq.] et Franciscus Josephus Dumbeck [Geographia pagorum vetustæ Germaniæ cisrhenanorum, p. 146 et seqq.] ; quin et mappam topographicam, multo studio confectum, edidit Lamejus [Op. supra cit.] . Jacet autem hic pagus ad Rheni dextram in utraque Nicri ripa, ad septentrionem pago Rhenensi finitima, ad meridiem Craichgoviæ; ad ortum silvæ Ottonis seu Otenwalt. Dumbeckius septuaginta quinque loca, pleraque villas et aliquot monasteria, ordine alphabetico recenset et ex vetustis documentis illustrat; similiter Lamejus, ejus dux, paulo pauciora et alio ordine. Ottonis silva, cujus silvatici seu forestagii donum adjecit etiam Dagobertus, non extensa minus; in longitudinem a Via Montana * orientem versus usque ad Franconiam et Tubarum flumen porrecta, ut tradit Tolnerus [Historia Palatina, p. 42.] ; inter Franconiam et Sueviam, fluminibus Mœno, Nicro et Altimula finita, ut tradit Christianus Juncker [Anleitung zu der Geographie der mitlern Zeiten, p. 146.] . Demum Jutraha, cujus pascua et aquæ data fuerunt, fluviolus est in finibus Ottonis silvæ et pagi Wingartheibæ, in Nicrum inter vicos Igelsbach et Eberbach influens [Cfr Mappa pagi Wingartheibæ, in Actis academiæ Palatinæ, tom VII, p. 41.] . Unde apparet, licet rex reservarit sibi stipem seu furcam, superioris justitiæ signum [Cfr Supplementum ad Glossarium latinum Cangii, V° Stips.] ; et comitatum seu comitis dignitatem et regimen, donationem, S. Amando factam, valde præclaram fuisse. Verumtamen multo minus proficua erat et pecuniosa, quam quis crederet, sicuti ex his, quæ alibi [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 217 et 218.] disputavimus, facile deprehendet lector. Tempus dati diplomatis hinc innotescit, quod Dagobertus anno 622 in Austrasia regnare cœperit et S. Arnulfus anno 629 Metenses infulas posuerit. Cum anno itaque sexto regni Dagoberti in Austrasia concurrebat annus Christi 627 aut 628. Quæ varia fuerint illius donationis fata vide apud Palatinatus historicos aut in Schannati Historia episcopatus Wormatiensis.
[8] [Quæ Dagobertus pontificatu S. Amandi II Wormatiæ exstruxerit. Templum Wormatiæ exstructum in S. Amandi honorem: cessatio ejus cultus.] Res, ab Amando hoc gestas, inquit Schannatus [Hist. episc. Wormatiensis, p. 309.] , ulterius prosequi vetat documentorum penuria; quamquam ex subsequentibus facilis sit conjectura eum et a Sigeberto rege Wimpinam cum attinentiis suis obtinuisse in donum. Verumtamen non alio fundamento hæc niti videtur conjectura quam quod anno 858 jam pridem penes ecclesiam Wormatiensem Wimpina esset, quippe quæ illo anno, novo immunitatis diplomate a Ludovico rege II concesso, a ministrorum regis potestate defensa est [Vide diploma, ibid. probat., p. 8.] . Dum vero S. Amandus Wormatiæ præesset Christi fidelibus, insigne palatium primarium quasi ad Orientem construxisse traditur Dagobertus, hoc ipso loco quo deinceps surrexit S. Trinitatis templum; vetus autem, quod prope Neuhausen seu Novamdomum exstabat, assignata dote legitima, in monasterium convertit titulo S. Dionysii, dein in S. Cyriaci mutato. Baptisterium insuper seu ecclesiam S. Joannis Baptistæ ædificavit, crypta instructam, et ex præclarissimis Germaniæ fabricis; quæ, quod ruinam minaretur, circa annum hujus sæculi octavum diruenda visa est [Pauli, Geschichte der Stadt Worms, p. 103 et 104.] . In his autem omnibus partem curarum incubuisse S. Amando quis dubitet? Templum vero, in honorem beati viri exstructum, initio cœmeteriale fuisse inde apparet, quod in suburbio constructum erat; deinde parœciale factum est. Sequentia de eo tradit Schannatus [Historia episc. Wormatiensis, p. 65.] : Hujus parochiæ mentio jam recurrit in litteris anni 1270 spectabatque jus patronatus ejusdem ad præpositos majoris ecclesiæ Wormatiensis; donec ex iis Henricus quidam illud anno 1318 contulit ad opus collegiatæ S. Mariæ; cui anno 1661 adhuc erat incorporata [Pachler, Historia de corpore, etc. p. 5.] . Sed jam pridem destructum est hoc pristinæ in S. Amandum venerationis monumentum [Pauli, Geschichte, etc. p. 107.] ; neque nunc ullum Wormatiæ superesse videtur vestigium ecclesiastici honoris, quo olim beatissimum præsulem prosecuti sunt. Nil mirum: quod enim in S. Amando Argentoratensi deprehendimus, obtinuit etiam in S. Amando Wormatiensi; prævaluit scilicet ita S. Amandus Trajectensis ut in Breviario, quod anno 1576 episcopus Theodericus excudi jussit, ad diem 6 februarii officium habeat novem lectionum, quæ ex Communi desumantur, et aliud trium lectionum, quarum tertia propria sit, ad diem 26 octobris: ubi hoc notabile est quod S. Amandus Trajectensis VII kalendas novembris felici transitu migrasse ad Dominum traditur.
[Annotata]
* Cuniberti
* signo Pal.
* Huniberti Pal.
* archiepiscopi Sch.
* Domni Pal.
* Lobedunburg Sch.
* urbem Pal.
* e. P. v. c. d. om. Sch.
* n. om. Pal.
* silvis Pal.
* o. om. Sch.
* Lburg Sch.
* intrantia Sch.
* materiamina Pal.
* cum om. Pal.
* e. o. om. Pal.
* et om. Sch.
* audiendo … exigendo … distringendo Pal.
* habentur Pal.
* Odelfridus Pal.
* Dat om. Pal.
* satis om. Pal.
* Bergstrasse
§ II. Sæculo XVII bis invenitur Salisburgi sub summo altari templi monasterialis S. Petri corpus S. Amandi.
[Anno 1606 retegitur sub altari summo templi monasterialis S. Petri Salisburgensis corpus S. Amandi, quod tribuitur Amando I Wormatiensi;] Wormatienses possessione reliquiarum sancti sui Amandi gloriatos esse reperi nusquam: an itaque Salisburgum eas transtulit S. Rupertus, ut contendunt S. Petri monachi Salisburgenses? Obscurissimum argumentum. Quare, quæ denuo certa sint, prius proponamus in medium. Constat imprimis jam pridem Salisburgi servari S. Amandi cujusdam corpus; quod a S. Amandi Trajectensis exuviis, Elnone olim honorifice habitis, non potest non esse diversum. Quum scilicet Martinus Hattinger, qui ab anno 1584 ad 1615 admirabili diligentia et summa alacritate abbatiale S. Petri pedum tenuit, auctore et liberalissimo adjutore Wolfgango Theodorico episcopo, monasterium pro antiquitatis suæ gloria renovandum et amplificandum suscepisset, templum quoque mutare voluit et ad pulcriorem revocare formam: quod immane opus intra quadriennium, ab anno nempe 1606 ad 1610, perfecit [Novissimum chronicum antiqui monasterii ad S. Petrum Salisburgi, p. 301.] . Dum autem hæc res procuraretur, retecta sunt S. Amandi ossa; quemadmodum ex commentario ipsius Martini abbatis de consecratione summi altaris ecclesiæ majoris manifestum est. Accipe monumentum scriptum anno 1613 [Historia de corpore S. Amandi, p. 34 et 33.] : Anno Domini 1606, dum hoc summum altare cum ambitu ejus, qui tunc rotundus erat, loco antiquo sex pedum spatio longius transponeretur, repertum est subter illud in lignea arcula, penitus quidem putrefacta et lapidibus quadratis undique contecta, corpus sive ossa, tamen adhuc integra et incorrupta, caput videlicet, dentes maxillæ candidi, spina dorsi cum costis, tibiæ et aliæ juncturæ manuum ac pedum sancti Amandi, ejus nominis primi et in ordine secundi Wormatiensis. (Dicetur ea de re inferius.) Quæ sanctus Rupertus, itidem Vagionum seu Wormatiensium episcopus octavus et hujus monasterii ac episcopatus Salisburgensis fundator et pastor, circa annum 580 (dicetur etiam de hoc anno) Wormatia in tumba portatili huc secum attulit et in istam ecclesiam deposuit; ubi usque ad hunc annum millesimum sexcentesimum tredecimum æreo loculo inclusa reservantur.
[10] [reponitur ibidem multa solemnitate;] Altare autem istud post demolitionem prioris antiqui altaris a reverendo in Christo patre ac domino domino Martino, cœnobii hujus abbate, constructum et supra posito sculptili et deaurato opere exornatum, annuente illustrissimo ac reverendissimo principe ac domino domino Wolfgango Theodorico, sanctæ Salisburgensis ecclesiæ archiepiscopo, apostolicæ sedis legato, etc., per reverendissimum dominum dominum Franciscum Wennium ordinis Servorum B. M. V., episcopum Scalensem et Ravellensem, prælibati domini archiepiscopi suffraganeum, consecratum est ad gloriam et reverentiam sanctissimæ et individuæ Trinitatis, beatissimæque Dei genitricis Mariæ, specialiter autem in honore sanctorum apostolorum Petri et Pauli, ac sanctorum confessorum atque pontificum Ruperti et Amandi, cujus ossa incorrupta majori ex parte sub hoc altari deposita quiescunt; adjunctis aliis sanctorum reliquiis: de ligno nimirum sanctæ Crucis; de Tunica Christi; item de sepulchro Domini et B. M. V.; de Monte Oliveti; sancti Joannis Baptistæ; Andreæ et Bartholomæi apostolorum; item Alexandri papæ, Urbani papæ, sancti Georgii, Hermetis, Vincentii, Chrisanthi, Dariæ, Hippolyti martyrum; Martini, Ruperti, Gislarii, Miniati, Justini presbyteri confessorum; Agathæ, Margarethæ, Felicitatis, Anastasiæ virginum; item de capella sanctæ Catharinæ in Monte Sion: et aliæ sanctorum reliquiæ, quorum nomina interciderunt: singulis Christi fidelibus hodie unum annum et in die anniversario consecrationis hujusmodi istud visitantibus XL dies de vera indulgentia in forma ecclesiæ consueta concedens. Facta est hæc consecratio anno Domini 1607, ipso die translationis sancti Amandi, quæ erat dies dominica 26 octobris.
[11] [reliquiis aliquot seorsim servatis,] Nota. Antequam ossa D. Amandi in aereum loculum reconderentur, reservata sunt foris major et longior pedis tibia, et lacertus (die Spindel von dem Arm); quæ postea una cum articulo unius digiti per reverendum in Christo patrem ac dominum dominum Martinum, loci hujus abbatem, anno Domini 1611 in rotundum crystallinum vitrum, argento deaurato et gemmis affabre exornatum et in formam monstrantiæ fabricatum, inclusa sunt. De prædictis etiam ossibus foris retenta, et inferior maxilla ejusdem sancti Amandi, aliquot adhuc candidis infixis dentibus; quæ postea anno 1612 per eumdem Martinum abbatem in imaginem pectoralem ligneam, unionibus et gemmis satis decenter ornatam et opertam, arculæ pretiosæ inclusa, recondita est.
[12] [cum instrumento authentico.] Porro sub hac imagine pectorali (intellige hermam) schedula pergamena, manu Martini subscripta, reposita est, hæc continens [Ibid., p. 37 et 38.] : D. O. M. Reliquiæ istæ sunt de corpore, sive de ossibus sancti Amandi, ejus nominis primi et in ordine secundi episcopi Wormatiensis civitatis, cujus ossa omnia et integra successor ejus episcoporum Wormatiensium octavus divus Rupertus, postquam ab episcopatu præfato ab impiis hæreticis et gentilibus ejectus fuisset ac episcopatum Juvavensem circa annum Domini 582 fundasset, Wormatia huc Salisburgum attulit et in monasterii istius a se ædificati ecclesiam (dicetur infra ea de re) in thecam, quæ adhuc supra sepulchrum sancti Ruperti conspicitur, deposuit. Quæ tandem successu temporis in lignea arcula subter summum altare, undique quadratis saxis circumdata, translata et recondita fuere: ubi per aliquot sæcula immota permanserunt, donec prædictum altare anno 1606 transponeretur. Tunc etiam supra memorata arcula, jam penitus putrefacta, cum ossibus adhuc integris et incorruptis (quod certe mirum, cum jam ab obitu sancti Amandi duodecim sæcula numerentur) in cupreo loculo sub novam summi altaris structuram interlapideas tabulas denuo collocata atque defossa. De quibus istæ, quæ hic continentur, inferior scilicet maxilla cum quatuor dentibus, duæ particula majores de costis, item particulæ de summitate majoris tibiæ et articulo majori manus reservatæ, et in istam arculam reclusæ, huicque imagini specialiter ad memoriam et venerationem beatissimi Amandi, episcopi et confessoris, a Martino, hujus cœnobii abbate, confectæ, sunt impositæ. Anno Domini M. DC. XII. in profesto Pentecostes.
[13] [Quæ causa est ut anno 1661 S. Amandi iterum quæratur et inveniatur,] Quæ schedula, inquit Amandus Pachler abbas libello, anno 1661 edito [Historia de corpore S. Amandi, p. 38.] , dum dicit, quod Martinus “in cupreo loculo sub novam altaris structuram inter lapideas tabulas denuo collocavit, etc.” indicium nobis præbuit inquirendi hujus thesauri. Quamvis enim tantum LIV anni ab ista inventione et depositione transierint, adeo tamen memoria hujus inventionis abolita fuit, ut fere non amplius sciretur, ubi sanctum corpus depositum fuisset. Quare cum antiquum pavimentum ac gradus altaris renovare intenderemus, requisito prius celsissimi ordinarii nostri gratiosissimo consensu, ac petito commissario ex reverendissimo consistorio, adhibitis etiam notario publico ac quinque testibus, 29 martii hujus currentis anni 1661 incepimus circa et subtus summum altare fodere ac, triduo integro labore continuato, denique post altare, duobus fere pedibus sub terra, tabulæ marmoreæ repertæ sunt, quæ indicium fuere sanctarum reliquiarum ibi latentium. Unde tabulis sublatis, sub ipso altari tumba ænea oblonga reperta, et 31 martii, in præsentia dictorum DD. commissarii, notarii, medici et testium, per D. abbatem tumba elevata, atque per sacerdotem religiosum nostri monasterii, cum luminaribus et comitante conventu in floccis, circa horam undecimam meridianam in sacristiam deportata fuit, uti pluribus continetur in publico instrumento, desuper erecto; quod apponimus.
[14] [ut constat ex commentario publico,] “In Christi nomine. Amen. Tenore præsentis publici instrumenti cunctis, id ipsum intuentibus, pateat evidenter et sit notum, quod anno a nativitate ejusdem millesimo sexcentesimo sexagesimo primo, indictione decima quarta, pontificatus sanctissimi domini nostri domini Alexandri hujus nominis divina providentia papæ septimi anno sexto, reverendissimus in Christo pater et dominus Amandus, abbas monasterii sancti Petri ordinis sancti Benedicti Salisburgi, postquam ex fide dignis documentis variisque aliis antiquis scripturis deprehendisset, jam olim ossa seu corpus sancti Amandi, episcopi Wormatiensis, a divo Ruperto in hanc urbem Salisburgensem delatum fuisse, et ibidem in hunc usque diem religiose asservari, imo anno millesimo sexcentesimo sexto, a felic. recordat. domino Martino ejusdem monasterii abbate (prout in scriptura quadam in membranis exarata, propria illius manu subscripta, videre est) illud ipsum corpus, relictis exterius nonnullis particulis fidelium venerationi exponendis, sub altari majoris ecclesiæ prædicti monasterii conditum fuisse; locus vero ipse diuturnitate temporis ignoraretur: his non parum excitatus pro sua in eum religione, cum alias pavimentum circa summum altare antedictæ ecclesiæ noviter sterni deberet, ad sanctum corpus indagandum animum adjecerit, quo divini cultus augmentum, majorem ipsius sancti honorem provocaret, ac fidelium devotionem accenderet; cujus rei gratia, ut omnia et singula rite procederent, celsissimo et reverendissimo principi ac domino, domino Guidobaldo, archiepiscopo Salisburgensi, sanctæ sedis apostolicæ legato, etc. ceu loci ordinario, humillimas preces porrigendas duxit, ut sibi et licentiam tam pium propositum exequendi clementissime concedere, et aliquem, qui celsitudinis suæ nomine huic operi præesset, benigne constituere seu delegare dignaretur.
[15] [quo tumbæ retectio,] “Quibus impetratis, anno supra dicto, die vero vigesima nona martii in nomine Domini sanctum corpus circa et subtus summum altare quæri inceptum, ac triduo labore continuato, denique die trigesima prima antedicti mensis, in præsentia plurimum reverendi prænobilis et clarissimi domini Balthasari Zauchenperger, J. U. doctoris, antefatæ reverendissimæ suæ celsitudinis consiliarii intimi, metropolitici consistorii Salisburgensis directoris, præpositi ad S. Virgilium Frisaci, et B. M. V. ad Nives hic canonici, ceu ad hunc actum specialiter deputati commissarii, nec non mei notarii, et infra scriptorum dominorum testium, post altare duobus fere pedibus sub terra tabulæ marmoreæ repertæ, et his remotis, sub ipso altari inventa est arca seu tumba ex cupro figuræ oblongæ; quæ postquam per supra nominatum reverendissimum dominum abbatem elevata, atque per sacerdotem dicti monasterii cum luminaribus et toto conventu in floccis comitante circa horam decimam et undecimam ante meridianam sacristiæ ejusdem ecclesiæ illata, ac statim reserata fuisset, in ea sanctum corpus, panno holoserico, jam penitus corrupto, involutum, repertum fuit; quod deinde cum ipsa arca in superius monasterii dormitorium translatum, ibidem in quadam cella collocatum, ac derelictum, et tam ipsa tumba, quam cella, impresso domini commissarii sigillo munita et obsignata fuit.
[16] [et recognitio,] “Die postea, quarta aprilis, denuo D. commissarius, ego notarius et domini testes inferius nominati ad præfatum locum nos contulimus: et primo inspecto ac recognito domini commissarii sigillo cellæ januæ impresso, illoque integro et illæso invento, cellam ingressi, alterum etiam sigillum supra tumbam, existens inspeximus; illud recognovimus, ac integrum pariter ac illæsum reperimus; tumba ipsa aperta fuit, et cum necessarium videretur, sancta ossa, quod humida essent, libero aeri exsiccanda, quo melius manibus tractari, inspici et describi possent, exponere, ex tumba extracta, et per nobilem ac clarissimum dominum Georgium Khienne, medicinæ doctorem, altememoratæ reverendissimæ suæ celsitudinis etc. consiliarium et archiatrum, quantum tunc fieri potuit, in mensa simul composita, cella antiquo sigillo obsignata, ibidem relicta fuerunt.
[17] [ossiumque recensio.] “Subsequenti die, vigesima ejusdem mensis, denuo dominus commissarius, ego notarius, et domini testes sæpe dictam cellam accessimus, sigillum recognovimus, ac immotum et integrum invenimus, cellam reclusimus, et ut sanctum corpus seu ossa Ordine describerentur, prælibati DD. commissarius et abbas præfatum dominum doctorem Khienne requisiverunt, et rogaverunt; qui, libenter labore suscepto, omnes et singulas partes inspexit et examinavit, et integrum fere corpus adesse asseruit, illudque sequentes partes, nimirum: in capite cranium integrum septem ossibus constans, cum utraque maxilla integra, quarum superior omnes sedecim, inferior vero solummodo quatuor dentes maxillares enumerat. In trunco seu thorace et infimo ventre præter os scapulæ et claviculæ utrinque unum, totam spinam, et omnes costas, sex nimirum integras, cæteras vero aliqualiter fractas, una cum XXIV spondilis aut vertebris, atque osse sacro, et utroque laterali coxendicis. In superioribus artubus utramque manum seu brachium, os unum humeri, duo ossa cubiti, una cum singulis extremæ manus seu digitorum requisitis articulis, atque ferme omnibus carpi et metacarpi ossiculis. In artibus inferioribus in quolibet scilicet pede femoris os unum, patellam in utroque genu unam, tibiæ ossa duo, atque os naviforme tali et calcis, cum aliis tarsum et metatarsum constituentibus, digitorumque extremis articulis, ac plurimis et variis aliorum ossium et ossiculorum fragmentis et particulis continere. Quæ partes postea separatim involutæ, numeris signatæ, in tumbam sigillo domini commissarii munitam repositæ, et in sacristiam transportatæ et inclusæ fuerunt. Tandem vigesima sexta octobris ejusdem anni, prædicta ossa processionaliter cum omni solennitate circumlata, et in arca ex lignis levigatis nigro colore infectis noviter compacta, composita, ac supra altare, S. Joanni Baptistæ sacrum, in eadem ecclesia existens, collocata, et recondita honorifice fuerunt.
[18] [et solemnis exaltatio explicantur:] “Acta sunt hæc anno, indictione, pontificatu, loco et tempore, quibus supra etc. Præsentibus admodum reverendis, magnificis, prænobilibus, clarissimis ac honoratis viris, dominis P. Alphonso Stadlmayr, et P. Romano Müller ordinis sancti Benedicti SS. theologiæ doctoribus, altememoratæ reverendissimæ suæ celsitudinis consiliariis intimis, universitatis hujus Salisburgensis rectore et procancellario Joanne Andrea Weickh J. U. doctore causarum advocato hic, Joanne Baptista Mayr, typographo aulico et academico, et Wolfgango Praunmüller, universitatis pedello, testibus fide dignis, ad præmissa specialiter rogatis et requisitis. Et ego Joannes Guilielmus Turner J. U. doctor, metropolitici consistorii Salisburgensis consiliarius, ejusdemque nec non publicus notarius, quia præinsertæ resignationi sacrarum reliquiarum susceptioni, exaltationi, recognitioni, omnibusque aliis et singulis, dum sic (ut præmittitur) fierent, et agerentur, una cum prænominatis dominis testibus præsens interfui, eaque omnia et singula sic fieri vidi et audivi: ideo hoc publicum instrumentum exinde confeci, manu propria subscripsi, et notariatus mei signetum apposui, rogatus et requisitus, tempore et loco quibus supra, etc. Joannes Guilielmus Turner J. U. doctor qui supra.”
[19] [quam solemnis fuerit hæc postrema celebritas.] Quæ ultimo loco referuntur breviter, explicatius dabit Novissimum Chronicum monasterii ad S. Petrum Salisburgi: Demum, inquiunt ejus scriptores [Historia de corpore S. Amandi, p. 577.] , 26 octobris, in quem diem alias incidit festum translationis ejusdem sancti, magno apparatu in publica processione circumlatum et in ara Decollationis B. Joannis Baptistæ depositum. Initium hujus solemnitatis fecit summum officium, quod D. abbas cantavit; sub quo non tantum celsissimus princeps, sed et aliqui de reverendissimis DD. canonicis legerunt missam. Quo officio finito, cum debitis ceremoniis itum est per novum ædificium seu monasterium; nam cælum pluvium ulteriorem exitum (uti propositum erat) non admisit. Comparuerunt major et minor congregatio ex universitate, confraternitas SS. Sebastiani et Rochi, S. Annæ, S. Monicæ, SS. Corporis Christi et Fidelium animarum; quas sequebantur RR. PP. Augustiniani, Capucini et Franciscani: post quos immediate ibant domini religiosi convictores et professores: post intervallum sequebantur alumni archiepiscopales, templi et chori cathedralis vicarii; exinde musica: demum post crucem conventualem immediate conventus noster, eo quo in festo SS. Corporis Christi solet amictu conspicuus; et post hunc illustrissimi DD. canonici cathedrales, simili modo induti. Tandem S. Amandi sacra tumba, a sex sacerdotibus de nostro conventu triumphali veluti in curru sublime portata, comparuit: post quam ibat D. abbas in pontificalibus; deinde celsissimus princeps Guidobaldus, habitu archiepiscopali rubro spectabilis, qui trahebat post se totam aulam ingentemque populi multitudinem. Ubi per cœmeterium deventum est ad ecclesiam et ante summum altare, in medio collocata fuit prædicta tumba; et D. P. Romanus Miller Seonensis panegyrin adornavit; qua finita, per sex religiosos S. Petri sacra lypsana transferuntur ad altare Decollationis S. Joannis, ibique cum debito honore deponuntur. Finiit D. abbas hanc festivitatem ante medium summi altaris inchoando hymnum ambrosianum; sub quo in arce quinquaginta tormenta fuerunt explosa. Et ne huic solemnitati quidquam deesset in majoris templi vestibulo porta triumphalis erecta videbatur. Solemnissima itaque fuit hæc corporis translatio.
§ III. Corpus S. Amandi sæculo XV jam sub summo altari repositum. Officia et statuæ in honorem S. Amandi Trajectensis. Error corrigitur.
[Dicitur S. Rupertus Wormatia Salisburgum detulisse S. Amandi corpus,] Jam vero ex quo tempore S. Amandi corpus Salisburgi servatum fuerit, nuspiam in antiquis monumentis scriptum invenitur, quoniam ab incendio, bello aliisque calamitatibus damna multa passa sunt S. Petri tabularia. Inquisitionem instituit Chronographus S. Petri sæculo XVI; aliam ante medium sæculum XVII Albertus Keuslin abbas; novam Amandus Pachler anno 1661; aliamque demum qui in annum jubilarem 1782 “Novissimum Chronicum antiqui monasterii ad S. Petrum Salisburgi” adornarunt; unde nil fere aliud prodiit quam quæ Albertus abbas in Catalogum suum abbatum S. Petri, anno 1646 typis editum, intulit. Cum Wormatiam, inquit [Catalogus abbatum S. Petri, p. 3.] , desereret S. Rupertus, corpus S. Amandi, episcopi Wormatiensis in ordine secundi, secum detulit Salisburgum; ubi in ecclesia S. Petri, sub primario altari reconditum, semper in magna veneratione habitum; sanctusque Amandus inter præcipuos monasterii patronos omni tempore numeratus; cujus et festivitas sub duplici sexta die februarii ejusdemque translatio sub titulo festorum abbatialium die 26 octobris ab immemorialibus temporibus in prædicta ecclesia celebrata; nec minus in ecclesia metropolitana S. Ruperti illius festum prænominata die sexta februarii cum novem lectionibus quotannis peractum fuit et peragi adhuc solet; licet per aliquod tempus, interposito errore, non ut sancti episcopi Wormaciensis, sed sub nomine alterius sancti Amandi, nempe episcopi Trajectensis, ut colligitur ex proprio sanctorum Wolfgangi Theodorici archiepiscopi, anno 1598 edito.
[21] [quod sæculo XV sub summo altari positum erat;] Erat in ecclesia S. Petri supra cancellos sepulchri S. Ruperti theca quædam lignea posita; anno 1627 inde ablata et ad capellam S. Viti (ubi nunc manet) translata; in qua versus murum templi majusculis litteris scriptum videbatur: S. Amandus; et ex altera parte versus altare S. Crucis, (quod, ut ecclesia fieret capacior, amodo amotum est,) hæc legebantur: Corpus S. Amandi episcopi, reconditum in summo altari hujus ecclesiæ, per S. Rupertum est in hac archa de Wormacia allatum. Et in tabulato antiqui templi supra altare summum versiculi sequentes, per gyrum scripti olim, in chronicis notantur:
Nomina si quorum vis picturasque videre:
Invenies clare, si respicis retro altare.
Pontificis sancti tenet ara hæc corpus Amandi;
Corpora pontificum septem stipant simul illum:
scilicet Ansologi, Savoli, Ezzii, Flobargisi, Joannis, Bertrici et Ammilonii [Pachler, Historia de corpore, etc. p. 32.] . Apponendos hos versus curavit Petrus, cognomine Klueghamer, qui ab anno 1436 ad 1466 S. Petri abbatiam gubernavit et cujus temporibus scripta fuerunt Chronica, quæ laudavit Albertus Kueslin [Ibid., p. cit.] .
[22] Videtur autem in S. Petri illatum et sub ara maxima conditum S. Amandi corpus anno 1443. [ibi (ut videtur) collocatum anno 1443.] Ante enim nullum ibi exstitit altare, ejus nomine dicatum; neque recensentur ejus reliquiæ inter eas, quæ quum summum altare anno 1143 consecratum est, illic conditæ fuerunt [Ibid., p. 29.] . Contra venit ejus nomen in instrumento consecrationis anni 1443; quod jam accipe [Ibid., p. 30.] : Anno Domini M.CCCC.XLIII, tertio idus maji, annuente reverendissimo in Christo domino domino Friderico, sanctæ ecclesiæ Salisburgensi archiepiscopo, A. S. L. consecratum est hoc summum altare per reverendum in Christo patrem et dominum dominum Sylvestrum, Chiemensis ecclesiæ episcopum, ob reverentiam sanctæ et individuæ Trinitatis et sanctissimæ Dei genitricis Mariæ: specialiter autem in honore sanctorum apostolorum Petri et Pauli, ac SS. confessorum ac pontificum Ruperti, Amandi et Vigilii etc. Benedicti abbatis et sanctæ Scholasticæ virg. Dedicatio vero præfati altaris annuatim celebratur proxima dominica post festum sancti Michaelis.
[23] [Recentiores referunt corpus a S. Ruperto allatum fuisse.] Quod autem abbas Albertus scripsit S. Amandi reliquias Wormatia Salisburgum allatas a S. Ruperto, ei præivit sæculi XVI Petrensis chronographus his verbis [Ibid., p. 10.] : S. Rupertus, ejusdem Wormatiensis ecclesiæ episcopus, factus postea Salisburgensium doctor et pastor, … supradicti Amandi episcopi, prædecessoris sui, ossa Salisburgum secum detulit; ubi nunc in ecclesia monasterii S. Petri sub altari majori reposita venerantur; qui et hæc adjecit: Sola majorum narratio, veluti de manu ad manum tradita, ejus sacras reliquias hoc in loco conservari contestatur. Et sane antiquitatis hujuscemodi traditio non est adeo facile reprobanda aut rejicienda, quæ multoties certior est quam vanæ autorum conjecturæ: quibus verbis fatetur nulla a se reperta esse scripta documenta. Similia scripserat anno 1602 Joannes Stainhauser in Vita S. Ruperti, quæ Salisburgi ms. servatur [Ibid., p. 11.] . Nil quod antiquius sit refertur, quo stabiliatur reapse S. Rupertum decessoris sui corpus attulisse Wormatiam.
[24] [Duo quotannis S. Amandi festa sæculo XV et XVI agebant Salisburgenses;] S. Amandum quemdam ante hominum memoriam inter monasterii patronos recensitum fuisse et bis quotannis ejus festum celebratum extra controversiam est; sed cuinam Amando hi honores adhibiti fuerint non ita liquet. Habemus in musæo nostro “Partem Breviarii hyemalem secundum ordinem seu rubricam almæ Saltzburgensis ecclesiæ, cum diligentia revisam ac fideli studio per Georgium Stuchs, opificem de Sultzbach, in inclito Nurnbergengensium oppido anno Christi salutifero MCCCCXCVII,” in cujus kalendario ad diem 6 februarii legitur: Dorotheæ V. Simile est regnum cæli thesauro. Amandi episcopi. IX [lectiones.] Sint lumbi. Quæ in ipso Breviario ita explicantur: De S. Dorothea IX lectiones facimus ut de virgine et martyre. Hoc festum propter festum S. Amandi postponatur in sequentem diem vel postea quando commodose peragi potest; et ut de S. Amando omnia fiant ex Communi confessorum pontificum præter orationem. Ad diem autem 26 octobris in eodem illo kalendario jubetur S. Amandi episcopi festum cum IX [lectionibus]: Sint lumbi peragi; sed quæ in corpore Breviarii legerentur, quum hac parte caream, dicendo non sum; æstimans tamen omnia iterum depromenda fuisse ex Communi. Certe abbas Amandus Pachler [Pachler, Historia de corpore S. Amandi, pag. 44.] reperit antiquum Breviarium Salisburgense, editum anno 1518 sub Leonhardo archiepiscopo, impressum Venetiis; cujus titulus Breviarium secundum usum almæ ecclesiæ Salisburgensis: in quo 6 februarii de sancto Amando omnia de communi sumpta; in festo autem translationis ejus 26 octobris unica oratio propria officio imposita fuerat.
[25] [sed cogitabant S. Amandum Trajectensem, ut ex officiis liturgicis et maxime] In his itaque nil erat unde dignosceretur utrum S. Amandi Trajectensis, an S. Amandi Wormatiensis, aut cujuscumque corpus Salisburgi servaretur, festivitas fieret. Die enim 6 februarii anni 684 Trajectensis præsul e vivis recesserat, et die 26 octobris, quindecim a morte annis, solemniter fuerat translatus [Milo, Sermo de translatione corporis S. Amandi, num. 4, in Actis SS., tom. I Februarii, p. 890; Cfr p. 842 et seqq.] ; quæ posterior dies, (quoniam prior, non secus ac S. Benedicti natalis [Martène, De antiquis monachorum ritibus, p. 584 et seqq.; Bernardus, Ordo Cluniacensis, part. II, cap. 29, ap. Hergott, Vetus disciplina monastica, p. 343.] in quadragesima aliquando incidens, parum aut nihil celebrari poterat,) longe festivior facta est, quemadmodum S. Benedicti quoque anniversaria translationis dies. Unde primo conspectu videtur illis diebus Salisburgi honoratum fuisse S. Amandum Trajectensem. Accedit quod, quum archiepiscopo Wolfgango Theodorico non amplius visum est intra lectiones de Communi confessorum pontificum consistere, introductæ sunt lectiones propriæ ex Vita S. Amandi Trajectensis: quæ omnia procul dubio momentum et pondus habent, licet tamen ineluctabilia argumenta non sint. Nam passim sanctorum, qui minus noti sint, festa transferuntur ad natales sanctorum perquam celebrium; unde ipsimet cum his paulatim confundantur. Sed eum in errorem incurrere non potuerunt S. Petri monachi, penes quos quippe esset S. Amandi corpus! Verum quidni ipsi putarint se habere corpus S. Amandi Trajectensis, quod ipse Hansizius [Germaniæ sacræ, tom. II, p. 64.] , vir plane sagacissimus, ab archiepiscopo Arnone, olim Elnonensi abbate, partim Salisburgum translatum fuisse aliquando persuasum habuit? Quid, quod olim cum serpente, manu retento, (quod S. Amandi Trajectensis symbolum est) pingi solebat S. Amandus Salisburgi?
[26] [ex antiquis imaginibus manifestum est.] Audi abbatem Pachlerum ipsummet [Historia de corpore, etc. p. 45.] : Denique symbolum apponitur huic sancto nonnumquam serpens, in manu retentus; quod tamen ejus proprium symbolum non est, sed ob nominis identitatem desumptum a S. Amando Trajectensi, cui proprium est symbolum. Quo notatur illa historia, dum serpentem ejecit ex insula Ogia, quam juvenis inhabitavit. Reperio autem duas imagines, in quibus S. Amando nullum symbolum additum: prima est tabella et pictura antiquissima, affixa tumbæ portatili S. Amandi, in qua episcopus depictus cernitur sine ullo symbolo; altera est tabula anno 1613, quæ adhuc in abbatia asservatur, itidem sine omni symbolo facta sub Martino abbate. Sunt autem et aliæ imagines cum dicto symbolo in monasterio: ut in summo altari ex cornu epistolæ in sublimi una, quæ olim serpentem tenuit, quamvis hodie non amplius; item in primo altari capellæ S. Amandi: quod symbolum sine dubio antiquiores addidere, ut iste sanctus patronus noster a reliquis patronis nostris discerneretur. Quibus quid manifestius afferri queat ut intelligantur S. Petri monachi olim S. Amandum Trajectensem officiis ecclesiasticis celebrasse et se ejus reliquias habere sensisse, equidem non video.
[27] [Error sæculo XVII omnino retegitur et officia celebrantur in honorem S. Amandi Wormatiensis.] Postquam vero sæculo XVI et maxime initio sequentis error retectus fuit, quum annis 1625, 1644 et 1647 Paridi archiepiscopo Proprium sanctorum Salisburgense denuo in lucem dandum visum est, in medio reliquerunt qui id procurarunt, utrum Trajectensis Amandus an alius coleretur, omnibus ad diem 6 februarii pro veteri more desumi jussis ex Communi confessorum pontificum; quin etiam festum diei 26 octobris sublatum est. Sed quando anno 1661 denuo inventa fuerat tumba et abbas Amandus Pachler “Historiam scripserat de corpore S. Amandi, hujus nominis primi, in ordine vero secundi episcopi Wormatiensis, a S. Ruperto Wormatia Salisburgum translato, et hoc currente anno in ecclesia S. Petri Salisburgi invento, ac noviter translato die 26 octobris, ex antiquis monumentis monasterii S. Petri collectam a quodam asceta ejusdem monasterii anno 1661, cum licentia superiorum editam Salisburgi typis Joannis Baptistæ Mayr, typographi aulici et academici;” quando hæc, inquam, facta fuerant, Salisburgenses, servato officio de Communi ad diem 6 februarii, sed omissa ad diem 26 octobris omni S. Amandi Trajectensis memoria, celebrare cœperunt posteriori hac die translationem S. Amandi Wormatiensis, sequentem pro quarta usurpantes lectionem: “Ex antiquis monimentis monasterii S. Petri.” Amandus, hujus nominis primus, Wormatiensium episcopus, cum gregem suum verbo et exemplo ad omnem pietatem instituisset, post felicem transitum de hoc sæculo Wormatiensium patronus electus fuit. Verum cum S. Rupertus, octavo loco episcopus Wormatiæ constitutus, impiorum factionibus in exilium depulsus esset, sublatum occulte corpus S. Amandi prædecessoris sui, conversa ad fidem catholicam Bavaria ac sede episcopali Juvavii instituta, secum Salisburgum detulit, atque in ecclesia, S. Amandi nomine a se ædificata, honorifice deposuit: quod successu temporis in monasterio S. Petri sub summo altari majoris ecclesiæ collocatum, anno millesimo sexcentesimo sexagesimo primo denuo solemniter repertum ac solemniter elevatum et translatum fuit ad altare laterale decollationis S. Joannis Baptistæ; ubi adhuc debito honore colitur et conservatur. “Cætera ex festo ejus 6 februarii.” Hæc ex Proprio, quod anno 1689 jussu Joannis Ernesti archiepiscopi in lucem prodiit, et denuo anno 1728 auctoritate archiepiscopi Leopoldi; recentiora exemplaria coram non habeo.
§ IV. Initio sæculi IX exstabat Salisburgi ædes S. Amandi, celebrata ab Alcuino; eo videtur delatum a S. Ruperto corpus S. Amandi Wormatiensis.
[Ubi Salisburgense S. Amandi corpus esset ante annum 1113.] Vincebat itaque omnino S. Amandus Wormatiensis S. Amandum Trajectensem, Salisburgi multo quam Wormatiæ felicior. Verumtamen anno 1749 intercessit Marcus Hansizius noster [Germaniæ sacræ tom II, p. 61 et seqq.] et sanctum Amandum Trajectensem restituere tentavit, et dein alium quemcumque introducere [Ibid. p. 1007 et seqq.] ; cui obstiterunt triginta tribus annis post S. Petri monachi, sed tam molliter ut dissertatiunculam suam finiverint, confessi neque suæ neque Hansizii sententiæ argumenta certo et authentice constare [Novissimum chronicum monasterii ad S. Petrum Salisburgi, p. 48.] . Qua in re longius progressi sunt, quum plane fieri non possit ut pro Hansizii placitis Salisburgi servatæ fuerint S. Amandi Trajectensis exuviæ, quæ certissime Elnone usque ad extremum sæculum superius quieverunt [Cfr Acta SS. tom. I Februarii, p. 841.] . Quod vero manifestum est, testimonia, quibus nixi sunt S. Petri monachi ut penes se esse demonstrarent S. Amandi Wormatiensis corpus, infirma nimis et debili manu tractarunt. Sed prius ad hoc quæsitum redeundum est, ubi repositum esset Salisburgense S. Amandi corpus, priusquam anno 1443 in S. Petri templo sub altari conditum est. Censent S. Petri S. Petri monachi id prius quievisse in ædicula cœmeteriali S. Amandi, quam ædificarit S. Rupertus; postea vero, renovata tumba, ab Arnone supra cancellos sepulcri S. Ruperti fuisse locatum; atque ibi stetisse, donec Petro abbati sub summo altari humandum visum sit. Singula ad examen revocanda sunt.
[29] [Ad ædiculam cœmeterialem S. Amandi versus Alcuini, quibus constat eam ab Arnone renovatam fuisse,] De ædicula autem illa omnium primus meminit, qui extremo sæculo XII S. Ruperti Acta infelici labore consarcinavit. Narrato scilicet S. Maximi presbyteri et sociorum eremitarum prope Salisburgum martyrio: Quorum corpora, ait [Ap. Canisium et Basnagium, Lection. antiq. tom. III, part. II, p. 324.] , ab aliis fidelibus, qui evaserant, eo in loco sunt sepulta, ubi postea per sanctum Rudbertum episcopum capella fuit constructa et sub honore sancti Amandi necnon sacræ virginis et martyris Margarethæ ab eodem consecrata; quam polyandrium, id est cœmeterium sancti Amandi vocari voluit. Et de hoc infrascripti extant versus:
Hæc æquata solo viluit domus inclita quondam:
Non tulit hanc speciem Christi devotus honore
Arnonus, præsul humilis; renovare jacentem
Incipit, et melius totam construxerat ædem;
Consecrans summis intercessoribus illam:
Principis egregii primo Michaelis honore,
Principis ecclesiæ necnon sub nomine Petri,
Principis et fratrum præclari patris Amandi
[Et Margarethæ Christi fidelis athletæ;]
Ut sanctum voluit polyandrum fratribus esset.
Vos in pace Dei chari requiescite fratres,
Donec ab ætheria clamet pius angelus arce:
Surgite nunc prompti terræ de pulvere, fratres:
Vos vocat adveniens judex de culmine cœli:
Cum meritis animas propriis assumite vestras:
Ante Dei Christi magnum modo state tribunal,
Ut condigna suis capiat quis præmia factis.
Vosque timete diem horis, precor, omnibus illum,
Qui legitis versus operis, dum tempus habetis,
Ut vos inveniat veniens lux illa paratos.
Atque mei memores, supplex rogo, semper in ore
Dicite: Christe, tuo famulo pius esto per ævum.
Alcuin dicor ego; jam vos sine fine valete.
[30] [licet aliter alii sentiant,] Hæc carmina Alcuini sunt; sed utrum pro Salisburgensi cœmeteriali æde an pro Elnonensi ea scripserit, non convenit, Mabillonio [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. IV, part. I, p. 63.] et Hansizio [Germaniæ sacræ tom. II, p. 61.] (ut alios omittam) contendentibus ea ab Alcuino pro Elnone fuisse scripta; Amando Pachler [Historia de corpore etc. pag. 22 et 23.] et sodalibus suis [Novissimum chronicum, p. 47.] exemplo S. Ruperti biographi ea ad suum cœmeterium referentibus. Quæ controversia ut intelligatur, imprimis sciendum est Arnonem, clericum Frisingensem, deinde Elnonensem monachum et ab anno 782 abbatem, triennio post factum esse Salisburgensem episcopum et abbatem S. Petri; quibus muneribus functum esse, donec anno 821 diem obierit [Cfr Hansizius, Germ. sac. tom. II, p. 97 et seqq. Noviss. Chronic. p. 117 et seqq.] . Retinuisse Elnonense abbatiale pedum censetur; quod omnino admittendum est. Porro, non anno 809, quem habent Milo [De elevatione corporis S. Amandi, in Actis SS. tom. I Februarii, p. 891.] et Annales [Ap. Pertz, Monum. Germaniæ, tom. V, p. 11.] et Chronicum Elnonense [De Smedt, Corpus chronic. Flandriæ, tom. II, p. 10.] , sed priusquam Alcuinus, qui carmen ea de re scripsit [Inscriptiones variæ, num. XXIX, ap. Migne, Patrologia latina, tom. CI, col. 738.] , die XIV kal. junias anni 804 diem obiit [Cfr Vita B. Alcuini per Frobenium, cap. XIII, ibid. tom. C, col. 76 et seqq.] , propter Scarpæ inundationem renovari jussit cryptam, in qua S. Amandi Trajectensis jacebat Elnone corpus, et superpositam ædiculam S. Michaelis honori consecrari. Sed præter carmen, quod modo indicabam, venit in Alcuini scriptis poeticis alterum, quod cum nonnullis aliis de ædificiis, liquido Salisburgensibus, in codice Salisburgensi repertum est, scilicet id ipsum quod supra ex S. Ruperti biographo recitabam, nisi quod absit versus Leoninus, parenthesi a me inclusus: Et Margarethæ, Christi fidelis athletæ.
[31] [reapse referendi sunt, non autem ad ædiculam et cryptam Elnonensem.] Equidem fatebor me, priusquam penitius ambo inspexissem et inter se contulissem carmina, in Mabillonii et Hansizii sententiam pedibus ivisse; sed quum propius examinaveram, recessi inde omnino, nil dubitans quin de duobus diversis fabricis agatur, altera Elnonensi, altera Salisburgensi. Quæ enim carmine XXIX laudatur, uni S. Michaeli sacra erat; quæ carmine CXXIV, S. Michaeli, S. Petro et S. Amando. Prior renovata est, quia,
Dum sacra præsentis pervasit limina templi Sæpius accrescens cumulato gurgite flumen *, Non tulit Arnonus fœdari templa sacerdos; posterior contra, quia Hæc æquata solo viluit domus inclita quondam. In priore præcipuus labor positus fuit in exstruenda crypta et duodecim firmandis arcubus; in posteriori cryptæ vestigium non occurrit. In priore, quoniam Arno versabatur Salisburgi, Hlotharius custos fecit, mandante magistro; atque Milo [De elevatione corporis S. Amandi, num. 3, in Actis SS., tom. I Februarii, p. 891.] etiam unius Lotharii mentionem injecit: in posteriori Lotharius omittitur, et Arnonus, præsul humilis, renovare jacentem Incipit: et ipsemet eam dedicat, Consecrans summis intercessoribus illam.
[32] [Quum autem illa ædicula initio sæculo IX solo jam æquata esset et renovanda, videtur reapse sæculo ante a S. Ruperto extructa fuisse in honorem S. Amandi:] Consentio itaque antiquo S. Ruperti biographo, Pachlero aliisque Salisburgensibus carmine Alcuini CXXIV, quod In cœmeterio inscribitur, Salisburgense S. Petri cœmeterium celebrari; atque illic proinde jam pridem exstitisse ædiculam, quæ circa annum 800 æquata solo viluerat. Accedit quod in Annalibus S. Ruperti Salisburgensibus, medio sæculo XII scriptis [Cfr Pertz, Monum. Germ. tom. I, p. 759.] , hæc ad annum 478 leguntur [Ibid. p. 766.] : Ad sanctum Amandum Maximus presbyter cum sociis suis plusquam 50 passus est, id est in loco, ubi sæculo XII exstabat S. Amandi ædes cœmeterialis. De qua ibidem [Ibid. p. 775.] ad annum 1141 traditur: Ecclesia S. Amandi a Romano Garcensi episcopo consecratur: cujus consecrationis tabulas recitat Amandus Pachler [Hist. de corpore, p. 24.] . Earum initium hoc est: Anno ab incarnatione Domini M. C. XLI. indict. IV, IV idus julii dedicata est basilica S. Amandi et S. Margarethæ a venerabili Romano, episcopo Garcensi, in honore sanctæ et victoriosissimæ Crucis et S. Mariæ, matris Domini. Recensentur dein impositæ reliquiæ; quas inter veniunt S. Amandi: unde deducere tentavit Pachlerus tum S. Amandi corpus illic exstitisse. Non recte, quum ibi non de corpore sermo sit, sed de pauculis reliquiis, quæ mixtim cum aliis loculo altaris sepulcro inseri solent; et quidem eodem titulo leguntur in tabulis consecrationis ejusdem ædiculæ, anno 1492 celebratæ, quando S. Amandi corpus in S. Petri templo jam pridem fuisse diximus. Præstat itaque talia omittere. Verumtamen id ex allatis locis certum est circa annum 800 renovatam fuisse Salisburgi S. Amandi basilicam cœmeterialem, quæ jam dudum exstaret adeoque tum æquata solo viluisset domus inclita quondam: quare valde verisimile est eam reapse sæculo ante constructam fuisse a S. Ruperto; nec quidquam est cur credatur alio titulo quam S. Amandi: ita ut in hac parte S. Ruperti (quem supra adducebam) biographo, utut tot annis posteriori, fides accrescat, nedum dematur.
[33] [cujus etiam corpus, ut ex alio Alcuini carmine liquet, illic servabatur.] Quæ ut coronide quadam perficiam atque ostendam reapse S. Amandi corpus illic tum exstitisse considerandum est carmen Alcuini XXXIV, quod inscribitur Ad tumbam sancti Amandi, ab Arnone renovatam; quippe quod ad S. Amandum, Salisburgi servatum, pertinere videatur, non autem (ut vulgo volunt) ad S. Amandum Trajectensem. Ecce enim [Ap. Migne, Patrol. lat. tom. CI, col. 740.] :
Antistes humilis Domini et devotus honore
Arnonus, sancti tumbam renovavit Amandi,
Non parcens opibus; miseris nam quidquid habebat
Sparserat, et Christi compsit sacra templa sacerdos:
Pro quo, quisque legas versus, orare memento.
Ubi primo adverte Arnonem antistitem Domini humilem et devotum honore dici, ut in carmine CXXIX, (quod de opere Salisburgensi etiam est,) Christi devotus honore Arnonus præsul humilis celebratur: secundo ejus prædicari largitatem, ut (licet omnia sparsisset in bona opera) opibus tamen non pepercerit in renovanda S. Amandi tumba; quod eum de thesauro Elnonensi, quum jam pridem abesset, facere non potuisse; tertio Milonem [Acta SS. tom. I Februarii, p. 892.] , licet multis explicet translationem corporis S. Amandi Trajectensis, quæ tempore Arnonis facta sit, plane præterire renovationem tumbæ, ingentes sumptus factos aliaque id genus; sed narrare dumtaxat corpus superiori loco, quo aquæ non pertingerent a Lothario custode fuisse collocatum: Corpus, inquit, post triginta dies in loco præparato recollocavit: urnamque sepulchri, non (ut antea fuerat) in profundioribus posuit, sed in superioribus, ita ut fundamentum illius videri et lumen sub illo accendi posset, collocavit atque in eo illum psalmi versiculum “Hæc requies mea etc.” suprascripsit. Adverte demum quarto hoc carmen repertum esse in antiquissimo codice Salisburgensi, ubi aliæ hujus civitatis res celebrantur [Historia de corpore etc. p. 13; cfr Hansizius, Germ. sacr. tom. II, pag. 1007 et 1008.] .
[34] [Aliqui scripserunt encomia omnium sanctorum uniux ejusdemque nominis;] Restat ut inquiramus quis S. Amandus ille fuerit. Hansizius, qui (ut supra vidimus) prius voluit S. Amandi Trajectensis reliquias aliquot Salisburgum asportatas fuisse, postea aliam sententiam amplexus est, statuens [German. sacr., t. II, p. 1009.] alterius cujuspiam viri sancti, quomodocumque vocati, seu abbatis seu episcopi, corpus illud esse. Verum enim vero nullus inter sanctos, nomine Amandi notos, venit, cui aptius illud corpus adscribi possit quam S. Amando Wormatiensi. Quod ut facilius pateat, recensebo sanctos Amandos omnes, non quidem eo consilio quo verbi gratia Antonius Sanderus [De claris Antoniis libri tres: primus vitæ sanctimonia notos, alter præsules et magnates, tertius literis et cruditione præstantes complectitur. Lovanii, 1627, in-4°.] omnes Antonios collegit; aut quo Arnoldus quidam [Fasti Arnoldini, triginta Vitæ sanctitate conspicuis Arnoldis, suum cuique diem, quo in menologiis, martyrologiis etc. coluntur, assignantes; una cum appendice aliorum quatuor, quorum natalis nullibi invenitur. Ex variis autoribus collecti et digesti opera clientis F. A. N. E. A.] triginta sanctos Arnoldos; Augustinus Oldoinus [De Clementibus titulo sanctitatis vel morum illustribus. Perusiæ. 1675.] Clementes quotquot potuit omnes; Ven. Vir D. C. Cavedoni [Dichiarazione della iscrizione sepolcrale di S. Giorgio, giovinetto martire, Modena, 1840, p. 25 et seqq.] , in quo Deus dedit huic sæculo singulare exemplum eximiæ doctrinæ cum præclara pietate et vitæ sanctimonia conjunctæ, Georgios viginti quatuor; anonymus quidam, cujus ms. liber in decessorum Musæo servabatur, sanctos, quorum nomen Fortunatus fuit; Franciscus Stiller [Annus Franciscorum, sive historica eorum ephemeris, eventuum gestorumque variorum memoriis secundum anni dies conscripta. Pragæ, 1680, in-4°.] , Societatis nostræ sodalis, sanctos Franciscos omnes; Joannes Nadasi [Annus Joannis, sive de sanctis nomine Joannis appellatis, Praguæ, 1664.] , item societatis nostræ vir, omnes sanctos Joannes; quorum etiam omnium effigies ad latera imaginum vitæ S. Joannis Nepomuceni incidendas curavit Boluslaus Balbinus noster [Vitæ S. Joannis Nepomuceni … illustrata iconismis XXXIII, Augustæ Vindelicorum, 1730.] ; et demum Theodorus noster Schmal [Catalogus sanctorum et vitæ meritis illustrium virorum, qui Theodori nomine appellati fuerunt… Collectore Theod. Schmal, S. J. Aquisgrani, 1708. Ms. musæi nostri.] sanctos Theodoros, quos reperit, omnes: quo referas etiam Leonis Allatii diatribam de Simeonibus, jam pridem a Combefisio editam [Leonis Allatii de Symeonum scriptis diatriba, Parisiis, 1640.] , et tres alias, de Nicetis, de Philonibus et de Theodoris, non ita pridem a cardinali Majo [Nova Patrum bibliotheca, t. VI, part. II, p. 1 et seqq.] in lucem datas: non, inquam, sanctos Amandos ideo conferam ut ingentem numerum recenseam, sed ut confusionem omnem, quantum fieri potest, tollam tenebrasque discutiam.
[35] [alio omnino consilio ordine kalendarii recensentur omnes sancti Amandi;] Ut autem eos omittam, qui in kalendariis et martyrologiis loco Amantii, Amaranthi aliorumque similium nominum errore veniunt, sequens laterculus confici potest:
Die 5 januarii in auctario Usuardino occurrit S. Amandus, quasi socius esset S. Felicis martyris; sed perperam intrusus videtur.
Dei 6 februarii S. Amandus, episcopus Trajectensis, omnium longe nostissimus.
Die 14 februarii S. Amandus martyr in Martyrologio [Col. 921B] Hieronymiano; ubi juxta quosdam codices Amantius dicitur.
Die 19 martiii S. Amandus, socius SS. Amandi Trajectensis et Landoaldi.
Die 6 aprilis S. Amandus, comes, Gisalbæ in diœcesi Bergamensi.
Die 6 junii S. Amandus, martyr Caunæ in Hispania.
Die 9 junii S. Amandus, martyr Niceæ, in Martyrologio Hieronymiano, ubi juxta quosdam codices iterum Amantius dicitur.
Die 13 junii S. Amandus, idem qui ad diem 19 martii.
Die 16 junii S. Amandus, presbyter eremita, Remis cultus.
Die 18 junii, S. Amandus, episcopus Burdegalensis.
Die 25 junii S. Amandus confessor et eremita, socius SS. Sori et
Cypriani, cultus Genuliaci, male sociatus Domnoleno, Lemovicibus
honorato, perperamque confusus cum S. Amando Comodoliacensi, magistro S.
Juniani; quin etiam in quodam Usuardi auctario episcopus et confessor dictus, quasi S. Amandus Trajectensis esset.
Die 6 julii S. Amandus seu Amantius, martyr Neveduni.
Die 16 augusti translatio S. Amandi, presbyteri eremitæ; de quo ad diem 16 junii.
Die 26 augusti S. Amandus, eremita Comodoliacensis, magister S. Juniani.
Die 20 septembris Elnone elevatio corporis S. Amandi Trajectensis.
Die 23 octobris Elnone restitutio S. Amandi, episcopi Trajectensis.
Die 24 octobris S. Amandi confessoris, [episcopi Trajectensis,]
Luciani, Marciani et Flori natalis annuntiatur in uno codice Usuardino,
manifesto errore duorum dierum.
Die 26 octobris S. Amandi confessoris nudum nomen legitur in aliquot fastis; in aliis natalis; in aliis elevatio; in aliis corporis translatio; in aliis translatio corporis, et ordinatio episcopatus ejus, et dedicatio ecclesiæ ipsius; in aliis demum commemoratio SS. Vedasti et Amandi: ubi semper unus S. Amandus Trajectensis intelligitur.
Die 27 octobris S. Amandi Trajectensis ordinatio legitur in uno codice Usuardino; pertinet ad diem præcedentem.
Die 3 novembris S. Amandi episcopi nomen in aliquo kalendario
repererunt decessores nostri: intelligitur Argentoratensis episcopus,
cujus olim ossa hac die honorifice translata sunt.
Die 5 novembris S. Amandi episcopi memoriam repererunt iterum
decessores nostri ignoto mihi loco. Videtur Argentoratensis
intelligendus.
Die 13 novembris Amandus, episcopus Redonensis.
Die 14 novembris Amandum, episcopum Redonensem, errore unius diei refert Saussayus.
Die 15 novembris Argentinæ S. Amandi, episcopi et confessoris: ita Molanus in auctarioad Usuardum secundæ editionis.
Die 17 novembris Amandus signatur in decessorum notis; videtur idem qui S. Amandus Lirinensis.
Die 18 novembris S. Amandus, abbas Lirinensis.
Atque hos in martyrologiis aliisque fastis sacris beatos viros reperi, nomine Amandos: quos inter (ut patet) nullus episcopus Wormatiensis, aut qui Salisburgi colatur.
[36] [scilicet ut innotescat longe verisimillimum esse S. Amandi II, episcopi Wormatiensis, corpus sub annum 710 a S. Ruperto Salisburgum delatum fuisse.] Verum nulla est hujus omissionis admirabilitas, quum neque Wormatiense, neque Salisburgense ullum umquam editum fuerit martyrologium aut kalendarium, et quum diu S. Amandi nostri memoria simul cum sacris reliquiis fere obruta jacuerit, et cum S. Amandi Trajectensis confusa. Utut id est, in universo illo elencho quatuor dumtaxat veniunt episcopi confessores, scilicet Trajectensis, Burdegalensis, Rhedonensis et Argentoratensis; ex quibus solum Trajectensem Salisburgensibus attribui posse nonnulli crediderunt: sed perperam, si admittatur (ut admittendum visum est) ædem cœmeterialem a S. Ruperto S. Amandi titulo consecratam fuisse. Quum enim S. Rupertus, ut alibi monuimus [Cfr Acta SS., t. VIII Octobris, p. 913 et seqq.] invitatu Theodonis ducis, sub annum 710 Salisburgensis ecclesiæ primordia posuerit et sub annum 720 e vivis recesserit, sanctus vero Amandus Trajectensis, anno 684 vita functus, nonnisi die 26 octobris anni 699, quæ dies dominica erat, elevatus seu beatificatus fuerit; non satis magnum intercessisse videtur temporis spatium ut ejus cultus ultra Rhenum propagatus sit et maxime ut ejus nomen tituli loco in dedicandis ædibus sacris adhiberi potuerit. Eo itaque vergunt omnia ut S. Amandum Wormatiensem Salisburgi et coli et corpore requiescere concedamus; hoc solum a Salisburgensium placitis recedentes quod velint Amandum I, non autem II, in eorum civitatem olim translatum fuisse. Quemadmodum enim supra intelleximus, non Amandus I, sed II a Wormatiensibus inter sanctos recensitus est; neque alia de causa Amandum I, qui medio sæculo V floruit, S. Amando II, qui sub annum 630 vixit, substituerunt illi, nisi quod arbitrarentur S. Rupertum Salisburgum profectum esse circa annum Christi 582 [Cfr Pachler, Historia de corpore etc., p. 10 et 15; Mezger, Hist. Salisburg., p. 69 et seqq.] ; quum eo iverit plus centum annis post. Atque hæc partim certa, partim verisimilia de S. Amando Wormatiensi et Salisburgensi disserenda habebamus.
[Annotata]
* la Scarpe.
DE S. CEDDA SEU CEDDO, EPISCOPO SAXONUM ORIENTALIUM IN NORTHUMBRIA,
MONITUM.
Ceddus, conf. pont in Northumbria (S.)
V. D. B.
[Quare hoc loco omittatur S. Cedda.] Quoniam Florentius Wigorniensis ad annum 664 S. Ceddam, apostolum Saxonum Orientalium in Northumbria, quem plerique episcopum Londinensem fuisse volunt, e vivis recessisse die 26 octobris narrat, hinc factum est ut Castellanus in Martyrologio universali ejus ad hanc diem celebraverit memoriam. Verum in Martyrologio Wilsoni anglicano, quod annis 1608 et 1640 typis excusum est, ejus natalis signatus est ad diem 7 januarii; unde receptus est ad eamdem diem in Martyrologium anglicanum Challoneri et in calendarium ecclesiæ catholicæ anglicanæ, quod Harris Nicolas in Chronologia sua historica inseruit. Contra abest omnino a Richardi Smithei Floribus historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum et a Martyrologio anglicano secundum usum ecclesiæ Sarum, quod anno 1526 typis Londinensibus anglice prodiit, nisi quod ad diem 2 martii, qua frater ejus, S. Ceadda, episcopus Merciorum et Lindisfarnorum, memoratur, ejus nomen forma Chaddus cum sancti titulo (Saynt Chadde) venit. Neque hoc solum indicium est beatum virum inter cælites relatum fuisse ante eversa in Anglia religionis catholicæ sacra. Etenim in Sanctilogio Joannis Tinmuthensis atque inde in Capgravii Nova Legenda Angliæ legitur ejus Vita, incipiens ab his verbis: Quia enim diem obitus sanctissimi Cedd, et desinens in hæc: Promotus multis in ecclesia utilis fuit, et altera in ms. codice Lansdowiano cum initio: De eximiæ sanctitatis viro sancto Ced, et cum fine: Ac salutis docendo exhiberet; quemadmodum videre licet ad annum 664 in catalogo rerum historicarum Angliæ, quem mirabili diligentia anno 1862 Londini edidit Thomas Duffus Hardy. Ex venerabilis Bedæ Historia edidit Bollandus ejus Vitam in nostris Actis ad diem 7 januarii et Henschenius, ejus fratris S. Ceaddæ gesta ad diem 2 martii explicans, pauca quædam melius declaravit. Errore itaque elencho sanctorum hujus diei ejus nomen insertum est, quum inter Prætermissos dumtaxat memorandum esset.
DE S. EATA, ABBATE LINDISFARNENSI ET EPISCOPO HAGUSTALDENSI IN ANGLIA,
ANNO 685.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Eata, conf. pont. Lindisfarnæ et Hagustaldii (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Cultus Sancti stabilitur; ejus Vita; educatio Lindisfarnæ sub S. Aidano; regimen monasteriorum Mailrosensis, Lindisfarnensis et Ripponensis.
Quamvis præcipua Martyrologia Adonis, Usuardi, [Sancti Eatæ cultus,] Romanum, eorumque Auctaria omnino sileant nomen S. Eatæ, abbatis Lindisfarnensis et episcopi Hagustaldensis, non est tamen quod de ejus sanctitate et cultu dubitemus. Habemus enim imprimis luculenta testimonia Venerabilis Bedæ, quæ istiusmodi silentium abunde compensant; dein translatio olim tentata ab Eboracensibus, ut unum saltem corpus sanctum in ecclesia sua possiderent. Quæ, infra latius explicata, monstrabunt, nullum de sanctimonia et cultu antistitis nostri esse posse dubium. Cæterum Joannes Trithemius lib. IV de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti, cap. 169, Sanctum nostrum memorat his verbis: Eata, abbas Mailrosensis, sub quo Cuthbertus monachus factus est, et postea episcopus Hagustaldensis sive Lindisfarnensis ante Joannem, vir omnium simplicissimus ac mansuetissimus, Ecclesiam vita et doctrina nihilominus strenue gubernavit. Claruit anno Domini 670. Joannes, de quo hic agitur, est Beverlacensis, cujus Acta ediderunt nostri ad diem VII maii [Acta SS., tom. II Maii, p. 166.] .
[2] [variis documentis firmatur:] Sancti etiam nostri memoriam recolunt varii hagiographi: ut Dempsterus in Menologio Scotico ad diem VII maii [Ibid., p. 133.] : Claudius Chalemotius, perperam quidem inter sanctos Cistercienses ad diem VI junii [Ibid., tom. I Jun., p. 618.] ; Kalendarium Antverpiense ms. ad XI septembris, quapropter majores nostri ad hunc diem promiserunt, acturos se de S. Eata ad diem XXVI octobris, quorum fidem liberamus. Insuper Sancti memoriam celebrat Hugo Menardus in Martyrologio Sanctorum Ordinis S. Benedicti: Haugustaldi, inquit, in Anglia, S. Eattæ, ejusdem civitatis episcopi et Confessoris. Et in Observationibus ad hanc diem XXVI octobris eadem feri repetit, quæ supra retulimus ex Trithemio. Ferrarius autem in suo Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio non sunt, appellat sanctum antistitem Hetbam, vitio verisimiliter typothetæ, nam in Notis subjectis vocat illum Hetham: sed quocumque modo legerit Ferrarius nomen Sancti, certe nostrum indicavit allegando Bedam, Trithemium, et Rosweydum, qui in Fastis Sanctorum nuspiam memorat aut Hetbam aut Hetham, sed Eatham ad XXVI octobris. Tandem Simon de Peyronet in Catalogo Sanctorum eumdem recolit, scribens, Eatam, Eattam et Eatham vocari.
[3] [Ejus Vita sæc. XII describitur;] Auctor Vitæ infra edendæ nullo prodit indicio, quis fuerit, et quo scripserit tempore. Id certum est, eumdem scripsisse post sæculum XII jam inchoatum, siquidem num. 7 a Thoma II, archiepiscopo Eboracensi, qui ab anno 1109 ad 1114 sedem tenuit [Monast. Anglic., t. VIII, p. 1172.] , tentatam translationem referat, et numero 4 dicat, modo in Hagustaldensi Ecclesia esse canonicos regulares, quos scimus ibidem monachis substitutos ab eodem Thoma kalendis novembris anni 1113, ut narrat Joannes Mabillon, in libro Miraculorum S. Wilfridi seu Sanctorum Ecclesiæ Hagustaldensis [Acta SS. Ord. S. Bened., sæc. III, part. I, p. 216.] . Quia tamen istius mutationis mentionem facit, credo, biographum scripsisse in decursu sæculi XII: si enim serius scripsisset, jam nulla appareret utilitas revocandi memoriam facti jam antiqui. Alium porro scriptorem antiquiorem scripsisse Vitam Eatæ non novimus. Certe qui nuper edidit Catalogum Chronicorum et aliorum instrumentorum, ad Historiam Angliæ pertinentium, Thomas Duffus Hardy, custos publicus Monumentorum (Keeper of the public records) Vitas Sanctorum enumerat, tamquam fontes uberrimos Historiæ antiquiorum temporum [Duffus Hardy, Descriptive Catalogue of materials relating to the History of Great Britain, tom. I, p. 292.] . Inter illas vero occurrit Vita S. Eatæ unica, quatenus in variis bibliothecis Angliæ manu exarata et apud Capgravium typis excusa exsistat: etenim in omnibus codicibus iisdem omnino verbis incipit et iisdem fere desinit, ac in exemplari nostro, quod ex monasterio Rubræ Vallis exscriptum habemus et quod cum Capgravii legenda convenit, aliquantulum recedens a codice Eboracensi, quem Surtee Societas in Miscellaneis biographicis anno 1834 secuta est. Laudatus Duffus Hardy dicit, Vitam S. Eatæ verisimiliter conscriptum fuisse ab Ailrado, Rivallensi monacho, qui anno 1166 floruit; [Rob. Walt., Bibl. Brit., V° Ailred.] sed argumentum, quo nititur, non placet. Cæterum quiscumque hujus Vitæ fuerit auctor et quocumque vixerit tempore, manifestum fiet ex infra dicendis, illum nihil protulisse ex penu propria, se fideliter hausisse ex antiquioribus monumentis. Unum addam, in lexico nempe Sanctorum, summa cura ac ingenti labore compilato a R. D. Joanne Stadler, decano Ecclesiæ Augustanæ in Bavaria, obrepsisse errorem, utpote qui duos ponat ejusdem nominis episcopos, quasi unus Hagustaldensis, Lindisfarnensis Ecclesiarum alter episcopi fuissent [Heiligen-Lexicon, V° Eata.] ; quum unus tantum fuerit utriusque Ecclesiæ episcopus; quod quidem scimus non solum ex Martyrologiis, ut habet Lexicon Hagiographiæ [Diction. Hagiograph., V° Eate.] , sed etiam ex ejus Vita, ab Anonymo conscripta, qui, ut jam diximus, ex Bedæ Historia narrationem suam deprompsit. [Sanctus a B. Aidano]
[4] Legimus in Vita edenda num. 2, S. Aidanum, duodecim pueros de natione Anglorum in Christo erudiendos suscepisse; ex quibus extitit Eata, puer bonæ indolis; prout testatur nobis Beda presbyter in Historia sua lib. III, cap. 26 [Migne, Patrol., tom. XCV, col. 164.] dicens, Eatam unum esse de duodecim pueris Aidani, quos primo episcopatus sui tempore de natione Anglorum erudiendos in Christo accepit. Nostri in Actis S. Aidani ad XXXI augusti monstrarunt, ordinationem S. Aidani in episcopum incidere in annum Christi 634 aut 635 [Acta SS., tom. VI Aug., p. 689.] : quum autem S. Eata, hactenus puer, in discipulum S. Aidani assumptus fuit, decennis verisimiliter erat; unde ejus diem natalem ad annum Christi circiter 625 statuere possumus, adeoque, quum anno 685 obierit, ad ætatem 60 annorum pervenisse. Ejus quoque originem indicant citata verba, nempe ex Anglorum gente, ad quorum conversionem S. Gregorius Magnus SS. Augustinum et socios in Britanniam misit. Nihilominus Oswaldus rex, qui, ait Beda in Hist. Eccles. lib. III, cap. 3 [Migne, Patrol., tom. XCV, col. 119.] , inter Scotos exulans baptismatis sacramenta, cum his, qui secum erat, militibus consecutus fuerat, petiit a majoribus natu Scotorum, ut sibi mitteretur antistes, cujus doctrina et ministerio gens, quam regebat, Anglorum dominicæ fidei et dona disceret et susciperet sacramenta. Atque hinc factum est, ut gens Anglorum in Northumbria aliquandiu ritibus Scoticis adhæserit.
[5] [Lindisfarnæ a pueritia educatus,] S. Aidanus sedem episcopalem constituit in insula Lindisfarnensi, qui locus, ait Beda lib. III Hist. cap. 3 [Ibid., col. 120.] , accedente et recedente reumate (id est, fluxu et refluxu) bis quotidie instar insulæ maris circumluitur undis, bis renudato littore, contiguus terræ redditur. Hæc insula seu peninsula, mutato deinceps nomine propter incolatum et sepulturam multorum episcoporum et monachorum, qui sanctitatis famam et publicum Ecclesiæ cultum obtinuerunt, Insula Sancta, Holy-Island vocata fuit, et hactenus vocatur [Camden. Britan., t. III, p. 744.] . In ea insula fuerunt clerici sub episcopo et monachi sub abbate, ut monstratum fuit in Actis S. Vitalis episcopi ad XX octobris [Acta SS., tom. VIII Octob., p. 919.] : sed destructa dein insula per Danos initio sæculi IX, episcopalis sedes alio translata fuit. Videbatur enim constitutio sedis pendere a loco, in quo depositum erat corpus S. Cuthberti, omnium episcoporum Lindisfarnensium celeberrimi, cujus Acta dederunt majores nostri ad XX martii [Acta SS., tom. III Mart., p. 93.] . Quum igitur anno 793, ut habent Chronica de Mailros [Gale, Rer. Anglic. scriptt., tom. I, p. 139.] , Dani, monasterio Lindisfarnensi destructo, monachos occidissent, corpus tamen Sancti non attigerunt. Sed anno 875 exercitu Danorum Northumbriam occupante, Eardulfus episcopus et Edredus abbas corpus S. Cuthberti de Lindisfarnia tollentes per septem annos vagari ceperunt [Ibid., p. 144.] ; donec anno 883 instaurata est sedes in Cuncastri *, quæ prius fuerat in Lindisfarnia [Ibid, p. 145.] .
[6] [S. Cuthbertum] Tandem anno 995 seu centum duobus annis post Cestriensem fundationem Aldunus episcopus transtulit de Cestre in Dunelmum * corpus S. Cuthberti [Ibid., p. 152.] . Quod etiam confirmat Simeon in Historia Dunelmensis Ecclesiæ: Venerandus, inquit [Twysden, Hist. Anglic. scriptt., tom. I, col. 29.] , antistes Aldhunus ecclesiam … solemniter dedicavit, cunctisque gaudentibus et Deum collaudantibus, sanctissimi patris Cuthberti incorruptum corpus in locum, quem paraverat, translatum debito cum honore locavit. Taliter usque in præsens cum sancto corpore sedes episcopalis hoc in loco permansit, quæ a rege quondam Oswaldo et pontifice Aidano primitus in insula Lindisfarnensi fuerat instituta. Satis manifestum fit, fata, ut ita dicam, Ecclesiæ Lindisfarnensis omnimodo conjuncta fuisse cum corpore S. Cuthberti: atque hæc paulo fusius explicuimus, quia Lindisfarnense monasterium locus est, in quo S. Eata primitias hausit. Nunc vero gradum facimus ad reliqua Acta Sancti illustranda.
[7] [in monasterio Mailrosensi discipulum habuit,] Post haustam sub S. Aidani disciplina monasticæ vitæ institutionem, S. Eatas præpositus fuit monasterio Mailrosensi. Est autem Mailros seu, ut etiam habet biographus noster, Menros, hodie Melrose, locus in Scotia hodierna, in comitatu Roxburgensi ad Twidam fluvium situs, quæ etiamnum Old Melrose vocatur, ut docet nos Lexicon geographicum Scotiæ [Carlisle, Topogr. Diction. of Scotland, V° Melros.] , constatque unica domo; remanent tamen rudera murorum antiqui monasterii, diciturque omnium antiquissimum, [Ibid, l. c.] . Quod quidem probare non possum. Etenim censeo, Lindisfarnense cœnobium, Mailrosensi antiquius esse: nam si rex Oswaldus Melrosenses monachos habuisset, prædicatores, non quæsivisset ex longinqua Hi seu Jona, aut, ut scribunt recentiores, Jova [Reeves, Life of S. Columba, p. 413.] *, una ex Hebridibus, in occidentali plaga hodiernæ Scotiæ jacentibus. Dein si post Melrosense monasterium initium habuisset Lindisfarnense, videretur majorem dignitatem inesse Melrosensi quam Lindisfarnensi; adeoque promotio abbatum ex hoc in illud: ast contra omnino accidit: Sic S. Eata noster, teste Beda lib. III Hist. 26 [Migne, tom. XCV, col. 163.] , præpositus est abbatis jure, qui erat abbas in monasterio, quod dicitur Mailros: sic quoque idem Beda lib. IV, cap. 27 [Ibid., col. 221.] , dicit, S. Cuthbertum, prius Mailrosensem abbatem, vocante S. Eata, ad regimen Lindisfarnense promotum fuisse. Facile igitur concedendum est, post Lindisfarnense, anno Christi 635 fundatum, originem habuisse Mailrosense.
[8] Opinor tamen, sat diu ante annum 664 Mailrosense cœnobium intium suum sumpsisse. [quando illius regimen tenuit:] Hic denuo ducem accipimus Bedam, qui lib. III cap. 26 [Migne, Patrol., tom. XCV, col. 163.] et lib. V, cap. 24 [Ibid., col. 287.] dicit, anno 664 fratribus, qui in Lindisfarnensi Ecclesia, Scottis abeuntibus, remanere maluerunt, præpositum fuisse abbatis jure reverentissimum ac mansuetissimum Eatam, qui erat abbas in monasterio, quod dicitur Mailros. Jam igitur anno 664 justi monasterii formam induerat Melros, in quo Sanctus noster suæ sanctimoniæ argumenta dederat, quibus aptus probabatur sustinendo graviori oneri. Imo anno Domini 651 jam floruisse monasterium istud, testis etiam est Beda in Vita prosaica S. Cuthberti. Habita enim visione de obitu S. Aidani, anno 651 defuncti, continuo statuit, relicto mundo, monasterium petere cap. 4 Vitæ [Ibid., tom. XCIV, col. 739.] : adeoque Mailrosam se contulit, ubi a S. Boisilo exceptus, a S. Eata abbate, accepta tonsura fratrum consortio junctus est, cap. 6 [Ibid., col. 742.] . In priori itaque medietate sæculi VII origo Mailrosensis quærenda est, quin accuratius quidpiam definiri mihi liceat.
[9] [genus vitæ monachorum] Rationem autem vivendi in hisce monasteriis describit nobis Beda lib. III Hist. cap. 26 [Ibid., tom. XCV, col. 164.] : Quantæ autem, inquit, parsimoniæ, cujusque continentiæ fuerit ipse cum prædecessoribus suis, testatur etiam locus ille, quem regebant, ubi abeuntibus eis, excepta ecclesia, paucissimæ domus repertæ sunt, hoc est, illæ solummodo, sine quibus conversatio civilis esse nullatenus potest. Si quid enim pecuniæ a divitibus accipiebant, mox pauperibus dabant. Nam neque ad susceptionem potentium sæculi vel pecunias colligi vel domus provideri necesse fuit, qui numquam ad ecclesiam nisi orationis tantum et audiendi verbi Dei causa veniebant. Rex ipse, cum opportunitas exegisset, cum quinque tantum aut sex ministris veniebat, et, expleta in ecclesia oratione, discedebat. Quod si forte eos ibi refici contingeret, simplici tantum et quotidiano fratrum cibo contenti, nil ultra quærebant. Tota enim tunc fuit sollicitudo doctoribus illis Deo serviendi, non sæculo; tota cura cordis excolendi, non ventris.
[10] [Scotorum describitur,] Unde et in magna erat veneratione tempore illo religionis habitus; ita ut ubicumque clericus aliquis aut monachus adveniret, gaudenter ab omnibus tamquam Dei famulus exciperetur. Etiam si in itinere pergens inveniretur, adcurrebant, et flexa cervice vel manu signari, vel ore illius se benedici gaudebant, verbis quoque horum exhortatoriis diligenter auditum præbebant. Sed et diebus dominicis ad ecclesiam sive ad monasteria certatim, non reficiendi corporis, sed audiendi sermonis Dei gratia confluebant: et si quis sacerdotum in vicum forte deveniret, mox congregati in unum vicani, verbum vitæ ab illo expetere curabant. Nam neque alia ipsis sacerdotibus aut clericis vicos adeundi, quam prædicandi, baptizandi, infirmos visitandi, et, ut breviter dicam, animas curandi causa fuit, qui in tantum erant ab omni avaritiæ peste castigati, ut nemo territoria ac possessiones ad construenda monasteria, nisi a potentibus coactus acciperet. Quæ consuetudo per omnia aliquando post hæc tempore in Ecclesiis Nordanhymbrorum servata est. Sed de his satis dictum.
[11] [Cam Mailrosæ et Lindisfarnæ] Postquam per tredecim saltem annos S. Eata monasterium Mailrosense rexisset, admotus fuit anno 664 ad regimen Lindisfarnense. Id enim habet textus Bedæ num. 8 citatus, nempe illo anno Lindisfarnam advenisse Sanctum: ast eodem num. monstravimus S. Eatam dedisse tonsuram monasticam S. Cuthberto anno 651: quum igitur inter annum 651 et 664 intercapedo sit tredecim annorum, hanc admittere omnino debemus. Sed eamdem quoque multo majorem facere non possumus: siquidem, ut supra num. 4 docuimus, natus fuerit S. Eata circa annum 625, adeoque anno 651 ætatem annorum viginti sex attigerit, non multo citius monasterio Mailrosensi abbas imponi potuit, ne rem tanti momenti, quale est regimen monasterii inchoandi, viro, adolescentiæ limites vix egresso, commisisse S. Aidanus diceretur. Quod etiam aliquatenus confirmatur ex Vita S. Cuthberti, cap. 6 [Migne, Patrol. t XCIV col. 742.] : quum enim sanctus juvenis sciret, Lindisfarnensem Ecclesiam multos habere sanctos viros, tamen fama præventus Boisili, sublimium virtutum monachi et sacerdotis Mailros petere maluit. Erat nempe Boisilus præpositus monasterii, qui juvenem secum retinuit: et post dies paucos, adveniente S. Eata, S. Cuthbertus habitum monasticum induit. Suspicor, tunc primum, anno scilicet 651, Eatam gubernaculo Mailrosensia tenuisse. De S. Boisilo agunt nostri ad diem XXIII januarii [Act. SS. t. II Januar. p. 540.] .
[12] [quam Rippone,] S. Eata Mailrosæ agente, Alcfridus, filius regis Oswü, ait Beda in Vita S. Cuthberti cap. 7 [Migne, Patrol. t. XCIV col. 743.] , locum quemdam regni sui, qui vocatur Inhrypum ad construendum ibidem monasterium quod Eatæ abbati donare constituit: et tollens idem abbas quosdam e fratribus secum,… condidit ibi quod petebatur, monasterium, atque eisdem, quibus antea Mailros institutis disciplinæ regularis imbuit. Sed non diu apud Scotos monasterium perstitit. Nam, ut notat Beda in Vita S. Cuthberti cap. 8 [Ibid. col. 744.] Eatas cum Cuthberto et cæteris, quos secum adduxerat, domum repulsus est, et locus monasterii, quod condiderat, aliis ad incolendum monachis datur, nempe imprimis S. Wilfrido, ut laudatus Beda testatur lib. V. cap. 19 [Ibid. t. XCV col. 265.] dicens: Quem videlicet locum (Inhripum) dederat (Alchfridus rex) pridem ad construendum inibi monasterium his, qui Scotos sequebantur. Verum quia illi postmodum, optione data, maluerunt cedere, quam pascha catholicum cæterosque ritus juxta Romanæ et apostolicæ Ecclesiæ consuetudinem recipere, dedit hoc illi (Wilfrido). Si quidem S. Eatas in Northumbria remanserit, et a Theodoro Cantuariensi episcopus consecratus fuerit, non est dubium, quin et ipse Anglus ritum Romanum receperit. Sed abscedentibus Scotis, minutus fuit monachorum numerus, quibus deinceps sufficiebant antiquiora monasteria duo, Lindisfarnense et Mailrosense: unde ab Alchfrido rege dari potuit Hripum S. Wilfrido.
[13] [cujus varia fortuna exponitur.] Cessit imprimis monasterium Hripum (hodie Rippon in comitatu Eboracensi) Ordini S. Benedicti, ac deinceps circa initium regni Normannici evasit ecclesia collegiata; quo in statu permansit usque ad Henricum VIII, qui illius bona ad sæcularem conditionem traduxit. Ast Jacobus I, rex Angliæ, instante Anna regina sua, denuo capitulum, utique Anglicanum, anno 1604 instituit pro decano et sex canonicis: quorum reditus annui ad libras Anglicas 247 æstimabantur. Erant præterea Ripone duo nosocomia, a catholicis fundata: nam clerus Anglicanus, qui providere debet uxoribus et liberis educandis, dotandis, promovendis, tantum plerumque superesse non potest pecuniæ, ut pia instituta excitet aut collabentia instauret [Dugdale, Monast. Angl. t. II, p. 131. Edit. Londin. 1817.] .
[Annotata]
* Chester-lestreet
* Durham
* hodie Colmkill
§ II. Sancti episcopatus Lindisfarnæ et Hagustaldii; mors sancta; sepultura et translatio.
[Multiplicatis sedibus episcopalibus.] Quæ fuerint causæ multiplicandi per Northumbriam episcopatus, quam una complectebatur Ecclesia Eboracensis, seu Lindisfarnensis in Actis S. Accæ, Hagustaldensis episcopi exposita sunt ad diem XX octobris [Act. SS., t. VIII octob. p. 965.] . Qua ratione S. Eata ad episcopatum promotus fuerit, narrat Beda lib. IV cap. 12 [Migne, Patrol. t. XCV. col. 191.] . Quo etiam (inquit) anno, nempe 678 orta inter ipsum regem Ecgfridum et reverentissimum antistitem Vilfridum dissensione, pulsus est idem antistes a sede sui episcopatus, et duo in locum ejus substituti episcopi, qui Nordanhymbrorum genti præessent: Bosa videlicet, qui Deirorum, et Eata, qui Berniciorum provinciam gubernaret: hic in civitate Eboraci, ille in Hagustaldensi sive in Lindisfarnensi Ecclesia cathedram habens episcopalem, ambo de monachorum collegio in episcopatus gradum adsciti … Ordinati sunt autem Bosa et Eata Eboraci ab archiepiscopo Theodoro; qui etiam post tres abscessionis Vilfridi annos horum numero duos addidit antistites, Tunberctum ad Ecclesiam Hagustaldensem, remanente Eata ad Lindisfarnensem, et Trumvini ad provinciam Pictorum, quæ tunc temporis Anglorum erat imperio subjecta. Hactenus Beda.
[15] [Sanctus fit episcopus] Ex dictis manifestum fit, S. Eatam per quatuordecim fere annos, abbatis titulo, monasterio Lindisfarnensi præfuisse, antequam episcopatum adiret. Non cessavit tamen monasticam vitam ducere. Nam, ait Beda lib. IV cap. 27 [Migne, Patrol. t. XCV col 221.] , a temporibus ibidem (Lindisfarnæ) antiquis et episcopus cum clero, et abbas solebat manere cum monachis, qui tamen et ipsi ad curam episcopi pertinerent. Quia nimirum Aedan, qui primus ejus loci episcopus fuit, cum monachis illuc et ipse monachus adveniens, monachicam in eo conversationem instituit; quomodo et prius beatus pater Augustinus in Cantia fecisse noscitur, scribente ei reverentissimo Papa Gregorio, quod et supra posuimus. “Sed quia tua fraternitas, inquit, monasterii regulis erudita, seorsum fieri non debet a clericis suis, in Ecclesia Anglorum, quæ nuper auctore Deo ad fidem perducta est, hanc debet conversationem instituere, quæ initio nascentis Ecclesiæ fuit patribus nostris, in quibus nullus eorum ex his, quæ possidebant, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia.” Hæc S. Gregorii responsio reperitur inter ejus opera, lib. XI epist. 64 [Migne, Patrol., t. LXXVII, 1183.] .
[16] [Lindisfarnensis,] Liceat hic obiter animadvertere, ex origine monastica variarum Ecclesiarum Angliæ provenisse, ut multæ habuerint capitula regularium, quæ usque ad ætatem Henrici VIII in statu regulari perseverarunt; unde in hujusmodi ecclesiis qui eligebatur abbas monasterii, ipso jure erat simul episcopus totius diœcesis. Tales Ecclesias enumerat Urbanus Pp. VIII, dum præscribit monachis Anglo-Benedictinis (nam hi soli Ecclesias cathedrales possidebant), ut constituerent singularum Ecclesiarum capitula seu collegia, prælatos, citra abbatialem tamen dignitatem, eligerent, quorum præcipuus esset prima dignitas in ecclesia et diœcesi. Harum Ecclesiarum nomina recenset Urbanus VIII in sua bulla, data IV id. julii an. 1633 [Dugdale, Monast. Anglic. t. VIII, p. 1648.] ; sunt nempe metropolitana Cantuariensis, cathedrales Wintoniensis (Winchester), Dunelmensis (Durham), ex Ecclesia Lindisfarnensi enata, Eliensis, Wigorniensis, Nordwicensis, Roffensis (Rochester), Bathoniensis (Bath), Conventriensis [Ibid. p. 1650.] . Atque hic Ecclesiarum in Anglia status perseveravit, donec Pius Pp. IX per Breve apostolicum, datum XXIV septembris 1850, abrogata veteri hierarchia catholica, novam constituit, quæ constat una Ecclesia metropolitana West-monasteriensi, et duodecim episcopatibus suffraganeis [Kersten, Journal hist. et lit. t. XVII, p. 366.] inter quos est Hagustaldensis, quem olim, ut diximus, episcopus rexit noster S. Eata.
[17] [assistitque synodo Heathfeldensi] Verisimiliter adfuit Sanctus concilio, quod celebravit S. Theodorus in campo Haethfelda anno 680, de quo agit Beda lib. IV cap. 17 [Migne, Patrol. t. XIV, col. 198.] . Synodus ista jussu Agathonis Papæ coacta fuit, ut videtur ex ejus epistola ad Ethelredum, regem Merciorum et Theodorum archiepiscopum [Labbe, t. VI, conc. col. 576.] . Quum enim dicatur S. Theodorus, archiepiscopus Britanniæ insulæ illud celebrasse, una cum eo sedentibus cæteris episcopis Britanniæ insulæ, vix dubitari potest, adstitisse inter cæteros etiam S. Eatam. In hac porro synodo quum audivisset fidem Ecclesiæ CPoli per hæresim Eutychetis multum esse turbatam, voluit Ecclesias Anglorum ab hujusmodi labe immunes servare: proindeque hoc ipso tempore indictum fuit concilium œcumenicum CPoli, quod finem accepit XVI septembris 681 et in quo Monothelismus damnatus fuit. Suscipiunt autem patres Angli fidem, quam susceperunt concilia œcumenica, nempe Nicænum, CPolitanum I, Ephesinum, Chalcedonense, CPolitanum II. Suscepimus, inquiunt, et glorificamus Dominum nostrum Jesum, sicut isti glorificaverunt: nihil addentes vel subtrahentes: et anathemizamus corde et ore, quos anathemizarunt, et quos susceperunt, suscepimus.
[18] [et Hagustaldium translatus,] Quum autem per annos fere septem, id est ab anno 678 ad 685, duas Ecclesias Lindisfarnensem et Hagustaldensem gubernasset S. Eata, S. Cuthbertus in synodo juxta fluvium Alne, in loco, qui dicitur Altuifyrdi, quod significat “Ad duplex vadum” (Twyford), cui præsidebat Theodorus archiepiscopus, sub præsentia regis Ecgfridi, omnium consensu ad episcopatum electus fuit. Electus autem, pergit Beda lib. IV cap, 28 [Migne, Patrol., t. XCV, col. 222.] , primo in episcopatum Hagustaldensis Ecclesiæ pro Tunbercto, qui ab episcopatu fuerat depositus. Sed quoniam ipse plus Lindisfarnensi Ecclesiæ, in qua conversatus fuerat, dilexit præfici; placuit, ut Eata, reverso ad sedem Ecclesiæ Hagustaldensis, cui regendæ primo fuerat ordinatus, Cuthberct Ecclesiæ Lindisfarnensis gubernacula susciperet. Hæc electio S. Cuthberti, ante hyemem anni 684 facta, completa est ordinatione ejus, in ipsa solemnitate, ait Beda l. c. [Ibid. col. 223.] , paschali, anno 685 occurrente in diem XXVI martii, Eburaci, sub præsentia præfati regis Ecgfridi, convenientibus ad consecrationem ejus septem episcopis, in quibus beatæ memoriæ Theodorus primatum tenebat.
[19] [sancte obit,] Eodem quo consecratus est S. Cuthbertus episcopus, anno obdormivit in Domino S. Eata; scilicet anno 685. Etenim apud Bedam lib. V cap. 2 [Ibid. col. 230.] dicitur, regni Altfridi principio, defuncto Eata episcopo, Johannes, vir sanctus, Hagustaldensis Ecclesiæ præsulatum suscepit. Altfridus autem fratri suo Ecgfrido occiso successit anno 685, ut notat Beda lib. V cap. 24 [Ibid. col. 287.] . et secundum Chronicon Saxonicum, prout illud edidit Edm. Gibson Oxonii anno 1692, sub anno 685 signatur consecratio Joannis, dicti Beverlacensis, cujus Acta illustrarunt nostri ad diem VII maji [Act. SS. t. II, maji p. 166 et in Append. maji p. 843.] . Summo gaudio, ut habet biographus noster num. 5, a suis Hagustaldensibus exceptus fuit Sanctus Eatas, sed morbo dyssenterico correptus, septem post mensibus finem vitæ fecit, defunctus die XXVI octobris, quum a die XXVI martii seu a consecratione S. Cuthberti menses omnino septem Hagustaldensem recepisset Ecclesiam.
[20] [ac in ecclesia S. Andreæ sepelitur,] S. Eatam statim post obitum Hagustaldiæ sepulcrum nactum fuisse, abunde monstrat ejus Reliquiarum sæculo XII ibidem inventio. Biographus noster num. 6 dicit, illum sepultum juxta sacrarium ecclesiæ Hagustaldiensis ad plagam meridianam, et parvam capellam lapideam supra tumulum ejus exstructam fuisse. Addit vero: De quo loco incertum habetur, a quo translatus sit, ac intra ecclesiam in scrinio condigno honore collocatus. Verisimile tamen videtur, illum translatum fuisse ab Alfredo, presbytero Dunelmensis Ecclesiæ, qui venerabiles ejus successores Actam et Alcmundum dextera levavit, ac intra ecclesiam in feretris honorifice collocavit. Scilicet hunc Alfridum eumdem credo ac illum, qui in libro de Miraculis S. Wilfridi seu de Sanctis Ecclesiæ Hagustaldiensis num. 15 vocatur Alured, filius Westou, quem etiam ob doctrinæ et sapientiæ gratiam, Alured Larwa, id est, Doctorem nominabant. Hic nempe, ait scriptor anonymus, canonicus regularis sæculi XII, divina revelatione commonitus, per sacra loca, quæ sævitia barbarorum vastaverat, discurrens, multorum Sanctorum Reliquias de tumulis eruens, ad Dunelnensem transtulit ecclesiam. Atque hæc acta sunt aliquanto antequam Thomas I sedem Eboracensem conscenderet, quod accidit anno 1070 [Godwin, De præsul Angl. Epp. Eborac. p. 23.] ; nam Aluredi filius ab archiepiscopo Thoma petiit sibi concedi ruinosam ecclesiam Hagustaldensem: quam etiam obtinuit, introductis in eam canonicis regularibus [Mabill. Act. SS. t. III, part. I, p. 215 *.] .
[21] [et anno 1154 in novo tumulo conditur.] Quum autem eorum industria instaurata esset ecclesia Hagustaldensis, pretiosis decorata ornamentis et sancti Andreæ aliorumque sanctorum ditata Reliquiis, statuerunt viri religiosi exuvias domesticorum Sanctorum elevare: cui ritui celebrando constituerunt diem V non. martii anni 1154 [Ibid. p. 216 *.] . Repertis autem corporibus SS. Accæ, Alcmundi, Fredenberti et Alberti (aliis) Tilberti, postremo scrinium, quo venerabilis Accæ episcopi (perperam pro Eata, ut notat Mabillonius [Ibid. l. c. not.] ) Reliquiæ tegebantur, aperientes, inveniunt ossa ejus, cælestem odorem spirantia. Quem quum omnes, qui aderant, territi et stupefacti hausissent, resoluti in lacrymas, tanti se patroni precibus devotissime commendarunt. Invenerunt in eadem theca vas plumbeum, minutias quasdam ex beati Fredenberti continens, ejusdem odoris fragantiam redolens. Tunc sonuit in ore omnium gratiarum actio et vox laudis. Applicantesque minorem, quam ornaverant, thecam, Beati pontificis Reliquias cum vase plumbeo, quod invenerant, intulerunt… Erectaque secus altare tabula, tribus innixa columnis, sculpturis et picturis decentissime variata, statuerunt in medio scrinium majus, quod quatuor episcoporum sacra pignora continebat; a parte ejus australi illud, quod S. Aatæ (Eatæ) venerabilia ossa tegebat; ad aquilonem tertium cum his, quæ imposuerant, statuerunt. Nempe scrinium, in quo cum S. Babillæ episcopi et Martyris sacris Reliquiis quædam pars pulveris de corpore S. Aatæ episcopi continebatur. Quibus rite peractis et Missarum solemniis cum debito gaudio celebratis, populus dimittitur, plebs fratrum solitæ paci redditur ac quieti. Atque hæc fere sunt, quæ Actis S. Eatæ præmittenda duximus: reliqua, prout occurrent in ipsis Actis illustrabimus.
VITA S. EATÆ, EPISCOPI LINDISFARNENSIS,
Auctore anonymo, ex ms. Rubræ Vallis.
Eata, conf. pont. Lindisfarnæ et Hagustaldii (S.)
BHL Number: 2357
AUCTORE ANONYMO & AUCTORE J. V. H.
CAPUT UNICUM.
Sancti institutio et monachatus sub Aidano, episcopo Scoto;
præfectura monasterii Mailrosensis et Lindisfarnensis; episcopatus
Hagustaldensis; obitus et sepultura.
[Oswaldus, rex in Northumbriam] Anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo trigesimo tertio, interfecto rege Edwino, rege northumbrorum nobilissimo a, suscepit pro illo regnum Berniciorum filius Ethelfridi, nomine Eansfridus. Si quidem tempore toto, quo regnavit Edwinus, filii præfati regis Ethelfridi, qui ante illum regnaverat, cum magna nobilium juventute apud Scotos sive Pictos exulabant, ubi in fide instructi, baptizati sunt. Mortuo enim rege Edwino, regressus ab exilio Eansfridus et Berniciorum adeptus regnum, ad idololatriam, relicta, quam susceperat, fide, se convertit b. Unde justo Dei judicio a Cedwalla, rege Britonum, in brevi interemptus est c. Quo mortuo, successit Oswaldus frater ejus, qui regnum Deirorum et Berniciorum suo dominio subjugavit d.
[2] [S. Aidanus vocat, qui Eatam puerum educat, et monachum factum,] Qui statim Aidanum, venerabilem episcopum, ad convertendum populum sibi subjectum accivit, sedem episcopalem in Lindisfarnensi insula eidem statuit, et ecclesias ac monasteria per loca ædificare curavit e. Idem vero sanctus Antistes Aidanus duodecim pueros de natione Anglorum in Christo erudiendos suscepit: ex quibus extitit Eata, puer bonæ indolis ac mansueti animi valde f. Doctoris enim sui monitis et exemplis sedulus auditor, menteque totus inhærens, omni morum honestate conspicuus enituit. Acceptus itaque Deo et hominibus, et monachus factus, monasticam vitam in vigiliis, jejuniis et cæteris actibus bonis, die ac nocte exequi operam dedit. Erat namque vir patientiæ virtute præcipuus, castitate nitidus, affabilis et jucundus omnibus, et, ut venerabilis Beda testatur, præ omnibus hominibus mansuetudinis et simplicitatis gratia decoratus.
[3] [monasterii Mailrosensis præpositum creat.] Effectus tandem abbas Mailrosensis, id est, Meuros g, multo majoris humilitatis et charitatis exempla, quam antea, suis fratribus exhibens, non quasi magistrum, sed (ut) pium patrem omnes confratres sui eum diligebant. Potentibus et divitibus hujus sæculi in tantum venerabilis, ut ipsi etiam reges illum ut patrem colerent, terras et possessiones ad construenda monasteria devotis animis largirentur. Pius autem pater ecclesias et monasteria diligenti studio opportunis locis construxit; discipulos, sanctæ conversationis studiis operam dantes, in ipsis aggregare curavit. Inter quos Boisilus h, Mailrosensis cœnobii præpositus et Cuthbertus, postea Lindisfarnensis episcopus i, viri utique miræ sanctitatis nitore lucentes et spiritu prophetiæ mirifice pollentes erant. Post conflictum vero, in monasterio Hildæ abbatissæ de observatione paschæ k, Colmannus episcopus, genere Scotus l, impetravit a rege Oswis m, ut abbas venerabilis Eata Lindisfarnensis ecclesiæ abbatis jure præesset n. Multi namque Scoti sanctum Eatam diligebant, eo quod unus de duodecim pueris S. Aidani episcopi esset.
[4] [S. Eatas fit episcopus Hagustaldensis,] Suscipiens Eata curam Lindisfarnensis ecclesiæ, Beatum Cuthbertum, quem præpositum Mailrosensem post obitum Beati Boisili fecerat, adducens secum in cœnobio Lindisfarnensi præpositum ordinavit o. Orta tandem inter regem Egfridum et sanctum Wilfridum episcopum dissensione, illo ab episcopatu pulso p, Bosa in regno Deirorum apud Eboracum q, et Eata abbas in provincia Berniciorum apud Hagustaldensem ecclesiam, id est, Extoldesham r, ubi modo sunt canonici regulares, seu apud Lindisfarnensem ecclesiam, id est, Holy Land, episcopi substituti sunt s. Consecrati sunt Eboraco a Theodoro, archiepiscopo Dorobernensi. Post tres annos ejectionis sancti Wilfridi Trumwinus ordinatur episcopus in provincia Pictorum, Anglorum imperio tunc subjecta, et Tumbertus ad Hagustaldensem ecclesiam, remanente Eata ad Lindisfarnensem ecclesiam t. Sed post triennium pro culpa cujusdam inobedientiæ depositus est Tumbertus, et loco ejus sanctus Cuthbertus est electus u.
[5] [relicta S. Cuthberto sede Lindisfarnensi:] Sed quoniam plus Lindisfarnensem quam Hagustaldensem dilexit ecclesiam, Eata ad Hagustaldensem, in qua primo ordinatus fuerat, regresso, Cuthbertus Lindisfarnensi ecclesiæ præficitur et episcopus consecratur. Eata cum magno universorum gaudio suscipitur, exultantibus omnibus et Deo gratias agentibus, quod pastorem suum dilectissimum, quem tristes perdiderant, Dei providente gratia, iterum recipere meruissent. Creber erat in orationibus, opportunus et importunus in exhortationibus, eleemosynarum operibus intentus, disciplinis ecclesiasticis deditus, et quæcumque per Spiritum Sanctum agenda cognovit, sedulus ac devotus administrare curavit. Cumque pius Dominus labores ejus æterna mercede remunerare decrevisset, tactus est morbo intraneorum acerrimo, quem medici dissenteriam vocant v.
[6] [sancte obit; ejusque corpus honorifice Hagustaldii conditum,] Quo per dies ingravescente, velut aurum per ignem examinatus, decocta omni peccatorum rubigine, diem clausit extremum, et regnicœlestis januam perpetuo victurus intravit. Sepultus est autem juxta sacrarium ecclesiæ præfatæ Hagustaldiensis ad plagam meridianam, et parva capella lapidea super tumulum ejus extructa est w. De quo loco incertum habetur, a quo translatus sit, ac intra ecclesiam in scrinio condigno honore collocatus. Verisimile tamen videtur, illum translatum fuisse ab Alfredo, presbytero Dunelmensis ecclesiæ, qui venerabiles ejus successores Actam et Alcmundum de terra levavit, ac intra ecclesiam in feretris honorifice collocavit x.
[7] [quod Thomas II Eboracensis surripere tentat.] Anno Domini 1113 cum Thomas, Eboracensis archiepiscopus, ad Hagustaldensem ecclesiam venisset, et reliquias S. Eatæ ad sedem suam secum transferre, canonicorum Eboracensis Ecclesiæ ductus consilio, meditaretur, ejusdem ecclesiæ fratres tristes effecti, Sanctum Eatam intentis precibus exorabant, ne locum, quem vivens excoluit et dilexit suaque sepultura honoravit, sua præsentia viduaret ac desereret. Eadem nocte, qua in crastino easdem Reliquias asportare decreverat, intempestæ noctis silentio, archiepiscopo, somno depresso, apparuit quidam veneranda specie, habituque pontificali, virgam pastoralem in manis gerens, et in eum terribiliter aspiciens, sic ait: Quid est, quod facere disponis? Venisti me de loco quietis meæ ad alienam ecclesiam transferre, quod tibi a Domino jussum non est: dico tibi, quia pœnas præsumptionis tuæ lues. Et elevans baculum, quem manu gerebat, percussit eum bis in humero; et vehementer comminans disparuit. Et expergefactus archiepiscopus, et præ nimio terrore exclamans, omnes clericos, suis clamoribus turbatos, excitavit; rem gestam retulit, et fratres illius Ecclesiæ pro sua præsumptione Deum exorare suppliciter imploravit. Asseruit enim voto se obligans, quod illam ecclesiam nullo suorum patronorum amplius spoliare præsumeret. Sicque per tres dies infirmitate depressus, demum convaluit, et infecto negotio, ad suam ecclesiam rediit.
ANNOTATA.
a Chronicum Saxonicum sub anno 633 habet: Hoc anno Edwinus rex fuit interfectus a Ceadwalla et Penda in Hethfelda secundo idus octobris. Is regnavit XVII annis; ac occisus est filius ejus Ostfrithus cum eo. Totam tragœdiam exponit Beda lib. II, cap. 20 [Migne, Patrol. t. XCV, col. 114.] : At vero, ait, Aeduini cum decem et septem annis genti Anglorum simul et Brittonum gloriosissime præesset … rebellavit adversus eum Caedwalle rex Brittonum, auxilium præbente illi Penda, viro strenuissimo de regio Merciorum genere, qui et ipse eo tempore, gentis ejusdem regno annis viginti et duobus varia sorte præfuit. Conserto gravi prælio in campo, qui dicitur Haethfeld, occisus est Aeduini die IV iduum octobris, anno dominicæ Incarnationis sexcentesimo trigesimo tertio, cum esset annorum quadraginta et octo: ejusque totus vel interemptus vel dispersus est exercitus. In quo etiam bello, ante illum unus filius ejus Osfrid, juvenis bellicosus, cecidit, alter Eadfrid, necessitate cogente, ad Pendam regem transfugit, et ab eo postmodum, regnante Osualdo, contra fidem jurisjurandi peremptus est.
b Quæ de Eansfrido refert biographus ad amussim ex Beda lib. III, cap. 1 exscripsit [Ibid., 115.] . Dicit enim: Interfecto in pugna Aeduino, suscepit pro illo regnum Deirorum… Osric… Porro regnum Berniciorum, nam in has duas provincias gens Nordanbymbrorum antiquitus divisa erat, suscepit filius Aedilfridi, qui de illa provincia generis et regni originem duxerat, nomine Eanfrid. Si quidem tempore toto, quo regnavit Aeduini, filii præfati regis Aedelfrithi, qui ante illum regnaverat, cum magna nobilium juventute apud Scotos sive Pictos exulabant, ibique ad doctrinam Scottorum catechizati et baptismatis sunt gratia recreati. Qui ut mortuo rege inimico, patriam sunt redire permissi, accepit primus eorum, quem diximus, Eanfrid regnum Berniciorum. Qui uterque rex, ut terreni regni insulas (infulas?) sortitus est, sacramenta regni cœlestis, quibus initiatus erat, anathematizando prodidit, ac se priscis idololatriæ sordibus polluendum perdendumque restituit.
c Hic denuo vadem suæ narrationis habet biographus venerabilem Bedan. lib. III, cap. 1 [Ibid., col. 117.] : Utrumque, (nemque Osricum et Eanfridum reges) rex Brittonum Ceadwalla impia manu, sed justa ultione peremit. Et primo quidem proxima æstate Osricum, dum se in oppido Municipio temerarie obsedisset, erumpens subito cum suis omnibus imparatum cum suo exercitu delevit. Dein cum anno integro provincias Nordanhymbrorum, non ut rex victor, sed quasi tyrannus sæviens disperderet, ac tragica cæde dilaceraret, tandem Eanfridum inconsulto ad se cum duodecim lectis militibus, postulandæ pacis gratia venientem simili sorte damnavit. Infaustus, pergit scriptor, ille annus et omnibus bonis exosus usque hodie permanet, tam propter apostasiam regum Anglorum, qua se fidei sacramentis exuerant, quam propter vesanam Brittanici regis tyrannidem.
d De S. Oswaldo rege et martyre egerunt nostri ad diem V augusti [Acta SS., t. II Aug., p. 83.] .
e De S. Aidano seu Aedano, episcopo Lindisfarnensi, similiter egerunt nostri ad diem XXXI augusti [Ibid., t. VI Aug., p. 668.] .
f Scimus, Regulam S. Benedicti cap. 59 præscribere modum, quo pueri in monasterio suscipi possunt et debent. De hoc puerorum instituto, quod S. Benedictus jam Sublaci, antequam Cassinummigraret, inceperat, varii auctores agunt: vide, si lubet, inter alios Guilielm. Smith in editione operum Ven. Bedæ in Appendice num. X, al. XIV [Migne, Patrol., t. XCV, col. 335.] . Sed et monachi Scoti suas ad institutionem puerorum habuere scholas, quæ sæpissime monasteriales erant. Prima, ut videtur, mentio scholæ monasticæ occurrit in Vita S. Finnani seu Finniani, abbatis Clowardiensis in Hibernia, cujus Acta a nobis dabuntur sub die XII decembris [Act. SS., t. III Septemb., p. 374.] . In ejus autem Vita, cujus nostri fragmentum citant in Actis S. Kierani ad diem IX septembris, leguntur sequentia [Ibid.. l. c.] : In hoc ergo loco (Clowardia in confiniis Lageniæ et Midiæ sita) velut sol in medio cœli, radios virtutum et salutaris doctrinæ, atque miraculorum illustrando mundum (Finnianus) emisit. Fama enim bonorum ejus ex diversæ terræ partibus viros illustres partim ad Scripturam sacram addiscendam, partim ad ecclesiasticam institutionem percipiendam, quasi ad quoddam totius sapientiæ admirabile sacrarium attraxit. Recitat dein biographus nomina præcipuorum discipulorum; inter quos etiam S. Columba seu Columbakille, fundator monasteriiHyensis [Colgan., Act. SS. Hibern., p. 395.] , ex quo prodiit S. Aidanus, primus Lindisfarnensis episcopus et S. Eatæ magister. Solerter animadvertit Cl. Guilielmus Reeves in Vita S. Columbæ, anno 1857 edita [Live of St Columba, p. 299 et seqq.] , quamque dono Illust. et Reverend. D. Davidis Moriarty, episcopi Kerriensis accepimus, antiquos mystici quidpiam in duodenario numero constituisse, quatenus bene longum catalogum texit eorum, qui instar collegii apostolici, e duodecim sociis constabant: nempe virorum apostolicorum, qui uno duce, ad exteras terras duodecim profiscebantur; fundatorum, qui duodecim sibi monachos aggregabant; et si quandoque duodenarius numerus excedebat, aliqua tamen ratione iste numerus repræsentabatur: sic in Annalibus Hirsaugiensibus Trithemii refertur, fuisse sub directione Rabani Mauri abbatis plusquam ducentos septuaginta monachos, inter quos, juxta numerum Apostolorum, duodecim viri erant in omni varietate Scripturarum magistri, præ cæteris doctissimi [Trithem., Annal. Hirsaug., t. I, p. 5.] . Similiter, ut apud Cl. Reeves notatur [Life of St Columba., p. 301.] , capitula sub uno decano duodecim habebant canonicos, et scholæ singulæ sub uno magistro duodecim habebant discipulos. Sic sanctus noster Eata, unus fuit ex duodecim pueris, quos S. Aidanus in Christo erudiendos suscepit. Statuimus num. 4 Commentarii prævii S. Eatam fere decennem sub disciplina monastica constitutum fuisse: certe infra istam ætatem pueri in monasteriis instruendi recipiebantur. Beda, ut ipse dicit lib. V, cap. 24 [Migne, Patrol., t. XCV, col. 288.] , cum esset annorum septem datus fuit educandus reverentissimo abbati Benedicto, ac deinde Ceolfrido. Dandum autem censemus S. Eatæ decennium propter præfecturas monasteriorum Mailrosensis et Lindisfarnensis, episcopatum Hagustaldensem et reliqua ab eo gesta, uti insinuavimus num. 8 Commentarii prævii.
g Situm Mailrosensis monasterii describit Gulielm. Smith in Notis ad Bedæ lib. IV cap. 27 [Ibid., p. 220. Not. g.] . Situm illud fuit, inquit, in valle Scottiæ hodiernæ, a Berwico, ultimo Angliæ oppido XX millibus passuum distans. Deletum antiquum monasterium restituit S. David Scottorum rex, Malcolmi Pii et Margaratæ sanctæ filius, et Cisterciensi Ordini cum pluribus aliis attribuit. Exstat Chronicum Mailrosense apud Th. Gale [Rer. Britann. Scriptt., t. I, p. 135.] : sed de rebus monasterii vix quidquam refert ante donationem Cisterciensibus factam, quæ ad fer. II paschæ anni 1136 refertur [Ibid., p. 165.] .
h De S. Boisilo, quem nostri dicunt præpositum Melrosensem in Scotia, agunt ad diem XXIII januarii [Act. SS., t. II Januar., p. 540.] .
i De S. Cuthberto, episcopo Lindisfarnensi, agunt similiter nostri ad diem XX martii [Ibid., t. III Mart., p. 93.] .
k Quæstio de paschate, quæ inter Romanos et Scolos movebatur, in eo erat, utrum solemnitas paschalis celebranda esset in Dominica incidente in lunam XIV vel in lunam XV. Scilicet viri apostolici in Angliam a S. Gregorio Magno missi pascha more Romano celebrabant, seu Dominica die post lunam XIV; dum e contrario Scoti festum istud agebant, quando dies Dominica incidebat in eamdem lunam. Hoc claremonstrant Verba Vilfridi apud Bedam lib. III, cap. 25 [Migne, Patrol., t. XCV, col. 161.] : Petrus, inquit, a quinta decima luna usque ad vigesimam primam diem paschæ dominicum celebrabat: quod vos non facitis, qui a quarta decima usque ad vigesimam lunam diem dominicum paschæ celebratis. Quum autem rex Osvius, qui præsens aderat, et plerique clerici morem Romanum accipiendum esse censerent, Colmanus, videns, ait Beda lib. III, cap. 26 [Ibid., col. 163.] , spretam suam doctrinam, sectamque (Scotorum) esse despectam, adsumptis his, qui se sequi voluerunt, … in Scotiam regressus est. Uterque porro biographus et Beda hanc concertationem appellat Conflictum, qui habitus fuit in monasterio Hildæ abbatissæ, quod Strenæshalch seu, ut interpretur Beda l. c. [Ibid., col. 159.] , Sinus Fari (hodie Whiby) ad mare septemtrionale situm est. Destructum dein per Danos monasteinstauratum fuit per Gulielmum Percy, et Benedictinis incolendum concessum fuit: anno XXVI Henrici VIII æstimati fuerunt ejus redditus ad libras anglicas 437. 2. 9 secundum Dungale; ad 505. 9. 1 secundum Speed. Anno autem VI Eduardi VI concessus fuit locus Joanni comiti Warwicensi [Carlisle. Topogr. Diction. of Engeland. V° Whiby.] .
l Quamvis ritus sui scotici retinentissimus fuerit Colmanus, colitur tamen inter sanctos, ejusque acta dederunt nostri ad diem XXIII februarii [Act. SS., t. III Febr., p. 82.] .
m Osvius seu Oswius fratri suo S. Oswaldo Martyri successit, secundum Bedam lib. III, cap. 24, anno 642 et vivere desiit anno 670 [Migne, Patrol., t. XCV, col. 287.] .
n Monstravimus num. 11 Commentarii prævii S. Eatam regimen monasterii Lindisfarnensis adiisse anno Christi 664 et per annos fere quatuordecim, seu usque ad annum 678 abbatis jure tenuisse.
o Jam indicavimus, majores nostros de S. Boisilo egisse ad diem XXIII januarii: ast sancti viri obitum in margine adscribunt circiter anno 664 [Act. SS., t. II Januar., p. 540.] ; dum Ephemeridibus Sanctorum ad calcem mensis junii scribunt, eumdem obiisse latomodo sæculo VII. Prudenter quidem: nam, ut supra docuimus, S. Eatas regimen monasterii Lindisfarnensis anno 664 suscipiens, secum illuc adduxit S. Cuthbertum, qui post obitum S. Boisili, ut ait Beda in Vita S. Cuthberti cap. 9 [Migne, Patrol., t. XCIV, col. 746.] , Mailrosæ præpositi officium suscepit et per aliquot annos spiritali, ut sanctum decebat, exercens industria, non solum ipsi monasterio regularis vitæ monita simul et exempla præferebat, sed et vulgus circumpositum longe lateque a vita stultæ consuetudinis ad cœlestium gaudiorum converti curabat amorem. Necesse igitur est, ut S. Boisilus aliquot annis antequam Lindisfarnam traduceretur S. Cuthbertus, obierit. Neque a vero multum abludimus, si statuamus S. Boisilum defunctum inter annos Christi 658 et 660. Etenim vix serius ponendus est obitus S. Boisili: deessent nempe nobis aliquot anni regiminis S. Cuthberti in Mailros; neque multo citius, quum constet anno 651, ut diximus num. 8 Commentarii prævii, S. Cuthbertum Mailrosæ ab ineunte adolescentia, Beda teste lib. IV cap. 27 [Ibid., t. XCV, col. 220.] , monachicum et nomen adsumpsisse et habitum. Oportuit ut anni aliquot effluerent tum ut adolescentia ad virilem excresceret ætatem, tum maxime ut informaretur ad virtutes et scientias, præposito monasterii et homini apostolico necessarias.
p In Actis S. Accæ, Hagustaldensis episcopi, ad diem XX octobris exposita fuit origo gravissimæ dissensionis, inter viros undecumque sanctos ortæ [Act. SS., tom. VIII Octob., p. 965.] .
q Acta S. Bosæ, episcopi Eboracensis, illustrarunt nostri ad diem IX martii [Ibid., tom. II Mart., p. 10.] . Animadvertit Beda lib. III, cap. 1 [Migne, Patrol., tom. XCV, col. 116.] , gentem Northumbrorum in duas provincias divisam esse Berniciorum et Deirorum.
r Hagustaldia, hodie Hexham, sedem episcopalem retinuit, donec corpus S. Cuthberti ibidem remansit. Sed propter hostiles vastationeshuc illuc translatum, aliquandiu Cestriæ quievit, donec Aldunus episcopus corpus Dunelmum simul cum cathedra episcopali transvexit [Twysden. Rer. Anglic. Scriptt., t. I, p. 163.] . Expulsis canonicis sæcularibus substituit Gulielmus de S. Carilepho circa annum 1083 [Ibid., p. 212.] monachos Benedictinos; quamvis Edm. Goodwin id potius ejus prædecessori Walchero anno 1080 adscribat [De Præsul. Angl. p. 108.] . Perseveravit porro monachatus in cathedrali Ecclesia Dunelmensi usque ad tempora Henrici VIII [Carlisle. Topogr. Diction., V° Durham.] .
s Canonici regulares Hagustaldiam introducti fuerunt a Thoma II, archiepiscopi Eboracensi: scilicet, jam translata episcopali cathedra Dunelmum, locus cessit Eboracensi sedi [Ibid., V° Hexham.] . Thomas II pedum pastorale tenuit ab anno 1109 ad 1114.
t Ex his manifestum fit, Theodorum archiepiscopum jam ab initio constituisse, ut duplex esset sedes episcopalis apud Bernicios, nempe Lindisfarnæ et Hagustaldiæ.
u Ex Chronico Saxonico habemus, S. Cuthbertum, jussu Eigferthi regis, episcopum Hagustaldensem consecratum fuisse anna 685 primo die paschatis. Sed brevi hunc episcopatum cum Lindisfarnensi commutavit; si quidem S. Eatas, eodem anno die XXVI octobris defunctus, relicta Lindisfarnensi sede, Hagustaldensem adierit.
v Hæc ad amussim concordant cum iis, quæ Beda refert in Vita S. Cuthberti cap. 8 [Migne, Patrol., t. XCIV, col. 746.] : nam quum S. Boisilus discipulo Cuthberto multa futura revelasset, etiam triennalem pestilentiam prædixit, in qua ipse S. Cuthbertus ejusque abbas Eatas nequaquam perituri erant, præmonuit Eatan moriturum morbo, quem dyssenteriam medici appellant, veridico, ut rerum exitus docuit, sermone.
w In ecclesiam Hagustaldensem S. Andreæ illatum fuit corpus S. Eatæ; neque miremur istud compositum fuisse sub parva capella lapidea. Etenim templum Hagustaldense magnificentissime ædificaverat S. Wilfridus tunc, quando sedem Eboracensem pacifice gubernabat. Ædem hanc sacram Eddius cap. 21 Vitæ S. Wilfridi [Mabillon Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. IV Part. I, p. 688.] dicit (exaggerate credo) omnium splendissimam citra Alpes fuisse. Enimvero, ut ibidem legitur: Domum Domino in honorem B. Andreæ Apostoli fabrefactam fundavit: cujus profunditatem in terra cum domibus mirifice politis lapidibus fundatam, et super terram multiplicem domum columnis variis et porticibus multis suffultam, mirabilique longitudine et altitudine murorum ornatam et variis linearum anfractibus viarum, aliquando sursum, aliquando deorsum, per cochleas circumductam, non est meæ parvitatis hoc sermone explicare, quod sanctus ipse præsul … opere facere excogitavit. Liceat hic obiter indicare vocabulum domus hic significare fornices, quibus parietes firmantur. Certe Adelung in suo Lexico Germanico dicit, vocem Doma concameratum, fastigium (Kuppel) in infima latinitate indicare [Adelung, V° Dom.] . Scilicet frequentissimum Anglorum cum Galliis atque Italia commercium et adventantes ex hisce regionibus episcopi, presbyteri et monachi ad hanc structuræ elegantiam evexerant ecclesias. Ante porro hæc tempora in Anglia, et præsertim in Northumbria, vix ad christianam fidem conversa, ædificia, etiam ecclesiastica, erant omnino agrestia. Quum S. Finanus, S. Aidani successor, Lindissarnæ vellet facere, ut testatur Beda lib, III cap. 25 [Goodwin, De episc. Eborac. p. 96.] , ecclesiam episcopali sedi congruam, more Scotorum, non de lapide, sed robore secto totam composuit, atque arundine texit: quam dein Eadberctus, ab anno 687 ad 698 Lindisfarnensis episcopus [Migne, Patrol. t. XCIV col. 788.] , ablata arundine plumbi laminis totam, hoc est, et tectum et ipsos quoque parietes cooprire curavit. Similem templorum imaginem exhibet nobis Beda in Vita S. Cuthberti cap. 46 [Rose, Westmoreland and Durham illustrated. t. III, p. 96.] , quum dicit Ædilwaldum, S. Cuthberti in eremo successorem, reperisse, quia parietes oratorii, qui, tabulis minus diligenter coaptatis, longa essent vetustate dissoluti, et separatis ab invicem tabulis facilem turbinibus præbuissent ingressum. Sed vir venerabilis, qui cœlestis ædificii magis, quam terreni decorem quærebat, sumpto feno et argilla, vel quidquid hujusmodi materiæ reperisset, stipaverat rimulas, ne quotidianis imbrium sive ventorum injuriis ab orandi retardaretur instantia. Cum hæc igitur Ædilwaldus, ingressus locum, vidisset, postulavit a frequentantibus se fratribus, pelliculam vituli, eamque illo in angulo, quo et ipse et præd ecessor ejus Cuthbertus sæpius orans stare vel genuflectere solebat, clavis affixam violentiis procellarum opposuit. Videtur porro in Anglia, maxime in partibus septemtrionalibus, perstitisse memoria primævorum ædificiorum: nam etiam hodie, statis diebus, circumferuntur a pueliis serta juncea, floribus ornata, et longo solemnique agmine ad ecclesiam, die dominica portantur, ibique statuuntur in medio templo: isque ritus Processio seu Portatio juncorum, Rushbearing, appellatur: est festum omninopopulare, in quo pueri munusculis donantur [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. III. Part. I, p. 216 *.] .
x De hac prima translatione corporis S. Eatæ actum fuit a nobis num. 20 Commentarii prævii. Secunda vero translatio facta fuit, ut habet Joan. Mabillon [Monast. Anglic. tom. VI, p. 180.] a Richardo priore canonicorum regularium ab anno 1143 ad 1170 [T. 6, p. 181.] , eam que supra num. 21 prævii Commentarii retulimus. Sed aliam difficultatem facessit nobis biographus hoc loco. Dicit enim Thomam juniorem archiepiscopem Eboracensem anno 1113 tentasse avectionem corporis S. Eatæ; sed concilium frustratos esse fratres tristes, qui intentis precibus Sanctum exorarunt, ne locum desereret. Quando igitur Thomas hæc molitus est, jam erant Hagustaldii aliquot fratres, qui jus habebant in Reliquias ecclesiæ suæ, et ex altera parte legimus in Historia ms. Richardi Hagustaldensis, in Monastico Anglicano citata [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. III. Part. I, p. 221 *.] , eodem anno 1113 kalendis novembris canonicos regulares Hagustaldium ab archiepiscopo Thoma introductos fuisse. Quomodo igitur conservare poterant, quod necdum habebant? Sed si attendatur narratio in libro MiraculorumS. Wilfridi apud Mabillonium [Monast. Anglic. t. VI, p. 1172.] , omnino manifestum fit, brevissimum fuisse intervallum ab introductione canonicorum ad sacri corporis tentatam avectionem. Dicitur enim tempore Thomæ junioris, jam introductis in ecclesiam Hagustaldensem canonicis, clericos Eboracenses doluisse, quod nullum sanctorum episcoporum corpus in ecclesia sua haberent, statuisse proin, ut corpus S. Eatæ Eboracum aveheretur. Considerabant enim clerici vulgi Hagustaldensis imbecillitatem, fratrum, qui nuper advenerant paupertatem: unde illis vim inferre non metuebant. Ex his omnino liquet, brevi post canonicorum introductionem fuisse tentatam avectionem, adeoque circa finem anni 1113 aut initium sequentis: nam Thomas junior die XIX februarii 1114 obiit.
DE S. SIGEBALDO, CONF. PONT., METIS IN GALLIIS,
ANNO DCCXLI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sigebaldus, conf. pont. Metis in Gallia (S.)
AUCTORE V. D. B.
In kalendariis liturgicis Metensibus annorum 1829, [S. Sigebaldus, episcopus Metensis, die 26 octobris celebratur,] 1838 et 1844, quæ coram habeo, celebrari jubetur ritu semiduplici cum missa propria et lectionibus, quæ reperiantur in supplementis Missalis et Breviarii, natalis S. Sigebaldi, episcopi Metensis; cujus memoriam etiam facit Castellanus in Martyrologio universali ad præsentem diem et cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi: utrobique hæc pauca leguntur: Metis, sancti Sigisbaldi episcopi. Corrupto nomine innotuit decessoribus nostris, quippe qui ad diem 1 aprilis inter Prætermissos [Acta SS., tom. I Aprilis, p. 3.] ita de eo disserant: Sigillator, episcopus Metensis, qui floruit anno salutis DCCLI, immo qui diem obiit anno DCCXLI, celebratur in ms. Florario Sanctorum. Est is Sigebrandus aliis, multorum conditor monasteriorum, et mortuus traditur die (quo iterum refertur in Florario) XXVI octobris. Sed neque Sigillator ejus nomen, neque Sigebrandus, sed sine controversia rium troversia Sigisbaldus, Sigibaldus seu Sigebaldus, ut ex omnibus Metensibus monumentis constat.
[2] Hæc inter venit primo loco Catalogus poeticus episcoporum Metensium, [laudatores habuit plures, tum reteres, tum recentiores.] scriptus sub annum 770 in Missali Metensi [Ap. Meurisse, Hist. des Êvèques de Metz, p. 685, et D. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, Preuves, col. CXXVII et seqq.] , triginta circiter annis ab obitu S. Sigebaldi. Accedit brevi spatio post Paulus Warnefridi, cujus liber de episcopis Metensibus, toties editus fuit et laudibus celebratus. Auctor scilicet, Aquilejensis diaconus, vir inter sæculi sui primos, dum genti suæ superstes in Francia degebat, anno 784, petente Angilrammo Mettensi episcopo et Karoli regis archicappellano, Mettis (ut videtur) libellum de gestis episcoporum Mettensium conscripsit [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. III, p. 260.] ; ita ut ejus scriptio vix quadraginta annis sit posterior morte S. Sigebaldi: et quidem satis apparet ab eo testes auditos fuisse qui beatum virum vidissent. Venit post Paulum scriptor Vitæ S. Chrodegangi, qui, ut ipsemet profitetur, non solum hujus sancti gesta prosequi cogitavit, verum etiam decessoris ejus S. Sigebaldi. Postquam enim in Prologo dixerat se non veterum episcoporum Metensium laudes celebrare velle: Sed Sigibaldum, ait, cognomento Parvulum, successoremque ejus Grodegangum accipio pro lucubrationis meæ argumento. Et sane vix parcior est in laudando illo quam in extollendo S. Chrodegango. Quamobrem Vitam, quæ ad finem hujus Commentarii prior venit, non dubitavimus inde sumere. Censet Eckhardus [De rebus Franciæ orientalis, tom. I, p. 583.] , qui scriptionem hanc in appendice tomi primi Commentariorum de rebus Franciæ orientalis et episcopatus Wirzeburgensis primus in lucem dedit ex codice Guelferbytano, dein Augustano, sed in fine imperfectam, eam confectam esse sæculo IX, quoniam in Prologo de S. Arnulfo dicitur: Cujus stirpis filii hodieque regno Francorum strenuissime præsident; sed, quum Carolingici usque ad annum 987 monarchiam Francorum obtinuerint, potuit etiam scribi sæculo X. Id constat quod anno 846 posterior est, quum capite V legantur ossa beati confessoris Adelfi, Mettensium pontificis, digno honore tumulata esse in Novovillari; quo Drogo, Metensis præsul, ea illo anno transferenda curavit [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 714.] . Quod probabile est, Pertzius [Monumenta Germaniæ, t. X, p. 552.] , qui, eodem illo codice usus, animadvertit eum Sigeberti Gemblacensis manu correctum fuisse et qui secundis curis Vitam edidit, censet B. Joannem, abbatem Gorziensem, auctorem esse, qui die 27 februarii anni 973 e vivis recesserit; nec quidquam est quo appareat hanc opinionem non esse veram. Nixus autem est in S. Sigebaldo biographus maxime Pauli Warnefridi Chronico, et sanctimoniæ superstite fama. His multo posterior est prima pars Chronici episcoporum Metensium, scripta sub annum 1180; quam cum reliquis partibus edidit Dacherius integram [Spicilegium, t. II, p. 227, edit. Labarre.] et nuper Pertzius [Monumenta Germaniæ, t. X, p. 531 et seqq.] . Alii insuper episcoporum Metensium catalogi editi a Calmeto, Pertzio aliisque; sed non multa inde lux affulget. Scripta etiam fuit beati viri Vita a S. Symphoriani monacho initio sæculi XII, occasione inventionis reliquiarum; quam multa miracula secuta sunt. Porro quum scriptor, ubi veritas lateret, qualiter aliquid factum esset prætereundum melius putaret quam aliquid frivolum operi suo intexere, et pauca tantum de beati viri gestis innotescerent, communibus boni episcopi laudibus fere contentus est. Secunda pars, quæ inventionem reliquiarum et secuta comprehendebat miracula, procul dubio, melior erat; sed in apographo, desumpto ex codice S. Symphoriani, quod olim ad Bollandum destinavit noster Franciscus Lahier, deest fere tota hæc pars, quæ de codice S. Symphoriani medio sæculo XVII detracta jam erat; neque integrum codicem, licet alium nonnihil diversum vidisse videantur, offenderunt Calmetus [Hist. de la Lorraine, tom. I, col. 471 et seqq.] , Francois et Tabouillot [Hist. de Metz, t. I, p. 439 et seqq.] , atque etiam Maurini [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 704.] : quin quum per amicos in codicem aliquem integrum Metis inquisivissem, nullus amplius, sive mutilus, sive integer, repertus est. Superest itaque, ne potissimum et vetustissimum S. Sigebaldi cultus ecclesiastici testimonium pereat, (lecta enim fuit publice hæc oratio die ejus festo,) ut id, qualecumque est, ad finem edamus in lucem. Demum inter recentiores singulari cura ejus gesta prosecuti sunt Meurissius [Hist. de Metz, lib. II, p. 140.] , Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 471 et seqq.] , scriptores Historiæ Metensis [DD. François et Tabouillot, Hist. de Metz, tom. I, p. 439 et seqq.] et Galliæ Christianæ [Tom. XIII, col. 704 et 705.] , parcius Cointius [Annales eccles. Francorum, ad an. 716, n. 17; 734, nn. 8 et 9; 738, n. 34; 741, n. 55.] et Mabillonius [Annales Benedictini, ad an. 709, n. 41; 727, n. 76; 734, n. 23.] , atque nuperius ven. vir. Petin [Dictionnaire hagiologique, V° Sigisbaud.] ; alios mitto.
[3] [Pauli Warnefridi et chronographi Metensis laudes referuntur;] Qui autem primus S. Sigebaldi laudes celebravit sub annum 770,
. . . . Quo tempore maximus armis
Rex Carolus, sensu, formaque, animoque decorus,
Italiæ accepit Christi de munere sceptrum,
præclaro hoc encomio eum honestavit [Ap. D. Calmet, tom. I, Preuves, col. CXX.] :
Eximius claret factis Sigibaldus opimis.
Qui vero pone venerunt consentiunt in laudando venerabili pontifice; neque putem modum excedere Calmetum, ubi scripsit [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 471.] S. Sigebaldum unum e maximis et illustrissimis antistitibus fuisse, qui ecclesiam Metensem rexerint, licet inter triginta quinque, qui ibidem ante eum in throno episcopali sederint, novemdecim sanctis accenseantur, et proxime eum exceperit S. Chrodegangus. Et quidem paucos admodum majoribus laudibus prosequitur Paulus Warnefridi: Dehinc, inquiens [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, p. 267.] , Sigebaldus, generosis ortus natalibus, religioso cœtui antistes effectus est, vir per omnia utilitatibus ecclesiæ deditus, sacrorum quoque culminum sollertissimus restitutor. Hic, de animarum statu sollicitus, duo monasteria condidit; e quibus unum Eleriacum vel etiam Novacella dicitur, alterum quoque Novum — quod — Villare vocitatur. Hunc dirus podagræ dolor vehementer afflixit; sed ille, in æternis gaudiis mentem figens, dolores corporeos patientissime toleravit. Quæ sæculo X S. Chrodegangi biographus et sæculo XII partim explicuit, partim auxit scriptor primæ partis Chronici episcoporum Metensium, posterioris hæc sunt verba [Ap. D'Achery, Spicilegium, tom. II, p. 227.] : Sigisbaldus XXXVI Metensi ecclesiæ præfuit XXV annis, sub apostolicis Stephano et Paulo; sub imperio præfati Constantini et Leonis IV. Hic beatus Sigisbaldus ortus generosus natalibus extitit, religionem fidelium ampliavit, peromnia utilitatibus ecclesiæ sanctæ Dei deditus. Duo monasteria construxit, Hilariacum et Novum Villare. Hunc dirus podagræ dolor affligebat; sed quamvis exterior pateretur homo, interior tamen proficiebat de virtute in virtutem, ruinas ecclesiarum instaurando. Et (quod majus miraculorum corporalium virtutibus) animas diversis vexatas vitiis sanabat prædicationis et exempli medicamine, resuscitabatque a spirituali morte. Et cui talia dantur, si præsentium fides indigeret, putasne corporalium sanitas morborum defuisset? Obiit septimo kalendas novembris. Sepelitur in ecclesia beati martyris Symphoriani in suburbio Metensi.
[4] [Neque regio genere fuit S. Sigebaldus, neque frater S. Segolenæ:] Generosis natalibus seu nobilissimo Francorum genere ortum esse S. Sigebaldum modo audivimus: sed, si pluribus creditur, originem duxit a Francorum regibus [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 703.] ; quæ novitia sententia, nullis plane documentis fulta, jure merito a Galliæ Christianæ scriptoribus improbatur et rejicitur. Acta S. Segolenæ, addunt iidem, ab autore æquali scripta et a Mabillonio [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. III, part. II, p. 542 et seqq.] publicata, alio genere procreatum fuisse tradunt. Juxta hæc Acta, Segolena filia Chramsici, viri natalibus clari in Aquitania, in urbe Albia sub finem septimi sæculi nata, fratrem habuit episcopum, Sigibaldum nomine, quem Mabillonius [Annales Benedictini, tom. I, p. 607.] et scriptores historiæ Occitaniæ [D. Vaissette, Hist. du Languedoc, tom. I, p. 573.] eumdem cum Sigibaldo Metensi præsule opinantur. Hæc pia mulier, post matrimonii decem annos orbata Gislulfo marito, viro genere ac divitiis præstante, secessit in cœnobium, quod pater Chramsicus in ejus gratiam construxit in loco amœnissimo, ab Albia aliquot leucis dissito, qui Troclaris dicebatur. Cum in morbum illa incidisset, venit ad eam germanus ejus Sigibaldus episcopus; a quo, jam extremum fere spiritum agens, dominici Corporis et Sanguinis viaticum accepit. Quamvis caute loquantur hoc loco Maurini, consentire tamen videntur in eamdem opinionem; et quidem aperte propendet in eamdem Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 474.] , eamque sequuntur Francois et Tabouillot [Hist. de Metz., tom. I, p. 439.] ; sed plane dubii sunt, et disputant in utramque partem Vaissette et socii ejus Historiæ Occitantiæ scriptores [Hist. du Languedoc, tom. I, p. 373 et seqq.] .
[5] [cujus ætas incerta; dein tum non conveniebat inter Aquitanos et Austrasios.] Verum qui primus eam in Annalibus Benedictinis invexit Mabillonius, antea aliam omnino amplexus erat in Actis sanctorum ordinis S. Benedicti [Sæculum III, part. II, p. 542.] , animadvertens Metas longius ab Albia distare, quam ut posset Metensis episcopus, maxime podagricus, tam sæpe, quam in S. Segolenæ Vita perhibetur, abbatissam Albiensem visitare: quam rationem plurimum approbat Cuperus noster [Acta SS., tom. V Julii, p. 629.] , ubi ad diem 24 julii S. Segolenæ Acta illustravit. Et quidem, quum S. Sigebaldus episcopus creatus jam esset anno 708, Metensem cathedram conscenderit oportet, dum Eudo Aquitaniæ dominaretur et Pippinus Heristallius Austrasiæ; atqui rarissime tum assumebantur exteri ad sedes cathedrales. Sed quis credat Sigibaldum, fratrem S. Segolenæ, natione Albigensem, patria Aquitanum, eumque nobili genere, admissum fuisse in sedem Metensem Austrasiæ, quum Pippinum inter et Eudonem, qui ab anno 688 Aquitaniam in libertatem adversus ipsummet Pippinum vindicaverat, simultates maximæ essent [Cfr D. Vaissette, Hist. du Languedoc, tom. I, p. 370 et seqq.] , atque universi Aquitani, potissime nobiles, omnino proni essent in Neustrasiorum partes, ita ut anno 817 Chilperici II jura etiam armis contra Austrasios tuiti sint [Ibid., p. 387 et seqq.] ? Deinde nullo fundamento conjectura illa nititur; nam omnino nescitur quo tempore S. Segolena et Sigebaldus ejus frater vixerint, aliis sæculum VII, aliis VIII, aliis alterutrum, aliis IX, aliis demum animadvertentibus nullum esse in S. Segolenæ Vita nomen, quod certo ævo affigatur [Cfr Acta SS., tom. V Julii, p. 630.] . Propterea vult Cuperus [Ibid., p. 629. Cfr D. Rivet, Hist. litt. de France, tom. IV, p. 77 et 78.] Sigebaldum, ejus fratrem, episcopum Narbonensem fuisse aut Sagiensem, aut alius sedis, Albigensibus vicinæ; Bailletus [Vie des Saints, tom. V, p. 346.] vero aut esse ignotum, aut Cadurcensem præsulem: meo judicio hoc unum verisimile, scilicet S. Sigebaldum, episcopum Metensem, nequaquam fratrem esse S. Segolenæ.
[6] [Quum S. Chrodegangus factus sit episcopus non anno 752,] In definiendo autem tempore episcopatus S. Sigebaldi multo major est difficultas, quam prima specie appareat. Si Catalogum seu Episcopologium [Pertz, Monumenta, tom. II, p. 269. Cfr Calmet, Preuves, tom. I, col. CXVII.] , quod in Adalberone sub annum 964 desinit, adeamus, Sigebaldus episcopus sedit annos 25: obiit VII kal. novembris. Sed multo diutius sedisse manifestum fiet. Continuator tertius gestorum abbatum S. Trudonis ad annum 743 scripsit [Ibid., tom. X, p. 371.] : Circa idem tempus floruit (quod in Chronicis idem est ac obiit) Sigibaldus, Metensis episcopus: quod propius accedit ad sententiam Henschenii [Acta SS., tom. I Martii, p. 454, num. 7.] , qui statuit ejus successorem S. Chrodegangum episcopum sacra benedictione constitutum fuisse ad kalendas octobris anni 742; quam sententiam dein secuti sunt Cointius [Annales Francorum ad annum 742, n. 51 et ad annum 766, n. 2.] , Francois et Tabouillot [Hist. de Metz, tom. I, p. 454 et seqq.] , Galliæ Christianæ novæ scriptores [Tom. XIII, col. 703 et 704.] , aliique. Sed in Florario ms., quod initio produximus, anno salutis DCCLI floruisse seu vita functus esse traditur S. Sigibaldus; et, quod multo gravius est, presbyter Moguntinus, auctor Vitæ S. Bonifacii, episcopi et martyris, quam primo loco in Supplemento ad Acta S. Bonifacii ediderunt Henschenius et Papebrochius [Acta SS., tom. I Junii, p. 475.] , narrat S. Bonifacium crimini vertisse Stephano papæ III, anno 753 a Pippino in Galliis auxilia petenti, ordinationem S. Chrodegangi seu Rutgangi: Tunc quoque accidit, ait ille, ut dominus apostolicus Rutgangum ordinaret Metensem episcopum. Qua de re venerabilis episcopus Bonifacius in faciem ei restitit, dicens ei non licere … sine consensu episcopi, ad cujus diœcesim pertinet locus, quilibet ille est, episcopum ordinare; quod tamen se apostolica auctoritate fecisse affirmavit papa Stephanus. Ad quem locum subjecit Papebrochius [Acta SS., p. c., not. h.] S. Chrodegangum a Stephano fuisse ordinatum, sed Romæ anno 752 kalendis octobris, tunc in dominicam cadentibus; ita ut S. Sigebaldus diem obiverit 26 octobris anni 751, ut legitur in Florario. Quid itaque in hac sententiarum varietate sequendum? Imprimis ratio nulla habenda scriptiunculæ illius Moguntinæ: universus ille locus tot nævis inspersus est, ut eum suppressum voluerit Henschenius [Ibid., not. f.] , neque eum retinuerit Papebrochius, nisi quod num. 7 Commentarii Henschenii de S. Chrodegango non legerit, sed tantum num. 13, ubi manifestissimo sphalmate typographico loco DCCXLII impressus est annus DCCLII: lege locum. Origo vero erroris presbyteri Moguntini patet: confudit scilicet ordinationem seu consecrationem episcopalem S. Chrodegangi cum collatione pallii et annexæ archiepiscopalis dignitatis; de qua in altero codice ms. Thuano et in Ambrosiano legitur [Anastasius Biblioth., edit. 1735, tom. IV, p. 233.] : Dum in Francia esset positus Stephanus papa III, Rodigango, sanctissimo episcopo, pallium tribuit et archiepiscopum ordinavit; unde in Chronico Laureshamensi [Acta SS., t. I Martii, p. 454.] dicitur venerabilis Rutgangus, Metensis ecclesiæ archiepiscopus. Fieri potuit ut hoc non placeret S. Bonifacio, licet nequaquam novum esset episcopos pallio donari, quo fierent archicapellani et summam in Galliis jurisdictionem nanciscerentur [Cfr Examen hist. et canon., p. 204 et seqq.] ; sed hoc impræsentiarum nostra non refert, quibus quippe dumtaxat aperienda sit causa erroris biographi Moguntini. Fas itaque est annos 751 et 752, quorum altero mortuus esset S. Sigebaldus, altero episcopus factus S. Chrodegangus, seponere.
[7] [sed anno 742, mortuus sit oportet S. Sigebaldus die 26 octobris anni 741.] Et quidem nil certius quam quod S. Chrodegangus Metensem cathedram ascendit die 1 octobris anni 742 et vita functus est die 6 martii anni 766. A morte ducamus exordium. Demonstravit Henschenius [Acta SS., tom. I Martii, p. 455.] ex Chronico Laureshamensi et ex Sigeberti ms., quod est inter libros reginæ Sueciæ, beatum virum decessisse anno 766; idemque ostendit Eckhardus [De rebus Franciæ orientalis, tom. I, p. 584.] ex Annalibus Petavianis et Moisiacensibus. Consentit Paulus Warnefridi, qui eum obiisse tradit in diebus Pippini regis, id est ante annum 768. Neque dubia dies est, nam ex festo et scriptis coævis constat eum die 6 martii in cælos migrasse. Sed jam audiendus est Paulus, quem modo appellabam; utpote ex cujus testimonio deduci potest quo die et anno S. Chrodegangus episcopus consecratus sit. Ait itaque [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, p. 267.] : Rexit æcclesiam Mettensem annis viginti tribus, mensibus V, diebus V. Obiit pridie nonas martias in diebus Pippini regis. Atqui si hos numeros, qui conveniunt cum Catalogo seu Episcopologio Metensi, deducimus a die 6 martii anni 766, venimus in diem 1 octobris anni 742, qua S. Chrodegangus episcopus ordinatus sit; et quidem in ejus Vita [Cap. X, ap. Eckart, De rebus Franciæ orientalis, tom. I, p. 926.] legitur: Celebrata est ordinatio beati pontificis die kalendarum octobrium; sed et annus ex hoc fonte finiri potest. Quum enim vacabat Metensis sedes per mortem S. Sigebaldi, Pippinus, tunc quidem dux, post autem Francorum rex gloriosus, cum exterarum gentium incursione, Wasconiæ dico ac Hispaniarum, tum civium suorum hostilitate durissime premebatur [Cap. V, ibid., p. 920.] . Atqui extra controversiam est Pippini expeditionem Aquitanicam ante annum 742 non fuisse inceptam, sed hoc ipso perfectam esse. Sequitur itaque S. Chrodegangum die 1 octobris illius anni loco S. Sigebaldi collocatum fuisse in Metensi cathedra. Re quidem vera tum dies dominica non erat, sed lunæ. Verum in Germania, ubi in electionibus et ordinationibus episcoporum multa fiebant singularia, lex de tempore ordinandi episcopos non semper observabatur: ut videre licet in his, quæ alibi de episcopis Bremensibus et Hamburgensibus disputavi [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 376 et seqq.] . Ex hoc itaque capite nil obstat quin S. Chrodegangus episcopus factus sit die 1 octobris anni 742. Quum vero ejus decessor obierit die 26 octobris, ut ex Paulo Warnefridi constat et ex notis chronicis, appositis antiquissimo Catalogo metrico [Ap. D. Calmet, tom. I, Preuves, col. CXX.] , neque videatur ultra modum sedes episcopalis post ejus mortem vacasse, dubitandum non est quin S. Sigebaldus mortuus sit, anno priore, id est 26 octobris anni 741. Quodsi inde subtrahas annos viginti quinque, inscriptos Episcopologio, factus fuerit episcopus S. Sigebaldus anno 715; et quidem posteriori huic anno annectit Cointius [Annales eccles. Francorum, ad an. 716, n. 17.] episcopatus ejus exordia. Sed jam pridem animadversum est errorem cubare in annis XXV Episcopologii; quum constet S. Sigebaldum Metenses infulas gessisse mensis decembris die vicesimo, anno quartodecimo regni domni Childeberti regis, id est Christi 708: tunc enim [Testamentum Volfaudi de villa Marsupia, ap. Baluze, Miscellanea, tom. III, p. 30 et 31, edit. Mansi.] bonum pacis placuit qualiter convenit inter apostolicum virum domnum Sigibaudum, episcopum Metensis ecclesiæ, et inter Wolfaudum comitem ut locella eorum inter se commutare deberent; quod et ita fecerunt. Dedit Sigibaudus episcopus Wolfaudo comiti locellum, Marsupia nuncupatum, in pago Virdunensi, quem Godo et Hærevius pro animarum suarum salute ad ecclesiam sancti Stephani seu cathedralem delegaverunt… E contra simili modo dedit Volfaudos Sigibaudo episcopo ad partem sancti Stephani locellum nuncupatum Vineaico in fine Ausiniaca villa in pago Fugentense super fluvium Mosellæ, … quantumcumque ibidem de homine, nomine Ægino, dato pretio comparavit, vel quidquid ad præsens possidere videbatur, totum et ad integrum ad partem sancti Stephani condonavit; et quidquid inde de utraque parte facere voluerint, liberam et firmissimam habuerunt potestatem faciendi. Cui commutationi has adjecerunt conditiones et pœnas: Si quis vero, quod fieri non credimus, quod aut nosmetipsi aut heredes Volfaudi aut Adalvindæ aut domni Sigebaudi contra has commutationes agere quicquam voluerit, partem quam acceperit amittat, et insuper auri libras duas, argenti pondera quinque coactus exolvat, et, quod repetit nihil valeat evindicare, sed præsens hæc commutatio firma et stabilis permaneat, cum stipulatione nixa. Sequenti anno dedit Marsupiam villam Volfaudus, ut esset prima sedes celeberrimi S. Michaelis monasterii; quod dein loco mutatum est crevitque in oppidum Saint Mihiel [Cfr Acta SS. tom. IX, Octobris, p. 315.] ; quo factum est ut illa aliæque antiquissimæ chartæ servatæ fuerint.
[8] [Virtutibus episcopalibus et privatis claret beatus vir.] Sed hæc commutatio singularis actus; quotidianas has laudes celebrat Gallia Christiana [Tom. XIII, col. 704.] : Sacris in literis versatissimus, toto animo gregi suo erudiendo exemplis æque ac verbis incubuit. Delinquentes indulgenter corripiebat, constantesque in virtutibus ad perseverantiam benigne exstimulabat. Numquam domo excessit, nec habens quo egenorum miseriam sublevaret. Quæ desumpta esse ex vetere Vita monent scriptores Historiæ Metensis [Hist. de Metz, tom. I, p. 439.] ; sed a Vita, inferius edenda, nonnihil diversa sunt. Leguntur et sequentia, ad verbum ex eadem Vita in Galliam Christianam [Tom. XIII, col. 704.] translata atque etiam in nostro servata apographo: Quis adeo deditus et implicitus est terrenis voluptatibus, cui non sordeant sæculares deliciæ, cum audiat hunc (S. Sigebaldum), ingenuis ortum natalibus, opibus affluentem, pontificali honore præditum et sublimatum, inter regias epulas non servire gulæ, sed studere commerciis parcimoniæ, nichili pendere vanam ingenuitatem carnis sine animi nobilitate. Neque se, aut sua, aut generis sui commoda quærebat pius pater; sed quæ Jesu Christi sunt: quocirca a Paulo Warnefridi eximio encomio dicitur vir per omnia utilitatibus ecclesiæ deditus. In altera Vita Symphoriniana, ut ex Calmeto [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 473.] discimus, traditur, insuper miraculorum gloria vivus claruisse ad sanandos alienos morbos; sed numquam voluisse a Deo postulare ut a podagra, qua eum plurimum laborasse aliunde etiam constat, liberaretur. Verum neque Paulus Warnefridi, neque S. Chrodegangi biographus, neque Chronici episcoporum Metensium auctor quidquam novisse videntur de miraculosis corporum sanationibus, quas vivus patrasset S. Sigebaldus; quin etiam scriptor posterior innuit ab eo corporalia facta non fuisse miracula, sed dumtaxat spiritualia; et certe prædicatione et exemplo plurimum eum valuisse hic idem addit.
[9] [Sartatecta templorum curat; restituit Hilariacum seu S. Naboris cænobium, olim a S. Fridolino fundatum.] Intelligebat autem sanctissimus antistes quantum imprimis momentum positum sit in ædificiis materialibus ecclesiasticis. Quare a Paulo Warnefridi dicitur sacrorum quoque culminum sollertissimus restitutor, scilicet (ut explicat episcoporum Metensium chronographus) ruinas ecclesiarum restaurando: quæ cura tanto magis erat necessaria, quod pleræque ædes sacræ, maxime rurales, ex materia seu ligno essent. Quum autem potiores suas esse partes duceret eorum curam habere qui, abjectis sæculi deliciis, totos se Dei servitio devoverunt, in eorum gratiam reliquit post se duo insigniora pietatis et munificentiæ suæ monumenta, monasteria scilicet Hilariacum et Novumvillare; quorum prius, licet antea exsisteret, tantis auxit beneficiis ut etiam hoc condidisse dicatur a Paulo et a S. Chrodegangi Vitæ scriptore; construxisse a Metensi chronographo. De illo autem paulo plura dicere juvat, quod ibidem mortuus sit et primum sepultus beatus vir. Pluribus leucis a Metis ad orientem, super fluviolum Rosellam, loco ubi nunc stat oppidum Saint Avold, hujus asceterii initia posuit sub exordia sæculi VI B. Fridolinus, natione Scotus seu Hibernus; qui, quoniam in Pictaviensi S. Hilarii monasterio aliquandiu degerat, novis quæ deinde in Austrasia fundavit monasteriis a pristino patrono Hilariaci nomen imposuit. Sed, quod perparvum esset Rosellanum asceterium, ut intellexit Cointius [Annales eccles. Francorum, ad an. 734, n. 8.] , aut potius ex sparsis cellis constaret, tuguriis et speluncis, ut illa tempora ferebant [Cfr Lenoir, Architecture monastique, tom. I, p. 7.] , jactis de novo fundamentis, summo decore expolitum a Sigebaldo est; qui propter suam munificentiam, ait ille idem Cointius [Annales, loc. cit.] , ad hanc usque diem loci illius fundator habetur. Et quidem Pulchronius Lavignon, monasterii illius abbas, inspectis tabulariis, scripsit ad Meurissium, episcoporum Metensium historiam adornantem [Ibid. ad annum 716, n. 17 et ap. Meurisse.] : Sigibaldus, [XXXVIII] Mediomatricæ metropolis antistes, præter innumera frugalioris vitæ monumenta, hoc monasterium, quod Novacella sive Hilariacum nuncupatur, ex fundamentis solerti studio condidit, ac in honorem divi Pauli gentium doctoris felicissime dicavit, proventibus, privilegiis, ceterisque monachorum inibi Deo famulantium usui necessariis industrie cumulavit anno Incarnati Verbi trigesimo quarto supra septingentesimum, [Gregorio ejus nominis III et Zacharia piscatoriæ navis temonem apud Romanam urbem moderantibus, sub principe Leone ejus nominis III. Sepultus in hoc monasterio in sinistra altaris summi]. Quem locum etiam reperit Alexander Wilthemius noster in scriptiuncula, cui titulus: De fundatione et constructione hujus laudabilis monasterii S. Naboris; unde, quæ uncinis inclusa sunt, excerpsimus: pone sequebatur abbatum catalogus. Ubi si statuatur S. Zacharias operam suam præstitisse S. Gregorio III, conveniunt temporis notæ; quum Leo Isauricus regnaverit a die 25 martii 717 ad 18 junii 741, et Gregorius Romanæ præsederit ecclesiæ a die 18 martii anni 731 usque ad 27 aut 28 novembris anni 741, et triduo post successerit S. Zacharias. (Dicendo non sum an sæculo XVII fundationis diploma adhuc superesset, aut saltem apographum in Chartulario, quod anno circiter 1434 exscribi fecit Didericus abbas [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 840.] .) Tum Novæcellæ nomen accepisse Hilariacum visum est Metensibus historicis [DD. François et Tabouillot, Histoire de Metz, t. l, p. 440.] ; non male. Sed quum anno 765, benevolentia et largitate S. Chrodegangi, eo illatæ fuissent S. Naboris reliquiæ, cœpit paulatim S. Naboris nomen induere [Cfr libri prædicti et Retractatio de monasterio Helerensi seu Hilariaco, alias S. Naboris, diœcesis Mettensis, Mabillonii Annal. Benedictini, tom. II, ad fin. app. p. 705.] ; quod vulgus in San-Nabor, San-Abor, San-Avol et demum in San-Avolt seu Saint-Avolt pervertit. Sed extremi sæculi superioris impietas hoc religionis institutum sustulit.
[10] [Condit Norumvillare in diœcesi Argentinensi in gratiam S. Pirmini: jura episcoporum Metensium et fata.] Novavilla seu Novumvillare, vulgo Neuweiler, quod alterum monasterium S. Sigebaldus condidit aut construxit, situm erat in ingressu montium Vosagi, ad pedes Scauri montis, in diœcesi Argentoratensi, ita tamen ut, quum episcopi domini essent feodorum de Bouxwiller, Ingwiller etc. eoque nomine ter mille libras quotannis perciperent ab oppidis Novovillari Maurique monasterio et a S. Quirini vico, ab episcopis Metensibus penderet [Mém. mss. de D. Isidore Fach, ap. Francois et Tabouillot, t. I, p. 441.] : quam rem reliquias esse arbitror antiquioris disciplinæ. Etenim, sive olim diœcesis Metensis pars fuerint hæc loca, sive non, (non enim multum distant a finibus diœcesium Metensis et Argentoratensis,) S. Mauri monasterium venit anno 828 penes Metenses episcopos commendatione Ludovici Pii [Gallia Christ., t. V, col. 867.] ; quod sesqui sæculo post secuta est cella S. Quirini, anno 966 fundata et abbati Maurimonasteriensi tradita [Schöpflinus, Alsatia illust. germ. gal. t. II, p. 479.] . Novumvillare autem a Metensi cathedra pendebat, quoniam dotationem et impensas fecerat S. Sigebaldus [Cfr Mabillonius, Annal. Bened. lib. XX, num. 76, t. II, p. 73, et Gallia Christ. tom. V, col. 833.] in gratiam S. Pirmini [Cfr fragmentum anonymum ap. Urstitium, Chesnium et Mabillonium, Sæculum Bened. III, part. II. p. 138.] , plurium aliorum cœnobiorum in illis partibus fundatoris; quod si templum consecrarit beatus vir (ut S. Chrodegangi biographus perhibet), secundum disciplinam Africanam, etiam in Galliis et Germania receptam [Cfr Examen hist. et canonicum, p. 163 et seqq. et Acta SS., Auctarium ad tom. VI Octobris, p. 46 et 47.] , obnoxium erat Novumvillare spirituali Metensium præsulum auctoritati; quamquam et hæc temporalem jurisdictionem, si penes ecclesiasticos esset, frequenter sequebatur. Pro sæculi VIII fere consuetudine cælestes patroni acciti SS. Petrus et Paulus; quibus accessit deinceps S. Adelphus seu Adolphus, episcopus Metensis, postquam anno 846 Drogo, ejusdem sedis antistes, in ecclesiam transtulerat illius sancti corpus. Anno 1495 aut 1497 consensu Alexandri papæ VI in collegium canonicorum mutatum est [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 834.] . Anno 1563 S. Adelphi ecclesiæ navis civibus Augustanæ confessionis transactione relicta est: choro quem murus a navi separat, penes canonicos remanente [Schöpflinus, Alsatia illust. tom. II, p. 224.] . Oppidani, olim pauci numero (nam medio sæculo superiori cives dumtaxat erant centum quinquaginta), nunc supra mille septingentos recensentur.
[11] [Monasterium Claustriacum nequaquam fundavit S. Sigebaldus,] Tradidit Meurisse [Hist. des évêques de Metz, p. 151.] a S. Sigebaldo etiam fundatum fuisse monasterium Claustriacum, vulgo Croffthal seu Crauffthal, haud procul a via, qua Metis Argentoratum tenditur, Parvampetram inter et Salisburgum; sed ille idem alibi memorat hoc cœnobium excitatum fuisse a parentibus Folcmari, Metensis comitis, qui initio sæculi XII floruit. Quæ posterior sententia probatur Calmeto [Hist. de Lorraine, t. I, col. 473.] , Francois et Tabouillot [Hist. de Metz, t. I, p. 441 et 442.] , Schöpflino [Alsatia illustrata, t. II, p. 451.] et Galliæ Christianæ scriptoribus [T. XIII, col. 835.] , quoniam ante illud ævum nulla uspiam hujus asceterii occurrit mentio; postmodum autem apparet ut parthenon Cisterciensis; deinde legitur Folcmarus hanc domum concessisse fratri suo Theotgero, prius abbati S. Georgii in Silva Nigra, postea ab anno 1118 ad 1120 Metensi episcopo: ita ut revera censendum sit in avito fundo constitutum fuisse. Demum non solum Paulus Warnefridi memorat duo monasterio a S. Sigebaldo condita fuisse; sed S. Chrodegangi biographus ita adstruit duo dumtaxat ab eo constructa fuisse ut hoc nomine inferiorem eum faciat S. Chrodegango qui tria construxerit. Nam, inquit ille in Prologo [Ap. Eckhart, t. l, p. 912; ap. Pertz, t. X, p. 553.] , de cæteris gestorum tantorum virorum interim ut sileam, unum hoc dicam, ille vir Domini (Sigebaldus), bonorum vigilantia præmaturus, æcclesiasticorum operum studio clarus, in mansuram * mentem sanctam vivificacissime dilatans, ac subditos itidem agere instruens, habitacula servorum Dei gemina totis conatibus elaborans construxit, utique eorum qui corporum mole communi terram inhabitantes, animarum beata conversatione cælo cælestibusque semper interesse maxime curarent… Ut vero lucidum fiat quod dico, beatus Sigibaldus duo, æternæ autem memoriæ Chrodegangus tria nobilia monachorum cœnobia nobillime ædificavit. E gestis itaque S. Sigebaldi eliminanda est Claustriaci fundatio, ab antiquis omnibus ignorata.
[12] [sed florentes Metenses scholas fovit. Epistola ad S Bonifacium.] Literarum studia egregie fovisse S. Sigebaldum idem ille biographus testis est. Narrans enim quomodo S. Chrodegangus partim Metis institutus educatusque fuerit et paulatim cæteris doctrina divina et humana præcelluerit: Urbs vero, inquit [Ibid., p. 917 et 557.] , qua beatus vir nutriebatur, usque in id temporis adeo virorum sapientium copia erat referta ac decorata, ut vere eam scolam liberalium artium omnes acclamarent. Nec minus certe viri eandem urbem incolentes sanctitati virtutibusque operam dabant, adeo ut pontifex Sigibaldus pro merito pietatis et devotionis tota patria veneraretur et amaretur. Quanti autem ex te, urbium preciosissima ac felicissima, pastores incliti, quanti pastores venerandi, quot duces et rectores accepti ecclesiis per universum orbem diffusis concessi sunt! Hoc tanto ac tali gymnasio cælestium athletarum, hac urbe nobilissima utque ad virilis ætatis robur per incrementa temporum ac virtutum proficiens, jam ipse alios doctus docere, qui cura diligenti instructus fuerat, Chrodegangus sanctissimus perseveravit. Quæ quidem laudes, si pro temporibus intelligantur, nequaquam nimiæ sunt: Metenses enim scholæ a medio sæculo VII, quo Metis sedebat S. Clodulfus, jam erant celeberrimæ [Mabillonius, Sæc. Bened. II, p. 491, 1075 et 1081; Annales, lib. XV, n. 21; Gallia Christ., t. XIII, col. 701; D. Rivet, Hist. litt. de Fr., t. III, p. 434.] , et famam suam pristinam adhuc servabant sæculo IX, quum Aldricus, scholæ palatinæ antea alumnus et postea Cenomannensis episcopus, eas regebat [D. Calmet, Hist. de Lorraine, t. I, col. 627; D. Rivet, Hist. litt., t. IV, p. 228.] . Verum, licet ea tum esset barbaries, quacum latinitati pugnandum erat, ut sine S. Sigebaldi dedecore concedi possit Centuriatoribus Magdeburgensibus, epistolam minus latinam ab eo fuisse scriptam ab iis tamen hac in re plane recedendum est, ubi inquiunt [Centuria VIII, cap. 10, col. 767.] : Sigebaldus presbyter fuit familiaris Bonifacio: et postea, si idem est, Metensium factus est episcopus, tempore Pipini. Manuscripta quædam epistola ejus satis barbara nobis visa est; in qua indicat se nomen Bonifacii in Missarum catalogo asscripsisse ac pro eo mortuo oraturum… Scommata, quæ adjecerunt protestantica, quod S. Sigebaldus catholicus esset, et alia quæ ex Paulo Warnefridi desumpserunt, libens omitto; sed hæc ipsa Sigebaldi epistola, quam edidit Baronius [Annales eccles. ad an. 724, num. 13.] et qui post eum venerunt S. Bonifacii operum editores, nequaquam S. Sigebaldi, episcopi Metensis, est, sed alterius Sigebaldi, qui (ut ostendit Pagius [Critice ibid., num. 3.] ) videtur fuisse monachus et quidem Wintoniensis in Anglia. Quod enim S. Sigebaldi, episcopi Metensis, non est, sequitur vel ex hoc solo capite, quod, quum ad S. Bonifacium missa est, scriptor erat presbyter (nam de Missis suis loquitur et de Daniele, procul dubio Wintoniensi, episcopo suo); atqui tamen posterior est anno 723, quo Roma redux Germanorum apostolus in Thuringia verbum Dei prædicare cœpit: quo tempore jam pridem episcopus erat S. Sigebaldus. Addunt demum Centuriatores, Vita S. Chrodegangi nixi: Pipinus eum magni fecit, ac in multis consilio illius usus est. Verum ejus consilia nonnisi brevi ante ejus mortem expetere potuit Pippinus Brevis, quoniam anno dumtaxat 714 in lucem editus est et a S. Willibrordo baptizatus, et nonnisi anno 741 cum fratre Carlomanno patri Carolo Martello, magistro palatii, successit: nequit enim intelligi Pippinus Heristalius, qui anno 714 diem obiit; adeoque Pippinus Brevis certissime indigitatur.
[13] [S. Sigebaldi commercium quam utile Pippino Brevi.] Quum enim autumno anni 742 a bello Wasconico seu potius Bituricensi (nam non multo longius progressus est) redux esset Pippinus Brevis et utriusque reipublicæ restaurationem meditaretur, accidit, teste S. Chrodegangi biographo [Cap. V, ap. Eckhart, t. I, p. 921; ap. Pertz, t. X, p. 360.] , nuntios Mediomatricæ civitatis adesse, et commune totius regni dispendium nuntiasse, obitum videlicet sui pontificis Sigibaldi. Cujus mors, in conspectu Domini pretiosissima, quanti doloris et detrimenti cum omni patriæ tum maxime suæ urbi attulerit, et lacrimæ populorum et verba Pippini principis protestata sunt. Is denique, audita morte illius, cujus nutu et consilio res publica disponi solebat, cujus vita sanctissima sanctæ æcclesiæ ad imitandum proposita quamdiu vixit fuerat, alta ab imo pectore suspiria trahens, dum alios a lacrimis revocare conatur, ipse se temperare non valet, quin dolor mente conceptus regia in facie prorumperet; vixque loqui prævalens, quo potuit conamine consolatur eos qui advenerant plebis nuntios, dicens: Nolite, dulcissimi, nolite tanto animi dolore affici, sed spem magnæ resurrectionis et gloriam, qua pontifex beatus nunc et in sæcula cum Christo regnaturus pollebit, reminiscentes, ei congratulemini et congaudeatis; et bonis actuum remediis, ut sancto patri in beata vita filii dilectissimi et proles paternæ gloriæ quandoque sociari valeatis elaborate. Fateor, siquis umquam lacrimas debite exsolvit huic sanctissimo præsuli, me magis obnoxius fuit nullo modo; mihi flendum ac lugendum, mihi noctes et dies eum lamentando sunt deducendi, qui talem reipublicæ amisi sublevatorem et gubernatorem; qui et vereor ne, tanto cæli janua patre recepto, status regni omnino periclitetur. Et quidem ex ipsis hunc esse verissime novimus, quorum laude dicitur: Quibus dignus non erat mundus, qui in Christo Jesu testimonio fidei probati inventi sunt. Cujus nutu et consultu olim cuncta agere statueram, regni negotia tractare disposueram, ejus absentia mœstus, præsentia semperque hylaris ac jocundus, hic certe cælestia diu cupita bene merita recepit, ut fidelium fides habet. Illo pro dolor! privati, eligite nunc, dilectissimi, unum e vobis boni testimonii, optimi ingenii, hujus loco sine mora subrogandum. Quæ licet rhetorice potius quam historice proposita sint, inde accipi saltem potest Pippinum doluisse de S. Sigebaldi amissione, eumque cum beato viro amice et familiariter egisse, etiam priusquam cum fratre Carlomanno Austrasiæ habenas capesseret.
[14] [Moritur die 26 octobris 741 Hilarici, ubi sepelitur et colitur.] Morte sua illis laudibus locum fecit S. Sigebaldus, quum plus triginta duos annos sacrum ministerium vigilantissime exercuisset. In monasterio Hilariaco, dein S. Naboris, omnium testimonio vitam absolvit. Ubi sensit ultimam mortis horam instare, fratres ad se evocatos hortatus est ad regularis disciplinæ et antiquarum traditionum observantiam. Quæ verba Galliæ Christianæ [T. XIII, col. 704.] mutuata sunt ex mss. codice S. Symphoriani, quo ejus Vita continebatur, ut testes sunt François et Tabouillot [Hist. de Metz, t. I, p. 448.] ; qui ex eodem fonte addunt non fratres tantum monasterii, sed etiam cleri ab eo accitos fuisse et brevi teneraque oratione admonitos. Accepto dein Viatico, spiritum Deo reddidit 26 octobris; qua in re omnes conveniunt; et, ut in Vita codicis S. Symphoriani legitur, maxima solemnitate sepultus est in templo monasterii, ubi multæ missæ celebratæ sunt et magnæ oblationes factæ [Ibid., loc. cit.] . Conservabatur ibidem adhuc quum scripta est Vita S. Chrodegangi; in qua quippe legatur [Ap. Eckhart, De rebus Franciæ Orientalis, t. I, p. 919.] : Sepelitur vir beatus in monasterio Hilariaco; … ubi usque hodie quidem corpus, anima autem in cælum cum beatis spiritibus nunc et in æternum læta triumphat; et quam post medium sæculum X a B. Joanne, abbate Gorziensi, verisimiliter scriptam fuisse initio monuimus. Atque tunc jam sanctus habebatur et publico honorabatur cultu; siquidem biographus eum appellet virum beatum, beatum Sigibaldum, sanctum Sigibaldum, beatum sacerdotem, aliisque titulis, quibus nonnisi eos, qui ecclesiasticis honoribus fruerentur, ornat.
[15] [Inde postmodum transfertur in Metense S. Symphoriani monasterium.] Illic tamen non manserunt sanctissimi viri ossa, sed in suburbanum S. Symphoriani monasterium translata sunt, aliquanto ante annum 1107; quando vero non apprime constat. Si quid tamen video, factum id fuerit sub annum 991, quo Adalbero II, Metensis episcopus, sancti Symphoriani cœnobium, ante SS. Innocentium, e ruderibus et ruinis restaurare instituit, adjutore B. Figenio, abbate Scoto seu Hiberno [Gallia Christiana, t. XIII, col. 727 et 845.] . Eo certe prius non devenerunt, quum ab anno 882 Normanni, Metas obsidentes, nil illic nisi parietinas reliquissent [Gal. Chr. t. XIII, col. 844.] . Imposita illic in marmoreo feretro; quod quare aut quando humi absconsum fuerit non liquet. Certe omnis memoria reliquiarum sancti viri anno 1107 perierat, quum casu retectæ fuerunt. Hoc enim anno, quum abbas Garcirius an Herbertus ejusque monachi novum odæum molirentur, parietem evertentes, quo nitebatur columna, magnam Christi cruci affixi lapideam imaginem ferens, inciderunt in illud feretrum, sub fundamentis exsistens. Eductæ statim fuerunt sacræ exuviæ et in novo feretro populari pietati propositæ. Postmodum honeste reconditæ fuerunt partim in theca argentea, subter altare primarium posita, partim in herma [Ibid., col. 704; Hist. de Lorraine, t. I, col. 473 et 474; Hist. de Metz, t. I, p. 448.] , qui adhuc superest et quotannis exponitur. Ejus officium solemniter ibidem celebratum est, donec stetit abbatia; postmodum intermissum est; sed jam pridem fit, ut initio monuimus, in universa diœcesi Metensi.
[Annotata]
* civitatem
VITA S. SIGEBALDI, EPISCOPI METENSIS,
Excerpta ex Vita S. Chrodegangi, auctore (ut videtur) B. Joanne,
abbate Gorziensi, secundum editiones Eccardi et Pertzii, ex Codice
Guelferbytano unico, dein Augustano.
Sigebaldus, conf. pont. Metis in Gallia (S.)
BHL Number: 1781
a
[S. Sigebaldus, sanctimonia præclarus, condit monasteria Hilariacum et Novumvillare;] Cum … virtutum exercitiis sanctæ ecclesiæ cælestis tyro, beatus videlicet Chrodegangus, instrueretur, imbueretur ac probaretur, sanctus Sigibaldus, spectabilis vitæ vir et sapientissimi ingenii, in augenda quoque sancta ecclesia (quantum ex se erat) acris animi, cathedræ pontificali in Mettensium civitate præsidebat, decorans eam et virtutum magnificentia et vitæ integerrimæ perfectissima gloria. Nam … per omnia utilitati ecclesiæ deditus, sacrorum quoque culminum sollertissimus restitutor, condidit duo monasteria monachorum, quorum unum Hylariacum dicitur, ubi sanctus Nabor, a S. Chrodogango… Roma delatus, requiescit; quod in honore sancti Pauli doctoris gentium dedicavit b. Alterum cœnobium vir Domini ædificavit, quod Novumvillare hodie nominatur, Deo et sancto Petro idem consecrans; ubi et ossa beati confessoris Adelfi, Mettensium pontificis, digno honore tumulata sunt; quod et meritis sancti præsulis per universam regionem miraculis gloriose diffamatur c.
[2] [podagra laborat et fit quasi alter Job;] Hic, hujusmodi virtutum præconiis adprime deditus, infirmitatis molestia quam podagram vocant omnino erat afflictus. Cumque hoc languoris camino velut aurum obrizum decoqueretur, quodam die infirmitatis eadem molestia durius ingravescente, ad extrema perductus est. Set cum hujusmodi (ut diximus) doloribus vehementer affligeretur, beatus spiritus, in æternis mentem figens, dolores eosdem corporis patientissime toleravit. Nec incredibile quin, remunerationis beati Job duplicis particeps, felix extiterit, qui utique laboris et patientiæ ejusdem devotissimi particeps perstitit preciosus; nec occasione præsentis mortis (ut speramus) separati sunt, qui probationis et ardoris sancta æqualitate minime disjuncti sunt.
[3] [Moritur pientissime summo mœrore populi,] Cum ergo, ut dicere cœperam, bonis operibus et infirmitatis fornace præcoctus, fragilis corporis molem deserere se velociter prædiceret, ipse quidem binis alis caritatis, quas diebus quibus vixit adquisierat, se evolaturum sciens, gaudio ac lætitia perfundebatur, ut fit cum quis ad epulas et convivium regis invitatur. Plebs autem tanto mœrore proprii pastoris egressu replebatur, ut, quo amore quoad sanctus incolumis vixerat amaverat, quem tanto tamque gravi dolore amittebat, immo ad cælos mundi victorem præmittebat, si adesses facile agnosceres. Beatus vero sacerdos blande satis benigneque eam consolabatur, futurorumque præscius, quia non solum non minoris gratiæ et meriti se secuturus esset pontifex, set et talis qui episcopatum Dei adjutorio suaque industria plus umquam dilataturus esset, protestabatur. In his atque hujusmodi verborum incitamentis sancta consolatione refertus, sanctus Sigebaldus diebus suæ infirmitatis perseverans, tandem Deo qui dederat spiritum ejus evocante, Viatico quo cuncti salvamur accepto, VII kalend. novembrium ab angelis in cælum deducitur d. Sepelitur vir beatus in monasterio Hylariaco, quod ipse a fundamentis felici et ingenti studio ædificavit; ubi usque hodie quidem corpus, anima autem in cælum cum beatis spiritibus nunc et in æternum læta triumphat.
[4] [de successore eligendo maxime anxii.] Viduatæ autem plebi, pastore cunctis sui temporis præferendo pro dolor! sublato, anxietate mœroris, lacrimarum ingeminatione adeo affligebatur, adeo dolore premebatur, ut a nemine consolari aliquo modo valeret. Aderat præ oculis memoria benedictionum pristinarum, factorum perfectissimorum recordatio, quibus fidelis populus, ut in fine Domini ac sanctis operibus libere persisteret, corroborabatur ac firmabatur; concutiebatur autem et timore gravissimo, ne, suo pontifice cæli janua recepto, quia mundus totus in maligno positus erat, mercenario alicui subicerentur, qui sua non dominica lucra fortuitu quæreret, quousque prosperitate donaretur; adversante vero mundo et cæca fortuna, relicto grege commisso, fugæ male potito præsidio, occuleretur. Tanto enim pavore dissolvebantur, ut etiam hoc orarent, quod si gladius animadversionis Domini, ad feriendum districte evaginatus, retrahi antequam feriret minime posset, ut visibili et perituro hosti in brevi consumpturi traderentur.
ANNOTATA.
a Dictum est de hac Vita in Commentario prævio, num. 2.
b De originibus et fatis Hilariaci monasterii, quod et S. Pauli, et dein S. Naboris, vulgo Saint-Avold, vide Commentarium prævium, num. 9. De translatione S. Naboris pauca dicta in Actis nostris ad diem 12 junii [Acta SS. tom. II Junii, p. 514 et 515.] ; integram narrationem, insertam historiæ translationis S. Gorgonii, continent Acta Sanctorum ordinis S. Benedicti [Sæculum III, part. II, p. 204 et seqq.] , et partim etiam Vitæ S. Chrodegangi, toties a nobis citatæ.
c De Novovillari dictum item in Commentario prævio, num. 10. De S. Adelpho egerunt decessores nostri ad diem 29 augusti [Acta SS. tom. VI Augusti, p. 504 et seqq.] ; ubi et habes historiam translationis ejus, inter annum 823 et 840 factæ, atque etiam miraculorum, quæ hic in memoriam revocantur.
d Mortuum esse S. Sigebaldum anno 741 ostensum est in Commentario prævio, num. 7.
VITA S. SIGIBALDI, EPISCOPI METENSIS,
Auctore monacho S. Symphoriani Metensis ex apographo codicis ejus monasterii.
Sigebaldus, conf. pont. Metis in Gallia (S.)
BHL Number: 7709
EX MSS.
INCIPIT PROLOGUS VITÆ SANCTI SIGIBALDI, EPISCOPI ET CONFESSORIS METENSIS.
[Modestiæ professio.] Jamdudum audivi petitionem vestram, fratres et domini mei, qui sub tutela sancti Symphoriani martyris in sancta coversatione suave jugum Domini portare vovistis: audivi, inquam, et recordor vos sæpius admonuisse ut pauca de vita beati Sigibaldi, Metensis antistitis, et quædam de virtutibus ejus, nuper nobis a Deo ostensis, comprehenderem in brevi volumine; sed primo hæsitavi, timens grave onus imponere humeris meis. Tandem salubri et charitativa importunitate evictus, imo ope ipsius confessoris suffultus, suscepi opus, quamvis arduum et difficile, confidens quia quod non habent in se nostræ vires, hoc adimplere valebunt vestræ piæ orationes. Precor autem charitatem vestram ut, antequam hoc opusculum se in palam proripiat, judicium vestrum rimetur et examinet; ut, siquid obscurum aut imperfectum fuerit, incudi reddatur et poliatur, usquedum splendeat.
INCIPIT VITA SANCTI SIGIBALDI, EPISCOPI ET CONFESSORIS.
[2] [Deus, sanctitatis auctor,] Omnia in sapientia fecit omnipotens Dominus, replens terram possessione sua, cujus regnum est omnium sæculorum et dominatio in generatione et generationem. Magna quidem et ineffabili clementia sua, qua regnat in sanctis et electis suis, et idem dux fidelis dirigit gradientes ad se per angustam et arctam viam: non est enim volentis, neque currentis, sed miserentis Dei; quos prædestinavit ab initio, vocat, justificat et magnificat, dans eis post carneæ depositionem sarcinæ hic clarissimos fieri signis et virtutibus, ac induens eos stolam immortalitatis in choris cælestibus. Facit hæc inæstimabili dispensatione sua ad reparationem et renovationem cælestis Hierusalem; quæ, de vivis et electis lapidibus constructa, nunc coruscat in conspectu regis æterni. Olim vero irruperat hostis in portas ejus per superbiam et elationem, et diruerat muros et turres ejus, angelo superbo dicente: Ponam sedem meam ad aquilonem, et ero similis altissimo.
[3] [suscitavit S. Sigebaldum, qui omnibus esset exemplo vitæ severitate] Hujus destructionis damna non destitit reparare pius et misericors Dominus a primo homine plasmato usque ad hæc nostra sæcula. Unde libet exclamare: Quam incomprehensibilia sunt judicia tua, Domine, et investigabiles viæ tuæ! et cum Psalmista: Judicia Domini vera, justificata in semetipsa, desiderabilia super aurum et lapidem pretiosum, et dulciora super mel et favum. Etenim servus tuus ille egregius pontifex Sigibaldus, cujus gratia hæc adorsi sumus, custodivit ea; et in custodiendis illis assecutus retributionem multam et magnam; quam, Paulo attestante, nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quam præparavit Deus diligentibus se. De hoc igitur miræ sanctitatis viro, ultra cælestium spirituum agmina decenter gloria et honore coronato, siquid humili stilo memoriæ commendare præsumimus, non tam ex rivulo ingenioli nostri derivari credendum est quam ex charitate et fraterna dilectione; ut qui audierunt bona de bonis, omnium bonorum authori gratias et laudes referant et ad exemplum ejusdem strenui confessoris de virtute in virtutem gradiendo habeant unde in melius proficiant. Cujus enim ferreum pectus non emolliat (de his præcipue dicimus qui se pastorali cura fungi profitentur), aut non excitet ad virtutem audita vigilantia et sollicitudo tanti patroni nostri, qua ita prudenter circa dominicum gregem usus est, ut et in mansuetudine servaret districtionem, et in districtione non desereret mansuetudinem? Aut quis adeo deditus et implicitus est terrenis voluptatibus, cui non sordeant sæculares deliciæ, cum audiat hunc, ingenuis ortum parentibus, opibus affluentem, pontificali honore præditum et sublimatum, inter regias epulas non servire gulæ, sed studere commerciis parsimoniæ, et nihili pendere vanam ingenuitatem carnis suæ * animi nobilitate.
[4] [et episcopalibus virtutibus. Hic duo monasteria condidit, Hilariacum et Villare,] Itaque beatus Sigibaldus, utriusque testamenti scientia admodum eruditus, præceptorum Dei constantissimus executor extiterat; arguebat delinquentes in spiritu lenitatis; exhortabatur bene agentes exemplis, informans eos admonitionibus assiduis; humilibus humilem se exhibebat; superbis omnibus modis resistere non abnuebat; inter discordes medium se exhibens, pacis fœdera conciliabat; a tramite justitiæ nec gratia, nec timore unquam deviabat; in meditatione sanctarum scripturarum semper intentus, in vigiliis non parcens affligere corpus, pro compassione pauperum nusquam procedens vacua manu. Omnium mandatorum Dei videbatur sibi transgressor existere, si in uno minus ostenderet se insudare. Unde duo monasteria, quorum unum Hilariacum vel Nova-cella dicitur, ubi corpus sancti Naboris requiescit, quod sanctus Grodegangus in honore beati Pauli dedicavit; alterum vero, nomine Villare, in honore S. Petri, principis apostolorum, consecratum, suis impensis condidit, ubi religiosos monachos, qui illic Deo famularentur, felici providentia collocavit a. Sed quid plura de sanctitatis ejus exuberantia enumerare molimur? Quia annonam familiæ Domini sui fideliter administravit, et quia talenta sibi credita non in terra abscondit, sed ad usuram dedit, et lucrum fideliter ad Dominum suum reportavit, idcirco audire meruit: “Serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui.”
[5] [Metæ habent egregios patronos, B. Mariam, S. Stephanum, S. Glodesindim, S. Serenam et S. Clementem.] O Mediomatricum urbs inter omnes urbes nominatissima ubertate glebæ et rerum opulentia famosissima! quot quantisque patrocinantium pignoribus polles feliciter insignita! Quacumque necessitate cives coacti deliberaverint implorare divinum auxilium, in te inveniunt pia intercessorum suffragia, qui fideliter perferant ad aras summi judicis precum suarum libamina: sive corpora aliquo languore dissolvantur, sive terra indigeat restringi aura siccitatis, sive dissolvi cupiat inundantia imbrium. Nam per merita et intercessionem gloriosæ virginis Mariæ in proxima parte templi protomartyris Stephani b, aut optatæ sanitatis recuperatione, aut celeri mortis interventu omnis languor abscedit. Velum etiam B. Clodesindis c quotiescumque offertur, salubribus aquis tellus irrigata ad fœcunditatem aperitur; e contra, corpore sanctæ Serenæ d præcedente, noxiam pluviarum inundationem sedari sæpe experti sumus. Sanctus quoque Clemens, missus a B. Petro, principe apostolorum, evangelizare verbum Dei populis Galliæ, maxime his, qui intra muros Metensis urbis commorantur, quomodo rexerit plebem sibi commissam et eam perpetuo liberaverit infestatione draconis, quotquot hominum vel volucrum attingere poterat interimentis, et qualiter sua intercessione pluries ad sacrum ejus sepulcrum excubantes meruerint petita acquirere, quisquis scire voluerit libellum, qui de vita ejus scriptus est, curiose consulat e.
[6] [Huic successerunt plures alii optimi episcopi; quos inter claruit S. Sigebaldus, monachis amicissimus,] Post multos denique B. Clementis successores, augustæ religionis viros, quorum de bonis actibus, si per singula vellemus currere, laboriosum esset enarrare, subiit in episcopatu Metensi supranominatus et sæpe nominandus venerabilis Sigibaldus, magis decorans suis meritis apicem episcopalis dignitatis quam honoraretur ab ipsa dignitate. Inter curas namque et sollicitudines pastoralis administrationis conficiebat sibi geminas alas charitatis, quarum remigio evolaret ad palatia syderei regni. Quapropter clerus venerabatur eum ut patronum herilem, colebat eum dulcissimum patrem; nec immerito: quippe ita procurabat eos, atque occurrebat cunctis eorum necessitatibus, ut nullum impedimentum necessarium rerum redderet eos segniores in Dei servitio. Plebs nihilominus timebat eum et reverebatur, quia nulla vi aut levi occasione eum opprimebat, sed contra omnium persequentium violentiam tuebatur, tamquam filios, et defendebat. Monachorum vita et habitus ita præcipua et grata erant penes eum, ut quotiescumque aliquis ex eo ordine gratia colloquendi eum conveniebat, assurgeret ei et supplicaret tamquam domino suo, tamquam familiari Deo, tamquam angelo Domini, de terrenis non cogitanti, sed in gradu contemplativæ vitæ jam constituto.
[7] [Pippini regis consiliarius, et Jobo.] Hisdem temporibus quibus talis ac tantus antistes circa Dominicum ovile tam solerter et strenue se habebat, judicium regni Francorum de manu regis Pipini pendebat f; cui ita in gratiam venerat, audita fama sanctissimi patris, ut de statu regni nihil ageret absque ejus consilio, nec de utilitatibus ecclesiæ aliquid disponeret nisi cum sui auxilio. Nec mirum si hominibus charus erat et amabilis, qui Dominum præferebat in omnibus operibus suis. Hactenus perstrinximus de vigilantia boni ejus pastoris circa ovile Christi; diximus quam fervens fuerit in restauratione ecclesiarum Dei; scripsimus quomodo in dispositione regni sui rex parebat ejus consiliis; nunc autem imputandum erit inertiæ, si non subnectatur quanta extitit tranquillitatis et patientiæ; siquidem dum nulla eum extollebat prosperitas, sic nulla etiam deprimebat animum ejus adversitas. Nam podagræ molestiam, qua frequenter laborabat, patienti et hilari animo tolerabat; imo, fixo desiderio in cælestibus, cum B. Job secure dicebat; “Si bona suscepimus de manu Domini, mala autem quare non suscipiamus?” Et bene hunc sanctum beato Job in patientia et timore Domini assimilavimus, quia, etsi tot et tanta damna non pertulerit in direptione camelorum et ovium, aut in nece tot filiorum et filiarum, tamen idem animus erat ei, et labia sua ad vana et inania non resolvit; et, postposito languore, semper in Dei laudes perseveravit.
[8] [aliisque sanctis comparabilis.] Quia enim spiritus ejus totum se ad captanda cælestia erexerat, ad dolorem carnis se inclinare gemendo, vel conquirendo penitus nesciebat. Non ergo dubitem eum B. Job aut Tobiæ in patientia et humilitate comparabilem facere, in pietate Davidi, in prudentia et æquitate Salomoni, in parsimonia Baptistæ Joanni; quia, etsi corpus in his omnibus pariter non exercuit, tamen ad hæc omnia perpetranda fortem et virilem animum habuit; in constantia et fortitudine Vincentio martyri, quia, sicut legitur de B. Remigio, licet gladius persecutoris eum non tetigerit, tamen martyrii dignitatem non perdidit g. Ista sufficiant nobis, fratres: quæ de vita boni pastoris nostri audivimus, breviter et compendiose tractavimus, ut circa ea liberius liceat immorari, quæ per eum nostris temporibus, in conspectu omnium nostrum, qui adfuimus, pius Dominus dignatus est operari: facilius nempe facit fidem dictis relatio earum rerum, quas intuemur oculis, quam earum rerum, quas ictus aër ad concavitatem aurium transmittit. Hæc tamen, quæ de eo utcumque pro qualitate sensus nostri notata sunt, possum vos admonere, patres ac domini, qui gaudetis præesse, ut etiam studeatis prodesse. Discite ab eo speculatores esse in populo, discite ex adverso murum ascendere, discite contra torrentem brachia dirigere: mementote quia quanto plura vobis credita sunt, tanto de pluribus estis rationem reddituri; et, quod scriptum est, “potentes potenter tormenta patientur.” State ergo viriliter contra rabiem luporum sævientium in gregem Domini, sitientium sanguinem ovium Christi. Ut non timeatis pati, si non mortem, vel jurgia, vel opprobria pro eis, habetote illum summum et verum pastorem præ oculis cordis qui animam suam pro ovibus posuit.
[9] [Adhortatio ad episcopos ut sanctum virum imitentur.] Ex bonis exempla sumenda sunt: sapientioribus minus docti loquimur: sed quia hæc verba non exultatione vel arrogantia procedunt, sed ex charitate, ideo fiducialiter dicamus: “Servus, qui scit voluntatem Domini sui et non facit, vapulabit plagis multis:” et sicut fides sine operibus mortua est, ita scientia sine executione bonorum operum inutilis est. Legistis Paulum, legistis Gregorium et Augustinum, habetis Vitam priorum Patrum: adimplete vos ipsi, quod in aliis admiramini; expergiscimini ex gravi somno, ne sponsus repente veniens inveniat vos dormientes. Circuite caulas Christi per diœcesim vestram: si quæ oves perierunt vel aberraverunt, requirite, reducite, reportate ad ovile in humeris vestris; si quid confractum inveneritis aut infirmum, alligate et confirmate: si quid forte et pingue fuerit, custodite, servate, fovete. Quod si attentiores estis ad commodum vestrum, quam ad lucrum animarum, terreat vos, et erubescere faciat sententia veritatis improperantis: “Veh vobis pastoribus, qui pascitis vosmetipsos, et non gregem meum, qui lacte ovium mearum pasci et lana vestiri ambitiose petitis, nec de salute earum curare satagitis;” atque alia multa ad hunc modum. Præterea inter artifices hujus sæculi nemo est qui præsumat sibi laudem adscribere de arte quam non didicit. Pictor namque non audet mittere manum in sutoris ministerium: sutor vero non tractat fabrile opus: altus calo non gaudet tibi imponere sambucam; peronatus h arator, ignarus astrorum, numquam appetit tenere navis remigium. Vos autem, qui navem ecclesiæ regendam suscepistis inter tanta pericula maris, an nostis vim ventorum, et sydera, quæ sint vel non sint apta ad navigandum? Cynosuram, Bootem, et Hyadas * i? Armamentis navis scitis et potestis totis viribus inniti? Hæc cavete; nec procellosi fluctus vos absorbeant, unde emergere amplius non valeatis. Iste quidem sanctus, in cujus solemnitate ad laudem Dei hodie noster intonat chorus, doctus clavum tenere, et cautus contra vim ventorum sibi optime cavere, ratem quassam fluctibus infatigabiliter rexit et ad portum usque, Deo protegente, feliciter perduxit. Denique, fratres, qui sub regula vivere proposuistis, si vultis esse cives et domestici Dei, non hospites et advenæ, subditi et obedientes estote prælatis et pastoribus vestris in omni humilitate; quia hic idem noster patronus, de quo loquimur, prius didicit in subjectione quod postea exercuit in prælatione. Quia scriptum est: “Qui nescit præesse domui suæ, quomodo præerit domui alienæ?”
[10] [Podagra laborans, S. Sigibaldus pie moritur et sepelitur Hilariaci.] Sed ad ea unde digressi sumus citius redeamus. Vos de illorum successu gaudete, illos vero de vestro processu lætari præstet ille, qui, cum Dominus esset omnium, dignatus est fieri servus, Dominus noster Jesus Christus. Ingravescente podagræ ægritudine, qua (ut diximus) vexabatur vir Dei sanctus, et, jam expleto felici cursu in stadio, cum esset comprehensurus bravium æternæ retributionis, convocatis fratribus, tam clericis, quam monachis, habuit cum eis sermonem brevem [et] luculentum de statu monasticæ religionis et regularis disciplinæ, docens numquam esse declinandum a semitis antiquorum Patrum propter novas traditiones. Flentibus autem cunctis qui aderant et lugentibus, felix et beata ejus anima, angelorum cœtibus undique stipata,
Transiit optatæ patriæ cælestis ad aulam VII die calendarum novembrium. Quanta ergo in cælis gaudia sanctis animabus fuerint, exultantibus de tali consorte, nulla hominis lingua valet explicare. Denique devotissime, celebratis exequiis cum cereis et lampadibus, et peractis Missarum sacramentis cum multis oblationibus, sanctissimum corpus humatum est honorifice in templo quod ipse condidit Hilariaco, ut supra memoravimus; ad laudem et honorem Dei, cui sit gloria per infinita sæcula sæculorum k.
[11] [Clam defertur ejus corpus in S. Symphoriani; ubi post multas visiones et cælestia monita,] Tandem evolutis multorum dierum circulis, contigit ut thesaurus ille pretiosus de loco, ubi depositus fuerat, occulte, sed non sine Dei voluntate, transferretur a fidelibus viris in basilicam S. Symphoriani martyris, in pago Mosellæ, ante portam urbis Metensis l. Porro cum veritas lateat, qualiter hoc factum sit prætereundum melius putamus quam aliquid frivolum operi nostro intexere; nam ad ea, quæ vidimus oculis nostris et scimus, videlicet quomodo reperta sunt sacrosancta pignora ibidem ubi nunc sunt, et quæ signa ibidem Dominus ostenderit gratia famuli sui, malumus stylum convertere. O immensa clementia nostri Conditoris! O admiranda bonitas pii Redemptoris nostri! Multiplicibus [modis] per visionem * maxime audaci [et] fideli homini, custodi domus Dei, apparuit vir quidam cygneo capite, serenissimo vultu, niveis indutus vestibus, dicens:
“Lucifer ut tetras agitarit ab orbe tenebras,
Primaque purpurei surrexerit hora diei,
Aures abbatis, monachis tamen ante vocatis,
Atque metu dempto, sic compellare memento.”
Nuncium tibi profero, pater et domine, non ab homine, sed ab eo cui omnia vivunt et moriuntur, ut aperias sarcophagum, quod, penes vos multo tempore clausum, putatur continere ossa Sigibaldi episcopi: ac ubi inveneris vacuum, sciscitare a Deo per orationes et jejunia qualiter inde fuerint sublata, et quonam in loco serventur recondita. Quod si neglexeris, et monitis meis non præbueris assensum, procul dubio divina ultione de statu dignitatis tuæ corrues, in subsannationem et derisum et opprobrium omnibus.” Hujuscemodi ergo vaticinium res subsecuta est post breve intervallum: nam cum idem abbas tali admonitioni, bis sibi cælitus missæ, nollet obaudire, culpis suis exigentibus, paulo post convocatus est ad synodale judicium; ubi veritus causam suam credere judicibus, relictis comitibus suis, equis, quos adduxerat, latenter solus fugiens ab urbe, rediit ad cœnobium, unde venerat m. Ibi vero deinceps vixit tamquam hospes cum fratribus et velut peregrinus cum filiis matris ecclesiæ. Præterea in supradicta basilica sancti Symphoriani longe ante inventionem reliquiarum plerique ex religiosis monachis viderunt in visione tamquam arborem maximam stantem in medio templi, cujus rami circumquaque hac et illac protendebantur, et sub umbra multi ab æstu et pluvia protegebantur. Aliis vero sæpe visum est, quod conventus clericorum fieret, comitante magna populi caterva, et bini procederent per congrua loca cum cereis et crucibus, et tota atria replerentur hymnis psallentium et laudibus. Quod totum præfigurabat hujus sanctissimæ arboris, videlicet venerabilis confessoris, revelationem, sub cujus protectionis umbraculo multi protecti tuerentur a noxio calore suæ ægritudinis, et pariter omnes in mirabilibus, quæ per eum Deus operaretur, referrent gratias et odas Omnipotenti.
[12] [diruta templi interiori parte multisque solemnitatibus adhibitis,] Cum igitur, ut prælibavimus, instarent cæmentarii ad diruendam maceriam, ecce apparuit lapis porphyriticus, cujus pars affixa erat altari, ac pars sustentabat basim marmoreæ columnæ; quo sublato, statim emicuit sacratissimus cinis in modica urna reconditus; et tanta odoris fragrantia totus ille locus repletus est, ut odoriferas herbas omnes, aut omnia aromatum genera superaret. Stupebant vero qui aderant, nec propius accedere vel experiri quid esset audebant. Tandem convocati fratres consulunt abbatem suum n, utrum inde amovenda essent ossa in tali loco, et tamen honorifice recondita. Tunc exciti recordatione visionum, quas sæpius referri audiverant ab antecessoribus suis, cœperunt ad invicem conferre, quod hoc esset arbor illa, cujus rami videbantur sese extendere ad protegendum subtus commorantes, et in hac complenda essent laudes et hymni, quæ præcedentes clerici visi fuerant per somnum decantare. Hoc confirmato pectoris consilio, unus de fratribus confidens de misericordia Dei, assumpto sacerdotali amictu, cum accensis luminaribus et fumo aromatum accessit ad loculum cum timore et reverentia, et cœpit diligenter inquirere si qua monumenta posset investigare, quibus innotesceret quis esset, cujus corpusculum ibi cubabat, vel cujus dignitatis extitisset: sed cum ea frustraque singula scrutaretur, tamen nihil hæsitans, sed in fide et bona spe perseverans prorupit in lacrymas et gemitum, et hanc orationem devotissimam fudit ad Dominum: “Deus qui instantiam deprecationis assiduæ commendare dignatus es, dicens: “Petite et accipietis, quærite et invenietis, pulsate et aperietur vobis,” aperi, quæso, secretum tuum, non de se, sed de tua larga bonitate confidentibus, ut nomen, sine quo omnium rerum notitia perit, mereantur scire; et si alicujus ponderis vel momenti sit apud te, ut in eo glorificetur et magnificetur et exaltetur nomen tuum sanctum quod est benedictum in sæcula.” Ad hæc, licet offensus culpis hominum, tamen nobis de morte animæ periclitantibus misericorditer et paterno affectu sæpe propinat vitale antidotum: nam, cum propheta, vel apostolus, vel aliquod divinæ legis præconium frustra manet in auribus nostris quasi vetus quid et inusitatum, persæpe revelat nobis novi alicujus sancti monimenta, et ostendit per eum signa et mirabilia sua, ut per ea, quæ inpræsentiarum videmus, saltem compuncti trahamur ab errore viæ nostræ ad timorem et amorem cælestis medici: non enim indigent sancti honorari in terris, nec operæ pretium est nos in eorum veneratione attentos invigilare, ut humili nostra devotione mereamur assequi affectum divinæ gratiæ; sed et hoc indubitanter credendum nobis est quod, sicut per merita sanctorum videmus corpora a quolibet morbo sanari, sic etiam, si non desit fidelis supplicatio, possunt animæ a suis plagis putrescentibus curari. Hac eadem enim gratia salutis nostræ irriguus fons cælestis munificentiæ, distillans * nobis rorem suæ misericordiæ in revelatione reliquiarum pretiosi confessoris Sigibaldi, quem voluit fieri nostrum intercessorem inter pressuras et tribulationes, quas patiebamur, videlicet aeris corruptionis, et mortalitatis, et membrorum adustionis. Sed ut singula in suis locis exponantur, prius qualiter repertum sit illic charissimum depositum, ubi non putabatur esse, litteris adnotare studeamus.
[13] [anno 1107 fortuito reperitur.] Anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo septimo, regnante rege romanorum tertio H., episcopo A. præsidente in urbe Metensi o, cum fratres sancti Symphoriani, et quibus supra mentionem fecimus, succincte se agerent circa ea renovanda, quæ in ecclesia sua aut ruinam minari aut minus congrua esse videbantur, murum qui conjunctus erat altari sancti Joannis in medio templi, ubi etiam crux Jesu Christi imposita super columnam marmoream eminebat, salubri consilio et consensu abbatis sui deliberaverunt obruere, ut de lapidibus et columnis arte politis construeretur ibidem analogium melius et decentius quam antea fuerat, sicut adhuc hodie patet oculis omnium. Per idem fere tempus in monasterio sancti Naboris Hilarico. Cætera desunt in antiquissimo ms. cœnobii S. Symphoriani Ordinis S. Benedicti.
ANNOTATA.
a Utriusque monasterii fundationem paucis explicuimus in Commentario prævio, numm. 9 et 10.
b S. Stephanus Metensis patronus est; cui dicatum templum majus seu cathedrale.
c In ambitu Metensis urbis consurgit S. Glodesindis abbatia, incohata circa annum 604, auxiliis Wintrionis, parentis S. Glodesindis; quæ prima abbatissa obiit VIII kal. augusti circa annum 610.
d Intelligitur S. Serena, martyr Spoletina, cujus corpus anno 970 in puellare S. Mariæ Metense monasterium delatum est. Vide ejus Acta in opere nostro ad diem 30 januarii. Quod S. Serena ad obtinendum aeris serenitatem invocatur, nil mirum: sæpe patroni propter vocabulorum similitudinem facti sunt. Sic S. Mummolinus patronus est mussitantium, theotisce mommelenden [Acta SS., tom. VII Octobris, p. 979.] ; S. Clarus et S. Clara aeris claritatis [Ibid., auctarium, tom. V Octobris, p. 25.] etc.
e De eo dicemus ad 25 novembris; neque aliquid additum hactenus volumus his quæ scripsimus tomo VII Octobris, pag. 817 et 818. Monasterium S. Clementis, quod hoc loco indicatur, olim milliario a civitate distabat; in quam anno 1552 translatum est.
f Vide Commentarium prævium, num. 12.
g Hæc reapse, pauculis verbis mutatis, leguntur in Hincmari S. Remigii Vita [Acta SS. tom. I Januarii, p. 137.] . Sed primum inserta videntur antiphonæ ad secundas Vesperas officii S. Martini Turonensis; qui quum ex primis fuerit confessoribus, qui publico cultu in Occidente honorati fuerint, excusandus fere visus est, quod, si non martyr corpore, mente saltem fuerit.
h Perones calcei erant pellicei, usque ad mediam tibiam assurgentes. His utebantur agricolæ et pastores. Hinc peronatus arator. Figuram dabit Antonius Rich in Dictionario antiquitatum, Vis Pero et Peronatus.
i Cynosura est minor ursa; Bootes seu bubulcus, signum juxta majorem ursam; Hyades, stellæ in capite Tauri. Terna illa signa omnium maxime observabant navigatores.
k Divisionem codicis S. Symphoriani integram servavimus; unde liquet Vitam seu sermonem hunc, distinctum in novem lectiones, hactenus in choro recitatum fuisse.
l Vide Commentarium prævium, numm. 14 et 15.
m Alibi nuspiam exstat hujus rei memoria; neque scitur quis indicetur.
n Sitne Garcirius intelligendus an Herbertus definiri non potest; quoniam, qui prior anno 1104 præerat, nescitur quo anno e vivis recesserit.
o Henricus III, qui et IV, intelligitur, et Adalbero ab anno circiter 1090 schismaticus episcopus.
* supple sine
* male Fadas
* et redundat aut suo loco motum est.
* distillat
DE S. MELIAVO SEU ELIAVO, MARTYRE, IN BRITANNIA ARMORICA,
SÆCULO VIII ADULTO.
SYLLOGE CRITICA.
Meliavus seu Eliavus, martyr in Britannia Armorica (S.)
BHL Number: 5903
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Acta S. Meliavi desumenda ex Actis S. Melarii, ejus filii. Ejus familiæ adventus in Cornubiam Armoricanam. Comites Cornubiæ distinguendi a Domnoniensibus. Causa cædis S. Meliavi. Cultus.
Quoniam Ferrarius in Catalogo generali sanctorum et Martyrologium Anglicanum fecerunt sancti Melarii seu Melori annuam memoriam ad diem 3 januarii, [Ex Actis S. Melarii, qui initio octobris colitur,] licet in Actis Capgravianis [Acta SS. tom. I Januarii, p. 137.] dicatur occisus die 1 octobris, quo in Breviario Sarum [Cfr Challoner, British martyrology, p. 137; Harris Nicolas, Chronology of History, p. 113.] ejus festivitas consignata est, et in Officio Corisopitensi [Cfr Officia Corisopitensia nova, p. 2.] die 2 octobris, qua natalis ejus inscriptus est in antiquis Leonensi [Ap. Lobineau et Tresvaux, Vies des saints de Bretagne, tom. I, p. XXXI.] et Corisopitensi [Ibid. p. XXXIV.] Breviariis, atque ejus Vita ab Alberto Legrand inter Vitas sanctorum Britanniæ Armoricæ edita fuerit ad diem 3 octobris, qua nunc etiam post mutationes aliquot [Cfr Kalendaria liturgica Corisopitensia annorum 1834 et 1840.] , propter festum SS. Angelorum custodum introductas, Corisopiti agitur [Officia propria Corisopitensia nova, p. 83.] ; dedit tamen Bollandus ad diem 3 januarii ejus gesta ex Capgravio et Rubeævallis mss. codice; quæ nil aliud sunt nisi lectiones Corisopitenses antiquæ, fabulis aliquot auctæ atque eo maxime deturpatæ ab Anglis, quod ex Cornubia Armoricana beatus martyr transfertur ad Cornubiam insulanam seu Anglicam; ita ut cesset omnino esse Armoricanus. Sed meliora Acta reperit Augustus du Paz, professione Prædicator dominicanus, eaque edidit anno 1620 in Historia genealogica regum, ducum et principum Britanniæ Armoricanæ; unde eadem novis curis et inutilibus verbis alicubi resectis edidit Moricius inter Monumenta historiæ Britannicæ [Mémoires pour l'histoire de Bretagne, tom. I, col. 223 et seqq.] . Atque illic fere omnia continentur quæ de S. Meliavo, S. Melarii patre, comperta sunt.
[2] [innotuerunt præcipuæ S. Meliavi] Accipe itaque quæ de eo in Actis Pazianis traduntur: Quidam nobilis apud transmarinos extitit, cui cognomen erat Lex vel Regula; vir quidem genere regius, terra, familiis, opibus admodum opulentus. Qui quoniam juxta divinum præceptum leges utrique sexui convenienter aptabat, Lex vel Regula nominabatur. Is, post desolationem Frixonum et Corsoldi ducis, nostram audiens desertam Cornugalliam, … classe mare cum maximo comitatu transmeavit, regnum accepit, habitavit, excoluit. Post cujus decessum Daniel, filius ejus, regnum tenuit. Cui successit filius Budic: huic vero Budic duo extitere filii, Meliavus videlicet et Rivodius. Sed Meliavus fuit animo mansuetissimus, fide catholicus, spe in Domino certus, omnique probitate morum præcipuus. Qui dum post patrem septem annorum curricula in regno peregisset, … a fratre suo Rivodio in quodam colloquio invidiæ causa perimitur. Ac sic malitia remanentium promeruit, ut ille, qui prodesse patriæ poterat, festine subtraheretur; ipse autem, si quodlibet commisit, per agonem martyrii purgaretur: miracula autem ac virtutum insignia, quæ per eum Dominus operatur, patefaciunt cujus meriti vir iste exstiterit, etsi huic operi inserenda minime putavi.
[3] [laudes et injusta cædes seu martyrium.] In antiquo autem Breviario Corisopitensi, cujus ad manum habeo exemplar, circa annum 1500 typis expressum, in Officio de S. Melario seu Meloro hæc de ejus patre legi: In exordio christianæ religionis quidam christianissimus rex apud Britannos extitit, nomine Budic; cui exstiterunt duo filii: Meliavus videlicet ac Rivodius. Sed Meliavus fuit animo mansuetus, fide catholicus, omnique probitate morum præcipuus. Qui post patrem septem annorum curricula peregit. Et infra eorumdem septem annorum spacia, nec pluviæ gutta in ipso regno defluxit; nec terram nix infecit, nec gelu decoxit; nec tellus inde proferre copiosissime fructus desiit. Sed ros diutinus quadam temperie terram temperabat; ut æstas * caloribus non æstuaretur, verum plus solito quam in circumadjacentibus regionibus fecundaretur. Heu talis ac tantus vir a fratre suo Rivodio in quodam colloquio invidiæ causa perimitur. Rivodius, bonis omnibus execrandus, regnum invasit ac tenuit. Quæ in S. Melarii Capgravianis Actis ita referuntur: Fuit enim Meliorus seu Melarius de nobili Britannorum genere; cujus pater Melianus ducatum Cornubiæ tenuit: cujus tempore per septennium pluvia super terram non cecidit. Instigante tandem maligno spiritu, septimo anno ducatus sui, dum consilium primatum ad utilitatem patriæ providendam fuisset congregatum, in ipso concilio Rinoldus veniens, Melianum fratrem suum occidit et pro illo regnare cœpit. Atque hæc aliquantisper declaranda sunt.
[4] [Quinam transmarini, quibuscum in Cornubiam Armoricanam venit ejus familia; quis Joannes Reeth.] Patet imprimis ex Actis Pazianis transmarinos Walliæ aut Cornubiæ insulanæ incolas esse: omnia enim, quæ deinceps narrantur, in Britannia Armoricana acta sunt: v. g. quæ de ministro S. Corentini seu Corisopitensi episcopo, qui S. Melarii curam gessit, et quæ de castello Comori, regis Francorum, quo idem sanctus perductus est, perhibentur. Ut itaque, teste venerabili Beda [Cfr Ven. Beda, Hist. eccl. Anglorum, lib. I, cap. 12.] , Angli per transmarinos intelligebant Scotos occidentales præsentis Scotiæ, et Britanni Walliæ et Cornubiæ Anglicanæ (ut ex S. Gilda [Liber querulus, part. I, cap. 25, ap. Migne, tom. LXIX, col. 346.] patet) Armoricanos, sic ipsi Britanni Armoricani, ut ex Vita S. Judoci [Surius ad 13 decb., p. 253 edit. anni 1618.] et ex Genealogia præmissa Vitæ S. Winoci [Sæculum Benedictinum III, pag. 302; D. Morice, Preuves, tom. I, col. 211.] manifestum est, transmarinos dicebant Britannos insulanos. Nobilis, qui inter hos exstitisse traditur et cum gente sua in Armoricam venisse, in iisdem illis Actis Pazianis Joannes appellatur [Cfr D. Morice, Preuves, col. 224, not. 1.] . Cognomen ei fuisse lex vel regula ibidem asseritur; immo potius britannica lingua Reet seu Reith: quo quidem vocabulo Angli, Saxones aliique Germani jus, legem, regulam significant, sed Britanni regem [Cfr Gallet, ap. Legrand et Miorcec, pag. 608, not. 6; et de Courson Histoire des peuples bretons, tom. I, pag. 242.] ; ita ut Joannes (Johan, Jawn, Jona) rex disignetur. Volunt nonnulli eumdem eum esse qui nomine Jonas in Actis S. Samsonis [Mabillonius, sæculum Benedictinum I, pag. 179 et 180.] et nomine Rigualdus in Actis S. Leonori [Ap. Le Cointe, Annal. ecclesiast. Francorum, ad annum 529, num. 4.] a Conmorro tyranno occisus fuisse dicitur et cujus filius Judualus, devicto oppressore, regnavit deinde in tota Domnonia [Sæculum Benedictinum I, p. 180.] . Verum hoc ut stare possit necesse est ut Daniel qui in Actis S. Melarii filius dicitur Jonæ, idem sit ac Judualus, in Actis S. Samsonis aliisque monumentis celebratus; dein ut Budic, Danielis fiilius, idem fuerit ac Juthaelus, filius Juduali [Genealogia S. Winoci, locc. supra citt.] ; verbo omnia pervertere necesse est.
[5] [Domnonia non videtur cepisse Cornubiam, sed utraque provincia diversos habuisse principes.] Nititur autem violenta hæc interpretatio persuasione quod Domnonia, quam universam regis titulo tenuit Judualus, et Cornugalliæ seu Cornubiam, quam occupavit Daniel, eadem regio fuit iisdemque limitibus circumscripta; et sane Mabillonius [Sæculum Benedict. I, pag. 180 ad marginem.] Domnoniam interpretatus est Cornubiam Armoricanam. Alii adjiciunt Leoniam, ita ut ei includant Leoniam et Cornubiam [Fréminville, Antiquités des Cotes du Nord, pag. 135.] . Alii multo magis eam extendunt, quibus quippe videtur universa peninsula Britannica esse, cujus pars fuit Cornubia, diœcesi Corisopitensi conclusa; ita ut Domnonia ceperit diœceses Venetensem, Corisopitensem, Leonensem, Trecorensem, S. Brioci et partim S. Maclovii [Cfr de Courson, Histoire des peuples bretons, tom. I, pag. 200.] ; verum sæculo VI, VII et VIII Britanniam Armoricanam fere universam unam fuisse ditionem, quæ diceretur Domnonia et quæ uni principi pareret, unde id erui possit non video, neque vidit scriptor Armoricanus de Freminville [Cfr Antiquités du Finisterre, tom. II, pag. 279 et 280.] . In oppositam plane sententiam abivit Miorcec de Kerdanet [Ap. Legrand, Vies des saints de Bretagne, p. 819.] , statuens Domnoniam parvum fuisse regnum, constans ex pagis Arcoüet et Trecoüet, id est Silvania et Transilvania, cujus caput esset Gaël, in cujus vicinia S. Mevenni monasterium promovit et dotavit S. Judicaël, Domnoniæ rex [Chronicum Briocense et Vita S. Judicaëlis, ap. D. Morice, Preuves, tom, I, col. 17 et 205; cfr Hauréau, Gallia Christiana, tom. XIV, col. 1018 et seqq.] : neque ego putem negare posse intra Domnoniam conclusam fuisse hanc pristinæ S. Maclovii diœcesis partem; sed simul persuasum mihi est ei adscribendas esse diœceses S. Brioci, Trecorensem et Leonensem, quum constare videatur Domnoniam usque ad littus occidentale porrectam fuisse; atque alibi [Ap. Legrand, pag. 608.] ipse Kerdanet Domnoniam compositam fuisse affirmat, ex diœcesibus Corisopitensi, Leonensi et Trecorensi: ubi Briocensem Corisopitensi substitue, et partem adde Macloviensis. Et quidem ex Chartulario de Landevenech hæc excerpta sunt [Ibid. col. 179.] : Hæ literæ conservant quod, cum transiret sanctus Wingaloëus per Domnonicas partes et venisset trans flumen Coulut *, tendens ad occidentalem partem etc.; atqui Landevenech, ubi abbas erat S. Guingaloëus situm erat ad occasum æstivum Cornubiæ; ita ut nonnisi per solum angulum occidentalem Leoniæ inde ad occidententem iri posset. Ex Vita autem S. Judicaëlis hæc alia deprompta sunt [Ibid. col. 204.] : Judaelus jure paterno tenuit principatum sortis Domnoniæ. Cujus tempore erat quidam homo, Ausochus nomine, in capite littoris maris, a parte occidentali… Contigit autem quadam die, et cum ibi princeps regalis Judaelus exerceret venationem… Beatus igitur confessor Dei Judicaelus in occidentali regione regali ex prosapia ortus. Videtur itaque mihi occidentalis Britanniæ Armoricæ pars in duas divisa fuisse plagas; quarum altera seu septentrionalis Domnonia diceretur, altera seu meridionalis Cornubia; utraque habens suos principes. Atque hinc etiam intelligitur quæ esset avita S. Meliavi ditio.
[6] [Proprios prineipes habet Cornubia; pars veteris catalogi.] Jam pridem edidit Hyacinthus Moricius [Preuves de l'Histoire de Bretagne, t. I, col. 174 et 175.]
catalogum comitum seu regum Cornubiæ ex
chartulariis Corisopitensi, Landevenechensi et
Kemperlegiensi S. Crucis; et ex duobus posterioribus
libris tantumdem fecit de Freminville [Antiquités du Finisterre, t. II, p. 282 et seqq.] :
in tribus autem illis monumentis non aliæ observantur
varietates, quam quæ librariorum negligentiæ
adscribantur. Accipe Corisopitense apographum:
1° Ri-Welen Mur Mar-Chou.
2° Ri-Welen Mar-Chou.
3° Congar.
4° Gradlen Mur.
5° Daniel Drum-Rud. Alamanniæ rex fuit.
6° Budic et Maxenti, duo fratres…
7° Johan Reeth.
8° Daniel Unna.
9° Gradlen Flam.
10° Congar Ceroenuc.
11° Budic Mur.
12° Fragal Fradleoc.
13° Gradlon Pluenevor.
14° Auffret Alesrudon.
15° Diles Herguer Chebre.
16° Budic.
17° Binidic.
18° Alain Canhiarh.
19° Houel.
Ubi inter Danielem Unna seu Unva et Budicum Mur leguntur Gradlen seu Gradlon Flam et Congar Ceroenuc seu Keroennoc, qui a S. Meliavi genealogia, supra recitata, absunt, aut quod oblivione omissi fuerunt, aut quod ad lineam cognationis lateralem pertinent; contra vero absunt a tribus catalogis Budici Mur filii, S. Meliavus et Rivodius, eorumque loco legitur Fragal Fradleoc seu Frangual Fradleuc: quæ tamen res nullius ponderis est, quum ex veteribus chartis collecti videantur illi catalogi.
[7] [S. Meliavi domus, amotis Frisonibus et Gothis, venit in Armoricam.] Quomodo autem hæc domus Cornubiæ Gallicanæ regimen adepta sit, tam paucis explicuit S. Melarii biographus ut vix aut ne vix quidem intelligi possit. Ex Chronico itaque S. Brioci [Ap. D. Morice, Preuves, t. I, col. 14.] , quod hoc loco satis bonis monumentis niti videtur, paulo latius hæc res exponitur. Porro non in hoc solo monumento, verum etiam in aliis [Cfr Turner, History of the Anglo-Saxons, lib. III, cap. 4, ad. an. 559, t. I, p. 188 et 189, Paris, 1840.] memoria superest Frisios non multo post Saxones in Britanniam insularem venisse. Quorum pars circa annum 509 in Britanniam Armoricanam transiit, aut (si aliis [Deric, Histoire ecclésiastique de Bretagne, t. I. p. 330.] fides sit) ex Germania eo accessit, consilio Clodovei I, cogitantis eorum ope hanc regionem occupare. Sed quidquid est, Frisii aliquandiu in Armorica dominati sunt Britonibus, qui post Francorum adventum remanserant, aliis amore libertatis ad patriam insularem regressis. Præerat illis Corsoldus; qui quum gravissimam injuriam a Coarchione, negotiatore Frisio, in Anglia commorante, accepisset, milites suos in Angliam traduxit, contumeliam ulturus. Quum itaque Armorica defensoribus esset vacua, intraverunt in eam Gothi; quo nomine Sueciæ meridionalis incolæ seu piratæ intelligendi sunt; sed restiterunt Armoricani et popularibus Walliæ et Cornubiæ insularis annuerunt, ut sibi auxilio venirent. Postulata audiverunt illi et Rivalus seu Ri-Welen, quem Dericus [Ibid., p. 345.] aliique eumdem fuisse censent ac Hoelem seu Reeth Hoelem, cum tertia parte suorum sodalium transfretavit in Armoricam eaque potitus est, circa annum 523.
[8] [Quare S. Meliavus a fratre Rivodio] Causa necis sancti Meliavi videtur fuisse plane politica. Licet enim inter Britones filii æquo jure (nisi quod natu minimus familiæ sedem haberet) paternam hæreditatem inter se dividerent [Leges Wallicæ, lib. II, cap. 12, p. 139, edit. Wottoni.] , filii tamen regis nequaquam inter se partiri poterant paternam ditionem seu regiam dignitatem; sed necesse erat ut unus supremus esset rex [Leges Wallicæ, cod. Demet, t. II, lib. V, cap. 2, § 1, p. 49, edit. Oweni, ap. Courson, Histoire des peuples bretons, t. II, p. 405.] , dominus totius regni, et ut alii omnes domini inter se pares forent [Leges Wallicæ, lib. IV, triad. forenses, num. 140, p. 341, edit. Wottoni.] . Sed licet hæc lex jam esset et quasi consuetudo, quum, digredientibus Romanis, pristinam libertatem recuperarunt Britanni [Cfr Walter, Das alte Wales, p. 75 et seqq.; de Courson, Hist. des peuples Bretons, t. II, p. 78 et 79.] , brevi tamen introducti fuerunt reges complures, quibus unus supremi titulo potius præesset quam re: quod non parum valuit ad Saxonum et Anglorum dominatum stabiliendum. In Gallia præterea continua regni inter regios filios divisi exempla viderant Britanni; ut plane mirum non sit Budicum inter filios S. Meliavum et Rivodium Cornubiam partitum esse. Ut ex particula Ri, a qua Rivodii nomen incipit, colligi posse videtur, ipse proprie erat rex; Ri enim, Reet, seu Reit regem significat. Sivit tamen fratrem septem annos portionem suam administrare; sed tandem, quum (ut ex his, quæ postea in S. Melarium patravit, manifestum est) sua parte contentus non esset, in quodam colloquio invidiæ causa S. Meliavum peremit. Quæ res ex legibus Wallicis, consuetudine et communitate originis inter Britannos Armoricanos valentibus, illustrari nonnihil posse videtur.
[9] [interemptus fuisse videatur. Quo titulo martyr dicatur. Ejus cultus] In his scilicet legibus legitur [Leges Wall., t. II, III, cap. 2, § 63, p. 500, edit. Oweni, ap. Courson, t. II, p. 78.] : Tres sunt res quæ fieri non debent sine concursu patriæ, fœderationes ditionum et clani seu senatus supremi: mutare ordinationes brenini seu regis, eum throno spoliare, et novas inducere methodos et scientias in cœtum bardorum… Throno autem spoliari non potest breninus nisi per sententiam patriæ et ditionum fœderatarum. Sententia conventus hujus generalis inniti debet sententiæ trecentorum virorum, ex quibus curia singularum ditionum constat, præside rege supremo; et necesse est ut pleræque ditiones in prolatam sententiam consentiant. Videtur itaque colloquium , in quo S. Meliavus a fratre occisus est, comitia illius generis generalia fuisse; quæ quum forte consiliis Rivodii non respondissent, is horrendum facinus patrare non dubitavit. Quoniam autem S. Meliavus pius erat et injuste occisus est, inter sanctos martyres, accedente miraculorum gloria, a popularibus relatus fuit; qui enim olim cum pietate injustam sustinuissent mortem, ii facile donabantur hoc titulo, quum nunc necesse sit ut pro pietate aut alia quacumque virtute christiana vitam fortiter posuerint. Propter quam disciplinæ diversitatem alii, quibus accenseatur S. Meliavus, martyres nunc dicuntur sensu lato, alii, ut apostoli Petrus et Paulus, sensu stricto. Sed ad singulos fere dies hæc res explicanda est. Beatus itaque Meliavus martyr vocatur in Actis S. Melarii et die 26 octobris ut martyr honoratur in Plou-Miliau, cui nomen suum cum patrocinio templi parœcialis communicavit; quæ parœcia olim in diœcesi Trecorensi, nunc in Briocensi jacet. Similiter patronus est Guic-Miliau et Plonevez-Porzai in diœcesi Corisopitensi et Plou-Miliau in Venetensi [Cfr Albert Legrand et Kerdanet, Vies des saints de la Bretagne Armorique, p. 609; Lobineau et Tresvaux, Vies etc., t. II, p. 248; Deric, Hist. eccles. de Bretagne, t. II, p. 260.] . Ejus memoriam celebravit Castellanus in Martyrologio universali ad diem 5 novembris his verbis: In diœcesi Trecorensi, S. Miliavi (vulgo Millau), honorati tamquam martyris.
[10] [Ex mera conjectura dicitur sepultus fuisse prope Lannionem, ubi volunt olim sedem episcopalem fuisse.] Sepultum fuisse affirmat Albertus Legrand et Lobinavius in templo cathedrali de Yaudet seu Coz-Gueaudet ad ostia rivi Lannionis, immo ad ostia rivi le Guer prope oppidum Lannionis in pristina diœcesi Trecorensi [Ibid., locc. citt.] ; sed (ni fallor) hæc mera conjectura est, non aliud habens fundamentum nisi quod, princeps quum esset S. Meliavus, in templo cathedrali sepeliendus fuisse videatur; dein quod Yaudet sæculo XVII censeretur olim episcopalis sedes fuisse et quod locus hic non multum distet a Plou-Miliau, ubi quum omnium maxime colatur sanctus martyr, martyrium fecisse haberetur. Sed sedes illa episcopalis ab omnibus fere nunc explosa est, et certe nulla de ea in medium producuntur bona monumenta. Volunt scilicet ad ostium rivi le Guer, ad occasum oppidi Lannionis, exstitisse illustrem civitatem nomine Lexobiam, cujus reliquiæ sint fundamenta aliquot murorum ad ingressum cryptæ prope vicum Coz-Gueaudet [Fréminville, Antiquités de la Bretagne, Côtes du Nord, p. 17 et 18.] seu Coz- Yeaudet [Hauréau, Gallia Christiana, t. XIV, col. 1136.] , aut nude Yeaudet seu Yaudet; quo nomine significatur Vetuscivitas. Consentit Haureau [Ibid., loc. cit. et col. 1119 et 1120.] Veteremcivitatem monasterium antiquum fuisse, in pago Castello, vulgo Plou-lech, aliis Plou-castel, Plo-gastel, Plu-gastel, quod S. Tugdualus cœnobio Trecorensi univisse refertur; sed negat pernegatque illic sedisse episcopum. Verum inter Britones tot erant episcopi, ut, si monasterium illic fuerit, vix non potuerit illic non esse episcopus: sed in hoc error positus est, quod episcopis Britannis certam diœcesim circumscriptamque jurisdictionem ut nostratibus episcopis tribuunt. Quidquid id est, præstat fateri S. Melavii sepulturam hactenus incognitam esse.
[11] [S. Meliavi ætas incerta, sed videtur sæculo VIII adulto vixisse.] De tempore autem, quo cruentas manus sustinuerit sanctus martyr, videntur consentire historici. Maurini [Art de vérifier les dates, tom. II, p. 893.] , qui Moricii fere chronologiam in comitibus seu regibus Britanniæ Armoricanæ sequuntur, affirmant S. Meliavum periisse anno 792; quibus consentiunt Miorcec de Kerdanet [Legrand, Vies, etc. p. 609, not. 1.] et Garaby [Vies des bienheureux, etc. p. 275.] ; Lobinavius et Tresvaux [Vies des saints de Bretagne, t. II, p. 247 et et seqq.] anno 791 ejus mortem innectunt; editor Historiæ ecclesiasticæ Britanniæ Derici anno circiter 790 [Hist. ecclés. de Bretagne, tom. II, p. 260.] ; et demum Freminville [Antiquités de la Bretagne, Côtes du Nord, p. 134.] , contendens S. Melarium anno circiter 740 aut 745 interemptum fuisse, eo ipso S. Meliavi martyrium refert ad annum circiter 735, quum constet hunc septem annis ante filium e vivis recessisse. Meo judicio perquam obscurum est universum id argumentum. Tria enim dumtaxat sunt nomina, quibus niti posse videatur sanctorum martyrum chronotaxis: Budicus nempe, S. Meliavi pater, initio Actorum S. Melarii designatus; et vir nobilis, ejusdem sancti nutritius et occisor, ab Alberto Legrand dictus Kyoltanus, in veteribus lectionibus Corisopitensibus Kaerialcus, in Actis S. Melarii Capgravianis [Acta SS., tom. I Januarii, p. 136.] Cerialtanus, et demum in Carmine britannico [Ap. Legrand et Miorcec, p. 611, not. 2.] Keryoltanus; cui filium fuisse nomine Justinum, brevi post S. Melarii necem exstinctum, ex Actis Pazianis [Ap. D. Morice, Preuves, tom. I, col. 225.] constat. Sed, quod imprimis de Budico est, genealogia SS. Meliavi et Melarii tot lacunas habet ut inde definiri nequeat utrum S. Meliavi pater, an vero avus seu atavus Budicus fuerit. Dein quod de Kyoltano, Kaerialco, Cerialtano seu Keryoltano est, sensit Galletius [Ap. Legrand et Miorcec, p. 616, not.] , insignis inter Britannos criticus, eumdem esse qui Custentin seu Constantinus, filius Judonis et pater Argenti, in genealogia, quæ in Chartulario Rotonensi est, occurrit [Ap. D. Morice, Preuves, tom. I, col. 304.] ; atque hujus Constantini filium fuisse Justinum, patrem Alfredi Mactiern, seu filii principis; qui Alfredus in actis Rotonensibus legitur iad annum 834 [Ibid. col. 269.] , 849 [Ibid., col. 295.] et 861 [Ibid., col. 307.] ; ubi expressis verbis dicitur Alfret Mactiern, filius Jostin. Sed hoc me vexat quod nuspiam demonstratum video Justinum Constantini filium fuisse, sed assertum dumtaxat. Fieri itaque potest ut sub annum 792 S. Meliavus occisus fuerit; sed nil affirmare ausim. Animadvertam solummodo in catalogis principum Cornubensium Budic Mur, qui S. Meliavi pater habendus sit, venire undecimo loco; quare si singulis ante S. Meliavum principibus anni assignentur viginti quinque, quibus regnaverint, necesse esse ut S. Meliavus vixerit sæculo VIII adulto; quandoquidem Rivalus anno 525 Cornubia potitus esse feratur.
[12] [Omittuntur narrationes, nixæ sola historia generali et confusione nominum.] Quum itaque sancti martyris ætas tam obscura mihi sit, mitto de iis disserere gestis, quæ nullis antiquis testimoniis contineantur, sed historia generali nitantur dumtaxat et temporum ordine: scilicet sanctum virum anno 786 cum reliquis Armoricanis principibus societatem iniisse ut libertatem suam adversus Carolum Magnum tuerentur; a rege missum exercitum suum partibus Britanniæ, una cum misso suo Andulfo siniscallo, et inibi multos Britones conquisitos una cum multis castellis et firmitatibus eorum in locis palustribus et prævaluisse Francos [Annales Nazar., ap. D. Bouquet, Recueil des historiens, tom. V, p. 21.] ; et quum tredecim annis post nova tentaretur rebellio, Widonem comitem, una cum sociis comitibus Britanniam ingressum, totam perlustrasse, in ditione accepisse et regi de Saxonia reverso arma ducum, qui se dedissent, inscriptis singulorum nominibus, præsentasse; nam his se et terram et populum uniuscujusque illorum tradidisse, et totam Britannorum provinciam, quod numquam antea fuerat, a Francis subjugatam esse [Annales Francorum Bertiniani, ap. D. Bouquet, tom. V, p. 52.] ; eaque acta esse anno 799. Sed nullum vestigium superest quasi in his partem habuerit ullam S. Meliavus. Alii, puta Albertus Legrand [Vies des saints, etc. p. 608.] et Freminville [Antiquites des Côtes dn Nord, p. 135.] , arbitrantur verum ejus nomen fuisse Macliau seu Macliauc; idemque Albertus et Garaby [Vies des bienheureux, etc. p. 274.] addunt ei fratrem fuisse non solum Rivodium, sed etiam Theodoricum; quorum patruum, Maxentium nomine, regnum eripuisse fratris filiis; sed Theodoricum, quum vir factus sit, debellato hoste, sibi fratribusque vindicasse paternam hæreditatem. Ast, ni fallor, nomina Macliauc et Theodoricus huc invecta sunt ex libro V, num. 16, Historiæ ecclesiasticæ Francorum S. Gregorii Turonensis [Ap. D. Morice, Preuves, tom. I, col. 198.] . Verum quæ illic narrat beatus vir, anno 577 acta sunt; dein Macliavus ille spoliator est, propterea cum filio Jacob juste interemptus.
[Annotata]
* æstate
* Coulent?
DE SS. ALBINO SEU WITTA ET MEGINGAUDO, EPISCOPIS BURIBURGENSIBUS, ET DE S. HUMBERTO, PRIORE FRITISLARIENSI,
ANNO DCCLXXXVI ET DEINCEPS
SYLLOGE HISTORICA.
Albinus, conf. pont. Buriburgi in Hassia (S.)
Megingaudus, conf. pont. Buriburgi in Hassia (S.)
Humbertus, conf. non pont. Fritislariæ (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Albini cultus, nomen duplex, patria et adventus in Germaniam.
Wion in libro III Ligni vitæ, qui quasi Benedictinum martyrologium est, singulari cura multaque eruditione conscriptum, [S. Albini nomen, recentioribus fastis inscriptum,] hac die: Frislarii, inquit, sancti Albuini, episcopi et confessoris, qui multos verbo et exemplo populos ad Christi adduxit ovile. Paulo brevius Ferrarius in Catalogo generali sanctorum memoriam ejusdem facit præsenti die, his nempe verbis: Burbaci in Thuringia S. Albuini, episcopi primi Frislariensis; Hugo Menardus in Martyrologio Benedictini his aliis: Frislarii sancti Albuini, episcopi et confessoris; quæ fere descripsit Bucelinus, in Menologo Benedicto: Frislariæ, inquiens, S. Albuini episcopi et confessoris; atque similiter alii menologi Benedictini. Verum quum omnes illi recentiores sint, neque S. Albini festum in ullis, quos habeamus, libris liturgicis occurrat ejusque natalis plane omissus sit in copiosis Solleriani Usuardi auctariis, caute scripsit collega meus, qui S. Lulli acta ad diem 16 octobris illustravit, dubium valde sibi videri S. Albuini cultum, aut saltem intra angustissimos limites coarctatum; sed hanc porro quæstionem ad diem 26 octobris examinatum iri [Acta SS., t. VII, Octobris, p. 1080] . Et quidem non putem uspiam adhuc in S. Albini honorem celebrari divinum officium; neque olim valde late propagatam fuisse ejus venerationem. Verumtamen supersunt testimonia, quibus manifestum fit centum annis ante Urbaniana decreta publice cultum fuisse beatum virum. Quod si veteres libros Fritislarienses et maxime Hersfeldenses haberemus (nam Hersfeldiæ quieverunt ejus ossa), non dubito quin inde demonstrari posset mille abhinc fere annis sanctum præsulem cælitum honores nactum esse. Sed accipe illa testimonia.
[2] [in antiquioribus etiam libris locum nactum est; ut constat ex anonymo Moguntino et Trithemio:] In kalendario sanctorum ordinis S. P. Benedicti, quod Ferdinandus de Valey, Cistercienses leges in Antverpiensi S. Salvatoris monasterio anno 1527 professus, scripsit, ad diem 26 octobris celebratur natalis S. Albwini, episcopi in Burbach, (quod non est modo episcopatus,) prius monachi in Hibernia. Habebant dein decessores nostri Breviarium aut alium hujusmodi librum, quem Hibernicum ab eis dictum reperio, ubi etiam S. Albuini festivitas ad præsentem diem indicabatur. Dein in libro ms. de rebus Moguntinis, quem passim adducit Serarius, hæc legebantur [Ap. Serrarium, Moguntiacarum rerum lib. III, not. XXIX, edit. Johannis, tom. I, p. 312 et 313.] : In oppido Buraburch juxta Fritzlar, sedi episcopali post suum recessum ordinat S. Bonifacius episcopum Albuinum, discipulum suum Hiberniensem, monasterii urbis seu Fritislariæ monachum; CUJUS FESTUM AGITUR VII KALENDAS NOVEMBRIS. Bonus etiam testis est et quidem cæteris præivit Joannes Trithemius, qui magnam vitæ partem in Spanheimensi diœcesis Moguntinæ asceterio degit et anno 1506 S. Jacobi in suburbio Wirzeburgensi cœnobio abbas factus est. Etenim in libro III de Viris illustribus ordinis S. Benedicti, cap. CCLXVII, hæc de sancto Albuino episcopo tradit [Jo. Trithemii, Opera pia et spiritualia, edit. Busæi, p. 105.] : Albuinus, monachus in Hybernia, vir sanctæ conversationis, flagrans amore peregrinationis, deseruit dulce natale solum; veniensque in Germaniam, multos sua prædicatione populos Christo acquisivit: deinde, ut ampliorem prædicationis fructum faceret, Romani pontificis authoritate Frislariensis ordinatur episcopus in oppido Burbach. Sed dudum cessavit episcopatus ibidem. FESTUM EJUS AGITUR SEPTIMO CALENDAS NOVEMBRIS. Dubium itaque profecto est nullum quin ineunte sæculo XVI in aliquot diœcesis Moguntinæ ecelesiis aut cœnobiis, certe Fritislariæ et Hersfeldiæ, ageretur S. Albini festivitas die 26 octobris. Testis est anonymus Serarianus, testis Trithemius: qui posterior in prologo libri tertii protestatur se de sanctis et canonizatis habiturum sermonem, non autem de hominibus piis et venerabilis dumtaxat memoriæ; neque se sanctorum omnium sui ordinis facturum mentionem, sed vix paucos signasse e pluribus, quorum certam ad manum notitiam haberet [Jo. Trithemii Opera pia et spiritualia, edit. Busæi, p 63.] ; et quoniam notitiam habuit ex calendariis et ex officiis ecclesiasticis, passim propterea indicat quo die natalis sanctorum ageretur.
[3] [qui posterior male eum facit Hibernum natione et monachum Hiensem.] Sed ne scindamus Trithemii de S. Albino testimonia, aliud excitemus ex libro quarto, quo recensentur Romani pontifices, cardinales et episcopi, qui olim regulam Benedictinam professi fuissent. Caput itaque CXC, de Albuino, episcopo Frislariensi, inscriptum, sic sonat [Ibid., p. 141.] : Albuinus, monachus Huensis insulæ, egressus de Hybernia, prædicationis causa venit in Thuringiam; ubi cum prædicatione dulcissima multos ad Christum convertisset gentilium, a summo pontifice Frislariensis episcopus ordinatus est; ubi multis virtutibus et signis clarus effulsit. Episcopatus autem illius gentis dudum cessavit. Quod monachus Hiensis illic dicitur, traxit eum ad Scotos Britannos Dempsterus et in Menologio Scotico fecit ejus memoriam ad diem 15 martii. Errorem in die esse vidit Colganus, sed noluit primum tomum de Actis sanctorum Hiberniæ in lucem ire, quin Scotis Hibernis eumdem virum vindicaverit: quare ejus etiam memoriam celebravit ad diem 15 martii [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, p. 610.] . Ferrarius, a Dempstero in devia deductus, nuntiavit ad eamdem diem 15 martii in insula Huyensi S. Albuini abbatis festum, quasi sanctissimus vir in insula Hia mortuus fuisset, postquam abbatiale illic gessisset pedum. Wion etiam in notis ad præsentis diei natales [Lignum vitæ, part. II, p. 531.] , Usherius in præfatione ad Epistolarum Hibernorum syllogen [Ap. Lanigan, Eccles. history of Ireland, tom. III, p. 180.] , Ware et Harris in Bibliotheca hibernica [Writers, V° Albuin, ap. Lanigan, loc. cit.] atque ipse Joannes Lanigan [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, p. 178.] Hibernis asseruerunt S. Albinum.
[4] [Anglosaxo fuit S. Albinus ut primitivum Wittæ nomen] Sed plane fabulosa videtur S. Albini hibernica seu scotica origo, et adscripta inter Scotos seu Hibernos in insula Hia commoratio et abbatialis officii impletio. Quum scilicet Ratisbonnæ, Herbipoli aliisque vicinis locis monasteria duodecim, quorum novem adhuc nota sunt [Die Kongregation der Schottenklöster in Deuthschland, im Zeitschrift für Christliche Archaologie und Kunst. Leipzig, 1856, et anglice versum a cl. v. W. Reeves, The Irish monasteries in Germany, Ulster Journal of Archæology.] , a monachis scotis seu hibernis et certe in eorum gratiam excitata fuissent, paulatim multa, quæ ab Anglis et Saxonibus patrata erant, cœperunt adscribi Hibernis et Scotis. Quid? Ipse S. Bonifacius, quem Anglum seu Saxonem natione fuisse primitivum nomen Winfrid, biographi atque historici coævi, quin etiam ejus epistolæ testimonio sunt [Seiters, Bonifacius der Apostel der Deutschen, p. 26. Cfr Acta SS., tom. I Junii, p. 454.] , a Mariano Scoto [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. V, p. 545.] Scotus seu Hibernus dicitur, atque etiam a Trithemio alicubi [De viris illustribus ord. S. Benedicti, lib. II, cap. 24, edit. Busæi, p. 35.] natione Scotus appellatur, alibi [Ibid., lib. III, cap. 171, p. 93.] tamen in Britannia Angliæ natus. Neque alia fuit sors S. Lulli, similiter Anglo-Saxonis [Cfr, Acta SS., tom. VII, p. 1053.] . Cavendum itaque est ab antiquo Scotorum Hibernorumque studio, non solum inter se de multis sanctis disputantium fuerintne Scoti an Hiberni, verum etiam alios sibi vindicantium, qui neque Scoti, neque Hiberni fuerint. Quod autem S. Albinus Anglus seu Saxo fuit, ipsum gentile suum nomen manifestum facit: vocabatur enim Witta, quod nomen etiam avo Hengisti et Horsæ fuerat [Anglo-Saxon Chronicle, edit. Thorpe, tom. I, p. 21.] et quod in Germania (ut ex Willeramo [Ap. Adelung, Worterbuch, V° Weiss.] constat) pronuntiabatur Wiz; nunc Weiss in Germania, in Belgio Wit, in Anglia White. In antiquis itaque historiis S. Albinus cum variis ejusdem nominis formis comparet: Witta a Zacharia papa vocatur, Witta, et Wittanus ab Othlono, et Wizo a sanctimoniali Heidenheimensi, natione Anglo-Saxonica. Hoc nomen idem esse quod Wigbertus contendit Eckhardus [Francia Orientalis, tom. I, p. 357.] , statuens Wittam ex Wigberto contractum esse. Sed ita non est. Non enim proprie contrahebant Germani aliique affines populi nomina; sed, quum hæc pleraque ex duobus vocabulis juxtim positis constarent, sæpius satis habebant unum efferre, potissime primum. Sic S. Leob-gyta, abbatissa Bischofsheimensis et S. Bonifacii popularis et socia, frequenter Lioba seu Leoba dicitur; Cuon-radus dicitur Cuono, Brune-childis Bruna, Gundi-char Gunzo etc. Sed sæpius hoc jam monui, etiam in hoc tomo [Acta SS., tom. X Octobris, p. 823; tom. XI Octobris, p. 681.] . At vero Witta et Wig neque idem verbum sunt, neque idem significant; quum priori voce albus, posteriore bellum indicetur. Nil itaque erat cur Eckhardus occasione S. Wittæ seu Albini tam diligenter Wigbertos a se invicem distingueret [Francia Orientalis, tom. I. p. 357 et 358.] . Quidquid id est, quemadmodum S. Winfridus latinum Bonifacii nomen assumpsit, S. Willebrordus Clementis et B. Alcuinus Flacci Albini (exemplis celeberrimis utor), sic S. Witta Albinus dici voluit, verso ex anglo-saxonico in latinum nomine. Quod Albini nomen dein detorserunt in Albuinum seu Albwinum, quo formam germanicam indueret [Cfr. Beyer, Urkundenbuch der mittelrheinischen Territorien, tom. I, Personen Register, V° Albuinus, Albewin, p. 737.] ; exemplo utique non unico: Albinus enim, adscititium Alcuini nomen, in Albuinum mutatum reperitur [Cfr Serarius et Joannis, Res Moguntiacæ, tom. I, p. 396.] , et Albinus, episcopus Merseburgensis, etiam Albuinus vocatus fuit [Acta SS., tom. III Octobris, p. 173.] ; item S. Albinus seu Albuinus, episcopus Brixinensis [Ibid., tom. I Februarii, p. 712.] ; utut est, Witta, Wizo, etc. vox anglo-saxonica est, nequaquam hibernica aut scotica; verti poterat in Album seu Albinum: quod per vocabulum Can Britanni Wallenses et Armoricani [Cfr de Courson, Hist. des peuples bretons, t. I, p. 432.] , et per Geal Scoti et Hiberni significant [O'Brien, Focaloir Gaoidhilge-Sax-Bhearla, p. 273; O'Reilly, Irish-English Dictionary, V° Geal.] .
[5] [et Othloni testimonium certum faciunt; nequaquam Scotus aut Hibernus.] Sed operæ pretium est Laniganum videre sese hinc expedientem: Conjectura fieri potest, inquit [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, p. 178.] , verum ejus nomen fuisse Albuinum; quod ut bene sonaret in Germanicis auribus, in respondens Witta, White, mutatum fuerit. Et dein subdit in notis: Etiamsi admittatur primum nomen Vitta, Witta seu Wettan fuisse, potest id hibernicum fuisse, non tamen Album hibernice significans. Comites ejus Angli, quum id vocabulo White proximum viderent, potuerunt id latine in Albuinum convertere. Sed hæ meræ divinationes sunt, omni fundamento destitutæ. Albuinus et Witta nomina plane ignota sunt in kalendariis hibernicis et scoticis [Cfr indices Colgani; item Martyrologiorum Tamlactensis et Dungalensis; Tria glossaria, edita a W. S. Londini, 1862.] ; atque unum Ailbhe aliquantisper ad Albinum accedit. Dein quod interserit Laniganus præter Wittæ nomen nihil esse quo suadeatur S. Albinum anglo-saxonem fuisse, verum non est: exstat enim vetus testimonium quo appareat S. Albinum anglo-saxonem fuisse. Othlonus scilicet S. Bonifacii biographus aperte dicit ex provincia et patria sanctissimi Germanorum apostoli venisse S. Wittam [Cap. 25, ap. Mabillonium, Sæculum Benedictinum III, part. II, p. 42.] . Re quidem vera Othlonus coævus non est, sed sæculi XI scriptor; verumtamen longe præcellit auctoritate eos omnes qui post venerunt.
[6] [Accitus fuit a S. Bonifacio S. Albinus, ut alii plures, ex Anglia; licet aliqui etiam ex finibus Hiberniæ renerint:] Sed ipsum Othloni locum recitemus, unde discamus quomodo in Hassiam devenerit S. Albinus seu Witta: Prædicans ergo, inquit [Vita S. Bonifacii episc., lib. I, cap. 25, ap. Mabillonium, Sæculum Benedict. III, part. II, p. 42.] , et baptizans sanctus præsul Bonifacius in Turingorum et Hessorum regionibus, perspexit messem quidem esse multam ibi, sed operarios paucos ad copiosam multitudinem credentium instruendam; unde in provinciam patriamque suam mittens, exinde tam feminas quam viros religiosos, scientiaque varia imbutos, plures venire fecit, suique laboris onus inter eos divisit. Inter quos erant præcipui viri Burchardus et Lullus, Willibalt et Wunnibalt frater ejus, Witta et Gregorius: feminæ vero religiosæ, matertera scilicet S. Lulli, nomine Chunihilt, et filia ejus Berathgit, Chunidrut et Tecla, Lioba et Waltpurgis, soror Willibaldi et Wunnibaldi. Sed Chunihilt et filia ejus Berathgit, valde eruditæ in liberali scientia, in Turingorum regione constituebantur magistræ; Chunitrud in Bagoariam destinata est, ut verbi divini semina ibidem spargeret; Thecla vero juxta fluvium Moin, in locis Kikhingen * et Ochsnofrutt * nuncupatis collocavit; Liobam quoque ad Bischofeseheim, ut illic multitudini virginum congregatæ præesset, constituit. Narrat hæc Othlonus postquam Ordorfensis * in Thuringia cœnobii fundationem, quæ ad annum 724 pertinet, declarasset; sibi præeuntem habens Willibaldum, primarium S. Bonifacii vitæ scriptorem [Acta SS., tom. I Junii, p. 467.] ; nisi quod hic nomina virorum et feminarum omisit. Contra anonymus Monasteriensis S. Bonifacii biographus aperte perhibet accitos fuisse auxiliatores, postquam sanctus vir, Gewelibo anno 745 exauctorato, Moguntinus antistes factus esset: Karolomannus, inquit [Ibid. p. 482.] , et Pippinus synodum adunaverunt et B. Bonifacium archiepiscopum metropolitanæ civitatis Moguntiæ præsidere fecerunt. Sanctus vero Bonifacius, circa se cernens paucos esse divini verbi propagatores,… elegit sibi quam plurimos medicos animarum. Alios etenim ex gente sua, alios ex parte Franciæ, nonnullos etiam de finibus Hiberniæ, quatenus adessent sibi cooperatores in vineam Domini: ex quibus fuerunt hi: Wigbertus ex parte Anglorum, beatus Gregorius ex nobili prosapia Francorum, Sturim vero venerabilis, et Lul, Memgoz, Willibaldus suusque germanus Winibaldus, et alii quam plures; quorum nomina perlongum esset dinumerare per singula.
[7] [in Germaniam se contulit circa annum 730. Non constat eum monachum fuisse.] Atque hæc si acciperentur prout proposita sunt, profecto inter se non convenirent: sed neque Othloni, neque anonymi Monasteriensis mens fuit lectori suadere uno tempore eos omnes fuisse advocatos, atque uno tempore venisse; verum quæ per vices contigerunt et intra multos annos, uno tenore unaque oratione proponere. De singulis tamen valde difficile est definire quando ex Anglia in Germaniam transierint. Quod de S. Albino est, nihil affirmare licet nisi quod inter annum 723 et 740 e patria discessit; quamquam a veritate non longe aberit, qui dixerit eum medio circiter tempore has in partes migrasse. Ut enim mox videbimus, anno 742 episcopus in Hassia constitutus jam erat; ad quam dignitatem eum profecto non promoverit S. Bonifacius, nisi postquam aliquandiu probavisset atque inter Hassos fructus facientem bonos expertus esset. Neque videtur anno 723, quum Hessorum conversio primum tentata est, exteros in messis partem vocasse, sed sub annum dumtaxat 724, quum Romæ creatus fuisset episcopus et ex iterata profectione transalpina redux esset. Quid ante in Anglia ageret S. Albinus incompertum est; ne quidem an monachus esset, ut nunc passim traditur. Ex nullo autem capite eorum, quæ in Germania egisse noscatur, apparet eum disciplinæ monasticæ obnoxium fuisse; et licet plerique, qui S. Bonifacii labores participarint, vestem monasticam gestarent, non tamen omnes eo censu fuisse indicat Rudolfus, S. Liobæ, abbatissæ Biscofsheimensis, biographus. Narrans enim secundum S. Bonifacii iter Romanum, episcopalem ordinationem et commissum munus prædicandi verbi Dei Germaniæ populis: Ubi, sic pergit [Mabillon, Sæculum Bened. III, part. II, p. 250.] , cum messem quidem multam et pronos ad fidem populos reperisset, operarios autem, qui sibi collaborarent in agro dominico, paucos haberet; in terram Anglorum, unde ipse ex parentibus ortus erat, legatos et epistolas misit, atque ex diverso clericorum ordine nonnullos accersivit doctos lege divina et ad prædicationem verbi vitæ merito morumque probitate idoneos; quorum adminiculo injunctam sibi legationem non segniter administravit. Verumtamen, licet pii advenæ ex diverso clericorum ordine essent, id observandum est non tantum tunc temporis inter clericos sæculares et monachos discrimen fuisse, quantum impræsentiarum deprehenditur.
[Annotata]
* Kitzingen
* Ochsenfurt
* Ohrdruf
§ II. Hassiæ, in qua laboravit S. Albinus, fines; conditio civilis et religiosa; labores S. Bonifacii; duplex Amanaburgum, alterum in Thuringia, alterum in Hassia; instituta pia Amanaburgi, Fritislariæ et Seelheimii; oratoria passim sparsa.
[Hassiam, cujus fines indicantur,] In Hassia potissimum laborasse S. Albinum res certa est; licet errore vulgari et nimia Thuringiæ extensione sæpe dicatur Thuringorum apostolus. Ut autem verbis utar Georgii Christiani Crollii, qui post Besselium [Chronicum Gotwicense, p. 627 et seqq.] , accuratissimum in definiendo Hassiæ ambitu, in pristinis hujus pagi terminos inquisivit [De ducatu Franciæ Rhenensis, part. I, § VI, in Actis academiæ Theodoro-Palatinæ, tom. III, p. 346.] , his fere finibus provincia Hassorum circumscribenda est; ut primum ex fluviorum originibus et decursibus inter Dimolam et Adranam *, atque post conjunctionem Adranæ et Fuldæ, Fulda deorsum ad Mundam sive confluentes Fuldæ et Wirrahæ fines Saxonum et Hassorum terminentur, deinde hos a Thuringis septentrionalibus et australibus Wirraha seu Visurgis disjungat; tum silva Speshard limes fuerit erga Franconiam, usque in Vederoviam pertinens, cujus partem mons Fugalesberg * Hassiæ adjungit, ipseque ad Loganensem pagum superiorem porrigitur. Trans Loganam Loganensis pagi partem superiorem complexa Hassia ad silvam Westerwald, quæ Longaviæ inferiori adscribenda est, pertingit. Tandem silvæ huic conterminus mons Rothauer atque fluviorum versus Rhenum et Visurgim decursus eo usque, unde cœpimus, Hassos disjunxerunt a Saxonibus Westphalis. Quæ quidem finium descriptio quum enumeratione locorum Hassis attributorum, quam summa diligentia fecit Besselius, nitatur, facile longiori probatione supersedemus… Verum Hassia a Ripuariis distracta, his tamen quæ trans Loganam ad Saxones et Rhenum usque pertinebat regio, quatenus diœceseos Trevirensis fuit, remansisse videtur, usque quo veteri in regna Austrasiæ et Neustriæ divisioni nova, quæ versus sæculum IX medium obtinere cœpit, derogatum est. Pagos itaque minores complectebatur plures, scilicet Bernuffe, Melisungen, Liesi ad Adranam prope Franckenberg, Germeramarcam, magnam partem pagi Loganensis superioris et majorem partem pagi Weitereibe seu Wetterau; quamvis, addit Besselius [Chronicum Gotwicense, p. 628.] , plane accurata limitum descriptio pagi Hassorum, tam versus occidentem ad Lohnam et Adranam, quam versus septentrionem ad Saxo-Westphalicos pagos Wessiga, Wentsga, Nitherga definiri nequeat, propter confusionem, de qua poeta Saxo anonymus ad annum 772 etiam conqueritur, dum canit:
…Saxonum proxima Francis
Adjacet ad boream tellus *; vix limite certo
Divisi gentis fines utriusque cohærent.
[9] [habitabant pristini Catti, logibus Francorum tum viventes, singulari tamen proprioque regimine. Quanta Caroli Martelli protectione illic defenderetur S. Bonifacius, ejus subditus factus.] Incolebant illam provinciam sæculo VIII Catti; quorum nomen abiit in Chattos, Hattos, Hazzos, Hassos, Hessos, etc. consueta literarum flexione [Cfr Estor, De antiqua Hassiæ formula, ap. Kuchenbecker, Analecta Hassiaca, tom. II, p. 348 et seqq. Seiters, Bonifacius, Apostel der Deutschen, p. 123.] . Francis, quos ex multis Germaniæ tribubus constitisse firma sententia est, jam pridem accensiti Hassi [Cfr Scriptores ab Estore recensiti, p. 352.] ; ut fere bonam et malam fortunam communem habuerint [Cfr Eckhart, Francia orientalis, tom. I, p. 6 et 16.] . Obnoxii scilicet erant Hassi Francis et jure Francorum fruebantur et potiebantur [Cfr Crollius. Dissert. cit. in Actis acad. Theod. Palat. tom. III, p. 374.] ; quamobrem cecinit poeta ille Saxo [Ap. Besselium, Chron. Gotw. p. 628.] :
Saxones. sibi contiguos invadere fines
Ausi, Francorum pagum qui dicitur Hessi.
Similiter S. Ludgerus episcopus [Acta SS. t. I Junii, p. 484.] in Vita S. Gregorii, episcopi Trajectensis, Hassos et Thuringos appellat regiones orientales Francorum. Sed acriter tuentur Hassi suam Hassiæ fuisse formulam, id est distinctam fuisse regimine ab adjacentibus pagis, atque imprimis Hassos sub Thuringorum nomine nequaquam latuisse [Cfr Estor, De ant. Hassiæ formula, ap. Kuchenbecker, tom. II, p. 354 et seqq.] , neque eorum terras Franconiæ finibus comprehensas fuisse [Cfr Crollius, Diss. cit. in Actis acad. Palat. tom. III, p. 345.] et ne partem quidem fuisse Franciæ Rhenanæ aut ducatus Austrasiorum Rhenani [Ibid., p. 375.] . Et sane tot locis, maxime in quibus S. Bonifacii et sociorum gesta explicantur, Hassi distinguuntur a Thuringis, ut non potuerint non esse diversi. Quæ ratio etiam valet ne Franconibus adscribantur, quum hi nonnisi Thuringi sint cis Weram, a jugo Saxonum per Carolum Magnum liberati et legibus Francorum simul cum liberatoribus vivere jussi, atque hinc Novi Franci appellati [Cfr Eckhart, Francia orientalis, tom. I, p. 377.] . Similiter multo verisimilius est Hassiam, quæ passim ut singularis regio prodit, Franciæ Rhenanæ finibus non fuisse conclusam. Quod vero de ducatu Francorum Rhenano est, quum S. Albini temporibus nondum exstaret, definiendum hoc loco non est an Hassia pars ejus esset: interea vide Crollii dissertationem. Tenendum hoc itaque Hassiam distinctam provinciam fuisse, jure Francorum utentem, Francorum regibus obnoxiam, gubernatamque a magnatibus suis; quos licet promiscue comites, duces, marchiones aliisque nominibus appellare, quum tunc in his nominibus gradus certi non essent, et auctoritas civilis et politica cuicumque dignitati inhæreret, neque a militari potestate, neque a judiciali officio umquam esset separata. Quoniam vero Hassia, sicut et Thuringia, in ditione Francorum erat, propterea S. Bonifacius, quum secundum Roma rediit atque iterum ad Hassos regressus est, id fecit, ut loquitur Willibaldus [Acta SS. tom. I Junii, p. 467, num. 33.] , cum consensu Caroli ducis, qui et Martellus, seque illius dominio atque patrocinio subjiciens, ut addit Othlonus [Lib. I, cap. 22, ap. Mabillonium, Sæc. Bened. III, part. II, p. 40.] . Quod præsidium quam utile esset inculcat ipse S. Bonifacius tribus locis in epistola XII ad Danielem Wintoniensem. Ecce quid in media epistola [Ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXXXIX, col. 702.] : Sine patrocinio principis Francorum, nec populum regere, nec presbyteros vel diaconos, monachos vel ancillas Dei defendere (immo coercere) possum, nec ipsos paganorum ritus et sacrilegia idolorum in Germania, sine illius mandato et timore, prohibere valeo.
[10] [In Thuringia et forte in Hassia olim prædicata fuerat christiana religio, sed sæculo VIII fere perierat.] Quoniam ex S. Bonifacii et sociorum Vitis perquam manifestum est ab eis Hassos, Thuringos, aliosque Germaniæ populos ea omnia doctos fuisse, quæ credit sancta Romana ecclesia catholica, insurrexerunt olim protestantes complures adversus eos incredibili vehementia asserentes injuria eum vocari Germanorum apostolum; jam ante eum divinum verbum sparsum fuisse in Germania; et ab eo seminata dumtaxat fuisse zizania. Omitto postremum hoc scomma. Sane quum super Rhenum et aliquot locis super Danubium veteres essent ecclesiæ; quum S. Goar et S. Lubentius aliquam operam in illis ad veram fidem convertendis posuissent; quumque multum commercium esset Germanos inter et Francos, jam pridem Christo insertos, non potuerant Hassi, Thuringi, Bavari aliique nil de Evangelio audivisse. Quid, quod S. Gregorius Turonensis testis est [Vita S. Bonifacii, Acta SS., t. I Junii, p. 464.] Thuringos, quum a Theodorico, Chlodovei I filio, subacti fuissent, etiam christianas leges suscepisse? Et quidem, si Willibaldum [Hist. eccl. Franc., lib. V, cap. 4, 7 et 9.] audiamus, sanctus vir Dei Bonifacius in Thuringia, quum primum eo advenit, senatores plebis, totius denique populi principes verbis spiritualibus affatus est; eosque ad veram agnitionis viam et intelligentiæ lucem provocavit; quam olim ante, maxima siquidem ex parte pravis seducti doctoribus, perdiderunt; sed et sacerdotes et presbyteros … omiserant. Neque Hassiæ, non ita procula Moguntia Treviris et Colonia positæ, alia procul dubio erat conditio, quum illuc venit S. Bonifacius.
[11] [Ecclesiam cum monasterio condit S. Bonifacius Amanaburgi inter Hassos, quod a cognomine loco inter Thuringos distinguendum est.] Ast hic beatissimus vir, divino spiritu adjuvante, eam brevi tempore mutavit. Volunt autem eum hunc pagum adiisse, quum, post incohatam Thuringiæ conversionem et visitatos S. Willibrordum et Frisios, anno 723 in Germaniam rediit: quo trahunt quæ Willibaldus, Frisico ejus itinere narrato, subjicit: Statim, inquiens, proficiscens, pervenit ad locum, cui nomen inscribitur Amanaburch… Et supradictum locum, cui gemini præerant germani, Deldic videlicet et Dierolf, Domino auxiliante, obtinuit, eosque a sacrilega idolorum censura, qua sub quodam christianitatis nomine male abusi sunt, revocavit; ac plurimam populi turbam, rectæ patefacta intelligentiæ via, errorum deposito horrore, a malevola gentilitatis superstitione retraxit; et monasterii, collecta servorum Dei congregatione, cellam construxit. Hæc posteriora ad Hassiam pertinere, atque hinc intelligi posse quæ esset ante provinciæ hujus religiosa conditio et quæ exordia conversionis gentis, quam dein primus episcopali officio excoluit S. Albinus, communis sententia est; atque in hanc me prius etiam abivisse non diffitebor. Verumtamen hæc dicta adhuc ad Thuringiam pertinere manifestum est. Nam primo continenter subdit Willibaldus: Similiter, (de alia ergo gente prius loquebatur), et juxta fines Saxonum, Hessorum populum, paganicis adhuc ritibus oberrantem, a dæmoniorum, evangelica prædicando mandata, captivitate liberavit. Non aliter Othlonus, postquam illius Amanaburgensis cœnobii fundationem narraverat, adjicit: Tunc etiam alias Germaniæ partes prædicandi causa adiit, Hessones videlicet, in Saxonum confinio positos. Secundo exstat in Thuringia, Bavariam versus, ad Salam Francicam, locus, nunc Hamelburg dictus, olim Hamulo castellum, Hamulanburgum, Amœneburgum, Hamanaburgum, Adamanaburgum et Ameneburc [Seiters, Bonifacius, Apostel der Deutschen, p. 120.] ; atqui hic datus fuerat ab illustri viro Hedeno, qui cogitabat ibi monasterium constituere, S. Willibrordo [Vide Chartam donationis ap. Martenne et Durand, Eckhart et Seiters, Bonifacius, etc., p. 103.] , et quidem locus ille reapse sæculo VIII cella facta est, titulo S. Joannis Baptistæ, dependens a Fuldensi monasterio [Seiters, p. 122.] . Tertio Willibaldus [Acta SS., t. I Junii, p. 467.] multo tardius narrat a sancto apostolo in Hassia ecclesiam fabricatam fuisse in Hamanaburch, quam in honorem S. Michaelis archangeli dedicaverit: ita ut duo distinguenda sint loca, dicta Hamanaburg, quæ religionis pietatisque S. Bonifacii servaverint monumenta, alterum in Thuringia, alterum in Hassia; quæ primus vidit et diligenter explicuit Seiters [Bonifacius, etc., p. 117 et seqq.] .
[12] [Multa millia Hassorum, quos bis adit S. Bonifacius, baptizat et confirmat; oratorium construit in Geismar prope Fritislariam;] Postquam itaque secundo aliquandiu in Thuringia laboraverat S. Bonifacius, Hassos juxta fines Saxonum adiit; multisque millibus hominum, ait Willibaldus [Acta SS., t. I Junii, p, 466.] , expurgata paganica vetustate baptizatis, idoneum nuntium ac fidelem suarum literarum portitorem, nomine Binnam, Romam direxit, patrique venerabili apostolicæ sedis pontifici Gregorio II universa … revelavit, consilia simul et institutiones postulans. Sed ipse Romam accitus est et in festo S. Andreæ apostoli, eodem illo anno 723 episcopus ordinatus est sine certa sede et ad prædicandum Evangelium remissus. Sine mora dein se dedit in viam, flectens ad Carolum Martellum iter; ejusque dominio ac patrocinio subditus, ad obsessas antea Hessorum metas, cum consensu Karoli ducis, rediit. Tum vero Hessorum jam multi, catholicæ fidei subditi ac septiformis Spiritus gratia confirmati, manus impositionem acceperunt: et alii quidem necdum animo confortati, intemeratæ fidei documenta recipere renuerunt; alii etiam lignis et fontibus clanculo, alii autem aperte sacrificabant. Alii vero aruspicia et divinationes, præstigia atque incantationes occulte, alii quidem manifeste exercebant: alii quidem auguria et auspicia intendebant, diversosque sacrificandi ritus incoluerunt; alii etiam, quibus mens sanior inerat, omni abjecta gentilitatis profanatione, nihil horum commiserunt. Horum consultu atque consilio arborem quamdam miræ magnitudinis, quæ prisco paganorum vocabulo appellatur Robur-Jovis *, in loco qui dicitur Gicesmere (nunc vicus Geismar in pago [Amte] Gudensberg non procul a Fritislaria [Seiters, Bonifacius, etc., p. 155 et 156.] ,) servis Dei secum adstantibus, non sine prodigio succidit et ex ejus ligno oratorium construxit, in honorem S. Petri dedicatum [Willibaldus, Vita S. Bonifacii, Acta SS., tom. I Junii, p. 467.] .
[13] Interea vero peribat omnino in Thuringia res christiana; [cooperatores accipit; monachorum numerum auget; monasteria ædificat Fritislariæ et Amanaburgi in Hassia; residere solet in Seelheim:] ita ut coactus fuerit beatus vir eo accurrere et collapsam pietatem restaurare. Quo tempore, cum credentium paulatim pollesceret multitudo, prædicatorum quoque multiplicatus est et catalogus; .. monasteriumque, congregata servorum Dei unitate et monachorum sanctitate, constructum est in loco qui dicitur Opdorp, nunc Ohrdruf; qui propriis sibi more apostolico manibus victum vestitumque instanter laborando acquisierunt [Ibid., loc. cit.] . Sub annum 731 denuo legatos Romam misit sanctus vir; qui sine mora a Gregorio papa III (decessor non ita pridem obiverat) gratum responsum accepit cum pallio archiepiscopali et reliquiis. Advenientibus ergo nuntiis ac spontanea viri apostolici referentibus responsa, jam gratulabundus, apostolicæ sedis nimium confortatus devotionis suffragio, opeque divinæ misericordiæ inspiratus, duas ecclesias Domino fabricavit in Hassia, ubi tum consistebat; unam in Fridislar, quam in honorem sanctorum Petri et Pauli principis apostolorum consecravit; et alteram in Hamanaburch, hanc etiam in honorem S. Michaelis archangeli dedicavit. Duo quoque monasteriola duabus injunxit ecclesiis, hisque non minimam servientium Deo multitudinem subrogavit; ita ut (addit mirabundus Willebaldus) usque hodie gloria, et benedictio, et gratiarum actio Domino Deo devote conferatur [Ibid., loc. cit.] . Unde liquet cardinem quasi missionis Hassiacæ Fritislariæ et in vicinia constitutum fuisse. Nam Hamanaburgum seu Amanaburgum Hassiacum, quod a Thuringico diversum esse supra docuimus, est præsens oppidum Amöneburg, ad Amanam (vulgo Ohm) fluvium, in Hassia superiori, non procul a Thuringiæ finibus, prope Seleheim (Gross-und-Klein-Seelheim) et Bretten-Brunum, Breittenbrunon seu Breidenborn, vicum olim inter Ebsdorf et Beltershausen [Seiters, Bonifacius, etc. p. 229.] : quæ loca simul conjunguntur in testamento cujusdam clerici, nomine Adalgeri, bonæ conversationis viri, S. Bonifacio adhærentis; qui, infirmitate gravi captus, cum consilio viri Dei quæcumque prædia ex hæreditate paterna habuit in locis subternominatis, id est ad Amanaburg, ad Brettenbrunum et Seleheim, ad S. Martinum seu templo cathedrali Moguntino tradidit [Othlonus, Vita S. Bonifacii, lib. II, cap. XIX, ap. Mabillonium, Sæc. Bened. III, part. II, p. 272.] . Et quidem (ut obiter de Seelheim hoc moneam) ex Vita S. Sturmii apparet S. Bonifacium solitum fuisse illic residere; ubi quippe bis eum adiverit futurus Fuldensis abbas: Vir Dei Sturmi, inquit Eigil ejus discipulus et biographus [Vita S. Sturmii, ap. Mabillonium, Sæc. Ben. III, part. II, p. 83.] , statim profectus est; arreptoque itinere, ad Seleheim, ubi sanctum comperit episcopum, properavit; die autem secundo, quo profectus est, ad episcopum ambulando pervenit et in loco eum superius dicto Frideslar invenit; atque alia vice, subito ipse, petita a fratribus oratione, ad Selehim, petiturus episcopum, profectus est [Ibid., p. 274.] .
[14] [Amanaburgensis et Fritislariensis cœnobiorum præcipua fata.] In Seelheim itaque, Amanaburgi et Fritislariæ maxima vis et religionis præsidium erat. Verumtamen Amanaburgense monasteriolum numquam magnis auctum fuisse videtur incrementis; sub annum quidem 1062 adhuc exstabat; sed medio sæculo post desiit, bonis Moguntinæ ecclesiæ adjunctis. Quum tamen ecclesia adhuc superesset, ab archiepiscopo Gerlaco collegiata facta est anno 1360, titulo S. Joannis Baptistæ [Seiters, Bonifacius, etc., p. 231; Hirsching, Stifts-und-Closter-Lexicon, tom. I, p. 111 et 112.] . Sæculo XV fere perierat, quum anno 1417 nova dotatione instructum est, neque tamen magnopere floruit. Latius ejus fata prosequi non lubet. Fritislariensis instituti celebrior fuit fama, fortuna vero non multo beatior. Anno 774 vastatum a Saxonibus, rediit aliquantum ad vitam; sed ad finem sæculi VIII evanescere videtur e memoriis historicis, donec anno 1085 appareat præpositum habens et canonicos, mox sæcularium clericorum leges secutos. Qui perstiterunt ibidem usque post Lunævillanum anni 1803 fœdus, quo Fritislaria a jure archiepiscopi Moguntini in ditionem principum Hassiæ subiit; qui nil prius habuerunt quam ut specie melioris usus, suppresso canonicorum collegio, bonorum reditus ad alia opera adhiberentur. Perstat tamen S. Petri templum, grande, pulcrum, licet diversissimis architectorum consiliis exstructum. Quæ vero præcipua veterum canonicorum laus fuit, admirabili constantia obstiterunt semper, etiam quum Moguntini archiepiscopi cederent, ne Fritislariæ lutherana placita jure civitatis fruerentur. Profecto non potuerunt non tolerare multas blasphemias, sed bello tricenario victrix tandem fuit præclara eorum longaque fortitudo [Falckenheiner, Geschichte Hessischer Städte und Stifter, tom. I, p. 73 et seqq.; 270 et seqq.; tom. II, p. 41 et seqq.] .
[15] [Alias multas ecclesias condit S. Bonifacius: sed non deerant scandala et pericula. Hæc Hassiæ conditio, quum ejus episcopus factus est S. Albinus.] Sed cave ne credas alias ecclesias a S. Bonifacio non fuisse procuratas; (monasticas solum memoravit Willibaldus, quod eximia religionis seminaria essent et quasi fidei castra et Geismarensem, quod in dejicienda quercu prodigium visum esset;) hæc ejus singularis cura et sollicitudo ut passim in agris, vicis et villis, in Frisia, Thuringia et Hassia oratoria excitarentur: quod ut tot alia diligentissimus S. Bonifacii biographus Seiterus [Bonifacius, der Apostel der Deutschen, p. 165.] non animadvertit solum, sed collatis ex Willibaldo et Othlono locis demonstravit. Sed quum una Hassia ad nos pertineat, satis erit ex Willibaldo ea verba recitare, quibus indicet quæ esset hujus provinciæ conditio, quum S. Bonifacius tertium anno 738 sexagenarius Romam profectus est: Cumque, inquit [Acta SS., tom. I Junii, pag. 468, num. 41.] , ecclesiarum esset non minima in Hessis et Turingia multitudo extructa, et singulis singuli providerentur custodes; tum etiam tertio propter familiarem sancti apostolici pontificis totiusque clericatus communionem, discipulorum comitante cœtu, Romam venit. In his autem procurandis strenuum adjutorem habuit in Hassia S. Bonifacius S. Gregorium [Ibid., p. 485, num. 9, ex Vita S. Gregorii, scripta a S. Ludgero.] , natione Francum; quem anno ætatis XIV aut XV discipulum admiserat et qui postea factus est Trajectensis episcopus. Verum hæc ut bona semina erant, jacta in fertili Hassiæ agro, sic non deerant zizania, aut sponte pullulantia aut superseminata ab inimico homine. Nulli autem infestiores erant quam presbyteri et diaconi, qui sanctissimi viri, acerrimi sacerdotalis pudicitiæ exactoris, severitatem ferre non possent; et monachi et moniales, qui, disciplinæ regularis jugo excusso, in libidinum barathrum se projecissent; et quorum complures aut ad hæreticos transirent aut priscos gentilitatis ritus denuo amplexarentur. Supererant itaque, ut S. Bonifacii in epistola XII ad Danielem Wintoniensem verbis utar, cum paganis, et cum permista, et cum plebeja multitudine pugnæ forasticæ; intimæ vero, quando quis de gremio matris ecclesiæ presbyter, vel diaconus, ecclesiasticus vel monachus, discedebat a fide et veritate: tum deinde prorumpebat cum paganis in contumelias filiorum ecclesiæ et est obstaculum horrendum Evangelio gloriæ Christi. Quibus periculis accedebant continuæ vicinorum Saxonum minæ et invasiones; quas Carolus Martellus annis 718, 724 et nuperius anno 738 repulerat; ita ut, licet per postremam cladem firma jam videretur in Thuringia meridionali et in Hassia Francorum potestas, concuti tamen posset et populi turbari.
[Annotata]
* Eder
* Vogelsberg
* Hassia
* Thunars Eiche
§ III. Fundatio Wirziburgensis, Erfortensis et Buriburgensis episcopatuum. S. Albinus episcopus Buriburgensis.
[S. Bonifacius erigit tres novas sedes, scilicet Wirziburgi, Erforti et Buriburgi, pro Franconia, Thuringia meridionali et Hassia;] Verumenimvero in difficili hac et ambigua rerum constitutione nil satius erat, quam ut episcopales erigerentur cathedræ et eximii seligerentur præsules, qui proximius negotia inspicerent; presbyteris, monachis et neophytis invigilarent; aliorum stimularent, aliorum dirigerent ardorem; sustentarent confirmarentque debiles, pervicaces vero obstinatosque contererent; religionis demum propagarent ambitum et ab internis externisque hostibus defenderent. Anno itaque 739, Roma reversus, mandato pontificio, Bavariam, in quam curas suas etiam extenderat et quæ unum hactenus habuerat episcopum, in quatuor diœceses divisit, singulis suo præposito antistite. Biennio post, immo ad finem anni 741, eadem auctoritate fretus, australem missionis suæ partem, quæ de Carlomanni ditione erat, in tres divisit diœceses: episcopali sede constituta in ducatu Franconiæ Wirziburgi seu Herbipoli; in Suththuringia seu Thuringia meridionali, quæ et nude Thuringia deinceps dicta est, Erpesfurti *, cujus loco post longam temporis intercapedinem erecta est cathedra Naumburgensis; et in Hassia Buraburgi. Quoniam itaque sanctissimus vir præclaro mentis studio optabat catholicam fidem et unitatem Romanæ ecclesiæ servare, et quantoscumque audientes vel discipulos in ista legatione sibi Deus donasset ad obedientiam apostolicæ sedis invitare et inclinare non cessabat, voluit hanc suam constitutionem, licet ex communicata jam pridem potestate eam fecisset, a Zacharia papa confirmari. Quapropter scripsit ad eum in hæc verba [Epist. S. Bonifacii XLIX, ap. Migne, Patrol. lat., tom. LXXXIX, col. 744.] : Necesse quoque habemus indicare paternitati vestræ quia per Dei gratiam, Germaniæ populis aliquantulum percursis vel correctis, tres ordinavimus episcopos; et provinciam in tres parochias discrevimus; et illa tria oppida sive urbes, in quibus constituti et ordinati sunt, scriptis auctoritatis vestræ confirmari et stabiliri precantes desideramus. Unam esse sedem episcopatus decrevimus in castello, quod dicitur Wirzaburg; et alteram in oppido quod nominatur Buraburg; tertiam in loco, qui dicitur Erphesfurt, qui fuit jam olim urbs paganorum rusticorum: [immo legendum est: Et alteram in oppido, quod nominatur Buraburg, quod fuit jam olim urbs paganorum rusticorum; tertiam in loco qui dicitur Erphesfurt.] Hæc tria loca propria charta et auctoritate apostolatus vestri roborari et confirmari diligenter postulamus, ut (si Dominus voluerit) per auctoritatem et præceptum sancti Petri jussionibus apostolicis fundatæ et stabilitæ sint tres in Germania episcopales sedes, et ut præsentes vel futuræ generationes non præsumant parochias corrumpere, vel violare præceptum apostolicæ sedis.
[17] [quas approbat S. Zacharias papa:] Gaudio perfusus est Zacharias, quum audivit gremio ecclesiæ insertos novos populos: Ubi et tres episcopos, ait in responsis ad S. Bonifacii postulata [Epist. S. Zachariæ papæ II, ap. Migne, t. LXXXIX, col. 918 et 919.] , per loca singula secundum seriem syllabarum tuarum te ordinasse cognovimus, qui eidem populo, quem sibi Dominus Deus noster per tuam sanctitatem aggregare dignatus est, præesse debeant, et petisti ut per auctoritatem nostræ sedis episcopales ibi sedes firmentur. Sed tua sancta fraternitas mature pertractet et subtili consideratione discernat, si expedit, aut si loca vel populorum turbæ talia probantur, ut episcopos habere mereantur. Meministi enim, charissime, quid in sacris canonibus præcipimur observare, ut minime in villulas, vel in modicas civitates episcopos ordinemus, ne vilescat nomen episcopi. Sed nos tuis sincerissimis atque a nobis dilectis syllabis provocati, quæ poposcisti absque mora concedi patimur; et statuimus per apostolicam auctoritatem episcopales illic esse sedes quæ per successionem episcopos mereantur, et populis præsint, atque in quibus prædicationis verbum subjectis insinuetur: id est, in castello quod dicitur Wirzburg, et alterum in oppido quod nominatur Buraburg, tertium in loco qui dicitur Erphesfurt; ita ut nulli post hæc liceat cuiquam hæc quæ a nobis sancita sunt quoquo modo violare, quæ auctoritate beati Petri apostoli firma esse decrevimus.
[18] [præpositi fuerunt Wirziburgensi S. Burchardus, Erfortensi forte S. Adelarius et S. Witta seu Albinus Buriburgensi:] Ex presbytero Deneardo, cui literas suas Romam perferendas crediderat S. Bonifacius, intellexit S. Zacharias trium episcoporum nomina; quorum nunc duo tantum certo cognita sunt. De Erfortensi multa enim disceptatio est. Alii enim volunt consilium quidem fuisse S. Bonifacii Erforti episcopalem cathedram constituere, sed id ab eo non fuisse perfectum; alii mendum esse: in omnibus quidem exemplaribus S. Bonifacii et S. Zachariæ epistolis, quin etiam in eo, quod Othlonus sæculo XI in sua S. Bonifacii Vita descripsit, legi Erphesfurtum, sed substituendum esse Eichstetum, cujus primus episcopus fuerit S. Willibaldus: sed (ut paulo post demonstrabimus) tardius episcopus consecratus fuit S. Willibaldus; alii itaque Erfortum retinendum esse suadent, ejusque primum episcopum fuisse S. Adelarium, qui cum S. Bonifacio occisus sit; et demum alii certissime sedem episcopalem Erforti constitutam fuisse, sed eam non diu perseverasse, neque certo sciri quis primus fuerit episcopus, licet verisimile sit fuisse S. Adelarium: quæ postrema sententia longe mihi videtur prudentissima. S. Burchardum Wirtzeburgensi cathedræ fuisse impositum et S. Wittam seu Albinum Buraburgensi indubia res est.
[19] [ad quorum singulos literas dedit S. Zacharias anno 743; et concilium Germanicum eodem anno 743 celebratum est.] Ad tres episcopos simul literas dedit S. Zacharias papa, quibus denuo et singulariter confirmavit singularum sedium institutionem et quibus singulos excitavit ut strenue officio suo fungerentur: De cætero, inquit [Epist. III, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXXIX, col. 923.] , petimus divinam clementiam ut confirmet et corroboret hoc quod operatus est Dominus in vobis. Charitas Dei, et pax, atque gratia sit cum spiritu vestro, sanctissimi et dilectissimi nobis. Toto conamine elaborate pro fide Christi, et ad ministerium ejus perficiendum decertate, ut cum egregio apostolo mereamini dicere: “Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. De reliquo reposita est mihi corona justitiæ, quam reddet mihi Dominus in illum diem justus judex (I Tim. IV).” Salutantes vos in Domino valere optamus. Bene valete. Data kalendis aprilis, imperante domino Constantino magno imperatore anno XXIV, imperii ejus anno II, indictione XI. Quæ notæ, quibus dies 1 aprilis anni 743 designatur, omnino retinendæ sunt; tum quod tribus S. Zachariæ epistolis, eodem tempore missis, inscriptæ leguntur, tum quod conveniunt cum tempore ordinationis presbyteralis et episcopalis S. Willibaldi: quod tempus certissimum esse inferius apparebit. Frustra itaque annum imperii II tollendum esse et legendum anno XXII, indictione X voluit Pagius [Critice in Annales Baronii ad an. 742, num. 7.] , quoniam literæ, datæ ad S. Bonifacium et in eadem desinentes verba, manifeste scriptæ fuerint, antequam concilium anno ab incarnatione Domini 742, videlicet XI kalendas maji, in Germania a S. Bonifacio celebratum sit. Sed in hæc non consentit Mansius, statuens concilium Germanicum anno 743 fuisse habitum, atque tribus hebdomadibus ante scriptas fuisse literas S. Zachariæ. Celebratur, inquit [Ibid. in notis et in dissertatione singulari de synodis in Germania, Gallia et Italia a S. Bonifacio et Zacharia papa habitis et de litteris mutuis Zachariæ papæ et S. Bonifacii, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXXIX, col. 837 et seqq.] , concilium hoc die IX kal. maji. Porro dies illa anno sequenti (743), non vero præsenti (742), in Dominicam incidit. Scitum est autem concilia nonnisi diebus Dominicis cogi per hæc tempora consuevisse. Quæ sententia bona est, licet argumentum bonum non sit, quum certum sit juxta antiquiorem disciplinam conciliis initium datum fuisse omni feria [Cfr hic ipse t. XI Octob., p. 841 et 842.] ; nisi quod conventibus nationalibus (ut hæc concilia erant) dies Dominica cæteris opportunior erat. Omitto Binterim [Geschichte der deutschen Concilien, t. II, p. 18 et 19.] et S. Zachariæ epistolas et concilium illud Germanicum ad annum 744 trahere.
[20] [Buriburgum indicatur ut sedes S. Albini.] Sedes S. Albini in literis S. Bonifacii ad S. Zachariam et in hujus responsoriis vocatur Buraburg; quod nomen retinendum est, licet in editione Serarii literæ, ad S. Albinum datæ, hanc inscriptionem præferant: Dilectissimis nobis Wittanæ sanctæ ecclesiæ Barbarenæ Zacharias papa; et in editione Binii: Dilectissimo nobis Wittæ sanctæ ecclesiæ Barbarenæ Zacharias papa; et in notatione 29 Serarii ad Vitam S. Bonifacii ex tertio codice: Dilectissimo nobis Wittæ sanctæ ecclesiæ Birburgensis Zacharias papa [Cfr Patrologia latina Migne, tom. LXXXIX, col. 921 et 922. Cfr edit. Würdtwein, p. 117 et 118.] . Quod nomen oppidum rusticorum significat: bur enim bura, buro, giburo, u sonum ubique habente græcæ diphthongi ου, theotisce eodem sono boer, germanice bauer, anglice bower, est colonus, seu vir rure habitans et ex propriorum seu censualium agrorum cultura vitam sibi comparans [Cfr Adelung, Wörterbuch, V° Bauer.] ; burgum autem castrum seu oppidum est, qualibuscumque mœniis firmatum. Locus itaque tutus fuerit, quem agricolæ vicini (alias in partibus germanicis vix umquam intra mœnia degentes) sibi selegerint et munierint adversus Saxonum incursiones. Quamobrem in S. Bonifacii epistola de eo dicitur quod fuit jam olim urbs paganorum rusticorum; quæ verba quam absurde librarii ad Erfortum transtulerint in oculis situm est.
[21] [Buriburgi situs prope Fritislariam accurate indicatur;] Quis vero ille nunc locus sit seu ubi jaceat, non una fuit eruditorum sententia; licet nunc melius consentire videantur. Serarius [Rerum Mogunticarum tom. I, lib. III, not. XXIX, p. 313.] et Würdtwein [Epist. S. Bonifacii, p. 118, not.] voluerunt esse Warburg, qui locus sit inter Fritislariam et Paderbornam: sed id nititur eo fundamento quasi Barbarenæ episcopus fuisset S. Albinus. Aliis vero placuit ut Büren, qui similiter diœcesis Paderbornensis locus est, sedem sancti episcopi fuisse dicerent [Cfr Seiters, Bonifacius der Apostel der Deutschen, p. 317.] ; sed licet Büren, uti et Beuern in Ottenbeurn, Blauenbeurn etc. [Adelung, Wörterbuch, V° Bauer.] , vicum rusticum significet et ad sensum vocabuli Buraburg eatenus accedat, hoc tamen ipso quod de vico, non autem de oppido dicitur, pro sede episcopali admitti nequit. Præterea Büren et Warburg non in Hassia, sed in Saxonia erant. Convenit nunc itaque, maxime postquam anno 1717 Joannes Hermannus Schminckius Marburgi edidit Dissertationem suam historicam de episcopatu Buriburgensi in Hassia inferiori, (quam tamen nonnisi ex aliena relatione cognovi,) sed convenit Buriburgum prope Fritislariam fuisse, in ripa rivi Adranæ *; qui locus vulgari sermone dicatur Buraberg, et in mappis Hoffmannianis Bierberg. Graphice eum describit Falckenheiner in Fritzlariæ descriptione historica [Geschichte Hessischer Städte und Stifter, tom. I. p. 7 et 8.] : priusquam scilicet Adrana, ex montibus principatus de Waldeck lapsus et fines Hassiæ electoralis ingressus, in fertilissimam vallem, cui nomen suum communicat, influit, surgit mons ex tribus lateribus abruptus, ante annos quadraginta in clivis silva arborum tectus, nunc calvus omnino et ingenti metulæ similis. Ascenditur duabus semitis difficillimis, occursus et recursus habentibus innumeros: altera meridiana, qua venitur ex Fritislaria, altera septentrionali, quæ ex vico Ungedanken ducta est. In summo monte sacellum exstat; atque inde prospectus patet in amplissimam pulcherrimamque vallem. E regione autem ferme illius montis, ad ortum æstivum, in sinistra Adranæ ripa, inter Ungedanken et Geismar, consurgit alius mons, etiam excelsior, neque minus abruptus, in cujus summitate adhuc apparent multi secti lapides, veterum mœniorum reliquiæ. Volunt illic stetisse quercum seu Robur-Jovis, quam arborem mirabiliter a S. Bonifacio excisam supra docuimus [Geschicte Hessischer Städte und Stifter, tom. I, p. 9.] . Sed factum hoc prodigium in Geismar; cujus nominis posterior pars non montem, sed paludem significat. Neque juvat quod mons ille vicinus est, atque nunc Geismarii pars haberi potest; nam olim a Geismario certissime distinctus erat, quippe in quo consurgeret singulare oppidum. Quoniam autem in posteriori hoc monte munitum castrum stetit, cujus appareant parietnæ, noli contendere in illo monte potius positum fuisse Buriburgum. Ex Vita enim S. Wigberti, cujus reliquiæ anni 774 Fritislaria Buriburgum timore Saxonum delatæ sunt, liquet hoc castellum in dextra Adranæ ripa fuisse ædificatum. Quum enim Fritislaria, quod in sinistra ripa consurgit, eas asportarent Buriburgum, seu (ut illic legitur) Buriburch, prius in vallem non adeo depressam ventum est, quæ ex adversum est oppido; deinde flumen Adranam trajecerunt, atque ita pertulerunt in oppidum Buriburgum beati viri pretiosas reliquias [Vita S. Wigberti, auctore B. Servato Lupo, capp. XIII et seqq. ap. Mabillonium, sæculum Bened. III, part. I, p. 677 et 678.] . Oculos in mappam topographicam conjice; nec quidquam dubii supererit. Deinde ipsum nomen Bürberg proxime ad Buriburg accedit; et tertio demum, hic etiam cernuntur veterum mœniorum vestigia: de quibus in fine dicemus, quum explicanda erunt hujus oppidi postrema fata.
[Annotata]
* Erfort
* Edder
§ IV. Tempus consecrationis S. Willibaldi, episcopus Eichstetensis et concilii germanici primi, quorum particeps est S. Albinus. Translatio S. Wigberti. Mors et sepultura S. Albini Hersfeldiæ.
[Die 21 octobris anni 742 S. Albinus simul cum SS. Bonifacio et Burchardo consecrat S. Willibaldum, qui presbyteratum acceperat inter 22 et 23 julii anni 741.] Incidimus jam in vexatissimas quæstiones de consecratione episcopali sancti Willibaldi, primi episcopi Eichstetensis, de tempore celebrati primi concilii Germanici aliisque hinc pendentibus nodis chronologicis, quibus implicantur etiam S, Albini gesta. Sed ex his nos breviter expedire licet. Supra docuimus Concilium Germanicum XI kalendas majas, seu die 21 aprilis, quæ Dominica erat, anno 743 fuisse habitum; cui interfuit S. Willibaldus, Witbaldus in Actis appellatus: ita ut episcopus jam tum fuerit. Atqui asserendum mihi videtur eum manuum impositionem accepisse a S. Bonifacio, Moguntino antistite, a S. Burchardo, episcopo Wirzeburgensi, et a S. Albino, qui et Witta et Wizo, die 21 octobris anni 742, quæ Dominica erat. Scilicet quum verno tempore anno 738 Romam ivisset S. Bonifacius et reliquam anni partem illic degeret, cognovit duos fratres S. Wunebaldum et S. Willibaldum, natione anglos, et ex diuturna Hierosolymitana peregrinatione reduces, illum Romæ, hunc Cassini sanctissime vivere. Qui ut secum in Germaniam venirent, novæ plantationi operam daturi, obtinuit. Posthæc, tunc finitis oraculorum fabulis, pergebat inde S. Willibaldus in Pascha anni 739, ut loquitur Heidenheimensis monialis [Acta SS., t. II Julii, p. 510.] , quæ S. Willibaldi gesta et maxime itinera literis tradidit. Perrexit prius in Bavariam ad Odilonem ducem; inde ad Suitgerum, comitem Hirspergensem, qui regionem Eystet tradiderat S. Bonifacio [Ibid., p. 511.] , apud neutrum plus unam hebdomadam moratus; et demum ad ipsum S. Bonifacium, Roma similiter reducem, qui misit illum ad Eystet, ut videret quomodo sibi placeret. Quæ facta sint circa medium annum 739. Antequam presbyter consecratus sit S. Willibaldus, aliquantum temporum inducium mansit in Eichstet. Postea iterum pergebant ad S. Bonifacium ad Frisingam. Et ibi erant cum illo, usque dum omnes simul iterum veniebant ad Eystet. Et ibidem tunc S. Willibaldum consecravit sanctus Bonifacius in presbyteralis dignitatis gradum. In illis itaque plus integrum biennium positum est, quum S. Willibaldus certissime presbyter factus sit diebus 22 et 23 julii anni 741. Addit enim Heidenheimensis monialis: Ipsa die, qua episcopus noster S. Willibaldus consecratus est in presbyteratum, undecimo kalendas augusti fuit ad natalem sanctæ Mariæ Magdalenæ et sancti Apollinaris [Ibid., p. cit.] . Quibus postremis verbis manifestum indicium temporis continetur: quod miror non vidisse Mabillonium [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. III, part. II, p.390 et 391.] , Sollerium [Acta SS., t. II Julii, p. 489 et seqq.] , Bueum [Ibid., t. VI Octobris, p. 562.] , Eckhartum [Francia orientalis, t. I, p. 379 et alibi passim.] , Falckenstenium [Antiquitates Nordgavienses, t. I, p. 11 et seqq.] , Luidlium [Eichstättisches Heiligthum, diss. I, passim.] , Crammerum [Heiliges und gottseliges Eichstädt, p. 23 et seqq.] , Hartzheimium [Concilia Germaniæ, t. I, p. 346.] , Binterim [Geschichte der deutschen Concilien, t. II, p. 30 et 31.] , Seiterum [Bonifacius, der Apostel de Deutschen, p. 341 et seqq.] , Saxium [Versuch einer Geschichte der Hochstiftes und der stad Eichstädt, p. 7 et seqq.] aliosque.
[23] [S. Bonifacius in ordinandis presbyteris non servabat aliquando Quatuor tempora,] Imprimis enim certum est S. Bonifacium in ordinandis presbyteris sæpius rationem habuisse necessitatis quam sacrorum canonum. In capitulari quidem, Martiniano episcopo et Georgio presbytero, in Boariam ablegatis, dato, præscripserat Gregorius papa II, ut ordinationes presbyterorum seu diaconorum nonnisi quarti, septimi et decimi mensis jejuniis, sed et in ingressu quadragesimali atque mediano vespere sabbati celebrarentur [Hartzheim, Concilia Germaniæ, t. I, col. 36; et Epistola Gregorii II ad Germaniæ clerum, inter Bonifacianas, ap. Serrarium, CXXIV; ap. Würdtwein, X.] . Verum hæc non servaverat sanctus vir; et quamvis, quod licitum non est in lege, necessitas faciat licitum [Regula juris, Decret. lib. V, in fine.] , anxius erat quod ea necessitate aliquando prætergressus esset; scripsitque ea de re ad S. Zachariam papam; qui anno 751 in hæc respondit verba [Inter epistolas Bonifacianas ap. Serrarium, CXLII; ap. Würdtwein, LXXXVII.] : De ordinatione etiam presbyterorum et diaconorum, qui, cogente necessitate et paupertate rogantium, non legitimis temporibus et diebus ad te pervenerunt, si aliquam ex hoc haberes offensionem insinuasti. Dicimus autem tibi, frater, bene nosti quod sacri canones docent aptis temporibus sacerdotes ordinandos. Attamen in eo, quod a te propter zelum fidei actum est, a Domino Deo nostro indulgentiam postulemus. Duo itaque præcepta continebantur lege de ordinationum tempore: ut Quatuor temporibus fierent et ut mediano vespere sabbati celebrarentur; dein constat hæc non semper servata fuisse a S. Bonifacio: cujus rei exemplum est ipsamet S. Willibaldi ordinatio presbyteralis facta mense julio, extra Quatuor tempora.
[24] [sed propterea non negligebat præscriptam noctem sabbati et dominicæ;] Sed quod mensem aut statutam hebdomadam non servavit, quoniam neque ipse tum ad S. Willibaldum venire poterat, neque S. Willibaldus ad ipsum, ideo poni non potest eum non servasse diem hebdomadæ, maxime quod dies proximi essent, neque paupertas urgeret, Suitgero affatim omnia ministrante. Certum itaque sit ordinationem presbyteralem S. Willibaldi incohatam fuisse undecimo kalendas augusti seu die 22 julii, ad natalem S. Mariæ Magdalenæ, mediano vespere sabbati, et perfectam die 23 julii, ad natalem sancti Apollinaris. Nam ex multis testimoniis, quæ maxime ex S. Leone I papa congessit Martenius [De antiquis ecclesiæ ritibus, lib. I, cap. VIII, art. IV, t. II, p. 283 et seqq., edit. 1700.] , constat sacerdotalem vel leviticam ordinationem non potuisse celebrari nisi in die resurrectionis Dominicæ, id est die Dominica, cui a vespera sabbati initium constat adscribi [Epist. XI ad Dioscorum Alexand.] , seu mane ipso dominico die, continuato sabbati jejunio, a quo tempore præcedentis noctis jejunia non recedunt [Epist. X ad episc. prov. Viennensis.] . Quæ lex in Germania adhuc servabatur sæculo XII, quo Rupertus Tuitiensis scripsit [De divinis officiis, lib. III, cap. 8.] ordinationum sacramenta Dominicæ diei deputari, cujus in vespera fiunt, et tam vespera sabbati quam prima sabbati mane posse et licere jejunis a jejunantibus celebrari. Hinc, ut Condeluc monachus legitur in Gestis sanctorum Rothonensium gradum sacerdotii in die dominico suscepisse [Lib. II, cap. 3, ap. D. Morice, Preuves de l'Hist. de Bretagne, t. I, col. 246.] in Britannia Minori, sic S. Conradus sabbato ante dominicam Indulgentiæ seu Palmarum, monasterium S. Galli ingrediens, honorifice susceptus (ut dignum erat), crastinum diem, … missas spiritualiter celebrando, plures … diversis gradibus salubriter ordinando, … exegisse perhibetur [Ap. Goldastum, Rer. Alemann. t. II, p. 183.] . Jam vero anno 741, litera dominicali A, 22 julii concurrebat cum sabbato, et 23 cum dominica: ita ut omnia conveniant; dum contra, si dicatur (ut plerisque placet) S. Willibaldus presbyter ordinatus anno 740, manuum impositionem inceperit S. Bonifacius die veneris et perfecerit die sabbati; quod profecto credibile non est.
[25] [hinc sequitur S. Willibaldi presbyteratum et episcopatum uno anno ocius passim consignari. Episcopatus Eichstetensis erectus fuit non anno 745 sed 742.] Inde autem sequitur S. Willibaldum episcopum creatum creatum esse die 21 octobris anni 742. Monialis enim Heidenheimensis, ut ejus presbyteralem ordinationem narravit, sic pergit [Acta SS., tom. II Julii, p. 511.] : Et postquam unius anni transibat circulus, sanctus Bonifacius præcepit ut in Thuringiam ad se veniret. Statimque venerandus ille vir Dei sanctus Willibaldus … veniebat … Illud fuit autumnale anni tempus, quando sanctus Willibaldus veniebat in Thuringiam. Statimque, posteaquam illuc veniebat, sanctus Bonifacius archiepiscopus, atque Burchardus et Wizo sacræ episcopatus authoritati illum ordinando consecraverunt. Ast ibidem tunc cum summo sacerdotalis infulæ ditatus erat honore, unam hebdomadam erat, et postea iterum AD PRÆDESTINATUM MANSIONIS SUÆ LOCUM remeabat, scilicet ad Eichstet. Unde ruunt, ut id in transitu animadvertamus, quæ in singulari dissertatione de anno conditi episcopatus Eichstetensis excogitavit Luidlius noster [Grüdliche Erörterung der Frag: Ob das Bissthum Eichstätt in dem Jahr Christi 741 oder 745 gestifft und errichtet worden, in opere: Eichstättisches Heiligthum, p. 1 et seqq.] et quæ avidissime amplexi sunt Crammerus [Heiliges, etc. Eichstädt, p. 23 et seqq.] , Seiterus [Bonifacius, etc. p. 341 et seqq.] et Saxius [Versuch, etc. p. 7 et seqq.] , scilicet S. Willibaldum prius ab anno 741 fuisse episcopum regionarium seu sine certa sede, anno vero 745 promotum fuisse ad sedem Eichstetensem, tunc primum erectam; tum quoniam, quum anno 739 ad illam regionem advenit, adhuc tota erat vastata, ita ut nulla domus ibi esset, nisi illa ecclesia sanctæ Mariæ, ait monialis Heidenheimensis [Acta SS., tom. II Julii, p. 511.] , quæ adhuc stat ibi, minor quam alia ecclesia, quam postea B. Willibaldus ibi construxerat; ita ut tum nondum episcopali cathedræ aptus esset locus; tum quoniam in Libro pontificali Eichstetensi, quem sub annum 1071 Gundecharus seu Gunzo, episcopus illius sedis, conscribi procuravit, ad nomen S. Willibaldi adscribitur: Sedit a. 36. Anno inc. Domini 781. Non. Jul. obiit [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VII, p. 243.] ; et quod altaribus hæc aut similia inscribi jussit idem Gundecharus [Ibid., p. 246 et seqq.] : Anno ab incarnatione Domini 1060, anno autem constitutionis hujus episcopii 317 etc.; ab Hermanno Contracto autem, Mariano Scoto et Annalista Fuldensi uno etiam aut altero anno post 745 referri aut S. Willibaldi consecrationem episcopalem aut Eichstetensis cathedræ institutionem [Vide hæc loca ap. Falckenstein, tom. I, p. 12.] . Verum hæc omnia documenta tribus fere sæculis Heidenheimensis monialis coævo testimonio posteriora sunt; deinde S. Zacharias, qui ex Deneardo presbytero intellexerat episcopales sedes erectas fuisse in opportunis quidem locis et magnæ plebi aliquando capiendæ accommodis, sed hactenus parum populosis, non frustra in suis literis renovaverat veterum ea de re legum canonicarum memoriam.
[26] [Quoniam ordinatio S. Willibaldi incidit in 21 octobris anni 742, quæ erat dominica, hinc omnia conveniunt et sequitur S. Albinum episcopum factum esse anno 741,] Sed ad monialem Heidenheimensem ex hoc diverticulo redeamus: Sanctus Willibaldus, sic pergit, quando in episcopatum consecratus erat, habebat quadraginta annos et unum. Et tunc erat autumnale tempus: circa illam fere horam tribus hebdomadibus ante natale sancti Martini in episcopatum consecratus est in loco, qui dicitur Sallpurg. Quum autem sancti Martini Turonensis festum celebretur die 11 novembris, sequitur S. Willibaldum episcopali dignitate auctum esse die 21 octobris; atqui anno 741, quo nunc ab omnibus id factum fuisse traditur, litera dominicali A, concurrebat dies 21 octobris non cum dominica, episcopis consecrandis præstituta, sed cum sabbato: contra anno 742, quo reapse S. Willibaldum episcopum initiatum fuisse non ex hoc tantum capite, verum etiam ex presbyteratus collati tempore sequitur, litera dominicali G, dies 21 octobris dominica erat. Quæ lex aut consuetudo de creandis episcopis diebus dominicis aut festis potioribus vigebat etiam in Germania, ut Amalarius Metensis [De officiis ecclesiasticis, lib. II, cap. 2.] testimonium est. Re quidem vera ab ea recedebatur aliquando, quemadmodum in Vita S. Willehadi, episcopi Bremensis [Cfr Acta SS., tom. IX Octobris, p. 378.] , deprehenditur; sed raro usuveniebat et singulare habebatur. Conveniunt itaque omnia: ad finem anni 741 episcopum Buriburgensem creavit S. Bonifacius S. Albinum, S. Burchardum Wirtzeburgensem et tertium, forte S. Adelarium, Erfortensem; aliquot mensibus post Deneardum presbyterum Romam misit, qui a S. Zacharia trium harum sedium confirmationem obtineret; re diligenter multoque tempore examinata, consensit Romanus pontifex et literas dedit die 1 aprilis ejusdem anni 743; abfuisse itaque videtur Deneardus menses minimum decem, ab æstate scilicet anni 742 usque ad vernum tempus anni 743; interea autem die 21 octobris anni 742 S. Bonifacius simul cum SS. Albino et Burchardo manus imposuit S. Willebaldo eumque episcopum Eichstetensem sacravit; atque anno demum 743 die 21 aprilis, quæ dominica erat, vix aut non vix receptis S. Zachariæ literis, nimium procrastinatis, concilio Germanico præsedit, cui interfuerunt præter alios episcopos SS. Burchardus, Witta seu Albinus et Willebaldus; sequitur inde etiam concilium Liptinense, kalendis martiis coactum, integro fere anno post concilium Germanicum, referendum esse ad annum 744 [Cfr Mansi in Observat. ad criticen Pagii super Baronium, ad an. 743, not. 1.] , quo etiam dies 1 martii cum dominica concurrebat; atque nonnulla alia etiam SS. Bonifacii, Willebaldi sociorumque gesta uno anno differenda esse: quæ quidem res nos movit ad inhærendum tam diu notis illis temporalibus.
[27] [Consecrationi S. Willibaldi interfuit S. Albinus Salzburgi ad Salam Franconiæ;] Dicendum superest quis locus sit Sallpurg, ubi S. Albinus cum S. Bonifacio et S. Burchardo autumno anni 742 convenit et S. Willebaldo manus imposuit. De ejus situ multæ olim divinationes et conjecturæ propositæ fuerunt; quarum memoriam ne renovare quidem volo, quum Eckhartus, qui tot alias Franciæ Orientalis res non minori felicitate quam eruditione explicuit, hoc quoque castrum accurate designavit. Non enim cogitandum est de Salisburgo, civitate episcopali, multo nimium dissita; neque de Salburgo ad Thuringicam Salam, sub oppido Hoff sito, quum ea regio tum habitaretur a Slavis Sorabis, nondum domitis; sed de Salzburgo, ad Salam Franconiæ condito. Qui fluvius, in Mœnum labens ad Gemundam Franconiæ, supra Königeshovam in pago Grabfeld Orientali oritur, et post Königeshovam Neu-Stadium, olim Salz nuncupatum, et ex adverso castrum Salzburgum, cujus rudera veterem magnificentiam sæculo superiori adhuc ostentabant, Kissingam ac Hammelburgum præterfluit. Salzburgo ingens adjacebat silva, Salzforst dicta, atque universa regio tam amœna erat ut in fluvii insula palatium regium exstructum fuerit. Sed vide de his Eckharti observationes in Commentariis de Francia Orientali [Tom. I, p. 389 et 741.] , multo autem magis ejus singularem dissertationem, anno 1751 Lipsiæ editam [Alte Saltzburg und das Pallast Saltz in Franken.] .
[28] [item interfuit concilio Germanico, die] Volunt nonnulli, quos inter Eckhartus, tum Salzburgi concilium celebratum fuisse; sed, nisi lubeat omnem episcoporum conventum hoc nomine vocare, [21 aprilis anni 745 rogatu Carlomanni] nil est cur hic episcoporum cœtus concilium appelletur. Primum itaque concilium Germanicum dicendum est, quod, præsente S. Albino, XI kalendas maji seu die 21 aprilis anni (ut demonstravimus) 743 habitum est ignoto loco. (Nam quod alii Wormatiæ, alii Augsburgi, alii Ratisbonnæ, alii Francofurti, alii alibi id celebratum fuisse dicunt, conjecturæ et somnia sunt.) Cujus occasionem et causam S. Bonifacius, anno 742 ad S. Zachariam papam scribens, his aperit verbis [Epistola Bonifaciana, ap. Serarium, CXXXII, ap. Würdtwein, LI.] : Notum similiter sit paternitati vestræ, quod Carlomannus, dux Francorum, me accersitum ad se rogavit, ut in parte regni Francorum, quæ in sua est potestate, synodum facerem congregari: et promisit se de ecclesiastica religione, quæ jam longo tempore, id est non minus quam per sexaginta vel septuaginta annos, calcata et dissipata fuit, aliquid corrigere et emendare. Quapropter si hoc, Deo inspirante, veraciter implere voluerit consilium, et præceptum vestræ auctoritatis, id est, apostolicæ sedis habere [debeo] et sapere. Franci enim, ut seniores dicunt, plus quam per tempus octoginta annorum synodum non fecerunt: nec archiepiscopum habuerunt: nec ecclesiæ canonica jura alicui fundabant vel renovabant. Modo autem maxima ex parte per civitates episcopales sedes traditæ sunt laïcis cupidis ad possidendum, vel adulteratis clericis, scortatoribus et publicanis ad perfruendum. Et pergit beatus vir cleri populique depravatos mores describere et sacrorum canonum prolapsionem proponere.
[29] [et approbatione S. Zachariæ papæ propter diuturna mala et scandala coacto:] Probavit quam maxime S. Zacharias concilii celebrationem; sed responsa ejus ad proposita dubia videri tardius aut extremo tempore advenisse supra monui. Religioso conventui interfuerunt non episcopi solum, abbates et clerici, verum etiam optimates: ita ut regni conventus publicus fuerit, præside Carolomanno; neque legibus ecclesiastica dumtaxat auctoritas insita sit, sed et politica. Ejus autem initium hanc habet formam: In nomine Domini Jesu Christi. Ego Carlomannus dux et princeps Francorum, (Austrasiæ major domus,) anno ab Incarnatione Domini DCCXLII [I], XI videlicet kalendas maii. cum consilio servorum Dei et optimatum meorum, episcopos qui in regno meo sunt, cum presbyteris ad concilium et synodum pro timore Christi congregavi, id est Bonifacium archiepiscopum, et Burchardum Wirzeburgensem, et Regenfridum Coloniensem, Wintanum Buriburgensem, et Witbaldum Eichstetensem, et Dadonum sine certa aut nota sede, et Eddanum Argentinensem, ac reliquos episcopos, cum presbyteris eorum, ut mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et ecclesiastica religio recuperetur, quæ in diebus præteritorum principum dissipata corruit, et qualiter populus Christianus ad salutem animæ pervenire possit, et per falsos sacerdotes deceptus non pereat. Ex decretis hæc solummodo referam, synodum in singulos annos indictam fuisse, regulam S. Benedicti omnibus monasteriis præscriptam et ab expeditione militari liberatos clericos. Reliqua in tollendis abusibus cleri et populi versantur.
[30] [item verisimillime concilio anni 715; cujus occasione gravissimam epistolam cum S. Bonifacio et aliis episcopis scripsisse videtur ad regem Merciorum.] Dubitandum non est quin aliis quoque conciliis interfuerit S. Albinus, seu Witta et Wittanus; sed quum nulla hujus rei certa notitia supersit, permittimus eam lectoris arbitrio et conjecturis, monentes tamen Serarii [Serarius et Joannis, Rerum Moguntinarum, tom. I, p. 300.] et Eckharti [Francia Orientalis, tom. I, p. 466.] sententiam valde probabilem esse, Weræ loco, (quod monstrum nominis legitur in capite literarum, quas ante annum 747 ad Ethibaldum, regem Merciorum, dedit S. Bonifacius cum aliis pluribus episcopis, rogans eum ut castius viveret et monachos sacerdotesque a comitum violentia defenderet,) legendum esse Wittam; ita ut hoc earum sit exordium [Epistola Bonifaciana juxta Serarium XIX, juxta Würdtwein LXXII.] : Domino charissimo et in Christi amore cæteris regibus præferendo, inclyta Anglorum imperii sceptra gubernanti, Ethibaldo regi, Bonifacius, archiepiscopus legatus Germanicus Romanæ ecclesiæ, et Witta (loco Weræ), Buriburgensis, et Burckart, Wirzeburgensis, et Warbeth seu Hartbertus, Senonensis, et Abel, Remensis, et Wilibald, Eichstetensis, coepiscopi, perennem in Christo charitatis salutem. Quæ literæ, scriptæ ab octo episcopis, qui ad unam synodum convenerant, certissime anteriores sunt anno 747, quo Herefridus presbyter, qui eas regi tradere rogatus est, diem obierit; adeoque, ut censet Eckhartus [Francia Orientalis, tom. I, p. 466.] , missæ fuerunt anno 745, quo celebratum est concilium, in quo Aldebertus et Clemens hæreseos crimine damnati sunt et Gewiliebus, Moguntinus episcopus, homicidii aliorumque facinorum reus, de gradu depositus fuit. Verumtamen animadvertendum est de tempore omnium conciliorum, quæ S. Bonifacius celebravit, diversissimas esse sententias; quarum elenchum Hartzheimius [Concilia Germaniæ, tom. I, p. 342 et seqq.] ob oculos ponere conatus est. Neque hanc litem ullus facile finierit, si excipias primum concilium Germanicum, quod anno 743 convenisse a me superius demonstratum esse puto.
[31] [Anno 774, Saxonibus Fritislariæ incumbentibus atque etiam Buriburgum tentantibus,] Sequentibus annis diœcesim suam continuo fere expositam vidit S. Albinus vicinorum Saxonum direptioni et vastationi [Hartmann, Historia hassiaca, tom. I, p. 47 et seqq.] ; et quidem anno 774 proxime accesserunt ad Buriburgum. Quum enim anno priori in Italiam profectus esset B. Carolus Magnus, velut opportunam de absentia regis nacti occasionem, contiguos sibi Hassorum terminos ferro et igne populati sunt. Scilicet, ut loquitur Eginhardus in Annalibus Laurissensibus [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. I, p. 152.] , Saxones exierunt cum magno exercitu super confinia Francorum, pervenerunt usque ad castrum, quod nominatur Buriaburg; attamen ipsi confiniales, de hac causa solliciti, cum hoc cernerent, castellum sunt ingressi. Dum igitur ipsa Saxonum gens cœpisset sæviens domos forinsecus incendio cremare, venerunt ad quamdam basilicam in loco qui dicitur Fricdislar; quam sanctæ memoriæ Bonifacius novissimus martyr consecravit, atque per spiritum prophetiæ prædixit quod nunquam incendio cremaretur. Cœperunt autem idem præfati Saxones cum nimia intentione adversus eandem certare basilicam, quemadmodum eam per quodlibet ingenium igni cremare potuissent. Dum hæc igitur agerentur, apparuerunt quibusdam christianis, qui erant in castello, similiter et quibusdam paganis, qui in ipso aderant exercitu, duo juvenes in albis, qui ipsam basilicam ab igne protegebant, et propterea ibidem non potuerunt neque interius neque exterius ignem accendere, nec aliquod damnum eidem inferre basilicæ; sed nutu divinæ majestatis pavore perterriti, in fugam conversi sunt, nemine persequente. Inventus est autem postea unus ex eisdem Saxonibus mortuus juxta ipsam basilicam, genibus curvis adelinis supra pedes, habens ignem et ligna in manibus, velut ore flando eandem basilicam igni tradere voluisset. Atque eadem, sed plerumque multo brevius, a multis aliis narrantur chronographis; sed frustra eos adduxerim, quippe quibus Eginhardus præluxerit.
[32] [transfert S. Albinus S. Wigberti, abbatis Fritislariensis et olim sui socii, corpus in castrum Buriburgense.] Contra B. Servatus Lupus, qui quum studiorum gratia Fuldæ versaretur, S. Wigberti, abbatis Fritislariensis, vitam scripsit, multo latius eamdem rem prosequitur; adeoque innuit non unam tum fuisse Saxonum irruptionem, neque unum tentamen spoliandæ aut incendendæ S. Petri ecclesiæ; quare locus non defuit translationibus, quæ S. Megingaudo abbati tribuuntur, ut infra apparebit. Et quoniam beatus Wigbertus S. Albino convixit, eo episcopo ministerium sacrum exercuit et ab eo tandem Hersfeldiam translatus est, juverit paucis ejus res recensere [Sæculum Benedictinum III, part. I, p. 673 et seqq.] . S. Wigbertus itaque, in Anglia monachus et presbyter, a S. Bonifacio in auxilium prædicationis accitus et paulo post annum 732 Fritislariensi monasterio præpositus est, qui laxam fratrum conversationem ad normam suæ vitæ coerceret. Qua provincia quum aliquandiu functus esset, ad Ordorfiense cœnobium eodem fine missus est. Sed, senio et morbo fractus, aliquot post annos precibus obtinuit ut Fritislariam redire posset; ubi jejuniorum frequentia facile enituit. Hæc vero, ait B. Lupus, (unde cognoscas beatum virum in ministerio sacro versatum fuisse,) hæc vero semper Wigberchto illi sollemnis fuerat consuetudo, ut cum a fideli aliquo rogatus confessionem auditum pergeret, … non temere cum aliquo sermonem consereret; … ac sicubi conventum hominum offenderat, qui salutaribus indigeret consiliis, continuo, posthabitis temporalibus, quæ ad animæ perpetuam salutem conducerent ad medium deducebat… Perseveravit autem B. Wigberchtus in præfato monasterio, divinis ministrans præceptis; … diem obiit anno 747. Quum itaque anno 774 in illas partes irrupissent Saxones, cum sancti viri reliquiis Buriburgum trans Adranam confugerunt Fritislariæ inquilini et de mœnibus Buriburgensibus fortiter repulerunt omnia Saxonum adversus munimenta molimina; quin, eruptione facta, magnam ediderunt stragem. Verumtamen impedire non potuerunt ne quadriennio post, quum omnia usque ad Rheni Mosellæque confluentes vastassent, per Hassiam redirent; ubi tamen prope Lihesi in Adarnæ vado a supervenientibus Francis occupati sunt et magno numero occisi [Cfr Annales Laurissenses Egenhardi ad an. 778, ap. Pertz, Scriptores, tom. I, p. 158 et 159.] . Nulla itaque illic erat certa quies et securitas corpori S. Wigberti. Cæterum postquam in opidum (ita appellat B. Servatus Lupus Buriburgum ut distinguat a Fritislaria monasterio) ossa illius transposita sunt; ut unguentum pretiosissimum, quando est agitatum, gratissimos late spargit odores, ita viri hujus motæ reliquiæ ubertim miraculorum spiravere fragrantiam… At interjectis aliquot annis, Albuino, præsuli Fritislariensis ejusdem opidi (en ut Buriburgum Fritislariense oppidum appellatur, ut olim multa oppida littorea portus vicinarum civitatum dicebantur et munimenta extra urbium ambitum ipsarum urbium castra et castella), sed Albuino per quietem aliquis observatur, qui se divinitus missum diceret ad monasterium, cui est vocabulum Herolfesfeldt seu Hirsfeldt in Hassia ad Fuldam amnem: quo et ossa beati viri transferri præcepit. Id memoratus episcopus Lullo, Moguntiacensis ecclesiæ pontifici, revelavit; isque rem ad Magnum Carolum detulit ac ejus adsensum protinus impetravit. Ita Lullo jubente, suffraganeus ejus Albuinus tribus monachis præfati cœnobii, Ernusto scilicet, Baturico, qui postea videtur conscendisse Ratisbonensem cathedram, Wolffu, noctu sacros B. Wigberti cineres tradidit clam perferendos ad monasterium. Siquidem id facere interdiu veritus est, ne tanti viri populus amore devinctus, fratres memoratos cæca seditione convexaret, vel quibuslibet injuriis incesseret; viribusque superior sibi tam insignis thesauri privilegium vindicaret… Ergo præfati fratres munus amplissimum sibi ab episcopo traditum monasterio Herolfesfeldt celeres invexerunt; et, a reliquis Dei servis illic exceptum, magnifice primo loco est in ecclesia conditum. Narrantur illa eadem in Vita S. Lulli [Acta SS., tom. VII Octobris, p. 1089.] , nisi quod hic sanctus, qui Hersfeldensis monasterii incrementa plurimum promovit, ter angelica voce monitus dicitur, universoque negotio præfuisse; dein Buriburgum illic Buriburc appellatur Quam translationem sub annum 780 factam fuisse arbitratus est Mabillonius [Annales Benedictini, lib. XXV, num. 12, tom. II, p. 238.] ; non improbabiliter.
[33] [In itinere cum S. Lullo archiepiscopo constitutus, subito post Missam moritur S. Albinus] Ex eadem S. Lulli Vita intelligimus S. Albini felicissimæ mortis tempus modumque. Habebat secum, inquit biographus [Acta SS., tom. VII Octobris, p. 1090.] , eximiæ (ut creditur) sanctitatis virum, nomine Albewinum, episcopalis officii negotia post episcopum obire solitum, quem appellatione vulgata corepiscopum vocant; eoque in divinis rebus et privatim et publice adjutore ac suffraganeo utebatur. (Ex omnibus his quæ vidimus, maxime ex literis S. Zachariæ, manifestissimum est S. Albinum chorepiscopum non fuisse; sed quum Buriburgensis cathedra non amplius exsisteret et Moguntinæ diœcesi inclusa esset, quando biographus scripsit, harum rerum ignorantia inductus fuit ad mutandum beatum virum in chorepiscopum.) Huic ad se accersito: “Causam”, inquit, “incidi, quæ ad Herveldense monasterium profectione maturare me exigat: tui sit officii, celebratis prius missarum solemniis, me protinus insecuturum antecedere, et quæ mihi mecumque venientibus sint receptui providere”. Ille morarum impatiens jussa ocius capescit; quæ proficiscentibus usui forent, disposuit. Missam celebrat, quid tali commento strueretur penitus ignorans; cumque incolumis adhuc corpore sacramentis dominicis participasset, repente spiritum exhalavit; eodem quippe momento et vitam finivit et missam. Archiepiscopus, tantæ rei miraculo nihil permotus, sed industrium mortis suæ præcursorem pronissimo favore amplexatus, navi jussit imponi et per Renum (immo Mœnum seu Moganum) amne secundo devectus, in loco qui dicitur Hohstedi (nunc Höchst, media via inter Francofurtum et Moguntiam,) exponi, ut ibidem missa defunctorum celebraretur et terrestri dein itinere corpus S. Albini Hirsfeldiam transferretur. Ubi, (scilicet Hochstedi,) cum ad funeris officium frequens de toto episcopatu populus occurrisset, magnifice susceptus, per terram in Herveldense monasterium est translatus. Nec ulla funebrium honorum ambitione caruit:
Si quis honor tumuli, si quod solamen humandi est;
transmissa in omnes fide solida, quod magni momenti apud Deum sint ejus merita. At B. Lullus eodem quo instituerat ordine in monasterium Herveldense contendit; ubi protinus morbo attactus, cum ordinationis suæ annum ageret trigesimum secundum, septimo decimo kalendas novembris, honestissima morte perfunctus, naturæ concessit, suumque præcursorem dextro tramite insecutus cælestis curiæ senatoribus est annumeratus.
[34] [anno 786 aliquot diebus ante 16 octobris. Sepultus fuit Hersveldiæ.] Anno 786 obiisse S. Lullum demonstravit unus ex collegis meis ad diem 16 octobris [Ibid. p. 1078 et seqq.] et quidem hac ipsa die 16 octobris: unde sequitur festum S. Albini non agi die suæ mortis, quippe qui aliquot dies ante obierit. Quare quod die 26 octobris ejus natalis agitur, id factum est vel propter corporis elevationem vel propter aliam minus notam causam: equidem nil definire possum, quum Lambertus in ea parte Annalium Hersfeldensium, quæ hactenus edita est [Pistorius, Scriptores rerum Germanicarum, tom. I, p. 301 et seqq.; Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. V, p. 134 et seqq.] , de S. Albino seu Witta verbum faciat nullum; neque alia de hoc monasterio, quod ab exordiis Lutheranarum perturbationum penes Protestantes factum est, antiquitatis monumenta in publicum prodierunt. Bucelinus, recensens hujus asceterii decora: Sepulti ibidem, inquit [Germania sacra, part. II, p. 44.] , BB. Albuinus et Lullus magnum insuper loco nomen peperere. Verumtamen non putem his verbis significare voluisse Bucelinum corpus elevatum fuisse et singulari feretro servatum: nuspiam enim hujus rei consignata mihi occurrit memoria; et, quod præcipuum est, edidit Browerus [Antiquitates Fuldeuses, lib. II, cap. 12, p. 153 et 154.] veterem indicem corporum sanctorum, quæ olim gremio suo Hersfeldensis ecclesia continuit; atque hæc inter non recensetur S. Albini seu Wittæ corpus vel ossa. Atque hæc de beato viro colligere utcumque potui, dolens tamen quod pristini Breviarii Hersfeldensis aut Fritislariensis exemplar nullum nactus sum. Lubens autem volensque omisi Vitam, quæ in Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti ab Antonio de Heredia conscriptæ fuerunt; partim enim efficta est ex una alteraque S. Bonifacii epistola, mirum in modum amplificata; partim ex Regula et veteribus Benedictinorum consuetudinibus, quas servasse censendus est sanctus vir; partim demum ex male feriati hominis somniis: ut ne adolescentulo quidem digna sit lucubratio.
§ V. S. Megingaudus successor S. Albini. Non confundendus cum Megingaudo, episcopo Wirzeburgensi. Ejus olim officia in monasterio Fritislariensi. S. Humbertus, diaconus Fritislariensis. Buriburgi interitus.
[S. Albino successit S. Megingaudus diaconus, qui in monasterio Fritislariensi tempore S. Wigberti] Buriburgi S. Albini successorem fuisse S. Megingaudum, qui et Meingotus seu Meyngotus, Megingozus, Mengozus, Megingus et forma corruptiori Meginbodus, plurium est sententia; quam equidem veram arbitror. In martyrologio enim Fritislariensis abbatiæ seu capituli, quod Schminckio præluxit, ad XVII kalendas aprilis seu diem 17 martii legitur [Antiquitates Fritislarienses, § 38, p. 42; de Episcopatu Buriburgensi, § 23, p. 19, ap. Serarium et Joannis, Rerum Moguntinarum, tom. I, p. 313.] : Meyngotus, episcopi loci ipsius, id est Fritislariæ seu Buriburgi. Cujus hæc pauca gesta innotuerunt. Prius in Fritislariensi monasterio operam suam S. Wigberto abbati præstitit, quo monasticæ illic religionis normam statumque componeret. Ut enim loquitur B. Servatus Lupus [Vita S. Wigberti, cap. V, Sæc. Bened. III, part. I, part. I, p. 675.] , S. Wigbertus ibi cum Megingo suo, qui postea culmen episcopale subiit, diu conversatus est, et laxam antehac ac fluidam fratrum conversationem ad normam suæ vitæ coercuit, qui proculdubio sanctarum Scripturarum regebatur auctoritate. Quo officio quum egregie functus esset S. Megingaudus, voluit S. Bonifacius ut illud post mortem sanctissimi abbatis implere pergeret cum alio Wigberto presbytero; atque tum S. Megingaudus diaconatus honore auctus erat: quæ omnia manifesta sunt ex epistola, quam S. Bonifacius anno 747, paulo post mortem S. Wigberti, Fritislariensis abbatis, ad monachos hujus asceterii dedit et ex qua liquet eum sibi, licet S. Albinus ordinario jure diœcesim regeret, magnam in cœnobium reservasse auctoritatem.
[36] [atque etiam post hujus mortem jussu S. Bonifacii magister regulæ, cantus et puerorum fuit.] Quæ epistola quum brevis sit, videtur hic loci edenda [Epistola Bonifaciana ap. Serarium XVII, ap Würdtwein LXXIX.] : Charissimis filiis Tatwino et Wighberto presbyteris, Bernhardo et Hiedde, Hunfritho et Stirme Bonifacius, servus servorum Dei perennem in Domino salutem. Paterno amore dilectionem vestram obsecro uteo majore cura monasterialis normam vitæ custodire studeatis, quo pater vester Wighbertus defunctus est. Wighbertus presbyter et Mengingordus diaconus regulam vestram vobis insinuent, et speciales horas, et cursum ecclesiæ custodiant, et cæteros admoneant, et magistri sint infantium, et prædicent verbum Dei fratribus. Hiedde sit præpositus et servos vestros admoneat; et Hunfridus adjuvet illum, ubicunque opus sit; Stirme in coquina sit; Bernardus operarius sit et ædificet domunculas vestras, ubi opus sit; et de omnibus, ubicunque vobis necesse sit, insinuet. Tatwinum abbatem interrogate; et quodcumque vobis insinuet, hoc facite; et unusquisque studeat secundum vires suas et proprios mores in castitate conservare, et in communi vita vos alterutrum adjuvare, et in fraterna charitate permanere, usque ad præsentiam reversionis nostræ in Dei voluntate. Et nunc simul laudantes Dominum in omnibus ei gratias agamus. Valete in Christo. Jussus est itaque S. Megingaudus regulam suam monachis insinuare, scilicet Benedictinam, quæ a patribus concilii Germanici anno 743 sola præscripta est: Decrevimus quoque, ajunt [Ap. Würdtwein, Epist. S. Bonifacii, p. 123.] , ut monachi et ancillæ Dei monasteriales juxta regulam S. Benedicti cœnobia vel xenodochia sua ordinare, gubernare, vivere studeant; et vitam propriam degere secundum prædicti patris ordinationem non negligant. Speciales horas et cursum ecclesiæ, seu officium monasticum docere debebat S. Megingaudus; quæ res, quum psalmi et nonnullæ aliæ partes a monachis memoriter fere canerentur, quumque insuper in musica exercendi essent tirones, multo operosior erat quam prima specie videatur; ei quoque uti et presbytero Wigberto, (duo enim debebant esse infantium magistri,) commissa puerorum oblatorum cura: quæ quum assidua esset et literarum eruditionem amplecteretur, vere onerosa erat [Cfr Martene, de Antiquis monachorum ritibus, p. 703 et seqq.] . Demum ei mandatum prædicare verbum Dei fratribus scilicet in capitulo, loco explicationis regulæ aut lectionis homiliæ, quotidie post Primam aut Tertiam faciendæ a priore aut a quo hic jusserit [Cfr ibid. p. 60.] .
[37] [Volunt etiam abbatem fuisse; cui asserto faret translatio S. Wigberti, ei adscripta.] Atque in his ita suis satisfecisse volunt beatum virum, ut post obitum abbatis Tatwini, qui S. Wigberto successit, ipsemet abbas Fritislariensis creatus fuerit: quod tamen neque affirmare ausim, neque negare. Nititur enim hæc opinio Trithemii dictis, a quibus certissime error non abest. Libro enim III de Viris illustribus ordinis S. Benedicti, quo (ut supra animadvertimus) eos solum conclusit, quos probe norat cultu ecclesiastico frui, cap. CCLXI, in hæc loquitur verba [Opera pia et spiritualia, p. 104, edit. Busæi.] : De sancto Meginbodo abbate. Meginbodus, monachus Frislariensis et abbas in Burbach Moguntinus, vir doctus et sanctus, qui suis sanctis exhortationibus et exemplis multos ad bonæ conversationis viam revocavit, magnis fertur virtutibus claustralem ornasse disciplinam. Ejus autem festum agitur XVII calendas aprilis. Sed, quoniam suo tempore nulla amplius supererat memoria sedis Buriburgensis (quod ubique Burbach appellat) atque locus diœcesi Moguntina contineretur, propterea abbatem substituisse videtur episcopo; adeoque dicere debebat: Meginbodus, immo Megingodus, monachus Frislariensis et episcopus in Buriburgo. Ex hoc itaque capite deficere videtur omne testimonium. Verum aliud alibi exstat, quod quidem mihi obscurum est, multo tamen firmius. Scilicet tres S. Wigberti translationes distinguendæ sunt; quarum una in codice ms. Fritislariensi [Nunc in bibliotheca Casselensi, ap. Falckenheiner, tom. I, p. 74, not. 3.] consignata est VII idus februarii, quæ vel prima corporis elevatio sit, vel reliquiarum fuga ex Fritislaria Buriburgum; secunda occurrit in Fritislariensi Necrologio [Schmiuckius, Antiquitates Fritisl. § 28, p. 29, ap. Falckenheiner, tom. I, p. 75, not. 5 et 6.] ad diem 15 maji, ubi additur eam a Megingaudo peractum fuisse et corpus Buriburgo Fritislariam fuisse delatum; demum tertia, Hersfeldiæ solemniter a S. Lullo celebrata, cujus occasione quotannis adhuc beati viri natalis agitur idibus seu die 13 augusti [Cfr Vita S. Wigberti, cap 25, Sæculum Bened. part. I, p. 681; Acta SS., tom. III Augusti, p. 133.] . Quum itaque tres illæ translationes tempore episcopatus S. Albini factæ sint, non alio titulo nisi abbatis videtur secundæ ita præesse potuisse S. Megingaudus, ut ab eo facta fuisse dicatur. Sed doleo ipsa Necrologii verba mihi non prælucere, neque ex ipso Schminckio mihi innotescere, sed dumtaxat ex Falckenheinero.
[38] [S. Megingaudus episcopus fuit non Wirzeburgensis, sed Buriburgensis:] Utut est, quum anno 786 diem obiisset S. Albinus, successit ei S. Megingaudus; quemadmodum ex citato supra Fritislariensi martyrologio certum est. Ad quod accedit novamque fidem addit Vita S. Wigberti, in qua (ut supra vidimus) Megingus diaconus, id est Megingaudus noster, qui S. Wigberto operam suam in reformando Fritislariensi cœnobio dabat, dicitur postea culmen episcopale subiisse. Quæ verba multi atque etiam præstantissimi scriptores eo trahere voluerunt ut S. Megingaudus fuerit episcopus Wirzeburgensis. Primus adversus hanc opinionem surrexit Eckhartus [Francia orientalis, tom. I, p. 481, 525 et 577.] , distinguens duos Megingaudos; alterum qui, ut jam intelleximus, anno 747, paulo post S. Wigberti abbatis mortem, diaconus Fritislariensis erat, alterum qui mense martio ejusdem anni presbyter erat; chartæ enim de finibus monasterii Fuldensis, quam tum scripsit S. Bonifacius, appositum ad finem legitur signum Megingozi presbyteri [Inter Epist. Bonifacianas ap. Würdtwein LXVI.] ; quem presbyterum Wirzeburgensem fuisse affirmat Eckhartus [Francia Orientalis. tom. I, p. 525.] , minus firmo argumento, nempe quod cum S. Burchardo, qui etiam subscripsit, comes et socius advenerit. Præterea contendit ille idem [Ibid. p. 577.] Megingaudum, qui a S. Bonifacio circa annum 752 episcopus Wirzeburgensis creatus est, numquam fuisse monachum, quemadmodum erat diaconus Fritislariensis, quoniam episcopi regulares, qui conventui Altiniacensi anno (ut videtur) 765 interfuerunt, subscripserunt hac ratione [Ibid. p. 576.] : Willibaldus, episcopus de monasterio Aichstadi; qui vero sæculares (venia sit recentioribus illis verbis): Megingozus episcopus civit. Wirziaburgo. Sed ita non esse videtur; nam, ut proximo exemplo utar, S. Lullus, qui a prima pueritia monachus fuit, legitur ibidem: Lullo, episcopus civit. Moguntiaci: neque vis ulla in vocabulo monasterii est; tum enim templa quæcumque, maxime si splendida essent aut ampla, monasteria dicebantur.
[39] [alius est Megingaudus Wirzeburgensis.] Hoc itaque certum sit duos anno 747 in illis partibus Megingaudos fuisse, alterum diaconum, alterum presbyterum; duosque deinde hujus nominis episcopos, alterum Buriburgensem seu Fritislariensem, et quidem hunc ipsum diaconum, alterum Wirzeburgensem, qui sub initium octobris anni 785 officium deposuit et VI kalendas octobris anni 794, ut tradit Eckhartus in Chronico Wirzeburgensi [Ap. Pertz, Monumenta, t. VI, p. 27.] , et anni 799 (nisi mendum typographicum sit, IV mutato in IX,) ut habet Eckhartus [Francia Orientalis, t. I, p. 710.] . Quum autem decessores nostri ambos inter se confunderent, et Megingaudus Wirzeburgensis in sua ecclesia minime ecclesiasticis honoribus coleretur (appellat eum quidem in fine Eckhartus beatum Megingaudum, sed sensu bonæ memoriæ: a qua appellatione cæterum abstinet Æmilianus Ussermann [Episcopatus Wirceburgensis sub metropoli Moguntina, t. I, p. 9 et seqq.] , qui res episcopatus Wirceburgensis postmodum explicuit), sed propter hanc confusionem S. Megingaudum, episcopum Buriburgensem, ad diem 16 martii inter prætermissos collocarunt decessores nostri [Acta SS., t. II Martii, p. 416.] ; quæ confusio quum jam pridem sublata sit, amplectenda est auctoritas Trithemii, affirmantis suo tempore ejus festum actum fuisse XVII kalendas aprilis; quocum convenit martyrologium Fritislariense, quod supra produximus. Merito itaque Wion, Menardus, Dorgainus aliique Benedictini et martyrologi aut menologi ejus memoriam celebrarunt ad 16 martii.
[40] [An exstet illius epistola ad S. Lullum; an venerit ipse ex Anglia.] Alia S. Megingaudi acta ignoramus. Volunt plerique eum, postquam electus est episcopus, Fritislariense abbatiale pedum non posuisse; quod nonnisi Trithemii verbis, quæ supra correximus, niti videtur: adeo ut nobis parum credibile sit. Licet doctus esset et aliorum magister, plane incertum est an aliqua ejus adhuc supersint scripta. Inter epistolas S. Bonifacii veniunt num. LXXX apud Serarium, et num. CXI apud Würdtwein literæ cum hac inscriptione: Domino in Christo summopere venerando Lullo episcopo Magingaoz optabilem supplex in Domino sempiternæ beatitudinis salutem; quibus beatum virum rogat ut providere velit monasteriolo, quod propter proximum abbatissæ, sororis suæ, obitum facile dissolvetur, nisi opportune nova abbatissa adsit; quoniam filiæ fratris suæ, illic velatæ, ex quibus aliqui seligere vellent præpositam, annis et mente juniores sunt pro hoc officio et temporum necessitate. Piæ sunt hæ literæ, carnem et sanguinem nequaquam sapientes et plane dignæ Megingaudo diacono, qui Fritislariæ alios salutis vias docebat; sed quum Megingaudus presbyter et forte alii cognomines tum vixerint, definiri nequit a quo scriptæ sint. Idemque dixerim de aliis literis, a Serario num. LXXXVII, a Würdtwein num. XC signatis, cum hac inscriptione: Sacerdoti Christi magnifico, reverentia pariter et amore amplectendo, Lullo episcopo Magingoz, servus servorum Dei, perennem in Domino salutem: in quibus quæritur de dissolutione matrimonii propter adulterium. Multo tamen verisimilius est has epistolas Megingaudi, episcopi Wirzeburgensis, esse, qui videtur familiariter cum S. Lullo egisse: certe Willibaldus presbyter Vitam S. Bonifacii inscripsit Dominis sanctis et vere in Christo carissimis Lullo et Megingozo coepiscopis [Acta SS., t. I Junii, p. 460.] , et ab eis corrigi voluit, priusquam in lucem veniret [Acta SS., tom. I, Junii, p. 476. Cfr Mabillonius, Sæculum Bened. III, part, II, p. 27.] . An demum diversus sit a Memgoz, immo Meingoz, qui ab anonymo Monasteriensi S. Bonifacii biographo [Ibid., p. 482.] cum aliis multis in Germaniam prædicationis gratia venisse traditur, prima specie ambiguum est; verum ex S. Ludgero, biographo [Ibid., p. 486.] S. Gregorii, discipuli et comitis S. Bonifacii, manifestum est Memingaudum, episcopum Wirzeburgensem, illic designari. Quidni investigari saltem potest quo anno vitam suam S. Meningaudus clauserit? Sed de eo ne conjecturas quidem factas fuisse reperi.
[41] [S. Humberti prioris Fritislariensis, memoria.] In omnibus martyrologiis et menologiis, quibus SS. Albini et Megingaudi memoria celebratur, laudatur etiam ad diem 7 octobris S. Humbertus, monachus et prior Fritislariensis, præeunte denuo Trithemio. Hic scilicet libro III de Viris illustribus S. Benedicti, quo (ut jam bis monui) nullos capi voluit qui cultu ecclesiastico carerent, cap. CCLXXI, hæc de sancto Humberto monacho prodidit [Opp. pia, p. 106, edit. Busæi.] : Humbertus monachus et prior cœnobii in Burbach prope Frislariense oppidum, vir sanctus atque eruditus, atque regularis disciplinæ zelosus amator, sua sanctissima conversatione Deo valde complacuit; cujus festum agitur nonis octobris. Ubi Trithemius in solitum suum errorem incidit, Burbach, immo Buriburgum, cum Fritislaria permutans. Quidni aliquando editur vetus martyrologium Fritislariense, quo olim Schminckius usus est et cui non possunt inscripta non esse SS. Albini, Megingaudi et Humberti nomina? Quidni aliquando prodeunt in lucem aliorum ex illis partibus monasteriorum kalendaria, quæ verisimillime alios continent sanctos, siquidem manifestum sit Spiritum Domini cum sancto Bonifacio ejusque discipulis fuisse et passim sanctimoniæ fructus maturasse? Interea nil superest quam ut stetur Trithemio, qui libros, quos lutheranæ seditiones disperdiderunt aut disturbarunt, vidit usurpavitque.
[42] [Buriburgi fata et interitus:] Quoniam autem in hoc commentario multus fui in exponendis Buriburgensis diœcesis originibus, placet pauca addere de ejus interitu; licet (ut sæpius monui) desit mihi Schminckii dissertatio et unus fere dux mihi futurus sit Falckenheiner. Buriburgi itaque episcopalem cathedram non diu substitisse adeoque ab ipso S. Albino Fritislariam translatam fuisse sentit Schminckius [Ap. Falckenheiner, t. I, p. 16, et ap. Serarium et Joannis, Rer. Mogunt. t. I, p. 313 et 314.] , tum quod B. Servatus Lupus S. Albinum appellet præsulem Fritislariensis opidi, tum quod Fritislariæ adhuc supersit locus, dictus curia episcopalis (Bischofshof) et platea episcopalis (Bischofsgasse): sed neutra ratio magnum momentum ad persuadendum habet: nam, (ut supra vidimus) B. Servatus Lupus appellat ipsum Buriburgum Fritislariense opidum; et nomina Bischofshof et Bischofsgasse multo verisimilius orta sunt ex domo archiepiscopi Moguntini, quam ex SS. Albini et Megingaudi ædibus. Post hos sanctos præsules nullus reperitur, qui Buriburgensis aut Fritislariensis episcopus fuerit: cujus rei ego arbitror non unam fuisse causam. Imprimis nuspiam legitur dotem aliquam novæ sedi assignatam fuisse; quum contra reliquæ episcopales sedes, a S. Bonifacio erectæ, ab initio prædiis non caruerint et paulatim ditissimæ factæ sint. Pronum itaque erat, ut, siqua exsurgeret causa, interiret Buriburgensis sedes ejusque diœcesis vicinæ Moguntinæ metropoli adjungeretur. Ex altera autem parte Buriburgum oppidum perseverare non poterat, quam primum a Carolo Magno domiti erant Saxones et fidem christianam amplexi. Locus enim plane saxosus erat, utens asportata aqua aut diligenter in cisternam collecta; qui locus numquam habitatus fuisset, nisi necessarium præsidium visum erat adversus hostium irrumpentium impetum. Quando itaque nullus amplius a Saxonibus timor erat, non poterat non fieri ut rustici, qui eum incolebant, descenderent in fertilissimam vicinam regionem et vicos crearent novos, maximeque Fritislariensium augerent numerum. Verum, ut Buriburgum partem inquilinorum amisit, nova oriebatur causa, non quidem necessaria, potens tamen et efficax, ut simul interiret nova cathedra. Paulatim itaque incolæ deseruerunt oppidum, ita ut initio sæculi XIV superesset tantum ecclesia, plebani et mansionarii domus et exigua aliquot adjecta ædificiola; quorum ne hæc quidem superesset memoria, nisi ab anno 1311 usque ad annum 1314 lis de Buriburgo exarsisset inter Henricum, comitem de Waldeck, et Ottonem, Lantgravium Hassiæ: cui liti abbas Fuldensis etiam immixtus fuit. Ipse plebanus anno 1323 domum suam ruinosam et plane solitariam deserere coactus fuit aliamque Fritislariæ coëmere. Quæ mutatio stravit viam ut Henricus III, qui ab anno 1328 ad 1353 sedem Moguntinam occupavit, plebanatum Buriburgensem cum præbenda scholastici Fritislariensis univerit, onus tamen imponens instituendi vicarii perpetui, certis iisque non exiguis reditibus ei assignatis. Divisionem bonorum, anno 1344 archiepiscopo Henrico probatam, dabit Falckenheiner. Usque ad bellum tamen tricenarium perstitit ecclesia, prius titulo solius S. Brigittæ et ab anno 1338 simul S. Bonifacii et postea S. Wigberti nuncupata; quin et matrix erat vicorum Holzheim, Braunau, Menzigerode, Weiga et Mandern; quibus deinde accesserunt Ungedanken et Nothelmshausen, olim prædia rustica; in Holzheim dumtaxat capella erat. Quum autem bello tricenario protestantes diruissent fatiscentem ædem catholicam Buriburgensem, parœcia in Ungedanken translata est. Exstruxerunt postea viri pii in monte exiguum oratorium, loco tam sancto prorsus indignum. Anno autem 1737 canonici Fritislarienses annuam instituerunt supplicationem seu processionem; quæ postremis hisce annis nondum desierat: collata etiam aliqua pecunia ut cultus divinus illic redintegraretur. Ad orientem cernuntur aliquot veterum mœniorum reliquiæ; nec quidquam aliud superest oppidi, sudore SS. Bonifacii, Gregorii, Albini seu Wittæ et Megingaudi irrigati.
DE S. ATHANASIO, CONF. NON PONT., OECONOMO MEDICIENSI IN BITHYNIA,
CIRCA ANNUM DCCCXIV.
SYLLOGE HISTORICA.
Athanasius, œconomus monasterii Mediciensis (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Nomen in Fastis sacris. Vita nota ex gestis S. Nicetæ, hegumeni Mediciensis. Ejus officium in logothesio Byzantino; fuga in monasterium Symbolorum; patris violentia; secessus Medicium; œconomi et diaconi officium; arbor crescens ex pectore sanctitatis signum.
Quum Daniel noster Papebrochius, in illustrandis S. Nicetæ, [S. Athanasius, œconomus Mediciensis, cujus nomen paucis fastis inscriptum est,] hegumeni Mediciensis, Actis versans, in S. Athanasium, œconomum ejusdem monasterii incidisset, miratus est eum sanctum appellatum fuisse a Ferrario in Topographia Romani Martyrologii, quod eum sacris fastis nullis adhuc inscriptum invenisset [Acta SS., tom. I Aprilis, p. 260.] : et quidem, licet incredibili diligentia innumera kalendaria græca et slavica excussa et examinata fuerint in conficiendo Anno ecclesiastico slavico, qui huic præit tomo, nuspiam tamen ejus nomen repertum est nisi in kalendario Mosquensi, anno 1818 dato in lucem, et in Menologio Demetrii Rostoviensis seu Vitis sanctorum omnium, qui ab ecclesia græco-russica coluntur: quarum nova editio anno 1852 Mosquæ prodiit. In kalendario autem isto et Menologio recte ejus natalis præsenti die annuntiatur; sed in Menologio neque Vita ejus, neque laudatio inserta est, tum quod ejus gesta, immixta S. Nicetæ laboribus, ad diem 3 aprilis narrata fuerant, tum forte quod cultus parcior visus sit. Qui tamen cultus (ut inferius apparebit) statim post mortem incohatus fuit. Quare non dubitavit Castellanus, licet fontes slavicos ignorarit, ejus nomen inscribere Martyrologio suo universali.
[2] [atque Acta excerpenda ex Actis S. Nicetæ, ejus magistri et secundi Medicii patris,] Ut modo innuebam, ex S. Nicetæ, hegumeni Mediciensis, Vita notæ sunt potissimæ S. Athanasii, discipuli ejus, laudes. Vita autem hæc summæ auctoritatis est, quippe quæ accurate scripta sit græce a Theostericto, altero S. Nicetæ discipulo, intra quinque a magistri obitu annos [Ibid., p. 253.] ; atque ex hoc præcipue fonte sequentia hauriemus. S. Nicephorus nempe, cujus vitæ breviarium Actis nostris insertum est ad diem 4 maji, sæculo VIII labente, monasterium, Mediciense nomine, in Bithyniæ parte maritima ad Propontidem fundaverat. Quo quum se contulisset S. Nicetas, domo Cæsarea Bithyniæ, ante ecclesiæ ædituus et dein, relictis omnibus, Stephani anachoretæ socius, a sancto fundatore admissus est et minimo suo gregi adjunctus. Virtutibus autem ita profecit bonus vir ut, quamvis necdum septimum in monasterio annum explevisset, ad presbyterii gradum voluntate S. Nicephori, hegumeni sui, promotus sit a S. Tarasio, qui ab anno 784 ad 806 patriarchicum Constantinopolitanum thronum tenuit [Art de vérifier les dates, tom. I, p. 264 et seqq.] : quin et monasterii administrationem ei commisit S. Nicephorus. Quæ mutatio, quum summa esset S. Nicetæ fama, valuit ut undique accurrerent novi discipuli; ita ut intra paucos annos ad centenarium usque numerum aggregati sint fraternitati.
[3] [prius rationalis fuit in logothesio Byzantino; dein se abdidit in monasterio Symbolorum, unde vi a patre extractus est.] Qualis porro, sic pergit Theosterictus, quoad virtutem erat pater noster sanctissimus Nicetas, talem quoque, qui locum ab ipso secundum teneret, ei submittere Dominus universorum curavit; Athanasium, inquam, virum reverendum et admirabilem, cujus non est possibile in transitu exponere virtutem, et cujus amorem erga Deum, quem abdicato recens sæculo statim a principio demonstravit, ipsi (ut puto) angeli sunt admirati. Cum enim esset patri suo carissimus et literas apprime edoctus atque ad logothesion seu ærarii publici * administrationem participandam Constantinopoli receptus, tamquam publicarum chartarum scriptor; existimabat parens haud vulgares per filium honores sese in sæculo consecuturum. Ubi autem intellexit quod adolescens, contemptis omnibus et trajecto Bosphoro, in unum cœnobiorum, a Symbolis nominatum, atque in Bithynia, ad orientem Prusiæ * situm, sese abdidisset; violenter eum inde retraxit, abjectoque monastico habitu pretiosis induit vel invitum. Tunc ille ad patrem: “Existimasne, o pater, sericis vestimentis impediendum me, quo minus animi propositum sequar? Totus mundus despectui mihi est: quid enim proderit homini si mundum universum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur?” Pater vero includens eum putabat abduci posse ab optima mente. Sed animos ibi majores sumens intrepidus juvenis, discerpsit in partes indumenta serica; aliisque jussu patris amictus, his quoque idem fecit. Unde iratus parens adeo inclementer cecidit filium, ut dorsum ejus ex plagis intolerabilibus computruerit et medicorum cura indiguerit. Illo autem dicente fieri non posse ut a sententia dimoveretur, quantumvis eum pater membratim conscinderet; compunctus animo lacrimisque suffusus genitor: “Abi, inquit, fili, et viam bonam quam elegisti prosequere, duce Christo, qui te eruat ex omnibus diaboli laqueis.”
[4] [Redit ad monasterium Symbolorum;] In hunc modum præclarus juvenis ad istud quod supra nominavi monasterium rediit, monastica certamina impigre in eodem aggrediens. [ubi pauperrime vivit. Invitatur Medicium, ubi sub S. Nicephoro et S. Niceta cathegumeno fit œconomus:] Adeo autem se abjecit, ut nihil eorum, quæ in sæculo sunt spectabilia, induci sibi pateretur. Vos ipsi plerique, usu cognitum virum habentes, hoc quod dico potestis ex vilissimis illius vestibus confirmare; quibus nemo abjectioribus usus est umquam, quamvis ex genere secundum sæculum valde nobili natus esset, ut dixi. Talis autem cum esset, a sanctis patribus nostris ad hoc nostrum cœnobium est invitatus, atque ab inclyto Nicephoro persuasus, sanctissimo patri nostro Nicetæ secundus adjungi. Erant igitur ambo cor unum et anima una in diversis corporibus, tranquillo in statu continentes omnia: ipsique, a S. Nicephoro directi, regebant totam fraternitatem; et in utroque, tam inter se mutuo quam suo cum præside, caritate vinciebantur indissolubili; adeo ut nulla umquam inter eos contentio, nulla existeret disceptatio. Erant autem veri pastores et spiritualium ægritudinum periti medici, curam gregis gerentes cum omni sollicitudine et cautela; hic quidem secans, (erat enim ad hoc a natura pronior,) iste vero, mellifluis quibusdam verbis plagam leniens, curabat sectionem, cum esset ingenio mitiori; et rursus hic quidem eorum, quæ ad corpus pertinent, gerebat curam; iste vero præcipue attendebat spiritualibus: sic tamen ut uterque utrorum satageret.
[5] [quæ singulorum essent in hac administratione partes.] Atque hoc regimen a communi lege nonnihil recedebat. S. Nicephorus nempe archimandrita numquam fuit; (qui titulus apud orientales majorum monasteriorum præfectis dari solet et respondet fere latinorum abbatibus;) sed hegumeni seu prioris titulo contentus fuit; adeoque Vita ejus, Monachii inter codices græcos num. 366 servata [Hardt, Catalogus codd. mss. bibl. reg. Bavaricæ, tom. IV, p. 85.] , inscripta est Βίος ἤτοι πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικηφόρου ἡγουμένου γενονότος τοῦ Μιδικίου. Verumtamen, quietis piique otii avidior, curam fere omnem in SS. Nicetam et Athanasium derivaverat; ita ut, quemadmodum Theosterictus testis est [Acta SS. tom. I Aprilis, p. 259.] , sæpius rogatus fuerit S. Nicetas ut nomen pariter consecrationemque hegumeni susciperet; sed quamdiu in vivis Nicephorus fuerat, eam suscipere recusarat. Cathegumeni itaque seu subprioris titulum gessit S. Nicetas, donec vixit S. Nicephorus; et œconomi nomen datum S. Athanasio. Quod posterius munus in parthenonibus plurimum usitatum erat [Typicum Irenes augustæ, ap. Maurinos, Analecta græca, p. 178 et seqq.] , minus autem in monasteriis virilibus. Si itaque res secundum ordinem exactæ fuissent, abdicasset S. Nicephorus hegumeni munus, quod nonnisi nomine gessit, et S. Nicetas dictus fuisset hegumenus et S. Athanasius cathegumenus: nam hæc revera impleverunt officia. Apud Græcos scilicet, quæcumque adhibeantur nomina, pendet monasteriorum gubernium a duobus fere capitibus, quorum alter omnino subest alteri atque ab eo pendet. Prior, sive archimandrita, sive hegumenus vocetur, similis est rectoribus aut superioribus, qui collegiis et domibus Societatis Jesu præsunt; posterior, qui cathegumenus vocatur aut œconomus, ministri simul et procuratoris partes implet, ejusque cura tum ad disciplinam domesticam, tum ad res temporales extenditur [Cfr Vincentius, archiep. Carlovicziensis, Epistola de monasteriorum ordinatione, p. 48 et seqq.] . Hinc intelligitur quo jure alios increparet S. Athanasius. Adverte etiam virum, antea rationalem, rei temporali non improvide præpositum fuisse.
[6] [S. Athanasius, qua diaconus, pientissime ad altare assistit S. Nicetæ.] Sub tantis itaque spiritualibus medicis mirum in modum florebat disciplina et monasticus decor. Quando, itaque, verba sunt Theostericti, divina peragebantur mysteria, stabat magnus pater noster Nicetas ad sacram mensam, velut si ipsius throno Dei assisteret, sacrificium offerens atque perficiens. Sanctus vero Athanasius intento ad rem animo assistebat, liturgicum tenens flabellum (Goar in Euchologio [Pag. 137.] dabit figuram); (erat enim diaconus, postea autem et presbyter.) Cum timore et tremore et venerabiles suas genas et pectora lacrymarum imbre rigans, sic perficiebat universam sacram liturgiam. Cum autem sic pure atque irreprehensibiliter intemeratis immortalibusque mysteriis essent operati, eorumdem communione sanctificabant populum universum atque in pace dimittebant [Acta SS. tom. I Aprilis, p. 257; cfr textus græcus, ibid., p. XXIV.] .
[7] [Sancte moritur et gloria post mortem coronatur, maxime quod cupressus ex ejus pectore creverit.] Interea sollicite curabat S. Nicetas ut omnes et singulos in virtutis semita regeret et promoveret; ita ut Medicium quasi paradisus quidam terrestris videretur. Magnus porro Athanasius, iterum Theostericti dicta adduco [Ibid., p. 259.] , fidelis ac prudens noster œconomus, postquam annis multis rem monasterii temporalem optime curavisset, multa cum sancto patre Niceta exantlasset certamina, plurima in cœnobio egregia facinora patravisset, infirmitatem incurrit; ex qua et mortuus est. Cumque sub extremum illius spiritum, circumfusi strato, precaremur, ut nostri meminisset apud eum, ad quem assumebatur, Deum, ad ultimum dixit: “Omnino scietis utrum ego aliquid apud eum possim et fruar quæsito studiose bono.” His dictis, pedes decenter extendens, spiritum tradidit in manus Domini vigesima sexta mensis octobris. Cujus sepulturam curantes, recondidimus eum in proprio tumulo, ut moris est nostri, (neque enim, ut in aliis monasteriis, defunctis omnibus unum commune apud nos monumentum est, sed placitum unicuique aptamus locum, ibique monumentum illius facimus,) terramque ingessimus, secundum quod dictum est: “Pulvis es et in pulverem reverteris.” Ibi igitur beati istius viri reliquias deposuimus. Ut autem obscurum non esset illius monumentum, sed omnibus fieret manifestum; cupressi germen ex venerandi viri pectore supra ipsum enasci fecit universorum Deus; unde fit ut multi, magna cum fide advenientes, amplexentur plantam istam, foliaque exinde accipientes secum auferant in remedium morborum.
[8] [Mortis tempus; situs Symbolorum et Medicii. An is sanctus idem qui S. Athanasius in arbore.] Ex his quæ illic sequuntur definiri qualitercumque potest quo tempore S. Athanasius diem obierit: Pater vero noster Nicetas, ait dein Theosterictus, ejusmodi separatione haud parum afflictus, geminato deinceps onere laborabat, invigilans fratrum utilitati. Deinde haud multo post mortuus est etiam communis omnium pater Nicephorus. Quare S. Nicetas ordinationem appellationemque hegumeni acceptare coactus est; istam ei per manuum impositionem contulit S. Nicephorus, qui tunc (scilicet ab anno 806) patriarchale solium Constantinopoli tenebat. Mortuus itaque sunt S. Athanasius et ejus pater S. Nicephorus Mediciensis post annum 806; quin etiam quum hic, ut in Basiliano Menologio aliisque id genus libris dicatur pro cultu sanctarum imaginum sub Leone Armeno, qui anno 814 persecutionem adversus catholicos renovavit, multa passus esse, necesse est ut ad hunc annum pervenerit. Sed, quum anno sequenti seu 815 in exsilium actus fuerit S. Nicephorus patriarcha, atque hic deinceps procul a Constantinopoli duxerit vitam usque ad annum 828, quo excessit e vivis; oportet ut ante S. Nicephori patriarchæ profectionem SS. Athanasius et Nicephorus Mediciensis vita functi sint: secus enim a sanctissimo hoc præsule non potuisset S. Nicetas hegumenus ordinari post S. Nicephori Mediciensis mortem. Signavimus itaque initio S. Athanasium ad cælos abivisse anno 814. De monasterio Symbolorum, ubi idem beatus vir vitam monasticam auspicatus est, et de Mediciensi, ubi eam feliciter finivit, nolumus quidquam addere; quum in superiori operis nostri tomo [Acta SS. tom X Octobris, p. 917 et 918.] quanta licuit accuratione eorumdem situm significavimus. Propter cypressum quæ ex pectore S. Athanasii excrevit, conjecit Martinovius noster [In præsenti tomo, p. 261.] hunc sanctum eumdem esse, qui in triptycho Cplitano, initio Maji in Actis SS. edito [Acta SS. tom. I Maji, p. LXII.] , Athanasius in arbore dicitur; sed nonne potius intelligendus est aliquis Athanasius, qui in arbore vixerit stylitarum more? Plura de S. Athanasio Mediciensi non reperimus.
[Annotata]
* ministere de finances
* Brousse
DE S. BERNWARDO, EPISCOPO CONFESSORE, HILDESIÆ IN SAXONIA,
PROBABILITER ANNO 1022.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bernwardus, conf. pont. Hildesiæ (S.)
BHL Number: 1261
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sancti memoria in Martyrologio Romano, dies cultus Hildesiæ; Acta omni fide digna; compendium vitæ.
Sub hoc die vigesima sexta octobris Martyrologium Romanum hodiernum recenset S. Bernwardi festivitatem his verbis: [Duobus præsertim diebus S. Bernwardi,] Hildesheimi in Saxonia sancti Bernuvardi episcopi et confessoris, a Cælestino Tertio inter Sanctos adnumerati. Elogio concinunt Auctaria Usuardi, ad diem, qua vita functus est, XX novembris; et ejus nomen vario scribunt modo. Sic Matricula Carthusiana Ultrajectina S. Bernwardum vocat Bernardum Nordensem episcopum: editio Lubeco-Coloniensis, Berwardum: Grevenus, Berwaldum, additque, qui tempore Ottonis III præfatam (Hildesiensem) Ecclesiam verbo pascens et exemplo, miraculis clarus quievit. Molanus autem cum Greveno in omnibus convenit, nisi quod sanctum antistitem Bertwaldum appellet. Nos vero scriptores patrios secuti, sanctum episcopum Bernwardum vocabimus.
[2] [qui cum suo successore Bernhardo confundendus non est,] Non est tamen confundendus noster S. Bernwardus, hodie in Martyrologio celebratus, cum alio sancto viro, pariter episcopo Hildesiensi, et medio sæculo XII, seu anno 1153 defuncto. De isto sancto, qui a nostris Bernhardus appellatur, agitur sub die XX julii; sed simul indicatur hunc Bernhardum cultum publicum in universali Ecclesia non obtinuisse, sed, ut videtur, in solo monasterio Hildesiensi, quod fundaverat Bernhardus sub titulo S. Godehardi, cujus canonizationem apud Innocentium Pp. II procuraverat [Act. SS., tom. V Julii, p. 100 et seq.] ., Nec enim ejus memoria occurrit in kalendario pro ipsa Ecclesia Hildesiensi confecto. Cæterum moris nostri est, in Acta nostra referre illas personas, sanctitate insignes, quæ signa aliqua certa cultus, licet in speciali loco, consecutæ sunt. Neque per hæc elogia, quidquam derogatum volumus, ut in capite singulorum tomorum protestamur, constitutionibus Romanorum Pontificum, præsertim Urbani Pp. VIII; sed meram historiam conscribimus, quæ, ut omne opus mere humanum, obnoxium est errori. Sed e diverticulo ad nostrum S. Bernwardum revertamur.
[3] [celebratur in Martyrologiis memoria:] Diximus supra S. Bernwardi nomen recenseri in Martyrologio Romano hodierno: nam in antiquis editionibus hujus Sancti elogium omittitur. Primum reperitur intercalatum a Benedicto XIV, ut ipse fatetur in epistola ad Joannem V Portugalliæ, quæ editioni Martyrologii ab ipso adornatæ passim præponitur. In ea porro, expositis fine, ratione et utilitate novi operis, dicit Pontifex num. IV novam fecisse se Sanctorum accessionem: inter quos recenset etiam ad diem XXVI octobris S. Bernwardum Hildesheimensem episcopum. In sanctorum Lexico, ab cl. viris Joan. Stadler et Franc. Heim germanice conscripto, dicitur S. Bernwardus die XXVI octobris notari, quamvis dies obitus ad diem XX novembris notetur [Heiligen Lexicon, V° Bernwardus.] . Errore verisimiliter typothetæ scribit Arnoldus Wion in libro Lignum vitæ [Tom. II, p. 374.] , Trithemium in Viris illustribus Ordinis S. Benedicti signasse obitum S. Bernwardi XIV kal. novembris seu XXI octobris. Sed aut male exscripserit Arnoldus, aut typotheta sua oscitantia kalendas novembris pro decembribus posuerit; nam Trithemius lib. III de viris illustribus cap. 232 [Trithem., Oper. spirit., p. 101.] dicit Sancti festum coli XIV kal. decembris. Et id quidem eatenus male, quatenus S. Bernwardi obitus in XII kal. decembris seu XX novembris reponitur. Certum itaque est diem Sancti emortualem in XX novembris consignari, quo et in Ecclesia Hildesiensi ejus festivitas quotannis celebratur. Quæ vero fuerit causa, ut annuntiatio ejus sub XXVI octobris poneretur, hactenus ignoramus. Verum plerumque Martyrologium Romanum in festis sectamur; quapropter sub hac die S. Bernwardi Acta illustranda suscepimus.
[4] [Vitam Sancti coævus Tangmarus, magister,] Vitam S. Bernwardi habemus et infra edemus non solum coævam, sed ab ipso ejus præceptore, imo et confessario conscriptam. Erat is Tangmarus, Ecclesiæ Hildesiensis presbyter, bibliothecarius et notarius, postmodum ejusdem Ecclesiæ decanus. Ipse de se dicit num. 31 Vitæ, a primæva ætate seu juventute usque ad canitiem scholari studio intentus, nutriendis pueris operam dedisse: unde quum S. Bernwardum puerum in schola sua educaverit, eidemque, jam ætate maturo et episcopatu annis viginti functo, superstes fuerit, recte concluditur, Tangmarus ad decrepitam senectutem vixisse. Quod etiam S. Bernwardus magistrum suum conscientiæ arbitrum habuerit, manifestum est ex verbis Prologi, quibus testatur: Quia a puero mecum ad juvenilem ætatem conversatus, quasi filius patri familiarius adhæsit et convixit, nec aliquid in omni studio ejus vitæ meam conscientiam fraudare potuit, quin plenissime scirem. Cæterum biographiam occepisse Tangmarum, vivente S. Bernwardo patet ex eodem Prologo: Magnifica, ait, gesta memorabilis viri, domini scilicet Bernwardi nostri episcopi, colligere agressus sum, non vanitatis fastu provocatus, Deo teste, sed si quid imitabile Dei clementia in illis eluceret, divinæ pietatis gratiam, de cujus rore fluxit, posteris prædicarem, et illos tali exemplo ad profectum virtutum incitarem. Et quia hoc, ipso ignorante, subire temerarium scivi, diu cunctatus, hæc publice cum illo confabulari, tandem opportunitate nacta, aditum tentavi. Primo itaque forti auctoritate adversabatur mihi; nam in cunctis jactantiam et popularem favorem, ceu mortiferum venenum, vitabat. Tandem cum sæpius ingererem, esse grave peccatum, bona opera celare, ne alii tali exemplo proficiant, cum Dominus dicat: “Luceat lux vestra coram hominibus” etc. cessit meo arbitratu.
[5] [omnium conscius scripsit, et Theodoricus initio sæc. XIII florens;] Omnia igitur concurrunt, ut fidem omnimodam habeamus Tangmaro, viro gravi, pio, docto, qui quæ narrat, coram recognovit, et cæterum nihil refert, quod non undequaque cum reliqua historia istius ævi concurrat. Præter hanc Vitam coævam exstat altera, sæculo XIII ineunte a Theodorico II, monasterii S. Michaelis Hildesiensis abbate XII, idiomate Saxonico, quod proxime ad Flandricum accedit, conscripta. Fuit autem, ut habet Chronicum monasterii Hildesiensis apud Meibomium [Rer. Germ., tom. II, p. 519.] , magister artium, filius civitatis, vir per omnia providus, laudabiliter rexit spiritualia. Ipse multa clenodia in casulis et cappis monasterio suo contulit pro ampliatione divini cultus: et obtinuit infulam et sandalia cum cæteris libertatibus per privilegia cum multis indulgentiis, anno 1194. Sub isto abbate Theodorico S. Bernwardus canonizatur a Cœlestino III (qui regens cœpit sedem apostolicam anno 1193 et sedit annos tres) elaborante hoc Bernone, præsule Hildesiense, et Theodorico, abbate S. Michaelis. Resignavit abbatiam Theodoricus anno 1204, anno regiminis 24. Quamvis autem in citato chronico nihil dicatur de Vita S. Bernwardi, a Theodorico abbate germanice edita, satis pronum est judicare, Theodoricum usum fuisse canonizatione sancti antistitis, ut ejus cultum propagaret et popularibus suis traderet lucubrationem, patria eorum lingua consarcinatum. Hactenus inedita jacet hæc opella, quæ utilissima nobis videtur ad monstrandam indolem linguæ Germanicæ sæculo XII ineunte.
[6] [ejus compendium, ex antiquo,] Ut autem clariorem imaginem dicendorum habeamus, opportunum judicamus exhibere breviorem Vitam S. Bernwardi, quam ex Leibnitzii scriptoribus rerum Brunswicensium mutuamus. Moguntinis aliquantisper favere videtur scriptor anonymus, utpote qui omnino prætereat controversiam habitam inter antistitem nostrum et Willegisum, Moguntinum archiepiscopum, circa monasterium Gandersheimiense, in qua Hildesiensis Ecclesia victrix fuit, quamque infra latius evolvemus. Videtur porro compendium istud fragmentum esse alicujus Martyrologii; quoniam ejus initium consuetam formam Martyrologiorum refert, ut liquet ex sequentibus [Scriptt. Rer. Brunsw., tom. I, p. 481.] : Hildensem, civitate Saxoniæ, natalis S. Berwardi, episcopi et confessoris. Hic Sanctus, claris ortus natalibus fuit, ex filia A (del boronis) palentini comitis Saxoniæ, in timore Domini in Ecclesia Hildensemensi est educatus, et sacris litteris arteque sculptoria apprime instructus. Ipse jam adolescens factus, domum avi senis fideliter gubernavit, eique sicut castus et humilis fideliter ministravit. Tandem famæ ejus bonæ opinione comperta, Otto imperator ad palatium eum vocavit, compertaque ipsius sagacitate eum in aula, licet invitum, detinuit. Qui propter puritatem et sapientiam, quæ in eo refulgebat, aulicis omnibus acceptus erat.
[7] [ut videtur, Martyrologio desumptum] Defuncto autem beatæ memoriæ Gerdago, Hildensemensi episcopo, communi voto ab omnibus S. Berwardus est electus, et a Willigiso, archiepiscopo Moguntino, devote consecratus. Factus episcopus cœpit omnimodo utilitati Ecclesiæ invigilare, et curam subditorum non segniter agere, omnibus omnia factus. Cum vacabat, imo semper quando præsens aderat, hora capituli ad fratres intrabat, eosque de religione vitæque proposito ad obedientiam salutarem adhortabatur, seipsum formam vivendi præbens. Stipendia fratrum plurimum adauxit, ecclesiam palliis sacris, vestibus, aureis et argenteis calicibus vasisque diversis, quæ propriis manibus fabricavit, et libris, ditavit et ornavit. Plurima etiam ex hereditate paterna contulit, episcopo prædia multa, etiam de fisco imperiali, ex largitione imperatorum acquisivit. In oratione assiduus, in eleemosynarum exhibitione profusus, humilis, affabilis, mansuetus. Præter pietatis ejus opera, quæ referre longum est, in civitate, cui præfuit, ad septemtrionalem ejus plagam monasterium in honorem S. Michaelis omniumque cœlestium virtutum, miroque opere decoratum construxit, dedicavit et dotavit, ibique monachos religiosos congregavit, quibus larga stipendia, ut Deo sine sollicitudine militare possent, contulit. Defuncto Ottone hujus nominis secundo, ipse ei filium suum adhuc parvulum, scilicet Ottonem Tertium cum matre Theophana adhuc vivens, imperiumque totum consensu principum commendavit, ut filium educaret et regnum suo providentia gubernaret. Quod ipse non segniter, licet cum invidia magnorum pontificum, Moguntini scilicet et Coloniensis, adimplevit.
[8] [exhibetur.] Ipse etiam Herbenbaldum * Moguntinæ sedis electum, suum secundum carnem cognatum, in archiepiscopum consecravit. Post consummatum S. Michaelis cœnobium, post labores, quos in imperii provisione pertulit, post tribulationes, quas pro libertate et liberatione Hildensemensis Ecclesiæ pertulit, sub felicissimo imperatore Henrico Secundo, fundatore Babenbergensis Ecclesiæ, quem ipse nutrivit et in Ecclesia sua imbui fecerat literis sacris, diuturno languore fatigatus, in suo monasterio habitum monachi suscepit, et appropinquante hora mortis, se in oratorium B. Martini, quod ipse construxerat, ferri præcepit; ibique cilicio, cinere asperso, superpositus, sumpto viatico, inter assistentium manus transivit ad Angelorum requiem. Sepultus est B. Berwardus in ecclesia S. Michaelis, in sepulchro, quod sibi antea foderat, ubi post ejus obitum ad ejus sacram tumbam cæci illuminati, dæmoniaci curati, infirmi sanati sunt. Hujus venerabilem memoriam exaltavit Cœlestinus Papa Tertius, eumque transferri præcepit, promovente hoc Theodorico abbate. Cujus translatio celebrata est decimo septimo kalend. augusti, præsidente Romanæ Ecclesiæ Cælestino, imperante Henrico, hujus nominis sexto; administrante pontificatum Hildesemensis Ecclesiæ Bernone, venerabili episcopo, a quo idem Sanctus translatus est.
[Annotata]
* Erkenbaldum
§ II. Familia Sancti paterna et materna; dignitas comitis palatini explicatur; familia paterna exstinguitur.
[Sanctus e gente Saxonica] Ortus est, inquit Tangmarus biographus num. 1, egregiæ indolis puer Bernwardus claro nostræ gentis sanguine ex filia Athelberonis palatini comitis. Clare omnino indicatur genus Sancti maternum, nempe matrem fuisse filiam Adalberonis comitis palatini. Ast paternum genus eatenus tacetur, quatenus dicitur, ex claro gentis nostræ (Saxonicæ) sanguine ortus. Nihilominus valde verisimile est, Sanctum originem paternam traxisse ex familia Sommerschenburgica, cujus sedes erat ad meridiem ab oppido Helmstadio quinque chiliometris distans. Nam in Vita Teutonica, quam num. 5 diximus sæc. XIII ineunte compositam, S. Bernwardi pater appellatur Theodoricus comes Sommerschenburg. Syn vader eyn edel grave to Sommerschenborg in Sassen, Dietrich genomt [Dreyhaupt. Bescreib. des Saal-Kreises, tom. I, p. 686.] . Auctor vero hujus lucubrationis est Theodoricus II abbas S. Michaelis, monasterii sciliceta Bernwardo nostro fundati, penes quem erant varia documenta, quæ familiam Sancti explicabant; nec quasi temere quidpiam addidisset textui Tangmari, qui rem incertam relinquit, accusandus est Theodoricus abbas.
[10] [verisimiliter ex stirpe] Præter hoc argumentum undequaque probabile, alia affert Dr Joan. Michael Kratz in sua descriptione ædis cathedralis Hildesiensis, quæ expositam sententiam omnino corroborant. Ac primo quidem exstabat olim in ecclesia S. Michaelis Hildesiensis, a S. Bernwardo fundata, tabula, circa finem sæculi XII aut initium sequentis sculpta, et a civibus anno 1543 destructa, cujus tamen delineatio in tabulario monasterii servabatur. In ea autem erant quinque circuli: medius autem sequentem referebat inscriptionem [Kratz. Der Dom zu Hildesheim, part. III, p. 96.] : Est dux Beatus Bernwardus canonizatus, comes de Sommerschenborg natus; Angelis associatus: præsul pacis, succurrens turbatis. In reliquis autem circulis decussatis celebratur memoria Tangmari, Goderammi primi abbatis, Sigeberti tertii et Theoderici decimi. Et certe in monasterio Michaelensi asservari debuerunt plura documenta, quæ fundatoris familiam recensebant: adeoque vix credi potest, monachos post octoginta ab ejus obitu annos, errasse tam turpiter in erigendo monumento. Titulum Sommerschenburgense tumulo sororis S. Bernwardi, Judithæ abbatissæ Ringelheimensi, die I martii 1000 insculptum fuisse, testatur Dr Kratz [Ibid. p. 3.] . Tandem in ipso castro Sommerschenburgico erat altare sub invocatione Sancti antistitis, in ejusque finibus oratorium sub ejusdem nomine, ad quod Michaelitæ Hildesienses quotannis confluebant, et quorum prædia in vicinitate jacebant, nempe sub parochia Sommersdorf, cujus ecclesia sub nomine quoque S. Bernwardi dedicata erat [Ibid., l. c.] .
[11] [Sommerschenburgica prodiit] Verum traditionem hanc spuriam habet Joan. Fridericus Falken in libro Traditionum Corbejensium [Pag. 237.] . Admittit quidem patrem S. Bernwardi vocatum fuisse Theodoricum; sed comitem fuisse Olesburgicum, non vero Sommerschenburgicum. Apud Browerum [Sidera illust. de S. Bernwardo p. 32.] , Mabillonium [Act SS. Ord. S. Bened. sæc. VI, Part. I p. 221.] et Leibnitzium [Rer. Brunsw. t. I, p. 456.] legitur, Tammo, S. Bernwardi frater, occupasse castellum Sommerschenburg. Verum id glossema dicit laudatus Falcken [Trad. Corbej. p. 237.] , quod facile concedimus. In eadem enim Vita S. Bernwardi, a cl. Pertz edita vox Sommerschenburg omittitur [Monum. Germ. Scriptt. t. IV. p. 774.] . Textum proferimus ita ut, quæ uncinis inclusa sunt, apud Browerum et reliquos reperiantur, omittantur in textu Pertziano: Eodem tempore, quibusdam jussis imperialibus obnitentibus, frater Bernwardi Tammo comes, imperatori gratus, vir certe omni morum probitate præclarus, ad regis imperium (de Sommerschenburg) paternum munitum valde castellum insedit. Annotatum textui subjicitur, in quo dicitur, in loco raso fuisse scriptum Sommerschenburg paternum: additurque: correctio insipientis librarii, qui Paternum in Italia ignorans, hic de castello Tammonis, quod Sommerschenburg fuisse credidit, sermonem esse putabat.
[12] [ut adstruunt monumenta Hildesiensia,] Varia sunt in Italia loca, quorum nomen est Paternum (Paterno). Tria mihi occurrunt in statu pontificio, nempe in diœcesibus Fabrianensi, Spoletina et Anconitana: insuper est in diœcesi Civitatis Castellanæ qui dicitur Paternum [Cfr Muratori, Scriptt. tom. IV p. 82. n.] , ubi Otto III anno 1005, IX Kal. februarii obiit [Cfr Act. SS. t. I Junii, p. 514.] . Nihilominus hujus nominis plura sunt etiam castra in regno Neapolitano, inter alia unum ad lacum Fucinum (Lago di Celano) in Aprutio, atque hunc locum Ottoni funestum fuisse scribunt nostri in Actis S. Heriberti ad diem XVI martii [Ibid. tom. II Mart. p. 470.] . Inter tot igitur ejusdem nominis loca, difficile dictu est, qualis sit proprie locus, cui secundum præceptum imperatoris sui insederit Tammo comes. Verum si textum Tangmari consideremus, conjicere licet Paternum, de quo sermo fit, jacuisse in vicinitate Tudertinæ civitatis, seu in diœcesibus, Fabrianensi aut Spoletinæ conterminis Tuderto. Quæ vero me maxime movet ratio hæc est, quia secundum Tangmarum num. 34 qui ipse S. Bernwardi legatus fuit, imperatorem reperit in Spoletanis partibus, et istic Papam exspectavit, qui synodum apud Tudertinam civitatem in natali Domini indixerat habendam. Enimvero num. sequenti refertur synodus coacta in festo S. Joannis Evangelistæ, seu die XXVII decembris. Atqui inter duo, nempe convocationem et celebrationem synodi Tudertinæ, ponitur, Tammo, S. Bernwardi frater Paterno, munito valde castello insedisse, profecto ad defensionem synodi Tudertinæ, in qua controversia Bernwardi ventilanda erat. Recte igitur in Vita sancti nostri expungitur male ominata vox Sommerschenburg.
[13] [quæ frustra impugnat Joan. Falcken;] Omnino itaque consentimus cum collectore Traditionum Corbejensium Joanne Falcken in expungendo nomine Sommerschenburg in textu Tangmari; sed eum nullatenus sequi possumus, quando patrem S. Bernwardi facit Theodoricum Olesburgicum [Trad. Corbej. p. 334.] . Nam imprimis nullo alio, quod sciam, argumento ostendere potest, patrem S. Bernwardi vocari Theodoricum, quam Chronico Sammichaelensi, citato supra num 9. Quum igitur Theodorici nomen ex hoc Chronico mutuetur, consequens est, ut et reliqua, nempe agnationem Sommerschenburgicam admittat. Esto interpolatus Tangmari textus: genus Sancti maneret incertum, si nullum aliud esset argumentum: sed supra ostendimus, multiplices esse rationes, ob quas Sancto nostro originem Sommerschenburgicam tribuere debemus. Pro sententia sua vero firmanda nihil affert Joan. Frid. Falcken: monstravit quidem, Tangmari textum esse corruptum, adeoque nullius ponderis; sed nullo modo veram familiam Sancti indicavit. Defendimus itaque, donec certiora edocti, S. Bernwardum ex familia Sommerschenburgica originem traxisse suam.
[14] [ad quam stirpem palatinatus Saxoniæ devenit:] Porro eodem, quo Sanctus noster vixit, sæculo familia Sommerschenburgica palatinatum Saxoniæ obtinuit. Nam Dedo comes palatinus dicitur in Chronico Teutonico Goslariensi, cæsus in ecclesia Goslariensi anno 1057 occcasione electionis discordis imperatoris [Leibnitz. Rer. Brunsw. t. III, p. 427.] : Dedo ein palantgrave van der Sommerschenborch blef dar ock dot, unde licht in deme myddele des munsters; Dedo comes palatinus de Sommerschenburg etiam ibi (in ecclesia) occisus est et jacet sepultus in media ecclesia. Minus accurate igitur loquitur Meibomius in Chronico Marienthalensi quando dicit [Script. t. III, p. 254.] , Fridericum I, comitem Sommerschenburgi seu seniorem, primum ex hac familia palatinum: erat nempe Fridericus iste, anno 1115 defunctus, filius Alberti, dicti Seveke Cribelli, qui uxorem duxit Odam, palatinam Saxoniæ, filiam Dedonis, comitis Wethini et Merseburgensis [Ibid., p. 253.] . Sed Dedo iste, præter Odam, filium habuit Fridericum ex quo posteri. Inter quos ejus pronepos Fridericus V, canonicus Magdeburgensis, qui mortuo fratre, abdicatoque canonicatu, paternam hereditatem adiit et uxorem duxit, ex quibus nuptiis prodiit Sophia, conjux Hermanni Thuringici, mater Ludovici et socrus S. Elisabeth Hungaricæ. Dicitur quidem, Fridericus Barbarossa palatinatum tradidisse huic Ludovico; quia nempe et spuria habenda erat Sophia, quasi ex presbytero nata [Ibid l. c. cfr Falcken. Trad Corb. p. 335.] , quæ proin palatinum comitatum jure suo in maritum non poterat transferre. Scimus autem tum maxime bellum indictum fuisse clericis concubinariis. Nunc ad genus S. Bernwardi maternum gressum facimus.
[15] [juvenis S. Bernwardus sub cura matris fuit,] Notatu dignum est, quod, tacito nomine patris, solius matris mentionem faciat Tangmarus n. 1 dicens, S. Bernwardum ortum claro gentis nostræ sanguine, ex filia Athelberonis palatini comitis: additur quoque a Folcmaro, avunculo suo, seu a fratre matris suæ traditus Osdago, episcopo Hildesiensi, ac tandem num. 4 presbyter factus, avo materno ad mortem usque astitisse: citatur etiam num 67 Rothgardis, Hildewardensis Ecclesiæ abbatissa, ejus matertera, adeoque matris soror. Cur igitur de sola stirpe materna agit biographus? Equidem crediderim patrem in ipsa pueritia Bernwardi fuisse mortuum. Quod etiam confirmatur ex eo, quod num. 1 mater et avunculus Folckmarus eum Tangmaro literis imbuendum, moribus etiam instituendum tradiderunt: nam partes quasi tutoris Bernwardi minorennis agere videtur Folckmarus, quum potius in patrem incumberet cura et educatio liberorum. Unum hic difficultatem facessit; nempe Folcmarus, avunculus erat, adeoque ad stirpem maternam spectabat quod ex num. 1 constat, ubi narratur Bernwardum juvenem inter avum Athelberonum ejusque filium episcopum amicitiam firmam conciliasse. Jam vero jure Saxonico mundium seu tutela, mortuo patre familias, pertinebat ad proximum paterni generis consanguineum [Cfr Eichhorn. Deutsch. Staats-und Rechtsgeschichte § 56.] . Esto igitur Folckmarus stricto jure tutor non fuerit, erat certe matri a consiliis, quibus hæc obtemperabat.
[16] Cl. A. Fr. Gfrörer, olim professor Historiæ in universitate Brisgoio-Friburgensis, [quia patre orbatus.] censet, patrem S. Bernwardi post obitum filiæ Athelberonis, superduxisse secundam uxorem, Rothgardem, dein abbatissam monasterii Hildewardensis, adeoque Sanctum habuisse novercam: sed nuspiam dicitur Rothgardem fuisse novercam, imo num. 7 vocatur matertera, seu soror matris. Nihil igitur est, cur secundas nuptias patri tribuamus; et ex hactenus dictis, verisimile est, eum conjugi, filiæ Athelberonis, præmortuum fuisse [Pabst. Greg. VII, t. I, p. 184.] . Sed aliud nobis oggerit jam sæpe citatus Joan. Frid. Falke in libro traditionum Corbejensium [Pag. 334.] : nempe Athelberonem, avum maternum, fuisse ex familia Sommerschenburgica. Sed id sine ullo idoneo testimonio profert: quinimmo leges ista ætate vigentes sententiæ huic omnino contradicunt. Vult quidem opinationem suam firmare ex bonis a familia Sommerschenburgica possessis: sed hic omnino impingit in leges ista ætate vigentes: nam lex Saxonum § VII expresse præcipit [Lindenbrog, Codex legum antiq. p. 476] : Pater aut mater defuncti filio, non filiæ, hereditatem relinquant. Atqui Athelbero, num. 2 prole utriusque sexus felicissime abundabat: nulla igitur hereditatis pars, quatenus in terris et prædiis consisteret, matri S. Bernwardi obvenire potuit. Manet proin etiam ex hoc capite inconcussum, sanctum antistitem ad stirpem Sommerschenburgicam per patrem pertinere.
[17] [Palatinorum officium exponitur;] Comitatus porro palatinus, quem tenebat Athelbero, Sancti avus maternus, erat, ut videtur, prima dignitas aulæ. Nam imprimis possessiones principis administrabat, ac per ejus ministerium tradebantur prædia, si quem forte princeps donare volebat. Sic anno 1012 S. Henricus II tradit Ecclesiæ Merseburgensi vinarium unum juxta Merseburg, jam olim per advocatum nostrum Burchardum, comitem palatinum ad ecclesiam in antiqua urbe sitam et in honore S. Petri … consecratam tradi fecimus, nunc quoque … corroboramus [Pertz, Monum. t. X, p. 175. Cfr Gfrörer. Pabst. Greg. VII, t. I, p. 186.] . Habebat itaque tutelam omnium possessionum principalium. Sed erat etiam palatinus judex supremus causarum civilium, ut testatur Hincmarus Rhemensis in Opusculo de Institutione Carolomanni seu de Ordine palatii § XXI [Migne, Patrol., t. CXXV, col. 1001.] : Comitis palatii, inter cætera pene innumerabilia, in hoc maxime sollicitudo erat, ut omnes contentiones regales, quæ alibi ortæ, propter æquitatis judicium palatium aggrediebantur, juste ac rationabiliter determinaret, seu perverse judicata ad æquitatis tramitem reduceret, ut et coram Deo propter justitiam et coram hominibus propter legum observationem, cunctis placeret. Si quid vero tale esset, quod leges mundanæ hoc in suis statutis definitionibus tum non haberent, aut secundum gentilium consuetudinem crudelius sancitum esset, quam christianitatis rectitudo, vel sancta auctoritas merito non consentiret, hoc ad regis moderationem perduceretur, ut ipse cum his, qui utramque legem nossent, et Dei magis quam humanarum legum statuta metuerent, ita decerneret, ita statueret, ut ubi utrumque servari posset, utrumque servaretur: sin autem, lex sæculi merito comprimeretur, justitia Dei conservaretur.
[18] [nam videntur plures simul fuisse.] Nullum autem est mihi dubium, quin ordinem palatii Carolovingici, etiam servaverint illi, qui provinciarum duces, imaginem aulæ regiæ exhibere ambiebant; quique in Saxonia sæculis X et XI ad summam potestatem imperatores eluctati sunt. Verumtamen videntur in Saxonia plures comites palatini simul fuisse: id monstrat laudatus Gfrörer. Nempe Theodoricum, S. Bernwardi patrem et Fridericum Gozecensem simul comitatum palatinum administrasse; idque explicat, quia Saxonia erat divisa in antiquam et novam; antiqua erat devicta per Carolum Magnum, nova per Ottones: ita ut antiqua Carolovingica, nova Ottoniana vocari posset [Pabst. Greg. VII t. I, p. 190.] . Quinimmo aliquos, forsan honoris solum causa, palatinatus dignitatem obtinuisse, facile crediderim. Certe in charta fundationis cœnobii Gozecensis, data III kal. Octobris 1053 dicit Adalbertus, archiepiscopus Bremensis, se una cum fratribus suis Dedone et Friderico palatinis præsidibus in nomine Domini Jesu Christi cœnobium Gozeka ex patrimonio suo construxisse [Pertz, Mon. Hist. Germ., t. X, p. 143.] . Erat etiam eodem tempore alter Dedo de Sommerschenburg, pariter palatinus, de quo jam egimus supra num. 13. Jam itaque habemus tres palatinos: nam uterque Dedo in unam personam confundere non possumus, si genus mortis attendimus. Dedo, fundator Gozecensis, anno 1056 occiditur apud pagum Polethe a quodam clerico, quem frater ejus Adalbertus Bremensis ei custodiendum tradiderat [Ibid., p. 144.] . Alter vero, ut supra diximus, in electione discordi imperatoris post Henrici III cæsaris obitum, eodem anno Goslariæ tumultuarie cæditur, et ibidem sepelitur. Quod autem censet Gfrörer patri Sancti nostri obvenisse et palatinatum et comitatum Sommerschenburgicum ex nuptiis cum filia Athelberonis, nobis probari non potest, quatenus ad Sommerschenburgum pertinet: quia, ut monstravimus supra num. 16 hereditas ista per fœminas accrescerc Theodorico non potuit.
[19] [Sæc. XII exstinguitur familia Sommerschenburgica.] Tandem familia Sommerschenburgica extincta fuit circa finem sæculi XII, quando defuncto anno 1188 Alberto palatino, ejus hereditas ad Adelhaidem seu Alheidem, vulgo hujus nominis III, Quedliburgensem abbatissam, devoluta est [Meibom, Scriptt., t. III, p. 254.] . Verum Alheidi contradixit Henricus Leo, dux Brunswicensis, princeps id temporis potentissimus, qui se palatinorum proximum agnatum, atque ex eo jure heredem dicebat. Alheidis, sive sua sponte sive ab aliis persuasa, comitatum Wichmanno, qui ab anno 1152 ad 1192 Magdeburgensem sedem tenuit, vendidit certo pretio, Henrico Leone acriter se opponente: sed tandem Sommerschenburgum penes Magdeburgenses archiepiscopos remansit. Pretium vero, ex venditione redactum, Alheidis abbatissa partim in instauratione destructi monasterii, partim in presbyteros, viduas aliosque tenuioris sortis homines erogavit. Scribitur obiisse anno 1190 ultima stirpis Sommerschenburgicæ [Ibid., p. 252. Cfr Voigt, Geschichte des Stifts Quedlinb. t. I, p. 297.] .
§ III. Locus et tempus nativitatis Sancti: ejus educatio in Schola Hildesiensi; indoles scholarum istius ævi.
[Natus videtur in castro Sommerschenburg,] Exposita stirpe, e qua S. Bernwardus prodiit, inquirendum venit tempus, quo Sanctus in lucem editus fuit. Atque in hac quæstione utcumque elucidanda conjecturis aliquantisper indulgeamus, oportet. Tangmarus, qui cæterum accurate Vitam Sancti conscripsit, minorem ejus ætatem aliquantulum neglexit: omisit enim nomen patris, locus et tempus nativitatis: quapropter hæc conjecturis assequi debemus. Et quod ad locum natalem imprimis spectat, censemus S. Bernwardum in paterno comitatu Sommerschenburg natale solum nactum fuisse, quod in ipsis confinibus utriusque episcopatus Magdeburgensis et Hildesiensis situm est: unde certo mihi definire non licet, ad quam ex duabus diœcesibus pertineat. Verisimilius tamen est, in diœcesi Magdeburgensi S. Bernwardum nactum fuisse natale solum: nam paulo supra vidimus, Alheidem abbatissam, ultimam e stirpe Sommerschenburgica vendidisse hereditatem Wichmanno, archiepiscopo Magdeburgensi, quatenus ad suam diœcesim pertinebat. Quod autem episcopo Hildesiensi educandus traditus et ab eodem clericali militæ adscriptus fuerit, non magnopere ostendit, Sanctum ex Hildesiensi Ecclesia oriundum fuisse. Facile enim juvenis ab una ad alteram diœcesim traducebatur. Cujus rei exemplum luculentissimum ejusdem et temporis et regionis habemus in S. Meinwerco, episcopo Paderbornensi, cujus Acta dederunt nostri sub die V Junii [Act. SS., t. I Jun., p. 508.] . Nam in ejus Vita num. 4 dicitur natus in septemtrionali tractu Trajectensis diœcesis [Ibid., p. 512.] , Halberstadii ad clericatus officium a parentibus oblatus, ubi tenerioris ætatis rudimenta, provectioris vero in Ecclesia Hildeneshamensi peregiit. Peractis studiis, Halberstadium rediit, ibique vixit sub præposito canonicæ legis. Porro Meinwercus et Bernwardus coævi fuerunt sub eadem provincia Moguntina, ille Paderbornæ, hic Hildesiæ, ac proin nihil obstat, quin S. Bernwardus, etiamsi in diœcesi Magdeburgensi ortus fuerit, ad Hildesiensem transierit.
[21] [circa annum 960:] Similiter nihil certi habemus de tempore nativitatis: ignoramus enim quot annis in hoc sæculo vixerit. Tria tamen sunt, quæ suadent S. Bernwardum sexagenarium obiisse. Imprimis Tangmarus, ejus simul magister et biographus, ei superstes fuit; dein anno 993 Hildesiensem cathedram conscendit, ac tandem anno 1022 vitam clausit suam. Ex hisce vero deducimus, S. Bernwardum ad provectam omnino ætatem non pervenisse, si quidem vitæ scriptorem habuerit suæ pueritiæ magistrum. Dein anno, ut diximus, 993 episcopus consecratus, ætatem quasi triginta annorum habere debuit; quum concilium Aquisgranense anni 816 lib I cap. 9 [Harzheim. Conc. Germ. t. I, p. 440.] requirat, ut ad exemplum Chrisi anno ætatis trigesimo prædicare incipiat. Quod autem, ait, a triginta annis sacerdos (episcopus) efficitur, ab ætate scilicet sumptum est, ex qua idem orsus est prædicare. Sacerdotis porro nomine hic venire episcopos manifestum est, quia capite præcedenti agit concilium de presbyteris [Ibid. p. 438.] . Tandem non diu post ætatem canonicam sedem Hildesiensem consecutus est S. Bernwardus; nam in ejus vita num. 4 legitur: cum plerique nobiles clerici, palatina militia diu certantes, missionem (episcopatum Hildesiensem) optarent, consensus tamen omnium in hunc Deo electo juvenem concordabat: loquitur dein scriptor de juvenili corpore, quod ad virtutum culmen coegit. In episcopatu autem triginta annos (a 993 ad 1023) exegit. Ex quibus omnibus conficitur sexagenarium ætatem attigisse S. Bernwardum; ac proin circa annum Christi 960 in lucem hanc editum fuisse.
[22] [Schola Hildesiensis, in qua] Tangmaro, qui primicerius scholæ puerorum præerat, litteris imbuendus, moribus etiam instituendus deputatur. Hæc ipse Tangmarus num. 1, qui deinceps exponit, qua ratione puerum Bernwardum ad omnes scientias et artes excoluerit. Primicerius, qui scholæ puerorum præerat, idem est, qui etiam Scholasticus vocatur. Instar seminariorum hodiernorum habebantur scholæ episcopales, quarum imaginem accuratissimam nobis exhibet auctor Vitæ S. Meinwerci, qui S. Bernwardo coævus, Hildesiensis scholæ etiam alumnus fuit, cap. 11 [Acta SS., t. I, Jun. 537.] : Studiorum, ait, multiplicia sub eo floruerunt exercitia; et bonæ indolis juvenes et pueri strenue instituebantur norma regulari, proficientes haud segniter in claustrali disciplina, omniumque litterarum doctrina. Claruit hoc sub ipsius sororio Imado episcopo, sub quo in Patherbrunnensi Ecclesia publica floruerunt studia. Quando ibi musici fuerunt et dialectici, enituerunt rhetorici, clarique grammatici: quando et magistri artium exercebant trivium, quibus omne studium erat circa quadrivium: ubi mathematici claruerunt et astronomici, habebantur physici atque geometrici, viguit Horatius magnus et Virgilius, Crispus ac Sallustius, et urbanus Statius; ludusque fuit omnibus insudare versibus et dictaminibus, jocundisque cantibus. Quorum in scriptura et pictura jugis instantia claret multipliciter hodierna experientia; dum studium nobilium clericorum usu perpenditur utilium librorum. Præfatus quoque Imadus episcopus tempore suæ pueritiæ tanto disciplinæ claustralis rigore ibidem est nutritus, ut numquam patrem suum videre extra conventum specialiter vel ei colloqui fuerit permissus: dicente episcopo, pueros et adolescentes cum districtione debere erudiri, et non nocivis blandimentis deliniri; quoniam audaciæ et ferociæ nutrimenta eis ministrarent blandimenta. Adolescebant quoque secum tirones militiæ cœlestis Anno, archiepiscopus Coloniensis, Frithericus Monasteriensis et perplures alii, strenui postmodum in vinea Domini operarii.
[23] [educatur,] Hactenus prolata ex S. Meinwerci Vita, explicatione aliqua indigent. Primo Imadus qui sororius sancti antistitis dicitur, quatenus ejus mater erat soror S. Meinwerci fuit tertius ab ipso Paderbornensis episcopus, quam cathedram tenuit ab 1051 ad 1076 [Schmid, Die Säkulairzirten Bisth. Deutschlands, t. II, p. 110.] : adeoque ipse Imadus, licet ex nobilissima stirpe progenitus, austeram vivendi regulam professus est. Animadvertamus obiter, etiam in scholis ecclesiasticis, excultos fuisse juvenes lectione scriptorum profanorum, ac inter auctores recensitos unum solum fuisse, qui soluta oratione scripserit, nempe Sallustium. Hic etiam videre licet supellectilem librariam scholæ Paderbornensis, quatenus scripta profana complectebatur. Satis autem notum est, quanto pretio hujusmodi codices comparandi erant: præsertim quum summa sæpe arte et conscripta et picturata essent. Quapropter in scholis istius ætatis maxima cura exercebantur juvenes in scriptura et pictura, quarum jugis erat instantia et monumenta exstabant. Luxus, qui in exscribendis libris explicabatur, ortum forsan suum a S. Bonifacio Moguntino accepit: in ejus enim epistolis, ut ostensum fuit in Actis S. Lulli ad diem XVI octobris [Act. SS., t. VII, Octob. p. 1075 et seqq.] , frequenter agitur de libris ex Anglia in Germaniam mittendis; sic ab Eanfleda abbatissa petit, ut cum auro conscribat epistolas domini sui sancti Petri Apostoli ad honorem et reverentiam Sanctarum Scripturarum [Migne, Patrol. tom. LXXXIX, col. 712.] . Ex eo verisimiliter fonte manavit in Ecclesiis et scholis Germaniæ consuetudo exercendi juvenes in scribendo et pingendo. Quantus vero fuerit in istis artifex S. Bernwardus, infra docebimus.
[24] [describitur;] Quas pueri docebantur, scientias profanas Trivium et Quadrivium complectebatur. Trivium, autem, ut habetur apud Cangium h. v. dicitur Grammatica, Dialectica et Rhetorica, quasi triplex via ad eloquentiam. Quadrivium vero quatuor artes complectebatur, scilicet Arithmeticam, Musicam, Geometriam et Astronomiam. Disciplinæ hactenus enumeratæ viam sternebant ad graviores scientias Theologiæ, Jurisprudentiæ et Medicinæ. Non est dubium quin illi, qui Ecclesiastico ministerio deputandi erant, in theologicis disciplinis exercerentur: sic noster S. Bernwardus in Sacra Scriptura et Ecclesiæ patribus pervolvendis excultus fuit. Qui vero, maxime inter nobiles, civilibus negotiis gerendis destinabantur, ii ad jurisprudentiam incumbebant: ut testatum nobis facit Chronicum Eberspergense de Udalrico comite ineunte sæculo XI, qui dicebat, quod si quis potens ac nobilis legem (jura) ignoraret, ignominiosus videretur, sicut, ait, in me coævisque apparet, qui jura didiscimus [Oeffel. Rer. Bojic. scriptt. tom. II, p. 10.] : sed mos iste, ut ibidem dicitur, paulatim in desuetudinem abiit.
[25] [qua occasione sermo fit] Præter scholas episcopales, fuerunt etiam, fundatis monasteriis, scholæ in cœnobiis. Fulserunt præ cæteris in Germania scholæ Sangullensis [Cfr V. Arx, Geschichte von St Gallen, t. I, p. 183.] et Fuldensis [Schannat. Hist. Fuld., p. 55.] , antiquitate potiores, ad quarum normam reliquas scholas episcopales et monasteriales ordinatas fuisse, existimo. Meridionalem Germaniam excoluere præsertim Sangallenses, septemtrionalem Fuldenses. Et quidem ante domitam per Carolum Magnum Saxoniam, Fuldenses præcipua evangelici verbi semina agro Saxonico commiserunt, quæ dein in uberrimas fruges excreverunt. Jam anno 787 aut sequenti Carolus præceperat, ut episcopia et monasteria præter regularis vitæ ordinem, atque sanctæ religionis conversationem, etiam in litterarum meditationibus, eis, qui, donante Domino, discere possunt, secundum unicujusque capacitatem, docendi studium debeant impendere: qualiter sicut regularis norma honestatem morum, ita quoque docendi et discendi instantia ordinet et ornet seriem verborum; ut qui Deo placere appetunt recte vivendo, etiam ei placere non negligant recte loquendo [Sirmond. Conc. Gall., t. II, p. 121.] . Hinc etiam erecto episcopatu Osnabrugensi, Carolus præcipit anno 804, ut ibidem græcæ et latinæ scholæ habeantur, ita ut semper reperiantur clerici utriusque linguæ gnari: quapropter dum rex clericos eximit ab omni regali servitio, vult tamen, si forte contingat, ut imperator Romanorum et rex Græcorum conjugalia fœdera inter filios eorum contrahere disponant, tunc Ecclesiæ Osnabrugensis episcopus, omni sumptu a rege vel imperatore adhibito, laborem simul et honorem illius legationis assumat [Harzheim. Conc. Germ., t. I, p. 387.] .
[26] [de scholis monasterialibus:] Multum etiam excolendis bonis literis contulit fundatio Novæ Corbejæ in Saxonia, quæ anno Christi 815 incepta est. Nam in Chronico Corbejensi legimus sub anno 846, Scholam maxime floruisse cum incremento Saxoniæ [Leibnitz, Rer. Brunswic., tom. II, p. 297.] . Enimvero scientiarum studium ibidem ista ætate floruisse idem Chronicum testatur, quum dicit, Wimonem anno 885 lectorem ob expeditam doctrinam et accuratam informationem magni habitum ubique [Ibid, p. 298.] : similiter anno 952 Unwanus Corbejensis fit lector S. Theologiæ in monasterio S. Pantaleonis Coloniæ [Ibid., p. 301.] . Verum non unum solum lectorem seu magistrum mittit Corbeja ad alia monasteria, sed novas etiam fundat scholas, ut legitur in eodem Chronico sub anno 961 floruisse schola in Nova Ecclesia cum tota congregatione, certando, ait, quasi cum nostra. Sic mater dilexit filiam, et filia matrem honorabat [Ibid., l. c.] . Idem tamen non dixero de cœnobiis monialium. Jam alibi, nempe in Actis S. Hedwigis ad diem XVII octobris, numm. 35 et seqq. [Act. SS., tom. VIII Octob., p. 205.] , monstratum fuit, sanctimoniales non habuisse, sicut monachi, scholas exteriores, sed solum interiores seu claustrales pro puellis nempe aut velatis aut velandis.
[27] [in quibus omnibus artes liberales exercebantur.] Quum igitur studium litterarium supra expositum S. Bernwardus decurreret et vivacissimo, ait biographus num. 3, igne animi in omni liberali scientia deflagraret, nihilominus tamen in levioribus artibus, quas mechanicas vocant, studium impertivit. Neque hoc valde mirabile est. Nam clerici istorum temporum et istarum gentium ejus erant conditionis, ut artes etiam barbaros docere cogerentur: quemadmodum hodierni viri apostolici, dum prædicatione silvestrium hominum indolem emolliunt, ad vitam civilem artesque congenitas illos informare debent. Et hoc porro series actorum antistitis nostri ostendet. S. Bonifacius Moguntinus, cujus disciplina Ecclesiæ Saxonicæ informatæ erant, in Anglia viderat, episcopos et presbyteros vere fuisse civitatum Δημιουργους utpote qui gentem Anglosaxonum ad omnem humanitatem instruxerant. Certe canones editi ab Edgaro rege id præcipiunt. Can. XI [Labbe, tom. IX, Conc., col. 683.] legimus: Docemus etiam, ut sacerdos quilibet ad augendam scientiam, opificium discat diligenter: nempe quando populus, adhucdum agrestis, videbat duces suos spirituales ad opificium aliquod incumbere, tali exemplo ad imitationem provocabatur, et paulatim artium cultura promovebatur. Cæterum in antiquis monasteriis omnia opificia et artes omnes exercebantur. S. Dunstanus, archiepiscopus Cantuariensis, erat faber, organorum musicorum factor, fusor campanarum [Cfr Lingard, Les Antiquités de L'Eglise anglo-sax., p. 179.] : abbates monasterii Solemniacensis in Lemovicibus initiarunt et promoverunt artem cælatoriam et encausticam, quæ tantam famam Lemovicensi civitati conciliavit [Lenoir, Archit. monast., tom. II, p. 478.] . Thiemo quoque, archiepiscopus Salisburgensis, sæc. XI Martyr, sculpendi, pingendi, fingendi, cælandi arte excellebat, imo industria, hactenus deperdita, callebat artem, fundendi lapideas statuas [Metzger, Hist. Salisburg., p. 335.] . Igitur quum S. Bernwardus artibus mechanicis studium impertivit, nihil fecit, quod a moribus suæ ætatis abludebat.
[28] [Ordines minores accipit:] Videtur S. Bernwardus in ipso flore adolescentiæ ab episcopo Hildesiensi exorcistatus ordinem accepisse: qui quum tertius sit inter Ordines Minores, verisimiliter et præcedentes ab eodem episcopo acceperit. Legimus dein S. Bernwardum a B. Willigiso, Moguntino archiepiscopo, subdiaconum fuisse ordinatum: Ista vero ætate hic ordo inter sacros seu majores non computabatur, quod demum factum est exeunte sæculo XII; nam Petrus Cantor, nempe Parisiensis, eodem sæculo vita functus in suo Verbo Abbreviato cap. 60 [Migne, Patrol., tom. CCV, col. 184.] scribit: De novo institutum est, subdiaconatum esse sacrum ordinem. Nihilominus Card. Bona Rer. Liturg. lib. I, cap. 25, § 16 [Pag. 483, edit. Antv. 1677.] licet inter Minores Ordines haberetur subdiaconus, docet, post sextum tamen sæculum vix aliqua memoria subdiaconorum reperiri, qui non fuerint continentiæ voto adstricti. Et Romæ quidem jam ab his continentia servabatur tempore Pelagii II, Pontificis ab anno 578 ad 590, qui subdiaconis Siciliæ prohibuit, ne uxoribus miscerentur, ut testatur S. Gregorius Magnus lib. I, epist. 44 [Migne, Patrol., tom. LXXVII, col. 506.] : simul tamen vult, ut deinceps subdiaconi ordinandi, se victuros caste promittant; quod si post prohibitionem a Pelagio Papa factam se continere noluerint, pervenire ad sacrum ordinem minime possint. In Ecclesiis Angliæ, a quibus disciplina clericalis ad Germanicas, teste Beda lib. I, cap. 27 [Ibid., tom. XCIV, col. 58.] , derivata est, solis clericis in sacris ordinibus constitutis interdicendum erat matrimonium, quod inferioribus permittebatur. Ex dictis liquet, S. Bernwardo, clerico sæculari, post susceptum subdiaconatum liberum fuisse pro arbitrio ad sæcularia vota transire [Cfr Moroni, Dizion. di Erud., V° Subdiacono.] .
[29] [avo materno adest] Ante tamen quam ad B. Willigisum commearet S. Bernwardus, licet adhuc primis auspiciis pubescentis decoris florens, jam ab avo materno Athelberone assumptus est in consilium (Vita num. 1.). In eo enim adolescente avus salutaris consilii stationem reperit, familiarius sibi adjunxit, ut ne minimum quidem sine ejus consultu ageret. Incolatus vero in domo avi habuit aliquam temporis intercapedinem, qua ad antistitem Moguntinum migravit, a quo post subdiaconatus ordinem, diaconatum et presbyteratum accepit. Et recte quidem dixi intercapedine temporis ordinationem Sancti nostri celebratam fuisse. Nam presbyter factus, reversus est ad præsatum comitem, suum videlicet avum (Vita num. 2.). Revertendo quippe monstratur Sanctus, illic jam habitasse. Arbitror autem S. Bernwardum presbyteratus Ordinem accepisse, factum annorum circiter viginti quinque. Nam supra ex conjecturis probabilibus num. 21 statuimus illum natum circa annum Christi 960, et jam presbyterum et regis capellanum, ut monstrabimus infra, anno 987 aut 988 minorennis regis, Ottonis III, institutorem fuisse. Unde deducimus, illum anno 985 presbyterum ordinatum fuisse. Si enim uno alterove anno anticipamus ordinationem, impingimus in defectum ætatis in ordinando; si tardius prorogamus, non potest presbyter educationem Ottonis procurasse: itaque anno circiter 985 illiganda est ordinatio S. Bernwardi, qui tunc ætatis erat annorum circiter viginti quinque.
[30] [totius familiæ columen.] Quo tempore S. Bernwardus, jam presbyter, morabatur apud avum, curam præcipuam posuit in conservanda pace familiæ. Pro paterno ait biographus num. 4, affectu ad filios (suos nempe avunculos) totum se profudit, magnamque gratiam inter illos conciliabat… Inter patrem quoque et silium, dominum episcopum internuntius sæpe discurrebat, magnamque inter illos familiaritatis gratiam conciliabat. Ipsi ergo episcopo tantum complacuit, ut Daventriensi cœnobio sua vice illum præponere vellet: fitque inter episcopum et comitem de tantæ indolis juvene religiosa concertatio, ut uterque pro morum gratia illum sibi adoptare intenderet. Sed ipse imbecillis avi insirmitatem sustentare, quam episcopales delicias appetere malebat. Satis intelligitur episcopus, de quo hoc loco, esse Folcmarus, Sancti avunculus, qui sedem Trajectensem seu Ultrajectinam occupavit annis XIII, nempe ab anno 977 ad 990 [Van Heussen, Hist. Ultraj., t. I, p. 10.] . Daventriense cœnobium, de quo in textu agitur, est collegium canonicorum, ut habetur in Vita S. Ludgeri ad XXVI martii, ab Altfrido ejus in episcopatu Monasteriensi successore, qui sæculo IX floruit, conscripta. Ibidem enim legitur [Act. SS., t. III Mart., p. 645.] , S. Ludgerus instaurasse ecclesiam Daventriensem, sæpe a paganis destructam, in eamque collocasse corpus S. Lebuini seu Liafwini, ubi etiam nunc, inquit Altfridus, cœnobium est cononicorum, Domino famulantium. Quod autem ista Daventriensis præpositura Sancto procuratura erat episcopales delicias, ideo dictum existimo, quia Daventria erat ex oppidis primariis episcopatus Trajectensis, imo tunc temporis omnium primum; quod conjicere licet ex Vita S. Joannis, Gorziensis abbatis, ad diem XXVII februarii edita, in qua auctor Joannes, abbas S. Arnulphi Metensis, dicit se animatum fuisse ad scriptionem continuandam a Poppone, qui, ait [Ibid., t. III Febr., p. 699.] , tunc erat Trajectensis seu Daventriensis Ecclesiæ pontifex clarissimus atque in grege doctorum admodum celebratus. Hæc ipsa confusio sedis monstrat principalitatem Daventriæ: qua episcopales delicias explicamus. Verum quidem est, Popponem hunc non reperiri in Catalogis episcoporum Trajectensium: ideo forsan quia brevissimus fuerit ejus episcopatus: Quidquid sit, temerarium esset erroris arguere auctorem coævum, doctum, fide dignum. Sæculo XVI, ut scimus, Daventriensis præpositura in episcopatum erecta fuit.
§ IV. Ottoni III, imperatori minorenni, datur magister; multorum invidiam incurrit; eligitur episcopus Hildesiensis secundum formam, quæ explicatur, sæculo X usitatam.
[Magister Ottonis III minorennis,] Otto II imperator anno 983 die VII decembris reliquit moriens filium minorennem, qui regnavit sub tutela matris suæ, Theophaniæ. Hæc autem filium septennem S. Bernwardo litteris imbuendum, moribusque instituendum, consensu cunctorum procerum, commendavit. (Vita num. 5). Qua vero solertia impositum munus obierit exponit dein biographus his verbis: In quo (munere) ita excelluit, licet quorumdam invidia morderetur, ut puer imperialis in discendo mirifice proficeret, et tamen ad cuncta foris obeunda liberalissimo negotio ejus ingenium feriaret. Et cum alii regi puero adulando obsequerentur, adeo ut ludicra et quæ tenera ætas poscebat, illi persuaderent, imperatrix etiam, verita affectum filii sibi præripi, in ejusmodi favore in tantum emollita esset, ut ad omnia, quæ puerilis ætas illum impelleret, ipsa gratissimo affectu consentiret: hic solus tanta arte institit, ut a non faciendis metu illum prohiberet, et tamen plenissimo affectu ejus animum sibi colligaret… Hujus consilio examinabat quod cumque alii adulando persuadebant; quia quamvis in puerilibus auspiciis otiaretur, altiori tamen industria quorumdam simulationes prævidebat. Præcipua itaque familiaritate magistrum suum amplectebatur, nec ab ullo inferius tractari patiebatur, quem universali virtutum decore respersum venerabatur.
[32] [multorum invidiam,] Hunc institutionis regiæ tenorem, quem tenuit S. Bernwardus, exposuimus, ut respondeatur iis, qui jam tunc inter duos pontifices sanctos, Bernwardum et Willigisum, discordiarum semina jacta fuisse existimant. Certe, ut jam diximus, consensu cunctorum procerum constitutus fuit regis pueri magister: dein mortua matre, imperatrice Theophania, Neomagi XV junii anni 991 defuncta, ut habent Annales Quedlinburgenses [Pertz, Monum. Germ., t. V, p. 68.] , puer regius, utroque orbatus parente, vix undecim annorum natus, aliorum ope et consilio imperium, quod universam fere Germaniam ac Italiam et partem non parvam Galliæ complectebatur, administrare debuit. Summa vero imperii erat penes Willigisum, archiepiscopum Moguntinum, ut docet nos Dodechinus in sua Appendice ad Marianum Scotum. Temporibus, inquit [Pistorius, Script. Rer. Germ., t. I, p. 677.] , Ottonis imperatoris hujus nominis Tertii, præfuit Ecclesiæ Moguntinæ Villigisus, archiepiscopus memoria dignus, qui ipsum Ottonem adhuc valde puerum et imperatorem educavit et interim per XVI annos rexit imperium. Fuerit igitur inter Willigisum et Bernwardum in administrando imperio opinionum dissensio, quæ vix quando res graves et arduæ in deliberationem adducuntur, abesse potest. Adeoque pro familiaritate, qua, ut dicit Tangmarus num. 3, utebatur Bernwardus cum puero imperatore, fieri debuit, ut non idem esset semper utrique antistiti in agendo consilium: quæ dein dissensio, artibus muliebribus aucta, in simultatem exarsit.
[33] [præsertim simultatem] Dicitur quidem, causa discordiæ fuisse male instituta educatio Ottonis pueri, quam neglectam exprobrabat imperatoris soror, Sophia, abbatissa dein Gandersheimensis [Ibid., p. 908.] . Hæc quantum ad Willigisum spectant, nullo testimonio nituntur: nullus enim antiquorum tale quid retulit. Altius certe repetenda est inimicitia, inter S. Bernwardum et Sophiam, Ottonis sororem, enata. Postquam, inquit Tangmarus num. 25, luxus et superfluitas accessit, morum insolentia subintravit, obedientia torpuit, repulsa est episcoporum reverentia. Quod cuique erat placitum, faciebat licitum. Sophia autem, abbatissa sua Gerburga invita et renitente, ad palatium se contulit; ibique annum vel biennium commorata est. Pro officio suo S. Bernwardus episcopus, blandius illam admonitam, ad monasterium redire persuasit. Sed perstitit in palatio Sophia, quia, ait Bodo Clusinus in Syntagmate de constructione monasterii Gandersheimensis [Meibom. Scriptt., t. II, p. 498.] , litteris imbuta et leges quoque callens humanas, frater ejus imperator eam petivit concedi sibi ab abbatissa. Atque hoc quasi exordium mihi videtur simultatum, quas Ganderheimiensis controversia latius propagavit. Cæterum curam a S. Bernwardo impensam educando Ottoni III, testatur Tangmarus, numero 31 citatus, quando dicit, adulatoribus, imo ipsi matri Theophaniæ, quasi solum restitisse: quod vero non multum religiosa fuerit pueri educatio, non continuo culpa est magistri; præsertim si attendimus, Ottonem, vix tredecim annos natum, aliis præceptoribus tradendum fuisse, nempe quando anno 993 Bernwardus noster Hildesiensem cathedram conscendit.
[34] [cum Willigiso Moguntino subit.] Suspicantur aliqui, ordinationem S. Bernwardi ad Hildesiensem sedem fuisse factam opera maxime Willigisi, qui rivalem minus gratum in administrando imperio passus non fuerit: unde sugillant etiam Tangmari simplicitatem existimantis, num. 6, magnum Bernwardo impensum fuisse honorem, quod inter tot tantosque, ipse juvenis ad infulas episcopales destinatus fuerit [Gfrörer, Pabst Gregor VII, t. V, p. 557.] . Nempe ajunt, longe honoratius erat, imperatoriis consiliis assidere, quam episcopatum regere peculiarem, in angulo imperii positum. Esto quis ita judicet. Sed aliæ sunt cogitationes Sanctorum; qui sæpe artes aulicas veriti, aulam et splendida officia dereliquerunt. Dein Tangmarus supra num. 31 citatus clare insinuat, sanctum præceptorem habuisse adversarios multos, qui rectam severitatem magistri emollire in detrimentum regis pueri contendebant. Tales incommodum censorem infulis pontificalibus redemisse facile intelligo. Sed Willigisum, virum gravem, prudentem, sanctum in istiusmodi consilio non admittam, nisi idoneus adducatur testis, qui hactenus abest. An forsan Tangmarus, ut alumni sui gloriam magnificaret, Ottonis pueri institutionem ita adornarit, ut oblique insinuatur [Gfrörer, Pabst Gregor VII, t. V, p. 927.] ? Verum in ipsa persona scribente, in modo scribendi, in rebus narratis nihil est, quod talem suspicionem ingerere potest. Admittamus narrationem Tangmari, prout scripta est, donec meliora edocti fuerimus non per meras conjecturas, sed per testimonia idonea. Ad alia progrediamur.
[35] [Ab Otwino educatus S. Bernwardus,] Tangmarus num. 1 nos docet, S. Bernwardum traditum fuisse educandum Osdago, Hildesiensi, episcopo: quod cum serie gestorum nequaquam consentaneum est. Osdagus enim sedem occupavit ab anno 985 ad 989 [Sakular. Bisth. Deutschland, t. I, p. 228.] ; eique successit Gerdagus ab anno 990 ad 992 [Ibid., l. c.] , quem dein S. Bernwardus anno 993 excepit. Monstravimus autem supra num. 20, Sanctum natum fuisse circa annum 960. Osdago igitur traditus fuisset jam annos XXV factus, adeoque annos pubertatis jam longe prætergressus, quod cum reliqua narratione Tangmari nullatenus quadrat. Quod si Osdago Othwinum substituimus, jam omnia recte procedunt. Etenim Othwinus, Hildesiensis episcopus ab anno 954 ad 984, recte potuit suscipere puerum Bernwardum, circa annum 960 natum. Error porro in nomine episcopi educatoris Tangmaro adscribi non debet: satis notum est, antiquos nomina non raro expressisse per primam literam; unde librarii, historiæ et episcoporum ignari, Othwino Osdagum substituerunt. Est et alterum argumentum, quod mutationem nominis omnino necessariam facit: nempe dicitur puer a suo avunculo religioso diacono Folcmaro, post quoque Trajectensi episcopo traditus: ergo traditio præcessit aditionem cathedræ Ultrajectinam, quæ, ut diximus supra num. 30, anno 977 contigit.
[36] [Gerdago in sede Hildesiensi succedit:] Gerdagus qui proxime præcessit S. Bernwardum obiit, secundum Annales Hildesienses [Pertz, Monum., tom. III, p. 69.] anno 992. Sic enim habent: Eodem anno (992) Gerdagus episcopus Romæ limina sancti Petri orationis causa adiit; inde revertens Cumis (Comi Annales Quedlinbergensis dicunt: in Longobardia [Ibid., l. c.] ) obiit VII id. decembris. Addunt Annales Quedlinbergenses [Ibid., l. c.] : obierunt etiam presbyter suus Suiteboldus et diaconus suus Bodo ejusque frater Hioprecht et camerarius suus. Successit autem sibi Bernwardus episcopus. Lue contagiosa periisse episcopum Gerdagum suspicor, si quidem cum eo ejus quoque comitatus exstinctus est. Nam manus violentas illi injectas fuisse non censeo; quia istiusmodi violentiæ aliquod vestigium apud historicos reperiretur. Statim vero Gerdagi obitus Hildesiæ innotescere debuit, quia inter mortem Gerdagi et S. Bernwardi consecrationem quadraginta dies interfuerunt, nempe a die VII decembris usque ad diem XIV januarii.
[37] [qua occasione forma electionis,] Per idem tempus, inquit Tangmarus num. 6, nempe post mortem Theophaniæ imperatricis, quæ obiit Neomagi XVII kal. julii 991 [Ibid., p. 68.] , venerabili domino Gerdago decedente, hic religiosus juvenis Bernwardus votis omnium ad pontificatum eligitur: et cum plerique nobiles clerici, palatina militia diu certantes, missionem optarent, consensus tamen omnium in hunc Deo electum juvenem concordabat. Communi igitur electione sanctæ Hildensemensi Ecclesiæ ordinatur episcopus a Willegiso archiepiscopo XVIII kalendas februarii anno Incarnationis dominicæ nongentesimo nonagesimo tertio, indictione sexta. Vaga sunt hæc verba in quantum agunt de modo electionis. Imprimis videtur clericis palatinis liberum non fuisse, quærere sibi prælaturas extra aulam sine licentia principis: vox missio alludit ad servitium militare; interpretor enim tamquam facultatem, a rege concessam, ut clericus palatinus quærat sibi dignitatem ecclesiasticam, aut oblatam acceptet. Interpretationi favet, quod clerici dicantur palatina militia diu certantes, et occasione oblata honestam missionem petentes. Invidiosi erant sæpe reliquo clero palatini: illos avaritiæ arguit Lupus Ferrariensis, sæc. IX scriptor epist. XXV [Migne, Patrol., tom. CXIX, col. 475.] : Fama, inquit, versatur inter nos, clericos palatii diversorum cœnobiorum sibi dominium optare et poscere, quibus nulla sit alia cura, nisi ut tunc avaritiæ oppressione servorum Dei satisfaciant. Plura de his habet Cangius in suo Glossario voce Capellanus. Verum satis intelligitur, missione honesta, data clerico palatino, esse efficacissima commendatio dignitatis acquirendæ.
[38] [sæc. X usitata,] Hæc dicta non sunto, ut vel oblique carpatur S. Bernwardus, capellanus palatinus: multi certe e palatio prodiere viri, omni sanctitate et doctrina insignes, inter quos primo subsellio sanctum nostrum antistitem collocamus: sed ubi plures sunt ejusdem conditionis homines, fieri non potest, ut humana fragilitas non se prodat aliquando. In omni certe sanctimonia se gessit in palatio S. Bernwardus, sed remanet tamen quæstio, quæ fuerit electio, aut quis omnium consensus, quo ad Hildesiensem cathedram evectus fuit. Tangmarus quidem dicit, votis omnium ad pontificatum electum fuisse, consensum omnium in hunc juvenem concordasse: sed qui sint isti omnes, nequaquam explicat. Quænam v. g., imperatoris ejusve matris Theophaniæ in hac electione fuerunt partes? An propositus principis nomine Bernwardus, omnium votis electus fuit? Certe exsistebat sæculo X exeunte jus patronatus, seu jus præsentandi ad beneficium ecclesiasticum pro fundatore ejusque heredibus, quod sibi arrogare poterant imperatores præsertim pro Ecclesiis Saxonicis, quas Carolus Magnus fundaverat. Sic S. Adalbertus, cujus Acta illustrarunt nostri ad diem XX junii [Acta SS., tom. IV Junii, p. 30.] , eligitur ab Ottone I seu Magno archiepiscopus Magdeburgensis anno 968, ut constat ex ejus diplomate [Pertz, Monum. Legum, tom. II, p. 561.] , in quo dicit omnibus fidelibus suis, virum venerabilem Adalbertum episcopum, Rugis olim prædicatorem destinatum et missum, archiepiscopum et metropolitanum totius ultra Albiam et Salam Sclavorum gentis, modo ad Deum conversæ vel convertendæ, fieri decrevimus pariter et elegimus, quem et Romam pro pallio a domno Papa suscipiendo direximus. Et ut hæc nostra electio firmior et subnixior fiat, eum vestræ caritati dirigimus, et ut a vobis omnibus et vocum acclamatione et manuum elevatione electus, suæ sedi inthronizetur, omnimodis desideramus. Præscribit dein ut episcopi comprovinciales, nempe Merseburgensis, Citicensis postea Naumburgensis, Misnensis, Havelbergensis et Brandeburgensis electioni subscribant et fidem subjectionemque illi promittant.
[39] [describitur; ast dein clero Hildesiensi committitur:] Habemus hic formam electionis X et XI sæculi in Germania. Imperator eligebat aut designabat clericum, quem populus vocum acclamatione et manuum elevatione acceptabat: ipsorum etiam episcoporum erat, electioni subscribere et siquidem ageretur de archiepiscopo, fidem subjectionemque illi promittere: agitur tamen de præsentia legatorum domni Papæ, cujus auctoritate constituenda erat sedes metropolitana Magdeburgensis. Hæc etiam confirmantur formulis Marculfi lib. I, cap. 5 [Migne, Patrol., tom. LXXXVII, col. 704.] . Utrum vero secundum hanc aut similem formam electus fuerit S. Bernwardus non dicam: id tamen certum, sanctum antistitem obtinuisse a S. Henrico imperatore liberam electionem episcopi Hildesiensis, ut liquet ex diplomate, dato V non. martii anni 1013 [Scheid., Orig. Guelf., tom. IV, p. 433.] : postquam enim, Bernwardo episcopo ex oppido, quod vocatur Hildenesheym, quod est in pago Astfala petente, istam Ecclesiam omnesque possessiones ejus sub sua defensione et immunitatis tuitione accepit, pergit dicens: Jam prædictæ Ecclesiæ etiam concedimus, ut habeant ejusdem sedis clerici canonice et ecclesiastice, seu inter se, sive aliunde, digne ad hoc et convenientes, eligendi episcopum liberam et propriam facultatem, æquo consensu regis. Diploma igitur citatum præcipuas partes in electione episcoporum Hildesiensium clero ipsius Ecclesiæ defert: neque ullo indicio significatur, jam olim istiusmodi privilegium exstitisse. Verisimile itaque est, S. Bernwardum ab imperatore electum, votis omnium et consensu omnium acceptatum fuisse. Quia tamen, ut tum res erant, libertati ecclesiasticæ perniciosa evadere poterat istiusmodi forma electionis, eam immutare sategit sanctus antistes.
[40] [cujus disciplina] Et certe istius ætatis clerus Hildesiensis dignus erat, cui tantum officium committeretur, utpote cujus integritas in Ecclesiis Germanicis celebraretur. Annalista Saxo de eo testimonium fert sub anno 1044, quod ad tempora S. Bernwardi commode traduci potest. Hactenus, inquit [Pertz, Monum., tom. VI, p. 686.] , Hildenesheimensis clerus tam districta religione obsequio Dei se mancipaverat, ut in professione canonica districtione gauderet monachica. Nam ut taceatur, quam severe animadvertebatur, si quis choro, mensa, dormitorio non dico deesse, sed tardius adesse, nisi aut gravi necessitate irretitus, aut licentia animatus, præsumpserat; scolari disciplinæ jugo absoluti, arctiori habena in claustro frenabantur, et quotidianam scripturam decano præsentare, Evangelium cum lectione, cantum quoque, et ipsos etiam psalmos reddere exigebantur, ut timidius in claustro quam in scolis manum ferulæ subducere viderentur. Delicatioris etiam vestitus tam nulla illis cura, ut gulas, quibus nunc ardet clerus, nescirent: linguas pelliciales ac manicas non pallio sed nigrato panno ornarent; linguas autem claustralium pelliciarum non minus quam tunicarum equestrium fibularent. Sic igitur rusticalem justitiam curiali facetiæ prætulerant, sic fortunam annullando, nec altiora quam de claustro administrando affectando, tam exterius quam interius claustrali districtione clausi, renuntiato nondum sæculo, sæculum nescirent. Hujus claustri statum Secundo Henrico imperatori, Bavenbergensis scilicet Ecclesiæ constructori, qui ibidem natus et a parentibus eidem Ecclesiæ in canonicum promissus fuerat, et ob id ibi sæpius morabatur, referunt in tantum placuisse, ut ab exterioris eorum hominis compositissimo habitu interioris hominis religionem sibi experto credendam protestatus, suæ Babenbergensi Ecclesiæ cum studio Leodiensi Hildinsheimensis claustri rigorem optaret. Hæc censura claustri usque ad hujus Azelini, XVI præsulis, tempora permansit. Eo præsidente, irrepsit ambitiosa curialitas, quæ dum in victu lautior, in vestitu mollior, in omni cultu accuratior, amari maluit quam timeri, disciplinæ mollito rigore, claustri claustra laxavit.
[41] [et vitæ gravitas exponitur] Tali clero S. Bernwardus juvenis præpositus fuit episcopus. Verba sunt clero Hildesiensi sane honorifica: quæ tamen, ut melius intelligantur, explicatione et interpretatione indigent. Azelinus, sub quo intepescere cœpit disciplina clericalis, fuit decimus sextus in serie episcoporum, sedemque Hildesiensem occupavit ab anno Christi 1044 ad 1054 [Schmid, Säkular. Bisth. Deutschl., t. I, p. 228.] , ac pontificatus sui tempore solertem operam ecclesiæ impendit: nam exustam cathedralem instaurare cœpit, et insignem fundi campanam jussit. Gulæ, quas suo tempore ambivisse clericos scribit Annalista, sunt pelles rubricatæ, quæ instar chirothecarum seu collarium ferebantur. Textum nostrum allegat Cangius in suo Glossario V° Gula. Similiter linguas pellicales idem V° Linga seu lingua interpretatur tænias ex pellibus confectas, quæ V° Pallium, ex pretiosiori materia sed ex simplici panno nigrato ornatæ erant. Pelliciæ erant genus vestimenti, quod pro rigore aeris septemtrionalis induebant passim homines; tunicam equestrem interpretor, breviorem, quæ equestribus motibus commodior erat. Ex toto vero textu liquet, austerum fuisse vivendi modum in clero Hildesiensi, nempe juvenibus erat vacandum disciplinæ scholasticæ; provectiores autem habebant pensum quotidianum in discendo, scribendo, explicando Sacram Scripturam.
[42] [desumpta præcipue] Tandem silentio prætereundum non est, S. Henricum imperatorem optasse suæ Ecclesiæ Bambergensi cum studio Leodiensi Hildensheimensis claustri rigorem. Ista scilicet ætate sedem Leodiensem occupabant Eraclius et Notgerus. Eraclius quidem, ab anno 960 ad 974 episcopus, construxit et dotavit imprimis collegiatam ecclesiam S. Martini Leodii, in qua sæculo XIII incœpit primum celebrari festum Corporis Christi, quod dein ad orbem universum manavit. Ast insignis fuit bonarum artium promotor. De eo enim habet Gallia Christiana [Pertz, Monum., tom. VI, p. 686.] : Tantum pro sacris litteris dilatandis ardorem concepit, ut factus Leodicensis episcopus circa annum 960 totam Leodicensem Ecclesiam, imo totam provinciam, nullis hactenus litteris illustratam, ad studium accenderit, peritos undequaque collegerit; eosque magistros instituens sua ope liberaliter paverit, scholasque per omnia tum sæcularis tum regularis cleri claustra instituerit. Eas vero frequentare sua dignitate nullatenus indignum judicabat, animos tyronum accendebat, sapientioribus difficillimas quæstiones proponebat enodandas, si minus possent, ipse enodabat.
[43] [ex Ecclesia Leodiensi.] Eraclium in sede Leodiensi excepit Notgerus ab anno 972 ad 1008 et ipse miræ variæque eruditionis vir. Scholas, a decessore institutas, magna solertia promovit. Ex ejus enim disciplina omnes tantæ diœcesis clerici doctiores evaserunt, et non pauci religione sapientiaque adeo illustres prodierunt, ut longe lateque pietatem et scientiam disseminarint: inter hos recenset Anselmus (scriptor coævus) Otbertum, Huboldum, Durandum, Wasonem, Rothardum, Erluinum etc. qui varias Ecclesias vel docendo illustrarunt, vel ut episcopi gubernarunt. Quoniam vero S. Henricus ad studium Leodiense respexit, quando Ecclesiam suam Bambergensem fundavit, consequens fit, ut scholarum ab Eraclio et Notgero episcopis institutarum rationem habuerit. Nam Bambergensis episcopatus fundatus fuit anno 1006, ut monstrant nostri ad diem XIV julii [Acta SS., t. III Jul., p. 734.] . Itaque studium Leodiense, quod tamquam normam introductum volebat Bambergam S. Henricus imperator, ad pontificatum maxime Notgeri pertinet. Falso igitur Georgius Schmid, in descriptione episcopatuum Germaniæ, dicit molliores fuisse episcopos decessores Notkeri, et maximam grassatam fuisse in clero morum corruptelam [Die Säkulariz. Hildesh., p. 55. Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 17. Bisth. in Deutsehl., t. I, p. 255.] : nam certe proximus Notkeri decessor, Eraclius, vir erat, sive mores sive scientiam spectes, omni exceptione major.
§ V. Diœcesim suam et urbem munit contra barbarorum incursiones; artes liberales, præsertim sculpturam, summa solertia exercet.
[Vigilantiam episcopalem exercet] Vitæ tenorem, quem episcopatus sui tempore inviolabiliter servavit S. Bernwardus, exponit Tangmarus num. 6 et 7 Vitæ: imprimis explicat maximum ejus in Dei cultu fervorem, summam in gregis custodia et defensione curam, solertissimam in bonis artibus exercendis industriam. Sed ante omnia episcoporum istorum temporum et istarum provinciarum præcipuum officium erat, populos sibi commissos ab incursu barbarorum defendere: nam inanis fuisset in reliquis labor, nisi reipublicæ tranquillitas partos labore fructus conservasset. Scimus autem Saxoniæ gentes sæc VIII et IX a Francis, et præcipue a Carolo Magno jugo subditas fuisse, quæ episcoporum maxime cura ad fidem christianam conversæ sunt. Sed Saxonibus jam magna ex parte christianis, finitimi erant Slavi, adhuc in tenebris idololatriæ sedentes, et populo Saxonum infensi: atque hinc incursiones et vastationes frequentes. Diœcesis porro Hildesiensis proxime Slavis adjacebat; quippe qui regionem inter Albim et Oderam incolebant. Vidimus supra num. 38 ab Ottone I anno 968 S. Adalbertum constitutum fuisse archiepiscopum et metropolitanum totius ultra Albiam et Salam slavorum gentis; quæ donec, mitigata barbarie, mansuetiores per episcopos effecti fuissent, ingentes in Saxonia strages edebant.
[45] [imprimis Bernwardus,] Enimvero Saxonia, inquit Tangmarus num. 9, magna ex parte piratarum, cæterorumque barbarorum feritate depopulata, continuis latrocinantium incursionibus sine intermissione patebat, quam pestem reipublicæ depellere magno sui suorumque periculo semper instabat; et nunc cum aliis, interdum quoque cum suis solus super eos irruens, fortiter illos attriverat. Sed ad præcavendas frequentes irruptiones duo castella erexit, opportuno milite instructa. Unum, ut dicit Tangmarus num. 10, in extremo sui episcopatus, ubi flumina Alara et Onekara confluunt, scilicet septemtrionem versus, ubi Slavi habitabant. Castrum istud Mundburg appellabatur, quod in mappa, a Joan. Falcke Traditionibus Corbejensibus adjecta in sinistra ripa Onekaræ reperitur. Satis autem intelligitur, fuisse munitissimum, utpote quod in angulo duorum fluminum esset constructum. Sed ex Tangmaro et Theodorico abbate habemus, alterum castellum constructum fuisse in loco, qui dicebatur Wirinholt, hodie Wahrenholz, ad orientam castri Mundburg [Lutzel, Die ält. Diöz. Hildesh., p. 55. Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. m, p. 17.] . Hisce propugnaculis et Dei gratia, ait Tangmarus num. 10, tanta securitas pacis per illum in locis illis fidelibus condonata est, ut nihil damni vel periculi postea a barbaris paterentur.
[46] [in arcibus ædificandis] Liceat hic fragmentum textus Theodorici abbatis, quem supra num. 5 laudavimus afferre ad monstrandum, quam prope idioma Saxonicum sæculi XIII ad Flandricum accedat. Interspergimus aliquas voces Flandricas ad faciliorem intelligentiam. Dar de Alre unde de Onker tho hope vleten (te hoop vloyen), buwede hi dar sulvest (selfs) eyne vestinge odder eyn blockhus, dar de hilge biscop inlede eyn hup (hoop) soldenere mit nothhafftigen were und koste, unde verlosede also syn volck van avervalle (overval) und walth (geweld) der uncristen. An eyner anderem stede, gheheten Worinholtz, da nu de juncker van der Lippe syne gebede (gebod) hath, do vellen (vallen) se noch grimmiger in dat lant, se hadden her (hier) eynen wissen (zekeren) inganck unde utganck tho vormorden de cristen: dar sulvest buwede de hilge biscop sunte Berwardus eyne borch mit watergraven unde makede de gans vaste, unde lede dar up ritters unde soldeners mit nothaftiger koste unde were. Locus igitur Wormholtz, ex quo piratæ liberum in pagum Hildesiensem habebant ingressum et egressum, opportunis munimentis et militibus armatus, potentissime consulebat tuitioni totius provinciæ et ejus pacem sartam tectam servabat.
[47] [ad defensionem populi sui,] Tanti porro momenti fuerunt arces, a S. Bernwardo constructæ, ut imperator S. Henricus non dubitaverit sancto antistiti tradere totum comitatum, qui arcem Mundburg ambiebat. En diploma, cum Scheidiana editione collatum, cujus variantes lectiones in margine adjicimus [Falcke, Tradit. Corbej., p. 236. Cfr Scheid., Orig. Guelficæ, tom. IV, p. 435.] ; In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Heinricus divina favente clementia rex. Omnium fide nostrorum præsentium videlicet ac futurorum notitia sciat, qualiter Bernnuuardus, Hideneshemensis Ecclesiæ venerabilis antistes nostram regiam clementiam adiit, dicens, ab antecessore nostro piæ memoriæ Tertio Ottone jus speciale castellum ædificandi, quod Mundburg * vocatur, in ripa Aleræ fluminis permissum fuisse ad munimentum et tuitionem contra perfidorum incursionem et vastationem Sclavorum. Id ipsum vero castellum, quia magis rogatione quam jussu domni imperatoris libenti animo ad defensionem totius regionis nostræ in illis partibus construxerat; et quia * domnus imperator eumdem episcopum pro suo intimo ac jugi famulatu omni pietatis benevolentia ac gratia excolebat; mercedis causa comitatum circumjacentem illud castellum, in pago Astvala vala situm, quod olim Thiedericus palatinus comes, postea quoque filius ejus Sibertus * habuerat sibi, in beneficiarium jus concesserat. Nunc vero quia nostram regalem clementiam, ut ipsum affirmaremus et corrobaremus, precatus est: et quia æqua gratia parique devotione nobis postea servivit, eumdem comitatum scriptis regiis nostri præcepti illi in finem dierum præstitimus: ita ut nullus judiciaria potestate quid in eo contra illius jussum seu votum agere præsumat: verum quidquid ipse velit, quicumque eundem comitatum nostra largitione habeat et regat, præcipientes jubemus, ut id ratum firmumque consistat. Et ut hæc nostra donationis seu confirmationis auctoritas stabilis et inconvulsa omni permaneat tempore, hoc præceptum exinde conscriptum propria manu corroborantes atque confirmantes, sigilli nostri impressione insignire præcepimus. Guntherius cancellarius vice Erkanbaldi archicapellani recognovit. Data indict. XI, anno dominicæ incarnationis MXIII, anno vero domni Henrici secundi regn. XI. Actum Werla feliciter. Amen.
[48] [et in exstruendo muro Hildesiensi;] Episcopi præterea, barbaris gentibus finitimi, non solum arces ad avertendas incursiones ædificabant, sed urbes etiam episcopales muris cingebant. De sancto antistite nostro testatur Tangmarus num. 13 et 48 eum Hildesiam murorum ambitu vallare summa instantia aggressum, dispositis per gyrum turribus, tanta prudentia opus inchoasse, ut decore simul ac munimine velut hodie patet, simile nihil in omni Saxonia invenias. Hac occasione forsan lateres, ait Tangmarus num. 9, ad tegulam propria industria, nullo monstrante, composuit. Olim enim tecta aut ligno aut stramine operiebantur, adeoque pabulum facile frequentissimis incendiis præbebant. A Bernwardo igitur nostro ars coquendi tegulas manavit et per universam Germaniam propagata est [Kratz, Der Dom zu Hildesh., tom. III, p. 12 et seq.] . Legimus quoque de S. Meinwerco, eum murum in circuitu urbis in civitate Patherbrunnensi construxisse [Acta SS., tom. I Jan., p. 537.] : eodem modo, Arnulphus anno 996 ordinatus [Leibnitz, Rer. Brunsw., tom. II, p. 129.] , anno sui pontificatus secundo, Halberstadensem civitatem, quam ex antiquitate collapsam invenit, cœpit studiosius reparare [Ibid., p. 120.] . Episcopi igitur fautores fuerunt earum præsertim artium, quæ populos, hactenus barbaros, ad humanitatem informabant: et civitatibus Germaniæ septentrionalis maximum splendorem affuderunt.
[49] [dein instruit pueros in artibus] Præter architectonicam artem, etiam alias et didicerat sanctus antistes et exercebat. Ab adolescentia enim, ait Tangmarus num. 3, in levioribus artibus, quas mechanicas vocant, studium impertivit… Fabrili quoque scientia et arte clusoria, omnique structura mirifice excelluit, ut in plerisque ædificiis, quæ pompatico decore composuit, post quoque claruit. Clusoria ars, inquit Cangius h. v. quæ gemmas auro concludit. Sed proprio artificio non contentus, ingeniosos, ait idem biographus num. 8, pueros et eximiæ indolis secum vel ad curtes ducebat, vel quocumque longius commeabat, quos quidquid dignius in illa arte occurrebat, ad exercitium impellebat. Theodoricus abbas, jam sæpe laudatus, servavit nobis eorum juvenum nomina, qui Sanctum comitabantur, videlicet: Reynardus de Palati, Dithmarus de Walme, Wolbrechtus de Kramme, Dithmarus de Hudessen, Fridericus Winkelmann, Poppo de Harlessheym, Christophorus Broiger, Theda de Turiken, Kastus de Dotzen [Kratz., Der Dom zu Hildesh., tom. III, p. 15 et seq.] . Hi juvenes erant laici: nam paulo infra dicit Theodoricus, illos, siquando uxorem ducerent, a S. Bernwardo adjutos fuisse, in componenda domo.
[50] [liberalibus;] Addit etiam Theodoricus, fuisse alios juvenes, quos similiter sanctus antistes, quamvis, ut ait, non in præcipuo registro, sed in aliis commentariis reperiantur, atque inter eos nominat, quasi ad familias Vresiorum, Wyrthinensium, Werdensium, Bohzemiensium, Frisbergiorum, Berneriorum, Rutenbergensium, Barveltiorum, Mecteshusiensium et Westfaliorum pertinerent. Hinc satis liquet, quanta fuerit S. Bernwardi impulsio ad artes civiles excolendas et promovendas, quæ necessario ad finitimas provincias derivatæ fuerunt. Non immerito igitur aurifabri Hildesienses, quum anno 1576, in unam communitatem coalescere cuperent, præcipuum artis suæ patronum adsciverunt S. Bernwardum, ejusque imaginem sigillo communitatis suæ insculpi jusserunt, in quo exhibetur Sanctus, conficiendo sacro calici ex auro vacans. Circumscriptio Sigilli est. SIGILLUM COMMUNITATIS AURIFABRORUM HILDENS [Ibid., p. 57 et seq.] . Apographum reperitur in jam sæpe laudato opere doctoris Kratz Tab, XII.
[51] [ipse autem conficit 1° portas fusiles etiamnum exstantes;] Exstant porro etiam hodie varia monumenta, manu summi nostri artificis aut ejus alumnorum confecta. Inter ea autem, si massam, si raritatem, si artem spectes, eminent valvæ aeneæ ædis cathedralis Hildesiensis. Nam anno 1824, teste Friderico Adelung, scribente de valvis aeneis cathedralis ecclesiæ S. Sophiæ Novogardiæ (Newgorod) in Russia, viginti solum recensentur ecclesiæ, tali ornamento decoratæ, ex quibus quinque exstant in Germania. Hildesiensis valvæ habent circiter altitudinem 8 metrorum, duorum metrorum latitudinem, et spissitudinem 0m, 75: in mediis valvis legitur: AN DŌMINC MXV B EP DIV. MĒM. HAS VALVAS FUSILES — IN FACIĒ ANGELICI TEMPLI OB MONIM SUI FEC SUSPENDI: id est in una valva: anno dominicæ incarnationis MXV Bernuardus episcopus divæ memoriæ has valvas fusiles in altera: in faciem angelici templi ob monimentum sui fecit suspendi. Utraque valva divisa est in octo areas, quæ singulæ singulas exhibent historias Veteris et Novi Testamenti et a creatione hominis ejusque lapsu usque ad ascensionem Domini in cœlum gradatim decurrunt [Kratz, Der Dom zu Hildesh., tom. II, p. 46.] . Qua ratione succurrebatur hominibus, legendi imperitis, quique aut pœnitentium more ad valvas sua crimina expiabant, aut etiam transeuntes, uno quasi ictu oculi, memoriam præcipuorum mysteriorum refricabant. Valvas exhibet laudatus Dr Kratz Fab. VI [Cfr Augusti, Denkwurd. aus der Christl. Archeol., tom. XII, p. 380 et seqq.] .
[52] [2° columnam æneam imaginatam,] Secundum monumentum, sua mole et arte stupendum, est columna ænea, quæ Christi appellatur, hodieque in aula cathedrali exstat. Repræsentat vero varia miracula Christi, prout referuntur in sacris Evangeliis. Diximus supra num. 49, S. Bernwardum secum continuo habuisse juvenes, quos in bonis artibus exercebat, quique omnia imitatione digna observare debebant. Nullum autem est dubium, quin columna Hildesiensis exemplaria habuerit columnas Trajanam et Antoninam; ascendit enim, sicut Romanæ, per spiram ab imo ad summum: variaque prodigia, XXVIII numero, ex ordine exhibentur, quemadmodum res gestæ militum in columnis Romanis. Columna Hildesiensis habere videtur altitudinem septem circiter metrorum, diametrum vero trium. Scribit Joan. Dirkinck, e Collegio Hildesiensi societatis Jesu ad Danielem Papebrochium sub die 14 julii 1691 columnam æneam habere altitudinem pedum circiter viginti quatuor; opus addit rarum et talis artifice dignum [Act. SS. Biblioth. regia Brux. n. 8950.] . Erecta olim die XXIX septembris 1022 pone altare maximum ecclesiæ monasterii S. Michaelis, a S. Bernwardo, ut monstrabimus infra, constructi. Per quinque autem sæcula stetit columna, venerationis et eruditionis documentum, quando plebs Hildesiensis, Lutheri sarcasmis imbuta et in furorem acta, die XII novembris 1543 universum monasterium S. Michaelis susdeque vertit, et imaginem Christi crucifixi, quæ columnam coronabat destruxit; hanc quidem intactam reliquit, sed anno sequenti, fer. VI post festum S. Viti seu die XX junii nova vastationem confregit, ac fragmenta simul cum quinque campanis ad magistratum detulit in tormenta bellica conflanda. Permansit tamen columna: ast anno 1650, die X junii, jussu magistratus civilis eversa fuerunt in eadem ecclesia S. Michaelis plures aræ, quasi inutiles, simulque capitellum columnæ, opus insigne, fusum fuit, ejusque loco ligneum suffectum. Verisimiliter eamdem calamitatem sortita fuisset reliqua columna, nisi abbas istius temporis Joannes Jaccenius [Leibnitz. Rer. Brunsw. tom. II, p. 403.] , prolatis litteris imperatoriis, repagulum objecisset, quod dejicere magistratus ausus non est [Kratz, Der Dom zu Hildesh. tom. II, p. 62 et seqq.] .
[53] [quam magistratus acatholicus frustra in tormenta bellica conflare voluit;] Controversiæ istæ circa columnam Bernuardinam plerumque enascebantur aut sede vacante aut initio novi principatus. Sic anno 1650 obiit Ferdinandus episcopus: et anno 1723, quo Josephus Clemens diem clausit, jussit magistratus columnam everti et anno 1737 eamdem ad ædem civilem, quæ Pondus Urbanum vocabatur, transferri; sed imperatoris verbis denuntiata mulcta XX marcarum auri, relata ad ecclesiam, erecta tamen denuo non fuit. Quapropter mense augusti 1760 pactum venditionis initum fuit pretio XXX scutorum imperialium in centumpondium: sed intercessit abbas monasterii et venditio rescissa fuit. Jacuit tamen celebris columna, per medium sæculum omnium oculis subtracta et ignobili pulvere sordida; donec anno 1810 opera præfecti Hildesiensis Francisci Ant. Blum et plurimam pecuniam conferente Franc. Egone de Furstenberg episcopo, denuo erecta fuit columna, ut diximus, in aula cathedrali: et hactenus stat monumentum artis S. Bernwardi. Columnam exhibet Dr Kratz, Tab. VII.
[54] [3° crucem pretiosam] Tertium industriæ suæ actuosissimæ monumentum sanctus antistes dedit, crucem pretiosam hactenus conservatam. Operis occasio fuit donatio Ottonis III. Rem narrat Tangmarus num. 14: Sacellum, inquit, splendidum valde … in honore mirificæ crucis exstruxit, cujus etiam aliquantam partem, largiente domino Ottone augusto imperatore, ibidem clarissimis gemmis auroque inclusam, condidit: ubi etiam divina pietas plurima suæ pietatis indicia, apertis signorum miraculis per virtutem sanctæ crucis ostendit. Crucem auream, apud laudatum Kratz, Tab. IV exhibitam, hactenus Hildesiæ servatur in æde S. Mariæ Magdalenæ. Undequaque cooperta est lamina aurea valde spissa, ejusque altitudo est sexaginta circiter centimetrorum, latitudo autem seu brachia transversa centimetrorum quadraginta. Hanc crucem Lipedalem dicit Joan. Dirkinck mox laudatus et Sancto plerumque in manu ponitur, qua ab aliis Sanctis distinguatur. Præter lapides pretiosos quibus crucem ornavit, in eadem etiam inclusit sacras Reliquias; quarum præcipuæ erant particulæ vivificæ crucis in medio monili positæ cum verbis: LIGNŪ DNI DĒ, lignum domini dei. Cum vero anno 1787 renovatum fuit lignum interius, edacitate sæculorum corrosum, cæteræ Reliquiæ earumque nomina perierunt: siquidem in antiquo ligno inventa fuit scedula, in qua dicebatur: Anno 1733, 15 septembris hæc crystallus aperta fuit; Reliquiæ SS. sub ea inclusa, comminuta. Crux hæc quotannis in festis Inventionis, ac Exaltationis S. Crucis et S. Bernwardi publicæ venerationi exponebatur; et in solemnitate Corporis Christi circumferebatur ante sarcophagum S. Bernwardi. Merito igitur in codice quodam manuscripto Sammichaelitarum Hildesiensium legitur [Ibid., p. 29.] : In monasterio S. Michaelis est crux magni pretii, ipsius S. Bernwardi manibus elaborata, unde etiam ipsi appingi solet. Fuit ea crux olim certum remedium contra febres, pestem, aliosque morbos, si aqua, illius contactu consecrata, ægris propinaretur [Ibid., p. 26.] .
[55] Præter auream, duas alias cruces fabricavit sanctus artifex, [4° tres alias, duas cruces argenteas et unam deauratam;] argenteam et deauratam. Hæc autem ejusdem fere est formæ et magnitudinis, quam aurea: ac continebat quoque particulam S. Crucis, quæ hodie invisibilis est propter depressionem crystalli illam operientis. Crucem hanc dedit S. Bernwardus parthenoni SS. Petri et Pauli Henningensi, quem Dr Kratzius fundatum dicit anno 999 [Kratz, Der Dom zu Hild., t. II, p 34.] : ast Joan. Anton. Zunggo [Hist. canon. Regg. S. August. p. 446.] annum ponit millesimum: priori magis credendum censeo, utpote qui annum fundationis eruerit ex antiqua membrana. Henningensem parthenonem fundaverat Hildesvita pro filia sua Walburgis. Heineccius in suis Antiquitatibus Goslariensibus, omisso Walburgis nomine, dicit monasterium conditum ab Hildeswinda, quam suspicatur conjugem fuisse Brunonis Saxonis [Script. Rer. Germ, tom. I, p. 22.] . Quidquid sit de tricis hujuscemodi, quas altius scrutari instituti nostri non est, quum ad Acta S. Bernwardi nihil faciant, id certum et ex ipsa pretiosæ crucis donatione elucet, S. Bernwardum et consilio et opera cœptum monasterium fovisse: quod vel ab initio videtur fuisse cœnobium canonicarum regularium, quod dein in collegium sæculare mutatum fuit, et ad sæculum usque XVIII opibus et fortuna, ait laudatus Heineccius, florens permansit.
[56] [5° dua candelabra, affabre facta, sed ignoti metalli;] Tertiam crucem argenteam confecit S. Bernwardus, hactenus inter cimelia cathedralis ecclesiæ servatam, quam Dr Kratz exhibet delineatam in Tabula IV descriptionis ejusdem ecclesiæ. In ea cruce est imago ipsius Christi Domini, et est intrinsecus cava et oppleta Sanctorum Reliquiis: pes crucis est recentioris operis. In summitate habetur tabella, cum inscriptione conseuta: Jh̄u Nazaren' Rex Judeorū: in parte postica insculpta sunt sequentia: Bernwardus presul fecit hoc. s. laurenT. m. s. jonis ev. s. marie v. s. petri s. stephani ptm. s. andree. s. jonis b. s. dionisii m. s. pauli. de ligno s. crucis. s. marie magd. marthe. s. jacobi fris. d. s. lazari. Deaurata tamen sunt in hac cruce, pars antica, caput et barba, imaginis, ac succinctorium et suppedaneum [Kratz, Der Dom zu Hildesh., t. II, p. 35.] . Præterea quum anno 1194 die XVI augusti Berno, Hildesiensis episcopus, elevaret corpus sancti viri, anno 1192 a Cœlestino Pp. III in Album Sanctorum relati, reperta sunt in ejus sepulcro duo candelabra non magnæ molis, sed metalli ignoti, cum hac inscriptione: Bernwardus presul candelabrum hoc puerum suum primo hujus artis flore non auro non argento et tamen ut cernis conflare jubebat. Color eorum albus est, quin tamen albedinem argenti puri attingat. Chimici existimant materiem esse mixturam quamdam argenti valde deaurati cum aliquantula quantitate ferri. Ex allata inscriptione liquet, jussu magis quam manu S. Bernwardi conflata fuisse candelabra: scilicet unus ex iis, quos ad omnem artem exercebat, ut diximus num. 49, sub ejus directione ea confecit. Artem et materiem tantum admirabatur Ernestus Bavarus, qui simul Coloniensem, Hildesiensem et Leodiensem sedes occupabat circa finem sæculi XVI, et artis chimicæ scientissimus erat, hæc artis monumenta a monachis Sammichaelitis sibi aliquantisper petiit, tum ut Leodii eorum compositionem accuratius indagaret, tum ut tutius ibidem custodiret. Verum quum postmodum repeterentur, moræ ex moris, nectebantur: sed tandem Maximilianus Henricus Bavarus, tertius ab Ernesto in sede Hildesheimiensi successor ab anno 1650 ad 1688, candelabra infra Quadragesimam anni 1652 restitui jussit, ac in crypta ad altare S. Bernwardi reposita fuere [Ibid., p. 31 et seqq.] .
[57] [6° calicem aureum cum gemmis,] Inter tres calices ex auro puro, in thesauro ædis cathedralis Hildesiensis hactenus servatos, unus est, qui ad pontificatum pertinet S. Bernwardi. Affectus aliquando sanctus vir infirma valetudine, tum ut dolores levaret, tum ut vires corporeas exerceret, mechanicis, ubi tunc vocabantur, artibus vacabat. Atque hinc prodiere summa illa opera quæ hactenus recensuimus. Chronicum Hildeshemense refert [Leibnitz. Rer. Brunsw., t. I, p. 743 et seq.] Otwinum episcopum pretiosum aurum et gemmas et lapides et margaritas in constructione calicis et patinæ collegisse, sed infirmitate præventum, sub sigillo et fide Christi successori suo reservavisse: fidem datam liberavit S. Bernwardus. Paulo enim infra idem Chronicum dicit: Ab exordio promotionis suæ quidquid acquirere potuit (Bernwardus), utilitati suæ Ecclesiæ fidelis dispensator prudenter impertivit: aurum namque et lapides, quos beatæ memoriæ Othwinus, ut prædictum est, reservavit, iste in calicem et patinam magnæ pulchritudinis et pulchræ magnitudinis, sicut modo videtur, fabricavit, et plurima utensilia, ut inter vitæ suæ opera inscribitur, suæ Ecclesiæ contulit. Videtur tamen calicem hunc, opificum sive industria sive oscitantia, variis mutationibus fuisse obnoxium. Imprimis Theodoricus abbas testatur sæculo XIII adhuc inscriptum fuisse nomine Otwini, quod in hodierno calice nuspiam legitur: itaque post Theodorici ætatem donatoris nomen erasum fuit.
[58] [imaginatum et literatum;] Dein in inferiori parte cuppæ seu crateris leguntur sequentes versus litteris, ut vulgo dicitur, gothicis sculpti: Rex sedet in cena, turba cinctus duodena: — se tenet in manibus, se dat ipse cibus. Istiusmodi scripturæ genus diu post S. Bernwardum introductum fuit; quas vero ipse sculpsit litteras, formis romanis quam simillimæ sunt. Imo citati versus omnino resonant hymnum S. Thomæ Aquinatis Pange lingua, in quo habemus: Cibum turbæ duodenæ se dat suis manibus. Quapropter censemus hæc verba calici adscripta fuisse sæc. XIII jam multum provecto. Eadem ratio valet pro patena, similiter ex auro puro confecta cujus diameter est circiter 0m, 30. In postica habetur in medio Agnus cum cruce triumphali, in quatuor angulis animalia evangelica cum nominibus Evangelistarum litteris gothicis, inter quos sunt quatuor Angeli, thus Agno offerentes; tandem in limbo extremo, versus, gothice quoque exsculpti: Victima, que vicit, septem signacula solvit: — ut comedas pascha, scandes cenacula celsa. Et suas habuit fortunas Calix S. Bernwardi; nam in vastatione Succica, quum anno 1632 urbs Hildesiensis vi militari occupata esset ab exercitu Georgii, ducis Luniburgensis magistratus civilis ecclesiis civitatis tributum imposuit 30,000 scutatorum imperialium: solvendo impar capitulum cathedrale, inter alias res pretiosas, pro 600 scutatis cuidam judæo Davidi Schaien calicem S. Bernwardi oppignoravit. Ast canonicus Nicolaus Eberhard. de Schnetlage, de tanto thesauro sollicitus, quam primum potuit, aere proprio pignus solvit, et calicem cathedrali restituit. Anno 1809 Hieronymi Napoleonis jussu, ne, ut dicebatur, calix majora detrimenta pateretur, Cassellam deportatus fuit custodiendus: sed anno 1813 in thesaurum Ecclesiæ Hildesiensis relatus fuit [Kratz, Der Dom zu Hildesh., tom. II, p. 37 et seqq.] .
[59] [7° calicem ingentem deperditum.] Quatuor alios aureos calices, a S. Bernwardo confectos recenset Theodoricus abbas in Vita Germanica: inter quos eminet ingentis magnitudinis pro monasterio Hersfeldensi. Theodoricus dicit, quintum fecisse stupendum: den vefften makede he (hy) enen onmogelyken groten kelcke van claren golde unde edelen stenen, dede is tho Harfsfelde by Stade. Quintum confecit stupende magnum calicem ex puro auro et lapidibus pretiosis. Calix iste in monasterio conservatus fuit usque ad sæculum XVII, nempe ad annum XXX, quando divenditus fuit pretio 600 florinorum aureorum: venditionem tribuit Dr Kratz archiabbati Davensberg Hamburgi in exsilio defuncto [Ibid., p. 39.] . Atque hic errorem subesse suspicor. Imprimis non reperi aliud monasterium Hersfeldense, quam quod in Thuringia ad Fuldam fluvium situm est: atque idem quoque censuisse doctorem Kratz existimo, quum præposito monasterii Hersfeldensis tribuat titulum archiabbatis (Erzabt), qui certe nullatenus convenire obscuro monasterio juxta Stadam ad Albim, si quod exstitit, potuit. Dein nullum abbatem inveni, qui nomen Davensberg gessit. Nam Gallia Christiana abbates et administratores recenset, qui sæc. XVII monasterio præfuerunt, donec tractatu Monasteriensi domui Hassiacæ cessit, et ultimum administratorem, a sede apostolica nominat, Leopoldum Gulielmum Austriacum, episcopum Argentoratensem, qui anno 1628 possessionem capessivit per procuratorem suum, Georgium Fridericum, archiepiscopum Moguntinum, cujus etiam opera anno 1629 disciplina monastica instaurata, et tota ditio ad fidem catholicam reducta fuit [Gall. Christ., tom. V, col. 572.] .
[60] [In scriptoria quoque excellens,] In omni opere fabrili eximius, etiam in scribendi arte excelluit S. Bernwardus. Id testatur Tangmarus ejus biographus dicens num. 3: In scribendo apprime enituit, picturam etiam limate exercuit: Et num. 8: Scriptoriæ non in monasterio tantum, sed in diversis locis studebat: unde et copiosam bibliothecam tam divinorum quam philosophicorum codicum comparavit. Verumtamen ex copiosa bibliotheca, a Sancto collecta, vix quidquam superest. Multa enim periere incendio anno 1013, quo principale, inquit Annalista Saxo [Eccard., Scriptt. med. ævi, tom. I, col. 425.] , templum Hildinsheimensis Ecclesiæ, diabolo insidiante, per noctem igne succensum, sed solo divinæ miserationis subsidio velociter est exstinctum. Sed hoc nobis restat lugendum, quare in eodem incendio, cum pretiosissimo missali ornamento, immensa periit copia librorum, XII kal. februarii. Enimvero unus hodie superest codex, propria manu S. Bernwardi exaratus, quique olim in monasterio Hildesiensi S. Michaelis asservabatur. Titulus codicis est: Liber mathematicalis, quem S. Bernwardus composuit pro pupillo suo, Ottone III, cujus erat institutor. Liber, in duas partes divisus, continet arithmeticam et geometriam; ex parte est mutilus, utpote cui plura capita desint. Litteris planis conscriptus, ita tamen ut tituli singuli capitum minio effulgeant.
[61] [multos libros conscribi] Servantur hactenus Hildesiæ alii codices, qui a S. Bernuardo nomen habent, non quidem ab ipso exarati, sed quos Ecclesiæ suæ dono dedit. Est videlicet Codex Evangeliorum, variis figuris præsertim Evangelistarum exornatus: In fine codicis legitur: Anno heroice nativitatis millesimo undecimo, indict. VIIII, domino scdo (Secundo) Heinrico sceptris regni pfulgente, Bernwardo quoque venerabili Hildeneshemensi ecclie jure pontificali psidente, Guntbaldus indignus et peccatur diaconus hunc librum quattuor evangelioru, jubente prominato pontifice, di pietate consummavit. Jussu itaque S. Bernwardi conscriptus liber, quem obtulit monasterio S. Michaelis, a se fundato; quapropter in prima pagina leguntur sequentes versiculi, propria manu exarati:
Hunc ego Bernwardus codicem conscribere feci,
Atque meas, ut cernis, opes superaddere jubens,
Dilecto Domini dederam sancto Michaheli.
Sit anathema Dei, quisquis sibi dempserit illum.
Alius quoque diaconus, Guntpoldus nomine, scripsit Sacramentarium seu librum missalem, anno 1014, ut constat ex versiculis, in calce codicis positis:
Contulit hunc librum, divinis usibus aptum
Presul Bernwardus, virtutum stemmate fultus,
Ecclesiæ ad gazas Michahelis in ordine summi:
Quo quicumque legat, devoto pectore dicat:
Premia pro studii meritis huic xpe repende. Codex olim panno pretioso coopertus, in parte antica ex more emblematis aureis et argenteis ornatus erat: sed bello Suecico direpta fuerunt [Kratz, Der Dom zu Hildesh., tom. II, p. 113.] .
[62] [jussit, portim monasterio S. Michaelis,] Hildesiensis Ecclesia hactenus possidet duos alios codices Evangeliorum, ad sæc. XI pertinentes: quorum unus in capite Evangelii S. Matthæi exhibet imaginem ipsius S. Bernwardi, pontificaliter induti, sed sine mitra. Genuflexus coram altari, in quo jam habentur liber et calix cum patena, offert librum, quem ambabus manibus tenet. Imago includitur margine aurato, sequentes versiculos ferente:
Hoc evangelicum devota mente libellum
Virginitatis amor prestat tibi, Virgo Maria,
Presul Bernwardus, vix solo nomine dignus
Ornatus tali vestitu pontificali.
Altera etiam est imago, qua B. Virgo Maria depingitur cum filio suo ab Angelis coronata: quia templum Hildesiense cathedrale sub invocatione B. Mariæ dedicatum est. Secundus Evangeliorum codex, eadem fere continet, quæ superior; sed ornatur monogrammate S. Bernwardi. Uterque autem codex tegmina artificiosissima habet, quæ Sanctum nostrum aperte loquuntur [Kratz, Der Dom zu Hildesh., t. II, p. 117 et seqq.] .
[63] [partim cathedrali ædi donatos.] Ast ultimus tandem codex, qui duce S. Bernwardo exaratus restat, continet universos libros Veteris et Novi Testamenti, qui adhuc in thesauro sacro Hildesiensi conservatur. Forma est, ut vulgo dicitur in Folio majori, constatque paginis pergamenis 485. Codex sane pretiosus sæculo XVII monasterio S. Michaelis surreptus fuit. Nam quum die XIV augusti 1634 jussu Friderici Udalrici, Brunswicensis ducis, monachis Sammichaelitis indicta fuisset migratio, abbas Joannes VI Henrico Strickmann custodienda tradidit pedum pastorale, calicem cum sua patena et Biblia S. Bernwardi, cum pacto, ut quandocumque depositum repeteret, restitueretur. Itaque anno 1643 Joannes abbas, in monasterium suum redux, commissi depositi memorem fecit dictum Strickmann. Ast hic post multiplices tergiversationes tandem anno 1645 remisit abbati pedum, icunculo tamen S. Michaelis spoliatum: reliquorum autem depositum negavit. Demum abbas, ut furtum redimeret, pretio dato, codicem pretiosum XX februarii 1649 recuperavit. Atque hæc sunt, quæ ingenii et artificii sui reliquit posteris monumenta, hactenus conservata, S. Bernwardus. Insuper nec viro tantarum artium, defuit scientia medecinæ. Nam Waltherdo, archiepiscopo Magdeburgensi, graviter ægrotanti, ejusque peritiam imploranti occurrit Hildesiensis antistes, non solum causa, inquit Ditmarus [Leibnitz, Rer. Brunsw., tom. I, p. 392.] , benedictionis, sed et quam sciebat, curationis gratia.
[Annotata]
* Mukelborch
* quod
* Sirus
§ VI. Mortuo Ottone III, Sanctus post aliquam tergiversationem S. Henricum regem habet et cum eo variis synodis interest.
[Controversia de jurisdictione in monasterium Gandersheimense,] Tanta licet præstaret S. Bernwardus in bonis artibus exercendis, ea tamen sine detrimento officii episcopalis confecit; imo tunc præcipue, quando mala valetudine affectus erat, opificiis vacabat. Vitæ tenorem optime exponit Tangmarus num. 6 et 7, ex quibus omnino manifestum fit, illum totam sere diem impendisse in ministerio episcopali et solum animi causa, post absolutas causas forenses et dimissum clericum, qui eleemosynis et pauperibus præerat, officinas, ubi diversi usus metalla siebant, circumiens singulorum opera librabat. Enimvero Sanctum negotiis multiplicibus, ecclesiasticis et civilibus, implicitum fuisse, totius vitæ series aperte demonstrat. Magister Ottonis III, septennis, qui, mortuo patre Ottone II, imperator salutatus fuit, præcipuam curam regio puero impendit, quando post obitum matris Theophaniæ, XVII kal. julii anni 991 [Ditmarus Merseburg, ap. Leibn., Rer. Brunsw., tom. I, p. 350.] , ut habent Annales Hildesienses, Quedlinburgenses et Lamberti Aschanaburgensis [Migne, Patrol., tom CXLI, col. 522.] , regiminis magna pars in Bernwardum nostrum incubuit: nam, ait Tangmarus num. 3, rex utroque parente desertus, totum se regendum in tuitione fidissimi magistri contulit. Omnimoda hæc Ottonis pueri erga magistrum suum fiducia, ut jam supra num. 31 monuimus, seminarium fuit dissensionum, quæ in controversia Gandersheimensi inter Bernwardum et Willigisum exarserunt [Gfrorer, Pabst Greg. VII, tom. V, p. 537.] .
[65] [ante S. Bernwardum incepta, recrudescit;] Sed controversia Gandersheimensis et ante Bernwardum incepta fuit, et post ejus obitum fuit continuata, ut infra exponemus; unde si quæ exstitit inter utrumque antistitem rerum agendarum diversitas, nec causa nec occasio fuit diuturnæ litigationis. Non enim diffitebor, etiam præter negotium monasterii puellaris, alia occurrere potuisse ad simultatem quamdam acuentia: etenim ipse Tangmarus num. 32 dicit: Hanc iram et indignationem archiepiscopi adversus venerandum præsulem creavit maxime præcipua familiaritas domini imperatoris, qua illum speciali devotione pietatis cæteris familiarius percoluit. Affectuosissimo namque obsequio devinxit sibi imperatorem, qui cuncta, quæ ad gratiam illius competere sciebat, vigilantissimo studio obibat: et ob hoc animositatem et invidiam plurimorum in se commovebat; apprime quoque Moguntini episcopi, qui indignabatur, aliquem præter se familiaritatis locum apud imperatorem habere. Paulo ante idem biographus num. 9 dixerat: Fidelis dominicæ familiæ dispensator conservis suis necessaria subsidia fideliter ministrabat; … non minus tamen cæsari sua, juxta Evangelium, persolvebat. Nam Tertio Ottoni imperatori affectuosissimo animo pro scire et posse obsequebatur: unde multorum invidiam in se commovebat, qui indignabantur, illum vigilantiori studio reipublicæ negotia obire. Hæc omnia monstrant, S. Bernwardum magnam partem habuisse in republica administranda: ipsa controversia inter Sanctum nostrum et Willigisum, agente S. Henrico imperatore, composita fuit, et deinceps, ut dicit Tangmarus num. 70, archiepiscopus præsulem Bernwardum omni honore et caritate dilexit.
[66] [præsertim regnum capessente S. Henrico] Variis synodis et placitis interfuit S. Bernwardus, sed initio pontificatus sui, multus fuit in officio apud Ottonem III, alumnum suum: et dein præcipuum negotium, quod ante imperium Henrici II tractandum habuit et propter quod synodis adesse debuit, est controversia Ganderheimensis, quam jam sæpe promisimus infra tractandam. Primus igitur conventus, cui præsens adstitit S. Bernwardus, est celebratus Merseburgi anno 1002, quo episcopi et optimates Saxoniæ convenerant ad novum regem Henricum II, Ottonis III successorem, salutandum: id officii Franconici cum suis optimatibus jam præstiterant, quando, ut habet Adelboldus in Vita S. Henrici ad XIV julii [Acta SS., tom. III Julii, p. 746.] , VIII id. julii 1002 electus et coronatus S. Henricus a Willigiso Moguntino: pergens igitur Moguntia Merseburgum venit IX kal. augusti, ut habet Annalista Saxo apud Eccardum [Scriptt. med. ævi, tom. I, col. 383.] : Quo loco occurrerunt illi archiepiscopi Lievizo Bremensis et Gesilerus Magdeburgensis cum episcopis Patherbrunnensi, Arnolfo Halberstadensi, Bernwardo Hildenshemensi, Ramwardo Misnensi, Bernhario Ferdensi, Hugone Cicensi: ducibus autem Bernhardo Saxoniæ, Bolislao Poloniæ, cum marchionibus Luthario et Gerone, ac Palatino comite Frederico, aliisque quam pluribus tam episcopis quam comitibus, quorum nomina longum est enarrare per singula. Ili omnes regem supplici devotione suscipiunt.
[67] [cui ab initio minus favere visus est Sanctus episcopus] Crastina itaque die, id est, VIII kal. augusti, Bernhardus dux cum consensu omnium coram rege voluntatem plebis confluentis aperiens, omniumque necessitatem ac legem specialiter exponens, quid eis misericordiæ dictis promittere seu factis velit impendere, diligenter inquirit. Tunc rex: Deo, inquit, primo, vobisque condignas grates persolvere nequaquam sufficio. Notum enim mihi est, quam fideliter vestris regibus semper ubique obaudientiam et solatium præstare studueritis. Ideo vos magis in omnibus libet honorare, diligere, et ad regni provectum conservare, quia non renuentibus vobis, sed quasi invitantibus, hac regali dignitate honoratus appareo. Legem igitur vestram non in aliquo corrumpere, sed in omnibus malo clementer adimplere, et vestræ rationabili voluntati, in quantum valeo, ubique animum adhibere: et certi de his sitis, quantum vobis placet, salvo honore regni, affirmo. Protinus vox una omnium levatur, laudes illi et grates referentium. Tunc Bernhardus dux, accepta in manibus sacra lancea, ex parte omnium curam regni illi fideliter committit. Rursus tolluntur voces omnium, laudes Deo referentium. Omnes igitur, qui priori imperio servierant, Ludigero solo remanente, regi manus complicant, fidele auxilium per sacramentum confirmant.
[68] [obmetum competitorum,] Hæc ideo enucleate dedimus, quia S. Bernwardus in partes, S. Henrico oppositas, videtur inclinasse [Gfrörer, Pabst Greg. VII, t. V, p. 6.] . Quam rem non solum præterit Tangmarus biographus, sed contrarium magis insinuat, dum num. 61 dicit: Interea, mortuo Ottone III, vota principum in diversa rapiuntur, plerisque regni fastigium sine respectu timoris Dei usurpare nitentibus. Unde princeps quidam, Bruno nomine, sciens venerabilem Bernwardum episcopum domino Henrico, duci reverentissimo, esse fidissimum, timens, ne cœptis ejus adversaretur etc. Animadvertamus S. Bernwardum, teste Tangmaro num. 61 fuisse Henrico duci, adeoque necdum regi fidissimum. Nihilominus Ditmarus Merseburgensis in suo Chronico lib. V [Leibnitz, Rer. Brunsw., t. I, p. 365.] dicit Ekkihardum, marchionem Thuringiæ, convocasse Werlam amicos suos regnum affectans. Spe sua frustratus, postera die optimum duxit ut Occidentales visendo regiones, Hermannum ducem (Alemanniæ) cum cæteris optimatibus de reipublicæ suique commoditate alloqueretur. Salutatis postera die suis familiaribus, inimicisque caute notatis, cum Berwardo antistite Hildesheim venit, ubi, ut rex suscipitur, honorificeque habetur. Deinde ad Pathabrunnam pergens, clausas invenit portas, et jussu venerabilis Rhetarii præsulis intromissus, primo ecclesiam causa orationis intrat, postque ad domum, ubi episcopus cœnabat, veniens, caritative susceptus est. Ibi tum dictum est huic, quod colloquium in Duisburg, cujus gratia hac venerat, fieri nullo modo potuisset. Insuper animadvertit, multum displicere antistiti de incepto ejus inconvenienti. Paulo post interficitur a conspiratoribus Ekkihardus. Ex his satis elucet, quod Ditmarus coævus censuerit, S. Bernwardum partes Ekkihardi aliquantisper secutum fuisse. Num vero ex animo, an ex coactione præstiterit antistes noster, quis hodie definire certo valeat? Crediderim tamen, eodem modo egisse episcopos Hildesheimensem et Paderbornensem, ac eorum collegas Constantiensem et Curiensem, qui Hermannum, S. Henrici competitorem, regem acceperunt.
[69] [qui diœcesi imminebant:] Rem breviter explicat Adelboldus, circa annum 1028 defunctus episcopus Ultrajectinus [Joan. de Baka, De episc. Ultraj., p. 38.] . Scripsit Vitam S. Henrici imperatoris, cujus fragmentum, a majoribus servatum ad diem XIV julii [Act. SS., t. III Julii, p. 746.] , hæc habet: Episcopi Curiensis et Constantiensis cum Herimanno erant, non tantum illum ex corde ad regem eligentes, quantum ejus vicinitatem timentes et de termino litigii dubitantes. Eadem prudentia ductus S. Bernwardus, processit cum Ekkihardo marchione Thuringiæ: qui, ut ait Ditmarus [Leibnitz, Rer. Brunsw., t. I, p. 366.] , erat vir domi militiæque laudabilis, utpote qui, teste Scheidio in Originibus Guelficis [Tom. IV, p. 409.] , non modo per Thuringiam auctoritatem ducis exercebat, verum etiam Marchiam contra Bohemos Polonosque tenebat, ita ut Misnia et Lusatia Superior ei subesset… Hac rerum affluentia elatus, affinium quoque et necessariorum studiis adjutus, ad regnum, mortuo Ottone III, aspiravit. Quis igitur vitio vertet episcopo, si gregi suo consulens, viro potentissimo, in re hactenus litigiosa, se accomodaverit? Dein nullo verbo prodit Ditmarus, S. Bernwardum partibus Ekkihardi favisse: nam Hildesiensis profectio et regalis ibidem susceptio non probant antistitem horum auctorem fuisse; quinimmo si Tangmari verba attendimus, quibus duci Henrico fidissimus pronuntiatur, proptereaque Brunoni principi, regnum ambienti adversarius dicitur, verisimile fit id accidisse Hildesiæ, quod Bernwardus impedire non potuit. Demum tantum interfuit Moguntinam inter et Merseburgensem inaugurationem, quantum temporis necessarium erat, ut Moguntia Merseburgum cum aula sua procederet rex Henricus.
[70] [nihilominus cum rege Henrico interest concilio Tremoniensi] Eodem S. Henrico præsente, anno quarto regni ejus, Tremoniæ (Dortmond), in civitate hodiernæ Borussiæ in Westphalia, celebrata fuit anno 1005 Synodus, cui interfuerunt Heribertus Coloniensis, Lievizo Bremensis, Thagino Magdeburgensis archiepiscopi, simul cum variis episcopis, inter quos recensetur quoque noster S. Bernwardus. Quod vero de ista synodo novimus, ex Ditmaro habemus, nempe indictionem Missarum et precum in obitu tum ipsius regis ejusque conjugis, tum episcoporum præsentium; insuper assignationem dierum et modi, quibus jejunia ecclesiastica servanda sunt [Ditmar, apud Leibnitz. Rer. Brunsw., t. I, p. 280. Cfr Würzheim, Conc. Germ., t. III, p. 31.] . Neque aliud statutum fuisse, videtur, adeoque hujus synodi acta non aliunde, quam ex Ditmaro fonte hauriri posse. Unde miror, quomodo Adolphus Schaumann, Gottinganæ bibliothecæ præfectus, in sua Historia Gentis Saxonicæ conjicere potuerit, in hac synodo Tremoniensi jacta fuisse semina, ex quibus αὐτονομια, ut vulgo dicitur, cleri excreverit, nempe ipse statum in statu, ut passim loquitur, creaverit [Geschichte des Niedersachsch. Volks, p. 367.] . Vere oportet habere oculos lynce acutiores, ut autonomiam ex ordinatione aliqua precum et jejuniorum, communi consensu regis et episcoporum facta, extundere vel conjectura quis possit. Ex istiusmodi divinationibus sua et dignitate et veritate spoliatur historia; et homines levioris indolis, quales certe multi sunt, similes conjecturas paulatim, ut res certissimas, accipiunt, quia neque otium neque diligentiam habent, ut eas introspiciant penitius.
[71] [et Goslariensi;] Anno dein 1009 Synodus habita fuit Goslariæ, coram Henrico rege, ad electionem novi episcopi Paderbornensis: et mortuo Ratherio successit S. Meinwercus. Synodus celebrata fuit, ut habent Acta S. Meinwerci [Acta SS. tom. I, Jnnii p. 516] , præsente rege Henrico et ascitis episcopis et principibus, qui aderant. Ad Sancti electionem concurrerit verisimilius S. Bernwardus, utpote in cujus diœcesi situm erat oppidum Goslaria. Ast undecumque certa est Sancti nostri præsentia in synodo, eodem loco celebrata, anno 1018: nam in Annalibus Hildesheimensibus dicitur [Migne, Patrol., tom. CXLI. col. 565.] : Regnante (Henrico anno) V sui imperii, ind. I, 1018, domnus Bernwardus episcopus, tempore quadragesimæ, Goslare, præsente imperatore cum episcopis cæterisque regni primoribus, synodo habita, Godescalcum, Eggihardi præsidis filium et Gerdrudam, Egberdhi comitis filiam, separavit. Quæ vero fuerit causa dissolutionis istius matrimonii, nuspiam reperi. Non enim credo, errorem irrepsisse in utriusque conjugis nomine afferendo sive in Annalibus Hildesheimensibus mox allegatis, sive in Ditmaro, qui aliquantisper similem historiam, mutatis nominibus, refert. Nam narrat, Ekkihardum, nobilem Thuringum, habuisse filiam Luidgerdam, cujus amore deperibat Werinharius comes. Patre absente, commissa fuit puella custodiæ Mathildis, parthenoni Quedlinburgensi præpositæ. Werinharius autem, assumptis sociis, Virginem reluctantem et clamantem rapuit. Ad tantum crimen ulciscendum, indicitur conventus Magdeburgum; sed, ait Ditmarus, id consilium præventu sabitaneæ mortis interruptum est. Namque post paucos dies, quum hæc ad locum, a Domino sibi paratum veniret, continuo infirmata, Bernwardum sanctæ Hillemessemensis Ecclesiæ tunc pastorem vocavit, et accepta ab eo, quam postulavit indulgentia, VIII id. februarii, hominem exuit interiorem, sepultaque est in ecclesia ad caput avi, suimet, regis Henrici [Leibnitz. Rer. Brunsw. tom. I, p. 356.] . Occurrebat hic certe impedimentum raptus puellæ invitæ, utpote reluctantis et clamantis. Sed, ut diximus, alia omnino sunt nomina personarum et locorum. Nihilominus factum præcipue retulimus, quia pertinet ad gesta S. Bernwardi, qui morienti puellæ adstitit.
[72] [ab aliis sæpe abfuit verisimiliter; propter infirmitatem corporalem.] Tempore episcopatus S. Bernwardi aliæ quoque synodi celebratæ fuere, quibus astitisse non videtur. Sic abfuit a synodis: anni 1012, Bambergensi, quando dedicatio hujus ecclesiæ facta fuit, præsentibus plus quam XXX episcopis: Confluentina, in qua actum fuit de restituenda Ecclesia Merseburgensi: et tandem Moguntina, in qua eliminati fuerunt judæi et hæreticorum quorumdam perfidia damnata [Hartzheim, Conc. Germ. tom. III, p. 42.] . Quum anno 1017 conventus haberetur pro finibus herciscundis inter diœceses Merseburgensem, Magdeburgensem et Misnensem: adfuerunt cum imperatore, Gero, archiepiscopus Magdeburgensis, episcopi Meinwercus Paderbornensis, Wigo, cujus diœcesis ignoratur, Ericus Harvelbergensis, Hildewardus Misnensis et Ditmarus Merseburgensis: abfuit denuo S. Bernwardus, quamvis finitimi convenissent episcopi [Ibid. p. 48.] ; sicut eodem anno abstinuit a conventu in loco, qui dicitur Lietzgo. Causam frequentioris absentiæ duplicem suspicor; malam valetudinem, qua sæpe utebatur, et præsentiam Willigisi, Moguntini archiepiscopi, quocum gravissimam controversiam habuit pro parthenone Gandersheimensi: dum autem ea lis, cæterum diuturna penderet, ipse S. Bernwardus, quamvis tractaretur de re sua, maluit legatos mittere, quam ipse interesse. Hæc fusius § sequenti tractabimus.
§ VII. Controversia monasterii Gandersheimensis explicatur; fundatio monasterii S. Michaelis Hildesiæ.
[Agapetus Pp. II Gandersheimense monasterium] Tangmarus numm. 16 et seqq. prolixe enarrat controversiam, inter duos sanctissimos viros Bernwardum et Willigisum ventilatam, quæ salva utriusque sanctimonia, toto fere tempore pontificatus Willigisi duravit. Hanc igitur hic loci non repetemus. Sed originem indicabimus, nempe bullam Agapeti II, qui ab anno 946 ad 956 Romanam sedem occupavit. Hæc, quoniam a Tangmaro omissa est, ponimus et eo maxime, quia exemptionem a jurisdictione episcopali continet. Est igitur tenoris sequentis [Migne, Patrol. tom. CXXXIII col. 896.] : Agapetus episcopus, servus servorum Dei, Windilgardi, abbatissæ venerabilis monasterii Ganderheimensis, constructi ab Ottone, comite de Saxonia, aliisque suæ sortis abbatissis in perpetuum. Quoniam semper sunt concedenda, quæ rationalibus congruunt desideriis, oportet, ut devotioni conditoris piæ conservationis auctoritas in privilegiis præstandis minime denegetur. Igitur quia postulavit a nobis Hathumarus venerabilis abbas, ut per ejus interventum atque deprecationem vestrum monasterium Ganderescheim, situm juxta fluvium Aternam, apostolica auctoritate vobis confirmaremus, sub jurisdictione sanctæ nostræ, cui Deo auctore deservimus, Ecclesiæ constitutum, nullius alterius Ecclesiæ jurisdictionibus submittatur. Pro qua re piis desideriis faventes (per) hanc nostram auctoritatem id, quod exposcitur, effectui mancipamus, et ideo omnem cujuslibet Ecclesiæ sacerdotem in præfato monasterio ditionem quamlibet habere, auctoritate nostra, præter sedem apostolicam, prohibemus.
[74] Auctoritate namque Beatorum Apostolorum Petri et Pauli jubemus, ut nullus rex audeat, [a jurisdictione episcopali exemerat:] præter licentiam vestram, monasterium aliquibus hominibus in beneficium dare, ut profecto juxta id, quod subjectum apostolicæ sedi firmitate privilegii consistit, inconcusse ditatum permaneat locis ac rebus, tam his, quæ tempore moderno habet vel possidet, quam quæ futuris temporibus in jure ipsius monasterii divina pietas voluerit augere, et donis, oblationibus, decimisque fidelium absque ullius personæ contradictione firmitate perpetua perfruatur. Quando autem abbatissa ipsius monasterii de hoc sæculo migraverit, nulli sit licitum, aliquam ibidem ordinare abbatissam, nisi ex ipsa congregatione, si talem invenerit, quæ digna Deo sit. Et si fortasse ibidem inventa non fuerit, tum rex habeat potestatem talem ibidem ordinare abbatissam, quæ digna Deo placere possit. Constituimus etiam per hujus decreti nostri paginam, ut quacumque dignitate prædita persona hanc nostri privilegii chartam, quam auctoritate Principis Apostolorum firmamus, temerare tentaverit, anathema sit, et iram Dei incurrens, a coetu Sanctorum omnium extorris exsistat, ut nihilominus præfati monasterii dignitas, a nobis indulta, perpetualiter inviolata permaneat, apostolica auctoritate subnixa. Scriptum per manus Stephani, scrinarii sanctæ Romanæ Ecclesiæ in mense januario, indictione sexta. Bene valete. Datum III non. januarias per manus Andreæ, divini respectus gratia arcarii sanctæ sedis apostolicæ, anno, Deo propitio, pontificatus Agapeti summi Pontificis, junioris Papæ, in sacratissima sede Beati Petri Apostoli secundo.
[75] [quod male interpretatæ] Circa istam constitutionem Agapeti aliqua, ante aliam inquisitionem, observanda sunt. Mensis januarii anni secundi pontificatus Agapeti concurrit cum anno vulgari 948: electus enim fuit inter diem V et XIV martii 946. Dein Joan. Harenbergius in Historia Gandersheimensi eamdem bullam referens, dicit [Pag. 57] , Ecchardum docere, quis ille Hatuhmarus fuerit, nempe episcopus Paderbornensis. Ast hic est error: nam Hathumarus, de quo agit Ecchardus, ex clerico Wirceburgensi factus episcopus Paderbornensis, obiit circa annum 815 [Hist. Franciæ, Orient. tom. II, p. 121.] : adeoque anno 948 Agapetus ad ejus petitionem, ut bulla habet, privilegium dare non potuit. Tandem privilegium Agapeti in duobus præsertim capitibus consistit, nempe in exemptione ab auctoritate episcopali et proin in plena subjectione sedi apostolicæ, atque in libera electione abbatissæ, quamdiu e gremio capituli assumeretur. Hinc abbatissæ Gandersheimenses liberum sibi esse censuerunt, pro libitu suo petere velationes Virginum, benedictiones abbatissarum et ecclesiarum dedicationes, præterito episcopo Hildesheimensi, a quolibet alio antistite. Atque hinc nata est lis inter archiepiscopos Moguntinos et Hildesienses episcopos, quæ ante S. Bernwardi pontificatum jam exarserat. Verum quamvis exemptum exstiterit monasterium Gandersheimiensi ab omni episcopali jurisdictione, utpote quod soli Romano Pontifici subesset; nihilominus in iis quæ pontificalem exigebant ordinem, ut sunt consecratio Virginum, benedictio abbatissæ et his similia, diœcesanum episcopum requirere debebat abbatissa, ut ostendit Tangmarus factum numm. 21. Sic quum, ut legitur in Actis S. Bercharii abbatis ad diem XVI octobris [Pag. 57] , Berthoendus Catalaunensis episcopus, monasterio puellari, a Sancto fundato omnimodam jurisdictionem abdicat, retinet tamen sibi benedictionem abbatis et abbatissæ, confectionem chrismatis, collationem ordinum et pœnitentiales. Et quamvis illic merito impugnatum fuerit ipsum diploma Berthoendi, alia tamen exhibentur instrumenta, quæ et concessionem et retentionem confirmant, ut de neutro dubitari possit.
[76] [moniales,] Etenim quum, ut dicit Tangmarus n. 21, episcopi Hildesienses fuissent fere per ducentos annos in pacifica possessione jurisdictionis in monasterium Gandersheimense, concordiam turbavit Sophia, Ottonis II filia. Hæc, pergit biographus eodem numero, fuit fomes, ut pace omnium dicam, hujusmodi dissensionis; dum a suo episcopo, domino videlicet Osdago, sacrum velamen accipere spernit, Willigisum appetit: indignum æstimans, nisi a palligero consecrari. Quod ipse libens annuit, haud considerans, quanta antiqua canonum statuta temeraverit: nec fraterna caritate aditum quæsivit, sed fratri et coepiscopo diem imperavit, ut ad relationem ancillarum Dei, in festivitate sancti Lucæ Evangelistæ illi occurreret. Nactus igitur opportunum tempus, dominus Osdagus archiepiscopum secretius, qua auctoritate id ageret, requisivit: cui ille minaci vultu mordacius ad suam parochiam pertinere respondit, et statuta die se ancillas Dei velaturum, omnemque episcopalem potestatem in illo loco se adepturum, promisit. Causa igitur ingratæ controversiæ et ante S. Bernwardum exstitit et post illum sub S. Godehardo ejus successore perseveravit. Supersedemus autem diuturnam litem prolixius exponere, utpote quæ late explicata est in Vita infra edenda: quamque, si operæ pretium est, pro opportunitate illustrabimus.
[77] [ad Willigisum archiepiscopum consecratione] Nolim tamen omittere, qua ratione Georgius Joannis in opere Rerum Moguntinarum excusat pertinaciam Willigisi [Tom. I, p. 454.] : 1° Quia, quæ in monasterio illo degebat, Ottonis imperatoris III soror, velamen non nisi ab archiepiscopo, qui pallio uteretur, vellet accipere. 2° Quod ad ejus loci dedicandam ecclesiam honorificentissime invitatus ter fuerit. 3° Quod cognita hujus postea culpa, dimisso admodum animo, veniam supplex petierit. 4° Tandem quod absque simultate ulla sinceram postea cum eo, qui ei restiterat, amicitiam coluerit, Hildesiensi episcopo, S. Bernwardo. Ut autem prætensæ jurisdictionis opinio firmaretur, duo præcipue occurrebant: nempe privilegium Agapeti Papæ, supra relatum, quo interdicebatur cujuslibet Ecclesiæ sacerdoti qualemcumque in Gandersheimense monasterium jurisdictionem; adeoque Willigisus existimare potuit, sanctimonialibus liberum fuisse, quem vellent episcopum advocare tum ad velationem virginum, tum ad ecclesiæ suæ dedicationem. Dein erat Gandersheimium situm in extremo limite inter diœceses Moguntinam et Hildesiensem, nempe ad fluvium Eternam, qui utramque diœcesim dividit [Lüntzel, Die ältere Diocese Hildesheim, p. 344.] . Quapropter Willigisus, ut narrat Tangmarus num. 37, productis viris, quos adduxerat, requisivit episcopos, si liceat homines illos banno suo ad sacramenta constringere, ad cujus diœcesim illud cœnobium pertineat. Bannum, ut dicit Cangius h. v., triplicem præcipue significationem habet: ac primo quidem accipitur pro edicto publico, dein pro mulcta pecuniaria, ac tertio pro districtu et jurisdictione. Bannum autem, de quo agit Tangmarus, est edictum publicum, quod si, consentientibus episcopis, promulgare licuisset, jam controversia composita erat: nemo enim extra terminos jurisdictionis suæ bannum seu edictum dare potest. Episcopi itaque, quamquam metum illius veriti, ajunt, legitime fieri non posse, absente episcopo.
[78] [ecclesiæ suæ recurrunt.] Hac spe delusus archiepiscopus, et ab aliis episcopis derelictus, cum suis, quos adduxerat, tandem cavillatione quadam eos induxit, ut alii terminum diœcesis Hildesiensis Ethrinam, fluvium Frideslariensem, qui occidentalem limitem, alii Eternam, qui meridionalem alluit dicerent. Hinc sponte sua nascebatur dubium, quæ rem, cæterum claram, faciebat litigiosam: adeoque secundum speciem constituebat Willigisum propriæ Ecclesiæ defensorem intrepidum. Sed parum juvit subtilitas excogitata; nemini fucum fecit alterni nominis ambiguitas. Nemo enim vel ex iis, qui Willigisum maxime laudant, litigium istud probant, sed errorem excusant. Adduximus supra sententiam Joannis, scriptoris Moguntini. Sunt etiam in musæo binæ lucubrationes, quæ totam controversiam sub silentio premunt. Prior quidem est Officium B. Willigisi, anno 1675 typis excusum, quod, ut dicitur in proœmio, a pluribus sæculis ceu rari pretii ceimelium fuit asservatum. Idem dixerim de altera Vita, centonibus antiquiorum scriptorum fere compacta, in qua studiose omittuntur, quæ ad controversiam Gandersheimensem pertinent. Quod si recentiores eamdem attingant, errorem Willigisi non tam propugnant, quam excusant [Cfr Werner, Der Dom von Maintz, tom. I, p. 504.] . Plura dicere supersedemus, quoniam, ut præfati sumus, tota controversia nitide et abunde in Vita edenda exponitur.
[79] [Bonis hereditariis] Devenimus nunc ad celebrem fundationem monasterii S. Michaelis, quam sanctus antistes jam ab initio episcopatus meditatus videtur, toto tempore pontificatus exsequi sategit, ac tandem morti proximus perfecit. Chronicum monasterii S. Michaelis in Hildesheim sic orditur [Meibom., Scriptt., tom. III, p. 517.] : Anno dominicæ Incarnationis 993 Berwardus (Bernwardus), regius capellanus, decimus tertius Ecclesiæ Hildesiensis episcopus constituitur. Hic in septemtrionali parte civitatis Hildesiensis, in loco squalido, feris et brutis animalibus coaptato, monasterium in honorem S. Michaelis ædificavit de suo patrimonio; in quo et abbatem et congregationem monachorum, viventium sub Regula S. Benedicti, instituit. Quorum utilitati prædia, curtes et familias ad 300 mansos condonavit de suo patrimonio et quæ emere poterat de thesauro, relicto sibi ab Ottone Tertio felicis memoriæ. Igitur, ut habent Annales Hildesheimenses [Migne, Patrol., tom. CXLI, col. 566.] , anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi 1015, Henrico XIV annos regnante, II jam Dei gratia imperante, cripta nostri monasterii (S. Michaelis), indict. XIII, III kal. octobris dedicata est a Bernwardo ejusdem Ecclesiæ venerabillimo præsule, et Tidericho, Mimigardivurdensis Ecclesiæ dignissimo antistite et ab Ekkihardo, Slieswicensis civitatis venerabili episcopo, in honore Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, et ejus Genetricis perpetuæque Virginis, et ad singulare patrocinium Beati Archangeli Michaelis totiusque militiæ cœlestis. Dies III kal. octobris seu XXIX septembris est sacer, ut scimus, S. Michaeli: atque ita festum patroni anniversario dedicationis conjungitur.
[80] [fundat Sanctus, primum sacellum Smæ Crucis,] Septem post annis ipsa ecclesia dedicata fuit, ut referunt iidem Annales [Ibid., col. 567.] : Anno incorporati Verbi 1022, regni vero Henrici imperatoris XXI, ordinatione autem domni Bernwardi, hujus Ecclesiæ præsulis venerandi XXXI, indictione V, III kal. Octobris, hujus monasterii oratorium a præfato antistite cum summo decoris studio ad utilitatem monachicæ vitæ constructum, foras muros Hildinesheimensis urbis situm, dedicatum est, insuper cum omni devotione ecclesiasticæ religionis consecratum in honore Salvatoris D. N. J. C. ejusque Genetricis semperque Virginis Mariæ, ac salutiferi ligni adorandæ et vivificæ Crucis, et ad speciale patrocinium Sancti Michaelis Archangeli, totiusque militiæ cœli, et ad laudem venerationis omnium Sanctorum Dei, a venerando ejusdem Ecclesiæ provisore Bernwardo et ab honorabili Unewano, archipræsule Hamaburgensis Ecclesiæ, ab Ekkihardo quoque Slieswicensi episcopo, ab Bernhardo quidem Aldenburgensis Ecclesiæ reverentissimo antistite, ad ecclesiasticæ pacis munimen et ad christianitatis salutem et defensionem. Et in tantum prædia et res eodem loco pertinentia sunt banno auctoritatis eorum stabilita, ut si quis inde vi aut sponte aliqua diriperet, perpetua damnatione subjaceret, et perpetuo anathemate damnatus, et de terra viventium deletus, qui huic loco esset in aliquo obnoxius et contrarius. Fiat, fiat, fiat.
[81] [dein magnum monasterium] Uno fere post peractam dedicationem mense, S. Bernwardus, chartam fundationis edidit, quam ex instrumento originali edidit Hermannus Luntzel, et est tenoris sequentis [Die ältere Diöz. Hildesh., p. 352.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Notum esse cupio cunctis Ecclesiæ nostræ filiis, immo quoque omnibus Christi fidelibus, qualiter ego Bernwardus, humilis et indignus hujus sanctæ Hildenesemensis Ecclesiæ episcopus, divina tactus gratia, reatus mei superflua perhorrescens, Deique gratiam concupiscens, distraxi animum in diversa, quomodo æternæ satisfacerem misericordiæ; sicque remedium meæ obtinerem animæ. Tandem itaque portum salutis inveniens, elegi et statui Christum heredem mei, qui esset pars et hereditas mea et requies. Unde ad laudem ipsius et gloriam, ejusque piæ Matris Mariæ et ad speciale patrocinium Sancti Michaelis Archangeli et omnium cœlestium virtutum cœpi summa cum devotione novum ædificare monasterium foris murum civitatis, nostræ videlicet sedis ad aquilonem. Verum ego sortem naturæ, cunctis incertam, pertimescens, ac ne prolixitate tanti operis mea spe in agendis divinis forte tardarer nimis aut negligerer, feci festinato et consummavi sacellum quoddam valde splendidum prope ipsum monasterium, jactis jam ex aliqua parte fundamentis ipsius basilicæ, in honorem scilicet Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, atque sanctæ et vivificæ Crucis, perpetuæque Virginis Mariæ et Sanctorum, quorum ibi Reliquiæ continentur: statuique, ut esset baptismale, inunctionis et sepulturæ, non autem synodale: synodus vero ut vel in porticu agatur vel in cimiterio.
[82] [S. Michaelis, quod, dato] Coadunatis igitur quibusdam religiosis, Christo Domino interim ibi servituris, cuncta quæ habui et Sancto Michaeli me daturum deliberavi, tam in auro et argento et multiplici ornatu, quam in prædiis et diversis utilitatibus huic sacello, donec idem monasterium perficeretur, adsignavi. Quo Dei gratia et magna mei instantia honestissime consummato, et ab humilitate mea, cooperante Spiritu Sancto, gloriose consecrato, statim ibi secundum Regulam Beati patris Benedicti monastici Ordinis indidi personas. Quibus consecrato in abbatem venerabili viro Goderammo, ea ratione ipsos coadunavi, ut sicut juxta monasticam normam sunt a sæculi actibus alieni, ita essent ab omni impedimento sæcularis servitii liberi; atque ut defuncto ipsorum abbate, si condigna inter eos fuerit persona de suis, sin infra nostri episcopatus terminos, seu aliunde concessu domni Heinrici serenissimi imperatoris ac mea, liberam sibi eligendi patrem habeant facultatem. Pari modo ut super prædia sua sibi utilem advocatum consilio ejusdem loci episcopi eligant, et inutilem et gravem reitiant, ab eadem imperiali majestate obtinui, meaque id auctoritate roboravi. Facta igitur per me solemni donatione, sicut in privilegiis jam dicti imperatoris domni Heinrici satis expressum est, et tam sigillo ipsius, quam etiam meo potiori, hoc est, aureo sigillo, ab ipso videlicet cum aliis pluribus regalis munificentiæ muneribus mihi dato, et jubente ipso bullato, quasi gemino gladio munitum, dotavi illud pro paupertatula mea, consensu et conlaudatione legitimi heredis mei, videlicet dulcissimi germani mei, Tammonis comitis, non minus quadringentis LXVI mansis, decimis X, molendinis X, ecclesiis autem XIII cum decimatione, et demidia in Holthusen cum XVI mansis, quæ postea imperatoris privilegio monasterio superaddita est; non utique annumeratis inter has ecclesias sanctæ Crucis et Beati Martini capellis, quæ esse claustrales censui. Ipsum enim sacellum vivificæ Crucis, quod feci baptismale, inunctionis et sepulturæ, sicut dudum deliberaveram, consilio Ecclesiæ meæ in monasterium ita transtuli, eique incorporavi cum personis rebusque omnibus et cum omni jure suo, ut prædictus abbas noster Goderammus, omnesque successores ejus curam illam jure perpetuo habeant, et quos jusserint de fratribus divina ibi persolvant. Ita dumtaxat ut de primitivo jure suo tantum retineat, quantum consilio fratrum pro temporum et rerum varietate abbas decernat. Hic autem numerus ecclesiarum et hic situs earum etc.
[83] [diplomate, dotat] Enumerat dein antistes varias ecclesias et loca, in quibus prædia donata, sita sunt; quæ quidem plurimum juvant ad cognitionem topographicam Saxoniæ Inferioris et præsertim diœcesis Hildesiensis, quam late explicat Hermannus Lüntzel in sua descriptione ejusdem episcopatus [Die ältere Diöz. Hildesh, p. 187, not. 28.] . Prolixius esset, in latum campum excurrere, quem laudatus Lüntzel solerter percurrit. Quoniam vero textum diplomatis interrupimus, paucis explicabimus aliqua in allato textu obscura. Imprimis S. Bernwardus dicit, capto consilio ædificandi magni monasterii timuissse, ne mors consilium præverteret; adeoque fecisse festinato et consummavisse sacellum quoddam valde splendidum. Tempus ejus dedicationis accurate recenset Tangmarus num. 15. Ipsum vero, inquit, sacellum, sanctæ Crucis, vario decore perfectum, Bernwardus dedicavit IV idus (X) Septembris, anno Incarnationis dominicæ nongentesimo nonagesimo sexto, indictione nona, regni vero gloriosissimi Tertii Ottonis imperatoris decimo tertio, imperii primo, ordinationis autem suæ quarto. Insuper Sanctus voluit sacellum istud baptismale, inunctionis et sepulturæ, non autem synodale; nam jubet ut synodus vel in porticu agatur vel in cimiterio. Manifestum est, S. Bernwardum sacello SS. Crucis tribuisse jus parochiale, siquidem istic baptismum, extremam unctionem et sepulturam sumere licebat. Noluit autem, ut sacellum esset synodale, sed synodus ageretur vel in porticu vel cimiterio. Erant, ut videtur, ecclesiæ synodales, idem quod ecclesiæ matrices seu archidiaconales; has voces synonimas habet Lüntzel [Die ältere Diöz. Hildesh, p. 187, not. 28.] , quatenus in istis ecclesiis archidiaconus tribunal suum haberet. Quoniam autem S. Bernwardus, dum sacellum S. Crucis perficiebat, jecerat jam ex aliqua parte fundamenta ipsius basilicæ S. Michaelis, statuit quidem ut sacellum haberet jus parochiale, sed synodalem dignitatem reservavit ecclesiæ principali monasterii [Ibid., p. 197.] . Ædificato dein templo incorporavit sacellum, sub cautione, ut de primitivo jure suo tantum retineat, quantum consilio fratrum pro temporum et rerum varietate abbas decernat. Hac igitur significatione dicitur ecclesia aliqua synodalis. E diverticulo ad textum, omissis locorum nominibus, redimus.
[84] [multis prædiis:] Hæc omnia cum eorum pertinentiis, terris videlicet cultis et incultis, mancipiis utriusque sexus, villis, pascuis et pratis, vineis, silvis et venationibus, aquis aquarumque decursibus, molendinis, piscationibus, viis et inviis, exitibus et reditibus quæsitis et inquirendis, cæterisque omnibus, quæ aut hereditario jure possedi aut sæculari coemptione adquirere potui; exceptis pluribus, quæ altari S. Mariæ in principali ecclesia contuli, scilicet in prædiis, coronis, aureis calicibus, candelabris, palliis aliisque ecclesiasticis ornamentis, totum usibus fratrum per manus advocati mei tradidi Deo et S. Michaeli Archangelo pro animabus prædictorum seniorum meorum imperatorum et mea, omniumque successorum meorum et eorum, quorum patrimonia adquisivi; quatenus servitores Christi ab omni terreno servitio liberi, sub defensione ac patrociniis successorum meorum episcoporum præmuniti, in pace et misericordia quieta tempora ducant et in salutem viventium beatæ contemplationi inhæreant. Si quis autem aut mei ordinis successor, aut aliqua sæcularis persona hoc infringere voluerit et hæc tyrannice sibi usurpare præsumpserit, gladio verbi Dei a Deo et Sanctis ejus illum submoveo, et incumbente super illum omni maledictione, careat benedictione; sicque exterminatus a cœlo et terra, partem habeat cum Juda et cum his, qui in hereditate possident sanctuarium Dei. Et ut hoc firmum et in convulsum permaneat, Dei gratiam omnis circumstans plebs exorando semper obtinere studeat. Actum in Hildenesheym kalendas novembris, anno Incarnationis Domini MXXII, domini autem Bernwardi, hujus Ecclesiæ venerabillimi pontificis ordinationis anno XXX, indictione V. Adstantibus uno cardinali, videlicet legato domini Papæ et undecim episcopis una mecum hæc banni sui auctoritate roborantibus. Testes horum tota Ecclesia mea cum aliis multis fiidelibus. Ekkehardus, Sleswicensis eps., Adelgerus præpositus, Lindwardus decanus, Thangmarus, Hildewardus, Swikkerus, Wikerus, Thongmarus, Thadilo, Aido, Thiebaldus, Wikkerus, Bodo, Hareth, Hays, Wolbrecht, Berenwarht, Vebbi, Wino presbyteri. Vulfarius, Wulcaradus, Wicbertus, Awrardus, Allia, Bodo, Wulferius, Thietmarus, Reinwardus, Osdagus diaconi. Rothierus, Simon, Reinbertus, Dede, Thietmarus subdiaconi. Benedictus acolytus. Hunaldus, Hildewardus, Godescalcus, Bodo, Allia, Rothartus, Edelricus, Wulfarius, Gero, Ernust, Thongmarus comes. Thiatmarus advocatus. Wolbrecht, Thietmarus, Poppa, Fridericus, Christophorus, Dede, Christianus et multi alii, quorum nomina scripta sunt in libro vitæ. Amen.
[85] [fundationem confirmat S. Henricus imperator.] Cartam fundationis confirmavit auctoritate sua S. Henricus II: et quidem III non. (III) novembris 1022; adeoque biduo post confectum S. Bernwardi diploma. Atque hinc suspicatur Hermannus Lüntzel errorem obrepsisse in mense indicando et legendum pro novembri decembrem, quo reipsa Henricus Gronæ moratus est [Die ältere Diöz. Hildesh., p. 358, not.] . Grona videtur ad Leinam seu Loynam fluvium jacuisse secundum Chronicum Gottwicense [Pag. 478.] : proin Hildesiæ, ejusdem fluvii rivali, proximum est oppidum Grona; ut infra biduum et carta Bernwardi confici, et ab Henrici diplomate confirmari potuerit. Quæstionem itaque in medio relinquimus. Imperator diploma suum dicit datum novemb. III non. indictione V, anno Dominicæ Incarnationis MXXII, anno vero domni Heinrici scdi regnantis XXI. Actum Gruonaha in Dei nomine. In eo diplomate Henricus imperator declarat, se monasterium S. Michaelis in suum mundiburgium tuitionemque suscipere; et enumeratis mansis et prædiis, monasterio attributis, pergit, dicens: Sub imperialis igitur banni nostri interdictione præcipimus, ut nullus suus successor (Bernwardi), neque alius episcopus, sive dux, neque comes aut vicecomes, sive aliqua judiciaria potestas eidem monasterio, rebusque sibi concessis seu concedendis, aliquam violentiam sive rapinam ulla temeritate inferre præsumat. Si quis autem, quod absit, istius imperialis nostri præcepti violator exstiterit, primum Dei omnipotentis, sancti Michaelis Archangeli atque omnium Sanctorum iram incurrat; auri quoque optimi centum libras componat, medietatem cameræ nostræ et medietatem monasterio. Eodem anno MXXII, omisso mense et die, S. Bernwardus secundo adiit imperatorem, fundationem monasterii sui denuo impetraturus [Cfr Lüntzel, Die ältere Diöz. Hildesh., p. 358.] .
[86] [Sed sæc. XVI monasterii status miser,] Res monasterii pacifice satis processerunt sub abbatibus suis, quorum nomina et res gestas breviter narrat Chronicum monasterii S. Michaelis apud Leibnitzium [Rer. Brunsw., tom. II, p. 399.] . Medio sæculo XV admiserunt monachi reformationem Bursfeldensam et cum centum quadraginta uno aliis monasteriis Ordinis S. Benedicti in unam coaluerunt congregationem, Bursfeldensem dictam. Ast anno 1543, ut habet idem Chronicum [Ibid., p. 402.] , Lutherani parochialem S. Lamberti (olim sacellum S. Crucis) et monasterii S. Michaelis ecclesias occuparunt: abbatem cum fratribus incluserunt et magnam summam pecuniarum ab illis extorserunt, cum annuo salario 150 florenorum pro prædicantibus. Hanc coactionem subire debuerunt Hermanus Dick, abbas trigesimus tertius ejusque successores per solidum fere sæculum. Ast pactione Goslariensi, die XVI januarii 1642 inita [Du Mont, Corps diplomat., tom. VI, part. I, p. 234.] , monasterium tandem suum, excepta ecclesia majori, quæ penes Lutheranos mansit, recuperarunt Sammichaelitæ, atque in eo perseverarunt usque ad initium sæculi nostri. Tunc enim episcopatus Hildesiensis cessit regi Borussiæ Friderico Gulielmo III, vi, ut didcitur, decreti deputatorum imperii (Reichs deputation) Ratisbonæ, omniaque bona ecclesiastici juris fisco regio, adscripta fuerunt. Nempe decreto regio, dato die XXII januarii 1803 supprimebatur monasterium S. Michaelis, ejusque bona procuratoribus laicis administranda tradebantur: totum vero negotium committebatur consiliario aulico Malchus, qui cæterum istiusmodi negotiorum erat actor generalis.
[87] [pejor evasit sæc. XIX.] Hic igitur die XVIII februarii 1803 ad monasterium S. Michaelis se contulit, et abbati Gulielmo Roehren notum fecit, quod in mandatis acceperat, nempe abolitionem monasterii. Itaque convocato monachorum capitulo, manifestavit, vi supremæ sententiæ comitiorum imperii Germanici, monasterium ipsum omnesque ejusdem possessiones irrevocabiliter pertinere ad dominium regis Borussiæ, ac proin ipsum monasterium esse et manere suppressum. Ex hoc principio deducit actor seu commissarius regius, monachos omnino solutos esse a Regula ordinis et choro, ac deinceps esse vere et unice personas privatas, in quas simpliciter incumbunt obligationes civiles. Mirum sane, principem acatholicum, a votorum et Regulæ obligatione solvere monachos catholicos vel invitos. Sed ea erat illa ætate præpotens, quam sibi fingebant, regum auctoritas, ut nihil esset sanctum, licitum et legitimum, nisi quod ipsi sancivissent, nec in rebus religiosis aliquid esse, quod principes sæculares pro libitu violare non possent. Cæterum in documentis nobiscum communicatis, nihil reperi quod aliquam sive renitentiam sive protestationem monachorum indicaret.
[88] [quando fisco regio Borussico addicta fuit universa possessio;] Abbati pendebatur quotannis pecunia ad bis mille florenos rhenenses, reliquis monachis ad tercentos florenos: eorum vero numerus cum iis, qui extra claustrum ecclesiis parochialibus deserviebant, ascendebat ad monachos XXV, fratres conversos IV, cum quinque novitiis. Horum vero singulis dati fuerunt semel floreni 750. Cautum simul erat, ut qui pensione uti frui vellet, intra provincias Borussicas, excepto semestri spatio, degere deberet, et qui diutius in aliena regione moraretur, omne jus ad pensionem amitteret. Igitur monachus Benedictinus, qui pericula sæculi refugiens, ut arctius Deo adhæreret, in monasterium alius regionis concessisset, spoliabatur, quasi in omni casu indemnis servari non deberet civis quilibet, quales declarantur monachi, quando privatur jure suo. Permittitur tamen monachis incolere monasterium, imo ad dies XIV continuatus victus quotidianus et usque ad 1 aprilis propinantur ligna ad combustionem. Tandem quia nulla Hildesiæ exstabat tunc ecclesia parochialis pure catholica, S. Michaelis templum in parochiale assignatur, præcipitque rex, ut ejus dotatio curetur. Non dubito quin scribæ Borussici, dum hæc pharmaca leviusula gravissimo vulneri applicabant, ipsi sibi magnanimam munificentiam gratulati fuerint.
[89] [quæ tandem regno Hannoverano] Una interea est difficultas quam facile solvet is, qui acta publica comitiorum Germanicorum coram habuerit, nempe quomodo rex Borussiæ die XXX januarii 1803 dicat vi decreti comitiorum imperii ad se pertinere monasterium cum omnibus bonis, dum tamen hoc decretum primo sancitum fuerit XXV februarii ejusdem anni. Sed jam anno 1802 convenerat Borussis cum republica Gallicana de indemnitate pro provinciis, in ripa sinistra Rheni Gallicanæ reipublicæ adnexis: adeoque circa finem mensis julii Borussi vi armata occuparunt episcopatum Hildesiensem et adjacentes regiones. Brevi post coaluerunt comitia ad indemnitates, singulis debitas, componendas, nempe XXIV augusti [Martens, Rec. des Traités tom. VII, p. 439 et seqq.] : fieri itaque potuit, ut quæ Borussiæ attribuenda erant, ante finem ejusdem anni erant definita. Et reipsa articulo III instrumenti, Ratisbonæ pro indemnitate confecti, conceditur regi Borussiæ, inter alia episcopatus Hildesiensis. Omnia igitur bona ecclesiastica et jura politica deinceps ad rationes regis pertinuerunt: atque hinc processerunt suppressiones monasteriorum et capitulorum.
[90] [accrevit, monasterio in manicomium mutato.] Armis obtinuerant Borussi Hildesiensem episcopatum, armis etiam eumdem amiserunt. Nam post Ieniense prælium, anno 1807 die IX julii, pace cum Francis inita, magnam provinciarum partem amiserunt, quæ cum aliis provinciis in unum coaluerunt regnum, Westphaliæ dictum, cujus rex fuit Hieronymus, frater Napoleonis, Francorum imperatoris. Quo regnante, monasterium in usus nosocomii militaris conversum est. Erat autem in dicto monasterio, præter ecclesiam majorem, quæ ab anno 1542 penes Lutheranos mansit, altera quæ Minor dicebatur (kleine klosterkirche) usibus monachorum ab anno 1709 accommodata, quæque a rege Borussiæ catholicis attributa erat. Verum an. 1812 abolita parochia S. Michaelis, translata fuit ad ædem S. Magdalenæ, olim suppressarum monialium S. Augustini. Tandem instrumento pacis Viennensis, signato die IX junii 1815 episcopatus Hildesiensis ejusque bona ecclesiastica accreverunt regno Hannoverano. Nova igitur destinatione, monasterium anno 1827, destructo veteri ædificio, in manicomium commutatum fuit, attributa cultui catholico et Lutherano ecclesia minori. Ecclesia major, sub rege Westphaliæ fœnile militari, lutheranis reddita fuit anno 1857: ejus autem hypogeum occidentale, nam duplicem chorum habet, vulgo dicitur Crypta S. Bernwardi, et hactenus ad catholicos pertinet. In ea autem legato M thalerorum Seraphini Wächter, monachi Sammichaelitæ fundatum est sacrum hebdomadarium. Atque hæc sunt fata monasterii olim celeberrimi.
§ VIII. S. Henrici in conjugio virginitas paucis defenditur; ejus donationes et diplomata pro Ecclesia Hildesiensi; soror et matertera S. Bernwardi moniales.
[S. Henricus, cujus in conjugio] Quamvis munificentissimus fuerit S. Bernwardus in fundando monasterio S. Michaelis, pari solertia sategit, ut sedis suæ propria ecclesia haberet, unde sustentaretur, immo ut una cum episcopo suo Religionem christianam adversus finitimos barbaros defenderet aut inter illos propagaret. Curavit imprimis, ut quod antecessores jam ab antiquis imperatoribus obtinuerant, et ipse consequeretur, nempe ut ipsa Ecclesia Hildesiensis ejusque bona temporalia essent sub directa defensione majestatis imperialis. Proin anno 1013 v non. martii Werlæ concessit Henricus Bernwardo episcopo ex oppido quod vocatur Hildenesheym, quod est in pago Astfala, in honore S. Mariæ super fluvium Indisthra (Germanice Innerste), ut nullus judex publicus, neque quislibet ex judiciaria potestate seu aliquis ex fidelibus sanctæ Dei Ecclesiæ ac nostris, in ecclesias, loca vel agros, seu reliquas possessiones, quas moderno tempore juste et rationabiliter possidere videtur, ingrediatur… Liceat illi, subjectisque Deo servientibus clericis sub nostra defensione et immunitatis tuitione, quieto tramite ibidem residere et pro nobis et conjuge proleque nostra, seu pro stabilitate totius imperii nostri Domini misericordiam exorare… Jam praædictæ Ecclesiæ etiam concedimus, ut habeant ejusdem sedis clerici canonice et ecclesiastice, seu inter se sive aliunde, digne ad hoc et convenientes, eligendi episcopum liberam et propriam facultatem, æquo consensu regis. Datum V non. martii, indict. XI, anno Dominicæ Incarn. MXIII, an. vero Henrici II regnantis XI. Actum Werlæ [Scheid., Origg. Guelficæ, tom. IV, p. 433.]
[92] [virginitas obiter vindicatur,] Ad diem XIV julii Joan. Bapt. Sollerius in Actis S. Henrici imperatoris [Act. SS., tom. III Jul., p. 727.] , omnino defendit virginitatem in matrimonio servatam ab SS. Henrico et Cunigunde adversus Kœhlerum, qui in Litaniis paschalibus Bambergensibus legens post suffragia pro salute Henrici et Cunigundis etiam nobilissimæ proli regali salutem et vitam apprecari [Acta SS., tom. III Julii, p. 729.] , fabulosam habet sanctorum conjugum virginitatem. Kœhleri sententiam suam quoque facit Scheidius. Nixus præcipue diplomate mox citato, in quo Henricus preces fundi vult pro nobis, inquit, et conjuge proleque nostra, quod et altero diplomate ejusdem anni corroborat, in quo pariter Henricus Ecclesiæ Hildesiensi consultum vult pro regni, ait, stabilitate, pro conjugis prolisque regalis incolumitate. Ex quibus verbis concluditur, fuisse aut proles aliqua aut certe ejusdem spes; adeoque ab eo matrimonio abfuisse virginitas. Sollerius autem noster invicte monstrat, nisi mendacii et fraudis accusare velimus S. Henricum, virginitatem in matrimonio servatam fuisse. Quid ergo? Diplomata interpolata, Litanias falsiloquas dicemus? Nequaquam: sed prolem dicemus, non quæ ex eorum conjugio prodierit, sed quæ ex consanguinitate processerit; scilicet familiam collateralem. Neque porro hanc interpretationem sine teste accipimus. Ad diem XVI aprilis in Vita S. Contardi Broniensis legimus prolem pro familia omnino assumi [Ibid., tom. II April., p. 448.] : Incipit beati Contardi historia, qui natione et prole dicitur fuisse de Ferraria. In Vita vero ibidem descripta, explicatur, quomodo servus Dei reliquerit cum eorum licentia parentes suos, ut sepulcrum S. Jacobi Compostellæ adiret et in via mortem obierit. Similiter paulo infra [Ibid., p. 450.] , dæmonica cœpit prolem, patriam, et rem gestam Beati palam prædicare. Aliquando igitur ætate media proles pro familia ponebatur, quod etiam confirmat Cangius h. v.
[93] [1° confirmat donationem, olim ab Ottone III factam de loco Trathe:] Hæc dicta sunto, quia Sollerio nostro, Acta S. Henrici scribenti, non innotuerunt diplomata citata, quæ sicut et Litaniæ Bambergenses, prolis regiæ mentionem faciunt. Nunc e diverticulo ad acquisitiones ecclesiasticas S. Bernwardi redimus. Anno 1013 Werlæ diploma pro Ecclesia Hildesiensi edidit S. Henricus, datum indictione XI, anno Dominicæ Incarnationis MXIII, anno vero domini Henrici Secundi XI [Scheid., Orig. Guelf., tom. IV, p. 434.] . In eo, nullo verbo de regia prole facto, confirmat rex Henricus donationem olim S. Bernwardo factam ab Ottone III prædii de sua propria hereditate, quod Trathe nominatur; ad septem videlicet mansos in pago Marstiem in comitatu Bernhardi ducis [Cfr Lüntzel, Die ältere Diöz. Hildesh., p. 100.] . Concessum autem fuit prædium ad capellam, quæ dicitur Sanctæ Crucis, sitæ extra murum ad aquilonarem plagam urbis. Cessit dein donatio monasterio S. Michaelis [Ibid., l. c.] ; quia, ut diximus supra, Oratorium S. Crucis ideo statim S. Bernwardus construxerat, ut in eo monachi laudes Deo decantarent, donec perficeretur justum monasterium sub invocatione S. Michaelis dedicandum, quod anno 1022 perfectum fuit. Trathe hodie Drote, est villula, quæ adjacet fluvio Loynæ e regione villæ Ruthe.
[94] [2° prædii in Ledhi;] Eodem anno 1013 idem rex Henricus S. Bernwardo ejusque Ecclesiæ dedit prædium in villa Ledhi, in pago Gudinge in comitatu Luidolffi comitis, pro remedio, inquit, animæ nostræ et dilectissimæ contectalis nostræ Cunigundæ. Donationem autem facit confratribus ecclesiæ Hildensemensis, in honore sanctæ Mariæ constructæ: isto tamen modo, ut per singulos annos cum dies ordinationis nostræ recurrat; communiter eis in refectorio, quanto melius possit, in cibo atque potu debitum obsequium impendatur. Si quando autem Dominus de ergastulo hujus corporis nos evocare dignetur, volumus, ut pro intermisso tunc ordinationis die, obitus nostri terminus annuatim in posterum parili obsequio eisdem fratribus ad memoriam revocetur … Datum VII kal. aprilis, indictione XI, anno Dominicæ Incarnationis MXIII, anno vero domini Henrici Secundi regnantis XI. Actum Hildenesheym feliciter. Amen. Operæ pretium fuerit animadvertere, postremum diploma, in qua nulla fit mentio regiæ prolis, datum fuisse VII kal. aprilis seu XXVI martii: dum diploma num. 87 citatum, verbum faciens de prole regali, signatum est V non. martii seu III ejusdem mensis. Si igitur aliquid valet argumentum, ex priori charta contra virginitatem S. Henrici desumptum, oportet, ut medio tempore proles aut saltem ejus spes perierit: quod quidem nuspiam reperimus.
[95] [3° prædii in Duisburg;] S. Henricus S. Bernwardo confirmavit donationem, olim factam ab Ottone III, prædii in Duisburg [Migne, Patrol, tom. CXLI, col. 565.] , id est, unius mansi cum tribus areis et mancipiis, quorum primus Wigo nominatur, illiusque fratre et cum uxoribus et filiis eorum, qui etiam adhuc supersunt et cum omnibus utensilibus, ad ipsum prædium pertinentibus. Indictione XI, anno Incarnationis MXIII, anno vero domini Henrici Secundi XI. Actum Werla. Regnante porro, ut referunt Annales Hildesheimenses [l. c.] Henrico XII anno, indictione XI, MXIII (post) Incarnationem Domini, XII kal. februarias, peccatis agentibus principale templum Hildenshemensis Ecclesiæ, diabolo insidiante per noctem igne succensum, sed solo divinæ miserationis subsidio velociter, Deo gratias, est exstinctum. Sed hoc ah! ah! nobis restat lugendum, quia in eodem incendio cum pretiosissimo missali ornamento inexplicabilis et irrecuperabilis copia periit librorum. Hisce adjungit Tangmarus num. 66, eo ipso anno, Beatum Bernwardum, sanctæ Hildeneshemensis civitatis patronum, sequenti omnium Sanctorum festivitatis die, altare summum Sanctæ Dei Genitricis, quod, proh dolor! peccatis nostris promerentibus, valida, ut dictum est, ignis inundatione confractum erat, devotissima mentis intentione, IV non. novembris in melius restauravisse et benedixisse; Deoque acceptius, hominibusque laudabilius, auri argentique ac gemmarum claritate effecisse. Inter libros autem, qui incendio perierant, etiam fuerunt instrumenta litterarum, quibus Ecclesia Hildesiensis constituebatur: adeoque S. Bernwardo curæ fuit, ut nova diplomata conficerentur.
[96] S. Henricus illo anno Werlæ in Quadragesima, ait Annalista Saxo [Pertz, Monum. Germ., t. VI, p. 664.] , quinque hebdomadarum spatio, [A° renovat privilegia Ecclesiæ Hildesiensis.] habent Annales Hildesheimenses [Migne, Patrol., t. CXLI, col. 565.] , cholica passione laboravit; festum vero paschale, saluti restitutus, Paderbrunæ cum S. Meinwerco episcopo celebravit. Quum vero anno 1013 pascha incideret in diem V aprilis, quod Paterbornæ obivit, consequitur, regem Henricum Werlæ egisse a dominica prima quadragesimæ ad hebdomadam sanctam, seu circiter a XXII februarii usque ad initium aprilis. Isto itaque tempore confectum fuit diploma; sed, ut censet laudatus Lüntzel [Die altere Diöz. Hildesh., pp. 9 et 349.] , expeditum non fuit: quia sigillum eidem appositum non fuit, nec ulla ejus vestigia reperiuntur dein vacuum relinquitur spatium pro die et mense. Sic nempe exhibetur clausula [Ibid., p. 351.] : Guntherius cancellarius vice Erchambaldi archicapellani recognovi. Data … indictum XI, anno Dominicæ incarnationis millesimo XIII, anno vero domini Heinrici secundi regnantis XI. Actum Werla feliciter. Amen. Suspicatur laudatus scriptor, impeditam fuisse diplomatis promulgationem artibus archiepiscopi Moguntini [Ibid., p. 9.] . Verum istiusmodi suspicio nullum habet fundamentum: amicissimi semper fuerunt Erkambaldus archiepiscopus et Bernwardus noster: sed si in definiendis limitibus diœcesis Hildesiensis aliqua difficultas enasci potuisset, ex controversia Gandesheimensi derivanda esset: verum, vivente Erkambaldo, omnino sopita fuit quæstio, ut docet Tangmarus, num. 70, et demum sub Aribone, Erkambaldi successore et Godehardo, qui post Bernwardum Hildesiensem sedem occupavit, recruduit, sed brevi exstincta fuit.
[97] [Concurrit S. Bernwardus ad fundationem] Ad S. Bernwardi fundationes pertinet, saltem ex parte, monasterium Hildewardeshushensis, quod etiam Helmwardhusense dicitur. In eo namque cœnobio abbatissam habebat Rothegardem materteram, ait Tangmarus num. 52, qui dein num. 67 pium ejus obitum in Natali Domini refert. Erat autem Helmwardusense monasterium inter monasteria imperialia accensitum et ab Ekkihardo comite in proprietatis suæ fundo constructum, ut legitur in Vita S. Meinwerci, Paderbornensis episcopi, in cujus diœcesi situm erat [Acta SS., tom. I Jun., p. 518 et seq.] . Itaque, ait Tangmarus num. 52, Beatus Bernwardus, sperans Dei gratia et utrorumque principum clementia, summa pace se conversaturum, abbatiam Hildewardeshusensis ecclesiæ, sibi ab imperatore traditam et solemni ab ipso dedicatione devotissime consecratam et divino servitio excultam, pluribusque beneficiis ac donis ab eo ditatam, ubi etiam sua matertera matris regimen agebat, in præcipua festivitate illarum adire disponebat, præmisso omni apparatu, ad tantam solemnitatem confluentibus necessario. Ex hoc textu manifeste elucet, S. Bernwardum ecclesiam istam solemni ritu consecrasse. Sed hic occurrit difficultas breviter enodanda.
[98] [parthenonis Hildeswardeshusensis, in quo monialis erat sancti matertera:] In Vita nempe S. Meinwerci, sæculo XIII conscripta dicitur num. 18 [Ibid., l. c.] hunc beatum antistitem nonis junii 1011 dedicasse monasterium in honore sanctæ et individuæ Trinitatis, Sanctique Salvatoris et victoriosissimæ crucis, et S. Mariæ perpetuæ Virginis, sanctique Petri apostolorum principis et omnium Apostolorum et Sanctorum omnium. Hic igitur duplicem habemus dedicationem monasterii Hildewaldeshusensis, eodem fere tempore factam. Crediderim, duplex fuisse Helnewardeshusii monasterium, virorum scilicet et mulierum. Et quidem sanctimoniales ibidem habuisse cœnobium, aperte nos docet Tangmarus mox citatus, dicens, Rothegardem materteram in monasterio matris regimen egisse: forsan (nam origines, deficientibus instrumentis, indagare non licuit) Rothegardis fuerit fundatrix, unde ad ejus familiam jus patronatus pertinebat; quapropter Tangmarus docet, abbatiam S. Bernwardo ab imperatore traditam fuisse. Ex altera pariter parte certum est, fuisse ibidem monasterium virorum: nam anno 1033 ab imperatore Conrado, instante Meinwerco episcopo, conceditur Winoni, Helmwardehusiensi abbati jus mercatus et telonei. Exstat carta in Annalibus Paderbornensibus, a Nicolao Schaten conscriptis [Tom. I, p. 492.] . Quum igitur constet, tum S. Bernwardum, tum S. Meinwercum, coævos, monasteria Helmwardeshusii consecrasse, dicendum est duplex ibidem fuisse monasterium. Neque juvat dicere, biographum S. Meinwerci esse duobus sæculis juniorem; nam quam narrat dedicationem, tot circumstantiis vestita est, ut omne errandi periculum excludat.
[99] [et Ringesteinense, cujus abbatissa fuit Sancti soror,] Præter materteram habebat quoque S. Bernwardus sanctimonialem sororem, Judith nomine, quæ monasterii in Ringelstein abbatissa fuit, quamque certe indotatam non reliquit sanctus antistes. Regale erat monasterium, ut docet diploma Conradi II anni 1150 qui tamen illud episcopale fecit, tradendo Bernardo episcopo Hildesiensi ejusque successoribus [Harenberg, Hist. Gandersh., p. 325.] . Hujus parthenonis compendiosam historiam edidit Joan. Georg. Leuckfeld; in qua legimus, Brunonem, ab anno 1154 ad 1162 Bernardi in cathedra Hildesiensi successorem, statuisse, ut eliminatis cum honesta pensione monialibus, viri Ordinis Benedictini monasterium incolerent. Causam mutationis affert Bruno episcopus in carta, IX kal decembris 1154 edita, quam nobis servavit Leuckfeldius [Antiquit. Ringelheim., p. 203.] . Quia, inquit, fœminæ sanctimoniales eumdem (locum Ringelheim) tunc temporis inhabitantes, ab ordine suo partim deviæ secundum instituta sacrorum canonum et speciale decretum domini Papæ Eugenii III strictius conservari et cœnobio claustraliter includi ad normam suæ professionis abnuerunt, Ecclesia nostra communi suo, multorumque Domini fidelium consilio, easdem submovens, concessis tamen illis victualibus, monachos in eodem loco posuit, quibus et abbatem, Rodigerum nomine præfecit. Exin Ringelheimensi monasterio, abbates præfuerunt, varia tamen fortuna: nam post exortam Lutheranam hæresim, integro sæculo abbatis titulo acatholici, præfuerunt, ut docet laudatus Leuckfeldius.
[100] [Judith, anno 1498 integra reperta in tumulo.] Qui dicit [Ibid., p. 198.] , nomina abbatissarum, præter Emmiholtæ et Eilikæ, nota non esse. Habemus autem sæculo XI abbatissam Judith, S. Bernwardi sororem: cujus corpus incorruptum et illæsum repertum fuit anno 1497, ut liquet ex sequenti instrumento [Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 114.] : Fr. Nicolaus, abbas in Ringelhem immeritus, vester totus, patri Joanni Hauwenschildt, viro religioso et optimo ad S. Michaelem, hæc scedula præsentetur. Jesum. Cum plurima salute, dilectissime frater Joannes. Ante dies paucos apud parvitatem meam constitutus, plenus eram mœrore, quia invaserat me inexplicabilis tristitia et nimia cordis anxietas, spiritusque pusillanimitas me vehementer perturbaverat, quod quasi mei ipsius inscius, nesciens, quo me diverterem. In hac autem extrema mentis desolatione diutius perseverans, datum est desuper permodicum consolationis, de quo peto, mi frater carissime, mihi congratulari. Nam optatum thesaurum dudum nimio zelo pio desiderando desideravi et non sum defraudatus a desiderio meo: nam quærens quæsivi et inveni statim post discessum vestrum me in plurima tristitia cordis. Ecclesiam nostram interius, clausis januis perambulante, venit mihi ad memoriam de corpusculo dilectæ sororis sancti patroni nostri Bernwardi: cupiens certificari, an ejus sanctum corpus apud nos in veritate contineretur. Altera die in capitulo in simplicitate aperui fratribus meis capitulariter desiderium cordis, et ordinatis orationibus et Missis, jussi aperire unum sepulcrum in crypta juxta scripta, quæ aliquoties legeram ad S. Michaelem in antiquo Martyrologio vestro, similiter et uno antiquo Missali. Terra effodiata, ad fundum quasi trium pedum invenerunt fratres nostri sepulcrum, multum solemne ad instar S. Bernwardi, sed non concavatum, sed planum et quadratum. Sublato denique, me præsente, lapide, cum timore et tremore vidimus quondam abbatissam, dilectam sororem sanctissimi patroni nostri Bernwardi, ita honeste jacentem, baculatam, calceatam, albis vestitam, facie nigro panno æstivo serico textam. Verum fateor, quasi hesterno die fuisset in eo locata. Supra pectus habuit unum singulare genus albi panni, auro puro textum. Nunc scio vere et certus sum, quod non solum sepulcrum ejus, sed ipsum absque dubio sanctum corpus * illius sanctissimi Bernwardi nostri patroni habemus. Quare ab hodie et deinceps ardentius me diligent omnes fratres et filii sancti Bernwardi, amore sororis ejus, cujus corpus virgineum illæsum, sanum, integrum, inconsumptum apud me habeo: quare beatum me dicent omnes Hildensemenses. Datum Ringelem, anno Christi incarnati millesimo CCCCLXXXXVII.
[Annotata]
* add. sororis
§ IX. Sanctus sancte obit; agitatur ejus canonizatio, quam Cœlestinus Pp. III perficit; elevatur corpus; ritus festivus in ejus honorem; variæ translationes.
[S. Bernwardus, accepta veste monastica] Jam per annos viginti quinque laboriosissimo præsulate functus erat S. Bernwardus, quando quinquennali infirmitate tentari cœpit [Ibid., p. 39.] . Anno ordinationis suæ, ait Tangmarus num. 79, trigesimo primo, quum jam transitus sui diem, quem semper optaverat, imminere prævideret, capellam, inter sacellum sanctæ crucis et monasterium suum constructam, in honore beati Christi confessoris Martini a venerabili viro Eggehardo, Sleswicensi episcopo, dedicari fecit: ibidem pro augmento religionis ipso die habitum priorem mutans, monachicæ professionis jugum suscepit. Capella S. Martini dedicata fuit post dedicationem ecclesiæ S. Michaelis, quam celebratam scimus die XXIX septembris 1022; quum id factum dicat biographus, quando Sanctus transitus sui diem imminere prævidebat, consequitur, brevi ante obitum tempore consecratam fuisse capellam S. Martini. Accensetur porro S. Bernwardus Ordini S. Benedicti, quia instante morte habitum monasticum induit: unde habendus est tamquam monachus ad succurrendum, utpote qui, ut habet Canguis h. v., urgente mortis periculo monachicam vestem induerit, quo monachorum orationum particeps fieret. Libere susceptum habitum, redeunte pristina valetudine, dimittere non licere passim arbitrabantur. Res tamen undequaque certa non erat. Nam Marbodus, Rhedonensis episcopus, interrogatus ab Hildeberto Cenomanensi, an liceret uxori, quæ et viro monasticum habitum induenti consenserat et ipsa castitatem voverat, negat id juris uxori esse: verumtamen in fine epistolæ addit [Ibid., p. 39.] : Et hæc beatitudini vestræ scripsi, in eorum sententiam sine disceptatione transiturus, quibus id, quod melius est. Dominus revelabit. Unde sententia scriptori non erat certa.
[102] [pie obit XX novembris, verisimilius anno 1022:] Dies Sancti emortualis omnino certa est. Tangmarus dicit num. 80, Sanctum XII kal. decembris seu XX novembris obiisse; quam etiam diem indicant antiquissima Hildesiensis Ecclesiæ Kalendaria et Martyrologia, ut infra, quando de ejus cultu explicitius agemus, monstrabimus. Cæterum jam supra num. 3 hujus Commentarii reddidimus rationem cur sub die XXVI octobris Acta S. Bernwardi illustramus. Verum minus certus est annus Sancti emortualis. In Vita coæva S. Godehardi, Bernwardi nostri successoris, ad diem IV maji legitur S. Bernwardus obiisse anno Christi MXXII, et paucis interjectis diebus, S. Godehardus fuisse electus et consecratus [Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 114.] : eumdem annum assignant quoque Annales Quedlinburgenses [Ibid., p. 39.] , Hildesheimenses [D'Achery, Spicil. t. III, p. 430.] , Lamberti [Act. SS., t. I Maji, p. 508.] . Hisce testibus aliisque plurimis, qui afferri possent, unum opponit Mabillonius argumentum, nempe S. Bernwardum trigesimo primo anno sui regiminis diem obiisse suum; adeoque anno 993 ordinatum, non potuisse diem suum ante annum 1023 claudere [Migne, Patrol., t. CXLI, col. 555.] . In alterutro itaque testimonio coævo error in numeris obrepsit; sive fefellerint qui triginta annos integros episcopatui tribuerint, sive qui anno 1022 mortem illigaverint. Inquirendum proinde est, utra ex parte stet error. Equidem censeo biographum S. Bernwardi errasse, seu potius ejus scriptum vitiatum fuisse. Trahit me in istam sententiam multitudo eorum, qui annum 1022 Sancto emortualem dicunt, quum nullum habeatur testimonium antiquorum pro anno 1023. (Nam liber miraculorum infra edendus, assignans num. 3 annum 1023 toto sæculo recentior, utpote qui agat num. 11 de Conrado, S. Michaelis abbate, initio sæculi XII florentis. Imo eo ipso loco num. 3, quo dicit sanctum obiisse anno 1023, simul declarat, eum latuisse sub terra annis centum et septuaginta duobus: adeoque liber scriptus non fuit ante annum 1194, et tamquam recentius additamentum e sua editione rejecit Cl. Pertz [Ibid., col. 567.] ). Et id vel maxime me movet, quod in Lamberti Annalibus S. Godehardus dicatur ordinatus IV non. decembris seu die II decembris [Ibid., col. 568.] . Quoniam porro consecrationes episcoporum fiebant die dominica; dies IV non. decembris incidebat in dominicam anno 1022, notato litterali dominicali G.
[103] [initium cultus accipit ab archiepiscopo] In Vita S. Bernwardi late describitur ejus sepultura, cui proin referendæ super sedemus. Statim post mortem Sancti tumulum frequentare cœpere populi, beneficia sanationum ibidem percepturi. Non tamen statim publicum cultum in Ecclesia obtinuit: et primum anno 1192, seu centum septuaginta post annos Cœlestinus Pp. III sancto antistiti cœlestes honores decrevit. Sed jam ab anno 1149 inceperat episcopali auctoritate publicus S. Bernwardi cultus. Nam vir cl. Joan. Mich. Kratz, litteris ad bonæ memoriæ Anton. Binterim datis, et nobiscum communicatis, dicit se invenisse in archivio Hannoverono codicem sæculi XII, in quo p. 131 sequens decretum reperitur: H(enricus), Dei gratia Moguntinæ sedis provisor licet indignus, venerabili fratri B(ernhardo), Hildesemensi episcopo cum filiis dilectissimis, clero et populo ejusdem Ecclesiæ salutem et dilectionem. Misistis ad nos in conventu Erpesfordiæ, cum fratribus habito de causa Wormaciensis electi, literas per B. præpositum, obsecrantes pro canonizatione beatæ recordationis viri B(ernwardi) præsulis vestri, quia ut et liber memoriæ illius conscriptus et relatio fidelium attestatur, plurimis illum Dominus et viventem in hoc sæculo et post hujus excessum vitæ decoravit virtutibus. Nos igitur considerata rationabili ac justa petitione vestra, communicato eorum, qui convenerant virorum venerabilium consilio, videlicet Pathelbrunensis, Halverstadiensis episcoporum, abbatum etiam plurimorum religiosorum et Ecclesiæ totius, quæ collecta fuerat, benediximus Dominatorem Dominum, qui in diebus nostris specialiter virum talem glorificans, nos per ejus merita lætificare dignatus est. Itaque voluntati vestræ, imo Domini, ut confidimus, concurrentes pari voto decernimus, mandantes, ut pontificem tantum, quem signis evidentibus inter Sanctos glorificatum cognoscimus in cœlis cum eisdem, officio ecclesiastico per omnia, excepta dumtaxat translatione, solemniter honoretis in terris. Sine anno et die.
[104] [in synodo Erfordiensi circa annum 1050,] Aliqua in citato decreto occurrunt, quæ explicatione indigent. Imprimis ista Synodus Erfordiensis, aut, si lubet, conventus aut colloquium, apud Synodographos, etiam Germaniæ, non recensetur. Celebratum tamen Erfordiæ fuit aliquod concilium, ut testatur Henricus Moguntinus archiepiscopus in epistola sua ad Wibaldum seu Wiboldum: Juxta, inquit, petitionem legati vestri actionem quorumdam negotiorum, quæ ex præcepto domini Papæ, præsentibus suffraganeis nostris Erfordiæ tractavimus, vobis innotescere curamus [Martene, Ampliss. Collect., tom. II, col. 294.] . Quæ vero fuerit causa. Wormatiensis, exponit Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1149: His temporibus, ait, magna inter clerum et cives Wormatienses dissensio fuit exorta in multarum periculum animarum. Nam bona Ecclesiæ in direptionem fuerant exposita. Igitur ad componendum arduum negotium conventus Erfordiensis celebratus fuit. Præterea Burchardus II, episcopatum Wormatiensem VIII id. decembris 1149 morte relinquens, successionem litigiosam fecit, si quidem per menses non paucos vacua fuerit: tandem successit Conradus I anno 1050 [Schannat., Hist. episc. Wormat., tom. I, p. 354 et seq.] , quo crediderim, conventum Erfordiensem coaluisse, ut causa Wormatiensis electi, adeoque non consecrati, ventilaretur. Tandem in allato decreto animadversione dignum est, quod, quum omnia publici cultus signa exhiberi permitterentur, una excipiatur corporis translatio, quæ demum post canonizationem, a Cœlestino Pp. III peractam, celebrata fuit. Idem fere habent duo alia decreta, hactenus inedita ex codice archivii Hannoveri, olim cathedralis ecclesiæ Hildesiensis desumpta, quæ hic exhibemus.
[105] [ut docent vari diplomata;] Primum hæc habet. H(enricus) Dei gratia Moguntinæ sedis archiepiscopus dilectis in Christo filiis Ecclesiæ S. Michaelis in Hildensem, universo fratrum collegio salutem et paternam dilectionem. Litteras venerabilis fratris nostri, antistitis vestri, accepimus, obnixe deprecantis, ut nostræ auctoritatis concessu beatæ memoriæ Bernwardum antistitem, loci vestri fundatorem, vobis liceat commemoratione publica, officio Sancti, congruo, honorare. Idem quoque dilectus filius noster, reverendus abbas vester B, ad nostram veniens præsentiam vivæ vocis officio, intima devotione a nobis postulavit. Nos ergo, communicato consilio fratrum nostrorum episcoporum et Ecclesiæ nostræ, tam pro petitione fratris nostri Hildens. episcopi B, et venerabilis abbatis vestri B, quam pro vera dilectione, qui monasticum ordinem decorantes bono odore conversationis vestræ et disciplinæ universam Ecclesiam, quantum fama vestra pertingere potuit, respersistis, auctoritate nostra et licentia vobis concedimus, ut antistitem beatæ memoriæ B(ernwardum), quem Deus in cœlis glorificavit, in terris mirificavit, absque translatione, omni honore et reverentia excolatis. In transsumpto, quo utor, nomen abbatis Sammichaelensis indicatur prima littera B, quæ inter uncinos compleri potest Borchardus. Si accuratum est complementum, corrigendus est Catalogus abbatum S. Michaelis apud Meibomium, qui habet Borchardum, octavum abbatem, defunctum anno 1143 [Rer. Germ. Script., tom. II, p. 519.] . Forsan in prima littera scribenda aliquis obrepserit error. Sed divinatio est.
[106] [probata etiam ab Octaviano cardinali legato:] Quia Henricus archiepiscopus cultum, excepta translatione, S. Bernwardo decreverat, apud Octavianum Cardinalem, legatum sedis apostolicæ, institit abbas, ut ad translationem procedere sibi liceret. Petitioni quidem non assensit Octavianus, sed moderatione utens, permisit, ut altare super pontificis sepulturam ædificaretur et consecraretur. Octavianus Dei gratia sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbyter cardinalis et apostolicæ sedis legatus, dilecto fratri Bernhardo, Hildensemensi episcopo, salutem. Venerabilis frater noster B. abbas monasterii S. Michaelis piæ devotionis desiderio a nobis postulavit, quatenus reverentissimum Sancti Bernwardi præsulis, sui monasterii patroni, corpus transferretur et auctorizaretur, et in Sanctorum Catalogo ipsius memoria haberetur. Super quo ad præsens sibi plenarie respondere nequivimus. Interim autem secundum ipsius petitionem ad honorem Dei et beati Confessoris Christi altare super ejusdem pontificis sepulturam ædificari et consecrari concedimus. Octavianus Cardinalis diaconus S. Nicolai in Carcere creatus, anno demum 1150 presbyter tituli S. Cæciliæ evasit. Hinc sequitur, hoc decretum, in quo presbyter dicitur, ante hunc annum editum non fuisse [Ciaccon., Vitæ Rom. Pontt. et Cardd., tom. I, col. 996.] et Octavianum jam sibi illicitum censuisse, majores honores alicui sanctitate insigni conferre. Paucis dein post annis Alexander Pp. III sedi apostolicæ canonizationes Sanctorum reservavit.
[107] [tandem a Cœlestino Pp. III per bullam] Tandem quod Cardinalis legatus concedere non potuit, obtinuerunt Hildesienses a Cœlestino Pp. III. Infra dabimus Historiam istiusmodi canonizationis et translationis corporis S. Bernwardi, a coævo conscripta. Suffecerit hic referre ipsam bullam pontificiam, qua liquebit, Cœlestinum Papam concessisse Hildesiensibus quæ frustra a legato obtinere nitebantur. En bulla [Mabillon, Act. SS. Ord. S. Ben., Sæc. IV, part. I, p. 251,] : Cœlestinus episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hildeneshemensi episcopo et dilectis filiis clero ejusdem civitatis, universis etiam fidelibus, per suam diœcesim constitutis, salutem et apostolicam benedictionem. Quum universorum conditor et creator mirabilis et gloriosus in Sanctis suis frequenter appareat, et dignetur per eos ejus opera suis fidelibus revelare, dignum duximus et Omnipotenti pariter honorificum, quæ in celebris memoriæ Bernwardo, quondam Hildeneshemensi episcopo, per suam voluit gratiam demonstrare, suscipere humiliter et audire, ac præterea eum in Sanctorum collegio numerare. Inde est, quod de meritis ipsius ac vita laudabili ac miraculis multiplicibus per dilectum filium nostrum Cencium, tituli S. Laurentii in Lucina presbyterum cardinalem, et venerabilem fratrem nostrum Moguntinum archiepiscopum Conradum et alios episcopos, ac dilectum filium Thidericum abbatem Ecclesiæ S. Michaelis in Hildenesheim, et honestas personas ac religiosas ejus provinciæ certiores effecti, et famam illius celebrem et commendandam memoriæ plenius cognoscentes, fratrum nostrorum deliberatione habita diligenti, prædictum reverendissimum virum in Sanctorum Catalogo duximus numerandum, et venerandum corpus ejus de terræ gremio erigendum, et inter Sanctorum Reliquias collocandum; ut ibi a Christi fidelibus assidua devotione officium debitæ venerationis accipiat, et ipsi per intercessionem ejus felicem et Domino complacentem suorum delictorum veniam consequantur. Ideoque universitati vestræ per apostolica scripta mandamus, quatenus quod de Sancto ipso a nobis tam celebriter institutum est, vos publicantes, eumdem Sanctum debitis obsequiis amodo prævenire curetis, ut vestras votivas preces, quas omnium Creatori porrexeritis, per intercessionem ejus placabilem dignetur per suam misericordiam exaudire. Data Romæ apud S. Petrum VI idus januarii, pontificatus nostri anno secundo.
[108] [datam VIII januarii 1192 solemniter canonizatur:] Cœlestinus III in pontificatu vixit a XXX martii 1191 ad VIII januarii 1198: adeoque VI idus januarii anni secundi concurrit cum VIII januarii anni vulgaris 1192. Verumtamen ipsa solemnitas canonizationis aliquot diebus bullæ citatæ præcesserat. Nam in laudata Historia Canonizationis num. 15 dicitur, beatus Confessor in Sabbatho ante natale Domini solemniter canonizatus. Pertinet igitur celebritas ad annum Christi 1191, notatum littera dominicali F, quo Sabbathum ante festa natalitia incidebat in diem XXI decembris, festum S. Thomæ Apostoli. Errant igitur tum Baronius tum ejus annotator Pagius, dum canonizationem S. Bernwardi sub anno Christi 1194 referunt, quos bene multi recentiores secuti sunt. Qui tunc Ecclesiam Hildesiensem regebat, erat Berno, vir, ait Chronicum Hildesiense [Leibnitz, Rer. Brunsw., tom. I, p. 749.] , prudens et providus et literali scientia præditus, qui dein, ut habet Historia Canonizationis, num. 17, anno 1094 elevationem sacri corporis magna celebritate et coram frequentissimo populo, undique confluente, mense augusto peregit. Thidericus autem seu Theodoricus, hujus nominis Secundus, rexit monasterium S. Michaelis annis XXIV, quod resignavit anno Christi 1204 [Meibom., tom. III, p. 519.] .
[109] [et anno 1194 elevatur sacrum corpus:] Litteris, ait auctor Historiæ Canonizationis num. 17, testimonialibus de his (nempe de canonizatione S. Bernwardi) impetratis, aliisque suis negotiis expeditis, licentia et benedictione a summo Pontifice accepta, memoratus abbas (Theodoricus) ad propriæ habitationis locum redire maturabat. Quia tamen provinciæ Saxonicæ necdum sopita esset turbatio, censuit Berno episcopus in annum sequentem 1194 suspendendam esse solemnitatem translationis, quæ demum isto anno die XV augusti peracta fuit. Erat autem corpus sancti antistitis inclusum sarcophago lapideo, satis admodum idonee sculpto. Exstat etiamnum hodie sarcophagus in crypta ecclesiæ S. Michaelis. Lapidi superiori, cujus imaginem videre est, in libro cl. doctoris Kratz, inscripta erant verba prophetæ Job. XIX, 25: Scio enim, quod Redemptor meus vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum et rursum circumdabor pelle mea et in carne mea videbo Deum Salvatorem meum, quem visurus sum ego ipse et oculi mei conspecturi sunt, et non alius. Reposita est hæc spes mea in sinu meo. Longitudo sarcophagi est 7 pedum et 2 3/4 digitorum: latitudo digitorum 24 1/4: profonditas seu altitudo tandem 12 1/2 digitorum. Ad caput sarcophagi in margine superiori insculpta erant verba: BERNWARDUS EPS SERVVUS SERVORUM XPI. Ad idem caput exterius videbatur Agnus cum nimbo crucifero et cruce triumphali, ad pedes vero simplex signum crucis. In ipsa crypta scaturit fons aquæ limpidæ, quæ vulgo fons S. Bernwardi, Aqua S. Bernwardi appellatur, et infirmis dicitur salutaris [Kratz, Der Dom zu Hildesh. part. III p. 40.] .
[110] [ac deinceps solemni ritu sancti festivitas celebrata fuit,] Celebrata autem elevatione corporis S. Bernwardi, Ecclesia Hildesiensis cœpit ritu solemni ejus festum peragere. Luculentum cultus testimonium exstat in codice sæculi XII aut XIII, olim bibliothecæ cathedralis Hildesiensis, nunc Guelferbytanæ: in eo enim legitur ad XX novembris, fol. 118a: Berenwardi episcopi et confessoris natalicio: et in fol. 174a: Festum depositionis Beati Bernwardi, quod in crastino Beatæ Elisabeth mense novembris occurrit, sub Officio seu Ordine duplici, cum historia ejus speciali peragetur: et psalmi “Laudate” per omnia ad Vesperas primas solemniter legentur; et in suffragio de S. Elisabeth ante “Exultet” cum collecta “Tuorum corda” dicetur. Et quum præfatum S. Bernwardi festum die dominico evenerit, circuitus circa curiam episcopalem fiet, et extunc ante descensum ad monasterium, “Asperges me” more solito dicetur: ac deinde in processione, quæ per medium monasterii transibit, duo Responsoria, videlicet “Justum deduxit Dominus” et “Sint lumbi vestri” cum versibus suis et in claustro hymnus “Votis supplicibus”; nec non in statione in monasterio de præfata historia Responsorium “Hierarchiæ Angelorum”: et in ascensu “Alma Redemptoris”: ad Missam autem “Alleluia. Hic præsul” cum Sequentia, “O beata beatorum Angelorum” laudabiliter decantentur. In prædicto festo de duobus mansis in Wakenstede duas libras et VIII solidas monetæ Hildensemensis more et modo servitii magni inter dominos canonicos Ecclesiæ nostræ et alios, qui in magno servitio partem non habent: scholaribus duos solidos pro symellis emendis; quatuor solidos camerariis et campanariis pro pulsu majorum campanarum: duos solidos subcustodi pro candelis in corona et in choro incendendis: sex denarios campanariis pro labore eorum: duos solidos ad vinum refectorii summus præpositus Ecclesiæ nostræ ministrabit. Et quia idem præpositus etiam antea censum annuum a litonibus, qui dictos mansos jure litonico a præposito habuerunt, de eisdem mansis percipere consuevit, ipse in compensam illius census percipiet censum de tribus hortis in Nova Civitate, propter hoc redemptis. Quorum unus juxta ipsius præpositi allodium; et alii duo juxta quondam domini Guntheri de Bertenflue allodium sunt siti. Et etiam post institutionem dicti festi pro ministratione prædictorum fuerunt duo alii mansi assignati; eo modo quod ipsi duo mansi post mortem Rikelen, relictæ Henrici Osterrode, qui Henricus ipsos in feodum habuit, non infeodabuntur, sed ad præpositum perpetuo pertinebunt. Quorum mansorum unus in campis Betmer, et alius in Campis Eynem siti sunt, ut etiam de prædictis perfectius patet in literis capituli super his confectis.
[111] [instituta ad hoc dote] Idem decretum, fere ad verbum, si proœmium excipias, renovatum fuit anno 1339 in capite jejunii. Cæterum præsto non habemus cantica, Antiphonas et Hymnas, quæ in festo S. Bernwardi decantabantur. Litones porro erant homines glebæ adscripti, unde jus litonicum, quod nuspiam definitum inveni et de quo agitur in utroque decreto, crediderim esse complexum earum legum, quæ relationem inter dominos terræ et glebæ adscriptios ordinant. Dicitur autem in secundo decreto, quum duo mansi per mortem possessoris sine heredibus vacaverint, licere præposito cathedralis ecclesiæ Hildesiensis cuique litoni Officii Lusbeke, in quo mansi siti erant, sub censu solito vendere. Ast sæculo XII, quo primum decretum latum fuit, longe duriorem fuisse litonum conditionem, manifestat auctor Vitæ S. Meinwerci, S. Bernwardi coævi, ad diem V junii [Acta SS., tom. I Jun. p. 535.] : Duram, inquit, antiquæ servitutis litorum justitiam, per novam paternæ pietatis relevavit gratiam; constituens a villicis adminiculari eis in cibi potusque necessariis, quod antea non fiebat tempore messis. Plus cibi potusque administrare operariis in messe, non videtur magna correctio severitatis: verum ex ipsa mitigatione intelligimus, quam dura adhuc sæc. XI esset litonum seu litorum conditio, quæ tamen paulatim mansuevit. Sic sæc. XIV, quando secundum decretum confectum fuit, jam licebat litoni, quem vellet mansum seu fundum litonicum sub censu solito sibi emere.
[112] [et obtentis Roma indultis:] Lapsu temporis refriguerat partim in populo memoria et cultus S. Bernwardi: et ecclesiæ, ubi ejus festivitas agebatur, desertæ plerumque erant. Qua propter anno 1763, die XII februarii capitulum cathedrale in deliberationem adduxit, qua ratione laici concurrere possent ad solemnitatem SS. Bernwardi et Godehardi, patronorum secundariorum (nam primaria patrona cathedralis et diœcesis est B. V. Maria): statutum vero fuit, ut a sede apostolica obtineretur facultas celebrandi utriusque Sancti festum die dominica. Piis precibus annuit sedes apostolica decreto Sacræ Congregationis Rituum, quod hic exhibemus [Kratz, Der Dom. zu Hildesh. part. II, p, 139.] : Quum reverendissimus episcopus Hildesiensis (is erat Fridericus Guillielmus de Furstenberg, qui sedem ab anno 1763 ad 1789 occupavit) humillime sacrorum Rituum Congregationi supplicaverit, ut ritus Duplex majus, quo ab immemorabili coluntur SS. episcopi Godehardus et Bernwardus, patroni minus principales Ecclesiæ Hildesiensis, elevaretur ad Duplex secundæ classis cum octava, et eorum dies festi transferrentur, videlicet S. Godehardi a die quarta maji ad dominicam quintam post Pascha, S. Bernwardi vero a die vigesima sexta octobris ad dominicam tertiam novembris: Sacra eadem Congregatio, ad relationem Emi et Revmi domini cardinalis Alexandri Albani ponentis, ritum SS. Godehardi et Bernwardi elevandum esse a Duplici majori ad Duplicem secundæ classis sine octava, eorumque dies festos transferendos esse arbitrio Ordinarii, benigne concessit. Romæ die XXI januarii 1766. Joseph Maria Card. Feroni præfectus, S. archiep. Theodosiæ S. R. C. secretarius. Proinde canonici actu capitulari diei IX martii 1767 ratam habuerunt assignationem factam ab episcopo, nempe ut celebraretur festum S. Godehardi die dominica quinta post Pascha, et S. Bernwardi die dominica tertia novembris, simulque petierunt, ut episcopus hisce duabus festivitatibus Missam pontificali ritu cantare dignaretur. Et hæc utriusque solemnitatis conditio hactenus permansit.
[113] [Sancti exuviæ annis] Atque hæc quidem circa solemnem ritum, quotannis fieri solitum, dicta sunto: quæ fere omnia habemus benevolentia Cl. virorum Joan. Kratz et J. Koch, seminarii præsidis. Statim vero post peractam sacri corporis elevationem, S. Bernwardi Reliquiæ honore summo haberi cœperunt. Corpus sancti antistitis, in monasterio S. Michaelis primitus tumulatum, istic permansit usque ad initium hujus sæculi XIX. Sæculo XIV in finem vergente, Albertus Gripetan, abbas XXIV Sammichaelensis ab anno 1396 ad 1430 [Meibom, Scriptt., t. III, p. 522.] , jussit fieri sarcophagum S. Bernwardi a domicellis de Gallen aurifabris, quod deauratum fuit pro magna pecunia. Extractæ exuviæ e veteri monumento, in novam depositæ fuerunt: deinceps ipsa die depositionis, XX novembris quotannis, Reliquiæ Sancti viri per vasallos monasterii solemni supplicatione per urbem Hildesiensem circumlatæ fuerunt. Anno 1542 magna pars populi Hildesiensis una cum magistratu urbano errores Lutheri secuta est: unde ad spoliationem ecclesiarum et monasteriorum devenerunt: die XVI augusti 1546, humi projectis ossibus S. Bernwardi, argenti et auri marcæ LXXVII, quibus capsa ornabatur, in domum civicam delatæ fuerunt, sustinendo bello Smalcaldico servituræ. Monachi Sammichaelenses dispersa ossa pie nocturno tempore collegerunt et in Oratorio interiori absconderunt, donec, pace restituta, Jacobus Dedeken, XLII abbas eadem in thecam ligneam, argento et lapillis pretiosis decoratam, XX novembris 1698 reposuit [Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. II, p. 155 et part. III, p. 46 et seqq.] .
[114] [1398 et 1750 in novas capsas translatæ fuerunt;] Ast tertius a Jacobo abbate Ludovicus Hatteisen, ejusdem monasterii antistes, circa annum 1748 agitare cœpit consilium magnificentioris feretri pro patrono suo S. Bernwardo: quod tandem anno 1750 executioni mandatum fuit ab aurifice Augustano Gulielmi Rauner. Pondus capsæ est 244 marcarum seu 122 pondo argenti puri. In ea jacens exhibetur S. Bernwardus, pontificali ritu vestitus, cujus mitra et vestium limbi multis lapidibus pretiosis decorantur. Circumstant sex argenteæ statuæ, altitudini, unius pedis cum dimidio, nempe SS. Michaelis, Gabrielis, Raphaelis, Benedicti, Scolasticæ et Bennonis. In ipso sepulcro inventum fuit sequens instrumentum: Ad laudem et gloriam Dei omnipotentis, gloriosi in sanctis suis: in honorem sancti Bernwardi, XIII episcopi Hildesiensis, monasterii ad sanctum Michaelem fundatoris munificentissimi ac tutelaris primarii: ut sacræ Reliquiæ, hactenus in cista lignea a Jacobo abbate XLII argento obducta decenter asservatæ, pro dignitate honorificentius requiescant, tumbam hanc ex toto argenteam scil. CCXLIV marcarum, devotionis et gratitudinis ergo, Augustæ Vindel. magno studio fieri fecit reverendissimus, perillustris ac amplissimus dominus D. Ludovicus Hatteisen, hujus monasterii abbas XLIV dignissimus. Prætactæ autem Reliquiæ, prævie benedicto solemniter sarcophago, in præsentia R. P. prioris et totius venerabilis conventus magna cum devotione, fer. III Pentecostes, quæ erat I junii anni millesimi septingesimi quinquagesimi primi (1751) repositæ: et pro majori certitudine panno serico albo involutæ et duplici sigillo, scilicet revmi D. abbatis et conventus obsignatæ sunt. Feretrum istud cum aliis sanctorum Reliquiis in processione Corporis Christi circumlatum fuit usque ad annum 1803, quo, suppresso monasterio S. Michaelis, S. Bernwardi corpus, una cum cruce aurea et candelabris, de quibus egimus supra numm. 54 et 56 ad parthenonem S. Mariæ Magdalenæ, in parochiam erectum, translatum fuit [Ibid, p. 47 et seqq.] .
[115] [caput autem et brachium in cathedrali asservantur.] Quando anno 1194, ut habet Historia Canonizationis num. 19, elevatum fuit corpus S. Bernwardi, dicitur, ad ecclesiam principalem deportatum ibique Missarum solemniis pro præsentia tanti patris celebratis, incredibili sexus utriusque stipatum caterva, denuo ad monasterium fuisse relatum. Verumtamen partem corporis, scilicet caput et brachium dexterum retinuerunt sibi canonici ecclesiæ cathedralis, ut refert Chronicum Slavorum [Leibditz, Rer. Brunsw., tom, II, p. 702.] : Peractis igitur Dei laudibus, cum gloria caput et brachium dextrum in scriniis ejusdem ecclesiæ est repositum; et caput quidem exquisitissimo opere gemmis pretiosis et auro fulvo adornatum: corpus vero reliquum ad ecclesiam S. Michaelis Archangeli fuit relatum. Caput igitur S. Bernwardi, rubro serico involutum, hermæ argenteo et spisso auro obducto, inter cimelia ecclesiæ cathedralis Hildesiensis etiamnum asservatur. Olim corona aurea redimiebatur; sed sæculo XVII mitra deaurata imposita fuit: et anno 1780 hermam, temporis lapsu resolutum novo opere reparare jussit capitulum [Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. II, p. 154.] . Quotannis vero in festo sancti antistitis ipse, qui celebrat, pontifex in processione hermam venerandum portat. Suus quoque honor est brachio dextro, in cathedrali, ut diximus, asservato. Nam in principio brachio ligneo, argento obducto, inclusum fuit: ast anno 1717 Ferdinandus a Lippia, canonicus Hildesiensis, ad similitudinem prioris brachii confici curavit novum ex argento deaurato, in quo episcopus suffraganeus Revmus de Weichs reposuit sacras S. Bernwardi Reliquias [Ibid., p. 157.] . Tandem hoc sæculo XIX nulla facta fuit aut translatio aut visitatio sacri corporis. Suppresso, ut jam diximus, S. Michaelis monasterio, sacra supellex una cum corpore S. Bernwardi ad parochialem S. M. Magdalenæ transiit. Ultimus abbas Sammichaelensis, Gulielmus Röun testamento suo, die XVIII dccembris 1820 confecto, legavit ecclesiæ S. Magdalenæ capitalem summam scutorum Borussicorum mille, pro cujus canone annuo parochus feriis quartis singularum anni hebdomadum cantare debet unum, privatim celebrare alterum sacrum: cui hactenus frequentes adsunt cives Hildesienses.
VITA S. BERNWARDI, EPISCOPI HILDESHEIMENSIS,
Auctore Tangmaro, presb. æquale ex Mabillonii Actis SS. Ord. Bened., sæc. IV, part. I, collata cum editione Pertziana, tom. VI Monum. historica Germaniæ.
Bernwardus, conf. pont. Hildesiæ (S.)
BHL Number: 1255
a
AUCTORE TANGMARO.
CAPUT I.
Sancti natales; discipulatus in schola Hildesiensis; presbyteratus; magisterium apud Ottonem III; episcopatus.
[Prologus.] Divinæ providentiæ sapientem admirabilemque dispositionem ratio humana, nec liquide intueri, nec digne suppetit admirari. Miris enim divinæ clementiæ beneficiis, quotidianis successibus sustentamur; ut gravis culpa videatur esse, Dei laudes tacere, cum manifestissime scriptum sit: “Sacramentum Regis abscondere bonum est, opera autem Dei revelare et confiteri honorificum est.” [Tob. XII, 7.] His itaque angelicis oraculis persuasus, immo compulsus, ego peccator et indignus presbyter Tangmarus, humillimus quoque sanctæ nostræ ecclesiæ bibliothecarius et notarius, magnifica gesta memorabilis viri, domini scilicet Bernwardi nostri episcopi, colligere aggressus sum, non vanitatis fastu provocatus, Deo teste, sed si quid imitabile Dei clementia in illis eluceret, divinæ pietatis gratiam, de cujus rore fluxit, posteris prædicarem, et illos tali exemplo ad profectum virtutum incitarem. Et quia hoc, ipso ignorante, subire temerarium scivi, diu cunctatus, hæc publice cum illo confabulari, tandem oportunitate nacta, aditum tentavi. Primo itaque forti auctoritate adversabatur mihi; nam in cunctis jactantiam et popularem favorem, ceu mortiferum venenum vitabat. Tandem cum sæpius ingererem esse grave peccatum, bona opera celare, ne alii tali exemplo proficiant, cum Dominus dicat: “Luceat lux vestra coram hominibus est,” [Matth. V, 16.] cessit meo arbitratu, quæ compingerem relinquens, quia a puero mecum usque ad juvenilem ætatem conversatus, quasi filius patri familiarius adhæsit, et convixit, nec aliquid in omni studio ejus vitæ meam conscientiam fraudare potuit, quin plenissime scirem.
VITA INCIPIT.
[1] [Bernwardus genere Saxo] Ortus est igitur egregiæ indolis puer Bernwardus claro nostræ gentis sanguine, ex filia Athelberonis palatini comitis b et traditur domino Osdago c nostro episcopo a suo avunculo religioso diacono Folcmaro, post quoque Trajectensi episcopo, et amborum diligentia, meæ parvitati, qui primicerius scholæ puerorum præeram, litteris imbuendus, moribus etiam instruendus deputatur. Quem, omni devotione susceptum, intellectus illius capacitatem primo divinæ paginæ leviore lacte tentandam existimavi. Mox itaque, ut de sancto Daniele legitur: “Inveni in illo decuplum in omni intelligentia super coævos ejus.” [Dan. I, 20.] Mirum nempe in modum tenera ætas cælesti irradiata lumine, subtili meditatione interiora divini sophismatis jugi studio rimabatur. Nunc communi studio cum aliis, nunc quos diligentiores in sancto meditamine cernebat, seorsim familiarius assumens, propositis quæstionibus scrupulosa quæque ad medullam eventilabat, more prudentissimæ apis singulas lectiones, quas in scholis, in diversis libris exponebam, remotiori loco sedens, intento auditu captabat: quæ tamen postea pueris considens felici furto perfecte docebat, et illorum scientiæ imprimebat. Gratani denique affectu amplectebar felici furto lectionis puerum insudare, multoque vigilantius institi ingenium illius ad scientiam veri sophismatis excitare.
[2] [ab Osdago in exorcistam ordinatur;] Nihilo minus ergo venerabilis dominus Osdagus, quodam meriti præsagio, magnum quid futurum in illo prævidens, exorcistam ordinavit, diligentius me adhortatus, item itemque curam illius agere, quem etiam mecum interdum in servitium domini episcopi extra monasterium d excedens, ducebam; ut illius ingenium, quod in multitudine epheborum discernere, et ad votum meum discutere non potui, illis remotis singulari studio subtilius diligentiusque eventilarem, mirumque in modum vario virtutum pigmentario, ultra id ætatis respersum reperirem. Nam sæpe totum diem inter * equitatum studendo attrivimus; nunc legendo non minus prolixam lectionem, quam si in scholis ad hanc vacaremus: nunc poetizando per viam metro collusimus; inde ad prosaicam palæstram alternantes exercitium; interdum simplici contextu rationem contulimus, sæpe syllogisticis cavillationibus desudavimus. Ipse quoque me crebro, etsi verecunde, acutis tamen et ex intimo aditu philosophiæ prolatis quæstionibus sollicitabat. Tanta ergo facilitate cupitum ejus ingenium mihi applaudebat: pæne enim nulla hora, nec refectionis quidem, desidiæ illum arguebat.
[3] [et artes mechanicas callet.] Et quamquam vivacissimo igne animi, in omni liberali scientia deflagraret, nihilominus tamen in levioribus artibus, quas mechanicas vocant, studium impertivit. In scribendo vero apprime enituit, picturam etiam limate exercuit. Fabrili quoque scientia, et arte clusoria, omnique structura mirifice excelluit, ut in plerisque ædificiis, quæ pompatico decore composuit post quoque claruit e. In negotiis vero domesticis, et ad usum familiaris rei pertinentibus vivacissimus exsecutor, ac si a puero in eis innutritus calluit. Hujusmodi Deo gratæ et hominibus acceptæ indolis gratia, domino episcopo apud quem versabatur, omnique congregatione dignus et familiaris efficiebatur, propinquorumquc dilectioni probatissimus habebatur. Avus quippe ejus Athelbero palatinus comes, vir plurima virtutum laude insignis, qui commissæ præfecturæ exactionem magis ex debito, quam ex intentione gerebat, cum prole utriusque sexus felicissime abundaret, hunc præclarum adolescentem primis auspiciis pubescentis decoris florentem, in affectum filii adoptavit. In quo, quia salutaris consilii stationem saluberrimam reperit, familiarius sibi adjunxit, ut ne minimum quid, sine hujus consultu ageret.
[4] [Ordines suscipit et avo suo adhæret.] Adeptus ergo a Willegiso f venerabili archiepiscopo subdiaconatus gradum, aliquamdiu cum illo conversatus est, et cum propter morum honestatem ac vitæ probitatem, religionis profectum in illo sentiret, diaconum illum ordinavit, interjectoque non longo spatio, presbyterii eum honore sublimavit. Reversusque ad præfatum Comitem, suum videlicet avum, affectuosissime ab illo est susceptus, plurimumque rogatus ne ab eo discederet, facile acquievit. Cui tanta humilitate ac instantia famulabatur, ut ceteris refrigerandi causa interdum remotis, ipse dies noctesque continuans, indefessus ei adhæreret, ægri senis et ævo pleni imbecillitatem patientissime moresque supportaret; inter ipsum et familiam medius incederet, salutaribus monitis quotidie illos ad agenda informans, curam illorum apud Comitem, vigilanti benignitate frequentans. Pro paterno quoque affectu ad filios totum se profudit, magnamque gratiam interillos conciliabat. Et quamvis in hujusmodi familiaritate invidia facile subrepat, hanc maxima cautela in plerisque declinabat. Inter patrem quoque et filium, dominum videlicet episcopum Folcmarum, internuntius sæpe discurrebat, magnamque inter illos familiaritatis gratiam conciliabat. Ipsi quoque episcopo tantum complacuit, ut Daventriensi cœnobio g, sua vice, illum præponere vellet, fitque inter episcopum et comitem de tantæ indolis juvene religiosa concertatio, ut uterque pro morum gratia illum sibi adoptare intenderet. Sed ipse imbecillis avi infirmitatem sustentare, quam episcopales delicias appetere, malebat. Cum quo, usque ad diem sui exitus, fideli devotione desudabat.
[5] [Ipsi Ottonis III educatio commendatur:] Quo defuncto, ad palatium se contulit, in servitium videlicet tertii Ottonis Imperatoris h, qui septennis adhuc puer, cum venerabili et sapientissima matre domina Theuphana Augusta i rebus præerat; a qua hic venerabilis juvenis benignissime suscipitur, atque in brevi summæ familiaritatis locum apud illam obtinuit; adeo ut dominum regem, fidei illius litteris imbuendum, moribusque instituendum, consensu cunctorum procerum, commendaret: in quo ita excelluit, licet quorumdam invidia morderetur, ut puer imperialis in discendo mirifice proficeret, et tamen ad cuncta foris obeunda liberalissimo negotio ejus ingenium feriaret. Et cum alii regi puero adulando obsequerentur, adeo, ut ludicra, et quæ tenera ætas poscebat, illi persuaderent, imperatrix etiam verita affectum filii sibi præripi, in ejusmodi favore in tantum emollita esset, ut ad omnia, quæ puerilis ætas illum impelleret, ipsa gratissimo affectu consentiret: hic solus tanta arte institit, ut a non faciendis metu illum prohiberet, et tamen plenissimo affectu ejus animum sibi colligaret. Interea domina Theophana imperatrix apud Neomagum maximo dolore totius regni rebus excessit, unde dominus rex utroque parente desertus, totum se regendum in * stationem fidissimi magistri contulit. Hujus consilio examinabat quodcumque alii adulando persuadebant: quia, quamvis in puerilibus auspiciis otiaretur, altiori tamen industria quorumdam simulationes prævidebat. Præcipua itaque familiaritate magistrum suum amplectebatur, nec ab ullo inferius tractari patiebatur, quem universali virtutum decore respersum venerabatur.
[6] [Gerdago, episc. Hildesheim. succedit.] Per idem tempus venerabili domino Gerdago decedente k, hic religiosus juvenis Bernwardus votis omnium ad pontificatum eligitur: et, cum plerique nobiles clerici palatina militia diu certantes missionem optarent, consensus tamen omnium in hunc Deo electum juvenem concordabat. Communi igitur electione sanctæ Hildensemensi ecclesiæ ordinatur episcopus a Willegiso archiepiscopo XVIII Kalendas Februarii l anno Incarnationis Dominicæ nongentesimo nonagesimo tertio, indictione sexta. Adeptus itaque pontificatum, quanta continentia juvenile corpus ad virtutum culmen coegerit dici non potest, modum in cunctis præcipue amplectens, juxta illud viri sapientis: “Ne quid nimis”. Morum quoque gravitate mirifice senes ipsos superabat; adeo ut subditos severitatis censura ad agenda in plerisque institueret. Frugalitatem vero in appetendis ciborum deliciis in eo laudare vix ullus sufficit. Tempore vero nocturnæ quietis stratis compositus, lectioni interdum circa galli cantum intendebat; sæpe somnum interrumpens, furtive orationi, donec clerici ad matutinos hymnos consurgerent, vacabat; hymnis expletis, multoties psalmodiam in diurnum usque crepusculum extendebat.
[7] [Regularis vita.] Deinde aliquantulum pausans, corpusculum recreabat, donec item diluculo canonicum cursum primæ horæ persolvebat, quo expleto, quasi regulariter sub disciplina constitutus, Capitulum cum fratribus, qui secum conversabantur, adiit; feriam quoque et lunationem, nomina etiam fratrum, quorum annualis memoria instabat, quotidie recitari jubebat. Oratione vero peracta, circa tertiam horam ad Missarum solemnia festiva celebratione procedens, magna animi contritione, se ipsum Domino profudit. Inde in publicum progressus, forenses causas et oppressorum negotia breviter examinabat: quia ingenio, ac facundia apprime callebat; sicque operiebatur clericum dispensatorem, qui eleemosynæ et pauperibus præerat, quorum multitudinem, centenos videlicet et eo amplius, dietim abundantissime refecit, plerosque etiam vel argento, vel ceteris subsidiis, prout facultas concessit, sublevabat. Inde officinas, ubi diversi usus metalla fiebant, circumiens singulorum opera librabat, donec circa Nonam, omnibus rite peractis, cum timore et benedictione Domini ad mensam, fratrum populique stipatus frequentia, consedit non pompatice quidem, sed religioso silentio cunctis ad lectionem honestissima disciplina intentis, quæ inter cœnandum non brevis legebatur. Infirmis quidem fratribus, et senio confectis benedictionem m de manu sua hilariter dirigebat, cum tamen nullum egenum in urbe vel suburbio, quem scire posset, hujusmodi pietate privaret n o. Ita quippe, juxta Apostolum, “Omnia omnibus esse desiderabat, ut omnes in Christo lucrifaceret” [I Cor. 9.].
ANNOTATA.
a De Tangmaro, magistro et biographo S. Bernwardi egimus Commentarii prævii num. 4 unum addemus, eum sancto suo discipulo superstitem vixisse, si quidem referat, num. 71 Aribonem, anno 1021 archiepiscopum Moguntinum, controversiam circa monasterium Gandersheimense redintegrare voluisse: sed S. Bernwardi responsione fractus, super hac re nec mutire quidem ausum fuisse in vita venerabilis Bernwardi episcopi. Audaciam resumpsit Aribo sub S. Godehardo.
b De palatinatu Adalberonis, avi S. Bernwardi egimus in Commentarii prævii, numm. 17 et seq.
c Error certe est in nomine Osdagi episcopi, qui sedem Hildesiensem ab anno 985 ad 989 occupavit. Nam S. Bernwardus, qui anno 993 episcopus consecratus est, intervallum annorum vix octo inter pueritiam litteris addiscendis impendendamet præsulatum posuisset. Eruditi omnes errorem agnoscunt: alii enim putant Osdago, nondum episcopo traditum fuisse educandum a Folckmaro, jam Trajectensium antistite [Pertz, Monum. Germ. Scriptt., t. IV, p. 758 n.] . Sed quid causæ, ut Osdago, hactenus privato traderetur, præsertim quum adesset primicerius scholæ puerorum, Tangmarus? Dein Folckmarus Trajectensem sedem tenuit ab anno 977 per duodennium usque ad annum 989 [Mabillon., Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. IV, part. I, p. 202.] : sed anno 977, Bernwardus, quem circa annum 960 natum monstramus Commentarii prævii num. 21, jam annos omnino viginti septem factus fuisset; adeoque ab avunculo Folckmaro puer litteris informandus Tangmaro tradi non potuisset. Quapropter pro Osdago Oswinum legendum censeo: hic enim Hildesiensis episcopus fuit ab anno 954 ad 984; et, ut sæpe fit apud antiquos, nomina personarum prima litera indicantur, quæ divinatione quasi librariorum spuria sunt.
d Monasterium hic sumitur pro ipso capitulo canonicorum seu loco, habitationi canonicorum assignato, in quo erant scholæ puerorum.
e De artibus liberalibus, a S. Bernwardo exercitis, egimus Commentarii prævii num. 31 et seqq.
f De Willigiso, archiepiscopo Moguntino, sæpius sermo recurret, præsertim in quæstione Gandersheimensi. Willigisus ab anno 975 ad 1011 pontificatum gessit [Werner, Der Dom von Maintz, t. I, p. 494.] . Ejus nomen inter fastos sacros non retulerunt nostri ad diem XVIII aprilis; dicunt tamen ejus casulam inter sacras Reliquias Moguntiæ in veneratione haberi [Act. SS., t. II April., p. 521.] . Sunt etiam, qui Sancti aut Beati titulum ejus nomini præfigunt.
g De Daventriensi cœnobio seu capitulo egimus Commentarii prævii num. 30.
h Otto III, Ottonis II filius, successit septennis patri suo, et ab anno 983 ad 1002. Sunt chronologi, qui Ottonem III, utpote anno 980 natum, triennem solum habent, quando ad regnum accessit. Obiit autem secundum Annales Quedlinburgenses [Migne, Patrol., t. CXLI, col. 538.] IX kal. februarii.
i Theophana seu Theophanu filia fuit Romani II seu Junioris. Aliquandiu, mortuo conjuge suo Ottone II, tutelam gessit filii infantis: demum anno 991, die XVII kal. julii. Theophanu, narrant Annales Quedlinburgenses sub anno 991 [Ibid., col. 522.] , imperatrix cum filio suo tertio Ottone paschale festum imperiali gloria apud Quedlinburgensem peregit civitatem. Inde Neomagum profecta, ibi, dum quadam quasi compede tota sua ditione colligasset imperium, consummato in bonis vitæ suæ cursu, proh dolor! quod est miserabile dictu, immatura dissolvitur morte, XVII kal. julii: indeque lugubri imperatoris, filii scilicet sui, cæterorumque suorum fidelium comitatu evecta, ad urbem defertur Agrippinam, inque ecclesia S. Pantaleonis Martyris, ut ipsa decreverat, stipante episcoporum, monachorum virginumque cœtu, astante etiam omni clero ac populo, ultimo flebiliter tumulatur honore.
k Gerdagus sedem Hildesiensem tenuit ab anno 990 ad 992. Annales Hildesienses docent [Ibid., col. 523.] , eodem anno (992) Gerdagum episcopum Romæ limina S. Petri orationis causa adiisse; indeque revertentem Cumis obiisse VI id. decembris. Qui sedit in episcopatu annos duos, menses 2, dies XIV. Error hic est typothetæ: nec accurate Monumenta Germaniæ, a cl. Pertz edita, quæ habent annos duos, menses II, dies 14. Gerdagus, ordinatus fuit episcopus die XIV kal. februarias (XIX januarii) [Ibid., col. 521.] incidente in dominicam nam annus 990 litera dominicali E signatus erat: obiit autem, ut jam diximus, VII id. decembris (VII Decembris). Sedit igitur Gerdagus annos II, menses X, dies XIX.
l Anno Christi 993 dies XVIII kal. februarii (XV januarii), signatus littera dominicali A incidebat in dominicam, qua consecrationes episcoporum plerumque celebrabantur.
m Benedictio hic delicatius ferculum significat, quod S. Bernwardus ad fratres infirmos et senio confectos de sua mensa mittebat. Cfr Du Cange h. v.
n Crux ista, olim in monasterio S. Michaelis asservata, hodie in ecclesia S. Mariæ Magdalenæ colitur.
o Chronotaxis undequaque cum reliqua chronologiaconcordat. Mense januario anni 993 consecratus S. Bernwardus episcopus, mense septembri anni 996 decurrebat annum quartum pontificatus sui.
* F. equitandum
* f. tuitonem
CAPUT II. Summus est artifex; curat res ecclesiasticas et civiles; status controversiæ circa monasterium Gandersheimense exponitur.
[Diversis artibus vacat] Arduum et difficile est quotidianum ejus studium verbis perstringere, quia, Deo teste, omni nisu inter diem, noctemque perstabat in divinis. Nihilominus quoque cunctos sibi adhærentes ad hujusmodi negotium, ut ita dicam, ultra vires impellebat, nec aliquid artis erat, quod non attentaret, etiam si ad unguem pertingere non valeret. Scriptoriæ namque, non in monasterio tantum, sed in diversis locis studebat: unde et copiosam Bibliothecam tam divinorum, quam philosophicorum codicum comparavit a. Picturam vero et fabrilem, atque clusoriam artem, et quidquid elegantius in hujusmodi arte excogitari, vel ab aliquo investigari poterat, numquam neglectum patiebatur: adeo ut ex transmarinis et Scotticis vasis, quæ regali majestati singulari dono deferebantur b, quicquam rarum vel eximium reperiret, incultum transire non sineret. Ingeniosos namque pueros, et eximiæ indolis secum, vel ad curtes ducebat, vel quocumque longius commeabat, quos quicquid dignius in illa arte occurrebat, ad exercitium impellebat.
[9] [et curis cirilibus.] Musivum præterea in pavimentis ornandis studium, necnon lateres ad tegulam propria industria, nullo monstrante, composuit c. Et ut breviter perstringam, nec punctum temporis in otio supersedebat: sed fidelis dominicæ familiæ dispensator conservis suis necessaria subsidia fideliter ministrabat: et cum in Christi gazophylacio, quæque idonea scivit, fideli devotione congereret, non minus tamen Cæsari sua, juxta Evangelium persolvebat. Nam tertio Ottoni imperatori affectuosissimo animo pro scire ac posse obsequebatur: unde et multorum invidiam in se commovebat, qui indignabantur illum vigilantiori studio reipublicæ negotia obire d. Saxonia quippe magna ex parte piratarum, ceterorumque barbarorum feritate depopulata, continuis latrocinantium incursionibus sine intermissione patebat, quam pestem reipublicæ depellere magno sui suorumque periculo semper instabat: et nunc cum aliis, interdum quoque cum suis solus super eos irruens, fortiter illos attriverat.
[10] [Barbaros suam diœcesim infestantes] Sed cum hujusmodi irruptiones sedari nullo modo possent, quippe cum barbari, qui utrumque litus Albiæ, et naves omnes sua ditione tenebant, navali evectione per omnem Saxoniam facillime se infunderent, vigilantissimus Dei pontifex curam commissæ sibi plebis agens, quomodo populum Dei de sævitia barbarorum eriperet, animo fluctuabat. Furorem namque sui impetus pæne Hildensem usque intentabant: et ipsum sanctum locum prædam sibi promittebant. Divino itaque instinctu, in extremo fere sui episcopatus, ubi flumina Alara et Onekara confluunt, munitiunculam admodum munitam extruxit, in qua copiis militum dispositis, barbarorum impetum repulit, populumque Dei ab hostili feritate liberavit. Dei namque gratia tanta securitas pacis per illum in locis illis fidelibus condonata est, ut nihil damni, vel periculi postea a barbaris paterentur e.
[11] [constructis arcibus repellit.] Hac industria Christi sacerdotis barbarico tumultu in illis locis eliminato, acrius in circumsita loca debacchati sunt, unde vigilantissimus divini gregis pastor, typo Christi sui Domini, adversariis Ecclesiæ, exsultans ad currendam viam ut fortis gigas, se opposuit, et in rure Vorinholt nuncupato, ubi tutissima illorum statio fuerat, liber quoque latrocinii excursus, quocumque suæ fraudis insidias intentarent, præsidium munitissimum instituit: fossis quoque, aquarumque meatibus, per rivum influentibus tutissimum reddidit, copias quoque militum victu et armis, ceterisque necessariis instructas, abundantissime collocavit. Divina itaque gratia periculosissimum locum populo Dei pacificum fecit et tranquillum in tantum, ut omni spurcitia diabolicæ, ac barbaricæ fraudis eliminata, baratrum irruptionis et hostilis incursionis locum faceret orationis, et oraculum sancti Lamberti pontificis et martyris Deo consecraret: atque ab illo die, summa pace Ecclesiæ Christi reddita, ab omni hostili impetu Dei populus vivacissimi provisoris industria quietissime feriaret.
[12] [Multa ab invidis patitur.] Pro his et ceteris beneficiis, quæ devotissimo studio in rempublicam populumque fidelem exercuit, multorum, et maxime Principum in se invidiam et indignationem commovit, unde et a Moguntino archiepiscopo plura et miseranda apertis inimicitiis est perpessus, cujus animositatem patientissime ferens, divina ac regalia benignissime administrabat. Et licet plura copiosissimis impensis ad repellendam sævitiam barbaricam foris impenderet, dici non potest quanta in episcopatu ad usum ecclesiæ suæ contulit. In prædiis namque tanta congessit, ut triginta, vel plures præcipuos curtiles cum litorum ac colonorum famulis, clarissimis ædificiis prænitentes, compararet, cum in aliis innumerabilibus locis decem mansos vel octo, aut minus, aut plus, prout casu acciderat, in possessionem ecclesiæ suæ conferret. Antiqua quippe loca ab antecessoribus suis possessa, quæ ille inculta reperit, optimis ædificiis collustravit: inter quæ quædam elegantiori schemate, albo ac rubro lapide intermiscens, musiva pictura varie pulcherrimum opus reddidit.
[13] [Ecclesiam suam ditat et exornat:] Quid dicam, quo studio sanctum locum nostrum vel principalem ecclesiam nobilitaverit? cum seipsum, et cuncta quæ habere potuit, in ejus usum impertiri maluerit. Testantur ejus opera, quæ futuro ævo pium illius animi votum apertis loquuntur indiciis. Ecclesiam namque miro studio decorare ardenter instabat: unde exquisita ac lucida pictura tam parietes, quam laquearia exornabat, ut ex veteri novam putares. Fecit et ad sollemnem processsionem in præcipuis festis, Evangelia auro et gemmis clarissima: thymiamateria quoque pretii et ponderis magnifici: calices nihilominus plures, et unum ex onychino, alterum vero crystallinum mira industria apposuit. Adhuc autem unum aureum, valentem libras viginti publici ponderis ex purissimo auro, in usum ministerii conflavit. Coronam quoque argento auroque radiantem miræ magnitudinis, in facie templi suspendit, et alia perplura, quæ supersedenda putavimus, ne fastidium prolixitate ingeramus. Sanctum quoque locum nostrum murorum ambitu vallare summa instantia aggressus, dispositis per gyrum turribus, tanta prudentia opus inchoavit, ut decore simul, ac munimine velut hodie patet, simile nil in omni Saxonia invenias.
[14] [construit sacellum S. Crucis;] Sacellum etiam splendidum valde foris nimirum in honore mirificæ crucis exstruxit, cujus etiam aliquantam partem, largiente domino tertio Ottone Augusto imperatore, ibidem clarissimis gemmis auroque inclusam, condidit; ubi etiam divina pietas plurima suæ pietatis indicia, apertis signorum miraculis per virtutem sanctæ crucis ostendit. Inter quæ illud unicum, quo Dominus antistitis nostri devotionem consolari dignatus est, inserere libet. Nam venerabilis pontifex Bernwardus, thecam auro gemmisque lautissimam, in qua vivificum lignum includeret, paravit, et cum ex tribus particulis sancti ligni, quartam si fieri posset, excidere tentaret, ut per singulas absides singulas conderet portiones, ne gracilitas, vel parvitas, quacumque ex causa sectionem admitteret: cum devotissimus Dei famulus animo fluctuaret; ecce subito inter manus ipsius antistitis, quarta pars sacratissimi ligni, angelico ut creditur ministerio sibi delata, apparuit. Mox igitur præsul Christi, lætus lignum sanctum per quatuor absides paravit. O quanti inde potantes ardorem vehementissimæ febris sæpius, virtute sanctæ crucis restinguebant!
[15] [et per S. Crucem suorum incolumitati consulit.] Multotiens ortam aeris inæqualitate pestilentiam fideles hoc vivifico ligno se suaque lustrantes sedaverunt. Nimiam etiam siccitatem, prolato in publicum hoc singulari ligno, pluviis imperantes, repulimus; multaque virtute sanctissimi triumphi, fiunt quotidiana remedia, dum quisque mærens ibi prostratus promta percipit solatia. Ipsum vero sacellum sanctæ Crucis vario decore perfectum dedicavit quarto Idus Septembris, anno Incarnationis Dominicæ nongentesimo nonagesimo sexto, indictione nona, regni vero gloriosissimi tertii Ottonis imperatoris decimo tertio, imperii primo, ordinationis autem suæ quarto: locumque quondam dumis et vepribus horridum vicinis incolis, gloria tibi Christe, ex tuis datis, baptismi, sepulturæ, unctionis æternum fecit solatium.
[16] [De lite Gandersheimensi] Pro talibus igitur aliisque piæ devotionis actibus, quibus ad ecclesiæ utilitatem omni nisu mentis et corporis insudabat, tam Deo, cordi interius præsidenti, quam ecclesiæ operis effectum exterius approbanti, felicis memoriæ præsul acceptissimus erat: et ideo consequens fuit, ut vir beatus, cui, sicut de sancto Job legitur, tunc temporis in terra similis non fuisse putabatur, per tentationis incommoda, sicut aliarum virtutum, etiam humilitatis et patientiæ præconio mirabilis cunctis ostenderetur. Anno itaque ordinationis suæ octavo, gravibus insecutionum molestiis pro territorio Gandensemensi ab archiepiscopo Willegiso, plane contra ecclesiasticas sanctiones impetitur; sed eis minime a solitæ humilitatis et patientiæ tenaci observantia movetur. His tamen, quæ archiepiscopus non tam justæ rationis exsecutione, quam liberæ potestatis peæsumtione attentabat, auctoritatis constantia, non temeritatis audacia sagacis ingenii vir obviabat: et secundum illud Pauli, “quamdiu gentium Apostolus sum, ministerium meum honorificabo”, quoad usque Ecclesiæ Christi pastoris vice præfuit, episcopatus sui jura in proprii honoris statu conservari, summa solicitudine procuravit, quod et Deo annuente, laboriose licet, obtinuit. Sed ne similis controversia de ipsa Gandesemensi ecclesia valeat oboriri, omnem disceptationis ordinem, inter Moguntiensem archiepiscopum, et venerabilem virum dominum Bernwardum, hic inserere commodum duxi. Necessarium autem reor ista paullo altius indagando repetere, quod tamen lectori minime debet esse onerosum, quia posteris fortasse in multis erit profuturum.
[17] [exponitur controversiæ status.] Territorium Gandesemense, situm in pago Flencchi * f, cum adjacentibus villis ad provisionem Hildesemensium episcoporum, ex quo primum episcopia per Saxoniam sunt disterminata, certum est pertinere. Quod ex hoc cunctis scire cupientibus liquido apparet, quia ab ipso principio novellæ christianitatis nostræ gentis, etiam ante constructionem præfati monasterii, ad curam nostri episcopii pertinebat. Temporibus namque domini Altfridi g, qui quartus ecclesiæ nostræ antistes exstitit, Luidolfus Saxoniæ dux cum religiosa contectrice * sua Oda h, magno studio in divino cultu accensi, consilio antistitis præscripti, Romam perrexit, ibique a domino Sergio Papa i magnifice suscepti; cum votum illorum in divinis agnovit, datis reliquiis sanctorum præsulum Anastasii et Innocentii k, cum benedictione a se demisit. Ad patriam itaque Dei gratia pervenientes, consilio domini Altfridi, cœnobium virginum Dei primo Brunesteshusen adunarunt: filiam quoque dominam Hathumodam duodecim annos habentem l, præfato episcopo in regimen intromittendam assignarunt, anno Dominicæ Incarnationis octingentesimo quinquagesimo secundo, Rabano Moguntiæ præsidente m: omnem autem provisionem prædicti loci et congregationis domino Altfrido commiserunt.
[18] [Gandeneshemensis monasterii origo.] Unde evolutis aliquot annis Karolo Rabano succedente n, anno singularis nativitatis Christi octingentesimo quinquagesimosexto, auspicatus est ipse quemdam locum super fluvium Gande, quem a fluvio Gandeneshem nominavit: ibique consentiente Duce, fabricam monasterii majori ambitu inchoavit; Lutberto Moguntino episcopo exsistente o, qui post Carolum subintravit. Locus namque pratorum, ac nemorum amœnitate aptior, tutior quoque silvarum densitate ac palustri immunitate ad habitationem Deo militantium, visus est. Defuncti itaque sunt ante consummatam fabricam Gandesemensis ecclesiæ, et dux ac domina Hathumod, sepultique in antiqua ecclesia Brunesteshusen: positaque in regimen Gerburgis prima, soror domnæ Hathumod, Altfrido venerabili episcopo mediante, Lutberto quoque Moguntino archiepiscopo, qui Carolo successit p: nec multo post discessit, biennio tantum emenso, venerabilis dominus Altfridus. Consedit autem cum Moguntinis episcopis Rabano et Carolo et duodecim annos cum Lutberto.
[19] [Series episcoporum Hildesheimensium.] Consummata quoque cum decore Hildensemensi ecclesia, quam ipse a fundamentis construxerat, et Dei gratia consecrata, plenus operibus bonis decessit: cui successit Marcwardus quintus præsul nostræ ecclesiæ q, quatuorque annos tantum sedens trabes ecclesiæ composuit. Post hunc subintravit dominus Wigbertus sextus episcopus r. Hic fabricam consummavit, et ecclesiam nihilominus consecravit. Hic omnem religionem et disciplinam cum domina Oda et Gerburga abbatissa in præfato loco inchoavit et perfecit s; ejus consilio omnia disponebant et agebant. Præerat autem domina Gerburgis congregationi viginti duos annos; positaque est in nova ecclesia juxta dominam Hathumodam, sororem autem ejus Christinam dominus Wigbertus in regimen intromisit, et consecravit. Domina quoque Oda centesimo septimo ætatis anno omnibus filiis præmissis decessit, Christina tantum superstite; positaque est juxta filias suas. Sed et ipsa Christina sex tantum annos matri supervivens, felici decessu migravit ad Dominum. Dominus quoque Wigbertus consedit cum Moguntinis episcopis Lutberto, Sunderaldo t et Hattone.
[20] [per annos cc,] Post hunc Walbertus succedens septimus episcopus, Roswitham venerabilem feminam, de ipsa congregatione electam, in regimen intromisit v: consecrationes quoque in ecclesia prædicta, et ancillarum Dei velationes, et cetera ad ecclesiastica ministeria fecit pertinentia. Post Walbertum Sehardus venerabilis vir pastor octavus nostræ ecclesiæ ordinatur w. Hic absque omni contradictione, quæcumque ad ecclesiasticum ministerium pertinebant, in præfato loco ministravit. Nonus post Sehardum Thiothardus antistes nobis præficitur, Friderico archiepiscopo Moguntiæ præsidente x. Hic consecravit novam ecclesiam, ubi monachæ nunc Christo militant, et omnia episcopalia in præfato loco rite procuravit, nullo obviante. Decimus post Thiothardum dominus Otwinus præfuit y. Hic dominam Gerburgam secundam in regimen constituit et consecravit; et omnia episcopalia fideliter providit, domino Wilhelmo magni Ottonis filio in nullo sibi adversante: similiter Hatto et Robertus z in nullo sibi adversantes amicissimum habuerunt. Willegisus quoque illi succedens, veritus tanti viri senectutem et morum gravitatem, publice illum percoluit; occulte vero paullo mordacius, quadam animi indignatione illi adbellicabat: nil tamen in regimine præfati cœnobii asperum nec verbis, nec factis ostendit.
[21] [Sophia, soror Ottonis III] Hæc itaque ideo proposui, ut cuncti intelligant, quanta levitate, ac temeritate sit violatum, quod fere per ducentos annos tot venerabilium Patrum utriusque loci antistitum concordia roboratum, omni canonica auctoritate fixum, atque ratum duravit. Sed secundi imperatoris Ottonis filia aa, fomes, ut pace omnium dicam, hujusmodi dissensionis, dum a suo episcopo, domino videlicet Osdago, sacrum velamen accipere spernit, Willegisum appetit; indignum æstimans, nisi a palligero consecrari, quod ipse libens annuit: haud considerans, quanta antiqua canonum statuta temeraverit: nec fraterna caritate aditum quæsivit, sed fratri et coepiscopo diem imperavit, ut ad relationem ancillarum Dei, in festivitate sancti Lucæ evangelistæ illi occurreret. Nactus itaque opportunum tempus dominus Osdagus, archiepiscopum secretius, qua auctoritate id ageret, requisivit: cui ille minaci vultu mordacius ad suam parochiam pertinere respondit, et statuta die se ancillas Dei velaturum, omnemque episcopalem potestatem in illo loco se adepturum, promisit.
[22] Cum itaque ad diem ventum est, restitit illi plena auctoritate dominus Osdagus, præsente rege domino tertio Ottone, cum matre imperatrice domina Theophanu, assidentibus quoque episcopis, Rhetario Patherbrunnensi episcopo, Milone Mindensi episcopo, Hildewaldo Wormaciense episcopo, cum aliis principibus, qui ad sollemnitatem velandarum Virginum convenerant bb. Cum ergo longa disceptatio esset, dominus Osdagus simplicis animi vir, divino monitu incitatus, episcopalem cathedram ad absidem altaris poni præcepit, hac tuitione locum ac regimen sibi defendens cc, faventibus illi fere omnibus; quia archiepiscopi animositas, etsi metu illius dissimularetur, cunctis tamen displicebat. Destitutus itaque archiepiscopus multitudinis favore, qui prius suo juri omnia promisit, vix domina Theophanu et episcopis obtinentibus, ipso quoque ultra quam credi potest supplicante, obtinuit ut ad principale altare mysteria ipsa die ageret; ita videlicet, ut dominæ Sophiæ velationem simul agerent, ceterarum vero dominus Osdagus solus prospiceret: factumque est insolitum, nec ante a nobis visum, ut duo episcopi ex latere altaris pariter sederent, pontificalibus paramentis festive infulati.
[23] [velari vult ab archiepiscopo.] Ventumque est ad ancillarum Dei consecrationem, cum episcopus qui antea a pontificali jure timebatur dejectus, subito Dei gratia est erectus. Inter Missarum sollemnia primo dominum regem si in velationem suæ sororis consentiret, humiliter requisivit, deinde ceteros mundiburdos. Quibus consensum fatentibus, primo dominam Sophiam, si ad Hildensemensem sedem sibi suisque successoribus subjectionem et obedientiam profiteretur, interrogavit, deinde alias velandas: quæ unanimi consensu religionem et subjectionem professæ sunt, publiceque denunciatum est omni clero et populo, archiepiscopum nil juris sibi in illa ecclesia vendicare præter consensum et permissum Hildensemensis episcopi. Omnibus quoque rite peractis, summa pace et concordia discessum est; stetitque illa unanimitas sub domino Osdago, et Gerdago, et aliquot annis domini Bernwardi, adeo ut ecclesias aliquas præsente archiepiscopo ibidem consecraret. Synodum etiam magnam haberet, præsente domino rege tertio Ottone, assidente nihilominus præfato archiepiscopo, cum tamen nil sua auctoritate decerneret, præter quod assensum æque ut alii fratres, beato Bernwardo, qui synodo præsidebat, præbuit. Interfuerunt Islarius Magdeburgensis archiepiscopus, Ludolphus Trevirensis archiepiscopus, Milo Mindensis episcopus, Hildewaldus Wormatiensis episcopus, Hugo Citiensis episcopus dd.
ANNOTATA.
a Inter alios Codices, a S. Bernwardo monasterio S. Michaelis donatos, unus erat, qui de Alchimia tractabat, id est de compositione et combinatione metallorum, cujus specimen exstat in candelabris, de quibus actum Commentarii prævii num. 56. Istius codicis titulus erat: Secretum secretum, quod sub pœna æternæ damnationis relinquo meis successoribus. Anno 1634 in Vigilia Assumptionis, expulsis monachis, commissarius ducis Brunswico-Luneburgensis monasterium occupavit: quo tempore codex disparuit, nec deinceps visus fuit. Quod testatur Joannes abbas Sammichaelensis XVI novembris 1666 [Kratz, Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 12.] .
b Vasa transmarina interpretor ea, quæ ex Oriente afferebantur, quocum frequens erat Germanis commercium; præsertim quum Theophana, Ottonis II conjux et Ottonis III mater, aulæ imperatorum Occidentis imperabat. Quid sibi velint Scottica vasa, nuspiam inveni: Leibnitzius et Pertzius in Indice rerum et Verborum nomen indicant, sed ab omni explicatione abstinent.
c Quando dicitur, S. Bernwardus musivum in pavimentis et lateres ad tegulam, propria industria, nullo monstrante, composuisse; ea verba ita interpretari non licet, quasi ipse utriusque opificii inventor exsisteret: sed solum sanctum, rerum et artium novarum curiosum, eas coluisse et informasse alios ut easdem exercerent.
d Studium reipublicæ, quod invidiæ suæ causam prætendebant S. Bernwardi æmuli, forsan etiam scintilla fuit, quæ tantum inter Sanctum nostrum et Willigisum excitavit incendium;quamvis, ut Commentarii prævii num. 76 docuimus, et ante S. Bernwardi episcopatum incœperit et post ejus obitum accruduerit.
e De arcibus et munimentis egimus Commentarii prævii num. 46.
f Rectius pro Flencchi scribunt Monumenta Germaniæ Flenithi: est enim Flenithi extremus pagus meridionalis diœcesis Hildesiensis versus archiepiscopatum Moguntinum [Lüntzel, Die ältere Diöz. Hildesh., p. 147.] .
g Altfridus Hildesiensis episcopus fuit ab anno Christi 851 ad 874 [Schmid, Die Säculariz. Bisth. Deutschl., tom. I, p. 228.] .
h De Luidolfo, duce Saxoniæ ejusque uxore Oda multis disserit Joan. Harenberg [Hist. Gandersh. diplom., p. 28 et seqq.] qui, si libuerit, adiri poterit.
i Sergius Papa II ab anno 844 ad 847 Romanam cathedram occupavit: si igitur Altfridus consiliarius fuit Ludolfi ducis pro itinere Romano, ante episcopatum, adhuc presbyter aut diaconus id officii præstitit: et vox antistes indicat non tam quod erat tunc, quam quod futurus erat.
k S. Anastasius, pontifex ab anno 398 ad 402, colitur die XXVII aprilis, qua ejus pontificatum illustrarunt majores nostri [Acta SS., tom. III April., p. 491.] . S. InnocentiusI, S. Anastasii successor, Romæ sedit ab anno 402 ad 417, colitur die XXVIII julii: ejus Acta habes ad hanc diem apud majores nostros [Ibid., tom. VI Julii p. 548.] . Præter duo corpora integra Sanctorum, dedit etiam Sergius Papa, si genuinum est diploma, Reliquias Domini ac Salvatoris nostri, sanctæque suæ Genitricis Mariæ, atque duodecim Apostolorum. Quæ Reliquiæ Gandersheimii, ad castra licet Lutheranæ transfugæ fuerint abbatissæ et conventus, ad annum saltem 1734 quo scribebat Harenbergius, religiose asservabantur [Harenberg, Hist. dipl. Gandersh., p. 49.] .
l Hathumodam, quam inter Beatos reponit Castellanus in suis Auctariis Martyrologii Romani ad XXIX novembris, habuisse aliquem cultum ecclesiasticum, incertum est. Viderint posteri, utrum ejus Acta in opere nostro aliquando illustranda occurrent. Vitæ ejus seriem summarie exhibet Joan. Harenberg, dicitque obiisse anno Christi 874 [Hist. Gandersh., p. 50. Leibnitz, Rer. Brunsw., tom. I, p. 743.] . Primo quidem cœnobium, ut infra dicitur, in Brunesteshusen, hodie Brunshusen ad orientem Gandeshemii, constructum fuit. Sed, ut habet Chronicum Hildesiense, quarto post anno in Gandesheim inchoatum fuit, nempe ut Tangmarus habet anno 856: quoniam vero, obeunte Hathumoda, nempe anno 874, necdum esset consummata fabrica ecclesiæ Gandesemensis: manifestum est, Gandesemium vel ab initio ingentis molis ædificium fuisse.
m B. Rabanus, cujus Acta dederunt nostri ad diem, quo obiit, IV februarii [Act. SS., tom. I Februarii, p. 522.] , sedem Moguntinam occupavit ab anno 847 ad 856 [Werner, Der Dom von Maintz, tom. I, p. 445.] .
n Karolus Moguntinus episcopus fuit ab 856 ad 863 [Ibid., p. 456.] .
o Lutbertus, qui etiam Lundbertus et Luitbrathus vocatur, successit Carolo, episcopus ab anno 863 ad 889 [Ibid., p. 458.] .
p Gerberga venerabili sorori suæ, Hathumodæ, successit, ineunte anno 875, et anno 897obiit. Res ejus gestas narrat jam sæpe laudatus Joan. Harenberg [Hist. Gandersh., p. 578.] . Illud memorabile ex Henr. Bodone refertur [Leibnitz., Rer. Brunsw., tom. III, p. 704.] : Erat quidem ipsa Gerburgis potenti cuidam Bernhardo desponsata, et ut sponsa, quantum honestas expostulavit, vestita quidem fuit; sed animo non hæsit illi sponso. Unde nuptiis renuntians, se Deo devovit. Quod ubi sponsus rescivit, Gandeshemiam veniens, sponsæ requirit colloquia: recusat illa; importunius ille agit. Matris illa tandem mandatis obtemperans, ora præbet. Ad quam ita exorditur: Fama, et ut videre videor, non mentiente, didici, te niti nostrum disrumpere pactum, atque fœdi fragam solvere promissum. Id te scire volo, quod quum sospes revertar e bello, ad quod senioris nostri regis jussu accelero, te mihi sociabo etiam invitam et tuum pessumdabo votum. Dixerat et mente leviuscula caput jactans et ora, per suum et gladium et candidulum jurat collum, verba quæ dixisset, ad rem se collaturum. Cui voce submissiori Gerburga respondit: Christi et voluntati et protectioni me committo: sic mihi eveniat, ut ipse decreverit. Abscessit, bellum intravit: cito sensit, non recte se locutum. Qui enim virginem alto voluit detrudere proposito, equo dejectus, finem illic vitæ accepit. Sicque virgo, Christi amori juncta, in illius desponsatione permansit, mater et magistra illis facta, quæ ad Gandesianum fluxerant cœnobium.
q Marquardus, episcopus ab anno 874 ad 880, IV anno ordinationis suæ, ut habet Chronicum Hildesheimense [Ibid., tom. I, d. 743.] , occisus est a Slavis: ejus sociorum passionem referunt nostri ad diem II februarii [Act. SS., tom. I Februarii, p. 315] .
r Wigbertus Hildesiensem cathedram tenuit ab anno 880 ad 903. De eo Chronicum Hildesiense dicit [Leibnitz., Rer. Brunsw., tom. I, p. 743.] , illum in suo tempore medecinæ artis peritissimum fuisse, et bibliothecam, quæ adhuc in monasterio servatur, propria manu elaboravisse, et pluralem utilitatem suæ Ecclesiæ providisse.
s Christina sorori suæ Gerbergæ, anno 897 defunctæ, abbatissa successit, vivere desiit anno 919: nam annis viginti duobus monasterio præfuit, ut ipse nos docet Tangmarus.
t Sonderaldus seu Sunzo ab anno 889 ad 891 et Otto seu Hatto I ab anno 891 ad 913 Moguntinam Ecclesiam gubernarunt.
v Roswitha seu Roswida, quæ Christinam excepit, et ab anno 919 ad 927 monasterii gubernacula tenuit [Migne, Patrol., tom. CXLI, col. 495.] , non est confundenda cum homonyma sua poetria Gandersheimensi sanctimoniali, exeunte sæculo X florente: cujus opera videre est in Patrologia latina, cl. Migne, tom. CXXXVII. Walbertus autem, qui Roswitham abbatissam instituit, episcopus fuit ab 903 ad 919.
w Sehardus Hildesiensis episcopus rexit ab 920 ad 928.
x Thiothardus seu Dithardus Hildesiæ ab anno 928 ad 954 et Fridericus Moguntiæ ab anno 937 ad 954 sederunt [Schmid, Die Säcular. Bisth. Deutschl., t. I, pp. 228 et 390.] .
y De Otwini Hildesiensis ætate supra locuti sumus, Annotato c ad caput I. De Gerberga,quæ etiam Gepta vocatur, agit Harenberg [Hist. Gandersh., p. 604.] . Tandem Wilhelmus archiepiscopus fuit Moguntinus ab anno 954 ad 968 [Schmid, p. 390.] .
z Hatto II et Robertus seu Rupertus Moguntiæ sederunt, ille quidem ab anno 968 ad 969; hic autem ab anno 970 ad 975. Deinceps ad annum usque 1011 Willigisus, de quo frequens occurret in Vita sermo, Moguntinam Ecclesiam administravit. Cfr quæ jam diximus Annotato f ad caput I.
aa Filia Ottonis II, Sophia, primum monialis, dein abbatissa Gandersheimensis, altos gerebat animos, propter quos a palligero id est ab archiepiscopo Moguntino sacrum velamen accipere voluit. Idem in Vita S. Godehardi ad diem IV maji legitur, consentiente, licet forte ægre, episcopo id factitatum. En verba [Act. SS., tom. I Maji, p. 509.] : Vix obtentu regis ejusque matris licentiam ab eodem episcopo (Osdago) obtinuit (Willigisus), ut ibi (Gandersheimii) in natali S. Lucæ Evangelistæ Missam celebraret archiepiscopus et prædictæ Sophiæ velationem simul cum eo ageret; de cæteris vero velandis virginibus noster præsul suo jure provideret. In hoc igitur Willigisi errorerat, quod istam velationem tamquam jus suæ sedis vindicaret.
bb Retharius Paderbornensem sedem ab 981 ad 1009, Milo Mindensem ab anno 969 ad 996 et Hildewaldus seu Hildeboldus Wormatiensem ab anno 979 ad 998 tenuere [Schmid, tom. II, p. 110, tom. I, p. 434 et tom. II, p. 549.] .
cc Locus dignitatis in ecclesiis erat olim sedes posita in midea absidæ [Binterim, Denkwurd., tom. IV, part. I, p. 54.] . Propterea Osdagus, quamvis cæterum non liceret episcopis in monasteriis sedem ponere, ut jus suum defenderet, id fieri jussit.
dd Islarius seu Gislarius Magdeburgensis archiepiscopus fuit ab anno 981 ad 1004; Ludolfus Trevirensis ab 993 ad 1008; Hugo II episcopus Citiensis ab anno 984 ad 1002 [Schmid, tom. I, p. 355, tom. II, p. 512. Ibid., p. 18.] . Citio Naumburgum translata fuit sedes episcopalis anno 1029 sub ejus successore Hildewardo [Ibid., p. 6.] . De Hildewaldo diximus supra Annotato bb.
* Flenithi P.
* contectali P.
CAPUT III.
In media controversia de Ganderheimensi parthenone Sanctus Romam
adit; ibique Ottoni III consiliarius adest, et synodis assistit.
[Gandesemensis abbatia sensim deficit a regula.] Non tamen rata permansit hujusmodi concordia: quia in medium quædam emerserunt, quæ orientem caritatem falsitatis lolio peremerunt. Odiosum quippe est nostro tempore, veritate aliquem notare, sicut a quodam dictum est: “Veritas odium parit.” Sed scribentibus gravis est culpa, vel falsa dicere, vel vera intermittere, unde pace cunctorum liceat dicere, quod scelus est celare. Illa quippe præclara ancillarum Dei congregatio, tanto studio et devotione dominorum nostrorum, patrum patriæ, ducum, ac regum, per Altfridum ejusque successores instituta est, ut in principio omnibus imitabiles, exemplar humilitatis et caritatis florerent; episcopum suum a Deo sibi præpositum, quasi Dei nuntium, ac patrem audirent, colerent et amarent; omnes adventantes, prout cuique personæ competebat, præcipua benignitate susciperent. Hic illis usus, hoc studium fuit, hoc sancto loco reverentiam, et illis apud omnes gratiam exhibebat: hoc humilitatis privilegio, cum pro causis ecclesiæ ad palatium citabantur, habitu non admodum nitido, vel abjecto venientes, ut veræ Dei ancillæ habebantur, ac venerabantur.
[25] [Quæ disciplinæ labefactandæ radices,] Sed postquam luxus ac superfluitas accessit, morum insolentia subintravit, obedientia torpuit, repulsa est episcoporum reverentia: quod cuique erat placitum, faciebat licitum. Addita est quoque ad augmentum mali, diutina infirmitas dominæ Gerburgæ ejusdem cœnobii venerabillimæ matris, in quam Dominus plurima virtutum insignia contulit: discessus quoque religiosarum sororum, quæ sub nutrimine antiquæ disciplinæ institutæ fuerant. Numerosa autem juventus virginum fructificaverat in tyrocinio Christi; quæ delicatius enutritæ, metam prioris disciplinæ ac severitatis ignorantes, ut est humanum, post sua desideria declinabant. Sophia quoque, domina Gerburga invita multumque renitente, ad palatium factione Willegisi archiepiscopi se contulit: ibique annum, vel biennium commorata, dissolubilis vitæ tramitem incedens, varium de se sparsit rumorem, quod venerabilis non ferens Bernwardus, quippe qui illam semper summo amore et gratia percolebat, blandius illam admonitam, ad monasterium redire persuasit.
[26] [Bernwardus Sophiæ luxum damnat, unde ejus offensam incurrit.] Cumque illa exteriori auditu vix verba illius admitteret, sæpius eadem repetens, ad cœnobium eam repedare familiarius admonuit. Illa autem ejus accessum et confabulatum primo declinavit; deinde ad archiepiscopum, velut ab illo patrocinanda confugit, amarioribus verbis ejus animum exasperavit; pactum fœdus in sua velatione inanibus verbis annullavit, dicens ab illo se velatam, non ab Hildensemensi episcopo; ad provisionem beati Bernwardi episcopi se minime pertinere, ad suam diœcesim cœnobium Gandensemense respicere; plures se invenisse, qui hoc veraciter testentur. His et ejusmodi verbis archiepiscopum adversus beatum Bernwardum graviter commovit. Post hæc Gandesem repetit, varia de ipso episcopo inter sorores disseminavit, nisu quo potuit, illum loco repellere, atque abalienare parabat.
[27] [Ad monasterium accedit, sine honore excipitur:] Interea episcopus cognoscens talia circa se moliri, Gandesem venit; graviter tulit se abalienari, nec aliquid honoris, vel caritatis sibi, ut antecessoribus suis, exhiberi, sed infra extraneos episcopos se tractari; cum tamen ab antecessoribus suis ad sanctum locum innumera bona collata sunt: decimæ quoque ex sua parte plures et antiquitus, et moderno tempore impensæ: et pro his beneficiis injuriam et contumeliam recompensari: tributa, quæ pro decimis solvenda essent, imminuta, sæpe quoque fraude negata; obedientiam, qua nulla victima Deo gratior est, cum humilitate in ara cordis persuadet immolari; patienter se omnia posse sustinere; paveant tamen Christum, cujus vice fungatur, in se offendere; nec quicquam ingerant pro meritis sibi suppetere: obedientiam tamen, caritatem et reverentiam suis antecessoribus ab illorum majoribus exhibitam, non ausint sua levitate negligere. Hæc cum paterno animo perorasset, majori odio, peccatis stimulantibus, illas in se concitavit, Sophia utrobique, ex parte archiepiscopi ac congregationis perurgente. Instabat autem hora, qua domina Gerburgis ecclesiam, quam construxerat, consecrari deposcebat. Unde quia ipsa diutina infirmitate fatigata, ad obeunda tantæ festivitatis sollemnia minime suffecerat, Sophia, domina et matre consentiente, studium tanti laboris assumserat; et more suo proprium episcopum postponunt et abjiciunt. Archiepiscopus accersitur, quo ordinante, cuncta ad dedicationem pertinentia disponuntur. Consecrationis diem statuunt, Exaltationis videlicet sanctæ crucis solemnitatem a. Mittitur autem et legatus ex latere dominæ abbatissæ, qui beatum Bernwardum ad dedicationem invitet, diemque denunciet. Sed quamquam plures illum anticipatum archiepiscopi advocatione objicerent, leni tamen animo sufferens, ad præscriptum diem se venturum promisit.
[28] [Dedicatio ecclesiæ a XIV septembris] Interea, incertum qua de causa, archiepiscopus statutum mutat, diem abdicit, atque eamdem dedicationem in festivitatem sancti Matthæi Apostoli indicit; Beato quoque Bernwardo pari potestate, ut olim in velatione Sophiæ venerabili domino Osdago, legationem dirigit, mandans ut incunctanter illi ad dedicationem in præfata festivitate occurrat. Ipse vero suum legatum, atque scripta archiepiscopo remittit, astruens imperialibus jussis obstrictum, seriis quibusdam occupari; nec posse ad dedicationem, ut jussum est, ipsa die illi occurrere. In exaltatione tamen sanctæ crucis Gandesem venit ecclesiam dedicaturus, sicut domina abbatissa a principio disposuit: nil paratum reperit; immo aliquos collectos qui illi resisterent, et cum injuria ejicerent, si forte cum suis ecclesiam consecrare violenter appeteret, hanc enim famam illæ disperserant, cum Deo teste nihil hujuscemodi attentaret, vel mente conciperet. Jam enim tota mente ad archiepiscopum confugerant, se atque locum ejus tuitioni devoverant. Sophia namque illi assidue cohærens et cohabitans, hæc interdiu, noctuque ambigebat.
[29] [ad XXI ejusdem mensis translata,] Missarum vero sollemnia dominus episcopus ipsa die ibidem celebravit, licet maxima congregationis indignatione; easdem tamen ut oblationes offerrent, benedictionemque perciperent, admonuit b. Plebs quoque comperto sui episcopi adventu, quasi ad sollemnitatem convenit, mærens, et ultra quam credi possit, ægre ferens episcopum insolentia atque inobedientia loco detrudi. Quos et omnes adventantes limato sermone consolans, lacrymabili quæstu publice commemorabat, se ipsa die ad dedicationem ecclesiæ invitatum, nil sibi honoris exhibitum, immo exclusum: unde consecrationem ecclesiæ, quæ ad se pertineat, omnibus sine suo consensu canonica auctoritate interdicit. Qua de re congregatio sororum indignata, igne majoris indignationis accenditur: verum cum ad oblationem ventum est, oblatas incredibili furore et indignatione projiciunt, sæva maledicta episcopo ingerunt.
[30] [impeditur] Quo insolito tumultu perculsus, lacrymis perfusus antistes, non suam injuriam, quam parvi ducebat, pensans, sed veri pastoris pro persecutoribus orantis exemplo, ignorantiam seu potius malevolentiam furentium feminarum deplorans, ad altare rediit, missam suo ordine, magna animi contritione peragit, deinde populum alloquitur, benedicit, et corroborat; deductusque honorifice ab illis unde venerat, repedabat. O dignæ memoriæ virum, omnium ore celebrandum, cunctorum devotione intime amplectendum, apud se quidem incredibiliter humilem, sed apud Deum inspectorem, ejusque fideles, vere sublimem! Quis eum crederet in tanto pontificalis dignitatis honore, generis nobilitate, ministrorum multitudine, contra irrogatas sibi injurias patientiæ potius, quam potentiæ clypeo maluisse muniri? Sed vir beatus humanæ abjectionis probra non curabat, qui totus divino amori mancipatus, illius tantum oculis, quem singulariter diligebat, placere summopere gestiebat. Hæc pro commendando magnæ humilitatis exemplo ad imitationem audientium inserere libuit, nunc ad ordinem redeamus.
[31] [a Sleswicensi episcopo] Interea archiepiscopus et Sophia omnem apparatum ad novellæ ecclesiæ consecrationem necessarium diligenter præparant, inconsulto beato Bernwardo episcopo: quem tamen adjungere tentat, sed verita archiepiscopum, votis ejus obviare pertimescit. Præterea archiepiscopus in vigilia sancti Matthæi ad præfatum monasterium venit cum episcopis, Rethario Patherbrunnensi episcopo et Berengero Verdensi episcopo c, Bernhardo quoque duce, cum aliis plurimis, consecraturus sequenti die ecclesiam; mittuntur quoque beato Bernwardo episcopo, qui eum ad sollemnitatem ecclesiæ invitent. Postera vero die adest diluculo vice domini nostri venerabilis episcopus Ekkehardus d cum majoribus natu nostræ congregationis, et aliquibus primariis de nostro monasterio. Cui fandi licentia data, archiepiscopum cum omni honore ex nomine beati Bernwardi episcopi devoto obsequio salutavit, dicens: Imperiali illum obsequio detentum adesse non posse; mirari tamen vehementer, in sua parochia et ecclesia, ab antecessoribus suis absque omni contradictione semper possessa, sine suo consensu ecclesiæ consecrationem indici, fraterna caritate deprecari, ut ab hujuscemodi invasione desistat: nec se intromittat, nisi quantum canones concedunt: si suo juri, singulari privilegio quiddam suffragari æstimet, ipsum non defuturum, quin communi consilio fratrum, ubicumque delegerit, justitiam plenissime exsequatur.
[32] [nomine Bernwardi] Archiepiscopus autem acerbiori indignatione inflammatus, mandat, ut primo mane sequentis diei, quæ tunc Dominica illucescebat, ad consecrationem præfatæ ecclesiæ incunctanter properaret; si venire tardaverit, nihilominus ecclesiam dedicaturum. Hanc autem iram et indignationem archiepiscopi adversus venerandum præsulem creavit maxime præcipua familiaritas domini imperatoris, qua illum speciali devotione pietatis ceteris familiarius percoluit. Affectuosissimo namque obsequio devinxit sibi imperatorem, qui cuncta, quæ ad gratiam illius competere sciebat, vigilantissimo studio obibat; et ob hoc animositatem et invidiam plurimorum in se commovebat, apprime quoque Moguntini episcopi, qui indignabatur aliquem præter se familiaritatis locum apud imperatorem habere. Dominica itaque irradiante, adest prædictus episcopus Ekkehardus, cum venerando fratrum nostrorum cœtu et senatu, vice domini nostri directis, qui canonica auctoritate et Patrum sanctorum prisca consuetudine objecta, fortiter archiepiscopi cœptis restiterunt; atque sic consecratio præscripti monasterii intercepta est.
[33] [agente et prohibente.] Ipse vero episcopus, inter missarum sollemnia facto ad populum sermone, synodum suam biduo ante sancti Andreæ natale, cum banni approbatione denuntiat e: deinde ad altare regressus, in cathedra sedens, privilegia quædam ante incognita mandat recitari: in quibus continebatur, ut nemo de jure illius ecclesiæ auferret quicquam, hinc in decimis, vel prædiis, vel ulla re investitura contineret: hoc quoque banno roboravit, sicque discessum est. Episcopi autem qui aderant, ægre admodum archiepiscopi animositatem conquesti, fratri et coepiscopo per nos mandant, pertinacem ipsius et temerarium incœptum se coercere non posse; id unum suppetere, ut Apostolicum, imperatoremque adeat; illius causam illorum esse communem; nec se defuturos, quin de eisdem utrisque, Apostolico videlicet atque imperatori, scriberent.
[34] [Lis ad Papam et imperatorem delata.] Venerabilis itaque Bernwardus ultra modum sollicite ferens quantulumcumque schisma in ecclesia grassari, sciens quoque infusum venenum, nisi Apostolico et imperiali antidoto comprimi non posse, quamquam gravi corporis molestia lassaretur, et tantum iter imbecilli ejus corpori omnimodis esset contrarium, tamen ut pacem reformaret, contra vires suas subire non recusavit. Nam jampridem ardebat miro desiderio dominum imperatorem, quem unice amabat, videre. Paratis itaque tanto itineri necessariis, per vallem Tarenti f, quia ea via commodior est visa, ire procuravit, habens secum omnium cisalpinorum episcoporum scripta. Porro anno incarnationis Domini millesimo *, nonas novembris, nimio mærore totius congregationis plebisque a monasterio egressus, magna cumpunctione deducitur; Dei gratia comitatus ad votum rebus cedentibus, secundo nonas januarii Romam ingressus est.
[35] [Bernwardus Romam petit.] Quod humillimus ac piissimus imperator audiens, miro affectu dilectum magistrum videndi flagrans, ad suam præsentiam tamen eum fatigare nolebat; sed festinus a palatio fere duo miliaria ad sanctum Petrum illi occurrit, benignissimeque susceptum, inter amplexus familiarissime deosculatum ad hospitium deduxit; diuque cum illo confabulatus, sequenti die illum ad palatium venire rogavit Hoc præmisit, ut quantulumcumque de suo proprio ministerium suum impenderet, sed per sex septimanas, quibus apud illum morabatur, sufficienter in usum sui, suorumque cuncta indiga largiter ministrari præcepit. Mane vero dominum Apostolicum convocavit in occursum carissimi hospitis; venientem quoque foris in atrium obviam procedentes libentissime susceperunt; nec permissus est ad suum domicilium reverti, sed juxta, ubi ipse dominus imperator habitabat, splendidissimum illi habitaculum exhibebat g. Vicissim quoque nunc imperatoris cubiculo, interdum episcopi confidentes, et forenses causas et reipublicæ necessaria conferebant. Nam de archiepiscopo et tumultu Gandensemensi oborto, ante accessum domini episcopi fama præcurrens, cuncta divulgaverat: unde non opus habebat singula evolvere, sed breviter strictimque imperatore interrogante, pauca contexuit.
[36] [Archiepiscopus non desistit.] Sed archiepiscopus, quod mente perceperat, actu perfecerat. Quidam enim maligni illum impulerunt, Sophia nihilominus institerat. Venit itaque biduo ante sancti Andreæ festum Gandensem ad synodum, ut disposuerat, habens secum venerabilem episcopum Rhetarium, aliosque complures extraneos, videlicet de Thuringis et Hassis, quorum id nihil intererat, nonnullos etiam de sua diœcesi, infra Saxoniam. Sed in principio actionis, venerandus præsul Ekkehardus archiepiscopum commonet, ut a synodo desistat, nec in aliena ecclesia talia præsumat; præcipue cum dominus episcopus, ad quem ecclesia pertineat, absit, et cum domino Apostolico et imperatore consistat. Ad hæc incredibili furore archiepiscopus succensus, torvo vultu ac minaci jubet, ut sileat; nil ad se talium pertinere, ut propriam ecclesiam habeat, illam gubernet. Contra Ekkehardus: Peccatis, inquit, agentibus termini episcopatus mei barbarica sunt feritate depopulati, civitas deserta, ecclesia desolata h; sedem non habeo, servum me sanctæ Mariæ et Hildensemensis * recognosco, et in cunctis, quoad potero, loco sancto prodesse studebo.
[37] Archiepiscopus itaque productis viris, quos adduxerat, requisivit episcopos, si liceat homines illos banno suo ad sacramenta constringere, ad cujus diœcesim illud cœnobium pertineat. Illi, quamquam metum illius veriti, aiunt legitime fieri non posse absente episcopo. Ekkehardus itaque præsul et fratres nostri, populus quoque orant instanter sacramenta suspendi. Qua unanimitate cleri et plebis archiepiscopus commotus, prædicto episcopo minatur, ut sileat, vel cum injuria foras eum ejiciendum. Super hoc plures indignati, et aliquanti quos archiepiscopus adduxerat, cum propemodum tumultus oriretur, Ekkehardus præsul ab episcopis rogatus, secessit, cunctosque Gandesemenses et omnes ad Hildensemensem diœcesim pertinentes ad suam synodum invitavit. Ad cujus bannum unanimiter omnes egressi illum secuti sunt, tantummodo cum archiepiscopo suis propriis, quos adduxerat, relictis. Cum vero de diœcesi sacramentis examinarentur, alii Ethrinam Frideslarensem fluvium terminum Hildensemensis parochiæ affirmabant i; errorem faciente nomine Edernæ fluminis, quod Gandensem alluit; alii certum nil se scire, nisi quantum aliorum relatu didicerint approbant, nullus aliquid vel memoria dignum asseruit. Archiepiscopus tamen, ac si veritate cuncta fixa constarent, banno, ne quis illi sacramento retentum cœnobium auferret, munivit, sicque libero errore discessum est. Populus vero quicquid ab Hildensemensi senatu jubebatur, obedienter obivit.
ANNOTATA.
a Anno Domini 1001, signato littera dominicali E, festum Exaltationis S. Crucis seu dies XIV septembris incidebat in Dominicam, qua frequenter celebrabantur dedicationes ecclesiarum, quia facilior et numerosior erat populi ad solemnitatem accessus. Idem judicium esto de festo S. Matthæi Apostoli seu XXI septembris.
b Moris erat vel ab antiquis Ecclesiæ temporibus, ut fideles oblationes præsertim panis et vini facerent, quæ deinde populo fideli ex parte distribuebantur. Ad hunc morem alludere videtur Tangmarus hoc loco: nempe moniales Gandesienses nihil obtulerant, et quum, peracto Missæ sacrificio, ab aliis oblata etiam illis distribuerentur,istæ incredibili furore et indignatione projecerunt, et sæva maledicta episcopo ingesserunt. Antiqui istiusmodi ritus testimonium reddit decretum Pii Pp. I, quod licet spurium, antiquissima consuetudinis imaginem refert [Labbe. tom. I, Conc. col. 578.] : Ut de oblationibus, quæ offeruntur a populo et consecrationibus, quæ supersunt vel de panibus, quos deferunt fideles ad ecclesiam, vel certe de suis, presbyter convenienter partes incisas habeat in vase nitido et convenienti, ut post Missarum solemnia, qui communicare non fuerint parati, eulogias omni die dominico et in diebus festis exinde accipiant, quæ cum benedictione prius faciat.
c Berengerus seu Bernarius aut Bernerius, hujus nominis Secundus, Verdensem Ecclesiam rexit ab anno 993 ad 1013 [Schmidt tom. II, p. 524.] .
d Ekkehardus aperte dicitur episcopus Sleswicensis num. 73, pulsus autem e sede sua a barbaris,et hospes a S. Bernwardo admissus, deinceps in multis negotiis ejus vices supplevisse: nam infra num 36 Ekkehardus causatus suam a propria sede absentiam, dicit: Sedem non habeo, servum me sanctæ Mariæ et Hildesemensis Ecclesiæ recognosco et in cunctis, quoad potero, loco sancto prodesse studebo. Ex altera vero parte Joannes Cypræus, in suis Annalibus episcoporum Sleswicensium, eodem tempore ponit Popponem ab anno 984 ad 1029 [p. 78 et 84.] . Adeo ut Ekkehardo nullus relictus sit locus. De Poppone, de cujus cultu non constitit majoribus nostris, agunt tamen ad diem X julii [Act. SS. tom. III Jul. p. 131.] et ad XIX ejusdem mensis [Ibid. tom. IV Jul. p. 578.] , quin illum Sleswicensem vocent pontificem, sed simpliciter episcopum Danum. Sleswicum olim metropoli Lundensi in Dania obnoxium erat: sed illæ sedes modo ab hæreticis occupantur. Cæterum major fides habenda coævo biographo, quam recentiori scriptori, qui nullo documento ostendit, Popponem suum Sleswici sedisse.
e Episcopus Ekkehardus synodum diœcesanam biduo ante S. Andreæ natale, seu XXVIII novembris celebrandam indicat, in quametiam diem Willigisus archiepiscopus convocat, num. 36, populum ad dedicationem Gandersheimensem: an forsan ideo indicta synodus in hanc diem, quia archiepiscopus jam in eamdem præstituerat ad dedicationem procedere? certe hac ratione excusabatur absentia episcopi et cleri Hildesiensis.
f Recte existimo cl. Pertz interpretatum esse Vallem Tarenti per Vallem Tridentinam. Nam Tarentum civitatem in extremos fines meridionales Italiæ situm esse, adeoque commodiorem non præbere viam, satis notum est.
g Codex unus apud Cl. Pertz textui addit sequentia: naturales quoque cibos, quibus in patria illum usum noverat, pius conviva exhibebat; medum quoque et cervisam, fama præcurrente, in adventum amantissimi hospitis præparabat, vasa etiam picarios ac nitidas scutellas, candelas quoque inter prandendum providit. Picarii sunt cyathi ad bibendum, gallico antiquato Pichier, italice Bichiare. Addit annotator: sæculi undecimi mores a nostris haud multum diversos cernis.
h Hujus desolationis testimonium nobis facit Helmoldus in Chronico Slavorum cap. XV [Leibnitz, Rer. Brunsw. tom. II, p. 551.] : In diebus illis (scilicet circa finem sæculi X) permittente Deo propter peccata hominum, perturbata est apud Danos et Slavos tranquillitas, et pulchris divinæ religionis incrementis inimicus homo superseminare zizania conatus est… Suein, regno potitus in sua crudelitate sævire cœpit, gravissimam in christianos persecutionem exercens. Consurrexerunt omnes iniqui in finibus aquilonis, gaudentes vel tunc patere locum malitiæ suæ, bellis scilicet et perturbationibus, cœperuntque finitima regna vexare terra marique.
i Ederwa fluvius (Die Innerste), Gandershemium alluens, terminus erat inter episcopatum Hildesiensem et Moguntinum archiepiscopatum: quo admisso, jam nulla esse poterat controversia ad utram diœcesim pertineret parthenon. Quod si Ethrina (die Eider) fines episcopatus Hildesiensis constituebat [Hydrograph. Lexicon Deutschlands.] nihil contra arrogatum jus Moguntini efficiebatur, quia, si quos fines Ethrina disterminat, ii magis episcopatus Osnabrugensem et Monasteriensem dividebant. Proin incerti manebant termini inter Bernwardum et Willigisum.
* al. MI
* P. addit: Ecclesiæ
CAPUT IV.
Plures in Germania celebrantur conventus episcoporum in causa Gandersheimensi quam ubique vincit Sanctus, sed sine fructu.
[Archiepiscopi gesta Romæ improbantur.] Interea legatus Romam super his domino episcopo dirigitur; scripta quoque domino Apostolico et imperatori lacrymoso admodum stylo ferebantur. Unde tam Apostolicus quam imperator, et omnes Romani graviter commoti, canonum auctoritatem, Patrum nihilominus traditionem violatam; contemtum quoque maximum Romanæ sedi, et Apostolico, imperatori etiam tali præsumptione irrogari, periculosum scandalum in Ecclesia hac insolentia scientes posse generare, hujusmodi virus penitus extirpandum decreverunt. Per idem tempus mansit cum imperatore unicum decus imperii, dominus Henricus a, tum temporis dux potentissimus, in proximo quidem Dei pietate rex futurus, in quem Dominus thesauros divinæ humanæque sapientiæ contulit.
[39] [in synodo, ibidem coacta,] Hic graviter semper ferebat Gandensem obortam controversiam, atque ardenter instabat Ecclesiam pacificare, et sub signis Christi militantes ad caritatem et gratiam reformare. Hujus itaque suasu, cleri plebisque coadunata est synodus viginti episcoporum de Romania. Aliquanti etiam aderant de Italia et Tuscia b: de nostris quoque Sigefridus Augustensis, Henricus Wirciburgensis, Hugo etiam junior Ciciensis c, præsidente domino Gerberto apostolico d cum imperatore in palare e, in ecclesia sancti Sebastiani martyris, præsente nihilominus singularis meriti viro Henrico duce pacatissimo, et abbatibus, adstantibus quoque presbyteris et diaconibus, omnique romana dignitate. In fronte itaque actionis, post Evangelia lecta et quædam Patrum capitula, benedictione data, cum sedissent, facto silentio, venerabilis episcopus Bernwardus de loco sessionis suæ modicum progressus, humiliter domno Apostolico et imperatori, et domino Henrico duci, omnique synodo causam ecclesiæ suæ elimato sermone exposuit. Cunctis itaque questu ejus compunctis, sapientissimus Papa interrogavit concilium, si synodus habenda vel vocanda esset, quam archiepiscopus cum suis quos adduxerat collegisset in ecclesia ab Hildensemensibus semper possessa episcopis; præcipue cum episcopus defuerit, et ad Romanam sedem pro eisdem causis confugerit: vel, quo nomine tale conventiculum vocitandum sit.
[40] [et rescinduntur,] Sanctum concilium secessum petit, ut secretius inter se de his inquirant. Quod piissimus Papa libens annuit. Egressique sunt soli romani episcopi, et postmodum introgressi, cum iterum consedissent, Apostolicus ait: Quid sancitis, fratres, de synodo? Sanctum concilium respondit: In aliena ecclesia, et ab aliis possessa nil juris habuit; neque canonice ibi synodum celebrare, aut aliquid constituere sine consensu proprii episcopi potuit, nec omnimodis synodus dici potest. Sapientissimus Papa dixit: Ergo quo nomine rite vocari potest? Sanctum concilium respondit: Schisma concilians discordias. Sapientissimus Papa dixit; Abjicienda sunt, quæ ibi gesta sunt? Concilium respondit: Canonica auctoritate et sanctorum Patrum exterminanda sunt, quæ ibi adinventa, vel statuta sunt. Apostolicus ad hæc inquit: Apostolorum potestate, sanctorumque Patrum auctoritate, dissipamus et effringimus et annulamus, quæ absente fratre et coepiscopo Bernwardo Gandesem in sua diœcesi ab archiepiscopo Willegiso, et suis complicibus adinventa, et sacramentis statuta sunt. Et adjecit: Frater et episcopus Bernwardus petit sibi restitui sublatam vestituram ab archiepiscopo; quid sancitis, fratres? Sanctum concilium respondit: Vestituram, quam archiepiscopus non potuit auferre, non est necesse illi reddere. Sed quia hoc ipse petendo instat, si domino imperatori placeat, Apostolatus vestri ferula f vestitura ei redintegretur, et corroberetur. Papa respondit: Fiat juxta placitum vestri. Et tradidit illi Apostolicam ferulam dicens. Gandesemense cœnobium cum adjacentibus villis et terminis tuo juri redintegro, et corroboro; et Apostolica sanctorum Petri et Pauli auctoritate interdico, ne aliquis, nisi quantum canones permittunt, tibi obsistat.
[41] [ac Ecclesiæ Hildesiensis jus confirmatur.] His finitis, dominus Apostolicus quid faciendum esset concilium requisivit. Responsum est: Si utriusque principibus id conveniat, scriptis archiepiscopum *, quod tam audax incœptum canonibus, Patrumque regulis contrarium, vir summæ gravitatis attentarit; simul quoque, ut in posterum a tali controversia desistat, nec aliquid se intromittat, nisi canonice emancipet. Synodum quoque episcopis per Saxoniam indici, vicarium nihilominus ex parte domini Apostolici destinari, qui synodo præsideat, complacitum est. Locus Palati habendæ synodi disponitur g; dies, undecimo Kalendas julii denunciatur, Frithericus Cardinalis Presbyter sanctæ Romanæ ecclesiæ, postea Ravennæ archiepiscopus, Saxo genere h, juvenis ætate, sed senior morum probitate, vicarius domini Apostolici eligitur atque dirigitur. Apostolicis paramentis, atque insigniis non minus infulatus, quam si ipse procedebat.
[42] [Otto Tiburtinam urbem obsidet,] Illis quippe diebus, dominus imperator Tiburtinam civitatem arcta obsidione vallavit i. Machinis autem et plerisque instrumentis ad expugnationem paratis, fossis etiam miræ magnitudinis, ut aquam a meatu deducerent, cum magnam vim civibus ingererent, nec ad deditionem cogere possent, imperator invitatur. Nec mora, adest cum Apostolico, et venerabili Bernwardo episcopo. Cumque, ut in talibus fit, alii augere obsidionem suaderent; alii, diuturno, ac grandi labore parum se profecisse dicerent, bonum videri, tantum ut cum honore fiat, obsidionem solvi, imperator beatum Bernwardum præsulem seorsim abducens, quid agat, consulit; ægre admodum ferre se cum injuria cœptis desistere. Ad quem ille: Non patior, ait, super his vos, anima mi, quem vita cariorem habeo, commoveri. Sed nunc præcipite arctiori obsidione urbem vallari, nam, etsi reditum ad patriam desidero, non ante a Majestate vestra diverto, quam urbem populumque, vestro juri subactam, Dei pietate videbo. Ad hæc imperator lætus, dilecto gratatur magistro, locum arctiori obsidione munit, milites ad expugnationem instruit, intrandi vel exeundi licentiam omnibus imperiali auctoritate interdicit.
[43] [et cum ea pacem componit:] Aliquot diebus exactis, dominus Bernwardus et Apostolicus præfatam urbem adeunt. Cives læti adventantes servos Dei honorifice excipiunt, urbi intromittunt; nec prius desistunt, quam omnes pacatos imperatoris ditioni, Dei gratia adjuti, subdunt. Postera namque die, nobili triumpho subsequente, episcopi imperatorem adeunt: nam cuncti primarii cives prædictæ civitatis adsunt nudi, femoralibus tantum tecti, dextera gladios, læva scopas ad palatium prætendentes: Imperiali jure se subactos, nihil pacisci, nec ipsam quidem vitam: quos digne judicaverit ense feriat, vel pro misericordia ad palum scopis examinari faciat; si muros urbis solo complanari votis ejus suppetat, promptos libenti animo cuncta exsequi, nec jussis ejus Majestatis, dum vivant contradicturos. Imperator pacis mediatores, Papam et venerabilem Bernwardum episcopum magnifice gratando extollit, atque ad illorum nutum reis veniam tribuit; placitoque habito, urbem non destrui in commune deliberant. Urbani gratia imperatoris donantur, ut se pacifice agant, nec ab imperatore deficiant, admonentur.
[44] [Romani adversus imperatorem rebellant.] Romani denique indigne ferentes Tiburtinos cum imperatore pacatos, urbis quoque suæ portas seris muniunt, vias obstruunt, libere intrandi vel exeundi Romam facultas negatur; vendendi, vel emendi mercimonium interdicitur; nonnulli quoque regis amicorum injuste perimuntur. Palatini autem a beato Bernwardo episcopo salutaribus monitis instructi, confessione nihilominus purgati, sacro etiam viatico inter missarum sollemnia muniti, contra egredi, et hostes impetere conantur. Bernwardus episcopus Dominicam hastam k subiit: se quoque atque omnes vivificæ crucis munimine signat, benedictione publice data, ac vitalibus monitis consolans et corroborans, signifer ipse cum sancta hasta in prima fronte aciei egredi parat. Sequenti autem mane imperator cum suis post missarum sollemnia, a venerabili Bernwardo sacramentis cælestibus, ac divinis exhortationibus consolati, adversus hostes certamen instruunt, ipso antistite cum sancta hasta terribiliter fulminante, cordis vero instantia pacem ab auctore pacis suppliciter flagitante. Unde contigit devoti militis sui precibus exoratam pacifici regis Christi mox adesse præsentiam, cujus et in nativitatis ortu primum pacis gaudia nuntiantur, et postmodum ejusdem pacis amatores, evangelica veritate, filiorum Dei appellatione censentur.
[45] [Oratio Ottonis ad Romanos.] Ipsius itaque pietate, totius discordiæ rebellione sopita, hostes pacem poscunt, arma projiciunt; in crastinum se ad palatium venturos promittunt. Mane, Dei clementia, adsunt; pacem petunt, sacramenta innovant, fidem se imperatori perpetuo servaturos promittunt. Interim piissimus imperator, turrim quamdam ascendens, ad illos concionabatur, dicens: Auscultate verba patris vestri et attendite, et ea mente diligenter reponite. Vosne estis mei Romani? propter vos quidem meam patriam, propinquosque reliqui amore vestro; meos Saxones, et cunctos Theotiscos, sanguinem meum projeci; vos in remotas partes imperii vestri adduxi, quo patres vestri cum orbem ditione premerent, numquam pedem posuerunt; scilicet ut nomen vestrum et gloriam ad fines usque terræ dilatarem. Vos filios adoptavi, vos cunctis prætuli. Causa vestri, dum vos omnibus præposui, universorum in me invidiam commovi; et nunc pro omnibus his, patrem vestrum abjecistis, familiares meos crudeli morte interemistis, me exclusistis, cum tamen excludere non potestis: quia, quos paterno animo complector, numquam ab affectu meo exsulare patior. Scio equidem, et nutu oculorum seditionis principes assigno; nec verentur, dum publice omnium oculis notantur, nihilominus etiam fidissimos meos, de quorum innocentia triumpho, sceleratorum admixtione commaculare; nec posse distingui monstro simile arbitror. Hac oratione imperatoris, ad fletus usque compuncti, satisfactionem promittunt; duos corripiunt, Benilonem, et alium quemdam, quos crudeliter cæsos, nudos pedibus per gradus tractos, semivivos in præfata turri ante imperatorem projiciunt. Hac autem seditione sedata, venerabilis pater Bernwardus ad sanctum Paulum orationis causa accessit; apertoque sarcophago sancti Timothei, de quo in vita sancti Silvestri legitur, adstante custode, quem ipse imperator ibi posuerat, de integro brachium sancti Martyris abstulit l. Presbyter quoque ejus non minimam partem de eisdem reliquiis secum asportavit.
[46] [Bernwardus reliquiis ditatus Roma egreditur] Egressi itaque Papa et imperator Dominica Exsurge m, immensis lacrymis civium, non longe ab urbe castra ponunt. Beatus quoque Bernwardus episcopus, jampridem antequam urbe excederent, accepta licentia ad patriam redeundi, præmissis omnibus suis, simplici tantum veste, imperatorem ad duas mansiones comitatus, quinta feria ejusdem ab eo dimissus est. Dici non potest quanto mærore, quantis utrorumque lacrymis fusis, ut in publicum procedere vererentur. Mitissimus imperator, quæ stylo, vel legatario intimare dubitaverat, fido magistro in arcanum mentis secretarium sapienti trutina libranda commendat. Reliquias nihilominus, integrum videlicet corpus sancti Exsuperantii martyris, diaconi sancti Sabini episcopi n, Goslariæ per illum direxit, ibidem sua industria in celebri loco reponendas.
[47] [quas partim Goslariam transfert.] Episcopus quoque mellito affamine, magisteriali moderamine, ut quondam puero alludebat, agenda quæque commemorabat. Fugienda suadebat vitia, mores omnium æquitatis lance pensare, patientiam familiarissimam in cunctis vernaculam sibi conciliare, ante omnia, ne quid nimium pertinaciter intentet. His gestis, unanimem magistrum in hospitium ducens, exquisitis donis remunerat; deinde Apostolico convocato, benedictione data, carissimum magistrum inter oscula flentes Dei gratia in pace dimittunt. Socios quoque viæ ex suis imperator cum illo dirigit, qui eum deducant, et ad se remeantes ipsius salutem, atque itineris prosperitatem exponant. Rebus itaque Dei clementia ad votum cedentibus, Papiam devenit; ubi ejus adventum præsules, ac comites totius Liguriæ exspectabant. Quibus legationem imperatoris dedit, atque in placito considens, plura cum illis de reipublicæ utilitatibus contulit. Illius namque consilio cuncti parebant; quia quantum ab imperatore diligeretur sciebant.
[48] [A Rodulfo, rege Burgundiæ muneribus donatur.] Leo quippe Vercellensis episcopus, vir litteris eruditus o, fandi quoque copia exercitatus, ad suam civitatem maximo cum honore et affectu invitavit; vix quoque obtinuit: præveniensque, collecto maximo cleri populique cœtu, in laude Dei cunctis psallentibus, campanis etiam personantibus, non minori ambitu quam si Papa adveniret excepto, omniaque in ministerio ejus opulentissimo luxu, quantum imperatum est, impendit, donis quoque eximiis honoravit: socios etiam cum illo misit, qui sequenti die hospitium plenis copiis providebant. Inde per diversa loca, et civitates veniens, plurimorum benignitate in multis locis usus, Clusas excedens, Alpibus Dei misericordia superatis Octodorum prætergressus Agaunum abiit p; ibique a Rodulfo rege Burgundiæ q liberalissime excipitur; qui tradidit episcopo in proprietatem infra Papiam cum manuscripto tres curtiles, et sua subscriptione anulique impressione roboravit. Inde Dei gratia munitus, divertens prospero, Deo auxiliante, itinere, Hildensem cum maximo cleri plebisque tripudio, in sancta festivitate heroicæ Cœnæ intravit r. Reliquias quoque sanctorum, quas advexit, magno honore in ecclesia condidit; immensamque pecuniam in altaris servitium atque in usus pauperum expendit. Totum æstivum tempus in exstructione murorum civitatis, quam Hildensem inchoaverat, institit, interdum etiam gravi stomachi molestia laboravit.
ANNOTATA.
a De S. Henrico, primum duce Bavariæ, dein imperatore late egere nostri in ejus Actis ad diem XIV julii [Acta SS., tom. III Julii, p. 711.] .
b Triplicem divisionem exhibet Tangmarus: nempe Romaniam, quæ hodie la Romagna vocatur, olim provincia Æmiliæ; Italiam, sub qua voce præsertim Italiam meridionalem intelligit scriptor; Tusciam, ad quam, præter Etruriam hodiernam, etiam partes patrimonii Ecclesiæ Romanæ pertinent [Cfr Baudrand, Lexic. Geograph.] .
c Sigefridus I Augustæ Vindelicorum episcopus fuit ab anno 1000 ad 1006 [Schmid, tom. I, p. 12.] ; Henricus I Wirciburgi ab anno 995 ad 1018 [Ibid., tom. II, p. 575.] ; Hugo II Citici ab anno 984 ad 1002 [Ibid., p. 18.] .
d Gerbertus, ante Remensis et Ravennatensisepiscopus, sedem Romanam tenuit ab anno 999 ad 1003.
e Palare interpretatur Cangius h. v. locutorium: additque etiam nostris usitatum paller pro parler.
f De Ferula papali erudite scripsit Cl. Moroni [Dizion. di Erud. eccles., V° Ferula.] . Dicit aliquando sumi vox ferula pro pedo pastorali. Sed quoniam Papa pedum non defert, ferula papalis erat virga, quæ significabat magis temporalem quam spiritualem jurisdictionem Romani Pontificis, in signum regiminis et correctionis. Benedictus VIII anno 1012 per virgam confert abbati Farfensi Castellum Buccinianum, de quo diuturna fuerat lis.
g Locus Palati, secundum mappam majorem Chronici Gottwicensis, in antiqua diœcesi Leodiensi, quatenus in hodiernam Neerlandiam se extendebat, situs est. Ideo forsan designatus locus, quia sub neutro litigante constitutus: Leodium enim subjectum erat metropoli Coloniensi. Alii tamen, inter quos Leibnitzius [Rer. Brunsw., tom. I, p. 200.] multo melius, præsertim sicum num. 49 conferatur et Cl. Kratz [Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 24. Cfr Acta SS., tom. II Mart., p. 364.] , censent, synodum convocatamfuisse Poldam (Germanice Pölde) in ditione Hanoverana, in quo loco fuit olim monasterium et palatium, in quo frequens erat conventus nobilium ad majora festa per annum. Iste autem locus apud scriptores sæpe venit nomine Palithi.
h De Friderico, quatenus archiepiscopo Ravennatensi, agit Ughellus [Ital. Sacr., tom. II, col. 359.] , sed nuspiam indicat, illum fuisse cardinalem. Ejus quoque nomen præteriit Ciacconium et Oldoinum.
i Adnotat Cl. Kratz, in antiquissimo codice pergameno, olim ad S. Michaelis, nunc in bibliotheca regia Hanoverana servato, legi Tyberinam civitatem pro Tiburtinam [Der Dom zu Hildesh., part. III, p. 21.] : quasi Otto imperator in ipsa urbe rebellibus vallatus fuisset: censetque illam Tyberinam civitate esse forsan hodiernum castellum S. Angeli; nisi tamen fuerit insulam, quam in ipsa urbe cingit undique Tyberis, in quo hodie exstat monasterium S. Bartholomæi. Sed recte scribi Tiburtinam civitatem, sequentia docent. Parta enim victoria, Romani, ut dicitur infra num. 44, indigne ferentes, Tiburtinos cum imperatore pacatos, urbis suæ portas seris muniunt etc. Si autemageretur de loco aliquo intra urbem, non esset ratio portas seris muniendi et reliquorum quæ ibidem referuntur.
k Lancea, qua latus Christi Salvatoris apertum fuit, religiose servatur Romæ in basilica Vaticana. Sed est altera lancea, qua usus fuit Constantinus imperator, ad formam sacræ lanceæ et partim cum clavo crucifixionis confecta: hanc acquisivit Henricus I seu Auceps, qui imperium tenuit ab anno 918 ad 936, deinceps inter cimelia imperii servatam [Moroni, Dizion. di Erud., tom. XXXVI, p. 91.] , et a S. Bernwardo in conflictu portatam.
l Timotheus, cujus brachium pro Ecclesia sumpsit S. Bernwardus, colitur in Breviario Romano ad diem XXII augusti, ad quam nostri ejus Acta examinant [Act. SS., tom. IV Aug, p. 530.] .
m Dominica Exurge est dominica sexagesima, quia hac voce Missa inchoatur. Quoniam vero anno 1001, littera E dominicali signato, pascha die XIII aprilis occurrebat, sexagesima ad diem XVI februarii signatur, qua Pontifex et imperator Urbe excesserunt.
n Acta S. Exsuperantii, diaconi S. Sabini, illustranda venient die, quo colitur et in Martyrologio ejus memoria celebratur, XXX decembris.
o De Leone, XLIX episcopo Vercellensi, agit Ughellus: ejus episcopatus duravit ab extremo fine sæculi X annis fere XXV [Ital. Sacr., tom. IV, col. 772.] .
p Octodurum (Martigny), olim sedes episcopi Valesiorum, dein Sedunum translatæ: et Agaunum (S. Maurice) ad pedes Alpium sita sunt oppida.
q Rudolfus III, dictus Piger, Burgundiæ imperavit ab anno 993 ad 1032.
r Festivitas heroicæ Cœnæ est feria quinta majoris hebdomadis in Cœna Domini: paschate die XIII aprilis, ut diximus supra, occurrente, Cœna Domini die X aprilis celebrabatur.
* supple monendum
CAPUT V.
Lis Gandersheimensis pendens, frustra definitur, Willigiso obstinate resistente.
[Fridericus Cardinalis advenit,] Interea affuit ab Apostolico et imperatore vice Papæ directus cardinalis presbyter Fridericus, omnibus insigniis Apostolicis, ac si Papa procedat, infulatus, equis Apostolica sella romano more ostro instratis. Scripta quoque a Papa et imperatore, episcopis et ceteris principibus mittuntur, ut Romanum legatum digno honore suscipiant, ejusque legationi indubitanter omnes, quasi Apostolicus præsens cernatur, obediant. Convenerunt itaque Palithi ad synodum decimo kalendas julii, juxta decretum Apostolici præscriptum. legatum vero, vario affectu excipiunt. Archiepiscopus autem et qui ei favebant, mira indignatione et exsecratione illum spernebant; episcopus vero Bernwardus, et Lievezo Hammenburgensis archipræsul a, aliique quamplures reverenter eum tractabant, præcipuoque honore colebant, sed postquam ad concilium ventum est, vix dici poterit, quanta seditione et tumultu agitetur. Nam nec locus sessionis vicario Apostolici idoneus conceditur; horribilis strepitus ingeminatur, jus fasque contemnitur, canonica disciplina annullatur.
[50] [et interest synodo.] Vicarius inter episcopos Lievezonem et Bernwardum sedens, Apostolici scripta et legationem ad episcopos se habere, facultatem exsequendi, quæ ferat, sibi exhiberi orabat. Imperato denique silentio, primo dulci affamine episcopos de pace et caritate et concordia commonet; deinde epistolam Papæ archiepiscopo specialiter directam profert, publiceque in auribus omnium recitari precatur, quam cum archiepiscopus tangere vel videre dedignaretur, episcoporum judicio palam est recitata, in qua ipse episcopus aperte corripitur, et de fraterna concordia et obedientia admonetur. Vicarius autem, quamvis archiepiscopum irritare magno studio parceret, tamen miti affatu, quæcumque illi objiciebantur, obedienter fratrum consultu satisfacere, Apostolica auctoritate commonet. Super his, etsi indignatus, consilium a fratribus et præcipue ab archiepiscopo Lievezone quærit. Ad hæc ille: Bonum sibi, quia læsus frater dominorum nostrorum Apostolici et imperatoris suffragia petiit, coram vicario illorum episcoporum judicio satisfaciat.
[51] [Archiepiscopus Moguntinus e synodo egreditur, tum ex ipsa urbe.] Januæ interim Ecclesiæ panduntur, laici intromittuntur: fit strepitus, tumultusque validus, Moguntinis exsultantibus, arma exposcunt, immensas minas ingerunt adversus Apostolici vicarium et beatum Bernwardum episcopum. Legatus autem et præfatus episcopus, nec tumultu moti, nec minis territi, licet numerosiores haberent militum copias, non arma fremunt, sed seditionem compescunt. Episcopi autem negotium in posterum diem protelandum suggerunt in fidem suam suscipiunt archiepiscopum adventurum, justitiamque obedienter exsequuturum. Interea archiepiscopus nimio furore succensus egreditur, quem infra coronam fratrum vicarius insequitur, et banno Apostolicæ auctoritatis ad synodum in eamdem ecclesiam sequenti diluculo invitat, sicque illa actio soluta est. Matutino itaque crepusculo clam archiepiscopus, omnibus ignorantibus, cum suis abscessit. Vicarius autem secundam actionem synodi sequenti die adorsus, in principio actionis archiepiscopum inquirit: quem, quia non aderat, ab omni episcopali ministerio usque ad præsentiam Papæ suspendit; cunctis vero episcopis synodum in natali Domini ad præsentiam Papæ, Apostolica auctoritate indicit: archiepiscopo nihilominus scripta in hunc modum dirigit. “Quia synodo te substraxisti, et jussis Romani Pontificis inobediens fuisti, auctoritate sanctorum Apostolorum Petri et Pauli et illorum vicarii Papæ Silvestri, ab omni sacerdotale officio scias te usque ad præsentiam illius suspensum.” Sic secunda actio terminata est.
[52] [Altera synodus indicitur;] Vicarius autem cum beato Bernwardo aliquantum moratus, præcipuis muneribus ipse et omnes sui remunerati, in pace dimissus est: perveniensque ad Apostolicum et imperatorem, legationis ordinem aperuit. Super quo graviter indignati, jubent universos Theotiscos episcopos circa natale Domini ad illorum præsentiam festinare, non solum ad synodum, sed cum omni suo vasatico b ita constructos, ut ad bellum quocumque imperator præcipiat, possent procedere. Præfatus quoque Fridericus non multo post episcopalem cathedram Ravennæ obtinuit. Propterea beatus Bernwardus sperans Dei gratia, et utrorumque principum clementia, summa pace se conversaturum, abbatiam Hildewardeshusensis ecclesiæ c sibi ab imperatore traditam, et solemni ab ipso dedicatione devotissime consecratam, et divino servitio excultam, pluribusque beneficiis ac donis ab eo ditatam, ubi etiam sua matertera matris regimen agebat, in præcipua festivitate illarum adire disponebat, præmisso omni apparatu ad tantam sollemnitatem confluentibus necessario.
[52] [sed per homines Willigisi] Cum jam omnia parata essent, ipseque in proximo futurus, supervenientes nocturno tempore homines archiepiscopi, [impetitur Bernwardus.] cuncta invadentes dissipaverunt, aliquantos vero domesticos episcopi crudeliter cæsos dimiserunt. Hac injuria exacta, venerabilis præsul Gandesemense cœnobium adire, et quæque emendanda essent corrigere disponebat, ne quid sua culpa esset neglectum. Cui obstitit immensa multitudo, non minus armis instructa, quam si ad publicum bellum cogerentur. Hos conscivit Sophia, cunctos videlicet quos de vasatico archiepiscopi, vel familia illius convocare poterat, omnes suos notos et familiares, manum validam, turres, et munitiora loca circa ecclesiam armato complent milite; et contra unum hominem, suum videlicet episcopum inermem, et benedictionem illis portantem, ita castellum muniunt, quasi barbarico procinctu se defendere parent, ut veraciter illud Apostoli impletum in illo videatur: “Omnes qui volunt pie vivere in Christo, persecutionem patientur.”[II Tim. III, 12]
[54] [Nova indicitur synodus apud Francofurtum,] His sanctus præsul auditis, suos quid agat, consulit. Cuncti periculo cedendum statuunt, dirigunt quoque qui veritatem diligenter investigent; qui omnia quæ sparserant, vera et his majora annunciant. His hoc modo gestis, episcopi hujusmodi controversiam in Ecclesia grassari cernentes, super quam tanti viri, tam inauditis et intolerabilibus injuriis nimium dolentes, conventum Franconovord post assumtionem beatæ Mariæ expetunt. Invitantur etiam archiepiscopi, Coloniensis et Trevirensis. Ventum est ad diem concilii, præsidentibus archiepiscopis Willegiso Moguntiensi, Heriberto Coloniensi, Ludolpho Trevirensi, cum aliis servis Dei Rhetario Patherbrunnensi, Rotberto Spirensi d, Beringero Verdensi, Ekkehardo Sleswicensi. Sed, quia Ekkehardus Hildensem hospitabatur, barbarico tumultu sua civitate et ecclesia depopulata, beatus Bernwardus episcopus molestia corporis impeditus, ad conventum vice sua illum direxit, addens illi notarium Tangmarum presbyterum et monasterii decanum, qui succenturiatus adesset, si quid forte adversi ex parte archiepiscopi emersisset.
[55] [in qua nihil definitur.] In principio itaque primæ actionis archiepiscopus mitiori relatu fratribus absentiam domini Bernwardi conqueritur, justitiam fraterno judicio, si adesset, se illi facturum asserit. E contra, non temeritate vel inobedientia deesse refellitur, sed gravi corporis molestia impeditum; quæcumque sacer conventus, divino * statu illustratus deliberet, statuat, vel imperet, obedienter se obsequuturum ac servaturum. Sic quoque mutua benedictione data, ipsa die actio finita est. Sequenti die archiepiscopus, quibus impellentibus incertum, mordacior ad sessionem progreditur. Aliqui namque et quidam de episcopis favore illius adducti, beatum Bernwardum episcopum publice in synodo requirendum suadent. Tangmarus autem presbyter episcopos commonet, ut archiepiscopum pertinaci animositate compescant. Denique Dei pietate mitior archipræsul efficitur, instantibus tamen cunctis, ut vestituram Gandesemensis cœnobii beatus Bernwardus possideret; nullo modo episcopus consensit, sed ut neuter illorum, donec ad octavas Pentecostes Fridislare ad palatium conveniant, se intromittat. Sicque concilium Dei gratia solutum est.
[56] [S. Bernwardus Tangmarum in Italiam vice sua mittit.] Beatus perinde Bernwardus gemina gratia Italiam ardebat adire, præcepto videlicet Apostolici satisfacere, et carissimum dominum regem videre, quem vita pretiosiorem colebat. Direxit autem Tangmarum presbyterum vice sua, qui et priori anno comes itineris, et peregrinationis ejus apud imperatorem fuerat, qui a primæva ætate seu juventute usque ad canitiem scholari studio intentus, nutriendis pueris operam dabat. Hic ad præsentiam Papæ et imperatoris cum epistolis ac mandatitiis missus, plurimorum benevolentia per viam gratia domini sui usus, imperatorem in Spoletanis partibus reperit, a quo merito domini episcopi benignissime susceptus, Apostolici adventum præstolabatur. Quibus convenientibus, legationem et scripta tradidit, imperatore clementer apud Apostolicum episcopi causam prosequente. Deinde jubetur synodum exspectare, quæ apud Tudertinam civitatem in natali Domini futura erat, bonis omnibus ex parte utriusque principis opulentissime sustentatus. Eodem tempore quibusdam imperialibus obtinentibus, frater beati præsulis Bernwardi Tammo comes imperatori gratus, vir certe omnium morum probitate præclarus, ad regis imperium de Sommerschenburg * e paternum munitum valde castellum incedit; cujus solertia atque industria in illis locis et vicis bene tuebatur respublica.
[57] [Concilium Tudertinum,] Anno singularis nativitatis Domini nostri Jesu Christi millesimo secundo, Indictione decima quinta, Apostolicus cum imperatore Tudertino natale Domini celebravit f. Ubi in festo sancti Johannis Evangelistæ concilium coadunatur episcoporum per Romaniam, et aliquorum de Tuscia et Italia. De nostris quoque consederunt, Notgerus Leodiensis, Sigifridus Augustensis, Hugo Citiensis g. Inter missarum sollemnia itaque considentibus ad triginta patribus, præsidentibus quoque dominis ac principibus urbis, Papa, atque imperatore. Post Evangelium, recitatis ex decretis sanctorum Patrum aliquibus capitulis, ad præsentiam synodi per oblationarium h legatus venerabilis Bernwardi episcopi statutus est. Ad quem Apostolicus ait: Dic, qua causa ad nostram præsentiam veneris, vel quid ad synodum habeas? Mox legatus, toto corpore ad terram prostratus, et erectus faventium manibus, pedibus utriusque principibus provolvitur; consurgensque, sic ait. “Dominus meus Apostolatus vestri auctoritatem, imperialem quoque Majestatem magnifice gratatus est, pro cunctis in quibus pro sua Ecclesia clementer laborastis. Quid autem legatus vester profecerit, aut quid in sua legatione occurrerit, ipse, quia præsens est, melius exponet.” Post discessum autem illius, episcopi dolentes litem et controversiam diutius bacchari, conventum Franconovorti statuunt: ad quem cum venerabilis Præsul noster venire non posset, gravi corporis infirmitate impeditus, vice sua me direxit.
[58] [in quo suspensa lite,] Tandem in communi reverendi patres decreverunt, ut neque archiepiscopus, nec senior noster de Gandesemensi cœnobio se intromittant, usque post octavas Pentecostes; et tunc Frideslare ad Synodum pro hac causa conveniant. Et quia hic ad Apostolatus vestri sedem delata * … vestris scriptis multotiens est * annulata, vestrum expetit judicium, ut vestra auctoritas jubeat, in quo foro, vel sub quibus judicibus, causam terminare debeat. Ad præsentiam nihilominus hujus sanctissimi conventus, gratia sancti Spiritus hic per vos aggregati, parvitatem meam destinavit, ut omnis senatus Apostolicæ Ecclesiæ publice cognoscat, illum devotissimo affectu domino Apostolico et Romanæ sedi obedire et consentire, et vestro judicio adinventa, vel decreta poscere, et pro posse perpetuo servare.” Ad hæc dominus Apostolicus obedientiam beati antistitis, et devotionem ac studium magnifice collaudavit. Prosequitur quoque venerabilis Ravennatis ecclesiæ metropolitanus Fridericus, et qui Palithi, atque in tota legatione sua illi occurrerint, contexuit. Archiepiscopi inobedientiam, injuriam, contemtum etiam Romanæ sedis; et e contra beati Bernwardi benignitatem, caritatem exponit; et quod ab illo præcipuo honore sit habitus, et affluentia omnium bonorum opulentissime refectus.
[59] [Fridericus legationis suæ fructum exponit.] Ad hæc animositas archiepiscopi palam ab omnibus Romanis episcopis improbata, temeritas præsumtionis illius carpitur. In commune tamen cuncti deliberant, Coloniensem archipræsulem, ceterosque episcopos, qui proxime venturi erant, exspectandos. Mittuntur etiam nuntii, qui in Epiphania Domini, ad præsentiam utriusque principis illos venire jubeant. Sed cum minime venirent, exspectantur ad tres inducias i. Cum autem nullo modo fieri posset, ut convenirent; presbyter Tangmarus ut absolveretur omni nisu institit. Tertio itaque idus januarii imperator dimisit a se legatum cari sui magistri sæpe dictum presbyterum, largissime remuneratum. Episcopo quippe munera præcipua direxit; inter alia onychinum vas magni pretii, species quoque medicinales diversas, pigmenta etiam diversa.
ANNOTATA.
a Lievezo seu Lubentius I Hamburgensem Ecclesiamgubernavit ab anno 988 ad 1013 [Hodenberg, Die Diöz. Bremen, part. III, p. 15.] . Anno 1001, signato, ut jam diximus, litera dominicali E, decimus kal. julii concurrebat cum die dominica, in qua initia synodorum celebrabantur.
b Vasaticum interpretatur Cangius id quod pro navibus aut apibus solvitur; qua quidem significatione, vox hic loci accipienda non est. Videtur potius indicare apparatum bellicum, ut sequentia monstrant; imo conferendo cum num. 53 videtur significare convocationem vassorum.
c De parthenone Hildewardeshusensi egimus Commentarii prævii num. 93.
d S. Heribertus Coloniensem cathedram occupavit ab anno 999 ad 1021: cujus Acta illustrarunt nostri ad diem XVI Martii [Act. SS., t. II Mart., p. 464.] . Ludolfus Treviris sedit ab anno 993 ad 1008 [Schmid, t. II, p. 512.] : Rotbertus seu Rupertus Spiræ ab anno 987 ad 1005.
e Commentarii prævii num. 10 exposuimusrationes, quæ suadent, vocem Sommerschenburg esse omittendam; et quomodo Paternum castellum est intelligendum.
f Initium anni erat festum Nativitatis D. N. J. C. Hinc igitur incipit annus vulgaris 1002.
g Sederunt Leodii Notgerus ab anno 972 ad 1008, Sigifridus I Augustæ Vindelicorum ab anno 1000 ad 1006 [Ibid., t. I, p. 292 et p. 12.] . De Hugo Citiensi egimus supra. Notgerus, gente Suevus, plurimum splendoris et utilitatis Ecclesiæ Leodiensi adjecit: unde poeta, Legiam alloquens, recte dixit: Notgerum Christo, Notgero cætera debes [Fisen. Flores, Eccl. Leod., p. 209.]
h Oblationarius est subdiaconus, qui accipit oblationes in Missa. Cfr. Macri Hierolex. h. v.
i Induciæ sunt aliquot dierum intercapedo: proin tres inducias existimo esse trinam monitionem quæ solemne ecclesiasticum judicium præcedere debet.
* f. flatu
* Pemittit Somerschenburg
* causa
* P. sunt
CAPUT VI.
Ottoni III defuncto succedit in regno S. Henricus, cujus opera pax inter Sanctum et Willigisum redintegratur.
[Ottonis III obitus.] Jam vero imminebat miserabilis dies obitus videlicet mitissimi imperatoris; confessus namque est prædicto magistro, cum ab illo interrogaretur, leviter se febricitare. Ingravescente ergo quotidie morbo, adstantibus Episcopis, communitus sacramento corporis et sanguinis Domini, inter verba puræ confessionis, decimo calendas februarii, mitissimus ac humillimus imperator, cum ingenti dolore omnium bonorum, spiritum efflavit a. Quis valet stilo exprimere, fando disserere irremediabilem dolorem undique ad exsequias confluentium? Funera itaque Teutonum legio præparatis cunctis ad iter indiguis, corpus mitissimi domini * Aquis portabant; susceptumque est sancto die Palmarum festivo b obsequio totius regni, cunctisque principibus, præcipuo affectu ad exsequias famulantibus, sepultusque est in medio choro.
[61] [Bruno, princeps frustra S. Bernwardum ab Henrici amicitia retrahere conatur,] Interea vota principum in diversa rapiuntur, plerisque regni fastigium sine respectu timoris Dei usurpare nitentibus. Unde princeps quidam, Bruno nomine c, sciens venerabilem Bernwardum episcopum domino Henrico duci reverentissimo esse fidissimum, timens, ne cœptis ejus adversaretur, si quid inciperet, quoscumque in exitium illius, vel in damnum Hildensemensis ecclesiæ armare poterat, pro viribus institit: hinc prædis et rapinis passim bacchatus in loca et homines episcopi. Sed ille more suo nusquam de fide desciverat, quamvis multis sæpe lacessitus injuriis. More autem sapientissimi architecti, prudentissimus præsul fundamina novi regni precum initiis inchoavit. Omnes namque fratrum et sororum catervas, quæ divinis sceptris sub ejus vexillis militabant, intenta supplicatione, intenta rerum necessitate, advigilare monebat. Ipse quoque, quod tamen cunctos celabat, arcta Domini clementiam abstinentia exorabat. Unde fit mirabilis Dei misericordia in electum adunatio, ut popularium vota primorum prævenirent studia. Nam sicubi publici conventus cogebantur, vox una vulgarium, dominum Henricum debere imperare, ipsum, non alium quemlibet, rebus debere præesse. Omnibus ergo pari voto in electione illius concordantibus, Willigisus archiepiscopus, et beatus Bernwardus, cum ceteris regni principibus, dominum Henricum Moguntiam cum summo honore ducentes, Dominica octava Pentecostes regimen et regiam potestatem, cum Dominica hasta d illi tradiderunt, ac deinde omnibus rite peractis, cum maximo tripudio universorum, sollemniter eum Dei gratia unxerunt.
[62] [Sophia a Willegiso benedicitur.] Novus autem rex Paderbrunni, sancti Laurentii natale celebravit, ibique domna Cunigunda regalem coronam et benedictionem a Willegiso archiepiscopo accepit e. Sophia vero ad Gandesemense cœnobium electa, more suo velut in sacro velamine, proprium repudiata est episcopum; ita nunc quoque dedignata a suo pastore et patre regiminis et consecrationem percipere, tumore fastuque vanitatis a palligero benedici, obtentu regis et principum, expetiit; beatus autem Bernwardus non valens resistere, annuit.
[63] [S. Henricus ecclesias visitat] Anno incarnationis Domini millesimo tertio rex orationis causa episcopia et abbatias, sancta videlicet loca circuiens, ubi servi Dei, vel ancillæ religiosius in divino servitio excubabant, ut se, regnumque divinitus sibi collatum, illorum precibus tueretur, Hildenensem adire magnifice desiderabat. Sed, quia nullus regum ante illum religione loci id aggredi tentabat, beatum Bernwardum convenit; qua ratione sanctum locum visitare audeat, consulit f. Licentia quoque ab illo accepta, ante sanctum diem Palmarum præfatam ecclesiam adiit; susceptusque est solemni honore. Ipse quoque in altaris ac fratrum ministerium præcipuam pecuniam largitus, locum ditare et honorare promisit, atque ex magna parte perfecit.
[64] [et expeditionem facit in Galliam.] Tertio post hoc anno, occidentalibus Gallis rempublicam infestantibus, idem imperator expeditionem adversum illos movit g; cujus arma beatus pontifex, juxta præceptum Domini, quæ Dei erant Deo, quæ cæsaris cæsari fideliter restituens, cum immensa manu militum, vigilantissimo obsequio ad gratiam militabat. Expeditione vero soluta, quod prius voto decreverat, ad sanctum Martinum tetendit, non tamen absque regali licentia, fraternaque episcoporum munificentia. Suos itaque omnes iter quod disposuerat, diligentissime celabat, quia illorum lacrymas, ne posset sufferre, timebat. Regi tamen commendatus, non multis comitatus iter aggressus est. Parisiis apud sanctum Dionysium aliquot dies consistens, loca sancta lustrando, animi magna contritione totum se Domino mactavit. Inde Turonis tendens, magna sedulitate Rotberti regis in via usus est, ibi etiam septimana conversatus, coram pio patrono, sua suorumque commissa quotidianis ubertim lacrymis deflet. Honoratus denique a rege et episcopis pretiosissimis beati Martini de sacro corpore reliquiis (nam maximum æstimabatur, si cui aliquantula particula de casula, sive de ceteris paramentis sancti Confessoris posset contingere) ipse cælesti thesauro remuneratus, et aliorum plurimorum sanctorum cum benedictione omnium inde digressus, Parisios perveniens, aliquot dies consueto exercitio precum intentus, nihilominus etiam a præfato principe et episcopis pretiosissimi martyris Dionysii sociorumque ejus sacro-sanctis pignoribus perceptis, cum benedictione et gratia ab illis digressus, felici cursu ad patriam repedabat.
[65] [S. Bernwardus reliquiis S. Martini donatur.] Et quamquam post tanti itineris difficillimum laborem, celerem reditum vota omnium præoptarent, vicit tamen affectus, quo semper dominis obsequebatur, et benignissimum regem Aquis positum adiit: a quo affectuose suscipitur, quia jamdiu ægre illum videre cupiebat. Nam Bavenberch regali loco, qui sibi hereditario jure a majoribus suis competebat, episcopalem sedem noviter cupiebat instituere, unde synodum omnium episcoporum in Franconovord adunavit, ut scripta Romani pontificis super hoc et decreta communi judicio comprobarent, cui taxationi insignem Dei servum et antistitem Bernwardum primo regalis majestas, tum episcopalis dignitas interesse magnis precibus postulabant h. Nec abnuit; quin promptissima obedientia regem honoravit. Reversus vero Hildenensem, delatas sanctorum reliquias veneratione condigna servandas locavit semetipsum in sanctimonia solita sollicitius exercuit, episcopatus sui terminos antiquitus præfixos labore nimio, et sollicitudine custodivit.
[66] [Hildeneshemensis ecclesiæ et monasterii incendium:] Illis diebus miserabilis, cunctisque sanctæ matris Ecclesiæ filiis perpetuo lacrymabilis luctus, peccatis nostris exigentibus, exortus est: ita ut duodecimo kalendas februarii nobile monasterium sanctæ Hildenensemensis ecclesiæ, diabolicæ fraudis faculis, nostrorumque criminum flammis pæne incendio perditum est. Nam in eadem nocte primæ quietis tempore, cunctis infra urbem commorantibus, magis peccatorum pondere sopitis, quam somni alterius quieti deditis, grandis ille dolor nobis miseris supervenit. Verum sanctæ Dei Genitricis interventu, sanctorumque nostrorum pio precatu, dominique nostri venerabilis Bernwardi episcopi acerbissimo ploratu, omnis ille vehemens ardor divini roris infusione exstinctus est, et illud venerabile templum mansit incolume, servatum Dei gratia, nisi quod nobis perpetuo est lugendum, quod cum pretiosissimo missali ornamento inexplicabilis librorum copia periit; nosque spiritualium nostri armorum inermes reliquit. Ipso quoque anno, beatus Bernwardus sanctæ Hildenensemensis civitatis patronus, sequenti omnium sanctorum festivitatis die, altare summum sanctæ Dei Genitricis, quod, proh dolor, peccatis nostris promerentibus, valida, ut dictum est, ignis inundatione confractum erat, devotissima mentis intentione quarto nonas novembris in melius restauravit et benedixit; Deoque acceptius hominibusque laudabilius, auri argentique, ac gemmarum claritate effecit i.
[67] Interea domina Rothegardis, dignæ memoriæ Hildewardeshusensis ecclesiæ abbatissa, venerabilis Bernwardi episcopi matertera, [Rothegardis, abbatissæ obitus:] diutina corporis infirmitate castigata, resolutionis suæ diem sibi semper optabilem, divino, ut creditur, instinctu instare cognovit k; unde in sacratissima nocte Dominicæ nativitatis ad missam, “Dominus dixit”, in ecclesiam se ferri præcepit; ibique Dominici corporis et sanguinis viaticum percepit. Inde, rite omnibus peractis, denuo ad lectum reportata, convocatis sororibus, ita exorsa est. “Ex hac vita me hodie, carissimæ, quo Deus jusserit invitari vobis denuntio: sed hoc, quia infra majoris missæ sollemnia futurum esse non ignoro, ne qua divini famulatus fiat interruptio, vos, audita mea morte minime turbari deposco. Dei namque tanto mihi largius auxilium affuturum esse confido, si modo nulla ejus servitii, mei causa, facta fuerit intermissio. Divinis itaque sollemniis ex more completis, ad communiendum exitum meum quantocius occurrere festinate; suoque Creatori animam precibus attentius commendare curate; vestrumque semper finem suspectum habentes, in illo tremendo judicio, dum licitum est, per bona opera Deo dignæ inveniri satagite.” His dictis, eas stupentes nimium pariter ac mirantes, abire permisit. Quod, quia spiritu prophetico præviderit, rei patenter exitus ostendit. Nam, ut prædixerat, infra majorem missam, incipiente sequentia, sancta illius anima carnis est ergastulo soluta l. Unde manifeste datur intelligi, beatam hanc feminam plus aliquid ceteris mortalibus divinæ gratiæ concepisse, cui non solum suæ carnis absolutionem tam evidenter concessum est præscire potuisse; verum etiam eo die, præsentis vitæ miseriam feliciter evasisse, quo ad eam pro totius mundi salute tolerandam, Redemtor humani generis inviolatæ Virginis utero ineffabiliter prodiens creditur advenisse.
[68] [S. Henricus Willigisum cum S. Bernwardo conciliat:] Anno autem Incarnationis Domini nostri Jesu Christi millesimo septimo rex venerandus Henricus totius Romani imperii potentissimus, Palithi natale Domini cum maxima gloria celebravit. Quocumque vero sapientissimus imperator ora sui sanctissimi vultus circumtulit, si quos forte dissidentes reperit, aut statim reconciliabat: vel si quicquam obstitit, ut id non posset efficere, numquam mente feriabat, donec violatam caritatem reformabat. Quod etiam tunc in ipso festo singularis Nativitatis facere prudenter instituit. Nam vetus odium, quod archiepiscopus Willegisus ad Hildenessemensem episcopum, beatum videlicet Bernwardum, levibus de causis conceptum, sævis irarum stimulis irremediabiliter sub mente nutriebat, sæpius delinire cupiens, animositate illius victus destitit. Verumtamen coram multis episcopis, aliisque principibus, qui ad palatium affluxerant, conveniens archiepiscopum, tanta auctoritate pertinaciam animi illius digna invectione confregit, ut se, totamque controversiam illius judicio, vel fratrum votis * obstaret. Deinde sapientissimus rex sæpius interceptam Gandesemensis ecclesiæ dedicationem in vigilia Epiphaniæ Domini indixit, quæ tunc prima feria Dominicæ resurrectionis accidit, velationem etiam ancillarum Dei in ipsa sacra die Epiphaniarum m. Venerabilis igitur Bernwardus episcopus Willegisum archiepiscopum et ceteros fratres in auxilium sui ad consecrationem prædictæ ecclesiæ invitavit. Nec mora adest sacra sollemnitas: consecrationis mysteria ex præcepto beati Bernwardi episcopi disponuntur; fiunt omnia fraterna caritate, ita ut archiepiscopus in aspersione primum locum teneret, et cum ipso beatus Bernwardus episcopus, In ecclesia vero ipse, cujus parochia erat, mysteria consecrationis fratribus dispensabat: primum namque gradum ille obtinebat.
[69] [et uterque ecclesiam Gandersheimensem consecrat.] Expletis itaque Dei gratia omnibus fraterna caritate, rex cum archiepiscopo et ceteris ad populum progressus, sic locutus est. Diuturnam, peccatis agentibus, controversiam, carissimi, hodie deponere et terminare dignum duximus. Agnosco enim, et scio hanc ecclesiam et adjacentes villas Hildensemensibus episcopis semper pertinere, et ab illis absque contradictione possessam esse. Ad hæc verba imperatoris Willegisus archiepiscopus tandem Dei misericordia in se rediens, et quicquid proprio reatu, vel aliorum instinctu, in Deum et sanctam ejus Genitricem exercuisset, videlicet injusta invasione parochiæ Gandesem ad titulum Hildesemensis ecclesiæ pertinentis publice confitens, juri et repetitioni ejusdem loci abrenunciavit, et in testimonium hujus abrenuntiationis, ferulam episcopalem n beato Bernwardo tradidit, dicens: Frater carissime, et coepiscope, abrenuntio juri hujus ecclesiæ, et hanc pastoralem ferulam, quam manu gesto, tibi sub testimonio Christi et domini nostri regis et fratrum nostrorum trado in testimonium, ut hoc, neque ego, neque ullus successor meus, aliquam interpellationem, vel repetitionem de hac re possit habere. Sicque officium missæ ab archiepiscopo, consensu beati Bernwardi, sollemniter peractum est. Sequenti autem die Epiphaniæ Domini, velatio virginum sollemni celebratione, præsente rege omnibusque episcopis, a Bernwardo venerabili episcopo facta est; sicque gratia Dei rebus in pace et caritate, sapientia mitissimi principis compositis, discessum est.
[70] Archiepiscopus autem, hac lite sedata, præsulem nostrum omni honore et caritate dilexit, et in nostro monasterio fraternitate honorifice acquisita, summam dilectionem et loco et fratribus providit. His itaque se habentibus, idem archiepiscopus, [Willegisi obitus; ejus successorem Bernwardus consecrat.] quinto post hoc anno, plenus dierum bonorumque operum, septimo kalendas martii migravit ad Dominum: post quem Erkenbaldus subrogatur Moguntino regimini, prius abbas Fuldensis cœnobii; cui nihil deerat catholicæ fidei: quem beatus præsul Bernwardus kalendis aprilis Moguntiæ consecravit o. Divino itaque respectu surrexit in archipræsulem, qui a tempore iracundiæ factus est reconciliatio. Qui quoad usque vixit, prioris discordiæ lenocinia non habuit: insuper ordinatorem suum, consanguinitate etiam sibi propinquum, debita devotione ut patrem coluit, et paterna caritate tractavit p.
ANNOTATA.
a Obiit Otto III die X (secundum alios, IX) kal. februarii 1002. Ejus mors a biographo S. Meinwerci ad diem V junii his verbis narratur [Acta SS., tom. I Junii, p. 514.] : Anno illo (1001) rex in partibus Italiæ commoratus, mortis periculo est præventus; quo profecto illo tempore caruisset, si B. Heriberti, Coloniensis archiepiscopi monitis obtemperare voluisset. Mortis autem illius occasio hæc fuit. Ante quinquennium, dominicæ Incarnationis videlicet annum nongentesimum nonagesimum sextum, rex ad mitigandam sævitiam Crescentii Romam venit, et tumultu oborto decenter sedato, Joanne Papa defuncto, Brunonem, cognominatum Gregorium, Ottonis ducis filium, in sedem ejus locavit, et ab eo imperialem unctionem accepit. Imperatore autem Romam egresso, proximo anno, consiliante Crescentio, Joannes, Placentinus episcopus, contra velle imperatoris, sedem apostolicam invasit. Unde iterum imperator Romam veniens, proximo anno prædictum Joannem invasorem cæcatum et naso truncatum deposuit, et Crescentium cum duodecim suis decollatum ante urbem suspendi jussit. Interfacto per venenum Gregorio V substitutus est Papa Silvester II. Rex ergo cum isto Silvestro Papa, Natali Domini Tudertinæ celebrato, quum confusionem, tam in B. Petri Ecclesia, quam in republica factam decenter composuisset, incidit in insidias mulieris malæ; ejus videlicet, cujus virum Crescentium, sibi rebellantem, captum jusserat capitalem subire sententiam: quam formæ elegantissimæ nimis insipienter thoro suo socians, ab ea non præcavens, quamvis a sancto viro Heriberto sæpius esset admonitus, veneno intra cubiculum dormiens, infectus est. Et sequenti die, B. Heriberto pestem, quam perceperat, confessus est, quum se mori sensisset, ut corpus suum Aquisgrani sepeliendum transferret petiit. Et sic Paternum ingressus, cum generali omnium dolore, nono kal. februarii obiit. Venenum lentam tabem attulisse videtur: propterea recte dicitur Tangmaro magistro dixisse Otto, leviter se febricitare, ingravescente quotidie morbo, extrema sacramenta communitus; inter verba puræ confessionis spiritum efflasse. Quod si venenum fuisset violentum, hisce omnibus tempus non erat.
b Anno 1002, signato littera dominicali D, paschate in diem V aprilis occurrente, dies Palmarum celebrabatur XXIX martii.
c Quis iste princeps Bruno fuerit, sat incertum est. Censet Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened., Sæc. IV, part. I, p. 222.] , hunc Brunonem esse fratrem S. Henrici, dein imperatoris. Nam ex Vita S. Henrici scitur habuisse fratrem Brunonem, sed episcopum; unde, quamvis conspiraverit contra fratrem, non tamen imperium affectasse videtur [Rer. Brunsw., tom. I, p. 436.] . Dein qui de isto Brunone competitore imperii agunt, nuspiam fratrem Henrici indicant: sed solum dicunt, fuisse principem quemdam et his similia.
d Octava Pentecostes, quam hodie dominicam SSmæ Trinitatis vocamus, incidit anno 1002 in diem XXXI maji. De dominica lancea, actum supra Annotato k ad cap. IV.
e De S. Cunigunda, conjuge S. Henrici egerunt nostri ad diem, quo colitur, III martii [Act. SS., tom. I Mart., p. 266.] .
f Ex textu nostro manifestum fit, magnæ religionis fuisse cathedralem ecclesiam Hildesiensem, utpote quam nullus regum aggredi tentaverit, quam ipse Henricus rex solum cum licentia episcopi S. Bernwardi adire ausus fuerit.
g Agitur de bello Lotharingico, seu Brabantino, a S. Henrico gesto. Nempe anno 1006, seu tertio anno post 1003, Otto dux Brabantiæ sive Inferioris Lotharingiæ, sine prole defunctus, hereditatem vacuam reliquit, quam Henricus contulit in Godefridum, comitem Virdunensem. Sed collationem reprobarunt mariti sororum Ottonis defuncti, Gerbergæ et Hermengardis; et lis ad arma devenit, quorum varia fuit fortuna: sed tandem vicit Godefridus, quamvis contrarium habuerit Balduinum, Flandriæ comitem, quem Robertus, Galliarum rex, tamquam vasallum adjuvit [Calmet, Histoire de Lorraine, tom. II, col. 39.] . Occidentales Gallos Lotharingos interpretor.
h De fundatione Ecclesiæ Bambergensis late agit Æmilian. Ussermann in sua Historia hujusepiscopatus [Prolegom., p. XVIII.] . Synodo Francofordiensi subscriptus legitur S. Bernwardus sub nomine Berenwardi [Labbe, tom. IX, Conc. col. 785.] .
i Totum numerum de incendio ecclesiæ Hildesiensis omittit Pertz. Videntur certe a Tangmaro quædam non fuisse conscripta, utpote qui voces, beatus, ac sanctæ Hildeneshemensis civitatis patronus, omisisset: hæc enim ad posteriorem ætatem pertinent, et desumpta sunt ex Annalibus Hildesiensibus, ut docuimus Commentarii prævii num. 91. Verumtamen existimamus omissum esse aliquid in Pertziano exemplari: incendium enim præcipuæ ecclesiæ ejusque restitutio tanti est momenti inter res ab episcopo gestas, ut biographus, ejusdem ecclesiæ filius, illa omittere non potuerit.
k De Rothegardi abbatissa locuti fuimus Commentarii prævii num. 93.
l Prima Missa in Natali Domini incipit verbis: Dominus dixit ad me. Rothgardis igitur media nocte sacram Communionem percepit. Quæ fuerit in majori Missa seu tertia sequentia ignoro. Judocus Clichtoveus in Elucidatorio ecclesiastico pro singulis Missis sequentias singulaselucidat: dicit vero S. Bernardum verisimiliter tertiæ fuisse auctorem [Fol. 156.] : adeoque ad ætatem S. Bernwardi seu ad initium sæculi XI referri non potest. Sed quia olim is ritus observabatur, fieri potest, ut antiquior aliqua sequentia seu prosa fuerit.
m Annus 1007, littera dominicali E signatus, paschale festum celebrabat die VI aprilis. Mabillonius ad hunc locum animadvertit, medii ævi auctores quamlibet diem dominicam “Resurrectionis dominicæ diem” frequenter appellari. Triplici itaque significatione sumitur dies Resurrectionis Domini: nempe, 1° sicut passim hodie, pro ipsa solemnitate paschali: 2° pro memoria ipsius mysterii, quatenus in Martyrologiis ad diem XXVII martii inscribitur: 3° tandem pro qualibet die dominica, quia Christus Dominus, feria VI crucifixus et mortuus, tertia die seu dominica resurrexit. Opportunam occasionem nacto liceat respondere censuræ, factæ in quodam Diario anglico [Home and Foreign Review, October 1862, p. 533.] . Censor, vulnus quasi medicaturus, causam erroris in Adsonem refundit, qui commentatorem decepit. Sed si error est, commentatoris, nequaquam Adsonis est; cujus verba perperam interpretatus est commentator. Sed an aliquis error commentatoris sit, propius examinemus. In Commentario prævio ad Acta S. Bercharii sub die XVI octobris num. 72 [Acta SS., tom. VII Octob., p. 1002.] dictum fuit, S. Bercharium obiisse in ipsa die solemnitatis paschalis, VII kal. aprilis seu XXVI martii: adeoque anno 685 pro VI kal. legendum esse VII kal. aprilis. Quia vero VII kal. aprilis celebratur memoria Resurrectionis Domini, erroneam putat censor opinionem reponentis obitum S. Bercharii in ipsam solemnitatem paschalem. Sed pace viri dixerim, duo non attendit: nempe quod paulo ante Adso dixerit, sanctum virum paschali instante solemnitate, feria quinta, qua Cœna Domini habebatur, … monasterium puellarum devote adiisse pro more fidelium præcepta Domini expleturum. Quando proin paulo infra idem Adso docet, sanctum obiisse mane dominicæ Resurrectionis, obvia interpretatio est, obiisse in ipsa solemnitate paschali. Unusquisque libenter fatebitur, verba: mane dominicæ Resurrectionis, duplicem habere significationem, scilicet: mane die dominica Resurrectionis et mane die Resurrectionïs Domini. Utra vero interpretatio admittenda sit, ex contextu desumi debet. Hic autem loci, ubi actum est de feria quinta in Cœna Domini, de paschali instante solemnitate, sensus obvius est, verba Adsonis intelligenda esse de paschalis diei solemnitate. Est et alterum, quod censorem præteriit; fragmentum Dervense, nobis a Mabillonio servatum [Acta SS. Ord. S. Bened., Sæc. II, p. 842.] , et textui Adsonis præferendum: in eo autem clare scribitur, mane dominica ipsius sacrosanctæ ab inferis Resurrectionis carne solutus cœlestis vitæ gaudia, exsultanti spiritu, felix petivisse S. Bercharius. Hactenus dicta sunto.
n Supra Annotato f ad caput IV diximus, quid significet ferula papalis: hoc autem loco, censemus ferulam episcopalem ipsum pedum significare, præsertim quum paulo infra eadem etiam pastoralis appelletur.
o Obiit Willigisus VI kal. Martii, XXIV februarii, ejusque successor Erkenbaldus kalendisaprilis, in dominica in Albis Moguntinus archiepiscopus consecratus fuit.
p Post hæc verba, procedit Mabillonius dicens: Quinto dein anno Erkenbaldus … XV kal. septembris obiit. Recte animadvertit errorem esse in textu, quem vitat Cl. Pertz, quia ejus textus alium habet ordinem in narratione. Hunc igitur Mabilloniano substituemus.
* Aquisgranum
* P. submitteret
CAPUT VII.
Ædificatio et dotatio monasterii S. Michaelis; Sanctus habitum monasticum sibi imponit; obit.
[S. Bernwardus monasterium] Interea a venerabilis præsul Bernwardus, ampliare studens divinæ servitutis obsequium in parochia sui præsulatus, ob recompensationem futuram Christum heredem elegit, et quod præcipuum habuit, se ipsum cum omnibus acquisitis seu acquirendis rebus Patri omnipotenti, sicut jam dudum in secreto mentis statuerat, in sacrificium obtulit. Monasterium itaque in septemtrionali parte civitatis Hildenesheimensis, in loco quondam squalido, feris quoque seu brutis animalibus coaptato, tota devotione et apparatu decenti instituit, quod prædiis sufficientibus dotatum, cœnobitis Deo famulantibus ibi collectis delegavit. Anno vero Incarnati Verbi MXV, regni autem Henrici piissimi imperatoris XIV, ordinationis domini Bernwardi, venerabilissimi præsulis XXIII, indictione XIII, tertio kalendas octobris, crypta ejusdem monasterii magno decore Dei gratia consummata, dedicatur a præfato antistite Bernwardo et honorabili Sleswicensi episcopo Ekkihardo atque venerando Mimigardevordensi Ecclesiæ pastore Thiderico b, in honore Salvatoris Domini nostri Jesu Christi et ejus beatissimæ et gloriosissimæ Genitricis, perpetuæque Virginis Mariæ, sanctique Michaelis Archangeli, totius quoque militiæ cœlestis et simul sexaginta sex Reliquiarum, ab eisdem venerabilibus præsulibus ibidem digna veneratione reconditarum.
[72] [in honorem S. Michaelis dedicat,] Quinto deinde anno Erkenbaldus Moguntiæ metropolitanus, plenus dierum et meritorum XV kalendas septembris pacem Ecclesiæ Dei dereliquit, et animam in manus Angelorum efflavit. Huic Aribo, regius capellanus, successit in regimine c; per quem rediviva restaurantur arma discordiæ, quæ sub prædecessore suo sopita quieverunt, prævalente gratia concordiæ. Quem futurum pontificem, quum in sacerdotem consecrare deberet Deo dignissimus Bernwardus gladio verbi Dei adstrinxit et anathematizavit, præsente domino Henrico, benignissimo imperatore et diversis episcopis, cum adstantibus populis et clericis, ne post susceptum regimen sanctæ Hildensemensi Ecclesiæ inferret injuriam super parochia, Gandenesheim dicta. Quod ipsum iterum repetiit et confirmavit, dum illum vice sua in archiepiscopum venerabilis Ekkehardus consecravit episcopus. Sed quod tunc subdole promisit, grassante stultitia, post fefellit. In ipsa enim promotione sua dominum Bernwardum episcopum ficta pace per legatum suum convenit, et per falsa salutaria * querimoniam super Gandesem tentavit. Cui Beatus Bernwardus, divina inspiratione doctus, non ejus vaniloquio attendens, obligationis suæ anathema retexit, dicens: Nil sibi commune cum illo esse, si bene vellet nisi ea, quæ Dei essent: de parochia vero sua absque dubio nihil sibi cessisse. Hac ratione obstruitur machinatio archiepiscopi; et super hac re nec mutire quidem ausus est in vita Beati Bernwardi episcopi.
[73] [cui donat] Anno perinde secundo, hoc est incarnationis Dominicæ millesimo vigesimo secundo, regni autem domini Henrici imperatoris vigesimo primo, ordinationis vero beati Bernwardi trigesimo, indictione quinta, tertio kalendas octobris, supradictum monasterium ad utilitatem monasticæ vitæ constructum, multiplicique, velut hodie patet, ornatu perfectum, dedicatum est cum omni devotione ecclesiasticæ religionis a venerando ejusdem ecclesiæ provisore Bernwardo pontifice, et ab honorabili Unewano archipræsule Hammeburgensis ecclesiæ, ab Eggehardo Sleswicensi antistite, et a Bennone Aldenburgensis ecclesiæ reverendissimo antistite d, in honore salvatoris Domini nostri Jesu Christi, et ejus sanctissimæ genitricis semperque virginis Mariæ, ac salutiferi ligni adorandæ et vivificæ crucis, et ad speciale patrocinium sancti Michaelis archangeli, totiusque militiæ cæli, et ad laudem venerationis omnium sanctorum Dei. Sed mox ejusdem monasterii habitaculum commissum est ad regendum, abbatis officio, Goderammo cœnobii sancti Pantaleonis præposito e.
[74] [diplomate ad hoc confecto] Tandem vero sancti Michaelis ecclesiam vir beatus, postquam prædiis opulentissime dotavit, præsente Apostolici legato, uno videlicet cardinalium, cum undecim episcopis, necnon et diversarum professionum personis, banni sui auctoritate roboravit. Hoc autem piæ devotionis opus quam mature animo intenderit, quo fervore, nacta opportunitate aggressus sit, qua vigilantia et assiduitate institerit, qua caritate sufficientiam exteriorum ei providerit, qua libertate construxerit, qua auctoritate firmaverit, quantum et ipse interim, divino tactus verbere, profecerit, ipsius verbis melius proferemus. Dicit enim in privilegio eidem cœnobio dato. “Omnis creatura, homo, nonne ideo a suo condita est Creatore, ut juxta ritum naturæ, potius suo serviat Creatori, quam creaturæ? Cujus habitudinis status dum sit rerum discolor usus, animum tamen rationis compotem semper reflectit ad suæ conditionis tramitem. Sed quo amplius quemque correxerit divinus haustus, tanto divinius se Deo quisque obligat in omnibus rebus. Et hoc fieri nequit, nisi ubi valida Dei manus quemque sibi attraxerit. Unde in appetitu gratiæ se cui imaginat, et conformat protectio divinæ misericordiæ.
[75] “Cujus rei experimentum dum consulimus, e vestigio nobis occurrit divinum responsum, quod peccante Adam, et inde longa exsilii dispendia perferente, credidisse Abraham Deo, et hoc illi reputatum esse ad justitiam. Cumque, et divina præveniente clementia, tum et exigentibus meritis accipimus legislatorem Moysen, ducem ac præceptorem exstitisse populi Israel. Pari examine sanctitatis, miramur miraculorum factorem Heliam humani ævi nondum cognovisse metam, sed curru igneo sublatum esse, ultimo sæculorum judicio. Excedit mentem, nec capiet finem, si de his, et horum similibus nostra ratio ulterius se tendere voluerit. Satis indicio est, quantus assurrexerit in prœliis David Manu-fortis: et sole lucidius est, structo tabernaculo Dei, quantis religionum ritibus et libaminum mysticis cultibus se Deo approximaverit sanctus Salomon, cujus pœnitentiæ meritis nullus umquam repertus est similis f. Quibus omnibus ad habitudinem factorum revelavit Deus secreta meritorum, ut temporaliter merito et opere, omnibus semper essent dispares, insuper æternaliter angelicis spiritibus fierent coæquales.
[76] “Hæc ego Bernwardus considerans, Dei præelectione non meritis dictus episcopus, [omnem hereditatem propriam,] et diuturna meditatione volvens, qua meritorum architectura, quove rerum pretio possem mercari cælestia, cum essem aulicus scriba doctus, et beatæ memoriæ tertii imperatoris Ottonis didascalus, simul primiscrinius g, divina tactus gratia, reatus mei superflua perhorrescens, divinamque gratiam concupiscens, distraxi animum in diversa, quomodo æternæ satisfacerem misericordiæ, sicque remedium meæ obtinerem animæ. Sed in tenuitate tunc meæ qualitatis, quicquid animo proponebam, aut vix inchoandum, aut numquam perficiendum timebam. Animus tamen magis ac magis ardore sancti propositi desudabat, licet tunc temporis fortuna quid inchoasse vetabat; cum ecce Dei electio, senatuumque declamatio, me pontificalis gloriæ solio inthronizandum præeligunt; et ne grex Domini turbaretur sine pastore, ne ecclesia mater nostra esset quasi vidua, in electione novi pontificis, cor unum et animam unam omnibus fecit habere spiritus pacis. Inthronizatus Bennopolitanæ ecclesiæ h, quod diu animo conceperam, opere complere volebam, scilicet beatæ memoriæ tradere titulum nominis mei, ecclesias struxisse, ac officia Deo servientium inibi ordinasse, omnemque facultatulam meam Domino lucrasse, qui esset pars et hereditas mea.
[77] [ac in ea monachos constituit.] “Et, quia sunt occulta Dei judicia semper tamen justa, consensu et hortatu Christi fidelium, novam Dei ecclesiam condere cœpi, in qua ad laudem et gloriam nominis Domini, et voti mei propositum adimplevi, et sanctæ christianitati, adhibitis Deo dilectis fratribus, consului. Fundato enim novello opere, et designatis eo loci locorum qualitatibus, ne occasio terrenæ vagationis esset dilatio cœpti operis, gloria tibi Christe, tactus febris incommodo, ægrotare cœpi quinquennio: et dum nihil fit in terris sine causa, castigans castigavit me Dominus et morti non tradidit me, ut credo et confido in Domino, ne absentia meæ præsentiæ fieret quædam intermissio spei meæ. Cui loco, Deo, sanctæque cruci, perpetuæque Virgini Mariæ, sanctoque Michaeli archangelo titulato, monastici ordinis indidi personas, quas ea ratione coadunavi, ut sicut juxta monachicam normam sunt a sæculi actibus alieni, ita essent ab omni impedimento sæcularis servitii liberi.
[78] “Consilio itaque senioris mei imperatoris Henrici, et magistri mei Erkenbaldi archiepiscopi, quem ego confratrum meorum conventu in archiepiscopum consecravi, quicquid terrenarum facultatum, in curtis, curtilibus, terris, pascuis, aquis, silvis, pratis, ecclesiis, sanctorum pignoribus, libris, argento et auro, et quidquid, id est, quod hereditario jure possedi, aut sæculari coemptione acquirere potui, exceptis plurimis, quæ altari sanctæ Mariæ in principali ecclesia in coronis aureis, calicibus, candelabris, palliis, aliisque ecclesiastici ordinis ornamentis contuli, totum usibus fratrum, per manus advocati mei, tradidi Deo et sanctis ejus, pro animabus prædictorum seniorum meorum imperatorum, et mea, omniumque successorum meorum, et eorum quorum patrimonia acquisivi, quatenus servitores Christi, ab omni terreno servitio liberi, sub defensione et patrociniis successorum meorum episcoporum præmuniti, in pace et misericordia quieta tempora ducant. Si quis autem mei ordinis successor, aut aliqua sæcularis persona hoc effringere voluerit, et hæc tyrannice sibi usurpare præsumserit, gladio verbi Dei a Deo et sanctis ejus illum submoveo, ut, incumbente super illum omni maledictione, careat benedictione, sicque exterminatus a terra et cælo, partem habeat cum Juda, et cum his, qui in hereditate possident sanctuarium Dei. Insuper heredes, Dei et nostra licentia in suos usus sua studeant repetere, dum vident alienum invasorem in suis patrimoniis debacchare.”
[79] [quorum habitum ipse] Hæc beati viri dicta consideranti facile patebit, quanta vel ipse in Deum devotione profecerit, vel quanta superni respectus dignatio eum assumserit. Qui enim insistens operi cælesti verbere merebatur eliquari, manifestis indiciis probatur a Domino diligi. His itaque piæ devotionis studiis Deo digne et hominibus laudabiliter omni vitæ suæ tempore conversatus, anno ordinationis suæ trigesimo primo, cum jam transitus sui diem, quem semper optaverat, imminere prævideret, capellam inter sacellum sanctæ crucis, et monasterium suum constructam in honore beati Christi confessoris Martini, a venerabili viro Eggehardo Sleswicensi episcopo dedicari fecit: ibidem pro augmento religionis ipso die habitum priorem mutans, monachicæ professionis jugum suscepit. Tactus deinde infirmitate ultima, cum adesse exitus sui horam sensisset, in eamdem capellam se ferri præcepit, justum esse asserens, ibidem vitæ terminum sortiri, ubi sæcularis abrenuntiationis habitu se contigisset insigniri. Sic itaque beatus vir diutina corporalis molestiæ infirmitate tritus, bonum certamen certans, cursum consummans, fidem servans, viam universæ carnis ingressus, ut credimus, certumque tenemus, divinis admixtus spiritibus, duce Michaele archangelo, beatæ immortalitati est præsentatus.
[80] [infirmus suscipit,] Qui quoadusque vixit, Domino se sacrificium justitiæ sacrificavit; sicque plurimis mirificatus insigniis cælesti pace quiescit. Obiit duodecimo kalendas decembris; sedit autem in cathedra triginta annis i, cujus discessus ad Deum fecit nos pupillos absque patre, matrem nostram Hildensemensem sanctam ecclesiam quasi viduam. Nam mox tanti patris excessu tota civitas commota congemuit, et tam cleri quam plebis cœtus omnis doluit. Ubique vociferatio lugubris exoritur, mæror inconsolabilis cujusque professionis auditur; et quem secum manentem communi affectu semper amplectebantur, hunc non immerito decedentem lamentatione communi prosequuntur. Hinc pauperum, hinc viduarum, orphanorumque turba miserabili ejulatu patrem se amisisse proclamat: hinc patriæ defensorem, pacis amatorem, ac totius reipublicæ sagacissimum provisorem tam nobilium dignitas, quam plebeiorum humilitas concordi dolore subtractum esse deplorat. Mirum nempe in modum, vir iste omnibus omnia factus, inter divites et pauperes, inter elatos et humiles, auctorabili quadam modestia incedebat medius; et utrobique juste providus, nec mitibus intractabilis, nec protervis despicabilis apparebat. Communi ergo, ut dictum est, querimonia defunctus plangebatur, qui communi dilectionis honore colebatur. Sed ne irrationabiliter, more illorum qui spem non habent, contristemur, si consolantem perdidisse dolemus in terris, patrocinantem habere gaudeamus in cælis; et sic corpori compassionis officia impendamus, ut etiam spiritui feliciter cum Deo regnanti congratulationis debita persolvamus.
[81] [et moriens in cilicio condi voluit,] Præceperat autem adhuc vivens, ut feretrum, quo ad tumulandum corpus ejus efferebatur, non pallio, ut moris est in talis personæ funereo obsequio, sed cilicio operiretur, quod ideo hic inserendum putavimus, ut cunctis legentibus pateat, quanto vir iste a Domino etiam temporali honore sublimatus, semetipsum humilitate depresserit, cujus viventis spiritus devotio tam humile obsequium defunctæ quoque carni providerit. More itaque ecclesiastico exsequiis rite celebratis, corpus Deo dilecti præsulis in crypta cœnobii, quod ipse fundaverat, ante altare sanctæ Mariæ, maxima cum Christi fidelium devotione sepelitur. Sepulcrum autem sancta sibi devotione præparaverat, et tale solæ humilitatis epitaphium superscripserat.
Pars hominis Bernwardus eram, nunc claudor in isto
Sarcophago diro, vilis et ecce cinis.
Proh dolor! officii culmen quia non bene gessi,
Sit pia pax animæ, vos et amen canite.
[82] [sub titulo Resurrectionis carnis.] Quid hac re beati viri mansuetudine dulcius, quid abjectione laudabilius? quo enim se vilius sub humilitatis deprimit modio, eo lucidius in Ecclesiæ apparet candelabro; et quantum suo judicio sacerdotali honore indignus deputatur, tantum laudabilis vitæ testimonio dignus per omnia comprobatur. Pie denique consideranti modum conversationis ejus, et sanctæ a puero institutionis, magni meriti luce clarius apparebit, quamvis longe aliter se ipse æstimaverit. Valles enim secundum Psalmistam frumento abundant [Ps. LXIV, 14.], hoc est humiles spiritu, potioribus divinæ largitatis muneribus exuberant. Sed pius pater Deo plane et Ecclesiæ dignissimus, et inter ceteras virtutes, quibus adornatus erat, humilitatis cultor præcipuus, quid pro ipsa cordis humilitate consolationis, quid fidei, ac spei conceperit, manifestat in titulo, quem his verbis interioris sarcophagi inscripsit loculo. “Scio quod Redemtor meus vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum, et rursum circumdabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum Salvatorem meum: quem visurus sum ego ipse, et oculi mei conspecturi sunt, et non alius. Reposita est hæc spes mea in sinu meo [Job. XIX, 13.]”. Quæ nimirum dicta eo spiritu ab ipso creduntur repetita, quo primum ea constat fuisse prolata: ac si aliis verbis apertius diceret: “Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi, de reliquo reposita est mihi corona justitiæ [II Tim. IV, 8.]”.
ANNOTATA.
a Annotato p superioris capitis diximus, alio ordine Pertzianum codicem referre Acta exposita, proptereaque nos eumdem Mabilloniano substituisse. Existimamus porro et ipsum textum Pertzianum esse undequaque luxatum. Nam infra num. 73 habetur consecratio majoris ecclesiæ S. Michaelis Hildesiensis: orditur autem biogaphus narrationem suam dicens: Supradictum monasterium consecrasse S. Bernwardum: ast proxime egerat de monasterio Gandersheimensi, quin agatur tamen de ejus consecratione. Hæc melius procedunt in textu Mabilloniano; consecratio enim ecclesiæ majoris subsequitur consecrationem cryptæ S. Michaelis. Ex altera autem parte informis est etiam textus Mabillonii, qui, relata electione Erkenbaldi Moguntini, dicit quinto dein anno hunc archiepiscopum defunctum: quod cum chronotaxi episcoporum Moguntinorum non quadrat, quæ decem fere annorum pontificatui Erkenbaldi tribuit. Quod si ejus ordinatio consecrationi cryptæ et ecclesiæ intercalatur: recte dicitur quinto dein post consecrationem cryptæ anno completo cum aliquot mensibus obiisse Erkenbaldus. Quæ lectio, si admittatur, reducit priorem difficultatem. Unde censemus immedicabilem esse luxationem. Id etiam animadvertendum est, in textu Mabilloniano, ante descriptam fundationem et consecrationem monasterii S. Michaelis, scribi alio charactere: Hic desinit Tangmarus. Quæ verba ex Browero nostro descripsit Mabillonius. Verum Cl. Pertz cum Leibnitzio hæc verba rejicit, nixus auctoritate scriptoris de Translatione S. Bernwardi, quam infra exhibemus, ubi num. 1 expressis verbis dicit, Tangmarum de conversationis sanctitate, gestorum magnificentia et TRANSITU plenissime narrasse. Adeoque totam Vitam conscripsit Tangmarus: nec stylus ipse alium prodit auctorem.
b De dedicatione tum cryptæ tum ecclesiæ S. Michaelis egimus in Commentario prævio numm. 79 et seqq. Thidericus seu Theodoricus sedem Mimigardevordensem seu Monasteriensem occupavit ab anno 1012 ad 1022 [Schmid, t. I, p. 487.] .
c Aribo Moguntiæ sedit archiepiscopus ab anno 1021 ad 1031. Defuncto S. Bernwardo,controversia Gandersheimensis recruduit sub ejus successore S. Godehardo, ut videre est in hujus Actis ad diem IV maji [Act. SS., t. I Maji, p. 511.] .
d Unewanus Hamburgensem et Bremensem Ecclesiam ab 1013 ad 1029 gubernavit [Hodenberg, Die Diöz. Bremen, part. III, p. 15.] : Benno Aldenburgensem sedem, ex qua postmodum excreverunt episcopatus Lubecensis, Ratzeburgensis et Schwerinensis [Schmid, t. I, p. 233.] , tenuit usque ad annum 1022: nam, ut habent Chronica Slavorum [Leibnitz., Rer. Brunsw., t. II, p. 554.] , pertæsus inutilis laboris ad S. Bernwardum confugit, ac in dedicatione S. Michaelis a populo compressus et attritus, post paucos dies defunctus est.
e Seriem abbatum S. Michaelis exponit Chronicon ejusdem monasterii. Primus fuit Goderammus, qui præpositus S. Pantaleonis Coloniæ, a S. Bernwardo, Hildesiam vocatus fuit [Ibid., p. 399.] .
f Non undequaque certa est salus æterna Salomonis;est tamen communior opinio. Consule, si lubet, Menochium ad cap. XI, v. 43, lib. III regum.
g Didascalum seu magistrum fuisse Ottonis III, satis notum est: minus vero, eumdem cancellarium seu primiscrinium fuisse.
h Hildesia etiam Bennopolis appellabatur, verisimiliter a fundatore suo Bennone. Qui a S. Bennone, Misnensi episcopo, Hildesiæ nato et educato nomen derivant, ii certe non attenderunt, sanctum antistitem ad sæculum duodecimum pertinere, et vix puberem fuisse, quando hæc scribebat S. Bernwardus [Act. SS., t. III Junii, p. 146.] .
i Monstravimus Commentarii prævii num. 98 Sancti annum emortualem esse 1022, quocum accurate concurrit annus XXXI ordinationis.
* salutatoria
MIRACULA SANCTI BERNWARDI, EPISCOPI HILDESHEIMENSIS.
Bernwardus, conf. pont. Hildesiæ (S.)
BHL Number: 1258
a
AUCTORE ANONYMO.
CAPUT I.
Sanctus dono prophetiæ utitur; visio de ejus sanctimonia; varia miracula.
[Futura prævidit:] Transitus viri Dei sanctissimi præsulis nostri Bernwardi nonnullis divinitus ostensus est, sed ista prosequendo libet priora paullulum attendere. Sedebat aliquando vir Dei Bernwardus adhuc vivens cum hospitibus suis in aula sua. Scholaris vero quidam pauper ante fores eleemosynas petendo, pium præsulem, ut sui misereretur, invocavit. Quod audiens homo propheticus, et Spiritu Dei plenus, jussit ut episcopus Coloniensis foris stans mox introduceretur. Currentes ergo ministri renuntiaverunt neminem foris esse præter illum scholarem pauperem; sanctus autem Bernwardus affirmans ipsum esse Coloniensem episcopum, festinanter adduci præcepit; adductumque benigne suscipiens, in capite mensæ pauperem renitentem collocavit. Cui, post mensam rubore perfuso et verecundo, pro reverentia sibi a tanto præsule exhibita, vir beatus quod ipse Coloniensis episcopus esset futurus, prædixit; humiliter exorans ut primam missam, quam in Colonia celebraret, pro paupere Bernwardo decantaret. At ille, cum summa devotione precibus ejus annuens, benedictione petita, et accepta recessit ab eo. Factus igitur archiepiscopus, juxta vaticinium viri sancti, regnante domino Henrico de Bavenberch, anno Domini millesimo vigesimo tertio, duodecimo kalendas decembris, ad altare missam celebraturus accedens, ipse Coloniensis episcopus, cantoresque præveniens, missam pro defunctis, omnibus qui aderant stupentibus, inchoavit; nec immemor interpretis sui, beati scilicet Bernwardi, cum venisset ad canonem, devotissime, sicut promiserat, memoriam ipsius egit inter vivos. Sed inter salutaris victimæ consecrationem, transitus viri Dei divinitus ei revelatus est; unde mox etiam in memoria defunctorum nominis ejus mentionem fecit; et omnia quæ acciderant, finita missa, fidelibus publicavit. Qui cæleste miraculum curiosius investigare cupientes, missis exploratoribus in Hildensem, certissime cognoverunt, quod eadem hora, quando archiepiscopus hostiam nostræ salutis immolavit, anima sanctissima fidelis et prudentis servi Domini nostri Jesu Christi cæleste gaudium introivit b.
[2] [Ejus gloriam videt Anselmus eremita:] Fuit nihilominus in remotis partibus a civitate Lunda c ad duodecim milliaria, viginti sex annis quidam inclusus in quadam silva, devotus eremita, Anselmus nomine, qui solitas Deo preces fundens, statim fuit in spiritu: et vidit ipsa die, qua anima viri Dei cælestia claustra petivit, cælos apertos cum ingenti lumine, et audivit inter dulcem melodiam beatorum spirituum, hoc carmen ab Angelis iterari: O felix anima Bernwardi, cujus merita hominibus adhuc sunt incognita, Deo autem et nobis valde nota: Hæc tribus vicibus continuis die depositionis vidit, et audivit. Prædictam revelationem vir Dei dum sæpe cum devotione revolveret, ubi tamen illius nominis vir tam beatus habitasset, ignoraret; ecce adstitit ei venerabilis persona proceræ staturæ, venusta facie, respersa canis, et operimentis pontificalibus vestita, dicens ei: Ego sum Bernwardus episcopus Hildensemensis, quem trina visione in choro Angelorum collaudari audisti. Ego templum in Hildensem Angelis construxi, et Virginis Filium patrimonii mei successorem feci, cunctisque sæculi voluptatibus renuntiavi, habitum angelicum suscepi: nunc quoque centuplum omnia recepi; ac in tali jubilo, sicut vidisti, vitam æternam possideo. His sibi cum aliis quibusdam revelatis, cum ingenti lumine disparuit, et pro gloria sancti viri solitarius, quæ audierat et viderat, fidelibus revelavit.
[3] [Ejus sepultura.] Obiit itaque sanctus præsul anno Domini millesimo vigesimo tertio d, ut dictum est, et sepultus in crypta ecclesiæ suæ, quam construxerat. Latuit autem sub terra annis centum et septuaginta duobus. Cernitur nihilominus ad dextram partem sepulcri super columnarium conscriptio talis.
Hac tumuli fossa clauduntur præsulis ossa
Bernwardi, miri magnificique viri.
Qui patriæ stemma, radians ut gemma serena,
Acceptus populo, complacuit Domino.
Nam fuit ecclesiæ condignus episcopus ille,
Quem Deus Emmanuel diligat et Michael.
Tandem bis senis undeno mense kalendis
Felix hanc vitam mutat in angelicam.
[4] [Miraculis post obitum claret. Puella contracta erigitur.] Quantis post hæc miraculorum insigniis confessorem suum Dominus glorificaverit, non est nostræ parvitatis explanare. Sed ne cuncta præteriisse videamur, pauca de pluribus explicamus. Puella quædam de Erpesford e oriunda, Hildegardt nomine, cum multa languentium turba, diversis ægritudinibus vexata Hildensem advenit, miserabilem in modum contracta, ita ut genibus pectori inhærentibus, manu dextra incurvata cubitali mensura, vix a terra surrecta, se rependo traheret. Quæ per sex menses et eo amplius circa loca sanctorum reptando, mendicans a Deo salutem, a populo stipem, admonita, ut ipsa referebat, per somnium, ad tumulum beati Bernwardi reptando pervenit; et supposita eidem tumbæ cerea effigie, continuo coram populo, cujus eodem tempore multitudo forte convenerat, nervorum distentione durius cruciari cœpit. Quid plura? Infra biduum erecta est, et sanitati restituta. Testis est civitas nostra, cui, miseria prodente, erat notissima.
[5] [Sanationes, præsertim oculorum.] Fuit in nostra civitate miles quidam ministerialis habitans, cujus filia ægritudine pressa, ac desperata, pater anxius ne sine baptismi sacramento migraret, infantula enim erat, beato viro se devovit; ut si meritis ejus ægra spatium ad nostræ salutis sacramentum percipiendum obtineret, ipse memoriam ejus cum oblationibus visitaret. Nec mora, juxta votum sepulcrum beati præsulis adiit, inde rediens, infirmam plene convaluisse reperit. Alia puella de * Hannovere f, tanto cruciabatur oculorum dolore, ut penitus elici orbibus suis ipsi oculi putarentur vi doloris. Promissa igitur oblatione ad tumbam sancti præsulis, ilico, sospitate redeunte, conquievit vis doloris. Simili passione quidam in Runebech g vexatus, cum jam penitus oculorum salutem desperaret, invocato sancti præsulis auxilio, in somnum resolutus est. Facto autem diluculo, penitus omni dolore fugato, surrexit; eademque die cum testibus suæ sanitatis ad tumulum beati viri gratias acturus venit.
[6] [Vabro usus membrorum redditur; mulier a dæmone liberatur;] Faber quidam de Bokenen h, Bodo nomine, tactus est infirmitate gravi per tres septimanas, ita ut manus et pedes jam præmortuos occasuros a sua compage arbitraretur. Vocatus ergo sacerdos, cum jam desperaretur, advenit; cujus consilio ceterorumque propinquorum, vovit ut si intra triduum meliorari cœpisset, sepulcrum beati præsulis gratias acturus visitaret. Hæc cum agerentur, feria quarta ante dominicam Rogationum, sequenti die ac nocte adeo convaluit, ut proxima sexta feria nudipes Hildensem veniret, sic tamen luridus ore, ut ipsa facies conspecta viri, audientibus fidem faceret miraculi. Mulier quædam Goszlariensis, Elmot nomine, a dæmone possessa, cum venisset ad beati Bernwardi memoriam per aliquot dies ibidem horribili modo vexata, precibus sancti præsulis curata est; septem aut plures dies postea nobiscum mansit, quotidie sepulcrum pontificale cum devota gratiarum actione visitavit. Crebro ibidem corpori et sanguini Domini communicavit i. Inde digrediens, post septimanas sex rediit, et ceream duobus denariis comparatam tumbæ supponens, pro sanitatis suæ perseverantia gratias retulit. Testis est tota Goszlaria, ubi pro mercimonii sui negotio probatur fuisse notissima.
[7] [item juvenis quidam.] Juvenis quidam in Bohemia, in sacratissima nocte Nativitatis Dominicæ cum duobus fratribus suis ceterisque coævis, ludis quibusdam invigilans, dirissimo dæmoni vexandus est traditus; fratribus utrisque subitanea morte præfocatis, ceterisque omnibus, qui eisdem infaustis intererant ludis, a morte subtractis, aut dæmonum vexationi contraditis. Itaque post triennium, durante infelici passione, juvenis idem ignaris parentibus huc illucque cursitans, tandem Hildensem pervenit. Ibi, dum Completorium caneretur, monasterium Sancti Michaelis ingressus, tam dire ante altare Sanctæ Crucis vexatus est, ut omnes qui aderant, horrore nimio stupidi, et miseratione compuncti redderentur. Introducitur itaque vi impellentium, nimium ipse renitens, in cryptam ad beati Bernwardi tumbam. Ubi diutius furore rotatus, et verba blasphema garriens, ut quidam linguam ejus intelligentes, qui tunc forte aderant, cum stupore pavidi retulerunt, tandem concidit, apertoque ore inhians, liquorem spurcissimum cum fœtore nimio eructans, incolumis surrexit. Postera die populo præsentatus est sanus: et ex eo per quindecim ferme dies sepulcrum frequentans, et pavimentum per circuitum assidue lambendo exosculans, devotissime cum lacrymis liberatori suo gratias egit.
[8] [Mercatores a tempestate liberati.] Quidam mercatores Bremenses, cum in mari versus Angliam navigarent, tempestate gravissima præventi sunt, ita ut rupto fune anchoræ, et navi tota concussa, jam vicinum cunctis pelagus intentaret interitum. Cumque supplicatio communis, et clamor lacrymabilis concreparet ad sanctorum patrocinia, repente quidam intulit, quemdam sanctum pontificem, Bernwardum nomine, Hildensem coruscare miraculis. Ejus ergo communi voto suffragium postulantes, continuo inter medios undarum vortices, sine labore, insolita tranquillitate portum petierunt; et in minori navicula redeuntes, anchoram suam in mari elapsam retulerunt. Exinde domum reversi duos ex comitibus suis cum navicula cerea, ad tumbam beati viri in feria tertia post dominicam Lætare, Jerusalem k, pro gratiarum actione transmiserunt. lidem quoque postea simili periculo per eum liberati, argenteam anchoram per semetipsos obtulerunt.
ANNOTATA.
a Jam diximus Commentarii prævii num. 98 librum miraculorum toto fere sæculo posteriorem esse ætati S. Bernwardi. Quinimmo si librumMiraculorum, prout illum edidit Mabillonius, admittamus, vix ante initium sæculi XIII eum prodiisse dicemus. Etenim num. 3 legitur sanctus latuisse sub terra annis centum et septuaginta duobus: qua ratione ab anno obitus 1022, si computentur 172 anni, devenimus ad annum 1194. Quapropter Cl. Pertz [Monum. Germ. tom. VI Hist. p. 782.] e libro Miraculorum eliminat tres priores numeros, et orditur dicendo: Quantis post hæc miraculorum insigniis etc.
b Dicitur in textu, Piligrinus factus episcopus XII kal. decembris (XX novembris) anno Domini MXXIII. Passim tamen mors S. Heriberti, adeoque electio ejus successoris Piligrini ad annum 1021 refertur. Vita S. Heriberti ad XVI martii habet [Act. SS. tom. II, Martii 475.] : Migravit ad Dominum (S. Heribertus) XVII kal. aprilis, ordinationis suæ XXIII, ab Incarnatione vero anno MXXI. Michael Morckens Carthusianus, in suo Conatu Chronologico archiepiscoporum Coloniensium, mediam init viam, et S. Heriberti mortem ad annum 1022 reducit. Hæc enim habet: anno999 in vigilia Nativitatis Domini in sede sua Coloniensi collocatur, in eaque sedit annis 22, mensibus duobus et diebus viginti duobus [P. 84.] . Quod si hinc computemus tempus pontificatus S. Heriberti, devenimus ad annum 1022 et ad XVI diem martii. Dein intelligitur, quomodo Piligrinus ejus successor potuerit primum sacrum in sede sua celebrare XX novembris ejusdem anni; ac proin in ipsa missa habere revelationem de ejus morte, quæ sub ipso sacrificio accidit.
c Lunda (Lund), etiam Lundinum Batavorum, secundum Mabillonium urbs hodiernæ Sueciæ, olim metropolis ecclesiastica totius Scandinaviæ. Verum Cl. Pertz est vicus ab oriente civitatis Hannoveræ. Vide cap. seq. Annot. e.
d Jam supra in Commentarii prævii num. 98. diximus, minus accurate expressum S. Bernwardi annum emortualem 1023 a scriptore Miraculorum.
e Erpesford oppidum, hodie Erfordia, Erfurt. Est hodierni regni Borussici in provincia Saxoniæ.
f Pertzianum exemplar habet de Vico Hannovere, ad quem locum sequens nota apponitur: antiquissima patriæ mentio, quam sæculo XI et XII ineunte vicum fuisse hinc constat. Hannoveræ enim excuduntur Monumenta historiæ Germaniæ, ex quibus variantes lectiones damus.
g Runebech interpretatur Pertzius Ronnenberg prope Hannoveram.
h Bokenen, hodie Bokenem, vicus, ut in textu dicitur, prope Hildesiam.
i Hinc liquet, istis etiam sæculis frequentissimum fuisse sacræ communionis usum: quandoquidem infra septimanam crebro corpori et sanguini Domini communicaverit.
k Dominica Lætare est quarta Quadragesimæ.
* P. add. vico
CAPUT II.
Continuatur relatio miraculorum.
[Thus amissum recuperatur.] Negotiatoris cujusdam Hildensem habitans conjunx, cum die Parasceve loca sanctorum more, quampluribus consueto, annuatim nudipes circuiret, thuris partem comparavit, quam ad beati Bernwardi tumbam ferre destinavit. Ergo via, quæ tendit ad monasterium sancti Michaelis in aqua lutea, quæ per civitatem versus urbis murum decurrit, pedes lavit, inde ad monasterium tetendit. Cumque cœmeterium ejusdem ecclesiæ conscendisset, agnovit elapsum esse thus, quod emerat. Unde graviter animo consternata, excussis vestimentis sicubi adhæsisset, eadem via qua venerat, usque ad aquam qua prius pedes laverat, quærendo reversa, nihil invenit; mœstaque nimium ad monasterium rediit. Inde cryptam ingressa, ante tumbam pontificis in oratione cum largo fletu procubuit, reputans apud se, ideo sibi oblationem elapsam, quod quasi indigna fuerit eam proferre ad sancti viri memoriam. Finita oratione humili et lacrymosa, surrexit, thus perditum in manu sinistra reperit; quod tumulo superponens, cum ingenti pavore abscessit, quod gestum erat sub silentio abscondit, donec quinto aut sexto die a familiaribus ejus proditum innotuit. Quæ postmodum, cum rei gestæ veritatem a quodam fratre nostro promere peteretur, non sine lacrymis narrare potuit.
[10] [Puer a fistulæ morbo curatus;] Miles quidam, Thietmarus nomine, ministerialis regis, in vico Hoya * a juxta Wiseram fluvium habitabat. Hujus filius annorum circiter octo, cum per quinquennium fistulæ incommodo in maxilla sinistra vexaretur, omnisque medicorum operatio in illo frustraretur, tandem ad tumulum sancti antistitis oblationem suam, cereum videlicet caput, ferre devovit, si infra novem dies incolumitas illi meritis beati viri redderetur. Igitur infra triduum ante tempus præoptatum puer remedium accepit; et tertia feria infra hebdomadam Pentecostes, cum patre, matre et avia in testimonium receptæ sanitatis, cum votis promissis, ad memoriam beati viri sospes pervenit.
[11] [abbas S. Michaelis a tibiæ fractione.] Abbas etiam cœnobii sancti Michaëlis, Conradus nomine b, dum quadam die causa utilitatis monasterii iter ageret, forte accidit, ut equo labente cui insederat, tibia collisa, prorsus debilis, et cruciatus in sella gestatoria referretur. Jussit itaque se ad sepulcrum beati pontificis deferri; ubi in oratione prostratus, cum vovisset se, quoad viveret candelam nocte et interdiu ibi provisurum, incolumis continuo surrexit: quique alienis manibus est illatus, propriis est pedibus egressus. Neque hoc reticendum videtur, quia plures Deo devoti, tam viri quam feminæ, nocturæ quietis tempore, ad sepulcrum beati præsulis psalmodiæ cantus se audisse, et luminaria divinitus accensa vidisse, et miri odoris fragrantiam sensisse testati sunt c.
[12] [Item contracta,] Mulier quædam provinciæ Marahen, * de civitate Olomusz d, non infimis parentibus oriunda, septem annis sinistræ manus digitis in volam contractis, ejusdem brachii ulna concreta pectori pæne cohærente, debilis aruerat; quæ multa sanctorum loca sanitatis gratia frequentare consueverat. Venit ergo multo itineris labore fatigata, mane septimo kalendas junii, ad sepulcrum beati Bernwardi, ubi infra priorem missam posita, populo inspectante, pristinam sanitatem recepit. Cujus rei testes idonei plurimi tunc temporis affuerunt, qui prius illam se debilem agnovisse testati sunt. Mox ergo omnes, qui huic affuere miraculo, multique de civitate accurrentes, Deum, qui tantis famulum suum glorificat, in hymnis et laudibus benedicebant.
[13] [et quidam manum habens aridam.] Quidam in Thuringia manum habens aridam, omnique operis officio privatam, cum se ad beati viri memoriam cum oblationibus ire vovisset, si meritis ejus sanitatem consequeretur, inopinata celeritate, quod optaverat, adeptus est. Ille autem tantam gratiam parvipendens, et votum implere dissimulans, ejusdem manus, itemque brachii simul debilitate multatus est. Qui nimio dolore cogente, licet sero in se reversus, et cur hoc pateretur haud ignarus, cum promissis oblationibus ad sancti præsulis auxilium invocandum ire cœpit, nondumque peracto itinere, perfectam sospitatem recepit. Ut ergo ad locum pervenit ubi sancti præsulis corpus requievit, condignas sanatori suo gratiarum actiones persolvit; nobisque, qualiter hoc gestum sit, cum pluribus suæ sanitatis testibus enarravit.
[14] [Item alius.] Alter quidam, Volcquardus nomine, omni civitati nostræ notissimus, simili passione vexatus, quodam tempore, cum in beati Michaëlis ecclesiam introductus fuisset, corporalesque medicinas sibi adhiberi petiisset, quidam presbyter a Deo potius sibi sanitatem petendam admonuit, et ad beati Bernwardi memoriam spe sanitatis ire persuasit. Quo facto, vix hora dimidia transacta, cryptam lætus exivit, seque sanatum fuisse cunctis in ecclesia consistentibus evidenter ostendit. Qui post septem dies revocatus, et de perseverantia sanitatis interrogatus, cum se nihil doloris habere fuisset professus, populo, cujus multitudo aderat, est præsentatus; Deusque ab omnibus magnis est laudibus glorificatus.
[15] [Varii curati:] Rusticus quidam * Lunignæ e habitans, Romam ad sanctum Petrum orationis causa tendens, in eodem itinere gravi cœpit infirmitate detineri. Qui, cum omnimodis a carnium esu abstinere se vovisset quoadusque ad beati Bernwardi sepulcrum, gratias acturus venisset, si per eum a mortis se contigisset periculo liberari, continuo sanitati pristinæ restitutus est. Puella quædam parvula, Machtildis nomine, de Bavaria nata, sed apud nos a primis fere annis in vico * Fossem f conversata, religiosi cujusdam viri Ecberti nomine sustentata eleemosynis, manum habens contractam venit ad beati Bernwardi tumbam, quam mox ut attigit, optatæ salutis remedium invenit. Fuit quoque Bremis mulier, non ignotæ inter suos opinionis, cujus facies, ingravescente morbo, adeo intumuerat, ut narium et oculorum discretionem pene funditus ademisset. Cumque noti ejus beati Bernwardi compassionem implorassent, super nimiam ejus afflictionem voventes, eam sepulcrum ejus visitaturam, dolor illico cessavit, et inopinata celeritate sanitas pristina rediit.
[16] [paralytica,] Fuit in * Ritelogon g, qui est vicus duobus [Col. 01022F] milliaribus distans a civitate Hildensem, puella quædam, ita diversis per quinquennium passionibus et molestiis corporis affecta, ut novissime nervis ac membris pene omnibus contracta, et sibi esset inutilis, et suis efficeretur gravis. Hæc igitur sexto nonas maii, vehiculo adducta, cryptam basilicæ nostræ difficillimo labore, duobus innixa baculis, irrepsit, ac se super beati viri tumbam inclinavit; ibique ab omni, quo laborabat, incommodo, mira celeritate convaluit. Die sequenti convenit incredibilis multitudo populi nostræ civitatis, peregrinorum quoque et aliorum, qui de diversis locis ad sollemnitatem Sanctæ Crucis eo die confluxerant, non modica turba; acceptoque testimonio a parentibus et civibus puellæ, de eo quod acciderat, Deum publicis laudibus in sancto suo devotissime glorificaverunt. Puella vero eodem die ad sua incolumis reversa est h.
[17] [et paralyticus ac puer mole contritus;] Vir quidam de civitate Lubeck, Adelwardus nomine, ita paralysis morbo longo tempore dissolutus jacebat, ut nec in lecto semetipsum erigere, nec ad os manum propriam potuisset adducere. Hujus uxori beatus pontifex Bernwardus in visione apparuit, eamque, ut pro salute viri candelam juxta longitudinem ac latitudinem sepulcri sui factam, Deo vovere debere edocuit. At illa de somno evigilans, et visionem retractans, ilico surrexit, et assumptis duabus fœminis in vestibulo domus suæ solo prosternitur, postque orationem, et votum promissum, ad maritum reversa est, invenitque eum pro recuperata jam sanitate Deo gratias agentem. Qui ab illa hora tam plene convaluit, ut non longe post, ad votum persolvendum cum uxore, sancti viri sepulcrum visitaret, ac patrati in se miraculi relator certissimus exsisteret. Alio quoque tempore, jam dicti patrisfamilias filius adhuc infantulus, cujusdam molis desuper venientis ruina oppressus, atque contritus, cum jam pene videretur exanimis, ejulabunda mater ad sancti Bernwardi patrocinium confugit; nec spe sua frustrata est. Nam continuo post preces et lacrymas ejus ad Deum fusas, sub invocatione sancti præsulis puer tamquam ab ipsis mortis faucibus ereptus, vitæ redditus est.
[18] [miles curatus; infidelis, iterum cruciatus, sanatur.] Miles quidam Herebordus devilla * Hornsen i, diutina infirmitate consumtus, ad extrema pervenerat. Cognatis autem et amicis illius, pro amissione carissimi sui nimium dolentibus, sacerdos ejusdem loci suggessit, ut pro eo patrocinium beati Bernwardi implorarent, votum facientes, ut si vitæ restitui et salutem consequi potuisset, ad sepulcrum sancti laneis indutus, et discalceatus de domo sua incipiens venire debuisset. Omnibus ergo id fideliter voventibus, æger melius habere cœpit; et proficientibus meliorationis suæ augmentis, in brevi ad plenum convaluit. Qui postmodum alterius causæ occasione Bruneswich civitate consistens, ex eodem loco ad persolvendum votum iter arripuit, eo quod brevioris viæ compendio usus, in ambulando minus esset laboraturus. Perveniens itaque ad civitatem Hildensemensem graviter infirmari cœpit. Sed tamen cœptum adimplere desiderans, ecclesiam sancti Michaelis, in qua sanctus præsul requiescit, expetiit; sed ante atrium ecclesiæ, tamquam ab aliquo impulsus corruit. His autem, qui comitabantur eum, apprehendentibus atque ducentibus; ut ad januam basilicæ ventum est, horrore nimio perculsus, et pavore inter manus eorum collapsus est, nec ullo modo assurgere, aut intrandi ecclesiam vires habere potuit, usque dum publica confessione, omnibus qui aderant, pro quo reatu hac pœna multaretur, aperiret. Receptis ergo viribus, ad sua revertens, et inde procedens, voti sui ordinem tanto jam devotior, quanto divino verbere eruditior, explevit.
[19] [Mulier moribunda;] Matrona quædam Bremensis, in infirmitate posita, vidit assistere sibi quemdam reverendi vultus in habitu sacerdotali interrogantem eam, utrumnam agnosceret, quem aspiciebat. Quæ respondens, ut poterat, vix enim in solo pectore vitalis spiritus anhelabat, dixit, eum sibi prorsus incognitum esse. At ille benignissimo affatu, quod ipse esset Bernwardus Hildensemensis episcopus, indicavit; et, quia salutis causa advenisset, asseruit. Admonuit etiam, ut ad sepulcrum ipsius nummatam vini k ad celebrationem missarum, recuperata sanitate, offerret: atque hoc dicto disparuit. Mulier vero, quæ morti vicina putabatur, nam solo prostrata, more fidelium ex hac vita migrantium jacuerat l, erigens se paullisper, omnibus qui ad exitus ejus exspectationem convenerant, visionem enarravit; atque ab eadem hora salva facta est. Postmodum visitans sepulcrum Sancti, oblationem præscriptam fideliter obtulit, aliisque fidelibus ad sequendam hujusmodi devotionem, exemplo fuit. Nam multi postea tam pium factum imitantes, suffragantibus meritis beati Bernwardi, a variis languoribus et calamitatibus sunt liberati.
[20] [rusticus et miles febricitantes.] Miles quidam de ducatu Mekelenborch, febre acriter correptus, ad exhortationem aliquorum admonitus, ut sancto Bernwardo Hildensemensium patrono votum faceret, et sine dubio relevamen et sanitatem recipere non dubitaret, faciliter acquievit; et voto facto, mox ut verba ejus ore exierunt, sanatus est; in cujus evidens testimonium misit idem miles florenum aureum per duos sacerdotes ad sepulcrum sancti præsulis, qui prædicta sic contigisse fideliter testati sunt. Rusticus etiam quidam de diœcesi Hildensemensi, cum diu febricitaret, aquam de tumba sancti præsulis sibi afferri petiit, quam mox ut bibere cœpit, febris abscessit; et post illum diem non comparuit, et, ut ipse dixit, in sanitate perseveravit.
ANNOTATA.
a Ipse Cl. Pertz, quamvis secundum suum codicem scribat Hogen, in nota tamen, paginæ subjecta, dicit locum nominare Hoyam, oppidulum scilicet in regno hodierno Hannoveræ ad Weseram fluvium situm, ut videre est in mappis topographicis.
b Duo, sibi succedentes, fuerunt hujus nominis abbates; Conradus I, qui monasterium S. Michaelis rexit ab anno 1102 ad 1124: et Conradus II, in ordine abbatum VI, qui solum annis IV regimen tenuit [Meibom., Rer. Germanic. Scriptt., tom. II, p. 518.] . Uter vero beneficium a Sancto obtinuit, nobis definire non licet.
c Satis notum est, similia prodigia de variis Sanctis narrari. Interea tamen omittuntur in textu Pertziano, quamvis tres citentur codices, qui illa referunt.
d Agitur hic loci de Olomutio civitate, quæ est primaria provinciæ Moraviæ (Mähren).
e Lühnde oppidulum in diœcesi Hildesiensi, nomen dat archidiaconatui ejusdem nominis, jacet ad septemtrionem archidiaconatus Hildesiensis [Lutzel, Die ältere Diöz. Hildesh., p. 226.] .
f Tosseim, perperam Fosseim, (hodie Tossum) parochia ruralis in archidiaconatu Veteris Monasterii [Ibid., p. 118.] , jacet, inquit Cl. Pertz, inter meridiem et orientem civitatis Hildesiensis, in loco, qui dicitur Marienburg.
g Ritelogon, melius Nitelogon, hodie Nettlingen, parochia ruralis, caput archidiaconatus ejusdem nominis, jacet ad Orientem Hildesiæ [Ibid., p. 242.] .
h Hic desinit codex primarius, quo usus est Cl. Pertz; attamen et exstabant aliquot, folia vacua et alii codices, quos indicat, seriem miraculorum continuant.
i Recte animadvertit Cl. Pertz, nominatum locum non esse Horsum, qui in diœcesi Hildesiensi reperitur: tunc enim punitus non fuisset, quasi Brunswico peregrinationem piam auspicatus, breviorem sibi viam fecisset. Oportet igitur, ut iste locus Hildesia satis distans fuerit; quin tamen accuratius eumdem determinare possimus.
k Hic ipse textus affertur in Cangio h. v. quasi significaret certam pecuniam, necessariam pro sacrificio Missæ celebrando.
l Ex hisce verbis elucet, in more fuisse positum, etiam apud laicos, ut morti proximi in solo deponerentur.
* P. Hogen
* P. Marchern
* P. Liuline
* P. Tosseim
* P. Nitelogon
* P. Horhusen
HISTORIA CANONIZATIONIS ET TRANSLATIONIS S. BERNWARDI, EPISCOPI
Bernwardus, conf. pont. Hildesiæ (S.)
BHL Number: 1259
a
PRÆFATIO.
CAPUT I.
Cardinalis Cincius suscipit causam Canonizationis S. Bernwardi; cum
eo Theodoricus II, abbas S. Michaelis Hildesiæ proficiscitur; varia
itineris pericula.
[Proœmium.] Cum ad laudem et gloriam Creatoris et Reparatoris universorum, et ad proximorum profectum, quilibet, quod potest, in domum Domini jubeatur offerre; cavendum est, ne quis intra sanctam Ecclesiam fidelium in conspectu Dei sui vacuus appareat, sed unusquisque secundum collatam sibi a Deo gratiam de bonæ voluntatis thesauro, quantum valet, fideliter proferat, et in nostri Salvatoris gazophylacio, saltem cum vidua paupercula, duo minuta voluntarie reponat. At nos exigui et imperiti sermone, quid ad decorem domus Dei digne possimus exhibere non habentes, valde pertimescimus, ne inter servos pigros et inutiles numerari debeamus. Considerantes tamen, quod ante Dei oculos numquam vacua est manus a munere, si arca cordis repleta sit bona voluntate; quia multis non possumus, vel saltem paucis prodesse volentes, ad utilitatem eorum, qui se sacris lectionibus occupare consueverunt, et quorum meditatio in lege Domini die ac nocte consistit, gloriosam sacri corporis Deo dilecti præsulis Bernwardi translationem, quam nostris diebus sollemni fidelium devotione celebratam gaudemus, explanare proponimus, de illo utique præsumentes, qui aperuit os muti, et linguas infantium fecit disertas. Verum cum de conversationis ejus sanctitate, gestorum magnificentia, et transitu laudabili, bonæ memoriæ Tangmarus presbyter, diserto satis sermone, plenissime narraverit b; nos hoc prætermittentes, ad ea tantum stilum vertimus, quæ vel ipsi de miraculis ejus vidimus, aut eorum, in quibus patrata sunt, probabili relatione cognovimus, vel quæ adhuc publica fama celebrante didicimus.
[2] [Cælestini III Pp. encomium.] Anno igitur ab Incarnatione Verbi Dei millesimo centesimo nonagesimo-tertio, Cælestinus Papa Tertius sanctæ Romanæ præsedit ecclesiæ, vir sacrarum litterarum documentis eruditus, habens utique, unde proferret nova et vetera, ætate grandævus, colloquii suavitate blandus, et, ut paucis dicamus, ipsum cum ætate matura morum adornabat maturitas c. Hic discretorum communicato consilio, venerabilem virum Cincium, presbyterum cardinalem, in partes Daciæ d destinandum duxit, ut terram speciali privilegio Apostolorum principi subjugatam, Apostolorum principis vicarii vice reviseret, et provinciæ illius principes, gravi ab invicem discordia divisos, ad tranquillitatis statum, et pacis unitatem revocaret. Quod Apostolicæ legationis mandatum animo promto, Deo favente, prudenter exsecutus. Cum esset in redeundo, ad civitatem Hildensemensem, quæ se itineri ejus offerebat, declinavit, et in monasterio beati Michaelis a domino Theodorico, qui tunc temporis ejusdem cœnobii curam gerebat e, pariter et a fratribus hospitio benigne collectus est.
[3] [Jerosolyma a Sarracenis capta.] His diebus sancta civitas Jerusalem, de qua per Prophetam a Domino dicitur: “De Jerusalem civitate quam elegi, veniet vobis auxilium”; civitas nostri Redemtoris præsentia simul et sacræ passionis ejus ac resurrectionis dedicata triumpho, inscrutabili divinæ permissionis judicio, violenta Saracenorum manu tenebatur captiva; et cuidam Saladino, ipsius nefariæ gentis principi, misera servitute subjugata; illud etiam viviticum Sanctæ Crucis lignum, in quo Salvator pependit, et quod sui sanguinis effusione sacravit, per manus sceleratorum de sanctuario sancti templi sublatum, et in terram alienigenarum asportatum est f. Sepulcrum nihilominus, in quo Redemptor quievit, et in quo mulieribus angelicæ visionis ostensa est gloria, sic a Christianorum alienatum est potestate, ut ipsis custodibus, qui ad hoc observandum fuerant deputati, exclusis, nulli penitus fidelium ad hoc visitandum accessus pateret, qui tributa reddere Saladino recusaret. Sed quis hujus calamitatis miseriam per singula enumerare sufficiat? tota terra illa, cui benedixit Dominus, et in qua Filius Dei dignitatus est nasci, inter homines conversari, pati, mori, resurgere, cælos adire, et super discipulos gratiam Paracliti mittere, ac plura visibiliter operari miracula; terra, ubi Prophetarum et Apostolorum sacra viguere præconia, cædibus, rapinis, et variis oppressionibus, quæ a supradicto tyranno exercebantur, laborabat, sola civitate Tyro superstite, quæ propter sui firmitatem et propter adjacentis maris latitudinem spatiosam, expugnari non potuit. Verumtamen miserator et misericors Dominus, misericordiam suam in ira sua non continens, qui numquam obliviscitur misereri cum populo suo, quem diligit, corripit et castigat, in hac severitate pie ac misericorditer egit; multa fidelium millia, magnorum principum et nobilium catervas innumeras, ad agendum pœnitentiam de commissis, plures eorum ad vitam præsentem termino laudabili concludendam, terræ illius amissionis occasione clementer invitans. In hoc utique facto ad illius evangelici Samaritani exemplar, Christiano populo propter varias plagas criminum, in illis partibus Jerosolymitanis quasi semivivo relicto, conveniens antidotum cælestis medicus renovavit, severitatis vinum simul et oleum pietatis apponens; ut qui in arca tabernaculi virgam, et manna poni præceperat, unde plebem suo charactere insignitam in amissione terræ sanctæ virga percuteret, inde in agnitione suæ fragilitatis, ac cognitione proprii Creatoris, eam quasi baculo sustentaret.
[4] [Saxoniæ miser status.] Hæc ideo huic opusculo credidimus inserenda, ut facilius clarescat, quantis malorum perturbationibus illo tempore totus ubique pene concussus fuerit orbis, cum neque regio aliqua, vel provincia, nec civitas quidem exsisteret, quæ non bellis vel seditionibus coram positis laboraret, vel venturas formidaret. Nam sicut omnia corporis membra solo capite reguntur, et infirmato capite cetera membra ægritudinis incommoda sentire necesse est: ita postquam civitas Jerusalem, ubi Christianæ religionis exortæ sunt primitiæ, prophani principis tyrannidi subjacuit, per omnes fere fines, in quibus unius Dei frequentatur cultus, et maxime apud Saxoniam provinciam, rapinarum, incendiorum, aliarumque enormitatum exercebatur impietas g, ut duris passionibus capiti suo gravato, reliqua sanctæ Ecclesiæ membra non immerito condolere viderentur. Tunc igitur data est libertas, et resoluta legum frenis ira ruit, ut si vir ille facundissimus ab inferis emergeret, aptius hoc ævo quam suis diebus exclamaret, O mores, o tempora! Hac igitur inexplicabilis adversitatis instantia totus fere Hildensemensis episcopatus destitutus jacebat.
[5] [Legati Romani vita probissima:] Verum supra memoratus Romanæ sedis legatus, tam diræ cladis violentia coactus, in præfato monasterio perdies aliquot commoratus est. Nam quidam saniori usi consilio, illum affectuose præmonebant, ne sine potentis personæ conductu procederet, ne forte per quosdam malitiæ ministros, insidiarum jacula et laqueos absconditos, qui sibi tenderentur incurreret. Eorum igitur monitionibus et consiliis acquiescens, legatos ad imperatorem pro litteris conductitiis ab eo impetrandis direxit; quia Hildensemensis episcopus in multis imperialibus obsequiis detentus erat, et ideo ei in talibus auxilio esse non poterat. Quibus ad imperatoriam majestatem profectis, vir honorandus in loco jam sæpe nominato persistens, amplius quam trium hebdomadarum spatium complevit, nullis aliis nisi sacræ lectionis studiis invigilans, ut jam illius orthodoxi nostri, magnæ videlicet sanctitatis viri Hieronymi, spiritalis exercitii videretur imitator, aut legendo semper aliquid aut scribendo. Ad hunc quotiescumque, qui publicis sceleribus implicati essent, veniebant rogantes, quatenus de injuncta eis pœnitentia ex concessa sibi auctoritate aliquid relaxaret, in his discrete et prudenter se agebat: et primo causam modumque delicti diligentius perquirens, juxta culparum quantitatem condonationis gratiam temperabat. Sæpius etiam ad conventum fratrum accedens, eos, ut erat vir mitissimus, humiliter salutabat: cum quibus monasterium ingressus, huc illucque deambulando situm ejus et honestam per omnia dispositionem mirabatur.
[6] [in S. Bernwardi memoriam inquirit, et suadet Roman. Pont. ea de re adeundum.] Accidit ergo, ut una dierum oratorium solito ingressus, a fratribus qui præsentes erant requireret, qui tam magnifici operis fundator exstitisset, cui a fratribus responsum est, quod a quodam episcopo, magnitudine virtutum egregio, qui ante tempora sanctæ recordationis Gothehardi, episcopi Hildensemensis, ecclesiæ regimen tenebat, idem locus constructus, consecratus, et de possessionibus, quæ sibi hereditario jure cesserant, dotatus esset. Præterea quod in crypta ejusdem cœnobii sacræ corporis ejus essent reliquiæ reconditæ: adjicientes, quod quædam, quæ de probata ipsius conversatione conscripta essent, apud eos haberentur volumina h. Qui dum super tanti viri nomine studiosius requireret, audivit quod Bernwardus ei nomen fuerit, et quod de claro Saxonum sanguine exstiterit oriundus. His auditis, Deum qui sanctos suos glorificat benedicens; quædam de potioribus ejus miraculis in præsentia sui recitari præcepit, diligentius inquirens, si in eadem congregatione fratres exsisterent, qui aliqua de miraculis ejus celebrata vidissent. Cui plures e fratribus multa se de his frequenter vidisse responderunt. Ad hos apostolicæ sedis legatus: Si hæc, ait, quæ dixistis virtutum insignia in præsentia summi pontificis audirentur, non dubium, quin rationabilem et honestam petitionem optatus prosequeretur effectus, si ab eo beati viri translationem i peteretis. Aliquantis dehinc evolutis diebus, cum fratribus capitulum ingressus, post dulcia exhortationis ejus verba, universi, genibus ipsius advoluti, supplicabant attentius, ut quia sua inducti persuasione, pro translatione beati Confessoris promovenda, legatos ad Romanam destinare proponerent Ecclesiam, eis apud summum pontificem pius cooperator exsisteret. Illorum precibus admissis, consuluit, ut hi qui certius aliquid de miraculis sancti viri vidissent, aut vera comperissent, relatione in præsentia sui et domini Bernonis, qui eo tempore pontificatus culmen gerebat, juramento confirmarent k: impossibile dicens, ut Ecclesia Romana facilem in hujusmodi negotiis assensum præbeat, nisi de veritate rei plenius antea fuerit instructa. Hic dum in audientia omnium proposuisset, paratos eos et unanimes inveniens, cum ipsis pariter ad episcopum accessit: ubi in facie ipsorum et totius ecclesiæ, fratres quæcumque de virtutibus et signis beati viri viderant, aut per idoneos testes didicerant, sacramento præstito in sacrosanctis Evangeliis, vera esse contestati sunt. Quam attestationem præfatus Cardinalis in scriptum redigi, et tam suo quam episcopali sigillo diligentius consignari, mandavit.
[7] [Ob id Theodoricus abbas Romam mittitur.] His ita de consilio rationabiliter ordinatis, dominus cardinalis valedicens fratribus, et de impenso sibi ab eis puræ dilectionis obsequio quam plurimum regratiatus, profectus est, domino episcopo debita ipsum conducente reverentia, et in castro suo Wincenburch illum hospitio excipiente l. Cum quo pater monasterii usque ad idem castrum processit; et die sequenti cum ab eo benedictione petita, ad monasterium redire pararet, fideliter consuluit, ut rebus et impensis præparatis, si forte pro sæpedicto negotio Romanam visitare vellet ecclesiam, eum, quam citius posset, subsequi non differret. Qui ad conventum rediens, omnem consilii formam, quam ex ore viri venerabilis audierat, in communi proposuit. Deliberatione dehinc habita, quis ad hoc negotium exsequendum mitteretur, universis visum est, ut is, qui pater congregationis, legatione fungeretur, congruum esse dicentes, ut super tam celebris negotii promotione persona celebris et idonea mitteretur: qui primo infirmitatis suæ considerationem et itineris difficultatem opponens, ac imparem se huic labori per omnia judicans, quod petebatur humiliter recusavit. Tandem ad ipsorum cohortationem et precum instantiam, quod virium suarum robur sciebat excedere, concordi et pia petitione devictus, non dubitavit assumere.
[8] [Videtur S. Bernwardus e sepulcro procedere.] Ne quis autem ea, quæ de sacri corporis elevatione tunc temporis tractata sunt, casu, et non potius Dei præordinatione acta fuisse affirmare præsumat; non illa casu, sed ex divinæ dispositionis nutu, et de beati viri voluntate processisse, declarat revelatio cuidam religiosæ conversationis ostensa matronæ, quæ merito vitæ, bonæ apud omnes opinionis, bonoque virtutum flagrabat odore. Hæc Sancti Spiritus edocta unctione, quamvis habitu sæculari tegeretur, sæcularem tamen animum nullatenus gerebat, sed potius jejuniis, vigiliis, eleemosynis, aliisque Deo acceptis vacabat operibus. Hæc beati viri memoriam continuis orationibus frequentabat. Accidit ergo, ut nocte sanctissimæ Resurrectionis Dominicæ, dum solito precibus intenta noctem pervigilem duceret, tandem defatigata, sicut erat in facie prostrata, juxta pontificale sepulcrum leniter obdormiret: vidit ergo, quasi aperto sanctuarii tecto, et lapidum oppositione deposita, super sepulcri locum olei liquorem cælitus descendere largissimum, adeo exuberantem, ut magnum cryptæ spatium suo stillicidio videretur infundere. Quæ de rei novitate mirata, subito quod esset mirabilius aspexit, personam videlicet reverendi vultus, pontificalibus præparamentis adornatam, de eadem tumba procedere, et talibus eam verbis affari: Tempus adest mea de terra quo membra leventur. His dictis expergefacta, quæ viderat et audierat, non passim omnibus, sed paucis Deumque timentibus ipsius cœnobii fratribus retulit. Quam visionem omni veritate subnixam, subsequens visio comprobavit.
[9] [Alia visio.] Anno eodem, quo sæpius dicta sancti præsulis translatio celebrata est, quidam de ipsius monasterio seu collegio vir vita laudabilis, vidit per visum, quasi cryptam ejusdem cœnobii adoraturus intraret: cui apparuit qualiter de loco in quo sacri corporis reliquiæ servabantur, fons scaturiret purissimus, qui jam adeo excreverat, ut ad ostium cryptæ suo cursu processisset. Miratus ergo, et de ipso manibus hauriens, et ore degustans, mellis dulcedinem sensit. Qui currens ut abbati et fratribus visa nunciaret, ipsum monasterii patrem in conventu fratrum stantem reperit. Cui dum de novi fontis eruptione narraret, nondum finito sermone, fons ipse, ut sibi videbatur, effluxionis suæ largitate ante faciem ipsorum apparuit, quem videns is qui abbati referre venerat: Ecce, ait, domine, fons ille de quo dixi vobis. Qui utrique lacrymati præ gaudio, flexis genibus, Deum a quo quicquid sanctis virtutis datur venit, et quasi a lucidissimo fonte procedit, benedixerunt. Dehinc post longas gratiarum actiones, talem abbas prorupit in vocem: Merito, frater, Deum de universis donis ejus benedicimus, quia indubitanter scio, quod de gratia largitatis ejus, qui dives est in omnes, meritis dilecti patroni nostri suffragantibus, nil nobis de reliquo, si Deum timuerimus, deesse poterit. Evigilans, quæ viderat, utpote vir humanæ laudis favorem omnino declinans, paucis e fratribus retulit, rogans quatenus audita silentio tegerent, donec certius cognoscerent, quid de suæ visionis mysterio divinæ ordinationi fieri placeret. Nos vero, qui hominem novimus, et hæc de se ipso referente audivimus, fidenter quæcumque vidit, litteris mandamus, et cum ipso quasi cum viro, in quo dolus non erat, rei veritatem contestamur. Hæ geminæ visiones, sicut pene uno et eodem ordine prodierunt, ita sub uno interpretationis tenore intelligi possunt, quia unus et indissimilis ex his processit effectus. Nam sive olei largitas, vel fontis ubertas largitatem signabat miraculorum, quæ Salvatoris gratia, et ejus electi merito sic exuberasse videmus; ut non jam tantum in sola Saxonia provincia, verum etiam in multis mundi partibus celebris ejus frequentetur memoria, de quibus, quia nos ad cœptum orationis ordinem properamus, in sequentibus plenius dicemus.
[10] [Captivus S. Bernwardi me ritis liberatur.] Cum ergo, ut superius retulimus, de sacri corporis elevatione crebro fratres conferrent, paucis diebus post discessum cardinalis evolutis, meritis beati præsulis accidit res mira pro sui magnitudinis dignitate, silentio nullatenus occultanda. Juvenis quidam, non ignobiliter natus, in episcopatu Hildensemensi erat notissimus. Hic in ea, quam præmisimus, bellorum instantia captus ab hostibus, in civitatem Bruneswich adductus est. Qui dum ab eo, quam non habebat, extorquere vellent pecuniam, pedes ejus compedibus onerantes, manus vinculis vinxere ferreis, non quidem eas constringentes, sed longius a se quasi in equulei suspensione ab invicem extendentes, et clavis quibusdam solidis parieti domus tenacius affigentes, quem sic absque cibi exhibitione per triduum stare coegerunt, diligenter ne fuga elaberetur adhibentes custodes. Anxius ergo quid faceret, cum humano destitutus nullum nisi divinum præstolaretur subsidium, Deus cujus misericordiæ non est numerus, qui erigit elisos, et solvit compeditos, notis et amicis suis hoc inspiravit, quatenus cum eo qui tenebatur in vinculis, voverent, ut si a præsentis instantia periculi mereretur absolvi, beati confessoris memoriam in habitu pœnitentiali visitaret; et tantum inopiæ pauperum largiretur, quantum appensum in statera proprii corporis pondus pensaret, eleemosynæ. Voto facto, et sancti patris auxilio implorato, multa celeritate ruptis vinculis, et solutis compedibus, mirum in modum custodibus, ut olim Helisæi hostibus, cæcitate percussis, beati viri patrocinio, et fugæ confidens præsidio, die medio abscessit incolumis. Gratiæ dehinc circa se in tantæ necessitatis articulo exhibitæ non immemor, vota fideliter exsolvit; et taliter, ut diximus, rem circa se fuisse gestam, coram fratribus, aliisque qui aderant fidelibus, in sacris reliquiis jurejurando contestatus est, qui clero et populo præsentatus, uno et eodem narrationis ordine, divinæ virtutis opus, diligentius et sæpius de mera veritate requisitus, palam omnibus enarravit. Omnes igitur in communi Salvatoris gratiam, qui tali civitatem ipsorum dignatus est illustrare patrono, collaudantes, hanc optabilem sancti viri translationem ulterius non debere differri clamabant, præsertim cum illud Deo, qui in sanctis suis honoratur, et ejus electo gratissimum esse, tam evidentis ostensio miraculi declararet. De hujus miraculi patratione fratres vehementer in Domino gavisi, decreverunt, quatenus hoc celebre factum litteris mandatum, et suo signatum sigillo apostolicæ sedis legato præsentaretur, ut tanto ferventius ipsorum negotiis insisteret, quanto illud sancto Dei gratissimum fore novitate miraculi non dubitaret.
ANNOTATA.
a Liber Translationis et Miraculorum S. Bernwardi non unum habet auctorem, sed plures. A pluribus enim continuatus est, ut constat ex numeris 31 et 32. In priore quidem agitur de cæco illuminato anno 1315, in posteriori autem meretrix anno 1431 narrat quomodo intercessione sancti ad meliorem vitam traducta fuerit. Habetur igitur intervallum centum sedecim annorum inter utrumque miraculum. Dein nuspiam indicat scriptor anonymus, se monachum fuisse S. Michaelis; constanter enim de isto monasterio loquitur quasi de quocumque alio loco, neque ulla significatione prodit aliquam necessitudinem se cum monasterio habuisse. Tandem num. 1 profitetur, se aliquamiracula vidisse, sed spectatorem Translationis se fuisse omnino tacet. Ex hisce omnibus deducimus plures anonymos libro allaborasse, eosque omnes sat diu scripsisse post Translationem, quæ vox hic loci significat solemnem canonizationem, quæ pontificia auctoritate erat facienda, ut vidimus Commentarii prævii num. 99 et seq.
b Annotato a ad caput VII ex hoc loco monstravimus, Tangmarum totam Vitam, etiam transitum S. Bernwardi litteris consignasse; adeoque male assutum fuisse glossema: Hic desinit Tangmarus.
c Cœlestinus III sedem apostolicam occupavit ab 1191 ad 1198. Vir erat, ait Ciacconius [Vitæ Rom. Pontt. tom. I, col. 1151.] , ob humanitatem, prudentiam, comitatem et mite ingenium omnibus gratissimus. Præter S. Bernwardum nostrum, etiam SS. Joannem Gualbertum, Ubaldum, episcopum Eugubinum sanctis adscripsit.
d Duo hujus nominis cardinales, a Cœlestino III creati, occurrunt apud Ciacconium: nempe in prima creatione, die pentecostes anni 1191 facta, est Cynthius, variis legationibus functus [Ibid. col. 1161.] : et in secunda aut quarta, Cencius Sabellus, cujus memoria exstat hactenus in basilica Lateranensi [Ibid. col. 1164.] . Uter fuerit legatus in Dania, discernere facile est. Nam in textu nostro habemus Cencium legatum fuisse presbyterum cardinalem; ast Cencius Sabellus mansit diaconus cardinalis usque ad pontificatum Innocentii III, qui illum transtulit a titulo S. Luciæ in Silice ad presbyteralem SS. Joannis et Pauli seu Pammachii. Cynthius, qui etiam Censius vocatur, titulum presbyteralem S. Laurentii in Lucina (quam dedicari curavit [Cfr Baron. ad an. 1195 § VI, Cfr Pagium ad eumd. an. 7.] .) ab initio obtinuit, et præterea aliis legationibus functus fuit. Unde nullum mihi est dubium, quin de hoc in textu nostro agatur. Quæ porro fuerit causa legationis in Daniam (quæ hic Dacia more scriptorum istius ævi vocatur) a scriptore nostro exprimitur. Forsan etiam pro concordia sancienda inter varias Ecclesias hactenus in Officiis divinis, quæ circahoc tempus facta fuit sub Absalone, Lundensi archiepiscopo [Pagius, Critic. Baron. ad an. 1193 § XI.] divisas.
e Theodoricus II, auctor Vitæ Germanicæ S. Bernwardi, monasterium S. Michaelis Hildescense rexit, ut dictum fuit Commentarii prævii num. 5.
f Anno 1187, IV kal. octobris, Saladinus Hierosolymitanam urbem occupavit [Cfr Baron. ad ann. 1187 § VII et seqq.] . Recte animadvertit Pagius [Crit. Baron. ad an. 1194 § XII] , quasdam loquendi formulas, ut sunt: his diebus, eo tempore etc. viros eruditos in errorem impulisse; quum tamen sat magnam latitudinem habeant. Exemplum esto capta Hierosolyma jam a sexennio, quando anno 1193 Cencius legatus, Hildesiam appulit.
g Eodem fere modo interpretari nos oportet, quæ hic dicit scriptor noster de misero statu Saxoniæ, videlicet circa ista tempora fuisse provinciam cædibus, rapinis, incendiis vastatam; quin propterea reportanda sit calamitas ad pontificatum Bernonis. Nam sub episcopatu Adelogi et Bernonis, secundum Chronicum Hildesheimense [Pertz, Monum. Germ. Hist. tom. VII, p. 857 et seq.] , omnia pacifice videntur processisse. Sed Conrado utriusque successore adHerbipolensem cathedram translato, Harbertus seu Heribertus circa finem sæculi XII electus fuit totius capituli et cleri consensu, omnibus laicis omnino contradicentibus: propter quod, ait scriptor, Ecclesia nostra multos et graves labores, expensas, pericula, tam communium quam privatarum rerum dispendia et episcopalium possessionum alienationes perpessa est. Atque hinc vehementer dubito, an Berno Episcopus, ut dicitur infra num. 16, propterea negotium solemnis Translationis suspenderit, quia totius provinciæ necdum sopita esset turbatio.
h Inter scripta, legato oblata, erat certe Vita S. Bernwardi, a Tangmaro confecta, et documenta miraculorum.
i Jam supra Annotato a monstravimus, vocem Translatio æquipollere solemni canonizationi.
k Berno episcopatum Hildesiensem rexit ab anno 1190 ad 1194 [Schmid, tom. I, p. 228.] .
l Villa in extremis finibus meridionalibus diœcesis Hildesiensis.
CAPUT II.
Post varios casus canonizatio Romæ decernitur et Hildesiæ celebratur.
[Abbas Romam petit, et in itinere cum legato spoliatur;] His gestis, dominus abbas rebus et impensis quæ ad præfatam legationem erant necessariæ, præparatis, fratrum se orationi attentius commendans, peregrinatione assumta, præcedentem subsecutus est Cardinalem; eumque jam in confiniis Alpium apud monasterium Schaphus, quod latine Luxovium dicitur, reperit; ubi venerabilis pater Columbanus a, ut ex gestis ejus colligitur, Deo dignam, paucisque imitabilem conversationem duxit, cujus adventu comperto gavisus valde, in occursum ejus processit, et in amplexibus ejus diutius immoratus, gratissimum se viæ comitem habere protestatus est. Qui pariter inde digressi, versus montem Septimium iter direxerunt, quem cum transituri essent, Andreas quidam Marmoracensis castri b, quod huic monti vicinum erat, habitator, armata eis manu occurrens, publicam itineris viam occupavit, eos et res ipsorum hostiliter invasit; mandatum se ab imperatore fingens accepisse, ne personam ecclesiasticam Romanum adire pontificem, quæ litteras illo deferret, nullatenus pateretur. Omnibus dehinc sub gravis juramenti interpositione comminatus est, nisi scripta quæ apud se habebant, ipsius præsentiæ incunctanter exhiberent, eos mutilare non formidaret. Litteris ergo in communi prolatis furorem furore cumulavit; et, quod dictu nefas est, Vicarium ejus, cui ligandi solvendique potestas concessa est, captivare non timuit: quo in castrum Marmoracense contumeliose abducto, rebusque suis adversaria manu distractis, qui in comitatu ejus erant, eo relicto, montem Septimium pedites transierunt. At memoratus abbas montem in quo castrum idem situm est, difficulter ascendens, dictumque malefactorem de suæ legationis causa humiliter expediens, vix obtinuit, ut rerum suarum partem reciperet; data sponsione ne ad partes adiret Italiæ, verum ad natale solum sine retractatione rediret.
[12] [sed Rotholfus princeps ablata legato et abbati restitui jubet:] In tantorum igitur malorum positi discrimine, dum penitus quid facto opus esset ignoraret, tandem his qui cum eo erant visum est, ut ad Curiensem episcopum c, in cujus diœcesi jam dictæ crudelitatis minister degebat, accederent, si forte ipsius auctoritate ad satisfactionem et rerum suarum restitutionem inclinari potuisset. Qui non longe a castro digressi, quosdam præcipuos ejusdem ecclesiæ fratres, et ministeriales obvios habuerunt, qui eos fama vulgante, sinistro casu turbatos audierant; et, ut ea quæ relatu didicerant, oculata fide cognoscerent, ad locum patrati sceleris properabant. Hi compassione moti super eos, ad virum exsecrabilem cum ipsis accedentes, Romanæ sedis legatum jam custodia ejectum repererunt, quem scelerati raptores instanter urgebant, ut celerius abscederet, paucis equis et rebus in parva quantitate sibi restitutis. Zelo igitur Dei vehementer accensi firmum se pro domo Israel contra adversarios murum opposuerunt, graviterque nefariis invasoribus comminati sunt, quia nisi viros, quos in animæ suæ periculum turbaverant, satisfactione competenti placarent, excommunicationis in eos non differrent promulgare sententiam. Verum cum obstinatam ejus, ut bestialem, per omnia mentem, nec lenitas monitionis, nec correptionis asperitas permoveret, præpotens quidam, Rotholfus nomine, ex eadem provincia, audiens quæ gesta sunt, commotus valde, præfato prædoni mandavit: quia nisi rebus eorum restitutis, eos in pace quo vellent pateretur abire, ipse tam enorme scelus non pateretur inultum; adjiciens, si jussis ejus non pareret, diu cum ipso habitum fœdus rescinderet, et castrum, de cujus munitione confidebat, funditus eversum, solo adæquaret. Qui contrario sibi accepto nuntio, importabile præsentiens, si gratiam sui demereretur domini, prudenter apud se deliberans, quæ violenter abstulerat, magna ex parte restituens, eos ulterius detinendo molestare non præsumsit.
[13] [Mediolanum veniunt.] Rebus suis ergo receptis, post dies paucos Mediolanum venientes, apud ecclesiam beati Ambrosii hospitium habuerunt: ubi certius eis innotuit, quod gravis inter Romanæ sedis pontificem, et imperatorem verteretur discordia; per totam etiam Italiam imperatoris edictum pendere, ut quicumque reperti fuissent, qui cujuslibet causæ obtentu, Romanam adire præsumerent ecclesiam, contumeliis affecti, rebusque nudati, aut vinculis arctari debere, aut ad propria redire compelli d. Quæ persecutionis procella in tantum efferbuit, ut Ostiensis episcopus a Francia rediens, apud Senam oppidum, a satellitibus imperatoris, omnibus suis antea distractis, in custodia teneretur e. Hoc nuncio satis exterriti, ratum duxerunt ut ab invicem divisi, alius per Papiam, et alter per Placentiam transitum haberent, cautius esse judicantes hac separatione, si fieri posset, manum declinare adversariam, quam pariter juncti hostiles denuo experirentur insultus. Qui cum lacrymarum et singultuum amaritudine segregati, post dies paucos cum senior memoratus Lucam venisset, et nulli ei ulterius procedendi daretur facultas, a publico peregrinorum declinans itinere, Pisam civitatem opulentissimam adiit; ubi cum nobilioribus civitatis de conductu locutus, ab eo aliisque diversarum provinciarum clericis accepta pecunia, fideliter polliciti sunt, securum et nullius auctoritate infringendum se ipsis præbituros conductum. Hos per loca maritima pariter dierum quatuor subsecuti sunt. Verum cum nec per loca illa ulla penitus esset eundi securitas, eo quod dolo et proditione unius eorum ductoris, a domino provinciæ ipsis insidiæ tenderentur, habito consilio, consultius visum est propriæ habitationis larem revisere, quam feritate gentis illius, et rerum suarum amissione periclitari. Quid autem contrarietatis et molestiæ in redeundo pertulerint quam difficulter multitudinem militum, quam a tergo imminentem viderunt evaserint, lectoris parcentes fastidio, sub silentio transeundum putavimus.
[14] [Romam tandem perveniunt:] Post diversos tandem sinistrorum eventuum casus, post solutam cujusdam castri, in quo se ut hostiles devitarent impetus receperant, obsidionem, Pisam reversi, plures eorum causis, pro quibus jam plurimum laboris et rerum expenderant, renunciantes, infectis negotiis ad propria repedabant. Verum jam sæpe dictus senior, juxta illud viri Sapientis eloquium: Jacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet [Ps. LIV, 23.], spem omnem et fiduciam in Deo figens, et sacri Præsulis, ob cujus honorem in terris ampliandum, exsul in ignotis errabat partibus orbis, sese credens protectioni, dum quod sibi faciendum restaret, anxio corde revolveret, nutu Dei negotiatores quosdam ejusdem civitatis mercimonii sui gratia in proximo versus Neapolim civitatem Apuliæ navigaturos audivit f. Ad hos accedens, et causam suæ peregrinationis aperiens, tutissimum sibi exsistere affirmabant, ut labore navigationis assumto, eorum societati se jungeret, eo quod per vicina Romanæ civitatis, pæne ad ipsas Tiberis fauces applicare deberent. Qui gavisus, Deoque, qui non derelinquit sperantes in se, grates exsolvens uberimas, eorum acquiescens consilio, primo quidem periculis latronum, periculis fluminum, periculis in falsis ductoribus, postremo periculis in mari pæne usque ad defectum corporis attritus, Deo tandem duce, urbem Romanam ingressus est. Sed, quia sedis apostolicæ Legatus, de quo supra retulimus, necdum adhuc redierat, ipse litteris ejus, quas ad Cardinales dederat, qui ei specialis amicitiæ vinculo annexi erant, exhibitis, ubi ex earum serie intellexerunt, quantum ei præfatus Abbas dilectionis ac reverentiæ impenderat, quam plurimum regratiati, polliciti sunt se causam, pro qua Romanam visitasset ecclesiam, omni qua possent instantia promoturos. Dehinc post paucorum dierum cursum, idem Legatus, Dei cooperante gratia, totius pæne Romanæ civitatis exceptus occursu, cum in audientia summi Pontificis diligentius exposuisset, quanto dilectionis fervore in monasterio ipsius Abbatis a fratribus tentus fuisset, maximum ex hoc favorem adeptus, non modicum, ut post patuit, honoris a domino Papa consecutus est. Statuta postmodum die, summus Pontifex de adventus ejus causa inter Cardinales librum proponens, qui de vita et miraculis beati viri conscriptus est, in audientia ipsorum recitari præcepit. Qui, ubi sanctam ejus conversationem et virtutum insignia compererunt, Deum qui in sanctis suis mirabilis et gloriosus est, benedicentes, facilem in tam rationabili Deoque accepta petitione præbuere assensum.
[15] [Ubi Actis recognitis, Catalogo sanctorum inscribitur.] Ad hæc, dominus Apostolicus præfatum Seniorem taliter alloquitur: Cum te, frater honorande, tibique subjectos in religionis fervore, et monastici ordinis observantia laudabiliter audiamus proficere; et cum venerabilem virum Bernwardum, quondam Hildensemensem episcopum, cœnobii vestri fundatorem, gloriosam et memoratu dignissimam in terris vitam duxisse, et multis coruscasse miraculis, textu vitæ ejus inspecto, indubitanter sciamus, auctoritate Dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli, dilecti quoque filii nostri Cincii cardinalis interventu mediante, qui legationis suæ tempore multa, ut asserit, a vobis benignitatis expertus est argumenta, jam dictum reverendissimum virum in catalogo Sanctorum amodo numerandum decrevimus, et sacratissimum corpus ejus de terræ gremio erigendum, et inter sanctorum memorias veneratione condigna collocandum. Ad hæc Senior lacrymatus præ gaudio, pedibus ejus gratias acturus prosternitur; sed assistentium manibus erectus, in oratorium beatæ Mariæ semper virginis ducitur, ibique Deo laudibus exhibitis, tam a summo Pontifice, quam a Cardinalibus, et maxima Cleri populique frequentia, beatus confessor in Sabbato ante natale Domini sollemniter canonizatur g.
[16] [Abbas monasterium lætus repetit: varia miracula] Litteris dehinc testimonialibus de his impetratis, aliisque suis negotiis expeditis, licentia et benedictione a summo Pontifice accepta, memoratus Abbas ad propriæ habitationis locum redire maturabat. Cujus adventu civitas tota spiritali exhilarata gaudio, jucundissimi negotii exsecutorem jucundo satis excepit occursu, personæ dilectæ sospitati, et prospero ad vota successui multo congratulata favore. Verum, cum ea, de qua supra retulimus, totius provinciæ nec dum sopita esset turbatio, propter multam rerum penuriam, et angustiam temporis, usque in annum sequentem placuit suspendi negotium. Sub hac dilatione, meritis beati Præsulis, ab antiquorum miraculis patrum non differens accidit miraculum, eximiæ sanctitatis ejus et pietatis immensæ manifestum satis præbens argumentum. In ipsa civitate Hildensemensi, puer non ignotis ortus parentibus, subita ægritudine præventus immatura morte decessit; ut est moris in talibus, funeri exsequiæ parabantur. Parentes carissima orbati sobole, post gemitus et lacrymas interni doloris indices, vicinorum qui aderant instinctu voverunt, ut si suffragio in proximo transferendi Antistitis defunctus vitam reciperet, ipsi cum oblationibus ejus honorabile sepulcrum, una cum suscitato gratias acturi visitarent. Quid plura? parentes paruere consilio: vitæ redditur exanimis, vota solvuntur, et beatus Confessor debitis ab utroque sexu laudibus extollitur. Qui de facto hæsitaverit, multitudinis quæ aderat accipiat testimonium.
[17] [messe maturius quam aliis annis facta, omnia ad Translationem disponuntur.] Neque hoc reticebimus, quod anno eodem sic mature frugum aliorumque seminum accessit maturitas, ut solita metendi tempora longe prævenisse viderentur, in tantum ut centenarii senes numquam segetes adeo tempestive suo collectas ævo faterentur: hoc nimirum Deo, cujus omnia nutu reguntur, procurante, ut ad imminentem beati Præsulis festivitatem, actibus exoneratus necessariis, longius latiusque liberior populus occurreret et expeditius feriaret. Frequentes etiam anno toto a fratribus aliisque fidelibus orationes ad Deum porrectæ sunt, ut ea quæ pro electi sui glorificatione facienda erant, ad honorem et laudem sui nominis benigno prosequeretur effectu. Jamque sacratissimæ Virginis aderat Assumtio, cum non solum propter specialem Hildensemensem festivitatem h, verum etiam pro sanctarum reliquiarum sublevatione, quæ proxima die celebranda erat, cum diversarum ecclesiarum prælatis inæstimabilis multitudo, non tantum de propinquis et cognitis, sed etiam de remotis terrarum provinciis certatim confluxerant. Qua die in Dei laudibus ob venerationem piæ Matris ejus rite peracta, dominus Berno episcopus, cujus auctoritate et ministerio res erat promovenda, sub ipsius noctis crepusculo, secretius ad monasterium, ubi sacra pignora servabantur, venit; quonam ordine in re divina procedendum esset, cum fratribus aliisque gravibus personis deliberaturus. Verum, cum pro nimietate popularis frequentiæ, qui præoptatam sacræ translationis horam diligentius observabant, nulli penitus ad ipsum sepulcri locum aditus pateret, placuit, ut remotis omnibus ipse pater monasterii cum aliquantis fratribus aliisque viris religiosis assumtis, lapidem, qui eidem tumbæ superpositus erat, facerent removeri, ne postmodum in sacri corporis elevatione maximus ille concursus mora detineretur invita. Quo facto, januis ecclesiæ firmissime seratis, et lapide sublato, sarcophagum satis admodum idonee sculptum viderunt; quo præmissis orationibus patefacto, spiritalem et antea incognitum exhalans odorem cælestis ille thesaurus, regalibus utique divitiis incomparabiliter præferendus, apparuit.
[18] [Levatur et transfertur sacrum corpus.] Nec defuit ille, qui in suo nomine congregatis numquam deesse consuevit Jesus noster, Jesus bonus, cujus gratia visitante cæcitatis humanæ caligo detergitur; cujus illustratione cordis impœnitentis, quo in spiritum ejus peccatur, duritia mollitur. Videres enim nonnullos eorum, qui aderant, dum suas examinant conscientias, in lacrymas resolutos; dumque se cognoscunt a meritorum ejus longe distare præconiis, artus cælestium præceptorum olim jugo exercitatos vix audere contingere. Sciebant enim virum nobilitatem carnis, quæ superbiæ fomentum est, intuitu Conditoris et propriæ conditionis humilitate, calcasse. Accedebat memoriæ hominem castitate Angelicum, nam castitas cum humilitate Angelicæ puritatis est particeps, adeo pudicitiam carnis intra cordis hospitia inviolatam conservasse, ut ab annis tenerioribus usque ad vitæ transeuntis occasum, casus nivei pudoris inexpertus, merito cum eis qui cum mulieribus non sunt coinquinati, sequatur agnum sine macula, quocumque ierit [Apoc. XIV.]. Legerant nihilominus, pastorem piissimum, pauperem quidem spiritu, æternitatis amore manus ad pauperes extendisse largissimas. Adverterunt geminæ caritatis in qua lex pendet et prophetæ, sic in ejus pectore convaluisse vigorem, ut non fratrum affectum tenerrimum, nec propinquorum lineam clarissimam, non affinium aut amicorum nobilitatem, sed cæli Dominum, sui heredem statuerit. Et nunc jure cum illis, quorum Dominus pars hereditatis eorum et quorum funes ceciderunt in præclaris [Ps. XV.], centuplum accipiens, immortalitatis dote vestiatur. Sed quid multis moramur? Quod Deus faciendum præordinaverat, hominis erat devotione adimplendum. Excipiuntur tandem de tumulo membra loco celebriori collocanda, et ad instar Dominici corporis, famuli sui corpus syndone munda involutum, mane sequenti, ecclesia, prælatorumque præsente frequentia, reverenter de terræ pulvere sublevatur, et ea hora qua Spiritus veritatis in linguis igneis discipulos visitasse affirmatur i, per medium deportatur ecclesiæ, et tam cleri quam populi universitas in ejus laudem accenditur: casula etiam serica beati præsulis, in qua tot annis, scilicet centum septuaginta duobus sepultus fuerat, adhuc recens et incorrupta apparuit, cujus etiam tactu multi infirmi curati sunt.
[19] [In cathedralem defertur, et inde ad monasterium.] Affuit statim quædam, ut præmisimus, per olei stillicidium præsignata circa languentes larga sanitatum operatio. Nam dæmone dirissimo mulier quædam vexata, dum ad tumulum Deo digni Antistitis a viris octo spiritu renitente maligno, vix deprimitur, illius mediante suffragio, multis præsentibus et rei eventum præstolantibus, hoste fugato femina mundatur, ut liquido pateret, quod is qui spiritu semper mundo, quo Deus videtur, pollebat, spiritibus potenter imperaret immundis. Corpore dehinc sacro cum laudibus et canticis spiritualibus ad principalem ecclesiam deportato, ibique missarum solemniis pro præsentia tanti patris festive celebratis, incredibili sexus utriusque stipatum caterva, denuo ad monasterium refertur.
ANNOTATA.
a Browerus suspicatur scaphus esse vocem Saxonicam, quæ idem sonat ac Luxorium [Sidera illust., Vita S. Bern., p. 102.] . Sed lingua Saxonum non potest differre in radicibus suis, ut patet, a communi lingua teutonica, quæ certe nihil exhibet, quo hæc vox explicari possit.
b Castrum Marmoracense, quod hodie Marmels dici censeo, viginti novem circiter chiliometris meridiem versus Curia, urbe episcopali in Rhætia, distat, ac monti Septimio (Septimerberg) adjacet. In carta Curiensi, data XXV 1160, traditur S. Adelgotto episcopo Andreas de Marmorea, ita ut ipse Andreas castrum debeat habere in beneficio: quod si filios non habuerit, filiæ debeant habere [Eichorn., Episc. Curiensis, Probat. p. 55.] . Hic igitur Andreas aut ejus filius homonymus legatum spoliatum retinuit.
c Isto tempore Curiensem sedem occupabat Henricus II ab anno 1180 ad 1193 [Ibid., p. 83.] : ex præcedenti Annotato satis liquet, cur ad Curiensemantistitem recurrerit legatus: erat enim Andreas Curiensis Ecclesiæ beneficiarius.
d Hoc anno 1192 plures civitates Laudensium, Cremonensium, Bergomatium, Comatium in ruinam Mediolani conjuraverant: hinc omnia suspicionibus erant plena, in hisce controversiis partes etiam suas agentibus imperatoribus Germanicis [Giulini, Memor. di Milan, t. VI, p. 97.] . Adeoque quam maxime impeditus commeatus hominum et rerum.
e Ab anno 1189 ad 1206 Ostiensis episcopus fuit Octavianus, multis legationibus, pro sede apostolica obitis, clarus [Ughelli, Ital. sac., t. I, col. 67.] .
f Apulia, ut liquet, hic sumitur pro hodierno regno Neapolitano, saltem magna ex parte.
g Anno 1192, littera dominicali D notato, sabbathum ante Natale Domini concurrebat cum die XIX decembris.
h Ecclesia cathedralis olim et hactenus consecrata fuit sub invocatione B. Mariæ Virginis.
i Nempe quando in choro canitur hora tertia, seu circa horam nonam matutinam.
CAPUT III.
Varia enarrantur miracula.
[Cæci illuminati;] Interea munerum divinorum erga ægrotos multiplicantur beneficia. Nempe anus quædam, multo tempore visu privata, ob spem recuperandi luminis beati viri præconium interpellabat attentius, statimque sanie ab oculorum loco largius prorumpente, multis intuentibus, et testimonium de diuturna cæcitate perhibentibus, visum recepit. Miles quidam Udalricus de villa Blithenem, principalis ecclesiæ ministerialis a, cnm in oculo altero ex igne sacro tumescente, nihil eo videns gravissime torqueretur, ipso die translationis, aquam beati pontificis brachio benedictam et intinctam sibi afferri devotius petivit, eaque oculi tumorem liniens, mira celeritate visu recepto, et tumore laxato, sedavit dolorem. Postmodum de rei veritate requisitus, eo quo diximus ordine remedium consecutum, lacrymis ubertim præ gaudio fluentibus, protestatus est. Item alius majoris ecclesiæ ministerialis, Gerungus nomine, ad idem sollemne festivitatis gaudium, scilicet translationis, cum uxore et liberis advenerat. Qui cum post divinæ servitutis officia redire domum pararet, in silva quadam hostium, quos plures habebat, incautius feritatem incidit, a quibus captus et in interiora silvæ deductus, ferro ponderoso satis ad arborem eximiæ magnitudinis constrictus est. Cum ergo de viro arctissime vincto ne se ullatenus effugere posset securiores exsisterent, et ipsi per nemus liberius passim vagarentur, captivus ille, cum beati patris, cui se attentius ea die commendavit, patrocinium obnixius imploraret, subito ferro quo vinctus fuerat divinitus confracto, et vinculis quibus manus ejus a tergo ligatæ fuerant disruptis, incolumis abscedens, uxorem suam, quæ pro sui absentia nimia erat amaritudine confecta, ad propria rediens sua ereptione consolatus est.
[21] [Presbyter incredulus punitus.] Eadem die ad horam vespertinam, puer septennis a nativitate cæcus, ad tumulum sæpe memorati præsulis lumen recepit. Sed cum fratribus et pluribus qui aderant ecclesiarum prælatis de facto non constaret, parentibus pueri, et eis qui rem noverant ad medium deductis, eorum testimonio plenius certificati sunt. Sacerdos quidam, Gerlacus nomine, canonicus sancti Mauricii b, cum nimium esset incredulus eorum, quæ de sanctitate et virtutibus sancti Bernwardi resonabant ex divina dispensatione incidit in languorem. Tandem cum peritissimi medici circumstantias morbi iuvestigassent, suaserunt ut potius de animæ quam corporis sanitate curam ageret, asserentes quod hæc species morbi, aut vix, aut nullatenus decidi posset. Presbyter itaque præfatus, mortem cum ante oculos audiret adesse, beatum cœpit invocare Bernwardum, ut ei a Deo spatium vivendi obtineret. Cumque hac precum instantia defatigatus obdormisset, ecce postquam evigilavit, invenit se ab omni infirmitate liberatum.
[22] [Miles captivus liberatus;] Quidam miles devotus de Padelburne, Odalricus nomine, ab inimicis suis captus, et in castrum quoddam sublimissimum, quod Ravensberch c dicitur, perductus, custodiæ, ac vinculis mancipatus est. Qui videns se in magno vitæ discrimine positum, nec ullum patere effugium, toto corde confugit ad divinum adjutorium, sanctum Bernwardum specialiter invocans, lacrymis et suspiriis obsecravit, ut eum de præsenti liberaret angustia, quatenus per hoc amplius mundo innotescerent ejus beneficia. Quadam itaque nocte, ubi custodes obdormisse advertit, compedem manu tentavit, experiri volens, si qua arte vel industria eximi posset ab illa; invenitque ferri duritiem, velut plumbi laminam præter spem emollitam. Tunc nemine sciente, et absque difficultate dissolvens omnia vinculorum retinacula, cœpit quærere unde facilius evadere posset, agnoscensque omnes exitus diligenter obseratos, committens se omnipotenti Deo, cum beati Bernwardi patrocinio murum scandit, et ab alto desiliit, sed in nullo penitus eum vel vallis profunditas, vel saxorum subterjacentium asperitas læsit. Liberatorem ergo suum alacriter et sine mora expetens, Hildensem venit, peractum circa se miraculum palam omnibus enarravit, atque in testimonium peractæ virtutis compedem secum delatam super beati pontificis tumbam pependit.
[23] [cloudi et contracti sanati,] Ortus quidam puer in Hildensem Ezici filius, distortum habens pedem, ita ut longior pedica curvata plantæ videretur contigua, pro quo cum parentes votum fecissent beato Bernwardo, puer recepto pedum officio, patrem ad sepulcrum sanctissimi Præsulis est secutus. Contigit aliquando ut reliquiæ beati Bernwardi ad villam Brandesleve d deferrentur, in qua quædam virgo fuit, quæ ab ortu nativitatis unius cruris officio erat privata. Quæ cum pro spe sanitatis ante reliquias prosternitur, cœperunt contracti cruris nervi tanta vi distendi, ut sonitus audiretur a multis. Ipsa vero doloribus nimiis cruciabatur, sed post unius horæ spatium integram recepit sanitatem. Erat quidam miles in eadem villa, qui habebat filium, qui propter alterius cruris brevitatem, sine sustentamine impotens fuit ad eundum. Hic ad beati viri tumbam adductus, crure debili alteri coæquato, salutem recepit.
[24] [dæmoniaca] Obsessa multo tempore a dæmone mulier quædam, de Trajecto e ad beatum Bernwardum ducebatur, diabolus autem cum Hildensem appropinquaret, clamavit se Bernwardi domum non intraturum, eo quod ipse hostis esset acerrimus magistri sui. Fideles vero, cum hæc audissent, trahendo et impellendo nihil penitus potuerunt proficere, donec ipsa de manibus trahentium se excutiens, in lacum luto repletum desiliit, ut dæmon ibi feminam suffocaret. Quam extractam ut mundarent extrinsecus, intellexerunt mundatam interius, et cum ingenti gaudio cum suis comitibus ad beati Præsulis sepulcrum pervenit. Notificatur hoc miraculum plurimis per sequens.
[25] [purgatæ;] In Lubeck quidam, Henricus nomine, sedit in mensa cum conjuge sua Mecthilda; hæc mox in furiam conversa a multis funibus est ligata, sacerdotes vero et clerici reliquias apportantes exorcismos et conjurationes legebant. Tunc dæmon prorumpens in vocem, clamavit: Clerice, quid te fatigas? propter te hinc non recedam; quia in furore suo vir ejus mihi ipsam tradidit ad inhabitandum. Nam et ego decem et octo annos in alia muliere mansionem habui, sed quidam me ad quemdam Bernwardum trahere volebant, unde me relinquere eam oportebat. His auditis, necessaria pro itinere ad beatum Bernwardum paraverunt. Omnibus itaque præparatis, dæmon clamare cœpit: Bernwardum non audire, nec videre audeo, unde me fugere oportet, et hoc dicto abscessit, statimque mulier sensum recepit, et gratias suo liberatori egit. Erat in Thuringia in Denstede f vidua quædam, Adeldrud nomine, per viginti annos a dæmone fatigata; quæ ad patrocinium beati Præsulis confugiens liberata est.
[26] [mulier ægrota et sacerdos curati;] Matrona quædam in Magdeburch fuit, cujus filia cum in ultimo vitæ spiritu agonizaret, ex divino instinctu quædam devota inclusa eidem persuasit, ut in beati Bernwardi memoriam pro filiæ sanitate faceret Missam decantari. Cum autem Missa decantaretur, ipsa infra Missam beati Præsulis sedulo imploravit auxilium, cui ab ecclesia revertenti filia læta et incolumis occurrit; et continuo cum matre ad beati Bernwardi sepulcrum procedens, quam celeriter esset liberata patefecit. Venerabilis quidam sacerdos in Solschen g fuit, Reinerus nomine, qui cum quadam die pecora minaret de domo, virgæ particula oculo ejus infixa tanto eum dolore affecit, quod oculum se posse retinere minime credebat; qui abiens in aliam villam ad quamdam Dei famulam, ut pro eo oraret, et votum beato Bernwardo faceret. Completo itaque voto ad villam suam cum rediret, pristinam sanitatem est in via consecutus.
[27] [pauper a sanguinis fluxu, alius a submersione,] Erat in civitate Mindensi pauper quidam, Henricus nomine, qui quadam infirmitate, scilicet sanguinis fluxu, graviter tactus, ita ut ex hoc mortem sibi jam vicinam adesse formidaret, tandem meritis beati antistitis Bernwardi, qui pastor et pater pauperum communi vocabulo vocabatur in vita sua, cui se hic pauper cum devotione et oblatione cerei commendaverat, gratiose sanatus est. Qui beneficii accepti non ingratus, hoc quod voverat ad altare sancti viri, scilicet Bernwardi, cujus in brachio argenteo servatur particula h, cum debita reverentia cereo accenso, multis videntibus et Deum laudantibus, fideliter persolvit. Civis quidam Mindensis in vigilia sancti Johannis-Baptistæ ad devastandum castrenses de Vorenholte in dominio de Lippia, Wiseram fluvium cum magna populi multitudine per vadum transiens ab aquis rapitur, et pæne sicut alii septem ex suis per aquam suffocatis submergitur. Ipse vero sentiens sibi mortem imminere, beatum Bernwardum, cujus reliquiæ apud sanctum Paulum in Minda servantur, invocans, et suum humiliter implorans auxilium; et ecce subito rota de curru exsilivit, per cujus adminiculum et beati viri meritis, homo prædictus mortis horrorem et periculum, evasit. Domum igitur reversus, statuam sive imaginem ceream, rotam manibus tenentem, ad altare supradictum, prout voverat, devote et humiliter portavit.
[28] Vir quidam de Oldendorp i, de hac felici festivitate rediens, [alii a crure contracto, a captivitate, a sacro igne,] in foveam profundam lapidei montis cecidit, quo extracto, et in curiam delato, crus in partes confractum apparuit, qui nimio dolore cogente se ad patrocinium beati præsulis contulit; et ecce mox divinitus remedium sentit. Et quarto die ad tumbam rediens, Deo et beato Bernwardo gratias et laudes egit. Quidam in cellario Hildensem ferro constrictus habebatur, qui sub invocatione nominis sancti Bernwardi ferrum rupit, et surgens ostium quo clausus fuerat aperiri vidit; et nemine se prohibente, vel vidente ac detinente, prædicta die liberatus, ad tumbam sancti Præsulis cum laude processit. Infirmitate valida quædam femina per biennium fatigata, et ex sacro igne k in tribus locis tantum infestata, ut auditu jam penitus esset privata: quæ voto facto ad beatum pontificem Bernwardum una parte recepit auditum. Sed cum votum persolvere cœpisset, in altera etiam parte est servata.
[29] [a dysuria,] Uxor cujusdam pauperis apud sanctum Michaelem in Hildensem porcellos octodecim dierum sub strue lignorum sine matre per hebdomadam amiserat, quæ voto facto beato Bernwardo, sine nutrimento porcellos per tot dies manentes, in domum suam sanos et incolumes recepit. Miles quidam in Elze l habitabat, qui peraliquot annos urinæ incommodo laboravit, nec medicorum remediis poterat adjuvari. Cujus uxor plena fide et spe, ad Translationem novam ob spem salutis ab eo mittitur, et ecclesiam sancti Michaelis ingrediens, se ad patrocinium beati Bernwardi contulit; quæ post preces devotas domum rediens, ab omni priori incommodo reperit maritum penitus liberatum. Duæ mulieres ipso die translationis spe recuperandi visum adductæ sunt; sed una in præsulem sanctum quasi durius invecta, pro eo quod diutius clamanti spem parvam haberet, et propterea in uno oculo sanie prorumpente, quasi rupta vena, visum recepit: alia autem, multis videntibus et orantibus, illuminata est in oculis ambobus.
[30] [a carcere liberati;] Vir quidam satis famosus et annosus, Henricus nomine, de Hassia, civis Caslensis, pro negotiis suis civitate exiens, equester ad prædium quoddam quod suum erat visitandum in messis tempore. Hic ex improviso irruit in hostes civitatis nominatæ; et ab illis capitur, et captivus ducitur ad castrum incarcerandus. Sedit igitur mærens in carcere, cippo reclusus, et multum famelicus, quia in quinque diebus nihil sibi potus aut cibi ministrabant; debebat enim fame mori. Hic sic anxius consolatorem nullum habuit; sed et mortem anxius exspectavit. Venit autem eidem ad mentem, qualiter sanctus Bernwardus, noviter tunc canonizatus, consolatus est quamplures tribulatos ipsum invocantes. Ideo etiam ipse devotione qua potuit voto prius emisso, quod cum oblatione notabili nudipes sepulcrum suum visitare vellet, si eum de carcere dignaretur liberare, et nec carnes comedere proposuit, nisi votum esset adimpletum. Facto igitur hoc voto, dormire cœpit in mærore suo, et sic quievit nocte illa. Denique evigilans, invenit se in campo peroptime sibi noto non longe a Casle civitate sua, cujus erat civis, et compedes pedum ipsius prope eum. Unde lætus surrexit, et civitatem gaudens intravit, et narravit omnibus, qualiter per merita sancti Bernwardi Hildensemensis episcopi esset de carcere mirabiliter et miraculose liberatus: et omnes qui audierunt, cum eo Deum benedicebant et sanctum Bernwardum, cujus meritis restitutus erat pristinæ libertati.
[31] [mortuus resuscitatus. Epilepticus sanatus.] In Drispenstede m puer quidam, unicus filius parentum suorum, in foveam cecidit profundam, totoque corpore collisus, et mortuus extrahitur, unde parentes multum doluerunt. Mater autem ipsius sepulcrum sancti Bernwardi maxima cum festinatione et devotione petiit, et ibidem se prosternens, humiliter supplicavit sanctum Bernwardum, ut filium suum defunctum precibus et meritis suis resuscitare dignaretur: et facta oblatione ad domum rediit; et filium, quem mortuum planxerat, vivum invenit et sanum. Deinde parentes una cum puero resuscitato ad sepulcrum venerunt, et dominis sancti Michaelis, nec non et aliis utriusque sexus hominibus, rem gestam in puero plane narraverunt, et Deum in sancto suo laudaverunt. Vir quidam civis Brunswicensis, dictus Henricus de Bulzem, illo tempore quo reliquiæ sancti Bernwardi ad ecclesiam fratrum Prædicatorum ibidem sunt delatæ, filium habuit morbo caduco valde conturbatum. Hic audiens prodigia et signa, quæ Deus meritis sancti Bernwardi operari dignatus est in mortuis et infirmis, venit cum filio suo infirmo ad ecclesiam antedictam; et ante reliquias sancti Bernwardi prostratus in oratione, petiit ab eo cum lacrymis filii sui sanitatem. Denique surgens ab oratione, obtulit super altare argenti partem non exiguam; sicque cum filio suo ad propria reversus, numquam deinde morbum caducum passus est. Quapropter parentes ipsius grates maximas Deo et sancto Bernwardo retulerunt.
[32] [Cæcus illuminatur;] Eodem etiam tempore, scilicet anno Domini millesimo trecentesimo decimo quinto, erat quidam prædives in Brunswich, nomine Johannes Grube: hic oculorum dolore sic turbatus est, ut cæcitatem incurreret, et in quatuor annis manus suas minime videret. Hic ut percepit quia reliquiæ de corpore sancti Bernwardi ad fratres Prædicatores delatæ essent, vocato ad se priore, informari petiit, qua reverentia vel honore ad sanctum Bernwardum accedere posset, ut lumen oculorum recipere mereretur, qui a priore informatus, illuc altera die cum uxore et filiis coram reliquiis sancti præsulis humiliter opem suam flagitabat. Mira res et stupenda! Cum enim prædictus cæcus in annis quatuor manus suas non vidisset, nunc ab oratione surgens clare vidit omnia, et clarius quam umquam ante cæcitatem viderat; et fratres ibidem præsentes sine baculo visitans, sine ductore, et loquebatur singulis, et unumquemque salutavit et nomine appellavit proprio. Unde omnes admirati sunt, laudantes Dei clementiam, qui meritis sancti Bernwardi signum fecerat tam evidens atque mirificum. Ipse etiam qui cæcus fuerat, sanctum Bernwardum omnibus diebus vitæ suæ in reverentia habuit et honore: et quicquid in eleemosynarum largitione et aliis piis operibus ob honorem sancti Bernwardi expendere poterat, numquam patiebatur neglectum.
[33] [meretrix ad pœnitentiam adducitur:] Femina quædam fornicaria Hildesheim in lupanari fuerat aliquibus annis, cui, Deo inspirante, in festo translationis sancti Bernwardi ad mentem venit, ut prandio peracto visitaret ecclesiam, et audiret verbum Dei: quod et fecit. Compuncta autem in illo sermone, de peccatis suis cœpit amarissime flere. Sed et finito sermone, surrexit, et flens ad sepulcrum sancti præsulis properavit, et prostrata ibidem flet uberius, rogans sanctum Bernwardum, ut eam de flagitiosa illa vita eripere et avertere dignaretur, possetque se cum emendatione in melius commutare. Et completa oratione surrexit, et prostibulum more solito est ingressa, et parvo post tempore elapso, quadam nocte, ipsa dormiente, videbatur sibi adstare quidam in pontificali habitu, vultu decoro, sole splendidior; qui ait ad eam: Surge filia, et exi civitatem hanc in locum quo te Deus direxerit. Quæ surgens mane, exivit per portam indaginis, versus Hannover properavit, et ultra per civitates interjacentes pergens venit ad regalem civitatem Lubeck, et inde dirigens viam versus Yuclandiam se convertit n; habebat namque fratrem in una civitatum Yuclandiæ, quæ dicitur Hadersleve, quem visitare proposuit, ut ejus consilio ad vitam meliorem se disponeret. Venitque tandem in quamdam villam non longe ab Ulenseborch distantem, et pernoctans ibidem, cum quodam divite villano permansit. Qui videns eam obsequiosam, cœnam ei præparavit, et mane facto eam alloquitur, et pro pretio satis competenti in suo ministerio retinuit. Hic autem villanus privatus erat uxore, eratque ei substantia non modica. Qui videns eam virilem et fidelem, in uxorem eam accepit, diligensque eam dedit ei omnia quæ habuit, et sic bono fine senio confectus quievit. Quæ post anniversarium viri sui, juvenem opulentum accepit maritum, cum quo habuit omnem caritatem. Sed et meritis sancti Bernwardi hoc in se factum novit, qui eam etiam ab infamia fornicariæ suæ vitæ quam prius habuerat, penitus præservavit. Prædicta autem femina hoc de se retulit cuidam sacerdoti in confessione anno Domini millesimo quadringentesimo trigesimo primo, sequenti sancti Michaelis die, ad quod festum causa devotionis venerat, ut omni anno facere consuevit, ut Deo et consolatori suo sancto Bernwardo debitas solveret gratiarum actiones.
[34] [Puer pæne suffocatus liberatur.] Cum puer quidam denarium in ore haberet, et more puerili ludendo vel in ore volvendo deglutiret, repente præ nimio dolore et anhelitus diminutione in gutture quasi suffocatus, morti appropinquare cœpit. Cumque candela pro exitu ejus accenderetur, et mortem protinus exspectarent, statim femina quædam subintulit dicens: Sanctum Bernwardum invocate, et offertorium ei promittite, et procul dubio relevamen percipiet. Quid plura? Mater pueri tali admonitioni acquiescit. Sanctus Bernwardus invocatur, et statim puer de clade mortis liberatus, denarium ejecit. Complura sequebantur in codice miracula, sed ea describere neglexit Browerus, ea sufficere ratus quæ olim facta sunt.
ANNOTATA.
a Blithenem interpretor Bledelem vicum ad septemtrionalem plagam urbis Hildesiensis, novem circiter chiliometris distantem. Porro ministeriales erant plurimum inferioris ordinis homines [Du Cange, Glossar. V° ministerialis.]
b Erat Hildesiæ ecclesia collegiata S. Mauritii, sedecim capitularibus anno 1793 constans, ut liquet ex Kalendario Hildesiensi istius anni.
c Satis nota Paderborna, hactenus sedes episcopalis, hodie sub metropoli Coloniensi. Ravensberga est oppidum Westphaliæ triginta fere, si fides mappis habenda est, chiliometris a Paderborna septemtrionem versus distans.
d Nuspiam inter libros topographicos, quos consulere licuit, inveni locum Brandesleve. Si accurate hæc descripta sunt, non videtur locus multum distans ab urbe Hildesiensi; quandoquidem in eodem numero dicitur miles de eadem villa adduxisse filium ad beati viri tumbam, quatenus corpus Sancti e monasterio S. Michaelis, pietatis ergo, circumlatum fuerit, quod genus supplicationis plerumque tractusnon longos percurrit. Cæterum quoties citantur loca, extra diœcesin Hildesiensem posita, toties indicatur simul provincia aut episcopatus, ad quæ pertinent: hic nihil simile habetur.
e Duplex est Trajectum, nempe ad Mosam (Maestricht) et ad Rhenum (Ultrajectum, Utrecht). Crediderim hic potius agi de Trajecto ad Rhenum; quoniam erat major cum hac Ecclesia necessitudo Hildesiensium: scimus enim avunculum S. Bernwardi Folckmarum hujus sedis fuisse antistitem.
f Denstede Denstadium aut Tenstedt oppidulum in media quasi Thuringia ad Ilmum fluvium jacet.
g Solschen, villa quæ inter orientem et septemtrionem Hildesiæ jacet, caput banni seu decanatus ejusdem nominis; jam anno 1290 occurrit Nicolaus sacerdos plebanus matricis ecclesiæ [Lüntzel. Die ält. Diöz. Hildesh. p. 236.] .
h Hoc numero ostenditur, Reliquias S. Bernwardi, nempe particulam brachii, in summo honore habitas, etiam prodigiosas fuisse.
i Oldendorp, in decanatu seu banno Barum, ad orientem Hildesiæ. Est et alia villa Oldendorpe in banno cognomine, ad occidentem civitatis episcopalis sita.
k Sacer ignis seu Igneus morbus est erisipela conjuncta cum febre urente, quæ magnam hominum partem abstulit aut eos membris mutilavit, ut habet Lexicon Trivultianum sub verbo ardent. De morbo isto, ad cujus medicationem S. Genovefa Virgo præcipue invocabatur, agit Baronius ad annum 1089 § XVIII et Pagius in Critica ad an. 1131 § VIII.
l Eltze, villa in finibus occidentalibus diœcesis,caput est banni ejusdem nominis.
m Drispenstedt quam proxime adjacet urbi Hildesiensi: nam antiquis temporibus incolæ parochialem ecclesiam habebant S. Andreæ intra ipsam urbem [Ibid. p. 196.] . Hinc facile intelligitur, quomodo mater pueri collisi: cum festinatione petierit ipsius sepulcrum Sancti.
n Yuclandia, est Jutia, cujus pars meridionalis Sleswicum hodiernum efficit: in eo est Hadersleve, itemque Ulenseborch, hodie Flensborg, ex nupero bello notissimum oppidum.
DE S. BEANO, EPISCOPO MURTHLACENSI, DICTO ABERDONENSI, IN SCOTIA,
CIRCA ANNUM MXXXII.
SYLLOGE HISTORICA.
Beanus, conf. pont. Murthlaci in Scotia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Beanus, episcopus Murthlacensis, distinctus a S. Beano, episcopo hiberno, provinciæ Lageniæ. Erectio sedis Murthlacensis, dein translatæ Aberdoniam. Culdeorum institutio. Laudes S. Beani, mors. cultus.
Reperit Molanus tum in editione Usuardi Greveniana anni 1515, tum in altera anni 1521, [Confudit Molanus S. Beanum, episcopum Murthlacensem, cum S. Beano, episcopo hiberno, provinciæ Lageniæ; cui errori novum errorem addidit Baronius in Martyrologio Romano.] (quam utramque Carthusianorum Coloniensium vocat [Usuardi Martyrologium, edit. prior anni 1568, præf. cap. XIII.] ,) ad diem 26 octobris consignatam S. Beani episcopi memoriam et ad 16 decembris in Hibernia Beani episcopi et confessoris: quibus verbis utrobique, licet ingenti spatio separentur dies, eumdem sanctum significari arbitratus est eruditissimus vir. Et quidem, quum incidisset in librum XI Boethii Scotorum historiæ [Editio princeps anni 1526, fol. V. CCLIII.] , ubi Murthlacensis, dein Aberdonensis cathedræ origines indicantur, arbitratus est se reperisse quis esset ille S. Beanus, scilicet primum Aberdonensis, immo Murthlacensis, ecclesiæ præsulem; unde, præmissa littera C, qua ex Carthusianorum seu Greveniano Usuardo sanctum desumptum fuisse demonstrare solet, scripsit in utraque sua Usuardi editione ad diem 16 decembris: In Hybernia Beani, episcopi primi Aberdonensis et confessoris; hac annuntiatione nequaquam testificans Aberdoniam in Hibernia esse, sed Aberdonensem seu potius Murthlacensem præsulem singulari eximiaque ratione in Hibernia coli. Qua quidem in re manifestissime erravit, ut mox videbimus; verumtamen tantum non peccavit quantum Baronius, qui tum in prima Martyrologii Romani anni 1583 editione, tum in sequentibus, jussit excudi: Aberdone in Hibernia sancti Beani episcopi; in notis remittens lectorem ad Molani Usuardum: ubi novus additus est error, scilicet Aberdoniam esse in Hibernia, quum sit civitas episcopalis Scotiæ. Qui error ad hanc usque diem, licet sæpius correctum jam fuerit Martyrologium Romanum, in eo deprehenditur. Porro Grevenianæ editiones solæ rectæ sunt, alius enim sanctus Beanus colitur die 26 octobris, alius 16 decembris. Prior episcopus fuit Murthlacensis in Scotia, quæ sedes Aberdoniam postmodum translata est; unde dictus fuit primus Aberdonensis episcopus; alter episcopus fuit in Hibernia et quidem in provincia Lagenia seu Linster, ut ex collectaneis mss. Colgani collegit eximius hagiographus Anglus Butler [Lifes of saints etc. ad 16 decembris in fine.] .
[2] [Distinguuntur ambo SS. Beani, a multis confusi.] Neque dubitari potest quin, qui die 26 octobris a Greveno annuntiatus est S. Beanus, Murthlacensis sit seu (ut vulgo fertur) Aberdonensis episcopus. Imprimis conslat Greveno alibi quoque calendarium Scoticum præluxisse. Deinde in Martyrologio secundum usum ecclesiæ Aberdonensis, quod sæculo XVI descriptum fuisse videtur pro choro ecclesiæ cathedralis Moraviensis seu de Murray in Scotia et ex quo cl. v. David Laing nomina et encomia sanctorum Scotiæ, Usuardino illi Martyrologio assuta, in commentariis archæologorum Scotiæ [Proceedings of the society of antiquaries of Scotland, p. 270.] edidit, hæc ad VII kalendas novembris, quæ est præsens 26 octobris dies, occurrunt: Eodem die natalis beati Beani episcopi apud Fowlis in Stratherne; similiter in Breviario Aberdonensi, quod, anno 1509 primum typis excusum, anno 1854 Londini summa diligentia repetitum est, legitur ad hanc diem: Sancti Beani, episcopi et confessoris. Ad matutinum IX lectiones. Fiant omnia de communi unius confessoris et pontificis cum hac oratione: Deus, qui prope es omnibus invocantibus te, in veritate doce nos per intercessionem sancti Beani, confessoris tui atque pontificis, te sincero invocare corde ut a te digne mereamur exaudiri. Per Dominum. Nihil autem illic ad diem 16 decembris de S. Beano reperitur: unde corrige quod Chalonner, scriptor Martyrologii Anglicani [Memorial of ancient British piety or a British martyrology p. 172, Londini 1761.] , ad diem illam 16 decembris signavit, nempe in Breviario Aberdonensi æque ac in Martyrologio Romano S. Beani, Murthlacensis seu Aberdonensis episcopi, memoriam die 16 decembris celebrari. Quin etiam Robertus Keith, episcopus Fifensis, licet in Calendario Scotico, quod historiæ episcoporum Scotiæ [Historical catalogue of the Scottisch bishops, p. 378, edit. 1824.] inseruit, ad diem 26 octobris S. Beanum, primum Murthlacensem episcopum, cujus sedes dein Aberdoniam translata est, secundum Scotica monumenta consignaverit, alibi [Ibid., p. 101.] tamen, errore Martyrologii Romani deceptus, literis mandavit Beanum Murthlacensem seu Aberdonensem præsulem, ad diem 16 decembris sanctorum albo inscriptum esse. Admisit hunc errorem Challoner etiam in Britannia sancta [Britannia sancta, t. II, p. 319.] , ubi ad 16 decembris eumdem sanctum laudavit; item Ferrarius, qui dedit quidem in Catalogo generali sanctorum ad 26 octobris S. Beani Murthlacensis nomen, perperam dixit eumdem esse ac qui 16 decembris honoretur; neque etiam unum ab altero distinxit Lingard in Calendario Anglicano [Cooper, Account of the most important public records, t. II, p. 483.] . Melius Harris Nicolas, qui in Calendario alphabetico [The chronology of History, p. 137, edit. 1838.] S. Beanum, episcopum Aberdonensem, immo Murthlacensem, ad diem 26 octobris retulit et homonymum Hibernum ad 16 decembris. Error autem Baronii in libro hibernico speciem multo magis mirabilem induit. Quum scilicet in Martyrologio Dungallensi, quod O'Clery, minorita Hibernus, scripsit, ad diem 16 decembris hibernice legeretur [Todd et Reeves, Martyrologium Dungallense, p. 337.] . Mophiog de Ard-Camrois in margine Loch (sinus) Carman, in Ui-Ceinnsealaigh; et de Ros-caoin, in Cluain Fergaile, in Dealbhna de Fir-da-loch, addidit recentior manus: Mobheog in Ængussio, i. e. Beanus; (vide in Martyrologio Romano: vide in Usuardo Molani;) primus episcopus Aberdonensis seu Ardonensis, i. e. de Ard; unde error, quasi Ab-Ardo episcopus, i. e. de Ard, atque hinc Abardonensis. Rectissime traditur Mophiog seu Mobheog idem nomen esse ac Beanum, præfixa particula venerationis Mo. Sed quod Aberdonia Usuardi et Baronii veniat ab Ard, præfixa præpositione Ab, somnium est; quod merito non placuit Dungallensis Martyrologii editoribus: in quibus tamen hoc non probo, quod S. Beanum Murthlacensem volunt eumdem esse ac S. Beanum seu Beoanum, socium SS. Nassadii et Mellani, de quibus dixi supra pagg. 803 et seqq. Cave demum ne tres tantum esse sanctos Beanos seu Beoanos existimes; multo plures sunt, Hiberni (ni fallor) omnes: de quibus vide Giraldum Cambrensem [Topographia Hiberniæ, dist. II, cap. 40, ap. Camden.] , Vitam S. Fursei [Acta SS., t. II Januarii, p. 39 et seqq.] , indices Actorum sanctorum Hiberniæ et Triadis thaumaturgæ Colgani, vetus poema Hibernicum, editum a doctissimo viro Jacobo H. Todd [The irish version of the historia Britonum of Nennius, p. CXVI.] , Martyrologia Hibernica et alia id genus monumenta; de quibus quum ad hanc ipsam diem alio loco locuti simus, non est quod his diutius immoremur.
[3] [S. Beanus p mus fuit episcopus Murthlacensis; q sedes anno 1010 occasione victor de Danis reportatæ, a Malcolmo II] Scriptam numquam fuisse Vitam S. Beani suspicatus est Challoner [Britannia sancta, loc. cit.] ; et forte non immerito. Secus enim si esset, quidni lectiones propriæ in Breviario Aberdonensi legerentur? Quid quod Hector Boethius, qui Vitas pontificum Aberdonensium edidit [Scotorum historiæ, lib. XI, fol. CCLIV.] , tam jejunus est? Quid quod Camerarius, qui beatum virum laudare conatus est, ad locos communes confugit? Quid quod Keithius, qui nil quod supersit intactum reliquisse dicitur, satis habuit Camerarii dicta sua facere? Neque ipse in catalogis bibliothecarum Angliæ aliarumve regionum, qui in musæo nostro exstant, ullum vestigium reperi Actorum S. Beani Murthlacensis. Restat itaque ut quæ pauca superent in Syllogen redigam. Convenit inter omnes rerum Scoticarum peritos S. Beanum primum fuisse Murthlacensem episcopum et ineunte sæculo XI hanc cathedram occupasse [Leslæus, De Origine etc. Scotorum, lib. V, § 83, pag. 193.] ; cujus hæc est origo et causa. Jam duo fere sæcula Dani et reliqui Normanni vexarant Scotiam; quum multo sævior tempestas ingruit. Sueno Barbafurcata, Haraldi filius Danorumque rex, regno suo extorris, prius ab Olavo, Norvegorum et Eduardo, Anglorum regibus, suppetias postulaverat, quibus in throno suo restitueretur; sed frustra. Inde animum verterat ad Scotos; quorum auxilio, sacris christianis initiatus, paternum regnum recuperaverat. Hinc cum iisdem Anglos adortus erat; sed brevi, exorta discordia, duces duos in Scotiam misit qui, victo rege Milcolumbo seu Malcolmo II, universam fere Moraviam obtinuerunt. Qua clade perculsus Milcolumbus, iterum belli fortunam tentare statuit. Occurrit eis ad Murthlacum; pugna diu anceps fuit; demum, ultimis in prælio urgentibus periculis, voti sponsione sese obstrinxit ædem sacram se Deo sub S. Moloci tutela excitaturum, si victor evaderet. Audivit Deus pias preces; pedem referre coacti Dani et in pacis conditiones consentire: Dani, Moravia Buchaniaque relictis, e Scotia discedunto; neuter populus, Milcolumbo et Suenone vivis, alterum bello lacessito aut hostibus auxilium ferto; ager, in quo pugnatum est, in sepulturam mortuorum, æde sacra imposita, consecrator [Boethius, Hist. Scot. lib. XI, fol. CCLIII; Buchanan, Rerum Scotic. lib. VI, p. 203; Gesta et vestigia Danorum extra Daniam, t. II, p. 250 et seqq.] . Hæc anno 1010. Quo discrimine Milcolumbus perfunctus, totus fuit in procurandis publicis negotiis; neque immemor solemnis sponsionis et fœderis pactorum, ingenti sumptu templum construxit, S. Moloci nomine imposito: quam ædem, inquit Boethius, sive quod voto ita se adstrinxerat, sive quod regionum, quas Dea Speaque flumina claudunt, flumina [immo lege incolæ] majori quam par esset intercapedine eorum ab episcopo disjungerentur, episcopalem sedem factam, prædiis agrisque de Murthlaco, Cloveth et Dummeth cum eorum ecclesiasticis reditibus ad pontificios sumptus donavit.
[4] [non autem a Malcolmo III, in ipso victoriæ loco, dato diplomate, quod recitatur, erecta est et anno 1126 a S. Davide, rege Aberdoniam translata.] Sed loci hujus positio propius definienda est. Jacet itaque hic locus, quem Murtilacum, Marthilacum, Murthelach, nunc autem Morthlach, Morthlech et Mortlich nuncupatum reperio, in Scotia septentrionali, olim in Buchania, nunc autem in Moravia, in comitatu Banfensi, ad dextram Speæ fluminis, a cujus ripa tribus distat milliaribus, et ab ostiis duodecim, rusticus nunc pagus, incolas habens circiter bis mille [Camdem, Britannia, edit. Gough, tom. III, p. 418 et 430; Nic Carlisle, a Topographical dictionary of Scotland, V° Morthlach.] . Superest adhuc fundationis diploma [Keith, Scottish bishops, p. 559 et 560; Jamieson, Historical account of the ancient Culdees, p. 160 et 161.] : Malcolmus, rex Scottorum, omnibus probis hominibus suis, tam clericis quam laïcis, salutem. Sciatis me dedisse et hac charta mea confirmasse Deo et beatæ Mariæ et omnibus sanctis et episcopo Beyn de Murthelach ecclesiam de Murthelach, ut ibidem construatur sedes episcopalis, terras meas de Murthelach, ecclesiam de Cloveth cum terris, ecclesiam de Dulmeth cum terris, ita libere sicut eas tenui, et in puram et perpetuam eleemosynam; teste meipso apud Forfar, VIII octobris, anno regni mei sexto; qui cum anno Christi 1010 concurrit. Forfar autem seu Forfar-Restenet oppidum etiam nunc est regium in cognomine comitatu. Voluit Nicholson [Scotorum Hist. p. 210.] Murthlacensem episcopatum a Malcolmo III, qui ab anno 1056 aut sequenti ad annum usque 1093 regnavit, erectum fuisse; et quidem, teste rev. M. Russel [Ap. Keith, Scottish bishops, p. 560.] , in Chartulario Aberdonensi legitur fundatio Murthlacensis sedis ad annum 1070. Verum hic annus certe mendosus est, quippe qui cum anno VI regni nullius Malcolmi conveniat. Dein alio loco in in eodem Chartulario hæc occurrunt [Ibid. loc. cit.] : Tempore Malcolmi, regis Scotiæ, filii Kenethi, per eum Malcolmum constituta est primo sedes episcopalis apud Murthlac, cui dotavit ecclesiam de Murthlac etc.; jam vero Malcolmus II Kenethi IV filius erat; Malcolmus autem III Duncani; ita ut etiam illius Chartularii auctoritate Malcolmus II fundator dicendus sit Murthlacensis cathedræ. Neque omittenda est Murthlacensis pugnæ memoria, non a Malcolmo III, sed a II pugnatæ. Sedit illic post S. Beanum S. Donortius seu Barnocius, anno Christi 1098 vita functus; et dein Cormacus, qui anno 1106 locum fecit Nectano; quo episcopo, Murthlacensem cathedram a sancto Davide I rege, Aberdoniam translatam fuisse constat inter omnes. Quo anno id contigerit non omnino liquet. Centum viginti annos Murthlaci episcopalem fuisse sedem (quo ad annum ducimur 1139) perhibet Carlisle [Dictionary of Scotland, V° Morthlach.] . Verum rex David a die 27 aprilis anni 1124 ad 24 maji anni 1153 regni habenas tenuit; atqui mense junio, anno regni ejus decimo tertio, qui cum anno Christi 1126 concurrebat, Nectanus Aberdonensis episcopus jam dicebatur. Audi ipsum regem Davidem [Ap. Keith, Scottish bishops, p. 560.] : David, Dei gratia rex Scotorum etc. Sciant præsentes et futuri me dedisse, concessisse et hac præsenti charta confirmasse Deo, et beatæ Mariæ, et beato Machario, et Nectano, episcopo Aberdonensi, totam villam de vetere Aberdon etc. teste meipso apud Forfar, anno regni mei decimo tertio, tricesimo mensis junii. Quum tamen hæc charta primaria ecclesiæ cathedralis Aberdonensis dicatur et donationem villæ de vetere Aberdone contineat, non videtur dubitandum quin confecta sit quum illuc translatus est Nectanus.
[5] [Consensu episcopi S. Andreæ et forte archiepiscopi Eboracensis hæc erectio facta est. Videtur S. Beanus illic constituisse Culdeos seu servos Dei, vulgo dictos monachos,] In Murthlacensi constituenda sede an Romanus pontifex partes ullas habuerit mihi perquam dubium est. Re quidem vera Fordunus, Scotorum vetus chronographus, tradit S. Beanum a Benedicto papa VIII promotum fuisse; sed quomodo hæc stare possunt? Ut ex regis Malcolmi diplomate constat anno 1010 episcopus jam erat S. Beanus; Benedictus autem VIII S. Petri cathedram non ascendit nisi medio anno 1012. Accessisse tamen consensum S. Andreæ episcopi, qui tum solus infulas in Scotia gessisse habetur, et forte etiam Eboracensis archiepiscopi, de cujus provincia Scotia esse censebatur, atque aliorum etiam præsulum consilium (a pluribus enim episcopis consecrandus erat S. Beanus) pro certo accipiendum est: neque mirum hæc secundum veteris disciplinæ institutiones peracta esse, quum tam procul ab Italia posita sit Scotia. Quin dari potest Fordunio hæc dein a Benedicto papa VIII approbata fuisse et confirmata. Censet Jamieson [Historical account of the ancient Culdees etc., p. 159 et 160.] Culdeos, quos vocant, non autem canonicos, Murthlaci a S. Beano constitutos fuisse, quoniam Adrianus papa IV, qui ab 1154 ad 1159 in S. Petri cathedra sedit, in bulla, qua Eduardo, episcopo Aberdonensi, suæque ecclesiæ bona confirmavit, monasterium de Cloveth dixit et villam et monasterium de Murthlach [Ibid., p. 161.] ; et quod, teste Boethio [Aberdonensium episcoporum Vitæ, fol. 3.] , ille idem episcopus Eduardus regularis vitæ viros (quos vocavit canonicos) veluti confratres ad divina cum sacellanis exequenda primus omnium in Aberdonensi ecclesia instituit; unde sequi Murthlaci fuisse monasterium et proin religiosos viros; hos autem canonicos regulares non fuisse, si quidem secus partem eorum secum duxisset Nectanus, quum Aberdoniam sedem suam transtulit; neque dicendum vocabulum monasterii sæpe adhiberi de quocumque majori templo, maxime episcopali, quum ibidem monasterium de Cloveth memoretur. Jamiesonio eo facilius assentior, quod aliter omnino sentio ac ipse de Culdeis. Hi scilicet propago mihi sunt veterum presbyterorum, quos primus S. Eusebius Vercellensis simul voluit esse monachos; quod institutum S. Augustinus in Africam induxit aut extendit. Suadet id imprimis ipsum nomen, de quo disputatum plurimum fuit, sed quod sine controversia servum Dei significat; qua nuncupatione priscos monachos et quicumque severius vitæ genus sectarentur dictos fuisse norunt omnes: Ceile enim seu Keile hibernice, et Gille gaëlice servus est, et De seu Dia Deus [Cfr Jamieson, Historical account, p. 4.] ; qua ratione compositum etiam est hibernicum nomen proprium Celicrist et scoticum Gillicrist, quod est servus Christi.
[6] [qui a reliquis religiosis eo solum diversi erant quod retera monastica et canonica instituta profitebantur, quibus non omnimoda exigebatur paupertas.] Et licet auctor anonymus, qui Historiam beati Reguli et fundationis ecclesiæ S. Andreæ circa annum 1140 scripsit, multus sit in carpendis Culdeis sui ævi et in extollendis canonicis, dicere non ausim illorum instituta a primævis diversa fuisse. Audi scilicet [Ibid., p. 383.] : Habebantur tamen in ecclesia S. Andreæ, quota et quanta tunc erat, tredecim per successionem carnalem quos Keledeos appellant, qui secundum suam æstimationem et hominum traditionem magis quam secundum sanctorum patrum statuta vivebant. Sed et adhuc similiter vivunt, et quædam habent communia, pauciora scilicet et deteriora; quædam vero propria, plura scilicet et potiora, prout quisque ab amicis suis aliqua necessitudine ad se pertinentibus, videlicet consanguineis et affinibus, vel ab iis quorum animæ charæ sunt, quod est amiciarum amici, sive aliis quibuslibet modis, poterit quis adipisci. Qui totus locus eo pertinet ut culpentur quod religiosæ paupertatis leges non recte custodirent. Sæculo scilicet XII atque etiam ante multa fuit disputatio de paupertate canonicorum. Anno nempe 816 concilium Aquisgranense ita canonicorum res ordinaverat ut in uno eodemque monasterio alii viverent ex suis bonis, alii partim ex suis, partim ex bonis monasterii, et alii demum, omni proprietate abdicata, ex communi monasterii penu res omnes sibi necessarias acciperent; neque hæc disciplina omnino nova erat, quandoquidem S. Augustinus aliique non omnimodam paupertatem ab omnibus suis monachis exegerant. Verum quum sæculo XI B. Nicolaus papa II et alii dein pontifices multas curas impendere cœpissent, quibus canonici ad vitam omnino communem inducerent, et maxime postquam S. Norbertus et alii canonicis suasissent ut Benedictinam paupertatem sectarentur, paulatim factum est ut ii solum sanctorum patrum statuta implere censerentur, qui pauperes Christum pauperem imitarentur seu ex communi mensa viverent; alii vero qui veteribus institutis adhærerent a recta regula deflectere haberentur [Cfr de universo hoc argumento part. II et III Veteris disciplinæ canonicorum regularium Eusebii Amort.] : ita ut nil in his adversus Culdeos dictum sit, quod non reperias multis aliis locis eo ævo tortum contra canonicos, Aquisgranensia capitula aut alia vetera instituta sequentes. Sed his inhærendum non est, quum qui de veteribus canonicis egerunt exhauserint id argumentum. Quod si dicas Culdeos canonicos non fuisse, nihil est: antiquitus enim canonici et monachi a se invicem non distinguebantur, sed unus erat ordo monasticus, quo omnes continebantur; et ut ab his, qui soli deinde canonici dicti sunt, non perfectæ paupertatis observatio petebatur, sic etiam non ab aliis. Hæc enim vita communi et stabilitate domicilii nititur, quam primus suis indixit S. Benedictus: unde quum hæc firma lege præscripta non esset antiquioribus ascetis, quorum instituta retinuisse Culdeos jam diximus, frustra in iisdem plenam rerum omnium abdicationem requires.
[7] [Neque aliquid singulare est quod plerique, uxoribus relictis, ad Culdeos accederent.] Addit deinde idem ille Historiæ S. Andreæ scriptor sequentia: Postquam Keledei effecti sunt, non licet eis habere uxores suas in domibus suis; sed nec alias, de quibus mala oriatur suspicio: in quibus nil est quod a legibus communibus ecclesiasticis alienum sit. Omni enim tempore licuit atque etiam nunc licet conjugatis, altera consentiente parte, ad vitam monasticam transire et solemniter castitatem profiteri, ea tamen conditione ut ab invicem separentur seu etiam, quemadmodum nunc communiter ab ecclesiæ præpositis præcipitur, ut ambo conjuges vitam religiosam amplectantur aut certe ut uxor suo non relinquatur arbitrio et pientissimæ matronæ commendetur. Videtur tamen inter Culdeos hic abusus irrepsisse ut certis tantum familiis præbendæ conferrentur et successio carnalis, ut supra dictum est, observaretur. Quod vel ita intelligendum est ut plerique matrimonium prius inirent et, quum filios educassent, claustrum peterent; quum autem obiissent, filii, uxore etiam sua et liberis relictis, eorum occuparent locum: aut si cælibes intrassent claustrum, fratris aut sororis filii vel alii consanguinei demortuis succederent: qua ratione nunc etiam in Oriente inter schismaticos plurimi episcopatus tenentur, adeo ut certa lege ex eadem familia assumantur præsules; a quibus institutis non plane alieni fuerunt ipsi Hienses, ut ex tabula genealogica abbatum hujus monasterii, quam diligentissime construxit Guilielmus Reeves [The Life of St Columba, p. 342.] , facile deprehenditur. Sed nolim hæc longius prosequi, id unum dicere satis habens Walteri Goodallii dissertationem de Culdeis, quæ Keithii Historiæ episcoporum Scotiæ præmissa est et adjectum Russelii supplementum mihi longe magis placere quam Jamiesonii librum, meque plane consentire laudato Guilielmo Reevio [Ibid., p. 368.] Culdeos non fuisse ordinem distinctum, sed commune nomen Scotorum, Hibernorum aliorumque ejusdem linguæ monachorum, neque eos singularem doctrinam habuisse aut singulares leges.
[8] [S. Beani laudes, mors, cultus apud Fowlis in Stratherne, Murthlaci, etc.] Nil nisi communes laudes de S. Beano prædicari jam diximus. Fordunius [Scotorum historiæ, fol. CCLIII.] scilicet eum vocat virum sanctum et episcopatu dignum. Hector Boethius [Britannia sancta, tom. II, p. 319.] hæc habet: Murthlaci sacrum magistratum omnium primus gessit Beanus vir pietate et eruditione insigni; inter divos, sed aliquot post annos, relatus. Challoner [Menologium Scoticum, p. 261.] et Keith [Scottish bishops, pag. cit.] Camerarium describunt, scilicet S. Beanum annos triginta duos ea prudentia, integritate aliisque boni animarum pastoris virtutibus administrasse novam diœcesim, ut numquam passus sit episcopalis gradus honores damno esse humilitati suæ suique despectui, neque se externis negotiis avelli a conversatione et sancta cum Deo familiaritate. Quod si plures annos episcopale pedum non gessit, non potuit diem obire anno 1047, ut tradit Keith [Scottish bishops, pag. cit.] , sed anno dumtaxat 1142, quippe qui anno 1010 Murthlacensis præsul creatus sit. Ut Murthlaci diem obiit, sic ibidem sepulcrum nactus est ad templi pseudothyrum, ubi ejus effigies, lapidi insculpta, in vicino muro conspiciebatur Keithii ævo, atque nunc etiam forte conspicitur. Quæ quum ita se habeant, quomodo factum sit ut in Martyrologio Moraviensi secundum Aberdonensis ecclesiæ usum nuntietur ejus natalis, non Murthlaci, sed apud Fowlis in Stratherne, parœciam diœcesis Dunblanensis, mirabundus inquiret forte lector. Verum id imprimis considerandum venit, quod est error vocabulo natalis semper indicari obitum seu initium vitæ cælestis; sæpe enim eo depositionis, aliquando exaltationis aut translationis reliquiarum dies anniversarius, item aliquando templi dedicatio aut alia quæcumque festivitas indicatur; porro inde non tollitur difficultas; sed ingens campus conjecturis aperitur. Verum is definiri posse videtur. Quoniam scilicet hoc templum condiderat ipse S. Beanus, uti etiam vicinum Kinkelliæ, atque singularis deinde patronus creatus fuerat et nuspiam forte majori hominum concursu colebatur, hinc accidit ut apud Fowlis in Stratherne ejus natalis a martyrologis indictus fuerit; et quidem ineunte sæculo XIII dicebatur jam hæc ecclesia sancti Beani Foulensis. Quæ omnia mihi certa sunt ex literis, quas multa benignitate ad me dedit Rev. Vir J. Hardy, minister protestans Foulensis; quarum particulam hic referam: Hujus parochiæ divus patronus est; constituit enim non solum hanc ecclesiam Foulensem, sed etiam illam alteram Kinkelliæ; quæ non procul hinc abest. Quum annales Inchaffrayenses adiissem, inveni comitem Gilbertum anno millesimo ducentesimo hanc (Kinkelliensem) abbatiæ Inchaffrayensi donasse [Annales Inchaffrayenses, p. IV.] . Aliquot annis post idem comes eidem abbatiæ tradidit “ecclesiam sancti Beani Foulensis cum omnibus justis pertinentiis suis etc.” Hujus exemplar primum seu originale in arca apud ducem Atholiæ adhuc servatum est. Mercatus annuus in Foulis habetur VIII idus novembris; qui dies secundum rationem veterem temporis spatia finiendi cum die VII kalendas novembris congruit, id est cum die S. Beani. Non dubito quin hic dies æque ac multi alii ex nostratibus mercatus diebus sancti patroni natalis fuerit. Contra, quum anno 1752 mense septembri computus Gregorianus in Anglia et Scotia receptus est, diebus omissis undecim, VIII idus seu dies sexta novembris juxta vetus kalendarium concurrit cum XV kalendas decembris seu die decima septima novembris secundum novum kalendarium; quare ut mercatus illius annui origines ex S. Beani pristino cultu populique ad ejus festivitatem concursu repetantur, ponere necesse est eos, qui postea rerum turbationem tollere voluerint, errore dies undecim addidisse, quum totidem supprimendi essent. Potest fieri, subjicit idem Rev. Vir, ut fons inclutissimus in hac parochia, cui nomen Bannochiæ sive Beannuchiæ est, ad sanctum virum respiciat; et certe mos olim erat, (qui etiamnum in aliquot Galliæ locis obtinet), ut quotannis presbyteri in patronorum natalibus fontium aquas benedicerent, Deum precantes (quemadmodum quotidie ante prandium et cœnam solemus) ut, intercedentibus sanctis, iis qui illis usuri essent hanc faceret gratiam ut nil inde perciperent quod in animæ et corporis salutem non cederet. Fowlis autem in Stratherne, quod et Wester-Foulis et Kirk-Foulis, distinguendum est ab Easter-Foulis; quod jacet in finibus orientalibus comitatus Perthensis, super viam qua Dundee itur Cupar, (quæ comitatus Forfarensis oppida sunt), ubi anno 1142 pulcherrimum templum erectum est, et quo Andreas Gray de Fowlis medio circiter sæculo XV, Jacobo II rege, canonicos induxit. Contra Fowlis in Stratherne, ad occasum Perthi situm et ad viam, quæ inter Perthum et Crieff strata est, fuit prisca Strathernensium comitum sedes; nunc nil singulare habens, nisi crucem literis peregrinis inscriptam [Cfr Carlisle, Topogr. Diction. of Scotland, Vis Foulis (Easter and Wester); Leig's Roadbook of Scotland, p. 278; Spottiswoode, Account of all the religious houses that were in Scotland, post Keith, p. 468; Camden, edit. Gough, tom. III, p. 402.] . Verum, quum olim illic singulariter celebraretur S. Beani memoria, necesse est ut alia ejus esset conditio. Templum Murthlacense S. Beano dedicatum esse errore scripsit Carlislius; S. Moloco, de quo egerunt decessores ad diem 25 junii [In append., p. 204.] , id dedicavit ipse S. Beanus, ut testis est Hector Boethius et Keithius. Fieri tamen potuit ut, S. Beani cultu crescente, hic tandem aliquando, quod sæpe alibi factum est, patronus habitus fuerit. Plura nos latent, nisi quod apud Scotos catholicos cultum ecclesiasticum amplius non habet.
DE S. FULCO, CONFESSORE APUD ITALOS, IN TERRITORIO BONONIENSI,
FORTE SÆC. XI VEL SEQ.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fulcus, conf. pont. in agro Bononiensi (B.)
AUCTORE B. B.
§ unicus. S. Fulci res gestæ ignorantur. Quæ de eo circumferuntur, partim falsa aperte sunt, partim valde dubia. Cultus ejus certis demonstratur testimoniis. De corpore sancti Viri, illiusque translatione.
De sancto Fulco agimus, quod hac die occurrat in Ferrarii catalogo sanctorum Italiæ, nec videamus quo alias loco commodius illum poneremus in opere nostro. [Cur de S. Fulco hodie agamus.] Festum ejus, ut docet Mellonus et ipse etiam Ferrarius, celebratur in pago Saleto, Dominica intra Octavam Nativitatis B. Mariæ Virginis; mense proinde Septembri; at cultus (de quo, ut deinceps liquebit, nullum moveri potest dubium) inter arctos unius prædicti pagi limites diu circumscriptus permansit. Hinc ne vel in Prætermissis a prædecessoribus nostris reperitur signatus. An forte hunc elegit Ferrarius diem, ut beatum Virum adderet alteri Sancto cognomini, episcopo nempe Paviensi (cujus acta dabimus in sequenti volumine), de quo proxime mentionem fecerat; idque tanto magis, quod non adeo ab invicem remotæ essent utriusque sedes? Fulcum enim nostrum episcopum dicit Ravennatensem; quo autem hoc jure affirmet, infra expendemus. Cæterum, si cultum excipias, vix est quod de S. Confessore, vel dubia solum nixi ratione, proferamus. Unde Ferrarius in Annotatione ad encomium: Quæ supra narrata sunt nullo scripto commendata leguntur, sed solum nituntur traditione incolarum.
[2] [Pauca, eaque valde incerta de S. Fulco traduntur.] Cæterum pauca sunt, quæ de vita et rebus S. Fulci gestis, a scriptoribus memoriæ commendata habemus. Ferrarium audiamus loc. cit. Incipit: De S. Fulco, episcopo Raoennate, in territorio Bononiensi. Deinde subdit: Fulcus episcopus Ravennas, quo tempore Gothi Italiam bello premebant, maxime vero Ravennam; Mutinam fugit, indeque in agrum Bononiensem se recepit, in pagum cui nomen Saletum est; ibique aliquamdiu vitam ignotus duxit… Claruit post mortem miraculis etc. Eadem fere Antonius Masini in Bononia Perlustrata tradit sed paulo distinctius; nempe Fulcum (quem Folco de' Folchi vocat et Bononiensem patria dicit) archiepiscopum Ravennatensem circa annum 470; cathedræ renuntiasse metu barbarorum, atque secessisse in pagum Saletum, ubi vitæ solitariæ operam dedit usque ad annum circiter 510 quo diem obiit supremum. Ast hæc vix non omnia, ut recte monet Melloni [Atti e memorie degli uomini illustri in santita nati e morti in Bologna. Classis 2æ, tom. I, p. 57 et seqq. Bologna 1773.] , vel nullis, vel falsis vel saltem non satis probatis nituntur documentis. Et primum ne vel levissima firmatur ratione, patria Bononiensem fuisse. Merum hoc assertum est Masini.
[3] [Num episcopus fuerit?] An vero episcopis Ravennatensibus sit annumerandus, saltem dubium valde est. Illius non meminit Ughellus nec alius quivis scriptor, ut testatur Mellonus, qui diligentissime minutissimeque collegit quæ ad S. Fulcum spectant. Censet Hieronymus Fabri, canonicus theologus metropolis Ravennatensis, in Memorabilibus sacris (Memorie sacre), fieri potuisse, ut tabulis S. Fulcus inscriptus non fuerit, propterea quod ingratiis cleri et populi sedem reliquisset. Ast conjecturam hanc rejiciendam existimat Mellonus [Ibid., p. 63.] , saltem si ætas a Masino et Ferrario signata admittatur, qui, ut ex prædictis constat, S. Fulcum Ravenna discessisse volunt metu barbarorum, sive, ut Ferrarius loquitur, quo tempore Gothi Italiam bello premebant, sæculo proinde quinto vel sexto. Masinus, teste Mellono, arctiores etiamnum figit limites, initium episcopatus innectens anno 470, obitum anno 510. Ast observat Mellonus [Ibid., p. 58.] , nomen Fulci, utut usui aliis in regionibus, in Italia haud reperiendum ante sæculum XI. Unde Muratorius, ubi de Fulco seu Fulcone marchione, progenitore ducum Estensium: Cum nomen hoc sit Normannicum seu Francicum, parum tunc (sæculo XI) usurpabatur in Italia [Muratori, Antichita Est. part. 1, cap. 27.] . Sæculo XI progrediente et sequentibus, Fulci nomen haud infrequenter occurrit, nec solum apud magnates sed etiam in populo. Præterea sæculis V et VI nullum, quod episcopatui S. Fulci prudenter tribuatur, reperitur spatium in catalogis, quos Mellonus completos accuratosque existimat [Ubi supra.] . Et revera Fulci nomen penitus desideratur sive in Libro pontificali seu Vitis Pontificum Ravennatum Agnelli, qui sæculo XI scripsit, sive in Dissertationibus et Observationibus, bene multis valdeque eruditis, quibus Benedictus Bacchinius librum Agnelli illustravit; quas una cum Libro Pontificali novis auctioribusque typis recusit Muratorius in Scriptoribus rerum Italicarum [Tom. II, part. I, p. 1 – 220.] . Quare autumat Mellonus [Atti p. 60 et seq.] , S. Fulci præsulatum (si quis tamen admittendus) adeoque etiam vitam aptius exeunti sæculo XI et sequenti illigari. Itaque lapsum suspicatur Masinum, quod traditionem, quæ haud absurde supponi potest suo tempore obtinuisse, male sit interpretatus; hancque tulisse S. Fulcum mortuum, non anno Christi 510 (ut habet Masinus) sed ante annos quingentos et decem. Cum igitur scriberet Masinus circiter annum 1640; ab hoc numero subtrahendo præfatos annos quingentos et decem, obtinetur annus Christi 1130; qui si emortualis supponatur S. Fulci, utique evanescunt supra positæ difficultates tum ex nomine desumptæ, tum ex catalogis Ravennatensium episcoporum sæculo XI et XII antiquioribus. Verum inter illius ecclesiæ antistites non magis apparet S. Fulcus sæculo XII vel XIII, quam præcedentibus et subsequentibus. Atque ex hoc iterum capite episcopatus illius æque vacillat. Attamen existimat Mellonus non omnem præcludi aditum quominus sæculo XI et XII alius præter nominatos in catalogis introducatur. Scilicet labente sæculo XI, S. Gregorius VII abstinuerat Wibertum archiepiscopum Ravennatensem, partibus Henrici IV imperatoris inverecunde studentem. Wibertus, cæsaris præsidio insolens, in Brigiensi conciliabulo contra Gregorium sententiam depositionis ferre non est veritus, seque ejus loco substituit, assumpto nomine Clementis III. Hinc schisma, quod annos duravit præter propter quadraginta. Nullus, infert Mellonus [Atti, p. 64.] , dubito, quin toto illo temporis spatio, Gregorius ejusque legitimi successores … sedi Ravennatensi legitimos nominarint præsides, quos electis a perduelli capitulo opponerent. Erant itaque tunc duo episcopi: legitimus alter, alter schismaticus, licet hic solus inscriptus catalogis reperiatur: ideo sane quod civitas una cum clero staret pro imperatore. Notat insuper Mellonus, recens, ut constat ex Muratorio, detectas esse cartas in quibus occurrunt archiepiscopi Ravennatenses, Rossio et Ughello penitus ignoti; quales Petrus quidam, Bernardus, item Sembaldus, singuli ad sæculum XI spectantes. Concludit Mellonus: Ecce tibi, durante schismate, opportunum tempus canonicæ electioni S. Fulci. Et ecce forte etiam ratio ob quam sedi facilius renuntiavit (vir cæteroquin solitudinis amans) videns se per turbas impediri ab adimplendis boni pastoris muneribus. Itaque quæ ad natales et episcopatum S. Fulci pertinent, parum solidis nituntur fundamentis, seu potius nullis, nisi vaga quadam traditione.
[4] [Saleti moratur.] Aliud est de cultu in pago Saleto: hic enim claris indubiisque probatur monumentis. Est autem Saletum, quod latine scriptum quoque reperitur Salectum et Salictum (probabiliter a Salicibus, quibus locus consitus erat) pagus haud ignobilis in comitatu et diœcesi Bononiensi, decem circiter milliaribus distans Bononia; qui jam a primis æræ nostræ sæculis et cultus et habitatus fuisse videtur; quod effici censent nonnulli ex inscriptione, lapidi incisa atque non ita pridem defossa. Ethnica illa apparet, favetque opinioni eorum, qui S. Fulcum existimant vixisse sæculo V et VI. Ast in Inscriptione nulla loci cujuscumque habetur designatio vel mentio [Mellonus Atti, p. 69.] . In altera, quæ certo Christiana est sed nonnihil mutilata, inter alia leguntur verba: Leonis … papæ, quem Mellonus putat esse hujus nominis undecimum. Certe fidis ex documentis innotescit Saletum a sæculo XIV. Sic in instrumento, quod se vidisse testatur Mellonus, et rogatum fuit 10 junii 1308, mentio fit curie sancte Marie in Donis et Salicti: item in libro beneficiorum Antonii de Paleottis ms. sæculi XV et seq. inter beneficia curata recensetur: De plebatu Salecti. Plebs S. Marie de Salecto. Eo itaque loci, si fides traditioni, se contulit S. Fulcus, vitam ut duceret solitariam; quanto autem tempore ibidem demoratus et quando diem obierit supremum, incomperta omnia. Autumat Mellonus mortem adscribi posse anno circiter 1130 Conf. n. 3. Ad ætatem quod pertinet; si si supponatur sanctus Vir initio schismatis (quod cœpit anno 1080) infulas adeptus, quo proinde anno saltem tricenarius erat, (cum citius ordinari per canones non liceret;) igitur si vere vita excessit anno 1130, octogenarius ad Dominum migraverit oportet. Sed meræ sunt hæ conjecturæ, ut ipse fatetur Mellonus.
[5] [Sepultura,] De prima sepultura scribit Masinus, traditione nitens populari: Mortuo sancto Confessore, orta contentio est inter vicinos pagos, dum unusquisque sua in ecclesia condi vult pignora sacra; tandem convenit inter eos, ut corpus vehiculo imponeretur, quod a duobus indomitis frenoque privatis animalibus duceretur eo, ubi placeret Deo esse sepulchrum. Cum perventum esset ad locum, in quo solitariam B. Fulcus exegerat vitam, substitit vehiculum, ibique conditus primum fuit. Hæc Masinus apud Mellonum [Pag. 72 et 73.] . Mox, ut rursus fert traditio, tumulus inclaruit; quare incolæ erexerunt ecclesiam seu oratorium, ædi parochiali contiquum; idque non ita multo post obitum S. Fulci, auctore Masino; estque verisimile tum primam contigisse sacri corporis sive elevationem sive translationem.
[6] [Oratorium] Ansam præbuit sequens prodigium [Pag. 74.] . In confiniis pagorum Saleti et sancti Marini effossum forte fuit vas marmoreum haud spernendæ magnitudinis, quod ad suam transvehere ecclesiam cum suscepissent incolæ posterioris pagi, extra limites prioris progredi non potuerunt, licet plaustro altera boum paria junxerint. Inter hæc apparuit S. Fulcus (paucis ante annis defunctus) duas secum adducens juvencas, quas cum bona venia bubulcorum vehiculo alligavit, jubens ut, quo magis Deo placeret, tenderent; et continuo ex oculis evanuit. Ita non sine portento vas ad ecclesiam Saleti pervenit; quod et hodiedum ibidem cernitur, impositumque habet vas alterum minoris formæ, et adhibetur tamquam baptisterium. Porro quotquot aderant sanctum Fulcum facile agnoverant; quapropter ejus effoderunt corpus, in arca marmorea recondiderunt, ejusque nomine ædificaverunt oratorium, contiguum præfatis ædibus S. Mariæ. Addit Masinus [Apud Mellonum, ubi supra.] : Scriptor extraneus quia rem non satis bene perspectam habebat, diverso modo narrat. Alludit Masinus ad Ferrarium, qui in Catologo sanctorum Italiæ ita habet ad præsentem diem: S. Fulcus, Ravenna derelicta, Saleti aliquamdiu ignotus vitam duxit, eo miraculo apud incolas in honore habitus, quod cum incolæ pagi sancti Martini (imo sancti Marini) baptisterium vi ex Saleto pago abstulissent, illud in itinere sic immobile constitit, ut nulla ratione posset dimoveri. Cum autem, sic Fulco consulente, duas juvencas plaustro vinxissent, ut ubi illæ cum plaustro substitissent, ibi baptisterium dimitteretur, essetque locus ille plebs pagorum vicinorum, statim plaustrum cum baptisterio in Saleti ecclesiam, ubi sublatum fuerat, sponte revexerunt. Claruit etiam post mortem miraculis, multis ad ejus tumulum sanitatem consecutis. Cujus dies festus Dominica infra Octavam Nativitatis B. M. agi in ea ecclesia consuevit. Concludit Mellonus [Apud Mellonum, p. 75.] : Quidquid denique judicarit lector de præfatis prodigiis, id certum sæculo XIII et sequentibus nomen Fulci in illo tractu haud raro baptizatis impositum; et anno 1331 exstitisse in pago Saleto oratorium S. Fulco dicatum, siquidem matrona, nomine Adelasea, testamento legat viginti solidos Bononienses ecclesiæ S. Fulci in terra Saleti.
[7] [et ecclesia.] Præfatum oratorium perstitit usque ad medium ferme sæculum XVI; tunc, cum vetustate fatisceret, solo æquatum fuit et unitum ecclesiæ parochiali, quæ ipsa etiam a fundamentis est renovata. Audiamus rursus Masinum [Ibid., p. 76.] . Spectatur in templo S. Mariæ de Saleto imago picta B. Virginis. Exigua illa est, et primum arbori affixa populeæ; quam, utpote arefactam, dejecit comburendam agricola nomine Matthæus Rabetellus, nulla imaginis habita ratione; quæ humi jacebat promiscue inter conscissæ arboris fragmenta. Sed ecce, die quadam Dorothea, uxor Matthæi, audit ex improviso se nomine suo vocari; conversa videt matronam valde speciosam candida amictam veste, accipitque in mandatis ut imaginem affigat fraxino, moneatque his de rebus Bartholomæum Bernardi capellanum. Quibus dictis disparuit matrona. Contigerunt hæc circiter annum 1557. Exinde vicini incolæ aliique fideles remotiores cœperunt ad memoratam pietatis ergo confluere fraxinum, ita ut una die ad quatuor millia hominum ferantur convenisse; nec spernendæ ex hujusmodi concursu colligebantur eleemosynæ; quas RR. DD. Joannes Campeggius, episcopus Bononiensis, voluit servari in ædificandam novam ecclesiam parochialem, cum antiqua et parva esset et ruinosa. Mortuo Campeggio anno 1563, jussu S. Caroli Borromæi, pro tempore legati Bononiæ, media eleemosynarum pars concessa fuit pauperibus mendicantibus; media adhibita extruendo templo, quod ad fastigium perductum est circa annum 1567. Itaque loco duarum ædium (altera B. Virgini, altera S. Fulco sacra) unica exsurrexit, sub titulo S. Mariæ et S. Fulci, et præfata tabella, quondam arbori affixa, in altari reposita fuit. Hæc ita Masinus, cujus narrationem contraximus. Mentio novæ ecclesiæ occurrit in Libro (latine conscripto) visitationis apostolicæ, jussu Gregorii XIII susceptæ in civitate et diœcesi Bononiensi, a RR. præsule Ascanio Marchesini anno 1573: Pervenit postea (visitator) ad ecclesiam parochialem S. Mariæ et Fulci de Saleto, et cujus rector existit R. D. Laurentius Butrigarius, canonicus collegiatæ S. Petronii, quem invenit residentem, sed habet etiam capellanum D. Gabrielem de Parianis etc. [Ibid., p. 77.] . Notat Mellonus ecclesiam septem habere sive altaria sive sacella: majus nulli proprie Divo sacrum, asservandæ SS. Eucharistiæ destinatur; primum ad cornu Evangelii nomen habet a Crucifixo; secundum a B. V. de Rosario, ubi spectatur tabella seu imago de qua diximus; tertium continet baptisterium. Ad cornu Epistolæ, primum venit sub titulo S. Fulci, cujus effigies ex gypso altari imposita est, alta pedes fere septem; veste pluviali circumdatus S. Confessor, mitram in capite, pedum fert manu sinistra, dextera benedicit populo; sub altari ejus corpus (de quo redibit sermo) repositum est; secundum altare S. Martino, tertium Matri dolorosæ dicatum. Olim in summa fronte ædis eminebat statua lapidea S. Fulci; eadem probabiliter, quæ antea stabat in altari seu oratorio, quod solo æquatum labente sæculo XVI vidimus. Hodie, subdit Mellonus [Pag. 79.] , loco præfatæ statuæ, ferrea crux conspicitur.
[8] [Alia de cultu testimonia, nempe festum, etc.] Recenset Mellonus [Pag. 79 et 80.] alia, præter ecclesiam de qua diximus, signa seu testimonia cultum probantia. Nempe Festum ab antiquo celebratum, atque pridem jam affixum Dominicæ infra Octavam Nativitatis B. Mariæ Virginis. Circa festum sequentia recitantur apud Mellonum [Pag. 313.] ex libro ms. Petri Jacobi Facchini, archipresbyteri ecclesiæ Saletensis labente et ad finem vergente sæculo XVIII: In ecclesia archipresbyterali de Saleto celebratur festum hujus Sancti, Dominica infra Octavam Nativitatis B. M. V., sed modo longe solemniori quam olim: nam antiquitus paucæ solum missæ dicebantur; et præterea nihil. Ast matrona quædam, nomine Clemenza Leoni, cum hæredes non haberet cousanguineos, testamento legavit bona sua Collegio dicto “della S. Umilta,” hac lege ut præfatum collegium propriis suis expensis et non aliter, advocaret in Saletum singulis annis tres sacerdotes Societatis Jesu, qui triduanas ibidem ad populum conciones haberent, feria scilicet sexta, sabbato et Dominica intra memoratam octavam; his initium factum anno 1700; ex quo deinceps et festum celebratum majori cum pompa et numerosior accurrit ex vicinis locis populus. Postquam autem anno 1755 inventum et translatum corpus, ut traditur, S. Fulci fuit, crevit magnopere fidelium in S. Patronum pietas et devotio, atque ab hinc ad hunc usque diem (circa annum 1780) splendidior adhibitus est agendo festo ornatus. Plures præsto sunt sacerdotes, ad audiendas confessiones; plurimæ dicuntur missæ, quas excipit una solemni ritu cantata. Post meridiem fit publica supplicatio, habeturque concio panegyrica. Atque hæc de festo. Lampas quoque ante altare ab omni retro hominum memoria ardebat; frequens illud visitari solitum, nec raro ibidem sanctum missæ oblatum sacrificium; dona quoque multa a fidelibus collata. Testatus est Mellono archipresbyter Facchini, rector ecclesiæ de Saleto, tabellas votivas magno numero appensas altari; quæ, utpote vetustate corrosæ atque deformes igni traditæ, aliis denuo locum dedere. Duarum in specie fit mentio: altera exhibet viros duos sibi invicem ense minitantes; altera sacerdotem coram imagine S. Fulci orantem. Memorantur quoque beneficia populo universim præstita. Sic anno 1748 lues pestifera in circumjacentium pagorum animalia dire sæviebat, in Saleto autem vix unum occubuit; anno 1763 agri vicini locustis vastati, salva iterum terra Saleti; anno sequenti vineæ alibi rubigine exustæ hic optatos tulere fructus; addunt incolæ seniores, ab omni memoria vineas suas numquam vel grandine vel procellis fuisse admodum læsas. Hinc nemo mirabitur frequentem populi illius ad præsidium S. Patroni sui recursum. Ex his nata quoque sunt incolarum vota, ut tandem S. Fulci recognoscerentur reliquiæ, quo piæ eorum venerationi publice exponerentur.
[9] [Anno 1755, die 17 jan. cardinalis Malvetius] Atque votis istis satisfactum partim fuit ineunte anno 1755, ut ex sequenti instrumento constabit, quod a sæpius laudato Mellono mutuamus [Ubi supra in Appendice, p. 309 et seqq.] , et hic in extenso adscribimus: In Nomine Dei. Amen. Cunctis ubique pateat et notum sit, quod anno a salutifera nativitate D. N. Jesu Christi millesimo septingentesimo quinquagesimo quinto, Indictione tertia, die vero Veneris, decima septima mensis Januarii, tempore pontificatus sanctissimi in Christo patris et D. N. D. Benedicti XIV, divina providentia summi Pontificis, occasione sacræ pastoralis visitationis per eminentiss. et reverendiss. D. D. Vincentium S. R. E. presbyterum cardinalem Malvetium Bononiæ archiepiscopum et Sac. Rom. imperii principem, in loco Saletto nuncupato suæ Bonon. diœcesis habitæ, ad instantiam admod. rev. D. Antonii Squarcina, archipresbyteri ecclesiæ archipresbyteralis sanctor. Mariæ et Fulci dicti loci Eminentiæ suæ inibi existentis una cum illustriss. et reverendiss. D. Roderico Zanchini, ecclesiæ metropolitanæ canonico et convisitatore, infrascriptoque adm. rev. D. prosecretario supradictæ visitationis, reverenter exponentis ex antiqua traditione, asserta etiam in libro intitulato “Bologna perlustrata” D. Masini, reperiri in dicta archipresbyterali ecclesia corpus S. Fulci confessoris atque pontificis subtus altare eidem Sancto dicatum, quod est primum a cornu Epistolæ altaris majoris, proptereaque reverenter instantis, ut Eminentia sua reverendissima mandare dignaretur fieri necessarias observationes ad effectum recognoscendi, an hujusmodi traditio subsisteret, hujusmodique observationibus adsistentiam præstare.
[10] [operam dat investigandis reliquiis S. Fulci:] Cui instantiæ Eminentia sua reverendissima benigne adhærendo, eaque ita expresse mandante, per Dominicum Duosi caputmagistrum fabrum murarium Bononiensem, habitantem in Communi S. Petri in Casali nuncupato, comitatis et diœcesis Bononiæ, ac cum continua præsentia et adsistentia Eminentiæ suæ reverendissimæ, aperta fuit pars anterior dicti altaris S. Fulci; subtus quod reperta fuit capsa marmorea longitudinis pedum duorum cum quadrante unciæ, latitudinis vero pedum unius, unciarum octo cum quadrante, ab intra excavata in forma rotunda de diametro unciarum decem et octo cum tribus quadrantibus, ac profunditatis unciarum duodecim, cooperta lapide albo pariter marmoreo, quod lateraliter excedit latitudinem ipsius capsæ uncias quinque cum quadrante in duobus lateribus unciarum viginti cum quadrante, latitudinis ut erat capsa ipsa; quæ colligata erat quattuor ferreis, vulgo “fittole,” plumbo firmatis in cooperculo, ac in ipsa capsa, duabus nempe in parte anteriori, ac duabus in posteriori hujus capsæ, quæ, attenta scissura in ea existente in actu amotionis dicti ejus cooperculi, in parte posteriori, fracta remansit in diversis petiis, ac etiam in aliquibus petiis in parte anteriori, ac intus eam inventa fuere bene disposita cranium et alia ossa cadaveris humani.
[11] [quas inventas deponit in capsulam ligneam;] Et fracto muro posteriori dicti altaris correspondente sacristiæ dictæ ecclesiæ, præfatus eminentiss. et reverendiss. D. D. Cardinalis archiepiscopus et princeps cum stola alba manu propria extraxit cranium et alia omnia dicta ossa, eaque tela linea alba involuta immediate reposuit et collocavit intus capsulam ligneam longitudinis unciarum viginti trium cum tribus quadrantibus, latitudinis unciarum decem cum dimidio, altitudinis unciarum septem cum dimidio; hancque bene clausam cum vitta linea rubri coloris ad modum crucis colligatam sigillo proprio Eminentiæ suæ reverendiss. ejus stemma exprimente in cera rubra liquata impresso quinque in locis, adeo ut absque sigillorum hujusmodi remotione adaperiri nequeat, obsignavit, eamque successive consignavit prædicto D. Archipresbytero instanti, ad effectum in dicta ecclesia asservandi, donec aliter per Eminentiam suam reverendissimam ordinatum fuerit.
[12] [atque de his rogatur instrumentum.] Ex relatione mihi notario (Josepho Nanni) infra scripto, sacræ pastoralis visitationis cancellario, facta per adm. Rev. D. Joannem Antonium de Cardinalibus, ejusdem sacræ visitationis prosecretarium, acta fuere prædicta modo et forma supra expressis ac in dicta ecclesia archipresbyterali SS. Mariæ et Fulci de Saletto, præsentibus ibidem adm. R. D. Josepho Cuppini, cive et sacerdote Bononiæ, prælibati eminentiss. et reverendiss. D. D. Cardinalis archiepiscopi cæremoniarum præfecto, et adm. rev. D. Josepho Favelli, sacerdote Mutinensi modo capellano supradicti D. Archipresbyteri, testibus ad prædicta etc. Atque hæc præfato die XVII januarii MDCCLV. Res in eodem statu permansit usque ad sequentis Julii mensem, quando cardinalis Malvetius rediit ad pagum de Saleto, et pridem detectas reliquias diligenter recognovit, jussitque in novam transferri thecam, opportuno tempore sub altari S. Fulci deponendam. Nec tamen definire voluit, an essent nec ne ossa sancti Viri, sed inscribi illis solum jussit hæc verba: corpus quod dicitur S. Fulci. Quæ omnia clariora fient ex altera parte instrumenti, quam ex eodem Mellono subjungimus [Ubi supra.] .
[13] [Mense Julio, redit card. Malvetius in Saletum,] Die Lunæ 21 mensis Julii ejusdem anni 1755. Emmentissimus et reverendiss. D. D. Vincentius S. R. E. presbyter cardinalis Malvetius, Bononiæ archiepiscopus et S. R. I. princeps accessum habuit ad ecclesiam archipresbyteralem SS. Mariæ et Fulci de Saletto nuncupatam, suæ Bononiensis diœcesis; quo perventus (sic), adm. rev. D. Antonius Squarcina, modernus dictæ ecclesiæ archipresbyter, Eminentiæ suæ reverendissimæ reverenter præsentavit capsulam ligneam bene clausam, vitta linea rubri coloris ad modum crucis colligatam, et sigillo Eminentiæ suæ reverendissimæ quinque in locis munitam, intus quam sub die 17 mensis Januarii currentis anni, ad instantiam ejusdem Dom. Arpresbyteri, per Eminentiam suam reverendissimam reposita fuere cranium et omnia ossa, extare reperta intus capsam marmoream, existentem subtus altare S. Fulco dicatum in dicta archipresbyterali ecclesia, ut in documento aperitionis (quod supra numeris præcedentibus recitatum a nobis est) dictæ capsæ marmoreæ, extractionis dictorum ossium illorum contextualis repositionis intus prædescriptam capsam ligneam, modo supra expresso immediate sigillatam, dictoque D. Archipresbytero consignatam in dicta ecclesia custodiendam usque ad novum ordinem Eminentiæ suæ reverendissimæ, ad quod documentum etc.
[14] [recognoscit SS. Reliquias,] Instititque ac petiit præfatus D. Archipresbyter per Eminentiam suam reverendissimam recognosci dictam capsulam ligneam, deindeque aperiri, declararique dicta cranium et ossa, quæ dicuntur S. Fulci episcopi, cui dicatum est altare, subtus quod reperta existere, ut in enunciato documento, esse eadem cranium et ossa, ut supra extracta, ac intus dictam capsulam ligneam reposita, successiveque ex illa extrahi et collocari intus alteram capsulam reliquiariam decentiorem sexangularis formæ ad hunc effectum paratam, colore aquæ maris depictam, ex ligno elaboratam cum ornamentis eleganter incisis et deauratis, opportune aptatis, lamina crystallina in parte anteriori compactam, hancque pro assecuranda dictorum ossium identitate claudi, sigilloque Eminentiæ suæ reverendissimæ obsignari. Cui instantiæ prælibatus eminentissimus et reverendissimus DD. Cardinalis archiepiscopus et princeps benigne annuens, primo dictam capsulam recepit et attente inspexit, eaque bene clausa et sigillis, quibus munita erat, penitus intactis repertis, eandem apperuit recognovitque, ac declaravit cranium et ossa intus illam existentia fuisse et esse eademmet, quæ per Eminentiam suam reverendissimam sub dicta die 17 Januarii currentis anni ex dicta capsa marmorea subtus dictum altare S. Fulci in dicta ecclesia existente, extracta ac intus dictam capsulam ligneam reposita sigilloque munita extitisse, ut (in) enunciato documento; attenteque observatis de mandato Eminentiæ suæ reverendissimæ omnibus et singulis dictis ossibus per illustrissimum et excellentissimum D. Bartholomæum Beccari, philosophiæ ac medicinæ doctorem, in publico archigymnasio Bononiæ lectorem ac anatomiæ professorem; iisque judicio ejusdem D. doctoris Beccari recognitis et declaratis ossibus integrum scheletrum componentibus, ea omnia ministerio adm. Rev. D. Aloysii Dardani, sacerdotis et perinsignis collegiatæ S. Petronii Bononiæ mansionarii, in præsentia Eminentiæ suæ reverendissimæ, dicti D. doctoris Beccari, infrascriptorum testium, meique Notarii decenter aptata atque opportune disposita fuere intus dictam capsulam reliquiariam sexangularem et ab intra decenter ornatam cum cruce desuper, altitudinis in totum unciarum quatuordecim, longitudinis vero ac in angulis unciarum viginti. Verum quia nonnulla superfuere parva dictorum ossium fragmenta, hæc quoque ministerio ac in præsentia, ut supra, collocata fuere intus aliam ligneam capsulam capacem subtus tabulam inferiorem ejusdem capsulæ reliquiariæ eique connexam.
[15] [atque in novam transfert thecam sub altari S. Fulci reponendam,] Quibus peractis, in præsentia semper ut supra, eadem capsula reliquiaria cum altera subtus eam ut supra connexa, parvo sigillo Eminentiæ suæ reverendissimæ, stemma ejus gentilitium exprimente, in cera rubra hispana impresso, obsignata exstitit decem et octo in locis absque sigillorum fractione non aperibilibus, apposita intus eam inscriptione sequenti: CORPUS QUOD DICITUR S. FULCI; adeo ut per prædicta asservetur * quidem identitas dictorum ossium, non tamen illa canonizentur, ut ossa sancti corporis, minusque ullum dubium inducatur an sint vel non sint talia. Demum Eminentia sua reverendissima hanc capsulam reliquiariam cum altera subtus eam ut supra, connexa, modo supra expresso clausam et sigillo obsignatam consignavit dicto adm. Rev. D. Archipresbytero ad effectum illam reponendi subtus dictum altare S. Fulci ejus ecclesiæ prædictæ cum et quando hujusmodi locus decenter aptus fuerit effectus, et interim, prout decet, custodiendum omni etc.
[16] [coram testibus.] Quibus omnibus supra peractis in dicta archipresbyterali ecclesia continue præsentes extitere tam supradictus illustrissimus D. doctor Beccari, quam excellentissimus adm. Rev. D. Josephus Vaccari sacerdos, Bononiæ civis jurisque doctor, adm. Rev. D. Jo. Antonius de Cardinalibus, civis et sacerdos Bononiæ, ecclesiæ metropolitanæ Bonon. mansionarius et adm. Rev. D. Aloysius Dardani perinsignis collegiatæ ecclesiæ S. Petronii mansionarius, testes etc. Erat signatum: Antonius Nanni Not. Monet Mellonus [Ubi supra p. 83] constructam deinceps sub tabula altaris S. Fulci fornicem lapideam in eaque depositam tum antiquam capsam marmoream, tum novam ligneam de quibus in Instrumento habetur mentio; additque sub dicta translatione nonnullas ossium particulas detractas atque variis donatas ecclesiis.
[17] [De cultu post translationem.] Præ manibus habuit sæpius laudatus Mellonus libellum manuscriptum et ab archipresbytero Saletensi Petro Jacobo Facchini, compositum circiter anno 1766, adeoque decennio fere post antedictam translationem. Porro in libello isto describitur accurate ecclesia, S. Fulci festivitas etc.; recensentur plurima beneficia cœlitus devotis impertita per intercessionem sancti Confessoris [Atti, p. 312 et seq.] . Concludit auctor his fere verbis [Ibid., p. 314.] : Sufficiat notasse nullum esse diem, quo non manifestetur quam efficax sit S. Fulci, invocantibus se, patrocinium; unde et indies crescit fidelium ad ejus præsidium recursus, idque non solum Saleti sed etiam dissitis ex regionibus; testaturque se hæc omnia scripsisse, nixus traditione populi vel probatis auctoribus vel testimonio illorum, quibus collata fuere beneficia.
[Annotata]
* asseveretur?
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 26. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 26. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.