Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober XII
Band Oktober XII
Anhang Oktober XII
27. Oktober
OCTOBRIS
DIES VIGESIMA SEPTIMA
SANCTI QUI VI KALENDAS OCTOBRIS COLUNTUR.
S. Thraseas, episcopus, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Polycarpus, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Cajus seu, Gajus, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Alexander, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Neon, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Diodorus, martyr Eumeniæ in Phrygia.
S. Metrobius, martyr Eumeniæ in Phrygia.
Quatuor alii, martyres Eumeniæ in Phrygia.
S. Florentius martyr, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ.
S. Vandeletus martyr, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ.
S. Honoratus confessor, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ.
S. Marianus seu Marcianus.
S. Lucius.
S. Victus.
S. Maximus, martyr Romæ.
S. Venantius, martyr Romæ.
S. Lucianus, martyr Romæ.
S. Donatus, martyr Romæ.
S. Comitius, martyr Romæ.
S. Vincentius, martyr Abulæ in Hispania.
S. Sabina, martyr Abulæ in Hispania.
S. Christeta, martyr Abulæ in Hispania.
S. Capitolina martyr in Cappadocia.
S. Eroteis, ejus ancilla, martyr in Cappadocia.
S. Nestor, martyr Thessalonicæ et socius S. Demetrii.
S. Marcus, martyr Asiani, culti in insula Thaso.
S. Soterichus, martyr Asiani, culti in insula Thaso.
S. Valentina, martyr Asiani, culti in insula Thaso.
S. Eucharius, episcopus, martyr in Lotharingia.
Ejus socii, martyres in Lotharingia.
S. Abrahamus, discipulus S. Pachomii, in Ægypto superiori.
S. Justus, presbyter Lemovicensis in Galliis.
S. Frumentius, conf. pont. apostolus Habessinorum.
B. Namatius, episcopus Claromontanus.
S. Abbanus Kill-Abbaniensis in Hibernia.
S. Abbanus Magharnudhiensis in Hibernia.
S. Ia, in Cornubia Britannica.
S. Breaca, in Cornubia Britannica.
S. Uni, in Cornubia Britannica.
S. Sininus, in Cornubia Britannica.
S. Elwinus, in Cornubia Britannica.
S. Marnanus, in Cornubia Britannica.
S. Germocchus, in Cornubia Britannica.
S. Crewenna, in Cornubia Britannica.
S. Helena, in Cornubia Britannica.
S. Tecla seu Etha, in Cornubia Britannica.
S. Gwithean, in Cornubia Britannica.
S. Gwinnear seu Wymerus, in Cornubia Britannica.
S. Elesbaas, rex et confessor.
S. Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia.
S. Pantaleon, monachus in Æthiopia.
S. Garima, monachus in Æthiopia.
S. Alef, monachus in Æthiopia.
S. Tzehma, Alftze, Liqanos, Imeata et Guba sive Otz, monachi in Æthiopia.
S. Alftze, monachus in Æthiopia.
S. Liqanos, monachus in Æthiopia.
S. Imeata, monachus in Æthiopia.
S. Guba sive Otz, monachus in Æthiopia.
S. Flos, conf. et pont. Polæ in Istria.
S. Odranus, conf. non pont. in insula Hia.
S. Cyriacus, episcopus Constantinopolitanus.
S. Desiderius, episcopus Antissiodorenses.
B. Quintilianus, episcopus Antissiodorenses.
B. Haymarius, episcopus Antissiodorenses.
B. Maurinus, episcopus Antissiodorenses.
B. Aaron, episcopus Antissiodorenses.
B. Betto, episcopus Antissiodorenses.
B. Guido, episcopus Antissiodorenses.
S. Colmanus, conf. in Senboth, in Hibernia.
B. Tekla Haimanot, monachorum pater in Æthiopia.
B. Hemelina conversa, Cisterciensis.
B. Goswinus monachus, Cisterciensis.
B. Joanna Soderini, ex ordine Mantellatarum, Florentiæ.
B. Antonia Brixiana, monialis ex ordine Fratrum Prædicatorum, Ferrariæ.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI
| S Vincentii levitæ et martyris inventio seu translatio memoratur hodie in auctariis Usuardinis Pratensi et Molani, a Galesinio, Ferrario, Saussayo et Tamayo; qui ambo posteriores hanc translationem effuse prosecuti sunt. Quam translationem, anno 855 factam et duobus libris conceptam ab Aimono monacho, legere est in Actis nostris ad diem, qua S. Vincentius Cæsaraugustanus colitur, | XXII januarii. |
| S. Amandi, Trajectensis episcopi, ordinatio in Elnonensi monasterio annuntiatur hodie in Martyrologiis Molani Usuardino, in Saussayi Gallicano et in Menologio Bucelini Benedictino. Verumtamen pridie annuntianda erat, ut videri potest in prætermissis ad 26 octobris. Ubi monuimus hoc ordinationis festum cum reliquis S. Amandi gestis illustrata fuisse ad diem, qua fere nunc colitur, | VI februarii. |
| S. Odranus, S. Patricii discipulus et martyr, hac die laudatur in pluribus martyrologiis, quæ initio Sylloges de S. Odrano Hiensi indicavimus; sed errore. Cultus fuit is sanctus die 19 februarii vel 8 maji; et de eo dixerunt decessores nostri ad priorem diem, scilicet ad | XIX februarii. |
| S. Otterani, episcopi et confessoris, patronique templi cathedralis et universæ diœcis Waterfordiensis, festivitas annuntiatur hac die in calendario ecclesiastico hujus diœcesis, addita hac præscriptione ut officia peragantur sub ritu duplici primæ classis cum octava, Missa Statuit recitetur, et reliqua omnia desumantur ex communi seu ordinario confessorum pontificum. Initio sæculi XVI novit etiam hunc natalem Grevenus, Coloniensis Carthusianus, adeoque in utraque sua Usuardi editione, anni scilicet 1515 et 1521, edidit ad hanc diem: In Hibernia Orani episcopi et confessoris. In prætermissis ad diem 26 atque etiam ad hanc diem et similiter in Sylloge de S. Odrano Hiensi multa retulimus ex Martyrologiis hibernicis de S. Odrano quod nomen idem est ac Otteranus; ex quibus manifestum est jam pridem dubios fuisse Hibernos martyrologos, quis S. Odranus seu Otteranus hac die colatur. Quum inter illustrandos SS. Hiberniæ patronos in hæc incidit Matthæus Kelly [Calendar of irish saints, pag. 133.] , qui vice-rector universitatis catholicæ Dublinensis diem obiit, definire nequaquam potuit essetne S. Otteranus, Waterfordiensis patronus, idem ac S. Odranus de Latteragh, an potius Hiensis seu etiam discipulus S. Patricii et martyr. Sed, quod eruditus vir non animadvertit, nullus ex eis episcopali dignitate ornatus fuit. Et quidem unum V. V. O'Hanlon, presbyter Dublinensis, qui multos annos et invictam constantiam posuit in colligendis et illustrandis actis sanctorum Hiberniæ (quæ utinam aliquando in lucem veniant), misit ad me laboriosissimos de sanctis, nomine Odrano seu Otterano, commentarios; sed ipse quoque hæret. Animadvertit in plaga occidentali Waterfordiæ magnam esse tellurem, in mappis topographicis notatam Killoteran atque in hujus finibus, duobus ab oppido milliariis, positam esse ædem quæ S. Otteranum patronum titularem habeat; deinde refert S. Odranum seu Otteranum, qui hodie colitur, a S. Ængussio abbatem natantem dici, quod natando ad Gar Inis pervenerit; quemadmodum in sylloge de S. Odrano scripsi. Sed animadvertit ipsemet hunc abbatem natantem non videri umquam fuisse episcopum. Ubi addam Gar Inis jacere in parte occidentali Momoniæ, Waterfordiam in orientali. Sunt hæc itaque perquam obscura. Et quidem unum tantum hujus nominis episcopum inveni in Martyrologio Tamlactensi, scilicet ad diem 8 maji, et similiter unum tantum apud Colganum [Acta SS. Hiberniæ, pag. 542, col. 1.] , qui floruit circa annum 580 et in regimine ecclesiæ de Inis-Cathaig (Scattery Island in ostiis fluvii Sinenni seu Shannon) S. Senani, cujus discipulus fuerat, successor. Qui si fuerit S. Otteranus, cultus Waterfordiæ, videantur ejus gesta in Vita S. Senani apud Colganum aut in opere nostro ad diem | VIII martii. |
| B. Thomassellum, ordinis FF. Prædicatorum professorem, qui anno 1270 die 17 martii obiit, laudat Emmanuel a Lima in Hagiologio Dominicano. Breviter jam pridem de eo dictum est in his nostris Actis ad diem | XVII martii. |
| B. Gualfardi eremitæ translationem, cujus corpus die 27 octobris anni 1602 Verona devectum est Augustam Vindelicorum, annuntiat hodie Basilius Duverchius in Menologio Camaldulensi: de hac translatione et de B. Gualfardi gesti actum est in opere nostro ad diem | XXX aprilis. |
| Alexandri papæ et martyris inventionem, Justinopoli in Istria hac die anno 1306 factam, annuntiat Ferrarius in Catalogo sanctorum Italiæ et in Catalogo generali sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt. Verum Henschenius noster [Acta SS. Maji, tom. I, pag. 370.] S. Alexandrum papam et martyrem pro alio Alexandro ibi fuisse acceptum ostendere conatur, ad diem, qua Acta S. Alexandri papæ illustravit, | III maji. |
| S. Dymphnæ, celeberrimæ patronæ Gheelensis, translatio hac die recensebatur in Usuardo Carthusiæ Bruxellensis; de ea dictum num. 6 Commentarii de S. Dymphna ad diem | XX maji. |
| S. Ivonis, presbyteri Trecoriensis in Britannia Minori et confessoris, pauperum advocati dicti atque a Fratribus Minoribus turgido suo Tertiariorum catalogo inscripti, translatio, aut perperam ordinatio, memoratur hodie in auctariis Usuardinis Albergensi, Florentino, Medicæo, Lubeco-Coloniensi, Greveni et Molani; in martyrologiis Canisiano Walasseri et Galesinii; in Catalogo generali Ferrarii; in Menologiis Franciscanis aliisque fastis. Facta est hæc translatio anno 1347, non die 29 octobris, quam diem in codice suo legit Papebrochius [Acta SS. tom. V Maji, pag. 579, num. 160.] , sed die 27 octobris, qua sola fastis sacris inscripta est. Sed vide Vitam S. Ivonis in opere nostro ad diem | XIX maji. |
| S. Joannis Prodromi seu Baptistæ capitis depositio legitur in calendario Evangeliarii Mstislaviensis [Cfr Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 261.] . De hoc sancto atque de ejus reliquiarum fatis disputatum est in his notris Actis ad diem | XXIV junii. |
| S. Rumoldi, episcopi et martyris, atque Mechliniensis patroni, memoria celebratur hodie in multis fastis. In Tornacensi Bedæ auctario legitur: Maslinas monasterio natale S. Rumoldi martyris; in Usuardo Greveni: Rumoldi episcopi et martyris relatio; in editione Molani: In Mechlinia, relatio beati Rumoldi, episcopi et martyris. Omitto Martyrologium Canisianum Walasseri, Catalogum generalem Ferrarii, Martyrologium Gallicanum Saussayi aliosque libros, in quibus hodie S. Rumoldi relatio commemoratur. Nam et hæc olim singulari festivitate recolebatur Mechliniæ et Leodii usque ad hæc fere tempora S. Rumoldi festum agebatur die 27 octobris. Sed quæ hæc corporis relatio? Respondit perperam Saussayus hanc ipsam, qua corpus continuo post martyrium Mechliniam relatum est; contra Solerius noster in Commentario de S. Rumoldo, § XIII, eam esse censet qua corpus, sæculo IX in Steenokezeele reconditum, dein Mechliniam reductum est. Vide itaque Acta nostra ad diem natalem S. Rumoldi, | I julii. |
| S. Odranus, sacerdos Lethrechensis vel Hiensis, annuntiatur hac die in Martyrologio Tamlactensi. De S. Odrano Hiensi dicetur infra ad hanc diem. De S. Odrano Lethrechensi dictum est in prætermissis ad diem præcedentem; et in Actis simulque de fratre S. Medrano ad diem | VII julii. |
| S. Amelbergæ virginis corporis adventus in Blandinum Montem, Gandavense in Belgio monasterium, commemoratur hodie in auctariis Usuardinis Centulensi et Molani, in Ferrarii Catalogo generali, in Saussayi Martyrologio Gallicano, in Arturi Gynecæo et in Benedictinis menologiis. Hanc celeberrimam translationem, anno 870 peractam, in opere nostro enarratam vide ad diem, qua S. Amelbergæ illustrata fuerunt Acta, | X julii. |
| In pago Pictavo, natalis S. Florentii presbyteri et confessoris, seu presbyteri et monachi, et plerumque cum laude maximæ sanctitatis et innocentiæ viri, annuntiatur hodie in tribus reginæ Sueciæ, nunc Vaticanis 511, 512 et 514 [Ap. Georgi, Martyrologium Adonis, pag. 547.] , codicibus Martyrologii Adonis, in Fuldensi Martyrologio [Ibid. pag. 672.] , (ubi errore [Ibid. pag. 548.] episcopi pro presbyteri typis expressum est,) item in Martyrologio Antissiodorensi antiquissimo [Ap. Martene, Analecta, tom. VI, col. 727.] , similiter in apographis Usuardini Martyrologii Centulensi, Ambianensi, Remensi et Greveniano. Porro in aliquot libris comes incedit S. Florentius Pictaviensis S. Florentio Tilæcastrensi, de quo ad præsentem diem agimus; in aliis eum plane excludit. Sed quis hic sanctus Florentius Pictaviensis? Censet Sollerius in auctariis Usuardinis ad hanc diem S. Florentium Glonnensem designari, cujus nomine duo olim prope prope Salmurium in pago Andegavensi insignita erant monasteria; quorum alterum oppido, vulgo Saint-Florentin, nomen suum communicavit. Contra Georgius in annotatis ad Adonis martyrologium contendit S. Florentium Oiensem laudari; qui scilicet in insula Oia, vulgo Lois, Loix, Loye, annexa insulæ Radi (l'ile de Re) prope Rupellam (la Rochelle), (quæ insula quasi pars erat pagi Pictaviensis,) floruit et sepulturam nactus est; et cujus reliquiæ Normannorum invasionibus in monasterium S. Savini, pago Pictaviensi, delatæ fuerunt ibique sepultæ [Cfr Mabillonius, Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæcul. III, part. II, pag. 538.] . Equidem nullus dubito quin S. Florentius Glonnensis hac die annuntietur. Imprimis animadvertendum est Glonnam olim partem fuisse non pagi Andegavensis, sed Pictaviensis; qui pagus usque ad Ligeris ripas extensus erat ideoque intra fines suos complectebatur S. Florentii monasteria [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 151, 795 et 801.] . Quapropter Usuardus ad diem 22 septembris celebrat in pago Pictaviensi S. Florentii presbyteri et confessoris memoriam; quæ eadem verba quum hodie in plerisque fastis recurrant, indicio sunt eumdem significari sanctum. Deinde ut Usuardus, qui ad 22 septembris laudavit S. Florentium presbyterum et confessorem, eumdem ad præsentem diem non commemorat, sic alii, qui ejus hodie faciunt mentionem, cumdem omittunt ad diem 22 septembris, quasi studiose vilarent eumdem virum bis producere. Tertio in multis codicibus hieronymianis, auctariis Adonis et Usuardi aliisque fastis sacris celebratur ad diem 27 junii (ut in prætermissis ad hanc diem 27 junii et in annotatis Georgii ad eamdem diem in Martyrologio Adonis videre est,) S. Florentii Oiensis translatio, natalis aut nuda memoria; atque ibi, aut locus nullus indicatur, aut insula Oia aut monasterium Oia, numquam vero pagus Pictaviensis; atque idem observatur ad diem 30 decembris, qua ejusdem S. Florentii Oiensis depositio, natalis aut memoria in pluribus quoque martyrologicis codicibus legitur. Quarto ad præsentem diem in pluribus martyrologiis S. Florentius maximæ sanctitatis et innocentiæ vir dicitur; quod laudis genus vix reperias, nisi Vita sancti exsistat; exsistit autem Vita S. Florentii Glonnensis, neutiquam S. Florentii Oiensis. Quamobrem ubicumque prodit S. Florentius in pago Pictavo seu Pictaviensi, intelligendus est S. Florentius confessor, cujus Acta dederunt decessores nostri ad diem | XXII septembris. |
| Archangeli Michaëlis V ovtchei seu ἐν Προβατίω, cujus loco recte in Promoto legi jubet Joannes Martinov, hodie annuntiatur in Kalendario Ostromirano [Ap. Kopitar, Glogolita Clozianus, pag. LXIII; Annus Græco-Slav. ad XXVII Octobris.] . Erronee autem Cangius [Cplis Christ. pag. 187, ed. P.] , in littore Asiatico Bosphori situm fuisse suburbium Promoti deducit tum ex Chronico Paschali, anno Heraclii VIII, tum ex Epistola quadam Ausonii [Ep. IX, ap. Migne, tom. XIX, col. 920.] . Sequitur enim omnino ex Chronico, suburbio Promoti locum esse assignandum in Europæo littore: namque Avares, quorum invasio et latrocinia in hoc Chronico narrantur, a Thraciis regionibus profecti, ultra Bosphorum non sunt progressi. Neque ex eo quod Ausonius loquitur de insana… Propontidis acta Promoti celebrata ducis de nomine … necessario deducendum est Promoti suburbium in littore Chalcedonensi exstitisse, siquidem insana acta merito vocatur Bosphori littus, fluctuum impetu se invicem collidentium notissimum. Cæterum versuum in Gallia scriptorum auctoritati præstat Chronici Paschalis assertio. Vox autem πέραν nude posita, qua primum nititur Cangius, apud Byzantinos de parte illa littoris Europæi dicitur, quæ ultra portum extenditur. Verum siquis quærit ubinam probabilius ecclesia S. Michaëlis in Promoto sita fuerit, opinor eamdem esse ac notissimum monasterium S. Michaëlis in Sosthenio, de quo paulo superius loquitur Cangius. Ædes enim Archangeli ædificata est a Constantino Magno, post apparitiones, de quibus adi Nicephorum Callistum [Lib. VII, cap. 50.] et Sozomenum [lib. II, cap. 3.] , ac proin facile intelligitur quomodo memoria ejus, utpote omnium extra urbem celeberrimæ, in antiquo illo Kalendario Ostromirano descripta fuerit. De Sosthenio consule præter Cangium, loco citato, Petrum Gyllium [De Bosphoro Thracio, lib. II, cap. XI. Ed. P. et ap. C. Müller Geogr. Minores, tom. II, pag. 38 et seqq.] . Sed de S. Michaële, uti et de aliis sanctis angelis, in opere nostro dictum est ad diem, qua S. Michaël præcipue colitur, | XXIX septembris. |
| SS. Chrysanthi, Mauri et Dariæ natalis signatus est hodie in kalendario Trevirensi, scripto ante finem sæculi V et ab Althano [De calendariis in genere et speciatim de calendario ecclesiastico, pag. 124.] titulo kalendarii Gertrudiani edito. Mauri scriptum puto loco Martyris. Chrysanthi et Dariæ nomina veniunt etiam in Richenoviensi prope Constantiam Martyrologio, in his Actis ad finem Junii a Sollerio edito. Quod autem hac die illic hoc festum occurrit, nulla alia est ratio nisi quod, quum medio sæculo IX horum martyrum reliquiæ in Prumiense Eifliæ monasterium translatæ sunt, invaluit eorum cultus in universa diœcesi Trevirensi. Sed quum celeberrima illic quoque essent SS. Crispini et Crispiniani nomina, hinc factum est ut alicubi, tum in diœcesi Trevirensi, tum in vicinia, ad præsentem diem translata sit SS. Chrysanthi et Dariæ festivitas ex ea, quæ eis propria est, | XXV octobris. |
| S. Protus presbyter et S. Januarius diaconus, magistri S. Gavini militis in insula Sardiniæ, leguntur hac die in multis antiquissimis fastis, plerumque omisso S. Januarii nomine, Proti seu Prothi mutato in Potum, aliquando Sardinia pro palæstra indicata, aliquando suppressa. Hujus loci non est singulas varietates diligentius persequi. Si omnes inter se conferantur codices, apparet omnino in laterculis Hieronymianis, ex quibus tamquam ex fonte in innumeros martyrologiorum rivos hæc annuntiatio defluxit, primitus scriptum fuisse: In Sardinia, Turribus, Proti et Januarii. Quæ memoria aut integra aut decurtata aut corrupta, legitur in codicibus Hieronymianis compluribus, nempe in vetustissimo Corbejensi Dacherii [Spicilegium, tom. II, pag. II, edit. 1723.] , in Lucensi Florentinii [Vetustius eccles. occid. martyrol. pag. 936.] , in Antverpiensi seu S. Willebrordi Epternacensi [Ibid. pag. cit.] , in Richenoviensi Sollerii [Acta SS. tom. VII Junii, part. II, pag. 13.] , in Augustano [Ibid. pag. 22.] et Labbeano [Ibid. pag. 29.] ejusdem; in auctariis Martyrologii Bedæ Atrebatensi, Lætiensi et Tornacensi [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] ; in Martyrologio Rhabani [Basnage, Thesaurus monum. Canisii, tom. II, part. II, pag. 345.] et demum in additamento Florentino ad Usuardi Martyrologium, a Sollerio editum. Quin et vestigium deprehenditur in Martyrologio SS. Trinitatis Dublinensi [J. H. Todd, The book of obits and martyrology etc. pag. 170.] ; et, quod mireris idem vestigium cernitur in Barberiniano Bedæ auctario [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] . Hinc nequaquam dubium est, quin horum martyrum festum, quod nunc die 25 octobris agitur, simul cum natali discipuli eorum, S. Gavini, olim actum fuerit præsenti die. Deinde, licet Joannes ab Arca in horum martyrum Actis scripserit SS. Protum et Januarium eadem die martyrio affectos fuisse qua S. Gavinum, ex ipsa narratione manifestum est (ut jam pridem animadvertit Florentinius) inter cædem discipuli et necem magistrorum paucos aliquot dies intercessisse, v. g. biduum; quod cum calendariis seu martyrologiis antiquioribus convenit; adeoque Joannem ab Arca nimiam constituisse vim et auctoritatem in unitate natalis. Sed de his nunc satis, quum SS. Proti et Januarii Acta edita fuerint simul cum S. Gavini militis ad diem | XXV octobris. |
| In Africa SS. Saturnini et Flavii memoria legitur hac die in Martyrologio S. Hieronymi Corbejensi, edito a Dacherio; et in alio breviori, item Corbejensi, producto a Martenio in Amplissima Collectione; et in tertio, etiam Corbejensi, exscripto a Sollerio; abest eadem memoria a codicibus Epternacensi, Lucensi, Blumiano, recensitis a Florentinio; a Richenoviensi, Augustano et Labbeano, editis a Sollerio; et ab Ottoboniano, in lucem dato a Georgio. Florentinius non audet eos seponere. Verumtamen si animadvertisset eos libris Corbejensibus ita esse proprios, ut alibi non appareant; deinde biduo ante eadem nomina prodiisse cum aliis athletis Africanis; non dubitasset profecto (quemadmodum etiam non dubitavit Morcellius in Africa christiana) hos Saturninum et Flavium seu Flavianum eosdem dicere ac martyres Africanos, qui in opere nostro breviter indicati fuerunt ad diem | XXV octobris. |
| S. Evaristi papæ et martyris festum annuntiatur præsenti die in Flori Martyrologio [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] , item in Adonis Martyrologio vulgato [Georgi, Martyrol. Adonis, pag. 547.] , in compluribus auctariis Usuardinis collectis a Sollerio, in antiquo Martyrologio Antissiodorensi, edito a Martenio [Amplissima collectio, tom. VI, col. 727.] , in Calendario Verdinensi [Ibid. col. 683.] , et in aliis antiquioribus fastis ad Flori exemplum. Verum in Hieronymianis laterculis, in exemplaribus Adonis, quæ Georgio [Martyrologium Adonis, pag. 636.] præluxerunt, in auctario Usuardino Centulensi et in aliis fastis statuitur ejus natalis die 23 decembris; verumtamen, Martyrologium Romanum aliosque laterculos secuti, diximus de eo ad | XXVI octobris. |
| S. Tutus, qui in Corbejensi Dacherii Hieronymiano Martyrologio hodie legitur additus SS. Thraseæ et sociis, idem est ac S. Titus, ex sodalitio SS. Luciani et Marciani, martyrum Nicomediensium, de quibus actum est ad diem | XXVI octobris. |
| S. Luciani, martyris Nicomediensis, hodie meminit. Usuardinus codex Rosweydi, errore unius diei. Natalis enim ejus a martyrologis celebratur die proxime præcedenti, qua de eo diximus, | XXVI octobris. |
| S. Artemidorus martyr annuntiatur hodie in Calendario Hieropolitano et in Menologio Florentino, conjungiturque cum S. Nestore martyre in Calendario Naniano [Cfr Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 261.] ; de eo pauca pridie dicta fuerunt, scilicet ad | XXVI octobris. |
| S. Alorum, episcopum Corisopitensem, laudat hac die in Martyrologio suo universali Castellanus, et post eum V. V. Petin in Lexico hagiographico, uno die recedentes a reliquis fastis sacris: pertinet ad diem, qua breviter ejus gesta attigimus, | XXVI octobris. |
| S. Quirinus martyr prodit hac die in kalendario Mediolanensi, quod præmissum est Breviario Ambrosiano, scripto initio anni 1465 [Georgi, Martyrologium Adonis, pag. 719.] . Quæ festivitas indicata non est in Calendario Mediolanensi Sitoniano, exarato sub annum 1000; neque in ullis, quatenus mihi constat, sæculo XV antiquioribus. Quid itaque? Mediolanenses a sæculo IX aut XI colunt corpus S. Quirini, simul cum S. Nicomedis presbyteri depositum in basilica S. Vincentii; quod dicunt esse corpus S. Quirini, episcopi Sisciani in Pannonia et martyris. Sed ejusdem S. Quirini corpus multo ante Romam translatum fuit et in cœmeterio subterraneo depositum. Quare censuit Papebrochius [Acta SS. tom. I Junii, pag. 381.] hoc corpus alterius esse S. Quirini. An huic ergo conjecturæ, utique optimæ, favet illud Mediolanense Calendarium? Affirmare non ausim; primo enim in nullo alio Mediolanensi calendario inscriptus est S. Quirinus ad diem 27 octobris; dein in omnibus aliis, atque etiam in hoc ipso scripto anno 1465 annuntiatur ad diem 4 junii natalis SS. Quirini et Nicomedis martyrum; quin etiam in omnium antiquissimo Sitoniano legitur [Ap. Muratori, Scriptt. rerum Ital. tom. II, part. II, pag. 1038.] : SS. Quirini et Nicomedis ad S. Vincentium. Unde patet tunc jam persuasum fuisse corpus S. Quirini, quod in S. Vincentii conservetur, episcopi Sisciani esse, et idcirco alterum S. Quirini natalem verisimillime ex translatione aliqua aut alia solemnitate esse ortum. Cæterum videantur decessorum commentarii de S. Quirino, episcopo Sisciæ et martyre, ad diem | IV junii, |
| et de S. Nicomede presbytero ad | XV septembris. |
| S. Tarsus, Tarreus seu Taricus, hodie in multis fastis laudatus, idem est ac S. Thraseas, de quo inferius dicemus. | |
| S. Euminus, Cuminus, Eominus, Euminius, Eumenius et Eumenia, qui hodie in multis laterculis legitur, est nomen fictum ex vocabulo civitatis Eumeniæ in Phrygia, ut in Sylloge de S. Thrasea explicabitur. | |
| S. Metropius, Metrosius et Metrobrius, qui hodie in aliquot fastis apparet, idem est ac S. Metrobius, infra cum S. Thrasea illustratus. | |
| S. Gaus, Gagus seu Gogus, in aliquot Hieronymiani Martyrologii exemplaribus hodie celebratus, non alius est ac S. Gajus seu Cajus, S. Thraseæ, inferius illustrati, socius. | |
| S. Longus seu, litera elapsa, Logus, in aliis Hieronymianis laterculis additus martyribus Eumenianis in Phrygia, in aliis ab eisdem separatus, quemadmodum in Sylloge de SS. Thrasea et sociis inferius videri potest, nobis plane ignotus est. | |
| S. Marinianus, qui præsenti die occurrit in Hieronymianis aliquot fastis, idem est qui S. Marianus seu Marcianus, martyr Romanus; de quo infra. | |
| S. Lucianus, quem codices Hieronymiani aliquot exhibent hac die, non alius est quam S. Lucius, martyr Romanus: de quo dicetur suo loco. | |
| S. Vivetus seu Vietus, quod nomen in mullis fastis hac die obvium fit, videtur idem qui S. Victus, martyr Romanus: de quo dicemus, ubi de S. Marciano. | |
| S. Sabinæ virginis et martyris festum cum octava, supplicatione publica et summa solemnitate agebatur sæculo XVII in S. Petri de Ager ecclesia, diœcesi Ilerdensi, in Catalaunia, die dominica ante festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ; quoniam ejus corpus a multis sæculis illuc asportatum erat. In libris mss. nihil de ea invenit Domenecus [Historia de los santos de Cataluña, pag. 194.] , nisi quod de ea recitabatur oratio ex communi virginum Indulgentiam nobis, Domine, etc. Unde concludit Catalaunensis hagiographus eam diversam esse a S. Sabina Romana, uxore Valentini, quæ in ecclesia Romana celebratur die 29 augusti. Sed incertum plane hoc est argumentum, quum olim etiam uxoratæ et viduæ in liturgicis libris frequenter virgines dicerentur atque ipsa S. Sabina Romana a Beda et Wandelberto virgo nuncupata fuerit; quin ad hæc usque tempora in aliquot editionibus Missalis et Breviarii Romani [Cfr Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 143.] Contendit similiter Domenecus hanc S. Sabinam diversam esse a SS. Sabina, quæ hodie cum S. Vincentio et Christete colitur; quoniam Algerenses ambas Sabinas diversis celebrabant diebus. Verumtamen ipsi Algerenses canonici non dubitabant quin S. Sabina, cujus habebant corpus, eadem esset ac S. Vincentii comes; quemadmodum in Commentario de S. Vincentio ejusque sociis explicabitur. | |
| S. Matthæi martyris natalem annuntiat hodie in Martyrologio suo Mediolanensi Petrus Paulus Bosca, archipresbyter ecclesiæ Modoëtiensis, tradens natalem hunc agi in pago S. Juliani prope Coloniam, ubi corpus ejus digno honore fuit sepultum. Deinde vero addit: Quoniam alius pagus est ejusdem nominis in via romana, ideo hunc a vicinia vici Colonii seu Coloniæ nominamus; qui pagus continetur in plebe Segrati. Ex tabulis constat ecclesiæ parochialis S. Juliani. Quæ olim cum pareret capitulo basilicæ insignis Modoëtiæ (Monza), iccirco a nobis memorabitur in ejusdem basilicæ monumentis, quæ prosequimur. Ibi vero custoditur in ara majori in arca, quam argenteæ laminæ plures ditant: ejusque dies festus a confluentibus populis devote celebratur. Monumenta ecclesiæ Modoëtiensis absolvit numquam Bosca et cum reliquis libris nondum editis morti proximus igne aboleri jussit; sed morem ei non gesserunt hæredes; perveneruntque illi codices in potestatem comitum Durinorum [Argelati, Bibliotheca scriptt. Mediol. col. 205 et 206.] . Latuit hoc tamen Antonium Franciscum Frisi, Modoëtiensem canonicum, qui omnes, quas olim volverat Bosca, chartas denuo examinavit; atque inde confecta ecclesiæ Modoëtiensis Memorabilia anno 1774 edidit [Memorie della chiesa Monzese, raccolte e con varie dissertazioni illustrate, Milano, 1774.] . Pluribus itaque in iis egit Frisius de templo et terra S. Juliani prope Coloniam, vulgo terra di S. Giuliano presso Cologno, ejus fata a sæculo IX prosecutus [Ibid. diss. IV, pag. 121 et seqq.] ; sed frustra illic S. Matthæi martyris nomen investigabis. Ignoravit hoc quoque nomen Ferrarius tum in Catalogo generali Sanctorum, tum in Catalogo sanctorum Italiæ. Præterea a Calendario liturgico Modoëtiensi pro anno 1847 abest plane hoc nomen. Demum, si Matthæum quemdam martyrem colunt Tarentini die 6 julii, aliumque, sub Diocletiano passum, memorant libri græci et latini ad diem 23 julii, neutrius corpus umquam ad S. Juliani oppidum devenisse videtur; neque alium hujus nominis martyrem in codicibus nostris reperimus. Quare subit cogitare hoc corpus ex cœmeteriis Romanis illuc advectum fuisse et Matthæi nomen fuisse impositum, tamquam commune; quo quippe donatus significetur. Sed sæpe jam monuimus nos de hoc martyrum genere non nisi inter prætermissos agere solere. | |
| S. Florentium, martyrem ex legione Thebana, qui Thilæ (quod oppidum Geldriæ Vahali adjacet) martyrio coronatus sit aut certe egregium cultum nactus sit, producit ad hanc diem Miræus, nil affirmans, sed conjectans, nescius ubi alibi locorum sita esset Tila. Eruditus Miræi error est. Tilæ enim castrum in Burgundia esse positum et hodiernum S. Florentium cum legione Thebana nihil commune habere suo loco ostendemus. | |
| S. Florini in Sardinia natale annuntiatur hodie in Barberiniano Bedæ auctario: conflata hæc annuntiatio partim ex depravata S. Florentii memoria, partim ex S. Proti, qui Sardiniam sanguine suo irrigavit. | |
| S. Florentinus et S. Florentianus non semel substituitur SS. Florentiis, qui hac die in fastis sacris recensentur. Sed quid mirum nomina propria derivata cum primitivis in scriptis hagiographicis alternare, quum idem passim vitium deprehendatur in libris historicis [Cancellieri, Diss. de S. Orsa etc. pag. 9.] ? | |
| S. Florentius, martyr Tilensis in Bætica Hispanica, a Tamayo aliisque Hispanis ad hanc diem productus, merum plantasma est, ex Higuerianis figmentis ortum. | |
| S. Ercus, episcopus de Domhnach-mor-Maighe-Luadhat, annuntiatur hac die in Festilogio metrico S. Ængussii et in Martyrologio Tamlachtensi; additurque tum in annotatis ad Festilogium, tum in Martyrologio Dungallensi: In septentrionali parte Ui Faelain. Quam gentem Colganus [Trias Thaumaturga, pag. 712.] in Ultonia posuit; O'Donovan autem, ad prodigium usque in pristina geographia Hiberniæ versatus, in Lagenia, comitatu Kildariensi. Occupabat, inquit hic [The book of Rigths, pag. 206.] , baronias de Clan et Salt, et majorem partem Ikeathy et Oughterranny, nisi potius integras. Oppidum Nas seu Naas, et ecclesiæ de Claenadh seu Clane, de Laithreach Bruin seu Laraghbrine prope Maynooth, de Domnach mor Muighe Luadhat seu Donaghmore, de Cluain Conaire seu Cloncurry et de Fiodh Cuillinn seu Feighcullen erant in ejus ambitu. Sed hæc Donaghmore (complures enim sunt in Hibernia) in vicina baronia Ratoath sita est, comitatu Midiæ orientalis. Erravit itaque insuper Colganus, quum alibi [Acta SS. Hiberniæ, pag. 540, num. 19.] Domnach-mor-Mainech in Momonia collocavit. Errat etiam Archdallius [Monasticum Hibernicum, pag. 687.] et secundum eum Carlislius [Topogr. dict. of Ireland, V° Donaghmore.] , quum hujus S. Erci sedem in Donaghmore, altera baronia Decies, comitatu Waterfordiensi, constituunt. Quum itaque in Midia Orientali floruerit S. Ercus, facile distinguitur a S. Erco seu Mac-Erco [Irish kalendar, pag. 14.] , episcopo de Domnaigh mair Maighe Cobha, uti ad diem 17 septembris in Martyrologio Tamlachtensi legitur, aut de Domnach-mor Maighe Damhairne, uti scriptum est in Dungallensi, edito a præclaris viris Todd et Reeves. Etenim Domnaigh moir Maighe Cobha, interprete Matthæo Kelly et consentiente Guilielmo Reeves [Ecclesiastical antiquities of Down, Connor and Dromore, pag. 111 et 112.] , est Donaghmor in Iveagha superiori, comitatu Dunensi, Ultoniæ provincia. Suspicatus est Colganus [Acta SS. Hib. pag. 540, num. 19.] , sequentibus Archdallio [Op. cit. loc. cit.] et Carlislio [Op. cit. loc. cit.] , S. Ercum Midensem discipulum fuisse S. Senani; sed nullo fundamento. Neque confundi potest cum S. Erco, episcopo Slanensi in Midia: natalis enim et genus plane differunt [Cfr Martyrologium Dungalense ad 2 novembris.] . Quum nondum obliteratæ essent pleræque sanctorum Hibernorum memoriæ, jam dubius erat S. Ercus qui hodie annuntiatur. Certe Michaël O'Clery, qui anno 1630 Martyrologium Dungallense collegit, sic de eo loquitur [Ibid. pag. 287.] Potest hic esse Ercus, episcopus, filius Fergnæ, filii Folachtæ, qui est de gente Bresal Breac; unde Osraighi descendunt. Sed præstat hæc eruditis Hibernis permittere. | |
| Airennani Tigh Airennain i Midhe legitur hodie in Tamlachtensi Martyrologio, id est memoria Airennani de Tigh seu Mansione Airennani in Media. Sitne idem qui in Martyrologio Dungallensi nude Ernanus vocatur, definire non ausim; maxime quod Joannes O'Donovan [The four Masters, Annals of the kingdom of Ireland, ad an. 877, pag. 52.] Airennain idem dicat esse nomen quod Airindan et Farannan, in quod Ernanum numquam conversum vidi. Tigh Airennain nuncupatur nunc Tiffernan, Tyfernan, seu Tyfarnam, in baronia de Corkery, in comitatu Mediæ occidentalis, in Lagenia. In Martyrologio Dungallensi annuntiatur ad diem 11 augusti his verbis: Ereran, de Tigh Ereran, in Illidia, et abbas Tamlachtensis post Maelruain; quæ et in Tamlachtensi ad illam diem leguntur, ubi sapiens dicitur. Hinc cognoscitur ejus ætas. Condita est enim Tamhlachta anno 769 a S. Maelruain [Ibid. ad an. 769, pag. 373.] , qui diem obiit anno 787 [Ibid. ad an. 787, pag. 393.] . Venit deinde S. Farannanus, qui locum fecit Eochadio, vita functo anno 812 [Ibid. ad an. 807, pag. 419.] . Quum nomen suum olim monasterio, nunc parœciæ Tiffernan communicarit S. Farannanus, vix aut ne vix quidem dubium est quin cultu ecclesiastico illic honestatus fuerit; verumtamen, quum a quatuor Magistrorum annalibus, in quibus alii recensentur Tamlachtenses abbates, ejus nomen absit, videtur satis esse eum in prætermissis commemorasse. | |
| Ernanus absque ulla alia designatione et Moaba, filius Ernani, de gente Conall Gulban, filii Nialli, annuntiantur hodie in Martyrologio Dungallensi. A Conallo Gulban descenderunt Cinel-Conaill, id est O'Donnellii eorumque cognati; quorum sedes in Tirconnell seu comitatu Dungallensi, in Ultonia [Ibid. ad an. 464, pag. 146.] . Videtur itaque in illis quoque partibus vixisse Moaba. Ab aliis martyrologis omitti videtur Moaba; ad hanc diem forte memoratus propter præmissum S. Ernanum: quod nomen hujus quoque pater gessit. | |
| Septem filiorum Stiallani de Rath-mac-Stiallain in Ardghalia memoriam recolit hodie Martyrologium Dungallense. Non videntur cultu ecclesiastico honestati fuisse. | |
| Augustinus Benchorensis laudatur hac die in Martyrologio Tamlachtensi, et a Quatuor Magistris in Annalibus Hiberniæ diem obiisse traditur anno 775 [Ibid. ad an. 775, pag. 381.] . Nomen ejus inscripsit Guilielmus Reeves [Ecclesiastical antiquities of Down, Connor and Dromore, pag. 380.] Calendario Downensi, Connorensi et Dromorensi, quod summa diligentia undecumque collegit; in quo et sancti titulo eum adornavit, non dubitans eum ecclesiastico cultu honestatum fuisse. Sed nihil nos de ejus gestis reperimus. | |
| Rectiniæ virginis memoria recolitur hac die in Martyrologio Dungallensi. Plura de ea doceri cupimus. | |
| S. Tudwen virginem, cultam in sacello parœciæ Llandudwen, in Wallia septentrionali, memoravimus inter prætermissos ad diem 21 octobris, atque ad præsentem diem remisimus, siquæ forte plura reperiremus. Sed vana hæc fuit nostra exspectatio. Rice Rees, qui ex proposito in vitas sanctorum Wallensium inquisivit, nil nisi nomen S. Tudwen recensuit [An Essay on the Welsh Saints, pag. 309.] . | |
| Commemoratio omnium sanctorum monachorum et monialium cœnobii Barkingensis in Anglia celebratur hodie in Menologiis Bucelini, Herreræ, Cherlii et Lechleri. Sed hæc cultus ecclesiastici formam non habent. | |
| Rathonem, episcopum Argentoratensem, anno 815 vita functum, hac die in Supplemento Menologii Benedictini Gabrielis Bucelini sanctis accenset Robertus Schindele, auctoritatem ipsius Bucelini [Germania sacra, part. II, pag. 296.] secutus. Non bene: nam Grandiderius [Histoire de l'Église de Strasbourg, tom. I, pag. 318.] eum cultus esse expertem ostendit, quippe qui neque Argentorati, neque Monasterii, neque Haselachi colatur; ubi tamen ante omnia colendus fuisset. | |
| B. Werdinum, abbatem Hydruntinum, a pietate et spiritu prophetico laudant hac die Wion, Menardus, Bucelinus, Herrera, Cherlius et Lechlerus in Menologiis suis Benedictinis, itemque V. V. Petin, nominans eum Saint Guerdin, in Lexico hagiographico; Jansonii Dokkomensis Mercurium Gallo-Belgicum anni 1594 secuti. Extremo scilicet sæculo XVI Paulus, abbas Cosentinus, dedit ad principem de Bisignano literas, quas Joannes Doccomensis publico communicavit et quibus ille scripserat se in reficiendo templo abbatiali reperisse sepulcrum singulare, cum hac inscriptione: Cum sancta civitas splendorestellæ sol iterum me videbit. Hoc est corpus abbatis Werdini Hidruntini sepulti VI kal. novembris anno 1279 * a virgineo partu; intus vero prophetiam, quæ ad discrimina Italiæ, Galliæ, Germaniæ et Bataviæ sæculo XVI spectat, quamque lector apud Wionem videre potest. Universa hæc res, etiam corporis inventio, certe inscriptio et prophetia, mihi ficta videtur. Verumtamen abbas Werdinus, si umquam exstitit in natura rerum, nuspiam umquam nactus est cultum ecclesiasticum. | |
| Petrum Berchorium, monachum et priorem S. Eligii Parisiensis, plurimum hodie deprædicat a veneratione et amore Deiparæ Schindelius in suo Supplemento. Numquam cœpit ecclesiasticis honoribus nobilitari. | |
| Bueillium, ex monacho Montis-Serrati primum Americæ patriarcham et legatum pontificium, qui sub annum 1509 diem obiit, laudat hodie Schindelius in Supplemento Martyrologii Bucelini. Cultum ecclesiasticum numquam habuit. | |
| B. Menfredum seu Mefredum, priorem Eberbacensem in diœcesi Moguntina, laudant hac die a pietate, prudentia et prophetiæ dono Henriquezius in Menologio Cistercienci et qui anno 1689 Usuardi Martyrologium auctum titulo Calendarii Cisterciensis ediderunt; et post eos Bucelinus, Herrera, Cherlius et Lechler in Menologiis Benedictinis. Quibus omnibus præivit qui anno 1617 Divione Calendarium sacri ordinis Cisterciensis in lucem dedit, venerabiles æque viros ac sanctos et beatos recensens. Verum Jongelinus [Notitiæ abbatiarum Ord. cist. lib. II, pag. 42.] , Maurini [Gallia christiana, tom. V, col. 654.] et De Visch, monachus Dunensis, qui Eberbaci aliquandiu vixit ejusque antiquitates collegit et digessit [Varia curiosa, tom. I, pag. 305 et seqq. ms. seminarii Brugensis.] , in notitiis de hoc monasterio, quas dederunt in publicum, nil habent de B. Menfredo, Eberbacensi priori, nedum narrent eum ecclesiastico cultu honestatum fuisse. Neque aliunde optimus ille vir notus esse videtur quam ex epistola, quam scripsit ad S. Hildegardim [Biblioth. max. Lugdun. tom. XXIII, pag. 578.] , et ex Exordio magno Cisterciensi [Dist. V, cap. 17, ap. Tissier, Biblioth. PP. Cistere. tom. I, pag. 213 et seqq.] . Omissus fuit in Catalogo de sanctis et beatis ac servis Dei Ordinis Cisterciensis, quem Sigismundus Albertus, anno 1712 Monteregali edidit, et pridem ante in recensione sanctorum, beatorum et venerabilium virorum ordinis Cisterciensis, quam Miræus libro suo de Originibus monasticis inseruit. Contra Lechner recepit eum in Martyrologium suum Benedictinum, quod anno 1855 germanice in lucem dedit. | |
| Armand-Jean le Bouthellier de Rance, celeberrimus congregationis Trappensis auctor, hodie annuntiatur in Menologio Benedictino Donauwerdensi et in simili opere Lechleri, quoniam die 27 octobris anni 1700 ad superos evolavit. V. V. Petin in Lexico hagiographico pridie ejus mortem non recte collocat. Numquam cogitatum fuit de decernendis ei cælitum honoribus. | |
| Ven. Catharina, monialis in Parco Dominarum Silvanectensium, celebratur hodie minoribus characteribus in Calendario seu Martyrologio Cisterciensi, edito anno 1689. Nulla cultus ecclesiastici vestigia supersunt. | |
| Helenam a Cruce seu Henriquez, quæ circa annum 1500 in Salmanticensi S. Mariæ monasterio ejusdem ordinis sanctissime in Domino obdormivit; | |
| Joannam de Cespedez, ejusdem ordinis alumnam in monasterio S. Spiritus, civitate de Alcarez, circa annum 1590 mortuam; | |
| Didacum Wolfæum, ejusdem ordinis presbyterum, quem puritani anno 1651 in Hibernia, fertili sanctorum martyrum palæstra, ex odio fidei occiderunt et quem capitulum generale ordinis anno 1656 laudavit plurimum [Cfr de Burgo, Hibernia Dominicana, pag. 568.] ; | |
| Michaëlem Francez, qui conventum Cæsaraugustanum virtutum suarum odore et miraculorum fama implevit atque anno 1629 ad aliam vitam recessit; et | |
| Laurentiam de Eguia Otazu, quæ tertium ordinem S. Dominici Limæ in America illustravit et die 27 octobris anni 1618 cælestem mercedem receptura abiit, laudat hac die in Hagiologio Dominicano Emmanuel a Lima, ita tamen ut clare significet cultum ecclesiasticum eis numquam fuisse concessum. | |
| F. Rolandinus a Florentia, ordinis FF. Minorum alumnus, cui inter orandum in monte Ilciensi custodiæ Clusinæ certa animæ salus revelata est, ab Arturo et Huebero laudatur hac die in Menologiis Franciscanis; ubi et beati titulo ab Arturo insignitur. Hunc secuti sunt Mauritius Francesconi [Firenze sacre, pag. 126.] , Carolus Guido Forti [Catalogus agiologicus Etruscus, pag. 40.] et Ludovicus Santoni [Guida sacra Fiorentina, pag. 107.] , qui eum præsenti quoque die in fastis Florentinis celebrant. Eisdem præiverant in sanctitatis titulo ei adscribendo Gonzaga [De origine Seraphicæ religionis, pag. 99.] et Waddingus [Annales Minorum, ad 1241, num. 11.] , aliique; verum beati ille titulus in libris aliquot tam liberali manu concessus reperitur, ut plane non sufficiat ad cultum asserendum ecclesiasticum aut publicum, sed dumtaxat privatum; nisi alia aliunde accedunt adminicula, v. g. singularium miraculorum memoria, sepulcri visitatio, radii picti circa caput aliaque hujusmodi. Sed nihil simile reperitur in Rolandino. Traditur floruisse circa annum 1241. Sed ubi vixerit, ubi diem obiverit, ubi sepulturam nactus sit, videtur incompertum. Et licet Brocchius [Vite de' sante e beati Fiorentini, tom. I, pag. 581] eum in eorum recenseat numero, qui cum radiis in diœcesi Florentina pingantur, nullo tamen verbo indicat id fieri cœptum annis centum ante Urbani VIII decreta. Quapropter malim imitari sobrietatem Hueberi, qui in Menologio suo Franciscano abstinuit Rolandinum beatum vocare, ut Urbanianis decretis obsequeretur. | |
| Hieronymum Steve, ex ordine FF. Minorum, qui Valentiæ in Hispania anno 1358 placide in Domino obdormivit, beatum hodie nuncupat Arturus in Menologio; eumdem laudat Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1358, num. 11, eum tamen beatum non appellans. Recte, quum numquam publice cultus fuerit. | |
| Catharinam, filiam Valentis ab Amatrice, terra Aprutiorum, circa annum 1480 pie in Domino defunctam in monasterio S. Luciæ Fulginatensi, ornat hac die Arturus in Menologio Franciscano et Gynecæo beatæ titulo; contra abstinent Waddingus in Annalibus Minorum [Ad an. 1480, num. 8.] , Hueberus in Menologio et Jacobillus in Vitis SS. Umbriæ [Vite de SS. dell' Umbria, tom. II, pag. 7 et 8.] . Placet hæc Urbani papæ VIII decretorum observantia. | |
| Franciscum Nanium Samsonem, generalem ordinis FF. Minorum ministrum, qui disputando pro immaculato B. Mariæ conceptu tantam famam adeptus est atque die 27 octobris, anno 1499, Florentiæ in Thuscia obiit, laudatur hodie ab Huebero in Menologio Franciscano: verum absque beati laude: et recte, quum numquam publice cultus fuerit. | |
| Joannem de Wehrenberga, confessorem Wermeburgi in Saxonia et ordinis FF. Minorum alumnum, celebrant hodie, alii cum beati titulo, alii absque eo menologi ordinis Franciscani. Verum neque umquam videtur publice cultus fuisse, aut certe coli non pergit. | |
| Dionysium, ex ordine Minorum, quem alii presbyterum, alii fratrem laicum appellant, anno 1519 ab Indis Cumanis crudeliter trucidatus, ornatur hodie ab Arturo in Menelogio beati et martyris laudibus; sed minus convenienter cum Urbanianis decretis. | |
| F. Bonaventuram Melitensem, qui anno 1540, Julianæ in Sicilia, in conventu S. Annæ sepultus est, aperte adversus Urbaniana decreta hodie beati titulo condecorat Arturus in suo Menologio Franciscano; a quo laudabiliter recessit Hueberus atque nos recedemus. | |
| Adrianum a Gouda, janitorem conventus Minorum Alcmariensium, circa annum 1572 ex odio sinceræ pietatis a Geuziis occisum; | |
| Petrum de Bosna Argentina, Orsovæ in Servia anno 1692 carceris Turcici squallore enectum, et | |
| Antonium Pouponium, in Francia tertii ordinis S. Francisci reformatorem atque anno 1620 prope Parisios religiosa morte extinctum, celebrat hac die Hueberus in Menologio Franciscano, a beati titulo abstinens. | |
| Martyrium parochi anonymi, qui, quod Varæ, diœcesi Argentoratensi, parœcianos, diebus jejuniis tabernas adeuntes, increpuisset, ab uno ex eis occisus est, nuntiat hodie Castellanus in Martyrologio suo universali, magis propter exemplum, quam propter cultum ecclesiasticum. Commemorat ibidem martyrium cujusdam consulis pagi Gabalitani, quem hac die anno 1702 Calviniani, quod protestantica dogmata admittere nollet, interfecerunt. Sed illo anno innumeri alii tum ecclesiastici viri, tum laici, etiam feminæ, in pago Gabalitano pro fide cæsi sunt. | |
| S. Ninæ, cujus ministerio Deus usus est ad gentis Iberæ conversionem, memoria hodie ex Rufino renovatur in Menæis Græcorum et in Prologo Mosquensi, non quasi ejus festivitas præsenti agatur die, sed ut gentis Iberæ conversio memoretur. Colunt eam Iberi die 14 januarii: ad quam Martinovius in Anno ecclesiastico slavico [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 43.] diligenter contraxit quæ Rufinus, Moyses Chorenensis, biographus Iberus et Wakhoucht de ea tradiderunt. | |
| Joannam Dedemaecker, quæ anno 1631, die 27 octobris, cum egregiæ pietatis et præcellentioris caritatis laude Alosti obiit, placet celebrare, quantum hujus loci angustiæ siverint. Nata est die 22 februarii anni 1600 Angiæ, vulgo Enghien; quod oppidulum tunc diœceseos Cameracensis erat, nunc vero Tornacensis in Belgio. A pueris pietate in Deum, caritate in pauperes et castimonia vitæ claruit. Verum, quo Christi vestigiis pressius insisteret, Beguinis Alostanis associari anno 1616 petiit et obtinuit. Post tirocinium itaque rite peractum, circa festum S. Martini Turonensis, mense novembri professionem novæ vitæ fecit. Ab hocce præsertim tempore diu noctuque Christi Domini gesta et imprimis ejus dolores mente volvit: discens inde æmulari ejus temperantiam, animi demissionem, obedientiam, zelum animarum et amorem in B. Mariam Virginem. Aliquando sodales Joannam, sanitate pollentem, ab omni cibo, præter Eucharisticum per quatuordecim vel quindecim dies abstinere, uti etiam vulnera Christi in corpore suo manifesto ferre, miratæ sunt. Tandem, dum inserviret alteri Beguinæ peste correptæ, ipsa quoque labem contraxit; qua dicta die extincta, evolavit ad cælos, jure merito inter martyres caritatis recensenda. Ejus sanctitatem multis et præclaris miraculis Deus omnibus patefecit [Het seldtsaem ende wonderbaer leven van Joanna Dedemaecker, begyntjen in 'tBegynhof van Aelst, door Franciscus Van Schonenberg.] . | |
| S. Nestoris, annalistæ Rossi et monachi Cryptensis, memoriam hodie facit Joannes Martinovius in Anno ecclesiastico Slavico [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 261.] , Calendarium Mosquense, Menologium et Versinskium secutus. Vir videtur fuisse catholicus et cultu ecclesiastico honestatur; adeo ut jure locum sibi in opere nostro vindicet. Qui utique ei datus fuisset, si laudatus Martinovius actorum B. Josaphati martyris, proxime inter sanctos referendi, scriptione impeditus non fuisset, quin (quod sibi proposuerat) commentarium de S. Nestore, doctum utique et erudito suo stylo dignum, confecisset. Superest itaque ut lector contentus sit brevi Vita, quæ Anno illi ecclesiastico ad hanc diem inserta est. | |
| Antonius Junior Peloponesius thaumaturgus annuntiatur hodie in Menæis Medicæis, ut in Anno Slavico videre est. Alii velint nos docere ejus gesta, maxime an catholicus fuerit. | |
| Andreæ, principis Smolenscensis, corporis inventio memoratur hodie ex Calendario Mosquensi in Anno ecclesiastico Slavico Martinovii nostri. Quæ de eo comperta sunt reperiet lector in Memoriis slavicis, quæ pars sunt Anni illius ecclesiastici. | |
| Demetrii Bessarabi memoria cum martyrii laude recolitur hodie in Kalendario Valachorum [Martinov, Annus Eccles. Slavicus, in Actis SS. tom. XI Octobris, pag. 261.] . Quod non certo catholicus fuit, neque sanctum, neque beatum eum nuncupare voluit Martinovius. Ab eo itaque et nobis abstinendum est. | |
| Procla seu Procula Pilati, uxor, quam Christianæ religioni nomen dedisse autumant Origenes [Opera omnia, tom. III, col. 1774. Series veteris interpretationis commentariorum, num. 122. Apud Migne, Patrolog. Græca, tom. XIII.] et S. Joannes Chrysostomus [Homil. 86, alias 87 in Math. tom. VII, col. 764. Apud Migne, Patrologia Græca, tom. LIX.] , sanctorum catalogo ad hanc diem inscribitur a nonnullis Græcis et Slavis, uti ex Menæis Græcorum aliisque fastis demonstravit noster Martinovius [In Actis Sanctorum, tom. XI Octobris, Annus ecclesiasticus Græco-Slavicus, pag. 261.] . Sed quum Græci multo nimis ament nomina singularia, et ingentem virorum et mulierum catervam, qui in veteris novique Testamenti libris leguntur, in calendaria sua intruserint, hanc jam pridem sibi legem præstituerunt decessores nostri, ut de viris feminisque biblicis, qui ab Orientalibus celebrantur, in Actis extra prætermissos non dicerent, nisi simul alicubi a Latinis festum eorum ageretur. Verum quum hanc sortem Pilati uxori nuspiam apud Occidentales contigisse noverimus, satis habemus eam hoc loco commemorare. | |
| S. Rictrudis, abbatissa Marchianensis in Belgio, S. Eusebia, ejus filia et abbatissa Hamaticencis, prope Duacum, et S. Gertrudis, avia mariti S. Rictrudis patrisque S. Eusebiæ, et prima Hamaticensis cœnobii abbatissa, commemorantur hodie in auctariis Bedæ et Usuardi, in Martyrologio Gallicano Saussayi, in Benedictinis aliquot et in Gynecæo Arturi. Sed plerumque sola S. Rictrudis prodit, aliquoties tamen cum S. Eusebia; ita ut dubium sit utrum S. Gertrudis, quæ in Florentino et in Medicæo Usuardi codicibus legitur, ex errore S. Rictrudis locum occupet. S. Rictrudis alicubi virgo dicitur, quoniam omnes, etiam viduæ, censebantur virgines, quæ officiis ecclesiasticis colebantur [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 143.] . Hodie vero fit memoria elevationis corporis SS. Eusebiæ et Rictrudis, cujus loco Gertrudim dixit Saussayus: de qua translatione in Actis S. Eusebiæ dicetur. Porro de S. Rictrude in opere nostro actum est ad diem, qua ejus natalis celebratur, | XII maji; |
| de S. Eusebia dicetur ad | XVIII novembris; |
| et de S. Gertrudi ad | VI decembris. |
| S. Cyrilla, virgo et martyr Romana, quæ Decii imperatoris et S. Tryphoniæ filia dicitur, annunciatur hodie in Martyrologio Ottoboniano, edito a Georgio, et in paucis aliis fastis. Aberratur una die; nam pertinet ad | XXVIII octobris. |
| S. Suffrasiani apud Carthaginem natalem celebrat hodie in suo Usuardo Grevenus; qui hoc nomen accepit ex Hieronymiano codice a proxima die, ad quam ostendemus veram forman esse Sophronianum, | XXVIII octobris. |
| SS. Clodius, Saterius et Neverius, qui hodie post S. Capitolinæ ejusque ancillæ annuntiationem in calendario Menologii Armeni apud Assemanium [Bibl. Orient. tom. III, pag. 653.] , nominibus pro more editoris deformatis, commemorantur, sunt iidem Clodius, Asterius et Neon [Cfr Aucher, Vitæ Sanctorum Calend. 'Armeni, tom. XII, pag. 236.] , de quibus agendum nobis erit cum Grœcis ad diem | XXIX octobris. |
| S. Abrahamum, patruum S. Mariæ Pœnitentis, commemorat hac die Castellanus in Martyrologio universali. Deo eo dicetur ad diem, qua Orientalium fastis sacris inscriptus est, | XXIX octobris. |
| S. Colmanus, qui et Macduach, episcopus Killmacduachensis in Hibernia, in opere nostro illustrandus erat die 3 februarii. Sed quod tunc temporis Killmacduachenses ejus natalem transtulerant ad præsentem diem, qua S. Colmanus a Senboth colitur, decessoribus nostris visus est referendus ad 27 octobris. Verum, quum hodie sanctorum apostolorum Simonis et Judæ vigilia agatur, cum festo patroni diœcesani parum conveniens, Romana sacra rituum congregatio, anno 1747 rogata a clero Hiberno licentiam recitandi officia plurium sanctorum nationalium, S. Colmani mac-Duach festum indixit in 29 octobris. Qua die quum nunc S. Colmani natalis solemnissime agatur etiam in Killmacduach, opportunius dicemus de eo ad diem | XXIX octobris. |
| S. Aidus, filius Aidi, memoratus fuit in Prætermisis ad diem 31 augusti, itemque S. Aidanus de Cluain-Eocuille, ad diem 9 octobris; sed ambo remissi fuerunt ad diem 27 octobris, ut ad eam de illis agatur occasione S. Colmani, qui et Macduachus. Cujus Acta quum distulerimus ad diem 29 octobris, restat ut de SS. Aido et Aidano etiam dicamus ad eam diem | XXIX octobris. |
| S. Eadsii seu Eadsini, archiepiscopi Cantuariensis, memoriam celebravit ad hanc diem in Martyrologio suo Anglicano Wilsonus, ejusque exemplo Lingardus in Calendario Romano ecclesiastico, quod Harris Nicolas Chronologiæ suæ historiæ inseruit; sed Ferrarius et Chalonerus ejus natalem differunt ad diem, qua obiisse traditur, | XXXI octobris. |
| S. Florentii confessoris, qui anno 678 Argentinensem cathedram conscendit et die 7 novembris anni 693 beatam vitam sanctissima vita finivit, et cujus ossa die 26 octobris anni 1143 solemnissime visitata fuerunt, et plus duobus sæculis ante die 7 novembris, Vitam, in novem lectiones distributam, substituendam curavit Carolus Descars, episcopus Lingonensis, lectionibus de S. Florentio, martyre Tilæcastrensi. Sed ambo sancti prorsus diversi sunt; et quidem sanctus Florentius, Argentoratensis episcopus, semper celebratus est die, ad quam de eo dicemus, | VII novembris. |
| B. Margaritæ a Sabaudia, virgine Dominicana, quæ die 23 novembris anni 1464 [Gallizia di Giaveno, Atti de' santi de'dominj della casa di Savoya, tom. V, pag. 283.] obiit, natalem annuntiat hodie in Florentia sacra Mauritius Francesconi, errore integri mensis; sacra enim rituum congregatio statuit ejus festum die, ad quam de ea dicetur in opere nostro, | XXVII novembris. |
| S. Tettam, abbatissam Winburnensem in Anglia, quæ sub medium sæculum VIII floruit, celebrant hodie in suis Menologiis Benedictinis Bucelinus, Herrera, Cherlius, Lechner aliique. Eamdem in suo Memoriali pietatis Britannicæ laudavit ad diem 12 augusti Chalonerus; sed festum ejus agebatur, quemadmodum recte docent Alfordus, qui et Griffith, Castellanus, Petin aliique, die, ad quam de ea in hoc opere nostro dicetur, | XVII decembris. |
[Annotata]
* al. 778
DE SS. THRASEA EPISCOPO, POLYCARPO, CAJO SEU GAJO, ALEXANDRO, NEONE, DIODORO, METROBIO ET QUATUOR ALIIS MARTYRIBUS EUMENIÆ IN PHRYGIA.
SUB ANNUM CLXXI.
SYLLOGE CRITICA ET HISTORICA
Sanctorum patria, nomina, palæstræ, martyrii tempus.
Thraseas, episcopus, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Polycarpus, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Cajus seu, Gajus, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Alexander, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Neon, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Diodorus, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Metrobius, martyr Eumeniæ in Phrygia (S.)
Quatuor alii, martyres Eumeniæ in Phrygia (SS.)
AUCTORE V. D. B.
Si Mæandrum, vulgo Meinder seu potius Mendere, flumen Asiæ Minoris notissimum, adversis fluctibus subeas, [Eumeniæ in Phrygia, nunc Ishekli,] quum prope gradum longitudinis Londinensis 30 deveneris, non procul distabis ab oppido Ishekli seu Ichekli [Cfr Mappas Arrowsmithii, ap. Hamilton; Leakii; Arrundellii; et Texerii.] ; quo repræsentari pristinam Eumeniam, ab Eumene, rege Pergami, super Cludrum, in Mæandrum confluentem, conditam atque unam e præcipuis Phrygiæ Majoris civitatibus, demonstrarunt Leake et Arrundell [A visit to the seven churches of Asia, pag. 237 et seqq. et 329; tab. X et seqq. Cfr Lebas, voyage archeol. en Grece et en Asie-Mineure, part. V, pag. 224.] , pluribus inde relatis inscriptionibus et titulis; postquam eumdem locum ante visitassent Pocockius [Voyages en Orient etc. tom. V, pag. 150, trad. franc. 1772.] et bis Hamiltonius [Reisen in Kleinasien, tom. II, pag. 157 et 353, edit. germanica C. Ritter.] , antiquum nomen non assecuti. Divisa erat hæc civitas in certas tribus; senatum habebat et comitia populi; ludos augustales, præside proconsule Asiæ, in natali Augusti celebrabat; et in templis Dianam colebat, Æsculapium matremque deorum Agdistim [Leake, Journal of a tour in Asia Minor, pag. 156 et 157.] . Auxit plurimum ejus splendorem publicis operibus Marcus Aurelius [Cfr Texier, Asie Mineure, pag. 425.] ; sed, quod præcipuum est, non secus ac alia multa Phrygiæ loca, mature ex S. Philippo apostolo ejusve ministris cognovit Christi fidem [Eusebius in Chronic. ad an 4 Olympiadis 207. Cfr Tertullianus, adv. Judæos, cap. 7.] , quam undecim saltem martyres sanguine suo consignarunt.
[2] [colebantur olim, ut ex Martyrologio Syriaco, fastis Hieronymianis] Nuper enim W. Wright in Diario literaturæ sacræ et biblicorum documentorum [The Journal of sacred Literature and Biblical Records for January, 1866.] atque etiam seorsim [An ancient Syrian Martyrology, London, 1866.] edidit vetus Martyrologium Syriacum summi pretii, in quo ad præsentem diem hæc leguntur: In civitate Eumenia in Phrygia, Thraseas, Polycarpus, Gajus et octo alii. Quibus lux aliqua affunditur turbatissimis hac die Hieronymianis laterculis. Quum vero loco hoc reliquis præstet Corbejense exemplar, quod edidit Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 20, edit. 1724.] , agmen ducat: In Phrygia, Tarsi, Polycarpi, Gaï, Eumeni, Nocomini, Longi, Diodori, Metrobi, Euminæ, Tuti. Lucense Florentinii hanc formam habet [Vetustius Martyr. Occid. pag. 936.] : In Frigia, Tarsi, Polycarpi, Gagi, Eumeni, Noconi, Longi, Diodori, Metrobi, Euminiæ. Antverpiense seu Epternacense S. Willibrordi duas quasi distinguit turmas, hoc modo [Ibid. pag. cit.] : Et in Frigia Eomeni, Canonis, Diodori et Metrosi. Item in Frigia, Tarsi, Policarpi, Gagi, Nocori, Logi. In Richenoviensi autem, edito a Sollerio ad finem Junii in his nostris Actis, hæc leguntur: In Frigia Eumenii, Diodori et Metropi. In Augustano S. Udalrici, item illic a Sollerio in lucem dato: Policarpi, Neonii, Euminii, Mariani, Tarsi, Gagi, Diodori, Metropi, et, post duo alia nomina inserta, Longi. In Labbeano autem, cujus editionem etiam Sollerii curis debemus: Polycarpi, Nicomi, Eumini, Mariani, Tarsigogi, Diodori, Metrobi et post alia duo nomina Longi. Item in Gellonensi, quod Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 35.] etiam publico communicavit: Polycarpi, Niconi, Eumini, Mariani, Tarsi, Gagi, Diodori, Metrobi, et iterum post duo nomina Longi. Etiam in Weissemburgensi, quod vidit Franciscus Maria de Aste, archiepiscopus Hydruntinus [In Martyrol. Rom. dissertat. pag. 485.] : Tarrei, Commiri. In Ottoboniano, quod Adonis Martyrologio subjecit Georgius: In Frigia, nat. sanctorum Tarsi, Policarpi, Gagi, Eumenii et Metrobri. In brevioribus, editis a Martenio, S. Germani Antissiodorensis [Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1561.] : Polycarpi, Cumini, Metrobi; et in Morbacensi [Ibid. col. 1570.] : Eumenii, Mariani, Tarsi; in additamentis Barberinianis ad Martyrologium Bedæ [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] : In Phrygia SS. Tarsi, Polycarpi, Gagii, Metrobi, Eumeniæ; in Martyrologio Rhabani [Ap. Basnage, Monumenta Canisii, tom. II, part. II, pag. 345.] : In Phrygia Eumeni, et Cononis, Diodori et Metrovii; et demum in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi ad diem 28 octobris: In Phrygia, sanctorum Tharsi, Policarpi, Gaji, Eminii. Præterea in aliquot laterculis duplicantur eadem nomina, ut dein secundo veniant Tarreus seu Taricus, Cominius, Cominia seu Comuinia. Sed hæ duplicationes [Cfr de Rossi, Roma sotterrranea, tom. I, pag. 114.] , quales alibi quoque in his fastis occurrunt, negligendæ visæ sunt.
[3] [et aliunde constat, SS. Thraseas, Polycarpus, Cajus, Alexander, Neon, Diodorus, Metrobius et quatuor anonymi.] Quæ si jam inter se conferamus, pleraque nomina purgare licebit a rubigine, qua obducta sunt. Imprimis extra controversiam est Thraseæ nomen, aliunde (ut videbimus) notum, quod passim mutatum fuit in Tarsum, sed et alicubi etiam in Tarreum et Taricum. Polycarpus notior quam ut perverti posset. Gajus seu Cajus latet sub larvis Gaï, Gagi et Gogi; quæ formæ a dialectis librariorum germanicæ stirpis pendent. Neon pessimus habitus, quem quippe mutarunt in Nocominum, Noconum, Nocorum, Canonem et Nicomum. Diodorus manifestus est, uti et Metrobius, græce Μητροβιος, perperam Metropius dictus, Metrosius et Metrobrius. His addendus Alexander, quem aliunde novimus. Euminus, Cuminus, Cominius, Cominia, Comuina, Cominus, Commirus, Eominus, Euminius, Eumenius et Eumenia expungendi; quum nil aliud sint quam ipsum civitatis Eumeniæ nomen, plerumque loco mutatum, sedem tamen suam servans in Antverpiensi, Richenoviensi et Morbacensi exemplaribus. Marianus excerptus est ex manipulo Romano, qui hac quoque die celebratur, et cum Eumeniano per verborum trajectionem confusus. Longus seu, suppresso n, Logus me vexat: imprimis nomen latinum est et, licet orientales nomina latina non omnino respuerint, Longi tamen seu Λογγου vocabulum omnino non reperitur in novo Lexico græcitatis Henrici Stephani et in Papii Lexico nominum propriorum græcorum [Wörterbuch der griechischen Eigennamen, 1842.] ; et dein in exemplaribus Augustano, Labbeano, Gellonensi et Ottoboniano, quibus eadem videtur fuisse origo, Longus ab Eumenianis martyribus separatur, interjectis nominibus Proti, martyris Turritani, et Florentii, martyris Galli, ab illis utique prorsus alienorum. Tutus idem est ac Titus, quæ ambæ ejusdem nominis formæ veniunt etiam ad diem 26 octobris, ubi recensetur inter SS. Luciani et Marciani, martyrum Nicomediensium, socios. Tutus itaque alius non est ac unus ex hac Nicomediensi corona, uno die e sede sua motus, errore fere quotidiano. Aperta itaque sunt nomina Thraseæ, Polycarpi, Gaji, Neonis, Diodori, Metrobii et Alexandri: reliqua autem quatuor hactenus latent.
[4] [Ex his S. Thraseas episcopus fuit et martyr subannum 171, Smyrnæ sepultus;] Ex his Thraseas is ipse est de quo Polycrates, episcopus Ephesinus, circa annum 196, in epistola ad S. Victorem I papam, qua Asianorum consuetudinem celebrandi paschatis luna XIV propugnavit, locutus est his verbis [Ap. Eusebium, Hist. eccles. lib. V, cap. 21.] : Καὶ Θρασέας, καὶ ἐπίσκοπος, καὶ μάρτυς ἀπὸ Εὐμενίας, ὁς ἐν Σμύρνῃ κεκοίμηται; quod est Thraseam quoque, Eumeniæ episcopum et martyrem, qui Smyrnæ requiescebat, inter magna fuisse Asiæ lumina jam extincta. Neque alius fuit ac Thraseas, de quo Eusebius [Ibid. lib. V, cap. 18.] , recensens confutationem Montanistarum seu Cataphrygum, quam circa annum 211 Apollonius edidit, hæc pauca scripsit verba: Καὶ Θρασέα δὲ τινος τῶν τότε μαρτύρων μνημονεύει; et Thraseæ quoque, unius ex illius temporis martyribus, meminit Apollonius. Mentio etiam de eo fit in Actis S. Polycarpi et S. Bucoli, episcoporum Smyrnensium, his verbis: Efferentes vero B. Bucoli corpus ad cœmeterium basilicæ Ephesiacæ dictæ, juxta Smyrnam sitæ, illud condiderunt; ubi nunc myrtus crescit, post translationem corporis S. Thraseæ martyris. Sentiunt Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, tom. II, pag. 440 et 441.] et Byeus noster [Acta SS. tom. II septembris, pag. 12.] eum martyrio coronatum fuisse, imperante Marco Aurelio, sub annum 171, certe post ortam hæresim Montanistarum circa hunc annum 171, et aliquanto antequam epistolam suam scripsit Polycrates. Hujus S. Thraseæ festum inscriptum est martyrologiis occidentalibus ad diem 5 septembris; ad quam de eo in opere nostro dictum est valde subtiliter. Eum nonnisi levissime attigit Lequien [Oriens christianus, tom. I, col. 807.] .
[5] [SS. Cajus et Alexander, domo Eumenia, communionem Montanistarum martyrum aversati, cæsi sunt sub annum 171 Apameæ super Mæandrum prope Dinair. S. Polycarpus diversus ab episcopo Smyrnensi.] Cajum quoque et simul Alexandrum ex Eusebio seu potius ex S. Apollinari, Hierapolitano episcopo, cujus scripta Eusebius partim nobis servavit, cognovimus. Disputans scilicet adversus Montanistas seu Cataphrygas, Hierapolitanus præsul ostendit eorum martyres non esse veros martyres, eorumque communionem sollicite vitari a genuinis catholicisque martyribus: Atque id verum esse, ait [Ap. Eusebium, Hist. eccles. lib. V, cap. 16.] , constat ex iis, quæ nostra ætate in urbe Apamea, quæ ad Mæandrum sita est, gesta sunt a Cajo et Alexandro martyribus, oriundis Eumenia. Hierapolis autem, Apamea super Mæandrum et Eumenia, non procul a se invicem distant, scripsitque S. Apollinaris sub annum 171; ut meliorem testem desiderare non possimus. Horum martyrum memoria annuntiatur in martyrologiis occidentalibus die 10 martii; ad quam diem dixerunt de eis in his Actis decessores nostri. Nolit autem quisquam sentire Polycarpum, qui in Martyrologio Syriaco hac die annuntietur, eumdem esse ac S. Polycarpum, Smyrnensem episcopum; non ita est. Hic enim cum Eumenia nihil commune habet; deinde S. Polycarpus Smyrnensis in Martyrologio illo Syriaco proprium diem habet, nempe 23 februarii.
[6] [Videntur omnes hi martyres a proconsule Asiæ, provinciam circumeunte, alii in aliis civitatibus aliisque diebus cæsi.] Quum itaque S. Thraseas Smyrnæ obiverit, et SS. Cajus et Alexander Apameæ, manifestum est undecim illos martyres non uno eodemque tempore cælestem lauream percepisse. Et quidem in Martyrologio illo Syriaco, quod magnam partem constat ex Asiæ Minoris martyribus, nullo alio die Eumeniani athletæ annuntiantur; ita ut in unum diem omnes coacti videantur. Verisimillimum tamen est eos omnes intra unam persecutionem Marci Aurelii cæsos fuisse: ferbuit hæc enim in universa Asia, ut ex Melitonis [Ibid. lib. IV, cap. 26.] reliquiis constat, et quidem sæviit in Phrygia plurimum, ut apparet ex gloriatione Montanistarum; qui (ut refert S. Apollinaris Hierapolitanus [Ibid. lib. V, cap. 16.] et Apollonius [Ibid. cap. 18.] ) jactabant plurimum se quoque, neque tantum catholicos, martyres habere. Sed, ut hæ memoriæ omnino sunt certæ, sic nihil in eis explicatur per partes. Si vero suspiciones meæ quidquam valent, ego puto undecim martyres a proconsule, provinciam peragrante, captos esse et circumductos, eosque in itinere alios uno loco, alios alio fuisse cæsos [Cfr Acta SS. tom. X Octobris, pag. 12 et seqq.] . Qualis circumductionis exemplis plena sunt Acta sanctorum martyrum. Quod autem SS. Thraseæ, Caji et Alexandri nomina, in hoc opere jam laudata, iterum plane præter morem recensui atque etiam initio hujus Sylloges adscripsi, hoc ideo factum est quod aliter omnino possibile non erat de eorum sociis dicere.
[7] [Hieronymiani Martyrologii collector videtur usus esse calendariis syriacis.] Animadvertendum denique est literas, quibus syriace scriptum est S. Thraseæ nomen in annotatis W. Wrightii ad illud suum Kalendarium, potius legendas esse Tarsis quam Thraseas, cum vocabulum illud exeat in iud et semcath. Solent enim Syri, præsertim recentiores, nomina in as græce exeuntia per literas wau et semcath terminare, ut apparet in voce Andreas, qualiter passim in Novo Testamento syriaco legitur; quin et eadem nominis immutatio deprenditur in scriptis arabicis [Cfr Assemani, Biblioth. Orient. tom. III, pag. 609.] . Verum si S. Thraseam scripserint sine litera vau, sed cum iud et semcath, potius more suo legerint Tarsis quam Thraseas. Quum itaque Martyrologii Hieronymiani collector Tarsum scripserit loco Thraseæ (nam in Tarso diversissimi codices conveniunt), necessario subit hæc cogitatio præluxisse viro illi (quicumque demum fuerit) kalendarium seu menologium syriacum. Verum non hac tantum die, sed multis aliis, Wrightii kalendarium syriacum utilissimum est ad dejiciendas tenebras, quibus involvitur Hieronymianum Martyrologium. Hæc jam pridem intellexeramus: confectum id fuisse ex multis calendariis Romanis, Africanis, Asianis et Illyricis; atque inde provenire ut iidem sancti diversis repetantur diebus, atque etiam aliquando iisdem, depravatis plerumque nominibus; deinde nullos aut pene nullos in eodem celebrari sanctos, sumptos ex fastis Constantinopolitanis. Sed ope Wrightii kalendarii, quæ quasi clavis sit, atque etiam aliorum calendariorum syriacorum, armeniacorum, ægyptiacorum et carthaginensis, licebit forte aliquando omnia fere reserare illius Martyrologii arcana. Quodsi fiat, centeni martyres innotescent melius certiusque, et plurium ecclesiarum origines earumque adversus impietatem gentilium gloriosa certamina nunc tandem quasi primum in lucem venient. Faxit Deus ut ne desint vires et tempus.
DE SS. FLORENTIO ET VANDALETO MARTYRIBUS ET S. HONORATO CONFESSORE IN TILÆCASTRO IN BURGUNDIA
CIRCA ANNUM CCLXIV.
SYLLOGE CRITICA
Florentius martyr, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ (S.)
Vandeletus martyr, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ (S.)
Honoratus confessor, in Tilæcastro, oppido Burgundiæ (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Innumeri errores de S. Florentio martyre. Ubi situm Tilæcastrum. Ecclesia, prioratus, reliquiæ S. Florentii tum in Tilæcastro, tum in Insula Barbara. Festum in diœcesibus Lingonensi et Divionensi. Memoria SS. Vandaleti et Honorati.
De paucis admodum sanctis tantum laboratum est quantum de S. Florentio martyre, cujus hodie nomen celebratur in martyrologiis aliisque fastis sacris. [S. Florentius martyr, omnibus fere orbis partibus adscriptus] Quum enim ignoraretur ubi positum esset Tilæcastrum, quo loco cultus aut cæsus fuisse ferebatur sanctus martyr, alii dixerunt eum martyrium fecisse ad Euphratem [Cfr Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 631.] , alii in Ponto [Ibid. loc. cit.] , alii in Africa [Saussayus, Martyrologium Gallicanum, pag. 165.] , alii in Geldria [Miræus, Fasti Belgici et Burgundici, pag. 636.] , alii in Hispania [Tamayus aliique Hispani.] , alii prope Lugdunum [Saussayus, Martyrologium Gallicanum, pag. 784.] , alii demum in Burgundia inter Lingones et Divionem. Sed hæ pleræque conjecturæ, quæ hoc dumtaxat nituntur quod locus aliquis, cujus nomen plus minus ad Tile, Thile, Tyle aut Thyle accedit, in illis regionibus reperitur, confutatione non indigent, quam primum certo cognoscitur ubi castrum illud situm sit. Sola persuasio Hispanorum alio fundamento consistit. Hi enim, Higuerii figmentis sub nomine Dextri, Maximi aliorumque veterum scriptorum admissis, sibi vindicarunt S. Florentium. Quapropter Tamayus, stipatus agmine illo fabulatorum, sed et ipse fictor et fabulator, ad præsentem diem hæc annuntiat [Anamnesis sive Martyrologium, tom. V, pag. 659 et seqq.] : Apud Castrum Tyle in Tudetanis Bæticæ Hispanicæ prope Hispalim, S. Florentii martyris; qui, ad fidem conversus catholicam, ob ipsum et propter Christi nomen comprehensus, sub Adriano imperatore, post verbera et flagra martyrii coronam strenuus agonista recepit. Quæ dein in Commentario exornat; ubi etiam perhibet ejus nomen fuisse M. Bolanum Rusticum Florentium; ad eum scripsisse Plinium juniorem et alia ejusdem furfuris. Quis crediderit iis fucum fieri potuisse Francisco Mariæ de Aste, archiepiscopo Hydruntino, qui anno 1716 non malum Beneventi edidit commentarium in Martyrologium Romanum [In Martyrologium Romanum dissertationes, pag. 485.] ? Verumtamen hæc falsa esse ostendere nolim: in eorum enim gratiam qui, post Nicolai Antonii censuras Higuerianarum mercium, fidem adhuc aliquam habent historiis, quæ ex Pseudodextri, Pseudomaximi aliorumque scriptis desumpta sunt, scribendum non videtur. Sed veniamus ad meliora martyrologia et calendaria, quibus S. Florentii nomen inscriptum est.
[2] [et in multis antiquissimis fastis sacris laudatus,] S. Florentii seu, depravata paulisper forma, S. Florenctis natalis annuntiatur hodie ad finem aliarum memoriarum in tribus melioribus exemplaribus editis Martyrologii Hieronymiani, scilicet in Antverpiensi seu Epternacensi S. Willibrordi, in Corbejensi Dacherii et in Lucensi Florentinii, nuspiam designata palæstra [Cfr Florentinius, vet. Martyrol. Occidentale, pag. 937.] ; item in Richenoviensi, Augustano et Labbeano, editis a Sollerio in his nostris Actis ad finem Junii; in Gellonensi Dacherii [Spicilegium, tom. II, pag. 35.] ; in S. Germani Antissiodorensis [Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1561.] et in Calendario Corbejensi antiquissimo [Ibid. col. 1603.] , in lucem datis a Martenio; in accessionibus ad Martyrologium Bedæ Vaticana, Atrebatensi, Tornacensi, Lætiensi et Barberiniana [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] , ubi etiam Florianus et Florinus dicitur, aliquando duplicatur, atque etiam ex vicinia S. Proti Turritani Sardiniæ adscribitur; in Martyrologiis Adonis et Usuardi: Eodem die apud Tyle seu Tile castrum, natale S. Florentii martyris, nisi quod in tribus Adonis exemplaribus alius Florentius substituitur, in aliis additur, uti etiam in aliquot Usuardinis: de quo Florentio inter prætermissos. Admissus etiam in Martyrologia Galesinii, Romanum Baronii, Parisiense Noalii, Ebroicense Petri de Rochechouart et Gallicanum Saussayi, quin etiam in Calendarium Parmense-Aquilejense, editum ab Althano [De calendariis, pag. 275.] .
[3] [in Tilæcastro, qui locus inter Divionem et Lingonas ad Tilam rivum est,] Porro ubi Tile seu Tyle castrum positum sit, recte vidit Hadrianus Valesius. Fluvius Tila, inquit [Notitia Galliarum, pag. 455.] , in Chronico Divionensis monasterii S. Benigni [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 386 et seqq.] non semel memoratus, vulgo dicitur Tille, quibusdam Til, genere masculino. Initio duos alveos, ex diversis ortos fontibus, habet; quorum alter, proprie Tille dictus, aluit vicos Mariacum (Marey-sur-Tille), Villiacum (Villey), Cressiacum (Cressey), Fossatum (le Fosse) et Echevanne; alter vero, cui nomen Ignon seu Ivron, præterlabitur Moloy, Villamcomitis (Villecomte), Icium (Issur-Tille) et Marcilliacum (Marcilly). Confluunt deinde ambo rivuli, uno Tilæ nomine servato. Qui auctus rivus præterfluit Tilæcastrum (Tille-Chateau), atque dein, a septentrione ad meridiem currens, Fauriniacum vel Faberniacum villam (Favernay) et alios complures vicos; ac demum in Ararim (la Saone) defluit. In chronico supra laudato litteræ, datæ anno 1020, Humberti clerici Tilecastri, mentionem faciunt. Aliæ sic desinunt: Acta sunt hæc Tilecastro publice anno ab I. D. N. J. C. 1017, indict. XV, regnante Rotberto Francorum rege, mense februario. Hugo quidam de Tilecastro in litteris anni 1026 ibidem reperitur, et aliis in ejus Chronici tabulis passim: item Milo Balbus, Tilensiscastri miles. Vocabatur ergo hoc castrum ante annos 650 nunc, idque sæpius, Tilæcastrum; nunc et Tilense castrum, a Tila fluvio, cui assidet, quasi castrum ad Tilam. Pro Tilæ castro sæpissime Tilecastrum in priscis codicibus, uti supra, scriptum invenitur. In eodem Chronico Tiricastrum, Tiricastel et Tricastel reperio: nomina ex vocabuli Tilæcastri vel Tilæcastelli depravatione nata, l in r et æ vel e in i conversis. Ex Tricastel fecere quidem nostri Trichastel, Trichasteaul et Trichasteau: quo nomine hic locus a plerisque nunc corrupte appellatur. Hæc Valesius anno 1675; nunc vero ut ex mappis topographicis Cassinii, et lexicis geographicis Galliarum novi, vulgare nomen est Tille-Chateau, Til-Chateau, Thil-Chateau, atque etiam Mont-sur-Tille. Situm est oppidum, nongentis incolis frequens, super viam publicam, stratam inter Lingones et Divionem; a qua civitate distat chiliometris 24. Remanent in monte pristini castri, a quo nomen accepit, insignia vestigia.
[4] [celeberrimum cultum nactus est, ut ex prioratus historia] Quum Ado atque Usuardus sæculo IX Martyrologia sua ediderunt, celebrabatur jam tum illic S. Florentii natalis et asservabatur corpus; templum vero, seu potius altaria et decimæ de Tillecastro erant penes canonicos regulares S. Stephani Divionensis, quibus ea dederat Betto, episcopus Lingonensis, mense majo in anno 33, regnante domno Carolo imperatore, seu anno Christi 801; ut eis esset unde subsidium corporale necessarium haberent [Vide Chartam Bettonis, ap. Fyot, Histoire de l'église abbatiale et collégiale de saint Estienne de Dijon, Preuves, num. 117, pag. 77.] . Sed integra non permansit hæc donatio. Certe Tilæcastrenses domini intruserunt se loco S. Stephani canonicorum et beneficiali jure tenebant de episcopis Lingonensibus ecclesiam S. Florentii Tilæcastrensem cum annexis juribus; ita tamen ut curarent a clericis aliquot ibidem peragi divinum officium. Sed anno 1033 Aimoni militi non satis religiosa visa est hæc rerum conditio. Quæ apprime constant ex sequenti diplomate, quo ecclesiam S. Florentii canonicis Divionensibus reddidit, et quod ideo præcipue iterum in lucem damus, tum quoniam S. Florentii cultus rite inde illustratur, tum quoniam semel dumtaxat hactenus lucem vidit, in rarissimo nempe Fyoti opere de Divionensi S. Stephani ecclesia [Ibid. pr. num. 71, pag. 41.] . Accipe itaque antiquissimum illud instrumentum.
[5] [et diplomate anni 1033] Postquam sanctorum apostolorum prædicatione, ut in eorum Actibus legimus, multi, sua pro Christo relinquentes, nihil se in mundo possidere gaudebant, ut cælestibus in futuro præmiis ditarentur, mosinolevit, ut plerique, relictis omnibus, monasticæ se traderent disciplinæ, plerique, retentis suis, canonice in congregationibus Deo militare satagerent. Laicorum quoque fidelium devotio, æternæ recompensationi participare cum talibus ambiens, suis facultatibus ac beneficiis, ad Dei servitutem liberius exercendam, propensius eis ministrare curavit. Unde ego Hugo, sacrosanctæ Lingonensis ecclesiæ Dei dignatione pontifex, notum fieri ecclesiæ filiis præsentibus vel futuris cupio, quod quidam noster fidelis ex nostræ ecclesiæ filiis, me in eadem ecclesia residentem adiens, humiliter petiit, quatinus in quadam ecclesia, quam de me beneficiali jure tenebat, ad Dei servitutem faciendam, et sancto ejusdem martyri Florentio, qui ibi requiescit, venerationem exhibendam, clericos canonice viventes aggregare procurarem et abbatiæ S. Stephani Divionensis castri, ecclesiam cum clericis perpetuo deditam esse constituerem. Cujus petitionem libentissime suscipiens adimplere protinus studui.
[6] [abunde constat.] Dedi igitur, secundum militis, nomine Aimonis, petitionem, altare illud cum beneficio, cuidam clerico, prædictæ abbatiæ S. Stephani præposito, nomine Warnerio, vice clericorum in jam dicta ecclesia sancti martyris Florentii aggregandorum, cum servis utriusque sexus ad sanctum pertinentibus, cum mercato quoque, teloneum videlicet, et quidquid de mercato consuetudinario jure persolvi solitum est, ut canonici illius loci perpetualiter teneant atque possideant, et Deo servitutem debitam et martyri venerationem congruentem reddant: subjectionem vero abbatiæ S. Stephani prælatis exhibere non negligant et secundum eorum jussionem loci ordinatio et rerum ad eum pertinentium dispensatio sine contradicente liberaliter fiat. Interdicimus quoque Dei omnipotentis virtute, et sanctorum omnium auctoritate, et a Deo nobis collata potestate, ne aliquis præsumat amodo, hæc, quæ Dei obsequio donata sunt, suis propriis usibus rapere, et ab ejus servitio separare; alioquin anathema fiat maranata. Si quis autem hujus nostræ regalis proque Deo factæ donationis auctoritatem et pontificalis decreti corroborationem diabolico instinctu infringere, vel in aliquo violare temptaverit, sicut diximus, æternæ maledictioni subjaceat, nisi resipiscens sancto protomartyri Stephano, canonicisque ejus Divionensi in castro degentibus satisfecerit. S. Hugonis, Lingonicæ civitatis episcopi; S. Aimonis, hujus donationis et auctoris et laudatoris; S. Hildegardis, uxoris ejus. S. Otberti, fratris ejusdem Aimonis; S. Warini presbyteri; S. Arduini militis; S. Ulgerii; S. Humberti; S. Witberti præpositi; S. Widonis militis et filii ejus; S. Ulderii; S. Stephani; S. Walterii clerici et filii ejus; S. Organdi; S. Petri et filii ejus Teutbaldi. Actum Tille-Castro publice, anno incarnationis Dominicæ MXXXIII, indictione I, epacta sexta, die nativitatis S. Baptistæ Joannis, feria V, mense junio, regnante Henrico Francorum rege, anno VII regni ejus. Ego Odolricus datavi, et manu propria firmavi.
[7] [SS. Florentii et Honorati reliquiæ super duo altaria in templo, quod simul prioratui et parœciæ inserviebat, servabantur.] Præter ecclesiam S. Florentii erat ibidem capella de Tylecastro; quæ, licet pertineret ad illam ecclesiam, simul cum ea reddita non fuerat. Eam itaque in feodo de Roberto, Lingonensi episcopo, tenebat Aldo filius Aldonis, qui et ipse filius illius Aimonis. Suasu itaque illius Roberti, qui ab anno 1185 usque ad annum 1110 cathedram Lingonensem occupavit, regnante Philippo rege seu inter annos 1060 et 1108, ac existente Odone duce in Burgundia, id est inter annos 1078 et 1102, divino motu animi visitatus, timens esse sub anathemate, atque avidus æternæ gloriæ, reddidit ecclesiæ S. Florentii capellam de Tylecastro, unde injuste mutilata fuerat. Ipsam chartam dabit Fyotus [Fyot, pr. num. 109. pag. 73.] . His itaque Aimonis et Aldonis restitutionibus factum est, ut canonici S. Stephani aliquot ex suis illic constituerint, quibus præerat prior, parœciæ cura præ cæteris fungens. His canonicis concredita quoque administratio parœciæ Marcilliaci, Tillæcastrensi unitæ. Perstitit hæc ordinatio donec suppressa est canonicorum communitas, et parœcia Tillæcastrensis a prioratu separata. Inde factus est prioratus simplex, pleno jure ab abbate S. Stephani pendens. S. Florentius patronus erat prioratus; sed prioratui et parœciæ, quod pristina ecclesia renovata non fuerat, idem erat templum: ita ut prior solemnioribus festis divina officia celebraret ad altare præcipuum [Ibid. Pouillé de S. Estienne, pag. 296.] ; supra quod collocata erat capsa, S. Florentii ossa continens [De Mangin, Histoire des diocèses de Langres et de Dijon, tom. I, pag. 127.] ; aliis diebus in capella S. Honorati, confessoris, cujus reliquiæ illic supra altare erant positæ. Quarum reliquiarum translatio celebrabatur secunda dominica post Pascha: confluebant tamen vicini populi in festo SS. Trinitatis [Fyot, Pouillet etc. pag. 296.] ; quæ res quasi monumentum quoddam erat pristinarum processionum bannalium, quæ proxime ad Pentecosten solebant institui [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 861.] . Erat etiam ibidem hospitium cum æde B. Mariæ in cælum assumptæ, abbati S. Stephani obnoxium [Fyot, Pouille etc. pag. 301 et 302.] ; sed hoc minus ad S. Florentium pertinet. Sæculo superiori summa adhuc illic in veneratione erat S. Florentius; cujus festum quum concurreret cum vigilia SS. Apostolorum Simonis et Judæ, a sancta sede licentiam impetrarant observandi pridie commune jejunium.
[8] [Quæ tradantur de SS. Florentino et Vandaleto.] De ejus martyrio, quod tot martyrologiorum, quæ pleraque antiquissima sunt, plurium veterum chartarum, quas supra indicavimus et partim recitavimus, et demum constantis traditionis auctoritate constat, plane dubitandum non est. Sed quandonam vitam pro Christo dederit S. Florentius, cujus tyranni præcepto, qua occasione, nemo nihil dubitans dixerit. Verumtamen valde olim illis in locis celeber erat quidam Crocus, quem alii ducem Alemannorum, Lingonenses vero, Engolismenses aliique regem Wandalorum faciunt. De eo inter eruditissimos Gallos gravissima dissidia exstiterunt: aliis consentientibus S. Gregorio Turonensi eum temporibus Gallieni imperatoris in Gallias cum Alemannorum agmine irrupisse et multis locis fecisse stragem christianorum; aliis, auctoritate turbæ scriptorum sequioris ævi, contendentibus eum ineunte sæculo V cum Vandalorum aut aliorum barbarorum catervis in provincias cirhenanas penetrasse et passim sæviisse in christianos; aliis demum statuentibus plures fuisse Crocos qui diversis temporibus crudeles in fideles Gallos fuerint. In quam quæstionem sæpius jam illapsi sunt decessores nostri; quibus visus est unus Crocus persecutor admittendus, quum secus eadem gesta diversis viris adscribenda sint; deinde auctoritatem S. Gregorii Turonensis, qui Croci, regis Alemannorum, in Gallias adventum ad Valeriani et Gallieni tempora retulerit, cæteris longe præstare [Cfr Acta SS. tom. X Maji, pag. 242 et seqq. Ibid. tom. IV Augusti, pag. 434 et seqq.] : neque video quid sapientius in re obscurissima sentiri possit. Fuit hæc quoque jam pridem Vignerii sententia, qui in Chronico Lingonensi narrat, Valeriano post infaustum prælium aut per fraudem capto, Gallienoque filio recens imperante, utique salutis anno 164, Crocum sive Chrocum, magna Suevorum, Vandalorum, Alamannorum, manu cinctum, in Gallias penetrasse et Lingonum arcem, Antomadunum, obsedisse; atque tum eum cruentas manus intulisse S. Desiderio, episcopo Lingonensi, cujus Acta illustravit Henschenius noster ad diem 23 maji, et S. Valeriano, diacono Lingonensi, cujus Acta primum data sunt in lucem ad diem 22 octobris. Addit deinde [Chronicum Lingonense, pag. 15.] : Barbarorum supranominatorum sævitia Florentium apud Tile-Castrum corruisse, cum illi via Lugdunensi Arelatem peterent, nobis persuasum est. Quæ persuasio convenit cum traditione S. Florentium in persecutione Vandalica obiise, scilicet quod in Actis S. Desiderii et in aliis S. Valerii Crocus dux aut rex Vandalorum dicitur; nam Vandalorum nomine barbari quicumque, sicuti nunc, olim quoque intelligebantur: quin et admissa fuit ab historiographo diœcesis Lingonensis [De Mangin, Histoire ecclésiastique des diocèses de Langres et de Dijon, tom. I pag. 127.] ; qui et addit tum quoque in Tillæcastro peremptum fuisse S. Vandaletum martyrem. Martyrii S. Florentii rationem aut modum commemorat Saussayus [Martyrologium Gallicanum, ad 23 martii et 27 octobris.] , libros liturgicos insulæ Barbaræ secutus; videlicet S. Florentium, super ingens saxum in flumine positum, aratri vomere a Croci militibus capite truncatum fuisse; ipsius vero caput per stupendos scopulos, per aquarum Tillæ et Araris rapidos meatus, divino evectu, usque in insulam Barbaram in Arari prope Lugdunum delatum ibique detectum, summo reconditum fuisse (quo decebat) honore. Quantum hæc absque probo vade parum sint credibilia manifestum est. Cæterum displicuerunt jam pridem Lingonensibus episcopis: quos inter Carolus Descars, quum anno 1604 Breviarium Lingonense edidit, suppressas voluit lectiones de S. Florentio martyre, seu potius eis substitutas novem lectiones de S. Florentio, confessore et episcopo Argentoratensi post S. Arbogastum, in Calendario tamen atque etiam in Officii titulo servata martyris appellatione. Improbandum utique consilium, quum inde nihil sequi et oriri possit, nisi sanctorum inter se confusio. Mutata hæc sæpius postmodum; adeoque in Calendario liturgico Divionensi anni 1827, (qua diœcesi Tillæcastrum nunc continetur,) die 27 octobris, quæ sabbatum erat, agi præcipitur officium de B. Maria Virgine, et pridie, seu 26 octobris, celebrari ritu semiduplici natalis S. Florentii martyris. In Calendario autem Lingonensi anni 1829 indicuntur in diem 27 octobris vigiliæ SS. Apostolorum et nuda commemoratio S. Florentii martyris: cujus nomen etiam servatum in libello annali diœcesis Lingonensis [Pechinet et Mongin, Annuaire ecclés. et hist. du diocèse de Langres, 1838, pag. XXVIII.] .
[9] [Cultus S. Florentii in Insula Barbara, ubi ejus olim servabatur caput.] Ex his, quæ paulo supra ex Saussayo referebam, intellexerit lector caput S. Florentii servatum olim fuisse in Insula Barbara; quæ insula in Arari fluvio (la Saone) supra Lugdunum jacet. Traduntur illic eremitæ seu monachi etiam ante pacem ecclesiæ concessam degisse; certe postea surrexit ibi monasterium, patrono S. Martino, cujus celeberrima fuit fama; septem ibidem constructæ ecclesiæ, licet insulæ ambitus perquam exiguus sit [Fortis, Voyage à Lyon, aux environs etc. tom. II, pag. 465.] : sed septenarius ille ecclesiarum numerus etiam alibi observabatur, v. g. Hohenbergi, seu in Monte S. Odiliæ; item Andennæ in Belgio. Celebrabantur olim in Insula Barbara solemnissima aliquot festa in honorem B. Mariæ Virginis, S. Lupi, S. Dionysii, S. Andreæ, S. Mariæ Magdalenæ et S. Marthæ; ad quæ mira religione quotannis veniebant numerosissima agmina, non ex vicinia tantum, verum etiam ex remotis provinciis [Ibid. pag. cit.] . Sed nullam partem in eximio hoc honore habebat S. Florentius; cujus tamen duplex festum illic celebrabatur: alterum die 23 martii in memoriam susceptionis ejus capitis in Insula Barbara; alterum præsenti die 27 octobris in martyrii ejus memoriam. Quin et Theophilus Raynaudus, qui in Sanctorum Lugdunensium indiculo a tot cælitum nominibus pulverem abstersit, prætermisit S. Florentium martyrem. Sed Stephanus de Vernay, presbyter Lugdunensis, qui summo labore Breviarium Lugdunense ad formam concilii Tridentini seu potius S. Pii papæ V confecit, innumeris insertis lectionibus de sanctis propriis, nolebat S. Florentium omitti, ut ex ms. ejus codice mihi constat; sed causam suam perorare non potuit: adeo ut S. Florentii cultus in diœcesi Lugdunensi constiterit usque ad domorum religiosarum eversionem intra fines Insulæ Barbaræ; nunc vero omnino oblivioni sit traditus, quum in illa insula nullæ amplius exstent ædes sacræ, sed villæ dumtaxat, monasticarum veterum structurarum reliquiæ.
[10] [De S. Vandaleto et S. Honorato confessore nihil innotuit, ne natalis quidem.] S. Vandaletum, de quo paucissima dixi secundum Manginum, alibi omnino nuspiam designatum inveni. Nomen etiam mihi suspectum est, tum quod neutiquam romanum est, tum quod ex Vandalo diminutum fuisse videtur. Hæc profecto valent ad fidem detrahendam nominis formæ, nequaquam ad vocandum in suspicionem ipsum sanctum martyrem. S. Honoratus vero confessor, qui sponte quasi sua se nobis scribentibus obtulit, alius videtur ac sancti Honorati confessores, quorum gesta innotuerunt. Neque calendaria, neque libri Lingonenses aut Divionenses ullum subministrant lumen. Fyotus, qui non potuit ab ejus abstinere nomine, studiose vitavit de eo quidquam dicere. Nos vero, ut toties alias, hoc unum facere conamur, SS. Vandaleti et Honorati memoriam qualitercumque ab oblivione vindicare. Superest ut moneamus lectorem in prætermissis ad hanc diem ex calendariis plures recensitos fuisse sanctos Florentios, quibuscum facile confunditur sanctus martyr Tilæcastrensis; sed quæ illic dicta sunt, non videntur hoc loco repetenda. — De tribus sanctis Tilæcastrensibus alia plura exspectamus documenta a venerabili Tilæcastrensi parocho; quæ si opportune ad nos delata fuerint, curabimus ea in hoc ipso tomo inter addenda collocare.
DE SS. MARCIANO SEU MARIANO, LUCIO ET VICTO MARTYRIBUS ROMÆ
VERISIMILITER AD FINEM SÆCULI III.
SYLLOGE CRITICA
Tres sancti martyres nonnisi ex laterculis Hieronymianis cogniti.
Marianus seu Marcianus, martyr Romæ (S.)
Lucius, martyr Romæ (S.)
Victus, martyr Romæ (S.)
V. D. B.
Quam difficiles sint hodie Hieronymiani laterculi supra in SS. Thrasea et sociis, martyribus Eumenianis in Phrygia, patuit. Perseverant eædem difficultates in martyribus Romanis, [In fastis Hieronymianis, formis valde confusis,] ut ex sequentibus manifestum fiet. In Corbejensi Dacherii [Spicilegium, tom. II, pag. 20, edit. 1723.] exemplari legitur: Romæ, Mariani, Lucii, Viveti; in Antverpiensi seu Epternacensi S. Willibrordi [Ap. Florentium, Vet. Martyr. Occid. pag. 936.] : Romæ, Marciani, Luci, Vieti; in Lucensi [Ibid. pag. cit.] : Romæ, Mariani, Luci, Vieti; in Ottoboniano [Ap. Georgi, Martyrologium Adonis, pag. 686.] : Romæ, Mariani, Luci et Victi; in Richenoviensi [Ap. Sollerium, Martyrologia Hieronymiana, pag. 13.] : Romæ, Mariani, Lucii, et post iterum Mariani, præpositi SS. Chrysantho et Dariæ; in Augustano [Ibid. pag. 22.] , in Labbeano [Ibid. pag. 29.] , in Gellonensi [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 35.] et Morbacensi [Martene, Anecdota, tom. III, col. 1570.] immiscetur solius Mariani nomen martyribus Eumenianis; cujus solius Mariani nomen apparet quoque in Trevirensi Bedæ Martyrologio [Martene, Amplissima collectio, tom. VI, col. 647.] ; in Auctariis autem Bedæ Vaticanis [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXXVI.] hæc occurrunt: Romæ, Marciani, Luciani, Floriani, Lucii, in S. Cyriaci [Ibid. pag. cit.] : Romæ, Martiani, Lucii Florentii; in Barberiniano [Ibid. pag. cit.] : Natale SS. Mariniani, Lucii, Victi; qui Victus in codicibus Atrebatensi, Lætiensi et Tornacensi [Ibid. pag. cit.] occurrit, uti et in Usuardo Grevenii, ubi additur S. Proto Turritano.
[2] [annuntiantur hac die SS. Marianus seu Marcianus, Lucius et Victus.] In his expungendus imprimis Florianus seu Florentius, quippe qui martyr Gallus est, nihil commune habens cumathletis Romanis. Marianus, Marcianus et Marinianus, unius martyris nominis diversæ formæ sunt; quarum tertia minus probabilis est et in deterioribus exemplaribus obvia. Utra autem præstet, Marianus an Marcianus, definire non ausim: Marianus communior; sed Marcianus fulcitur auctoritate codicis Epternacensis et auctariorum aliquot Bedæ. Lucius et Lucianus unus est Lucius, qui in optimis quibusque libris legitur. Vivetus, Vietus, Victus, multo difficiliores formæ; sed expungenda Viveti, quæ quippe vox latina non sit. Si Vivatum dixeris, neque hæc nominis forma defendi potest, quum poetica sit pro vegeto, ideoque extra communem usum. Vietus, flaccidus, mollis, non plus usurpabatur; ita ut grammatici ejus significationem explicent, non secus ac vocabuli Vivatus [Facciolati, Lexicon latinum, Vs Vivatus et Vietus.] . Superest Victus, rarum utique nomen, verumtamen inter christianos non inauditum; quum in Hieronymianis fastis Lucensi et Epternacensi S. Victus martyr Africanus legatur ad diem 21 maji. Quod quidem nomen fausti (ut amabant Romani) ominis non est; sed hanc legem non sequebantur christiani, etiam nominibus minus honestis contenti [Can cellieri, Dissert. sopra due iscriz. delle martiri Simplicia ed Orsa, pag. 6 et seqq.] . Potius me vexat timor ne Victus ille Africanus effictus sit a librariis ex Poly-eucto: quem timorem non vanum esse facile videbit qui oculos in Hieronymianas tabulas ad diem 21 maji conjecerit. Victum itaque, si admittatur, non ausim dicere singulare non esse exemplum; non magis tamen mirum quam Ambustum [Ibid. pag. 7.] , et ex eventu inditum. Potuit enim Victus dici, quod olim in ludo gladiatorio succubuerat. De tempore nihil statui potest, nisi quod plerique martyres, Hieronymianis fastis adscripti, temporibus Diocletiani videantur ad bravium pervenisse.
DE SS. MAXIMO, VENANTIO, LUCIANO COMITIO ET DONATO, MARTYRIBUS IN APRUTIO ULTERIORI
SÆCULO I ET IV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Maximus, martyr Romæ (S.)
Venantius, martyr Romæ (S.)
Lucianus, martyr Romæ (S.)
Donatus, martyr Romæ (S.)
Comitius, martyr Romæ (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unicus. Pinnæ in Aprutio Ulteriori cultus SS. martyrum Maximi, Venantii, Luciani, Comitii et Donati. Cur parum sint noti.
Pinna (vernacule Citta di Penna), cujus origines breviter declararunt Ughellius [Ughellius, Italia sacra, tom. I, col. 1110. (Edit. Coleti).] , Lucentius [Lucentius, Italia sacra, tom. I, col. 1428 et seqq.] , [Pinnæ, quod Aprutii ulterioris oppidum est, olim decorum, nunc humile,] Sacco [Sacco, Dizionario geografico etc. del regno di Napoli, tom. I, pag. 319.] , et Moroni [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. LII, pag. 53 et seq.] , oppidum est antiquissimum Regni Neapolitani in Aprutio Ulteriori, leucis quinque Theate distans; quod et quondam principem in Vestinis tenuit locum. Ejus incolæ non pauci religioni Christianæ, prædicante S. Patra, uno (ut ferunt) ex septuaginta Christi discipulis, et primo Pinnensium episcopo, nomen suum dedisse dicuntur [Ughellius et Lucentius, Sacco et Moroni, locc. citt.] : quod tamen ex historicis monumentis sinceris non adeo facile probatur, quoniam primitivæ ecclesiæ Pinnensis scrinium vel bellorum calamitate, vel aliis cladibus totum interiit: adeo ut vix quidquam certi de ejus ante sæculum IX antiquitatibus proferri posse videatur. Tunc quidem, anno circiter 800, Carolus Magnus Pinam provinciæ metropolim civilem declaravit eamque cum plurimis castris et pagis ecclesiæ Pinnensi donavit seu plenissimo episcopi subjecit juri. Quam largitionem imperatores et reges, Caroli Magni successores, confirmarunt. Hinc per longam annorum seriem divitiis et potentia floruit Pinna: sed tandem, Italia bellis perturbata, regnoque Neapolitano undequaque discisso, corruit Pinnensis episcopi dominium: dein anno 1252 Innocentius IV [Ughellius, loc. cit.] , cum ecclesiam Adriensem in cathedralem erexisset, eam cum Pinnensi univit, ac statuit ut Pinnensis episcopus et Adriensis nuncuparetur. Adde quod Clemens VII, anno 1526 Theatinam ecclesiam episcopalem in metropolitanam convertens, ejus suffraganeas esse voluit ecclesias Pinnensem et Adriensem [Ibid. tom. I, col. 1138; Cantelius, Metropolitanarum Urbium historia, P. III, Diss. III, cap. II, pag. 399.] . Sed Paulus III, cum Pinnenses ægre Theatinis subessent, eos anno 1539, Romanæ sedi immediate subjecit [Ibid. tom. VI, col. 755; Lucentius, col. 1431.] .
[2] [coluntur et quiescunt SS. Maximus, Venantius, Comitius et Donatus martyres;] Porro a remotissimis temporibus in ecclesiæ Pinnensis primarium patronum S. Maximus et in secundarios SS. Venantius, Lucianus, Comitius et Donatus assumpti sunt. Ex quibus Comitius primus, post eum Donatus, qui supra S. Comitii sepulcrum ecclesiam Nerone Claudio imperatore construxit, ac tandem Maximus, Venantius et Lucianus, ineunte sæculo IV, in insula Piscaria [Lubin, Abbatiarum Italiæ notitia, pag. 291.] , ad Aterni fluminis ostia quatuordecim millibus passuum a Theate, gloriosum agonem perfecerunt. De quibus sanctis martyribus nostri decessores vel ad diem 7 maji, qua SS. Maximus, Venantius et Lucianus passi sunt, vel ad diem 11 ejusdem mensis, qua SS. Venantii, Luciani Comitii et Donati natalis agitur [Ordo divini officii Pinnensis et Adriensis pro anno 1807, pag. 51.] , dicere debuissent; sed quum ad horum sanctorum venissent notitiam, nescierunt, ut ait in quadam schedula superstite Papebrochius, an seorsim, an conjunctim, et quo vel quibus diebus colerentur. Postea tamen Ughellius lectiones cujusdam breviarii et hymnum de S. Maximo ejusque sociis, a Baptista Cantalicio, episcopo Pinnensi, confectum, transmitti curavit. Quod si nunc ad diem 27 octobris de S. Maximo aliisque Pinnensium patronis agimus, causa est quod hac die, anno 868, Giraldus seu Grimaldus, Pinnensium episcopus, eorum ossa ex ecclesia S. Comitii in insula Piscaria ad Pinnensem ecclesiam cathedralem pompa augustiori transtulit, atque sub altari majori honorificentius collocavit: quæ ecclesia, B. Mariæ Virgini et S. Maximo dicata, est antiquissimæ structuræ, (fors ea ipsa, de qua in instrumentis publicis annorum 968, 1059, 1112, 1123 et 1140 [Ughellius, Italia sacra, tom. I, col. 1115, 1116, 1117, 1118, 1119.] ,) cui inserviunt, ajebat ineunte sæculo XVIII Lucentius [Italia sacra, col. 1429.] , decem canonici et tres dignitates, archidiaconus, archipresbyter et primicerius, et unaquæque dignitas alteri canonicatui annexa annuos percipit redditus centum scutorum ejus monetæ; canonicorum census est quinquaginta ducatorum. Sex alii beneficiati sacerdotes enumerantur, et clerici seu presbyteri inferiores circiter viginti quinque. Hæc tamen institutio aliquam mutationem subiisse videtur: nam capitulum Pinnense, ut scribit Moroni [Moroni, tom. LII, pag. 81.] , constat ex tribus viris dignitate eminentibus, archidiacono scilicet, archipresbytero et primicerio: dein ex duodecim canonicis, quos inter theologus et pœnitentiarius: atque ex sex beneficiatis, et pluribus aliis clericis. Qua in ecclesia, ubi et hodiedum corpora sanctorum patronorum quiescunt [Moroni, loc. cit.] , peculiaris cultus S. Maximo aliisque martyribus exhibetur. Et quidem ibi, singulis annis die Dominica prima maji, S. Maximi, sub ritu duplici I classis, cum præcipuus patronus sit civitatis, fit festum: ita tamen ut officium ecclesiasticum sit de communi I loco unius martyris, et Missa Protexisti. Sanctorum vero martyrum Comitii, Donati, Venantii et Luciani, civitatis Pinnensis patronorum minus principalium, festum agitur die 11 maji, sub ritu duplici majoris, atque totum officium ecclesiasticum est de communi plurium Martyrum tempore paschali [Ordo divini Officii Pinnensis, pag. 20 et 31.] .
[3] [qui, quum eorum vix meminerint scriptores antiqui, maxime ex diplomate anni 1169] Verum lugendum est scriptores veteres, qui Pinnensibus rebus illustrandis operam dederunt, vix de S. Maximo aliisque sanctis martyribus locutos esse; et, si de S. Maximo mentionem fecerint, de ejus sociis necnon et de SS. Comitio et Donato siluisse. Hinc monumenta Italiæ historica diligenter perscrutatus, nullum vetustius documentum reperi, quod quinque martyrum nomina exprimat, quam diploma Odorisii, Pinnensium anno 1169 episcopi. Quo quidem instrumento publico, quod ob suam antiquitatem in præsentiarum recitandum videtur, Oderisius donationes, a Gozalino, comite Laureti, monasterio S. Mariæ de Liciano factas, confirmat hisce verbis: Nos Odorisius Dei Gratia Pinnensis episcopus. Cum universo capitulo nostro rogatione D. Gozalini, comitis Laureti, de omnibus quæ in hoc privilegio continentur, talem fecimus excommunicationem, quod quicunque hæc omnia, quæ nobilis vir Gozalinus, comes Laureti, monasterio S. Mariæ de Liziano concessit, frangere vel contraire tentaverit, ex parte omnipotentis Dei, et B. Mariæ matris ejus, et SS. Apostolorum ejus Petri et Pauli, ac BB. martyrum Maximi, Comitii, Donati, Venantii atque Luciani, patronorum nostrorum, eos maledicimus, et excommunicamus, et anathemati perpetuo subjicimus, nisi se cito correxerint, et per dignam pœnitentiam, emendationem et dicto monasterio restitutionem tantum facinus curaverint expiare. Amen. Amen. Anno Dom. 1169. Ego Magister Betraimus, judex et Pinnen. ecclesiæ canonicus, ex mandato D. comitis Gozalini hoc privilegium propria manu signavi [Ughellius, tom. I. col. 1120.] .
[4] [sunt noti.] Ex hac igitur instrumentorum penuria factum est ut de S. Comitii genere, professione, ætate, passione vix aliquid proferre audeamus: tantum ex antiqui breviarii lectionibus scimus super ejus tumulum a S. Donato presbytero temporibus Neronis Claudii imperatoris erectam fuisse ædiculam. Item in iisdem lectionibus S. Donatus dicitur presbyter, et ex traditione populari Ortona, maritimo istius tractus oppido, oriundus fertur: sed, quonam imperatore, an Nerone, an ejus successore, vitam clauserit, me prorsus latet. S. Maximum vero auctoritate duorum diplomatum, alterius sæculi XI, alterius sæculi XII [Ibid, col. 1116, 1119.] , et Pinnensis ecclesiæ traditione [Ordo divini officii Pinnensis, pag. 20.] volunt fuisse levitam seu diaconum: sed in breviarii lectionibus et in hymno infra recitandis legimus eum non secus ac SS. Venantium et Lucianum ad finem usque vitæ militarem induisse cingulum: additur et in hymno eum in Piscaria insula primo aspexisse lucem, ubi postea, anno scilicet 306, sub Maximiano Herculeo, quem Diocletianus anno 303 imperii consortem fecerat, post multa eaque dira superata tormenta simul ac SS. Venantius et Lucianus in religionis Christianæ testimonium animam posuerunt. Superest ut, quum genuina Passio non amplius supersit, has lectiones et hymnum in lucem demus, ex quibus hoc saltem novimus quæ sequioribus temporibus de illorum pugilum agone traderentur ab ecclesiæ Pinnensis clericis.
PASSIO
SS. Maximi et sociorum et SS. Comitii et Donati,
ex Lectionario antiquo Pinnensi.
Maximus, martyr Romæ (S.)
Venantius, martyr Romæ (S.)
Lucianus, martyr Romæ (S.)
Donatus, martyr Romæ (S.)
Comitius, martyr Romæ (S.)
[SS. Maximus, Venantius et Lucianus, ob fidem in insula Piscaria prædicatam,] Lectio I. Anno ab incarnatione Domini fere trecentisimo sexto surrexit impiissimus et crudelissimus rex a, nomine Cerso in partibus Theatinis, qui omnes Christianos cogebat ad sacrificia idolorum: et qui sacrificare noluerunt, diversis cruciatibus interficiebat. Eodem tempore tres nobiles milites, viri christianissimi, videlicet Maximus, Venantius et Lucianus, cum multis aliis christicolis latitabant apud insulam Piscariam b in ecclesia sancti Comitii, quam olim beatus Donatus presbyter tempore Claudii c imperatoris ædificaverat, et ibi fortiter fidem Christi prædicabant; diu noctuque jejunio et orationi vacabant.
[2] [a Cerso diris nervis cæsi,] Lectio II. Quod audiens Cersus rex jussit eos comprehendi, et ante suam præsentiam deduci, et interrogans eos unde essent, ex ea patria se esse Christi milites animose responderunt, et Christianos se esse patefecerunt. Qui cum dixisset: “Audistis qualis pœna proposita est adversus eos, qui hujusmodi religionis sunt,” dixerunt: “Audivimus, derisimus, ac judicavimus tuam jussionem nullam esse et vilem.” Quod audiens rex turbatus est, et fecit ora eorum lapidibus contundi, et duris nervis diu cædi. Porro læsio non erat in eis.
[3] [in ligno suspenduntur;] Lectio III. Deinde jussit eos rex poni in custodia in uno carcere vinculatos magno ferri pondere, dicens eis: “Adnotate nomina vestra.” Qui dixerunt: “Nihil ad te de nostris nominibus pertinet.” Tunc rex dixit ad populum: “Quid vobis videtur de istis hominibus.” Quidam dixerunt bonam esse eorum doctrinam, alii vero non. Tunc rex jussit eos suspendi in ligno, et ungulis ferreis carnes eorum laniari, et crudeliter cædi, ita quod costæ eorum denudarentur. Sancti autem nihil time bant perculsi, sed tantummodo gloriam et laudes Deo dabant.
[4] [aliisque tormentis cruciati,] Lectio IV. Post hæc rex dixit sanctis: “Vultis esse nobiscum, an cum Christo vestro?” Qui dixerunt: “Semper cum Christo fuimus, sumus et erimus.” Iratus itaque rex, jussit eos in terram sterni, et virgis acriter cædi, ipsi autem Dominum Jesum Christum benedicebant. Videntes rex eorum constantiam, iratus valde, jussit eos ad stipitem ligari, et acutos in manibus eorum clavos, ac pedibus figi: dicenseis: “Tamdiu hic stabitis fixi, donec diis debitum reddatis honorem.” Ipsi vero constanter et gaudenter gratias Deo persolvebant. Tunc furibundus rex tribus diebus et noctibus sine cibo et potu fecit eos sic manere in ligno suspensi, et post tres dies depositos et flagellis cæsos fecit eos in carcerem includi.
[5] [in flumen Piscariæ immerguntur.] Lectio V. Videns autem rex non posse per tormenta sanctorum martyrum tolerantiam superari, et quia multi propter eos crediderunt in Dominum Jesum Christum, dedit eadem nocte contra eos sententiam, ut, ligatis ingentis ponderis lapidibus ad eorum colla, demergerentur in flumen Piscariæ. Ubi sic in bona confessione Domini nostri Jesu Christi spiritum Deo reddiderunt. Passi sunt autem sancti martyres Christi sub Cerso, primo rege d, die nonarum maji, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui erant addicti et pro cujus nomine passi sunt.
[6] [Eos ex SS. Comittii et Donati ecclesia, ubi sepulti fuerant,] Lectio VI. Accedentes autem Christiani venerunt, et levaverunt de flumine prædicto eorum sacratissima corpora cum reverentia maxima, et in ecclesia sancti Comitii, prope Piscariam, quam ædificaverat Donatus, presbyter Ortonensis, sepelierunt eum cum luminibus ac laudibus juxta corpora sanctorum Comitii et ipsius Donati presbyteri, et ibi in pace quieverunt, ubi multa miracula per ipsos Deus operatus est. Nam cæci illuminati sunt, leprosi mundati, paralytici curati, dæmoniaci liberati, claudi sanati, et variis infirmitatibus detenti corum meritis reducti sunt ad pristinam salutem.
[7] [frustra conati sunt auferre Theanenses.] Lectio VII. Post multum igitur tempus religiosi viri, zelo Christi incitati, nocte occulteque venientes in locum ipsum de Theatinensi civitate, volebant effodere corpora eorum, et ipsa velut thesaurum pretiosissimum ad civitatem Theatinam de loco suo transferre. Sancti autem non permiserunt se ipsos occulte portari, qui fuerant publice pro Christi fide puniti: illi autem recesserunt.
[8] [Postea tamen Geraldus episcopus Pinnensis eos simul cum SS. Comitii et Donati corporibus transtulit Pinnam,] Lectio VIII. Crescente autem paulatim fide Christiana, convenerunt in unum Pinnensis episcopus, nomine Geraldus e, presbyteri, religiosi, sanctimoniales et populus universus civitatis ejusdem, et moniti voce angelica per revelationem venerunt ad dictam ecclesiam sancti Comitii, et fodientes invenerunt illa sacratissima corpora, videlicet Comitii, Donati, Maximi, Venantii atque Luciani, integra et candida velut nix; et elevantes inde, condiderunt aromatibus, et cum hymnis et canticis ad Pinnensem civitatem cum magna devotione et honore portaverunt.
[9] [ubi miraculis coruscant.] Lectio IX. Factus est autem magnus populorum concursus undique a circumstantibus partibus, et magnum illum præclarissimum thesaurum in majori Pinnensi ecclesia, constructa sub vocabulo beatæ Mariæ virginis et beati Maximi levitæ et martyris, quæ est pontificalis sedes, sexto kalendas novembris, portaverunt. Deinde dictus episcopus presbyteri et sanctimoniales cum multis aliis christianis veneraverunt usque ad vesperam in psalmis et hymnis, et obtulerunt sacrificium Domino. Fuerunt autem multis pompis multisque solemniis sanctorum prædictorum corpora collocata ibidem. Per quæ Deus multa beneficia illi populo Pinnensi elargitur, et ab eorum adversitatibus ipsorum meritis proteguntur.
ANNOTATA.
a Cum nomen regis medio ævo non raro daretur iis omnibus, qui aliqua auctoritate pollerent [Ducange, Glossarium latinum, vox Rex.] , hinc factum esse videtur ut Cersus, qui præsidis munere apud Samnites [Pancirollus, Commentarius in Notitiam Imperii ultra Arcadii et Honorii tempora, cap. 54. Apud Grævium, Thesaurus antiquitatum Rom. tom. VII, col. 1903.] fungebatur, vocatus fuerit rex.
b Insula Piscaria ad ostium Aterni fluminis sita est.
c Claudius ab anno 41 ad annum 54 imperio Romano præfuit.
d Quandonam Samnites cœperint habere præsides hactenus videtur esse incertum.
e Geraldus seu Grimaldus sedebat Pinnæ sæculo IX. Ad ejus decessorem Helmanium Joannes papa VIII scripsit anno 862 epistolam decretalem. Ipsa vero translationem SS. Maximi aliorumque martyrum celebravit anno 868 [Ughellius, Italia sacra, tom. I, col. 1113.]
HYMNUS
in honorem SS. Maximi et sociorum secundum veram historiam,
Joanne Baptista Cantalicio episcopo Pinnensi et Adriensi auctore.
Maximus, martyr Romæ (S.)
Venantius, martyr Romæ (S.)
Lucianus, martyr Romæ (S.)
Donatus, martyr Romæ (S.)
Comitius, martyr Romæ (S.)
a
[S. Maximus cum SS. Venantio et Luciano, fidem confessarius, jussu Cersi præsidis,] Inter coronas martyrum
Laudes canamus Maximi,
Cujus sub patrocinio
Nostra lætatur civitas.
Qui natus ex Piscaria,
Vicino nobis oppido,
Undis Aterni fluminis
Perpessus est martyrium.
Hic junctus cum Venantio
Et Luciano sociis,
Dum confitetur Dominum,
Duris datur suppliciis;
Cum Cersus rex sævissimus
Per Aprutinos populos
Exercens feram rabiem
Christi necabat milites.
Quos ubicumque gentium
Repertos morti tradidit,
Afflictos prius varia
Per tormentorum genera.
[2]
[post multa tormenta stipiti affigitur, triduum fame affligitur et demum præcipitatur in fluvium.] O cruda regis pectora
Per quem tam sancta corpora
Consumpta sunt crudeliter
A tam tyranno perfido.
Qui, dum beatus Maximus
Constanter Christum prædicat,
Illum conatur vertere
Terrore, minis, verbere.
Quem cum non posset impius
Mactare, fixit stipitem,
Ad quem ligari martyrem
Crudis flagellis imperat;
Cumque duobus sociis
Famem pati per triduum,
Durisque cædi fustibus
Per infinita verbera.
Sed cum beati martyres
Magis constanti pectore
Profiterentur Dominum,
Mortis dat rex sententiam.
Inde saxorum pondere
Circumdans colla martyrum,
Immergi jussit fluvio
Terna sanctorum corpora.
[3]
[Sepelitur in templo S. Comitii, a S. Donato exstructo, et fulget miraculis.] Quæ post turba piissima
Christianorum veniens
Sepelierunt pariter
Magna cum reverentia
In templo, quod Comitio
Sancto beatus fecerat
Ante Donatus presbyter,
Christi minister optimus.
Præclaris quorum meritis
Fulserunt post miracula:
Cæci nam sua lumina
Recipiebant liberi;
Leprosi munda corpora,
Auditum surdi perditum,
Gressum claudentes liberum,
Civesque paralitici.
[4]
[Inde Geraldus episcopus transfert Pinnam sanctorum corpora.] Geraldus mox egregius
Pinnensis tunc episcopus
Admonitus per angelum,
Sanctos retexit martyres.
Clero coacto nam suo,
Cum sanctimonialibus
Huc tulit ex Piscaria
Sanctorum quina corpora.
Quæ sub altari condita
Hæc nostra habet ecclesia,
Cuncta simul jacentia
Nunc cum beato Maximo.
Da, deprecamur, Trinitas,
Ut festa quæ recolimus
Perducant ad cælestia
Tandem Pinnensem populum.
Amen.
ANNOTATUM.
a Baptista Cantalicius Sabinus, teste Ughellio [Italia sacra, tom. I, col. 1150.] , rudimenta grammatices scripsit, vir utique eruditus ac sapiens; 1 die ineuntis decembris anni 1503 electus fuit ex canonico S. Mariæ in Via Lata, interfuitque Laterano concilio sub Julio II. Decessit anno 1514.
DE SS. VINCENTIO, SABINA ET CHRISTETA MARTYRIBUS, ABULÆ IN HISPANIA
VERISIMILITER ANNUM 305
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Vincentius, martyr Abulæ in Hispania (S.)
Sabina, martyr Abulæ in Hispania (S.)
Christeta, martyr Abulæ in Hispania (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sanctorum Martyrum memoria in Fastis Sacris et Officio Liturgico, præsertim Mozarabico; locus natalis, an in Lusitania aut Carpetania; inquiritur in veritatem monumenti de Daciano, Hispaniarum præside.
Sanctorum Martyrum Vincentii, Sabinæ et Christetæ memoria in omnibus fastis sacris, [Memorantur Sancti in Fastis sacris] si Hieronymianum Florentinii excipias, celebratur. Ac imprimis prodit Martyrologium Romanum, quod vulgo Parvum appellatur, in quo VI kal. novembris legitur: Abela civitate, Vincentii, Sabinæ et Christetes Martyrum [Giorgi, Martyrol. Adonis, pag. XXXVI.] . Quod elogium latius pro more suo explicat eadem hac die Ado, dicens: In Hispaniis, Abela civitate, natalis Sanctorum Vincentii, Sabinæ et Christetes, qui primo adeo in equuleo sunt extensi, ut omnes compages membrorum eorum laxarentur; deinde capita eorum, lapidibus supposita, usque ad excussionem cerebri validis vectibus sunt contusa; atque ita martyrium compleverunt, agente præside Daciano. Eadem, pauculis verbis nullius momenti exceptis, refert Usuardus, quem presse sequitur Martyrologium Romanum hodiernum. Florus, Lugdunensis diaconus, eadem aliis verbis habet, nempe [Migne, Patrol. tom. XCIV, col. 1084.] : Ipso die (XXVII octobris), passio Sanctorum Vincentii, Sabinæ et Christetæ, qui passi sunt in urbe Avila. Qui singillatim sursum ac deorsum in equuleo sunt extensi, divaricatis membrorum compagibus, et dissipati verberibus. Et cum nec sic deficerent, colla lapidibus supposita, fuste desuper cerebro illiso, tali martyrio consummati, pariter animas tradiderunt. De quibus etiam Wandelbertus Prumiensis ad eamdem diem cecinit:
Hinc sextum (kal. nov.) Martyr pugnans Vincentius ornat:
Christete hoc paritur, Sabinaque virgo triumphat.
[2] [et in Officio liturgico;] Hæc omnia demonstrant, cultum horum Martyrum antiquissimum fuisse in universa Ecclesia latina; nam quos hactenus citavimus Scriptores, ad Hispanias non pertinent. In Hispania autem, eorum natali solo, ritus Mosarabicus ad diem XXVII octobris habet officium sex capparum seu omnium solemnissimum, ut patet inspicienti Kalendarium, liturgiæ Mozarabicæ præfixum [Migne. Patrol tom. LXXXV, col. 95.] . In Breviario ac Missali omnia dicuntur plurimorum Martyrum, excepto hymno sequenti [Ibid. tom. LXXXVI, col. 1235.]
Huc vos gratifica, plebs pia, convocat
Virtutum Dominus, testium atria
Conferte dapibus vota calentia
Cælorum locet in intima.
Juncti Martyribus jungite gaudia;
Vincentii teneat munera vox pia,
Sabina recinat cœlica litera
Chrystetes bona æthera.
Hi mundi misera, lucra per ardua
Spernunt hominum vafra dolentia
Cædunt punicea colla per omnia,
Rex Christe, tibi laureantia.
Simplex ac Trinitas te, Deus unitas,
Rogamus precibus horum ut audias,
Quæ ipsi petimus: corda calentia,
Immense bone, proroga.
Sit trina Deitas ac tibi gloria,
Qui unus retinens omnia, judicas
Large continua perpetim sæcula:
Sed ultra bene prosperans. Amen.
Quamvis porro hymnus nihil speciale habeat de Sanctis nostris, immo sat intricatus videatur, noluimus tamen eum omittere, quoniam ostendit summam fuisse in Hispania Martyrum istorum venerationem.
[3] [auctoritas Actorum;] Acta horum Martyrum valde antiqua non habemus. Tamajus in suo Martyrologio Hispanico ea edit, ex Legendariis. Quapropter Sollerius noster ad Usuardum hujus diei dicit: De Actis ipsis quid sentiam, si me rogas, malo judicium tantisper suspendere, quam quidquam temere definire: tametsi sufficientia occurrant vestigia, quæ satis ostendunt, ad aliorum Actorum imitationem, aliquot post eorum passionem sæculis, fabricata fuisse: adeo ut Tamajus de Salazar, cætera in corradendis omnibus satis facilis, non exiguam eorum partem rescindendam putaverit. Quando Sollerius loquitur de parte rescissa Actorum, alludit ad alterum ejusdem passionis exemplar, olim a Papebrochio descriptum ex pervetusto codice Canonici Joly Parisiis. Sollerii judicium suo quoque calculo probat Dominicus Giorgi in Observationibus ad Martyrologium Adonis. Felici sorte inter schedas Bollandianas servatum nobis est Papebrochii apographum, quod itaque licuit nobis cum Tamajano exemplari conferre. Sunt certe apud Papebrochium aliqui, ut vulgo dicitur, loci communes, a Tamajo omissi: sed ipsa passionis narratio nequaquam convenit sive ejus exordium, sive cursum et finem consideremus cum iis, quæ passim de aliis Martyribus referuntur. Unde censeo, narratis subesse antiquissimam traditionem. In edendis porro Actis ex Tamajo, additamenta Papebrochii, in Annotatis, annectemus: tali ratione lector utramque scriptionem expendere poterit.
[4] [de loco SS. natali controvertitur;] Utrumque exemplar habet, S. Vincentium ejusque sorores incoluisse Eboram civitatem. Atque hinc nata est quæstio cui provinciæ attribuenda est natalis civitas Sanctorum Martyrum, aliis pro Ebora in regno Lusitaniæ, aliis pro altera Ebora, in Carpetanis, hodie Talaveyra in regno Castellano, pugnantibus. Utriusque partis argumenta exponemus, qualia nobis exhibet Henricus Florez in eximio opere, Hispania Sacra [Espan. Sagr. tom. XIV. pag. 27.] . Pro Ebora Carpetana facit imprimis ipsum nomen, saltem tempore Gothico, quo Acta Martyrum plerumque elaborata fuerunt, Talaveræ oppido inditum fuisse. In Chronico Sampiri, Asturicensis circa annum M episcopi, legitur num. 24 [Ibid. pag. 454.] , Ramirus rex, exercitu aggregato perrexisse Elboram civitatem Agarenorum, quæ nunc Talavera a populis vocitatur. Dein in passione S. Leocadiæ, cujus Acta dabuntur ad diem cultus, IX decembris, dicitur [Ibid. tom. VI, pag. 317.] , Dacianus Toleto per Eboram Emeritam venisse: inspicienti autem mappam qualemcumque manifestum fit, Eboram seu Elboram Carpetanam mediam jacere inter Toletum et Emeritam. Et quidem stringeret argumentum, si duobus quasi fulcris niteretur: videlicet si dies passionis Martyrum recte in Martyrologiis exprimeretur, ac deim si martyria secundum rationem itineris facta fuissent. Sed passio S. Leocadiæ Martyrologio inscribitur die IX decembris, S. Eulaliæ Emeritensis die X ejusdem mensis, nostrorum vero Martyrum Vincentii et sororum die XXVII octobris. Notatur porro in Actis S. Leocadiæ, ab Henrico Florez editis [Espan. Sagr. loc. cit.] , tunc mortem obiisse, quando interemptorum Eulaliæ ac Vincentii sororumque in Toletanam urbem ad Beatam Leocadiam percurrisset fama. Si itaque verus martyrii dies in Martyrologio indicatur, solidus interest annus inter passionem SS. Eulaliæ et Leocadiæ: et proin itinerarium Toleto Emeritam per Eboram nihil prorsus probat, quum certum sit, in uno itinere hos Martyres Dacianum non interemisse.
[5] [an Ebora Lusitana, an Carpetana] Labilis igitur est sententia pro Ebora Carpetana: Verum non multo firmiores sunt rationes, quæ pro Ebora Lusitana afferuntur. Nam quod Eboræ Lusitanæ antiquum sit nomen, nihil magnopere efficit, quum idem de Carpetana dici potest, nam recentior est Talaveræ appellatio [Ibid. tom. I pag. 243.] . Dein Dacianum Eboræ Lusitanæ fuisse, non est quod dubitem; celebriorenim erat urbs, quam ut Dacianus, dum Hispanias frequens percurrebat, præterierit. Sed quia Dacianus Eboræ Lusitanæ moratus fuerit, nullatenus sequitur, eumdem apud Carpetanos versatum non fuisse. Neque multum favet, Eboram Lusitanam Carpetana celebriorem fuisse: nam certe talis nobis exhibetur Dacianus, ut quocumque loco invenisset christianos, eos aut idolatras aut exterminatos voluisset. Et quidem tam obscura non erat Ebora Carpetana, utpote in cujus finibus etiam hodie reperiuntur vestigia romana, quæ ait Cl. Paschalis Madoz, fidem faciunt fuisse olim urbem præcipuam, licet ejus mentionem non faciat Ptolomæus in sua Geographia [Diccionnar. geogr. de Espan. V° Talavera.] . Æqua igitur lance librantur argumenta, ut in neutram partem inclinari hactenus possimus.
[6] [in Lusitania quidem fuisse Dacianum, monstrat] Diximus, indubitatum nobis esse, quod Dacianus aliquam Eboran Lusitanæ moram fecerit. Quam in rem confirmandam plerique adducunt lapidem cubicum cujus inscriptio antiqua est: DD. NN. ÆTERN. IMPP. C. AUR. VALERIO. JOVIO DIOCLETIANO. ET. M. AUR. VALERIO. HERCULEO. MAXIMINIANO. PIIS. FEL. SEMPER AUGG. TERMINUS. INTER PACENSES. ET. EBORENS. CURANTE. P. DATIANO. V. P. PRÆSIDE. H H. N. M. Q. EORUM. DEVOTISSIMO. Dextrorsum erat inscriptum: HEINC. EBORENSES; sinistrorsum HEINC PACENSES. Miratur Cl. Gams. Ordinis S. Benedicti in sua elaborata Historia ecclesiastica Hispaniæ, germanico idiomate conscripta [Kirchengeschichte v. Spanien, tom. I, pag. 347] , tum Henricum Florez, tum Joannem Masdeu nostrum sine censura ulla admississe inscriptionem [Hist. crit. de Espan. tom. V, pag. 503.] , quam ipse suspectam habet. Suspicionis vero suæ causam affert generalem, quem statuit, canonem, nempe quoties inscriptio aliqua solitaria est, sive personam sive rem consideres, toties ut dubia habenda est: atqui unica est inscriptio, quæ de Daciano, seu quæ de limitibus inter civitates definiendis agit. Secundum hunc canonem pars longe maxima inscriptionum hispanicarum delenda est, quas ad numerum 1350 collegit Joan. Masdeu: inspiciatur scilicet index VI in fine tomi VI Historiæ Criticæ laudati Masdeu, et in ictu oculi patebit vix decimam partem solitariam non esse, adeoque extra omnem suspicionem poni.
[7] [lapis antiquus, cujus veritas] Ast severior nobis videtur canon, utpote qui dubias faciat multas inscriptiones, quarum falsimonium nullius erat aut commodi aut momenti. Fateor equidem in Hispaniis veterum monumentorum falsarios fuisse, sed fraudis dolique causæ in aperto sunt. Sic ad gloriam civitatis Granatensis in lucem prodiere, e cavernis eruta, laminæ plumbeæ et libri membranei, in quibus de antiquitatibus ecclesiasticis mirabilia narrabantur. Dolum suboluit Roma et damnavit, ut referunt nostri ad diem 1 februarii in Actis S. Cæcilii [Act. SS. tom. I Febr. pag. 10.] . Pari quoque modo e tenebris emersit excusus Cæsaraugustæ anno 1619 Flavius Dexter, verum mendaciorum plaustrum, in Germaniæ bibliotheca aliqua delitescens, et summo plausu initio exceptus [Nicol. Antonius. Biblioth. Hispan. Vetus, tom. I, pag. 205.] . Ast istiusmodi monumenta ad laudem gentis magnopere conferre, nemo est, qui dubitat: falsitatis igitur causa in vana gloria quærenda est. Verum alia omnino ratione judicandum est de inscriptione Daciani: quod enim emolumentum afferre potest ad qualemcumque opinionem firmandam aut elidendam, quod Dacianus, Hispaniarum præsesterminum posuerit inter Pacenses et Eborenses? Forte ut constaret, Dacianum vere Hispanias administrasse? Sed id proclamant Acta Martyrum, carmen Prudentii, initio sæculi V florentis. Dein quales fuerint termini inter Pacenses et Eborenses, si lapis mentitur, nullius erat momenti posterioribus sæculis. Alio tunc modo dispertitæ erant regiones istæ; sine aliqua autem utilitate monumenta non finguntur.
[8] [aliquousque vindicatur:] Petit dein laudatus Gams, quid sibi velint inscriptiones laterales: Heinc Pacenses, Heinc Eborenses. Hæc verba, inquit, suspectum faciunt universum monumentum. Nemini enim indicandum erat, quam in partem dirigere se deberet ad Pacenses aut Eborenses: de ista re nequaquam agebatur, sed de limitibus utriusque provinciæ definiendis lapis loquebatur. Si quidem lapis fuerit index viarum, melius scriberetur Heinc AD Pacenses, Heinc AD Eborenses, sed, fateor, superfluum fuisset. Ast mea sententia hæc verba aliud significant nempe heinc incipere fines Pacenses, heinc incipere fines Eborenses. Quod optime latine sonat; inter auctores antiquiores bonæ latinitatis, eum selegi, qui frequentissime loquitur de populorum finibus, Plinius senior. Libro IV cap. V: Inde Eliorum ager, qui ante Epei vocabantur, incipit. Nec magnopere cavillabit qui particulis hinc et inde, quatenus situm loci indicant, eumdem vim attribuerit. Eodem quoque libro cap. VIII: De hinc a Tænaro ager laconicus, liberæ gentis, id est, Spartanorum. Tandem, ne actum agam cap. XXI A Durio flumine Lusitania incipit, et certe nomini pronomen substituere licet, ita ut dicere liceat: Hinc Lusitania incipit. Hæc abunde sufficiunt ad ostendendum, rite scriptum lapidem, qui ex utroque latere terminos regionum heinc et heinc describit. Nihil igitur causæ est, ut lapis iste inter monumenta incertæ fidei reponatur. Hactenus dicta non ita tamen intellecta cupio, quasi certum undequaque existimarem hunc lapidem; unum volui, refutare oppositas rationes. Quod si quis falsum aut adulteratum probaret monumentum, victas libenter darem manus. Jam supra dixi, in Hispaniis fuisse monumentorum falsarios, ut constat ex plumbis Granatensibus. Et quidem Cyriacus Anconitanus, sæc. XV florens, qui lapidem nostrum primus in lucem emisit, traducitur a multis, ut scriptor insulsus, ut mendax: nihilominus Hieronymus Tiraboschi ejus fidem aliquatenus vindicat [Storia della Litteratura Italiana, tom. VI, pag. 135.] . Nec video quid utilitatis derivare potuisset, sive rem religiosam sive politicam spectemus, ex lapide allato. Merito suspecta esse possunt monumenta, quæ v.g. agunt de deleta christianorum superstitione et his similibus.
[9] [verisimilius in Carpetania nati SS. Martyres.] Sed unum superest argumentum, quod apud disputantes non inveni, et quod aliquousque quæstionem dissolvere mihi videtur. Nempe in Actis dicitur, S. Vincentius cum sororibus alacri profectu cornipedum vectatione Abulam confugisse: statimque eos indicio cujusdam sacrilegi, præmisso velociori equitatu, cruentissimos persecutores assecutos fuisse. Quæ verba, quatenus genuina sunt, indicant magis Eboram Carpetanam quam Lusitanam. Etenim Ebora Lusitana distat Abula, si mappas inspicias, fere 325 chiliometris, dum Carpetana solum 135 Abula separatur. Quod si sancti martyres e Lusitania Abulam pervenissent, non satis intelligitur, quomodo velociori equitatu eorum Abulæ adventum non prævenerint et eosdem media via non interceperint. Dein indicium sacrilegi difficile erat, quando Sancti e Lusitania proficiscebantur; in protracto itinere variæ occurebant viæ, fugitivis apertæ. Ast istius modi difficultates maxima ex parte vanescunt, si statuerimus Sanctorum solum natale fuisse Eboram Carpetanam. Quamvis igitur argumenta, ab aliis allata, æquilibria sint, quæ afferimus ejus sunt ponderis, ut in sententiam eorum propendamus, qui stant pro Ebora Carpetana.
§ II. Chronotaxis persecutionis Diocletiani ordinatur, tempus martyrii indicatur; sanctorum martyrum examinantur translationes.
[Quatuor a Diocletiano edicta] In Actis SS. Martyrum, qualia habemus, nihil signatur circa annum, quo passi sunt. Certum est, martyrium fecisse sæviente adhuc persecutione Diocletiani, agente Daciano in Hispaniis, et SS. Vincentium, Sabinam et Christetam nullatenus ad clerum pertinuisse: unde illorum passio secuta est quartum edictum contra christianos. Quatuor enim edicta tulit Diocletianus: primum quidem teste Eusebio lib VIII Hist. Eccles. cap. II [Migne, Patrol. gr. tom. XX. col. 746.] , nono decimo anno imperii Diocletiani, qui cum vulgari 303 concurrit, mense dystro, quem Romani Martium vocant, appetente die festo dominicæ Passionis proposita sunt ubique imperialia edicta, quibus ecclesiæ ad solum usque dirui, sacri vero codices flammis absumi jubebantur: utque honorati quidem infamia notarentur; plebeji vero libertate spoliarentur, si in christianæ fidei proposito permansissent. Et primum, pergit Eusebius, quidem contra nos edictum hujusmodi fuit. Sed non multo post (en secundum edictum( aliæ rursus literæ supervenerunt, quibus mandabatur, ut omnes ubicumque Ecclesiarum antistites, primum quidem conjicerentur in vincula; deinde vero diis sacrificare omnibus modis cogerentur. Edictum primum datum dicit Eusebius mense martio appetente die festo dominicæ Passionis, quæ verba intelligenda sunt de tempore, quo in Palæstinam delatum fuit, nempe in Quadragesima: nam Lactantius de Mortibus Persecutorum cap. XII [Patrol. lat. tom. VII, col. 213.] aperte dicit, inquisitum edicti promulgandi diem aptum et felicem, ac potissimum terminalia delecta, quæ sunt ad septimum kalendas martias (XXIII februarii): ut quasi terminus imponeretur huic religioni. Tertium edictum, quum in Armenia et Syria quidam imperium arripere conati essent, promulgatum fuit, ut omnes ubique Ecclesiarum antistites vincti in carcerem traderentur [Patrol. Græc. tom. XX, col. 1470.] .
[11] [contra christianos data] Quartum tandem edictum promulgatum fuit secundo dehinc anno, ait Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. III [Ibid. col. loc. cit.] et in Chronico suo [Ibid. col. 182.] et pœna capitalis inflicta fuit omnibus christianis, qui Christum renegare nollent. Secundo, inquit Eusebius de Martyribus Palæst. cap. III [Ibid. col. 1470.] dehincanno, cum persecutionis adversus nos furor vehementius incaluisset, … primum imperatoris missæ sunt litteræ, quibus generali præcepto jubebatur, ut omnes ubique locorum et gentium publice idolis sacrificia et libationes offerent. Post hoc igitur edictum, quo omnes omnis conditionis et sexus cogebantur idolis immolare, Martyres nostri capitalem sententiam subiere. Statuto itaque anno hujus edicti, quam proxime ad annum martyrii accedimus. Secundus porro annus persecutionis, qui Eusebio incepit anno 304 circa festum Paschæ, ut diximus superiori numero; itaque si dies martyrii pariter certus esset, nempe XXVII octobris, vix ullum superesset dubium, quin ad hunc annum martyrum certamen pertineret. Verum difficultatem facessunt Acta S. Philippi et sociorum Hadrianopoli in Thracia, quæ a nobis illustrata sunt ad diem XXII octobris. In iis autem legitur [Act. SS. tom. IX Octobris, pag. 545.] , incumbente Epiphaniæ die, adeoque initio januarii Philippum et socios, nempe Severum presbyterum et Hermem diaconum coram Basso præside conventos fuisse, qui ei dixit [Ibid. pag. 546.] : Legem imperatoris audistis, jubentis nusquam colligere christianos, prorsus ut in toto orbe terrarum hujus sectæ homines aut ad sacrificia convertantur, aut pereant.
[12] [examinantur, et Eusebii chronologia firmamatur;] Secundum hæc quartum edictum jam in fine decembris promulgatum fuisset; nec jam attingeretur secundus annus persecutionis Eusebii. Difficultatem solvere tentat Tillemontius in suis Commentariis ecclesiasticis, dicens [Mém. pour serv. à l'hist. ecclés. tom. V, pag. 607.] , aut Bassum præsidem latius extendisse edicta imperatorum tunc promulgata, quæ solum clerum afficiebant, aut potius Eusebium locutum fuisse non de ipso edicto, quam de majori atrocitate, in omne genus hominum exercita. Equidem, ut dicam, quod sentio, mihi videntur hæc alio modo explicari posse. Quamvis nempe omnino consentiam Acta S. Philippi esse sincera; non tamen, quia præsidialia non sunt [Acta SS. tom. IX Octobris pag. 538.] , accurate referunt omnia interrogata et responsa, prout in tabulariis publicis conscripta fuere: sed plus minusve testes, etiam coævi, falli potuere in scribendo, ita ut dictum uno tempore, melius aptetur posteriori: ita Bassus, aliquandiu Martyres in carcere reliquit, post decursum unius alteriusve mensis spatium hæc proferre potuerit, et ita quidem vere dixerit Bassus, quæ narrantur, sed mense aut martio aprili. Nam Martyres sat longo tempore in vinculis fuisse, patet ex Actis, quæ numm. 6 et 7 [Ibid. pag. 539.] dicunt sanctos paucis diebus in carcere effectis, dein in domo cujusdam Pancratii, sub custodia receptos hospitio; ac interim Basso præsidi datum successorem annuum, Justinum nomine. Numquid narrator, quantumvis oculatus, errare potuit in tribuendo dictum unius judicis alteri et ita errare potuit circa tempus, quo dictum aliquod prolatum fuit? Aliqua certe intercapedo temporis fuit inter primam audientiam et finalem et minuta quædam narratorem fugere, aut saltem inordinate memoria retineri potuerunt. Standum itaque chronotaxi Eusebianæ censemus, et si quidem Martyres nostri die XXVII octobris passi fuerint, eorum martyrium verisimillime circa annum Christi 305 signamus. Neque obstat, Diocletianum et Maximianum kalendis jam majis 105 purpuram deposuisse et sibi substituisse Constantium et Galerium Maximianum [Tillemont, Hist. des Emper. tom. IV, pag. 249.] , adeoque tunc cessasse persecutionem et proin martyrium Sanctorum nostrorum in annum 304 referendum: nam mutato imperio, non statim abrogabantur edicta imperatorum. Quamvis sub Constantio Chloro persecutio in Galliis cessasset, sæviebat tamen in Hispaniis [Ibid. pag. 247.] . Et Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. III [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 1471.] docet post abdicationem duorum Augustorum bellum inexpiabile inter Romanos exarsisse, quo furente, minimi æstimabantur leges et edicta.
[13] [ex quibus ostendit tempus passionis S. Vincentii et sororum.] Nihil de ipsa passione Sanctorum nostrorum hic loci dicemus, quia illustratione indiga in Annotatis evolventur. Sed multis difficultatibus intricata sunt, quæ de Martyrum sepultura circumferuntur. Nemo quidem dubitat, Sanctorum corpora Avilæ condita fuisse: ast posterioribus sæculis variæ civitates Hispaniæ gloriantur, quasi pugilum nostrorum corpora possiderent. Rodericus, archiepiscopus Toletanus, anno 1247 defunctus, lib. VI de Reb. Hispan. cap. XII dicit [Collect. Patt. Toletan. tom. III, pag. 127.] : Postea cum civitas Abulensis longis temporibus diruta remansisset, rex Fernandus ab eo corpora Sanctorum Martyrum Vincentii, Sabinæ et Christetæ dicitur transtulisse. Sed quia aliqui dicunt, ea esse Abulæ, alii in monasterio S. Petri de Aslantia, alii corpus S. Vincentii Legione, alii corpus Christetæ, dubium pro certo asserere non præsumo. Fernandus seu Ferdinandus, de quo hic agitur, est hujus nominis Primus, qui simul rex fuit Castellæ et Legionis et regnavit ab anno 1035 ad 1065. Ista autem temporis inter capedine Abula a Sarracenis occupata fuit; tum demum a Christianis redacta, quando Alfonsus VI, rex ab anno 1065 ad 1109, eam gubernandam dedit anno 1088 genero suo Raymundo, marito filiæ Urracæ [Madoz, Dizion. Geogr. V° Avila, f° 34, V°.] . Quo tempore igitur Ferdinandus I sceptrum tenuit, deserta fuit Abula, ac proin facile fuerit sive occupatione temporaria sive industria christianorum Legionem transferre male custoditas Sanctorum exuvias, præsertim quia nullus erat Abulæ episcopus, præcipuus rerum sacrarum sequester. Nam primus, expulsis Sarracenis, Abulæ episcopus fuit Dominicus circa annum Christi 1087 [Ariz. Hist de Avila, f° 34 V°.] .
[14] [S. Vincentii exuviæ Abulæ] Sed quia istius modi translatio SS. Vincentii et sororum fieri potuit, nemo dicet reapse factam eamdem esse. Nostri ad diem IV aprilis edidere Historiam translationis sancti Doctoris Isidori Hispali Legionem: in qua dicitur [Acta SS. tom. I Apr., pag. 358.] ; Ferdinandus rex post adventum corporis almi pontificis Isidori (mense decembri 1063),.. Corpus S. Vincentii Martyris, Sanctarum Martyrum Sabinæ et Christetæ fratris, ab Abula in Legionem transtulit. Han Historiam scriptam censent nostri medio sæculo XIII [Ibid. pag. 328.] , adeoque duobus post sæculis. Est porro alia Historia, quam nostri primigeniam appellant, utpote scriptor ex num. 5 Historiæ suæ fateatur se ab his, qui interfuere audivisse [Ibid. pag. 902.] : in hac autem narratione nullo prorsus verbo attingitur translatio Martyrum nostrorum, quamvis opportuna se offerret occasio. Nam quum dixisset scriptor, reges catholicos paulatim extendisse regnum christianum, devictis Sarracenis, addit [Ibid. pag. 901.] : Antiqua episcopia innovarunt, basilicas fundarunt et thesauris ditarunt, auro, gemmis et libris ornarunt, pro viribus christiani nominis gloriam dilatarunt. Quod si tempore, quo scripta est Historia ista primigenia, Abula Legionem translatum fuisset corpus S. Vincentii, sponte fluebat sua, ut et hoc ornamentum, urbi Legionensi additum, recenseret. Nunc autem solum ducentis post annis ejus translationis mentio fit.
[15] [Legionem translatæ] Ast in Vita coæva S. Dominici Silensis, anno 1073 defuncti, cujus Acta illustranda occurrent ad diem XX decembris, refertur a Tamajo ad eamdem diem [Martyrol. Hispan. tom. VI, pag. 511.] , tempore Fredelandi (Ferdinandi), regis Hispaniarum gloriosi et strenuissimi, præfuisse monasterio S. Petri de Arlanza Garsias abbas, vir omnino vitæ venerabilis, et felici perseverantia memorabilis, cui per visum divinitus est revelatum, ut de civitate Hispaniæ, quæ vocatur Abela, transferret SS. Martyrum Vincentii et sororum suarum Sabinæ et Christetæ corpora, illic in negligentia posita. Quod etiam factum est præeunte Domini gratia et administrante supradicti abbatis labore et industria. Hæc translatio celebrata narratur cum maximo concursu episcoporum, abbatum, inter quos S. Dominicus, procerum et plebis utriusque sexus; additurque multos petiisse de Reliquiis Sanctorum Martyrum sibi pro benedictione dari. Quod et factum est, solo S. Dominico nihil petente: unde redux ad suum monasterium, contristati sunt ejus monachi, quod nihil Reliquiarum attulisset. Quos consolatus est vir sanctus promittens brevi illis futurum corpus sanctum. Si hæc relatio undequaque vera esset, ac proin a coævo conscripta, extra omne dubium poneretur translatio. Sed simul constaret, sacras Reliquias particulatim fuisse dispartitas; adeoque nuspiam requiescere Sanctorum corpora integra.
[16] [dicuntur sed tantum earum pars magna;] Verum an plena fides adhibenda est Vitæ, quam Tamajus publici juris fecit? Dubitant nostri ad diem IV aprilis, loquentes de translatione corporis S. Isidori. Addit, inquiunt [Acta SS. tom. I Apr, pag. 358.] , Tamajus eamdem Vitam (S. Dominici Silensis) una cum miraculis CXIV servari, litteris gothicis exaratam, in actuario cœnobii B. Martini Madritensis: unde vehementer optamus, tam hanc quam illam nobis integre transcribi (nam Tamajus vix umquam fideliter retinet antiquum stylum, et miracula tædio prolixitatis omisit) beneficium gratanter agnituri. Hæc nostri, qui iteratis epistolis institerunt, ut cum illis saltem transcribendum communicaretur ms. gothicum. Sed frustra: nam post diuturnas tergiversationes tandem responsum tulerunt, illum codicem fideliter descriptum in Martyrologio Tamaji. Hæc quidem bonus senex, olim abbas monasterii Silensis, ex memoria, forsan vacillante, pro tulit. Hæc ex Schedis hagiographicis, in bibliotheca regia sub num. 8980 excerpsimus. Sed esto: quam fidelissime Tamajus exscripserit. Restat alia quæstio: nempe an Vita coæva nullis flosculis decursu temporis adornata fuerit. Enimvero aliquando contigit, ut scriptis coævis additamenta intertexta exsistant. Cujus rei exemplum habemus luculentum in hac ipsa sæpius recantata Historia translationis S. Isidori. Nam quum post Vitam dedissent nostri Historiam translationis ex ms. Toletano [Acta SS. tom. I Apr., pag. 353.] ; postmodum invenerunt Historiam primigeniam [Ibid. pag. 900.] et fatentur, a posteriori scriptore pro majori parte eadem servari verba, sed multis adjunctis distracta ab invicem et in fine potissimum variata. Quis itaque vadem se præstiterit, talem adulterationem primigeniam Vitam S. Dominici Silensis non infecisse. Certe Rodericus Toletanus, supra num. 13 citatus, controversiam dirimere ausus non est, id certe facturus, si suo tempore vita coæva, qualis nunc est, nota fuisset.
[17] [ita ut et Abulæ remanserit pars altera.] Varias tamen sententias componi posse nobis videntur, si dicamus in singulis locis asservari exuvias sanctorum Martyrum, nuspiam vero integra corpora. Ac imprimis si vera sunt, quæ supra ex Vita S. Dominici Silensis excerpsimus, nempe Garsiam, abbatam S. Petri Arlazanensis, multis divisisse Reliquias, quas Abula detulerat, omnino manifestum fit, integra corpora in nulla ecclesia inveniri, sed in multis partes majores minoresve venerari: unus enim Dominicus inter tot episcopos, abbates et proceres absque aliqua, ut dicitur, benedictione ad propria rediit. Dein frequens est apud scriptores locutio, ut pars pro toto sumatur, adeoque ut pars corporis pro toto ponatur, ut jam notavimus ad diem XVII octobris in Commentario S. Lulli num. 119. Tandem in locis, quæ Sanctorum nostrorum Reliquiis gloriantur, antiqua est traditio, quæ temere, nisi contrarium evidenter clareat, falsitatis arguitur: præsertim quum tot sint in Hispaniis SS. Martyrum exuviæ, ut spurias Reliquias mentiri non oportuerit. Reliquum est, ut de singulis locis agamus, quatenus Vincentii, Sabinæ et Christetæ Reliquias possideant.
[18] [Vetera monumenta utrumque demonstrant: imprimis Legione] Et quidem antiquissimis temporibus Legione simul cum corpore S. Isidori Hispalensis etiam exuvias S. Vincentii fuisse, monstrant vetusta monumenta. Ambrosius Morales in suo Chronico generali Hispaniæ lib. X, cap. XII [Coronic. gen. de Espan. tom. V, pag. 104 et seq.] refert, in Legionensi monasterio S. Isidori servari corpus S. Vincentii, dum alii contendunt Abulæ requiescere: juxta auream thecam S. Isidori, haberi pariter alteram ex auro et ebore antiqui operis, mediæ circiter virgæ castellanæ, adeoque unius et medii pedis, in cujus summitate scriptus est versus: Arcula Sanctorum micat hæc honore duorum, et in latere: Era millena septana sub nonagena, id est, era 1097 seu anno Christi 1059. Duo Sancti, thecæ inclusi, sunt, Vincentius noster et Joannes Baptista, cujus maxilla ibidem recondita est. Est et alterum lapidi inscriptum monumentum, quod in vestibulo sacelli regum intra claustrum exstat, quod damus cum solœcismis, prout jacet [Ibid. pag. 107 et ibid. Hist. Ferd. tom. XI, pag. 50.] : Hanc quam cernis aulam Sancti Joannis Baptistæ, olim fuit luteam. Quam nuper excellentissimus Ferdinandus rex et Sancia regina edificaverunt lapideam. Tunc ab urbe Hispali adduxerunt ibi corpus Sancti Isidori episcopi, in dedicatione templi hujus, diem XII kal. januarii, era MCI. Deinde in era MCIII, VI id. maji adduxerunt ibi de urbe Abila corpus Sancti Vincentii frater Sabinæ Christetisque. Ipsius anno præfatus rex revertens de hoste ab urbe Valentia hinc ibi die sabb., obiit die tertia feria, sexto kal. januarii, era MCIII. Sancia regina Deo dicata peregit.
[19] [ex arca aurea regum Ferdinandi I et Sanciæ] Opportunum censeo consuetis verbis inscriptionem interpretari, nempe: Hæc, quam cernis, aula seu ecclesia olim fuit lutea: quam excellentissimus Ferdinandus rex et Sancia regina ædificaverunt lapideam. Tunc ab urbe Hispali adductum huc fuit corpus S. Isidori episcopi in dedicatione hujus templi facta die XXI decembris anno Christi 1063. Dein anno 1065, die X maji adductum huc fuit ex urbe Abula corpus S. Vincentii, fratris SS. Sabinæ et Christetis. Eodem anno præfatus rex, cum exercitu redux Valentia die sabbathi, obiit feria tertia, XXVII decembris anni 1065. Sancia regina, sanctimonialis, monumentum perfecit. Aliqua in hac inscriptione animadvertenda occurrunt. Primo sat mirum videri potest, arculam, recipiendis exuviis S. Vincentii destinatam, sexennio ante earumdem receptionem paratam fuisse, videlicet anno Christi 1059, ut diximus num. præcedenti, quum tamen anno primum 1065, die X maji illata fuerint. Difficultatem solvit Ambros. Morales dicendo, regem jam tum consilium habuisse transferendi corpus S. Vincentii, ac propterea tanto ante tempore præparasse arculam. Sed si vera sunt, quæ in Vita S. Dominici Silensis narrata num. 15 retulimus, nullo ibi verbo attingitur voluntas regis, imo contrarium magis insinuatur, quum dispertitæ inter præsentes Reliquiæ dicuntur. Esto igitur pars aliqua corporis S. Vincentii Legionem avecta, et in arcula S. Joannis Baptistæ deposita: consequemur, recensitas inscriptiones, factas non fuisse propter S. Vincentii Reliquias. Cæterum ipse Ambros. Morales facile concedit non totum corpus, sed ejus dumtaxat partem Legione requiescere [Ibid. pag. 51.] .
[20] [dein viduæ et sanctimonialis:] Est et alterum notatu dignum: scilicet in monumento Sancia regina vocatur Deodicata seu sanctimonialis; quia reginis viduis interdicebantur ulteriores nuptiæ. Id nempe, consentiente rege, in concilio Toletano XIII, anno 683 celebrato, statutum erat cap. V [De Aguirre. Conc. Hisp., tom. IV, pag. 282.] : Nulli licebit superstitem reginam sibi in conjugio ducere, non sordidis contactibus maculare; non hoc secuturis regibus licitum, non cuiquam hominum licebit esse permissum. Et paulo post in synodo Cæsaraugustana III, anno 691 celebrata, renovatur decretum Toletanum, et consulitur defuncti honori et relictæ pudori, præcipiendo cap. V [Ibid. pag. 319.] ut deinceps relicta principis superiorem sententiam (concilii Toletani) illibato animo pudice servans, statim, arcessito ab hoc sæculo principe, vestem sæcularem deponat et alacri curiositate Religionis habitum assumat. Quam etiam et confestim in cœnobio virginum mancipandam esse censemus, ut et ab omni turbine mundi remota, nequaquam cuilibet locus attribuatur, per quod aut contumelia tantæ potestati in publico ingeratur, aut subdita plebi esse patescat, quorum ante dudum agnoscitur domina fuisse: sed infra claustra monasterii jugi sedulitate persistens atque sanctimonialem vitam peragens, de regno temporali opitulatione divina ad regnum æternitatis mereatur pervenire.
[21] [dein Abulæ ab ritum] Propter ista igitur monumenta libenter admitto, partem corporis S. Vincentii Legione conservari: sed non minus firma et antiqua est traditio pro ejusdem Martyris Reliquiis Abulæ. Nam celebre erat Sancti sepulcrum, utpote ad quod conveniebant, qui modo sanctissimo jurare vellent. Quia tamen lapsu temporis aliquid sive temeritatis sive superstitionis admixtum erat, aut etiam, ut ait Tamajus in suo Martyrologio ad hanc diem [Ibid. tom. V, pag. 660.] , tot frequentium eventuum et mirabilium significationes intuebantur, ob scandalum vitandum, catholici reges Ferdinandus et Isabella, sua semper valitura sanctione, in comitiis Tauronensibus edita similia juramenta prohibuere. Item decernimus, latinam interpretationem Tamaji exscribo, quod nequaquam imposterum fiat juramentum, etiam judice jubente aut actore petente, in ecclesia S. Vincentii Abulensi aut in vecte S. Agathæ aut super altare, corpusve sacrum, Reliquiasque corporis S. Isidori Legionensis, nec in alia ecclesia, ubi solitum est jurari; sub decem millium marapetinorum (maravedis) pœna, fisco nostro applicandorum, tam juranti quam jubenti et petenti. Erant igitur circa finem sæculi XV in Hispaniis, præter celebriores hic recensitas, etiam aliæ ecclesiæ, quæ juratoriæ, Iglesia juradera vocabantur, et ad quas confluebant, qui solemni jurejurando obstringere se volebant. Ast lex ipsa monstrat, antiquissimam traditionem de Reliquiis S. Vincentii Abulæ [Cfr Ariz. Grandezas de Avila fol. V° 32.] .
[22] [celeberrimum jurandi ad ejus tumulum:] Mos jurandi ad Sanctorum Reliquias non in sola Hispania viguit, sed in plerisque regionibus christianis. Etenim hinc proveniunt tot libri Evangeliorum, quorum tegmina sacris imaginibus et Reliquiis splendissime ornata erant; quia nempe super istius modi libris jurejurando obstringebant se fideles. Ab antiquissimis sæculis mos hic inoleverat. Ut omittamus ethnicos, v. g. Virgilium lib. XII, Æneid. V. 201, qui dicit: Tango aram, mediosque ignes ac numina testor, S. Augustinus antiquam consuetudinem luculenter explicat epist. LXXVIII (alias CXXXVII), in qua agitur de causa fœdi criminis, Bonifacio presbytero a quodam, monacho impacta. Quum criminatio nec certo probari nec certo discuti posset, dicit S. Doctor [Migne, Patrol. tom. XXXIII, col. 269] : Elegi aliquid medium, ut certo placito se ambo constringerent ad locum sanctum perrecturos, ubi terribiliora opera Dei non sanam cujuscumque conscientiam multo facilius aperirent et ad confessionem vel pœna vel timore compellerent. Ubique quidem Deus est, et nullo continetur vel includitur loco, qui condidit omnia et eum a veris adoratoribus in spiritu et veritate oportet adorari, ut in occulto exaudiens, in occulto etiam justificet et coronet. Verumtamen ad ista, quæ hominibus visibiliter nota sunt, quis potest ejus consilium perscrutari, quare in aliis locis hæc miracula fiant, in aliis non fiant? Multis enim notissima est sanctitas loci, ubi Beati Felicis Nolensis corpus conditum est, quo volui ut pergerent; quia inde nobis facilius fideliusque scribi potest, quidquid in eorum aliquo divinitus fuerit propalatum. Nam et nos novimus Mediolani apud memoriam Sanctorum, ubi mirabiliter et terribiliter dæmones confitentur, furem quemdam, qui ad eum locum venerat, ut falsum jurando deciperet, compulsum fuisse confiteri furtum, et quod abstulerat, reddere. Numquid et Africa sanctorum Martyrum corporibus plena est? Et tamen nusquam hic scimus, talia fieri. Sicut enim quod Apostolus dicit [XI Cor, XII, 30] non omnes Sancti habent donum curationum, nec omnes habent dijudicationem spirituum; ita nec in omnibus memoriis Sanctorum ista fieri voluit ille, qui dividit unicuique, prout vult. Simili modo Gregorius Turonensis lib. II de Gloria Martyrum cap. XXXIX [Ibid. tom. LXXI, col.] refert de perjuris punitis ad Reliquias S. Juliani.
[23] [S. Sabinæ Reliquiæ] Hæc quidem de S. Vincentio Abulensi. Nunc de S. Sabina ejus sorore agendum est, cujus corpus aut ejus pars Ageri servatur. Ageris vero (Hispan. Ager ) oppidum est in diœcesi Urgellitana, cujus archipresbyter, caput ecclesiæ collegiatæ, usum habet pontificalium ornamentorum et jurisdictionem episcopalem exercet in subjecto territorio vere, ut dicitur, nullius [Madoz, Diccion. geogr. de Espan. V° Ager.] . Erat nempe olim ista ecclesia monasterium canonicorum regularium S. Augustini, quod anno 1592 Clemens VIII sæcularizavit instituendo canonicos sub archipresbytero, eosdem honores et juridictionem habente, ut olim abbates [Viaje litter. tom. IX, pag. 119.] . Atque hinc provenit, ut in afferendis instrumentis Aggerensis Ecclesiæ præpositi, abbates appellentur. In oppidi istius ecclesia S. Petri exstat capsa reliquiaria insignis operis, ex ebano et ebore composita, in qua reconditæ sunt exuviæ S. Sabinæ, sororis S. Vincentii. Jacobo Villanueva in suo erudito opere itineris Hispanici dubium non est, quin Sabina sit soror et socia Martyrum Abulensium [Ibid. pag. 135.] . Tamajus nihilominus aliam omnino Sanctam exhibet in suo Martyrologio ad diem sequentem, seu XXVIII octobris, dicens: In Agerensi S. Petri basilica principatus Cathaloniæ Hispaniæ, depositio sacrarum exuviarum S. Sabinæ, civis Emeritensis in Hispania et Martyris Agannensis in Gallia, ubi cum S. Fide concive propter Christi sponsi nomen, ejusque confessionem martyrio coronata est. Cujus sacra pignora, Arnaldo Mirone, comite Pallensi instante, illuc translata, et canonicis regularibus S. Augustini contradita, ibidem omnium populorum veneratione et miraculorum frequentia requiescunt. Mirum, Tamajum, qui ad gloriam gentis suæ tot Sanctos alienigenas Hispaniæ addicit, hic Sanctam indigenam quasi abdicasse, et martyrii palæstram in Gallia collocasse: nisi forsan ideo hæc commutatio facta dicatur, ut aliquid laudis aspergatur nomini hujus Sabinæ ex celebritate S. Fidis Virginis et Martyris, cujus cultus frequentissimus erat in nostris regionibus Cisalpinis. Sed hanc cum S. Fide, Aginnensi Martyre societatem jam exploserunt nostri ad diem VI octobris in ejusdem Virginis Actis [Acta SS. tom. III Octobris, pag. 168.] , quæ adiri possunt.
[24] [Aggerem in Catalaunia advectæ fuere] Cæterum in Ecclesia Aggerensi S. Sabina numquam vel ut civis Emeritensis vel ut socia S. Fidis venerationem obtinuit, ut aperte constat ex decreto synodali, edito ab Hieronymo Cardona, abbate Aggerensi ab anno 1566 ad 1582, quod sic habet [Villanueva, Viaje, tom. IX, pag. 139.] . Cum cælesti rore floruerit, et plures fœcunda mater ecclesia nobis Sanctos progerminaverit, unde etiam custodiam venerandi corporis, seu reliquiarum divæ Virginis et Martyris Sabinæ, sanctæ Christetis et sancti Vincentii Martyrum sororis, Ecclesia nostra Aggerensis sortita est, qui in urbe alma ulterioris Hispaniæ, quam vulgus appellat Avila, martyrii palmam adepti sunt… Comperimus equidem a Vincentio Segarra, abbate prædecessore nostro (anno 1407 ad 1433) [Ibid. pag. 121.] statutum, quod die dominico proximo præeunte festum Sanctorum Simonis et Judæ, festum sanctæ Sabinæ in ecclesia sancti Petri Aggeris celebraretur: sicque Vincentii sororem a Vincentio abbate in nostra ecclesia primo cultam: nos vero etc. Mandat, ut deinceps festum S. Sabinæ eodem apparatu celebretur, quo festum corporis Christi. Ex dictis liquet imprimis, apud Aggerenses nullum fuisse dubium, quin S. Sabina fuerit Martyrum Abulensium sororem, Abulæ autem non Agenni passam. Confusionem ortam existimat laudatus Villanueva ex eo, quod junctæ fuerint utriusque Virginis Reliquiæ et facile nomen oppidi Ager facile figuram civitatis Aquitaniæ Agen assumpserit [Ibid. pag. 140.] . Tandem præteriri non debet, cultum S. Sabinæ Aggeri primum occœpisse, ut habet decretum, initio sæculi XV sub abbate Vincentii Segarra.
[25] [sæc XI; S. Christetæ Reliquiæ Placentiæ asservari dicuntur.] Nihilominus censet laudatus Jac. Villenueva S. Sabinæ Reliquias Aggerem delatas fuisse sæculo XI, eo nempe tempore, quo, ut diximus supra num. 13, Abula Arlansam translatæ fuerunt [Ibid. pag. 135.] . Vidimus quidem particulas corporis dispertitas fuisse inter præsentes sive episcopos et abbates, sive proceres. Verum magnopere dubito, num ante hoc sæcula Ecclesia Aggerensis notabilem saltem partem corporis S. Sabinæ obtinuerit. Nam imprimis vix inceperat monasterium Aggerense, quando Garzias Arlanzanensis Reliquias ad suum cœnobium detulerat: dicitur enim anno 1060 in bulla Nicolai II, villa NUPERRIME de potestate paganorum et gentilitatis errore divinitus liberata [Ibid. pag. 112 et 251.] . Dein summæ negligentiæ arguendi essent canonici regulares, qui per quatuor fere sæcula has exuvias sine honore reliquerunt. Nam, ut vidimus num. præcedenti, Vincentius Segarra circa initium sæculi XV S. Vincentii sororem in Aggerensi Ecclesia primo coluit. Enimvero in libris liturgicis anterioribus abbati Segarra nihil circa cultum sanctæ Martyris occurrit [Ibid. pag. 139.] ; adeoque ante ætatem recentiorem non videntur S. Sabinæ exuviæ ibidem fuisse. Quod etiam confirmatur ipsa donatione thecæ reliquiariæ, sententia Jacobi Villanueva sæculo XVI confectæ [Ibid. pag. 138.] , quam obtulit Laurentius Perez, loci abbas et Nicopolitanus episcopus, anno 1542 defunctus [Ibid. loc. cit.] . Hæc ejusmodi sunt, ut incertum existimem tempus, quo Reliquiæ S. Sabinæ Aggerem advectæ fuere. De Reliquiis S. Christetæ vix aliquid dicendum habeo: Ambrosius Morales censet, easdem etiam Arlanzæ et Placentiæ conservari [Coronic. de Espan. tom. V, pag. 105 et tom. XI, pag. 52.] .
§ III. Inquiritur, an ex timore rebellionis inceperit et propagata fuerit persecutio Diocletiani.
[Levibus quandoque ex causis] Ars critica magni momenti est, ut vera a falsis discernantur et in rebus historicis suus sit veritati locus. In hoc enim toti sumus, quando Acta Sanctorum illustramus et exponimus, ut certa pro certis, dubia pro dubiis et falsa pro falsis demus. Verum et in hisce tenendus est modus, ultra quem rectum nequit consistere, et in alterutrum scopulum aut nimiæ simplicitatis aut sceptiscismi impingamus. Nostra porro ætate duplex est, si ita loqui fas, schola historica, a recto tramite devia. Alii quidem antiquas legendas, fabulis manifestissimis scatentes, tota mente amplectuntur et impietatis cujusdam arguunt, qui qualecumque factum neque loco cæterum, neque ætati aut personæ accommodatum, rejiciunt, aut silentes prætereunt. Ejusmodi homines nimia sua credulitate non raro causæ, cui patrocinari intendunt, quam maxime nocent, quasi robur sacrosanctæ Religionis in mirabilibus istis quærendum foret. Legendarum mentio fiat, non adeo, ut undequaque probentur; sed elucidationis causa, quatenus explicant et illustrant monumenta, quæ antiquitas reliqua fecit. Sed altera ex parte est quoque schola, quæ leviusculis argumentis ducta, quidquid indubitatum et firmaverat traditio constans, et calculo suo probarant omnes eruditi, convellunt et cavillationibus quibusdam veritatem historicam labec factant. Tales certe omnia fundamenta Historiæ subruunt. Quemadmodum igitur instituti nostri est nimiæ credulitati repagulum opponere, ita quoque cavillationes ineptas, quæ facta indubitata obscurare magno quandoque eruditionis apparatu moliuntur, discutere debemus. Utrinque enim detrahitur veritati, quæ sola, quantum fieri potest, suam rebus aspergere debet claritatem. Æquo pondere tenenda est Historiæ lanx, quæ nec tricis quibusdam eruditis, nec fabulis insulsis inflecti potest.
[27] [adulteratur a quibusdam criticis historia:] Hæc præfati sumus, quia ab annis aliquot utraque schola denuo in aciem prodiit, et nostro judicio utraque veritati historicæ vulnera inflixit. Exaggeratæ quidem critices specimen nobis dedit ipsa, sub qua Martyres nostri passi sunt, persecutio crudelissima Diocletiani, qua Ecclesia Dei sub finem sæculi III et initio sæculi IV agitata fuit. Scilicet Jacobus Burckhardt anno 1853 Basileæ edidit librum de Ætate Constantini Magni (Die Zeit Constantin des Grossen), in quo Christianis exprobrat, quod nomen Diocletiani maledictis omnino obruerunt. Burckharto succinuit anno 1857 Albertus Vogel, theologiæ acatholicæ doctor Jenensis, in opusculo, cui titulus: Imperator Diocletianus. Dolemus certe, utramque lucubrationem coram non habere: sed confidimus, P. Pium Gams, Ordinis S. Benedicti, sincere retulisse in suo opere, germanice conscripto, de Historia ecclesiastica Hispaniæ, adversariorum argumenta, nihilque subticuisse, quod ad quæstionem elucidandam conducere potest. Ex hoc igitur libro nostra deducimus. Vult nempe laudatus Burckhardt, christianos sub Diocletiano passos fuisse, non quidem propter fidem suam, sed propter conspirationem, per orbem fere universum propagatam, qua, assumpto ad imperium principe christiano, rebus potirentur [Gams. Kirchengeschict. Span. tom. I, pag. 393.] . Crescens identidem eorum ubique dispersorum simul et in unum coalescentium numerus, illis spem faciebat, hac ratione infra breve temporis spatium summam se totius imperii potestatem adepturos. Quæ si vera sint, consequitur, christianos juste fuisse punitos; nam jure suo Diocletianus morti meritissimæ addicebat, qui majestati suæ, imo et vitæ insidias struebant. Vanus igitur est honor Martyribus ab Ecclesia exhibitus, vana est gloriatio ex tanta nube testium, ad sanguinem usque decertantium deducta: qui coluntur ut Sancti, homines sunt scelerati, justo supplicio affecti.
[28] [sic christianorum vexatio tribuitur eorum rebellioni, quæ ex lapide Hispanico,] Sed quibus tandem argumentis affirmatur effatum, inter eruditos hactenus inauditum? Est primo monumentum Hispanicum, quod Cluniæ inventum fertur. In eo gratulantur Hispani Augustis Diocletiano et Maximiano amplificatum imperium. Romanum et nomen christianorum deletum, qui rempublicam evertebant [Muratori. Inscriptt. tom. III, pag. 1797.] . De simili inscriptione jam alibi egimus ad diem XVII octobris quatenus ad Neronem spectaret, et diximus, ejus veritati opponi solum argumenta negativa [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 22.] . Unum tamen est, quo maxime inclinor, ut spurium habeam monumentum, videlicet ipsum lapidem a nemine visum fuisse. Nihilominus miror istiusmodi monumenta hactenus delituisse: exstitisse enim, certum est. Nam apud Eusebium legitur lib. IX cap. VII [Migne. Patrol. Gr. tom. XX, col. 110.] : In mediis urbibus, quod numquam antea factum fuerat, civitatum adversus nos decreta et constitutionum imperialium rescripta, æreis incisa tabulis proponebantur. Pueri item in scholis toto die nihil aliud præter Jesum et Pilatum, et Acta illa, ad contumeliam conficta, in ore habebant. Producit dein epistolam Maximini imperatoris, quam, ait, adversus christianos ex tabula ænea Tyri, ἀπο της ἐν Τυρῳ στηλης descriptam dicit. Propterea dixi, mirari me raritatem maximam talium inscriptionum; ac monumentum Hispanicum fidem merituram, si constaret aut adhucdum exsistere aut a testibus idoneis aliquando visum fuisse. Neque prætermittendum, hanc ipsam epistolam, æri incisam, dum Tyrios adhortatur, ut in idolatria persistant, tribuere christianæ religioni omnes calamitates publicas, utpote quæ ob pestiferum errorem inanissimæ vanitatis secleratorum illorum hominum evenerint: quapropter vult christianos extorres a civitate Tyria. Altissimum est cæterum de conspiratione, sæculo demum XIX excogitata, silentium. Similiter quando quocumque quæsito colore injustitia persecutionis dissimulanda erat, crimina communia obtendebantur. Sic apud eumdem Eusebium lib. IX cap. V [Ibid. col. 807.] legitur, dux quidam in urbe Phœnices Damasco, cum impuras nescio quas mulierculas ex foro rapuisset, tormenta se ipsis admoturum minatus, eo adegit miseras, ut publice editis apud Acta testimoniis faterentur, se olim christianas fuisse et flagitiorum, quæ a christianis gererentur, conscias. Quæ autem sunt flagitia fidelibus objecta? Eadem, quæ jam ab initio Ecclesiæ in ore ethnicorum versabantur: nempe: eos in ipsis ædibus sacris obscœna quædam perpetrare et quæcumque alia ad infamandam religionem. Ast de conspiratione contra principes et rempublicam ne hilum quidem.
[29] [nihil ad rem faciente,] Sed ad monumentum Hispanicum e diverticulo redeamus. Admissa veritate inscriptionis, non videtur validum confici posse argumentum pro sententia Cl. Burckhardt. Quoties enim lex quæcumque passumdatur, toties dici potest, rempublicam everti, utpote quæ legibus consistit. Quod præcipue verum est, quando agitur de legibus ad religionem spectantibus. Intima porro erat apud Romanos connexio rerum sacrarum et civilium, adeoque novæ legis prædicatores, quatenus omni labore et conatu contenderent, spreta antiqua, novam inducere religionem, recto sensu rempublicam evertere dicebantur. Neque sæculo primum tertio id criminis christianis intendebatur; imo et ipse Christus Dominus talium accusatus fuit: Hunc, inquiunt judæi Pilato Luc. XXIII, 2, invenimus SUBVERTENTEM gentem nostram et prohibentem tributum dare Cæsari. In Actis quoque Apostolorum XXIV, 5 inter alia multa, passim discipulis objecta, Tertullus orator S. Paulo eversionem gentis exprobrat: Invenimus hunc hominem pestiferum et CONCITANTEM SEDITIONES omnibus judæis in universo orbe et auctorem seditionis sectæ Nazarenorum. Quam autem accusationem et in Christum Dominum et in ejus Apostolos exercebant judæi, eam quoque in posteriores christianos factitabant. Ne longior sim, unum proferam exemplum, ex sæculo secundo vulgari desumptum, nempe S. Polycarpi, producti in theatrum Smyrnense, contra quem multitudo exclamavit [Ruinart. Act. sinc. Martt, pag. 34.] : Hic est Asiæ magister, christianorum pater, nostrorum deorum destructor pertinax, violatorque templorum; qui docebat non sacrificandum, nec deorum adoranda esse simulacra. Ex hisce, quæ multis documentis amplificare possemus, quum in omnium fere Martyrum Actis similia reperiantur, liquet, vagam valde esse accusationem eversionis seu subversionis reipublicæ, nec posse præbere fundamentum solidum sententiæ, docenti, Christianos passos sub Diocletiano propter flagrantem contra imperatores et statum civilem conspirationem.
[30] [ex epistola Theonæ,] Alterum sententiæ argumentum, quod tradi peremptorium veluttur, desumit Cl. Burckhardt ex epistola Theonæ, quem editores Alexandrinum fuisse episcopum ab anno 282 ad 300 conjiciunt [Migne. Patrol. Græc. tom. X, col. 1570.] : certus Græcus erat, scripturas, ait, Ptolomæus Philadelphus in linguam NOSTRAM traduci curavit. Inscribitur porro epistola Luciano præposito cubiculariorum. Sed oculos plusquam lynceos habere oportet, ut in ea vel umbra conspirationis reperiatur. Etenim in ipso quasi limine dicit: Non ergo, mi Luciane, te jactari puto aut volo, quod multi ex palatio principis per te ad agnitionem veritatis pervenerunt, sed magis gratias Deo nostro referri decet, qui te bonum instrumentum in rem bonam confecit, teque apud principem sublimavit, ut christiani nominis odorem in suam gloriam et multorum salutem diffunderes. Nam quanto magis princeps ipse, nondum christiana religioni adscriptus, ipsis christianis velut fidelioribus vitam et corpus suum curandum credidit, tanto decet nos sollicitiores, ac in illius salutem et curam diligentiores esse et prospectiores, ut per id plurimum Christi nomen glorificetur et illius fides per vos, qui principem fovetis, quotidie augeatur: nam quia nos maleficos olim et omnibus flagitiis refertos nonnulli priores principes putaverunt, sed jam videntes vestra bona opera non possint nisi ipsum Christum glorificare. Percurrit dein scriptor varia officia palatina, et singulos docet accuratam diligentiam et summam in iis gerendis fidelitatem.
[31] [nihil simile indicante] Quo igitur in angulo, dicet quis, latet conjurationis venenum? Respondet Cl. Burckhardt delitescere apud eum, qui curam habet librorum [Gams. Kirchengeschicht. Span. tom. I, pag. 394.] . Dicit autem Theonas: Ille præcipuus inter vos erit et diligentissimus, cui libros servandos princeps mandaverit; hunc ipse ex probata scientia sibi eliget virum gravem et magnis rebus aptum, ac omnibus quæsitis respondere paratum, qualem Philadelphus Aristeum intimum cubicularium in re hac delegit, ac nobilissimæ bibliothecæ præposuit, quem ad Eleazarum maximis cum muneribus pro traducenda Scriptura Sacra legatum misit: hic idem historiam septuaginta interpretum plane scripsit. Si igitur ex credentibus in Christum ad hoc ipsum officium advocari contingat, non spernat et ipse litteras sæculares et gentilium ingenia, quæ principem oblectant. Laudandi sunt poetæ in magnitudine ingenii, in inventorum acumine, in expressionis proprietate et eloquentia summa: laudandi oratores, laudandi philosophi in genere suo, laudandi historici, qui gestarum rerum seriem, majorum mores et instituta nobis explicant, qui vivendi norman ex antiquorum gestis ostendunt. Interdum et divinas scripturas laudari conabitur, quos mira diligentia et largissimo impendio Ptolomæus Philadelphus in linguam nostram traduci curavit. Laudabitur et interim Evangelium Apostolusque pro divinis oraculis: insurgere poterit Christi mentio, explicabitur paulatim ejus sola divinitas. Omnia hæc cum Christi adjutorio provenire possent. Hisce adduntur monita de cura libris impendenda, de eorum transcriptione et ornatu et de consilio legendi illos, qui utilitati magis quam tantummodo voluptati conveniunt.
[32] [et frustra rejecto libro de Mortibus Persecutorum] Quid conjurationis in hisce verbis subolere quis possit, plane non percipio: nisi forte fuerit, qualem in Actis Apostolorum XXVI, 28 legimus, ubi Agrippa ad Paulum: In modico suades me christianum fieri. Et Paulus: Opto apud Deum, et in modico et in magno, non tantum te, sed etiam omnes, qui audiunt, hodie fieri tales, qualis et ego sum, exceptis vinculis his. Videlicet Theonas volebat, domesticos palatinos iisdem artibus uti, quibus Apostolus, quem nemo conjuratorem dixerit: nisi quis contendat, omnem persuasionem esse conspirationem veritatis contra errorem. Tertium sententiæ suæ fulcrum quærit Cl. Buckhardt in abjudicando Lactantio librum de Mortibus persecutorum; quatenus tali attributione gravissimum ejus nomini infligeretur vulnus; etenim in eo opere, ait, litteratura et summa doctrina Lactantii desiderantur. Certe si vere Lactantii est liber, in ipsis fundamentis convellitur scriptoris nostri opinatio: nam testem coævum, oculatum habemus, cujus auctoritas nullo artificio declinari potest. De auctore libri de Mortibus persecutorum multæ lucubrationes prodierunt, quarum magnam partem reperire est, in Patrologia latina T. VII. Illud tamen generatim dicam, reliqua Lactantii opera, quæ ad nos pervenerunt, philosophica fuisse, unum de Persecutoribus librum esse historicum, in quo proin summa doctrina requirenda non est. Esto tamen: Lactantii opus non sit liber. Fatendum erit, qualiscumque sit scriptor, eum rebus, quæ narrat, præsentem fuisse: nimis accurate eas refert per dierum quasi particulas, ut ab absente conscribi potuissent; exemplo sit ejusdem libri caput XII.
[33] [comprobatur;] Sed eliminato Lactantio, remanent Acta Martyrum quam plurima, quæ aut Eusebius nobis servavit, aut curæ Theodorici Ruinart, ut sincera edita sunt. Nuspiam autem reperiuntur judices, qui quæstionem habent cum christianis de subversione politica reipublicæ. Habentur quidem ut rebelles, ideoque torquentur et capite plectuntur, sed solummodo quia edictis imperatorum, religionem christianam prohibentium, obedire nolunt. Eædem proferuntur calumniæ, accusationes eædem sub prioribus quam sub posterioribus imperatoribus. Relegantur martyria, exempli causa S. Ignatii Antiocheni sub Trajano anno Christi 107 [Ruinart. Acta sinc. pag. 8.] et Luciani presbyteri itidem Antiocheni sub sub Diocletiano anno Christi 307 [Ibid. pag. 505.] , ubique christianis alterna conditio exhibetur aut sacrificandi idolis aut moriendi, quin ullo verbo objiciatur crimen læsæ majestatis, quatenus aut ipsos imperatores aut reipublicæ statum pessumdare vellent. Si quæ autem scelera calumniose exprobrantur, privata sunt seu communia, eaque relegere licet in Octavio, a Minutio Felice conscripto sæculo tertio [Migne. Patrol, tom. III.] . Ex eo tempore nihil novi adversus christianos excogitarunt gentiles, sed easdem calumnias, ut in aliquibus monumentis legimus, hinc inde objiciebant. Quod si crimen, ut dicere licet, politicum in christianis latuisset, procul dubio idem ingenti apparatu promulgassent imperatores, excusationem crudelitatis suæ prætendentes omnium efficacissimam.
[34] [accumulatis insuper] Deinde si quid veri in sententia Cl. Burckhard fuisset, id silentio non prætermisisset Julianus imperator, cujus maximi referebat, defectionem a fide christiana et persecutionem ab obtrectatoribus vindicare. Irridet quidem apostata ritus ecclesiasticos, christianos qua blanditiis et qua minis et suppliciis suæ desertionis consortes facere satagit, scientiam christianam, interdicto scriptorum profanorum usu, elumbem reddere conatur: sed nullo verbo grandem illam conjurationem attingit, qua publicata, christianos omnibus exosos, gentiles sibi addictissimos et in re christiana abolenda persuasissimos fecisset. Et si quid sceleris fuerit in christianis sub Diocletiano, latere non potuit Julianum, quinquagenis vix annis ab eo remotum, qui arcana, etiam maxime recondita, scire poterat et debebat, cujusque intererat conspirationes christianorum, si quæ aliquando fuerunt, palam facere. Attamen istiusmodi conjurationis ne levissimum quidem vestigium in ejus scriptis reperitur. Quin immo Ecebalo sophistæ, suo olim magistro, scribit Julianus epist. XLIII [Juliani Oper. tom. II, pag. 196. Edit. Paris 1630.] : Equidem de Gallilæis (christianis) omnibus adeo clementer et humaniter statui, ut nemini vis inferatur, neque in templum trahatur, neque alia de re ulla præter voluntatem suam contumelia afficiatur. Quod si novisset aut etiam suspicatus fuisset apostata, exstitisse ante annos quinquaginta vastam conjurationem per totum imperium dilatatam, ut ethnicos principes aut legi christianæ subjiceret aut exterminaret, profecto non tam clementer et humaniter tractasset christianos, sed ut perturbatores pacis publicæ et reos majestatis igne et ferro ubique locorum fuisset insectatus: idque tanto magis quod successor duorum principum christianorum propior ruina illi imminebat. Juliani igitur imperatoris agendi ratio cum christianis specie tenus moderata (nam multi sub ipso fecere martyrium) et summum de christianorum conspiratione silentium tanti mihi sunt ponderis, ut argumentum negativum fortissimum in hac quæstione mihi videatur.
[35] [variis conjeturis,] Tandem argumenta hactenus discussa fulcire nititur Cl. Burckhardt conjecturis quibusdam, quas cordatus quisque minimi faciet. Has quam accuratissime ex laudato Pio Gams dabimus. Imprimis exauctoratos milites christianos censet propter rationes, ut vulgo dicitur, politicas, nempe rebellio militaris timebatur, imo miles quidam edictum imperatorum, Nicomediæ affixum, detraxerat [Gams. Kirchengeschicht. Span. tom. I, pag. 394.] . Ut quidpiam valeat assertio, hactenus nuda, operæ pretium fuisset, indicare aliquem scriptorem, ætati Diocletiani aut coævum aut proximum, qui levi etiam verbo simile quid significasset: præsertim quum Eusebius lib. VIII, cap. IV [Migne. Patrol. gr. tom. XX, col. 750.] aliam prorsus rationem exauctorandæ militiæ christianæ alleget, nempe initium persecutionis a militibus factum, quia reliqui nullo negotio expugnandi credebantur, si hos (milites) primum in certamine superasset persecutor. Qui vero dicitur discerpsisse edictum, apud Eusebium cap. V [Ibid. loc. cit.] non miles, sed vir minime obscurus, sæcularium honorum prærogativa imprimis conspicuus vocatur. Sed esto: quid inde? Quia unus delictum committit, numquid totus exercitus perjurus? Istiusmodi facta in Actis Martyrum frequenter occurrunt non quidem in contemptum debitæ obedientiæ, sed quia rem habebant ut injustam, quod aperte dicit Eusebius, discerptum edictum tamquam impium et scelestum. Animadvertamus obiter, exauctorationem ad gregarios milites productam non fuisse: nam Eusebius de militari persecutione loquens l.c. dicit: Complures regni Jesu Christi milites nominis illius confessionem sæculari gloriæ ac felicitati, qua fruebantur, absque ulla cunctatione prætulerunt. Non facile perspiciat quis gloriam et felicitatem, qua fruitur miles gregarius, perspiciet autem, si sermo sit de præfectis militaribus. Sed demissis solum præfectis, remanebat robur exercitus, et si quæ fuerit rebellio timenda, domanda non erat tam levi remedio. Quapropter ex hoc quoque capite conjectura sustineri non potest. Idem mihi dicendum est de iis Martyribus, qui, ut loquitur Eusebius cap. VI [Ibid. col. 751.] , in palatio versabantur.
[36] [inter se pugnantibus.] Alteram conjecturam profert Cl. Burckhardt, nempe conspirationem inter paucissimos aulæ et militiæ ministros coaluisse [Gams. tom. I, pag. 395.] . Sed pace viri dixerim, si inter paucissimos fuit secretum, quæ sunt arcana scripta, nuper detecta, quæ post silentium tredecim sæculorum rem prodiderunt? Certe nihil ex antiquis monumentis est, quod allegetur. Restat igitur conjectura, suo fundamento destituta. Dein si conspiratio inter paucissimos coaluit, nulla exstat ratio, ut ad universum imperium extenderetur persecutio, quam monstrat dein Eusebius per totum Orientem grassatam. Conjectura mera quoque est, Galerium potuisse altius quam Diocletianum conjurationem indagasse. Potuit sane, si fuit conspiratio: sed nihil prorsus adfertur, ex quo constat conspirasse aliquando christianos. Imo contraria omnino produnt Acta Martyrum istius ætatis. Unum proferam exemplum ex passione S. Victoris Massilientis desumptum [Ruinart. Acta Sinc. pag. 294 et Acta SS. tom. V Jul. pag. 144.] . Sollicitatus Sanctus ut mandatis principis obediret, probe gnarus reddere Cæsari, quæ sunt Cæsari et quæ sunt Dei, Deo respondit: Si de injuriis Cæsaris et reipublicæ agitur, numquam, inquit, Cæsari, numquam reipublicæ nocui, numquam honori imperii quidquam detraxi, non ab ejus me propugnatione retraxi. Sed simul firmam tenuit fidei christianæ professionem, pro qua post tormenta plurima tandem capite plexus fuit. Nihil ergo conspirationis aut rebellionis suberat in Martyribus istius ætatis: pro solo Christo ejusque Evangelio sanguinem dabant suum. Atque hæc de controversia satis sunto. Unum miramur, viros eruditissimos ex præjudicatis opinionibus tam facile abripi in sententiam, quam omnia monumenta antiqua respuunt, et cujus falsitatem proclamant. Ses tandem ad SS. Vincentium, Sabinam et Christetam redimus, quorum Acta subnectimus ex Joannis Tamaji Martyrologio Hispanico ad diem XXVII octobris [Ruinart. Acta Sinc, tom. V, pag. 660.] : inter sincera non recensentur, quia ex Legendariis minoris antiquitatis descripta sunt.
ACTA SS. VINCENTII SABINÆ ET CHRISTETÆ FRATRUM MARTYRUM ABULENSIUM IN HISPANIA
Ex legendariis, collata cum ms Collectionis Bollandianæ.
Vincentius, martyr Abulæ in Hispania (S.)
Sabina, martyr Abulæ in Hispania (S.)
Christeta, martyr Abulæ in Hispania (S.)
BHL Number: 8620
a
CAPUT UNICUM.
S. Vincentius in vincula conjicitur; ejus cum sororibus fuga Abulam,
ubi martyrium patiuntur; eorum sepultura et ædificata basilica.
[S. Vincentius captus,] Vincentius Sabina et Christeta, natione Hispani, patria Elborenses in Carpetania, b prosapia nobiles, sanguine fratres germani et religione ac fide catholici, dum vitam in urbe patria virtuosam, Deo servientes, agerent, immanis imperatorum Diocletiani et Maximiani adversus Christi asseclas persecutio in Hispania, præside Daciano exorta est. Nam quum iste in Gallias plurimos martyrio coronasset, et Hispanias ingressus, Barcinone, Cæsaraugusta, Toleto et alibi innumerabiles animas per cruciatuum angustias ad gloriam restituisset c, Elboram Carpetaniæ venit, ut quoscumque invenisset christianos ad se præsentari præciperet. Hic satellites Vincentium comprehensum conspectui præsidis sistunt. Quem videns Dacianus, blandiendo eum decipere desiderans, ait; Cujus sectæ es? Vincentius, cujus jam spiritus cælo hærebat, respondit: Christum colo, ex cujus nomine Christianus vocor. Dacianus præses dixit: Illum Christum colis, quem pro facinoribus suis Judæi crucifixerunt? d Sanctus Vincentius dixit: Obmusesce, diabole e et noli exprobrare, quem colere debes, si dæmon non esses. Dacianus vero iterum * blandiendo eum decipere desiderans, dixit: Indulgeo juventuti tuæ, quod non ad solidum prudentiæ robur perveneris: tamen consultum tibi erit, si me quasi patrem tuum audieris et sacrificaveris diis. Vincentius respondens dixit: Solido intellectu carent, qui relicto Deo vero et vivo, qui cælum potenti manu extendit et terram fundavit, tartara penetravit, mari terminum posuit, lapides et ligna colunt.
[2] [Daciano præsidi sistitur,] Dacianus dixit: Et quis est Deus, qui hæc omnia fecit, nisi Jupiter? S. Vincentius respondit: Jupiter quam inutilis fuerit, et quanta stupra commiserit, libri vestri satis evidenter exponunt. Deus enim noster sanctus ac immaculatus est: in essentia unus et trinus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, cujus potestas æterna, cujus bonitas immensa, cujus et admirabilia opera suam undique divinitatem testantur f. Is est, qui cœlum tegit nubibus, et terram aridam abundanti pluviarum rore congruenter inundat. His et hujusmodi sermonibus Dacianus furore repletus, dixit: Quia non obedisti monitis meis, indignum est mihi tecum verbis contendere: nam et ea quæcumque de Deo tuo es dicturus, jam ab aliis indignis et perditis et crudeliter interemptis comitibus tuis audivi. Tu autem consule ætati tuæ et exemplum aliorum ad veram salutem revoca, et magno deo Jovi sacrifica. Tunc S. Martyr ait: Tu sacrifica Jovi perditissimo periturus et iturus cum eo in ignem æternum, qui præparatus est diabolo et sociis ejus. Repletus indignatione Dacianus cum ingenti voce satellitibus * dixit: Amovete ab oculis meis nefandissimum istum: et edictum ex tabula recitate *, quod aut sacrificet Deo Jovi, aut in eodem loco, ubi sacrificare noluerit, diversis pœnis addictum, morte turpissima condemnate.
[3] [a quo triduanas inducias obtinet:] Quum autem duceretur, ut Jovi sacrificaret, venienti in unam platearum, subito lapis, qui plantæ ejus subjacebat, divinitus * ita est mollitus, ut pulverem esse, penitus crederetur, et velut impressio cujuslibet metalli in cera, ita sigillum pedis lapis ille demonstravit. Quod prodigium usque hodie sic intuentibus cernitur. Territi post hæc tanto miraculo milites, inquiunt: Nihil tale fecerunt cultores deorum nostrorum: illum vero Deum esse constat, quem colit Vincentius, cujus imperio vires suas lapides amittunt. Hinc eum in domum suam custodiendum reducunt, et dixerunt Daciano: Domine, juvenis ille triduo inducias petit, ut pertractet, utrum mori aut sacrificare sponte velit. Dacianus vero petita concessit. In quo dierum spatio multas sibi animas per prædicationem sanctissimi Martyris Vincentii Dominus feliciter acquisivit.
[4] [fugam cum sororibus arripit,] Tunc ut fletui consolationem aliquam adhiberent Sabina et Christeta, germanæ ejus, cellam vinculorum fratris ingrediuntur, et silentio adhibito, occasione reperta et nullo adstante, tales dabant cum fletu voces: Parce, Domine, parce nobis. Jam patre matreque orbatis, tu nobis dominus, tu pater, tu mater cui nos perituras relinquis? Quis putas erit noster dominus *, aut quis virginitatem nostram jure barbarico non violabit? Et quæ effrenata petulantia animos corporaque nostra non polluet? Paulisper placata aure audi lamentabilem suggestionem nostram: simulque fugam arripiamus: ut si fugientes a peccatoribus præoccupati fuerimus, simul truncati * Deo animas tradamus. Si autem evaserimus, quantum tecum * longam cum pudore duxerimus vitam, tantum a Deo nobis cumulabitur et sanctitas. Victus tandem fletibus germanarum Vincentius sanctus cessit, pariterque fugam arripientes alacri profectu cornipedum evectatione Abulam confugiunt. Statimque indicio cujusdam sacrilegi præmisso *, velociori equitatu cruentissimi persecutores assequuntur.
[5] Quos in memorata urbe repertos, spoliantes crudeliter vinxerunt, [ac cum eis varie torquetur,] et extra portam adducentes, in locum, qui nunc Vastigia * g vocatur, singillatim sursum ac deorsum in equuleo extentis et divaricatis membrorum compagibus, diversis eos dissipavere verberibus, confitentes Deum Patrem, Filium et Spiritum sanctum et colla lapidibus superposita, fuste desuper cerebro illiso, tali martyrio consummati sanctissimi fratres pariter Domino animas tradiderunt. Inhumata milites corpora relinquentes *, ad Dacianum summa cum lætitia regrediuntur. Et licet manducanda canibus corpora, nullo stante * obstaculo, reliquissent, nec ipsa pia miseratio Christiana ad Martyres accedere prorsus audebat h; quum subito nutu Dei a cavernis terræ serpentina egressa est bellua, quæ viventes consueverat deglutire, et cœpit sinuoso sui corporis flexu capite sublimato, mortuos Christi Martyres custodire. Judæum quemdam, itinere commeantem, Martyrum corpora invisenda curiositas impulit.
[6] [ac tandem interfectus, prodigiose sepelitur.] Illico serpens ille, squammea colla sublimans, facto impetu volubiliter, corpus suum circumdatum veluti vinculis adstringens, vertici hominis tantum supereminebat ejus, ut caput in altum tolleret. Stetitque unius fere horæ spatio immobilis, et Deo inspirante, oculos sursum erigens, hæc verba produxit: Christe, tuorum defensor servorum, libera me ab hac maligna bestia, ut in te credens, signaculum accipiam tuum, et corpora dominorum meorum, amicorum tuorum, honorifice sepeliam; ac basilicam nomini eorum meo sumptu efficiam. Hæc ut dixit, paulatim serpens ille tortuosa vincula solvit rapidissimo ictu, et fugiens subito, nusquam comparuit. Stetit ille hebes et gelidus, transactoque alterius * horæ spatio, cœpit secum volvere mirans tantum mysterium. Protinus urbem ingreditur, genibus devolvitur sacerdotum, postulans, ut christianus effici mereretur, nec ulla ad purificandum fieret mora, quo jam christianus posset corpora sepelire Sanctorum. Impetravit, quod fideliter poposcerat, et tunc jam novus per fontis uterum natus * honestis * sarcophagïs sanctorum corpora recondens, basilicam desuper miro opere * construxit. In qua si quis puro corde, fideli devotione ex fide prompta oraverit, statim petita ultro adveniunt et omnis infirmitas amovetur per eum, qui sanctos suos coronat per bonam confessionem, cui est honor et gloria, virtus et potestas in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In collectione ms Bollandiana in regia Bruxellensi bibliotheca sub num. 8923 habetur alterum exemplar Passionis Sanctorum nostrorum, manu Danielis Papebrochii descriptum ex pervetusto, ut scribit, codice canonici Joly. In eo autem habetur prologus, quem omittendum putavi, quia ad verbum refertur in Passione S. Leocadiæ, cujus Acta ad diem XI decembris illustranda venient. Habetur prologus apud Henricum Flores, qui eum edidit in sua Hispania Sacra [Espan. Sagr. tom. VI, pag. 315.] ; quapropter melius ad Acta S. Leocadiæ referetur. Quamvis censeam, eum esse generalem prologum cujusdam Legendarii, qui multis Martyrum historiis præmitti potest. In laudato codice Parisiensi occurrunt quæ pro opportunitate textui nostro addemus, et variantes lectiones alicujus momenti notabimus in margine littera P.
b De Ebora seu Elbora, Sanctorum Martyrum loco natali, egimus Commentarii prævii num. 4 et seqq.
c In codice Parisino hæc et sequentia aliter exhibentur: Dacianus Toleto Elboram concedit, in aula officium omne præmonet suum, ut indagine præmissa, christianos quoscumque ivenissent, tribunali præsentarent. Statimque compertum adolescentem, nomine Vincentium, cujus meritum nomini comitabatur, comprehensum ejus conspectibus sistunt. Ex officio dictum est: Ecce temeraria impulit insania, ut ecclesiam audacter intrarent, [Note: ] [intraret?] dum orare ex more vellet; captum huic sacratissimo tribunali attraximus tuo, quid de eo vestra clementia jubeat dictum, decernite. Dacianus vero Vincentio dixit: Cujus sectæ es? Quod in codice Parisino Officium dicitur, textus noster appellat satellites. Officii nomine designantur, ait Theod. Ruinart [Act. sinc Martt. pag. 315.] publici ministri, qui proconsulibus, præsidibus aut magistratibus in publicis muniis deserviebant. Hinc officiales. De officio luculenter agit Baronius in Notis Martyrologii Romani ad XXVI maji.
d Sparsa nempe erant illo ipso tempore Acta quædam, Christo Domino maxime ignominiosa: de iis agit Eusebiis lib. IX, cap. 5 [Migne. Patrol. græc. tom. col. 806.] : Quum acta quædam, apud Pilatum super Servatore nostro habita, composuissent plena impietatis adversus Christum; ea per omnes provincias imperii Maximini (Maximiani, Diocletiani socii), ipso jubente dirigunt: mandantes per literas, ut ubique locorum tam in agris quam in civitatibus publice proponerentur; utque ludimagistri pro dictatis hæc declamanda et memoriæ commendanda pueris traderent. Ad istius modi igitur Acta alludere videtur Dacianus, dum dicit, christum pro facinoribus suis a Judæis crucifixum.
e Verborum cruditas, quæ tum in his tum in aliis Martyrum Actis occurrunt non raro, offendunt hodiernorum criticorum aures teretes: quapropter et suspecta habent Acta, ubi hujusmodi vituperia reperiuntur. Nihilominus apud Theodoricum Ruinart varia habentur Acta, in quibus criminationes istius generis reperiuntur. Aliqua, raptim collecta, in exemplum adducam. Consule Acta SS. Claudii et Asterii in Lycia [Acta. Sinc. Martt. pag. 266.] ; Rogatiani et Donatiani, Namnetis [Ibid. pag. 280.] ; Bonifacii, Tarsi in Cilicia [Ibid. pag. 284.] ; Cassiani, Tingi in Mauritania [Ibid. pag. 304.] ; Theodoti, Ancyræ in Galatia [Ibid. pag. 348.] ; Vincentii Diaconi, Cæsaraugustæ [Ibid. pag. 369.] ; Saturnini et sociorum, in Africa [Ibid. pag. 385.] ; Philippi episcopi Heracleæ [Ibid. pag. 418.] ; Tarachi, Probi et sociorum [Ibid. pag. 425.] ; Philæi et Philoromi, in Thebaide [Ibid. pag. 495.] : Petri Balsami Autonæ [Ibid. pag. 501.] . Varii Martyres varias exprobrationes tyrannis suis ingerunt. Sic speciatim in passione S. Saturnini Dativus, unus ex ejus sociis Pompejano accusatori suo dixit: Quid agis in hoc loco, diabole? Quid contra Martyres Christi adhuc usque conaris? Dein recte animadverti P. Gams, homines, christianos factos, nativam indolem non exuisse et gentis sua formam usque retinuisse [Kirchengeschicht, tom. I, pag. 384.] . Certe Orosius lib. VI Hist. cap. XXI [Migne. Patrol. tom. XXXI, col. 1055.] de Hispania sub Julio Cæsare vocat gentem hominum trucem natura et ferocem, quæ ad voluntariam mortem servitutis timore concurrit. Unde mirandum non est christianos in Hispania aliquid rude in verbis retinuisse, quod cæterum christianis aliarum provinciarum ea ætate commune, ut ostendimus, habebant.
f Aliam lectionem dat codex Parisinus: Deus sanctus atque immaculatus est Pater cum Filio et Spiritu sancto: hi tres unus est Deus, qui tegit cœlum nubibus et parat terræ pluviam. Dacianus præses dixit: Quia non obaudisti se.
g Locum Vastigia seu Vestigia nuspiam reperi: in lexicis topographicis altum est silentium, imo nec nomen loci cujuscumque occurrit, quod vel a longe cum voce Vastigia similitudinem habeat. Quapropter Ludovic. Ariz in sua Historia Abulensi [Hist. de la Grandez. de Avica, fol. 31.] , nulla facta mentione loci Vastigia, dicit SS. Martyres passos extra civitatem, in loco qui hodie appellatus est S. Maria Subterranea, Neustra Senora de la soterrana. Hunc scriptorem allegat Paschalis Madoz v° Avila [Tom. I, pag. 167.] in suo Lexico geographico: additque in æde S. Vincentii esse sacellum subterraneum, ad quod frequentissimus concurrit populus, quodque sub ara templi maxima constructum est. In eo sacrario habetur rupes, supra quas martyrium consummarunt suum. Igitur operæ pretium esset indagare, quo sæculo locus, quæ passim hodie a S. Vincentio nomen habet, appellatus fuit Vastigia, quia tunc Acta conscripta fuerunt: adeoque eorum ætatem propius indicare possemus. Sed deficiunt nobis documenta.
h Et hic variantem lectionem exhibet codex Parisinus: Et nec ipsa pia miseratio christiana, quæ provenisse sibi Martyres gaudebat, corpora custodiret (unde credo, nec vana mihi fides est, ideo humanum nullum excubiis vigilare obsequium, ne honori Martyrum divina custodia deesse crederetur) subito nutu Dei ex cavernis … custodire. O quam laudabilis es, Christe, in tuorum defensione Martyrum, quia quos viventes diligis, nec mortuorum corpora derelinquis. Omnia quæ vis, recte vis, atque voluntati tuæ omnia cœlestia et terestria administrant. Ferarum retundis iram, famem compescis draconum, prævenis homines nolentes, et ne frustra velint, consequeris. Judæum quemdam, itinere commeantem, ad Martyrum corpora visenda curiositas impulit. Illico serpens ille, squammea colla sublimans, facto impetu volubiliter circumdatum vinculis corporis sui adstringens vertici hominis tantum caput supra eminebat. Stetitque etc.
* Omittit P. iterum
* P. officio
* P. recitavit
* P. omittit divinitus
* P. Deus
* P. Trinitati
* P. te eminente
* P. eos, indicio cuidam sacrilego præmisso
* P. Vestigia
* Addit P. et ne sepilirentur comminantes
* P. tegente
* P. parvo
* P. renatus
* P. novis
* addit P. decoratam
DE SS. CAPITOLINA ET EROTEIDE MARTYRIBUS CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA
ANNO CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Capitolina martyr in Cappadocia (S.)
Eroteis, ancilla, martyr in Cappadocia (S.)
AUCTORE H. M.
§ Unicus. Martyrum cultus. Templi prope Constantinopolim situs ac fata. Actorum fides expenditur.
SS. Capitolinam et Eroteidem, Cappadociæ insignes martyres, a sæculo saltem X Constantinopoli publico cultu honoratas fuisse, [Sanctarum mentio in martyrologiis et menæis,] testantur duo monumenta, quæ nos ad idem sæculum referunt [Cfr Ann. Græco-Slavicus, pag. 2 et 6.] : Menologium videlicet Basilianum et Kalendarium slavicum, Evangeliario Ostromirensi adjectum; ex quibus cæteræ martyrologiorum et menologiorum annuntiationes sunt derivatæ. A priori enim Græci sanctarum martyrum nomina mutuati sunt, quum ea inseruerunt tam Menæis omnibus manuscriptis et excusis, cum etiam eis libris, qui Menæorum partes aut breviaria nobis exhibent, uti sunt Synaxarium Sirmundi, Vitæ vernaculæ a Maximo Margunio Cytherorum episcopo conscriptæ, Ephemerides metricæ Siberi. Quin et a Monachis Basilianis Cryptæ ferratæ Sanctorum, quos colebant, fastis inscripta est S. Capitolina, ut ex recenti Theodori Toscanii libro intelligimus; postea tamen S. Nestori martyri locum cessit [Ad typica Græcorum animadversiones, Romæ, 1864, pag. 40 et 80.] . A Græcis ad Armenos transiisse sanctarum martyrum memoriam, discimus ex duobus kalendariis, menologii seu Aismavourk altero, altero autem Ritualis seu Donazoiz; quæ, publici juris facta ab Assemanio [Bibl. Or., tom III, pag. 648 et 653.] , ope vitarum, armenice a J. B. Aucher scriptarum, hic sicut et in aliis locis bene multis emendamus. S. Capitolinam enim cum sociis annuntiat Assemanius, quod quam sit erroneum patet ex opere mox citato [Aucher, Vitæ Sanctorum, tom. XII, pag. 226.] . Slavos quod attinet, utrumque monumentum, quod paulo mox laudabamus, ob oculos habentes, Græcis omnino consentiunt. Postremo autem Latinis innotuerunt nobiles Christi martyres, opera Petri Galesinii necnon et Sirleti, qui, schedis suis cum Baronio communicatis, annuntiationis in Martyrologio Romano auctor est habendus.
[2] [in quorum recentioribus bis S. Eroteidem commemorari] Verum cum deinceps in Græcorum Menæis secunda admissa fuisset S. Eroteidis commemoratio, (qua occasione ignoramus), Baronius, Sirleti auctoritate fretus, bis et ipse hujus sanctæ martyris nomen suis fastis intulit, quamvis agnovisse non videatur unam eamdemque esse S. Erotidem, die 6 octobris seorsim laudatam, ac S. Erotheidem, quæ martyrium cum S. Capitolina passa die 27 ejusdem mensis legitur. Aliter enim nomen apud eum scribitur, aliis verbis ejus mors refertur, nec ullo modo vel in annotationibus eamdem duobus diversis diebus coli innuitur. At cum die sexta octobris de S. Eroteide agerent decessores nostri [Acta SS. tom. III Octobris, pag. 378.] , suspicati sunt non aliam atque aliam die 6 et die 27 hujus mensis memorari. Joannes vero Martinov in anno Græco-Slavico, nulla dubitationis specie [Annus Græco-Slavicus, pag. 242.] , recte a die 6 ad 27 octobris remisit, licet S. Erotheidis nomen priori die non ita bene scripserit.
[3] [variis rationibus probatur] Quis enim anceps hæreat, quum nomen Ἐρωτηίς sit rarissimum et hac forma in nullis, quæ norim, aliis documentis obvium, deinde recenter hæc commemoratio addita fuerit kalendario Græcorum. Abest enim a Menæo Ms. Prædicatorum Florentiæ, ab Ambrosianis, a Mazarinæo et a Sirmundiano Synaxario, quorum indices texuerunt olim Bollandiani, nunc repositos in bibliotheca regia Bruxellensi: de quibus omnibus adi Joannem Martinov, loco citato, pagina 3; emenda tamen notam de Menæo FF. Prædicatorum Florentiæ, quod non a martio ad septembrem, sed a septembri ad martium pertingit. Huc accedit die sexta duobus versibus de sancta martyre referri, quæ cum actis SS. Capitolinæ et Eroteidis aptissime conveniant, si forte nomen virginis excipias, quod conjectando S. Eroteidi applicitum arbitror,
Ἐρωτηΐδα
πυρπολοῦσι
παρθένον,
Ἔρωτι
Χριστοῦ
τὴν
προπυρπολουμένην,
Eroteidem flammis consumunt virginem,
Amore Christi jam prius consumptam.
Quibus quidem non adversatur distichon, quod de utraque martyre die 27 legitur:
Κτείνουσι
δούλην
ἐκ
Ξίφους
καὶ
Κυρίαν,
Δούλας
Τριάδος
τῆς
ἀληθοῦς
Κυρίας,
Occidunt servam gladio atque dominam,
Servas Trinitatis veræ Dominæ.
Namque S. Eroteis, flammis primum tradita, et ab his mirum in modum servata, gladio tandem vitam finivit. Maneat ergo certum unius tantum Eroteidis nomen in sacris fastis reperiri. His ultimis versibus addunt Menæa anni 1592,
Εἰκάδι Αμφίπολον τάμον ἑβδόμη ἤδε Κυρίαν,
Vigesima septima occiderunt servam atque dominam.
[4] [Harum cultus Constantinopoli probabilis origo] Itaque ab urbe Constantinopoli ad viciniores ecclesias Slavicam atque Armenam, ac dein ad Latinam transiit memoria sanctarum martyrum. Quo autem modo, quæ Cæsareæ pro Christo necatæ sunt et sepultæ, urbi regiæ innotuerunt, quamvis de earum martyrio nihil apud antiquos scriptores legatur, proindeque non ad gloriosam martyrum turmam pertineant, quæ per totam ecclesiam a longo tempore celebrantur? Verba quædam, in Sirmundi Synaxario, elogio SS. Capitolinæ et Eroteidis addita, nobis viam pandunt ad earum cultus historiam penitus investigandam: Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτῶν μαρτυρίῳ τῷ ὄντι πέραν πλησίον τοῦ ἁγίου μάρτυρος Φωκᾶ Agitur earum festus dies in sanctissimo earum templo, ultra portum, prope sancti martyris Phocæ. Habuerunt ergo sanctæ martyres ecclesiam propriam non procul ab urbe, circa ea loca quæ hactenus nomen Pera, a Byzantinis jam pridem usurpatum, retinuerunt. Inde pronum est conjicere reliquiis a Cæsarea in urbem regiam aliquando translatis, cultum hunc peculiarem deberi. Profecto, cum Persarum et Saracenorum, imperii non magis quam fidei osores, invasionibus pateret Cappadocia, imo urbs ipsa Cæsarea non semel in hostium potestatem devenerit, illud factum esse suspicamur, quod Chalcedone accidisse in historia S. Euphemiæ narratur [Acta SS. tom. V Sept, pag. 258.] . Sufficiat autem, ad hanc opinionem fulciendam, in memoriam revocasse Cæsaream anno 603 a Persis, et 718 a Saracenis captam ac direptam fuisse [Theophan. Chronogr. pag. 251 et 338. Ed. P.] . Liceat igitur assumere ossa martyrum, imminente bello, a Cæsareensibus in urbem regiam fuisse asportatas, ut immunes forent a contumeliis, quibus barbari quidquid christianis sacrum erat afficere solebant. Inde nota Constantinopolitanis nomina, inde cultus exhibitus ac tandem ecclesia, quæ ab his nostris martyribus titulum sortita est. Nemini enim dubium esse potest, quin, ex solemnitate alicubi intra urbem aut non procul ab ea in honorem SS. Capitolinæ et Eroteidis acta, orta fuerit mentio in Kalendariis et Menæis, quæ sæculo sane decimo jam exstabat. Basilii enim Porphyrogeniti Menologium, quod hoc sæculo exeunte scriptum fuit, et Kalendarium Ostromiranum, cujus scriptori antiquius monumentum, a Basiliano opere diversum [Annus Græco-Slavicus, pag. 6.] , sanctorum Constantinopoli cultorum elenchum suppeditavit, hujusce rei nos faciunt certos. Sed et aliud nobis documentum in Synaxarii Sirmundiani loco citato subministratur, cujus ope historiam ecclesiæ hujus ad S. Phocæ sitæ, ac proin cultus sanctarum martyrum, altius repetamus. Monasterium enim S. Phocæ, de quo in codice Sirmundiano, notissimum est; atque ex ejus fatis quid nostrarum martyrum templo acciderit verosimilius deducere licet.
[5] [et fata, cum historia monasterii S. Phocæ connexa, quod a Basilio exstructum] Tempore Theophili I vixit patricius quidam, Joannis VII patriarchæ Constantinopolitani frater, Arsavir seu Ἀρσαβήρ nomine: Huic suburbanum ad Euxini sinistram enavigati partem, ad sancti Phocæ monasterium (in antecessum hoc utique dicitur), ædificiis maximis ac splendidis porticibus, balneis ac præterea cisternis instructum fuit. Illic crebro solitum diversari patriarcham subterraneum quoddam domicilium, Trophoniano haud absimile, construxisse ferunt [Theophanis continuati, lib. IV, pag. 97. Ed. P.] . Locum istum turpi voluptati simul et præstigiis addixerat Joannes, vir nefandissimus et sacris honoribus indignissimus: Aliquando tamen a fratre (Arsaviro nempe) venditum hoc impurum domicilium Basilio tum accubitori (postea imperatori) in sacrum transiit monasterium, neque id modo sed et quæ ad illum attinebant reliqua: sanctique magni martyris Phocæ a fundamentis erectum monasterium est [Ibid. pag. 98.] . Verba hæc quæ, dictante quasi Constantino Porphyrogenito Basilii hujus nepote, scripta sunt, omnino iis consonant quæ Constantinus ipse, in sua vitane dicam an panegyri Basilii Macedonis, in hunc modum narrat: In Steno quod vocant, Euxini scilicet cervice, Phocæ ædem perquam venerabilem pie religioseque abs se constructam, collectoque religiosissimorum monachorum cœtu ac loco structuris prædiisque abunde locupletato, monasterium Deo auctore collectum animorumque officinam medicam fecit [Ibid. lib. V, pag. 209.] . Acquisitam ergo villam et quæ eam attinebant reliqua, Basilius qui Augusti dignitate et diademate regio 26 maii anni 865 auctus est, et 24 septembris anni proxime sequentis Michaeli III successit, in monasterium mutavit, quod structuris abunde locupletavit. Nonne conjectura probabili scilicet opinabimur, additas et monasterio multorum sanctorum reliquias, addita et templa et sacella? additum et SS. Capitolinæ et Eroteidis Μαρτύριον? Hoc profecto decet illum imperatorem qui erga sacras ædes earumque curam et reparationem (quibus pietas in Deum atque sanctitas designatur) inter imperatores inclitæ memoriæ sese habuit [Ibid. pag. 210.] . Sane ita facile intelligitur, adeo celebre sæculo decimo fuisse nomen SS. Capitolinæ et Eroteidis, ut ei Kalendario, quod scriptor codicis Ostromirani præ oculis habuit, inferrentur.
[6] [per plura sæcula permansit,] Verum nunc restat ut hujus monasterii ac proin ecclesiæ nostris martyribus sacræ fata, quantum per documenta licet quæ nobis præsto sunt, paucis exponamus. De monasterio S. Phocæ mentionem facit sæculo XI, exscripto præter nomen imperatoris loco prius citato ex Theophanis continuatione, Georgius Cedrenus aut Joannes Scylitzes (nam hujus loci non est de Historiarum illius compendii auctore judicium ferre) [G. Cedreni, pag. 537 Ed. P.] . At cum nomen Basilii in hoc opere reticeretur, cespitasse videtur Cangius, qui in notis ad Alexiadem [Anna Comnena, lib. VIII, nota pag. 343. Ed. P.] , de cubiculario (seu accubitore) et de Basilio loquitur, quasi non unus idemque vir duplici hac appellatione notaretur. Sed in Constantinopoli Christiana [Lib. V, pag. 188, num. XXXVIII.] errorem emendavit, silendo videlicet de cubiculario et de solo Basilio sermonem habens. Sequitur postea versus finem sæculi XI Anonymus auctor Antiquitatum Cpolitanarum [Banduri, Imperium Orientale, tom. I, lib. III, num. 164.] , ad quem locum Bandurius, parum diligenter Cangio utens, male notavit Joannem Scylitzem cæteris adversari in assignando auctore monasterii S. Phocæ. Sæculo XII, Anna Comnena loquitur de Theodoro Gaura ab Alexio imperatore excepto in suburbanam domum magnifica elegantia structam, prope templum magni martyris Phocæ ad Propontidem situm [Alexias, lib. VIII, pag. 241. Ed. P.] ; et Francorum copias, duce Gothofredo, collocatas ait circa Propontidem eo ambitu castrorum ut a ponte prope Cosmidium (id est ab extremitate portus) sito ad S. Phocam extenderentur [Ibid. lib. X, pag. 293.] . Quibus in locis cave ne Propontidem sensu minus late patenti intelligas: nam hic agi de Bosphoro dubium non est. Post Annam Comnenam nullum invenio auctorem qui hoc monasterium innuat a se visum. Equidem apud Georgium Codinum, qui Constantinopoli a Turcis captæ superstes fuit, in libro de ædificiis sequentia legi verba: Ecclesiam S. Phocæ trans fretum Basilius Macedo ædificavit [Cod. pag. 58. Ed. P.] , verum ex variis libris, nulla fere facta mutatione, opus suum congessit Codinus [Cfr Fabricius, Biblioth. græca, ed. Harles, tom. VII, pag. 795 sqq.] , et idcirco inde inferre non licet S. Phocæ ædem tunc temporis adhuc exstitisse. Quod quidem argumentum nemo inficias ibit, qui adverterit quædam ædificia ab ipso citata certo certius jam diu eversa fuisse, v. g., prout ecclesias dicatas Mocio martyri, quadraginta martyribus, omnibus sanctis [Op. cit. pag. 37, 45 et 62. Ed. P.] , quas a Joanne I Palæologo erutas anno 1391, ut lapides ædificandis urbis regiæ muris sibi procuraret, ex Ducæ historia Byzantina luculenter constat [Historia Byzantina, cap. XIII, pag. 24 et 25. Ed. P.] .
[7] [ac tandem ante annum 1453 dirutum fuisse censemus.] Ut vero nihil nos impedit quominus admittamus templum S. Phocæ ad Turcicarum usque invasionum tempora permansisse, ita et multa nobis suadent demolitionem hujus ædis uti et cæterarum omnium, quæ Bosphoro adjacebant, imperii Constantinopolitani eversioni præcessisse. A tempore enim Bajazeti I, qui regnavit ab anno 1389 ad 1402, littus Europæum Bosphori fuit continuo a Turcis vastatum. Jusserat ille Sultanus ædificari in littore Asiæ, unde in Europam facilior et promptior esset transitus, castrum, cui nunc Anadoli hissar seu castrum Asiæ, aut Gyzel hissar seu pulchrum castrum nomen est apud Turcas, apud Europæos vero vieux chateau d'Asie. Ut hoc opus compleret, simulque totius Bosphori navigationem pro suo libitu moderaretur, ac tandem ad urbis ipsius regiæ expugnationem viam sterneret, Sultanus Mohammedus II (non vero Murad aut Amurath II ut quidam erronee scribunt), castrum alterum e regione prioris (Rumili hissar, castrum Europæ, aut vieux chateau d'Europe nunc vocant), adhibitis ad hunc finem inter alia ruderibus templi S. Michaëlis in Sosthenio, in littore Europæ anno 1452 exstrui mandavit [Cfr Von Hammer, Geschichte des Osman. Reiches, tom. I, pag. 195, 385 et 386; Leunclavius, Pandectæ Hist. Turc. pag. 445 et et 446. Ed. P.] . Cum ex altera parte imperatores Græci, Turcarum vero sultani ex altera, templorum lapides et materias operibus militaribus addicebant, facile divinare est quodnam fuerit fatum ædificii christiani, quod inter novum castrum Europæ et Galatam jaceret. Verum suum nomen monasterium loco reliquit: discimus enim a P. Gyllio, qui sæculo sequenti urbem et Bosphorum peragravit, vicum quemdam, leuca a Cpoli distantem, et Byzantinorum locis supra citatis omnino congruentem, a Græcis vocari Agion Phocan [De Bosph. Thracio, lib. II, cap. IX. Ed. P.; et cap. 8, apud C. Müller, Geogr. minores, tom. II.] ; quod confirmat Pitton de Tournefort [Voyages, Lyon 1717, tom. II, pag. 447.] , addendo nomen portui esse Agion Phocan, vico vero Ortacui. Porro in omnibus chartis geographicis invenimus Ortakeui [Guides Joanne. Itin. de l'Orient. pag. 391. Cfr chartam geogr.] , cujus nomen turcicum medium vicum aut janissariorum vicum interpretari possumus; Orta enim significare legionem janissariorum intelligimus ex Bianchi lexico Turcico.
[8] [Sanctarum elogium in Menologio Basiliano,] Progrediendum jam est ad historiam ipsam sanctarum martyrum elucidandam. Ac in primis quidem elogium, quod de more in Menologio Basiliano legitur, præmittendum est, quippe quod actis, qualia nobis in promptu sunt, antiquius forte documentum est. Certamen sanctæ martyris Capetolinæ et Eroteidis ejus ancillæ. Capetolina martyr, Diocletiano imperatore, ex Cappadociæ regione fuit, genere clarissima; comprehensa autem et ad Præsidem adducta, de nomine, patria et parentibus interrogata. Ego, inquit, Christiana vocor: patriam autem habeo quæ sursum est Jerusalem: et parentes sunt Christianorum Doctores, cum quibus et magnus Firmilianus, Cæsareæ Cappadociæ episcopus. Igitur cum generose Christum prædicasset, falsam autem idolorum superstitionem redarguisset, vincta in carcerem detruditur. Quod ubi rescivit Eroteis ejus ancilla, carcerem ingressa, dominæ vincula osculabatur. Tum vero Sancta Capetolina capite obtruncatur. Eroteis autem primum in ignem conjecta, et incolumis inde egressa; cum idolis sacrificare impulsa, ad id induci nequiret, gladio percussa et ipsa occubuit. Cui Passionis summario subjicere placet pauca verba, quæ de iisdem sanctis ad diem 27 octobris habet Kalendarium Ostromiranum, quoniam in nominando imperatore sub qua passæ sunt sanctæ martyres, non Actis edendis, sed Basiliano Menologio consentit. Legimus itaque in editione Bartholomæi Kopitar: Passio S. Martyris Capetulinæ et Perotidis ancillæ ejus sub Diocletiano imperatore. Nullam hic difficultatem creat parum emendatus scribendi modus: etenim præmisit nonnemo initio vocis elementum H; cujus loco, ob litterarum similitudinem, tandem scripta est littera II. Cetera Slavorum monumenta, ut audio a Patre Joanne Martinov, Menologium Basilianum pro more suo secuta, Diocletiani nomen referunt.
[9] [quod longius quam Menæa excusa, desciscit ab Actis,] Attamen quoniam locis non paucis, iisque in historia nostra gravissimis cum Basiliano Acta mox edenda atque Menæa excusa discrepant, describemus quæ ad præsentem diem in Menæis anni 1592 et 1843, post disticha quæ supra attulimus, leguntur. Vixerunt sub Diocletiano imperatore et Zilicinthio præside Cappadociæ. Capitolina quidem femina nobilis et dives, omnibus bonis inter pauperes distributis, servisque libertate donatis, ad judicem audacter accedit. Carceri primum mancipata, diluculo gladii pœnam subit. Eroteis vero, hujus sanctæ ancilla postquam lapidibus judicem petivit, virgis cæditur. At cum Christi virtute intacta maneret, gladio decollatur. Ea omnia quæ, nomine imperatoris excepto, ex Actis esse desumpta legenti patebit, non ægre cum Menologio Basilii componemus: diversa enim, non contraria sunt. De nomine tamen præsidis Zilicinthii vel Zelicinthii, ut per iotacismum promiscue scribitur, aut etiam Zolicinthii, quod in Maximi Margunii vitis reperio [Vitæ Sanctorum, pag. 62, fol. v. edit. 1656.] , necnon et de audacia Eroteidis, judicem non verbis tantum aggredientis, dubitationes cuivis prudenti subibunt. Quibus si addamus alia in Actis obvia, nimirum nomen imperatoris Licinii, generis propinquitatem S. Capitolinam inter et S. Firmilianum, Cæsareæ episcopum, dum contra de spiritali quadam filiatione loquitur Basilianum, prolixas ad Deum preces, ex compluribus S. Scripturæ locis petitas, Serapidis cultum quem S. Capitolinæ objicit judex, adeo augetur difficultas ut necesse fiat de Menologii et Actorum fide curiosius disserere.
[10] [quorum indoles traditur, ideo suspecta] Rarissima sunt hæc Acta, utpote quæ (ni fallor) in sola bibliotheca Coisliniana exstare dicuntur [Fabricius, Bibl. græca, edit. I, tom. IX, pag. 64; edit. Harles, tom. X, pag. 208.] , unde exemplar sibi describi curavit Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, edit. II, tom. V, pag. 184.] , præter quem nemo de iis disputavit. His autem verbis codicem breviter describit Montfaucon: Codex CX olim CXL membranaceus, constat foliis 221. Continet vitas SS. pro media postrema octobris parte, est XI circiter sæculi [Bibl. Coislin., pag. 184.] . Codicis hujus folium 181 incipit ab Actis SS. Capitolinæ et Eroteidis, quæ abrupte terminantur cum folii 186 aversa parte, paucis certe deperditis. Hæc ad nos summa cura, sua manu descripta, misit vir humanissimus juxta ac doctissimus, J. H. Nolte. Ex ipsius animadversionibus quæ de codicis scriptione discimus infra in annotatis referemus. Hic vero quæ nos ipsi sentiamus de fide auctoris, ingenue aperiemus. In universum utique, arbitror in primis quidem si facta ipsa in hoc documento enarrata spectas, si verba perpendis quæ a martyribus aut a paganis prolata dicuntur, nihil profecto erit quod ejus fidem multum elevet. Stylus enim simplicissimus, imo rudis, nulla arte fucatus, pietatem ac sinceritatem redolet, quod et ipse Tillemontius, ad severiora judicia quamquam propensus, ultro fatetur [Mémoires ecclésiastiques, tom. V, pag. 648.] . Interrogationes responsaque in universum non longe ab illis absunt, quæ in genuinis martyrum actis leguntur.
[11] [quod ad Acta S. Theogenis, de quo hic pauca,] At quominus Actis, ubicumque a Menologio Basiliano dissentiunt, fidem omnimodam præstemus, nos impedit eorum ad normam Actorum Theogenis, martyris Pariani, studiose quæsita accommodatio. Quæ res cum ejusmodi sit ut facultatem præbeat certa ab incertis aut dubiis dignoscendi in sanctarum nostrarum historia, ampliorem a nobis exposcit enarrationem. Ad diem 3 januarii martyrologia Hieronymiana hæc habent: In Hellesponto, civitate Paretia, Cyrici, Primi, Theogenis. Quorum postremi apud Græcos memoria servata et elogium, ex Actis antiquis contractum, Menologio Basiliano insertum fuit. Sed hæc Acta, utpote quæ communem fere talium documentorum sortem non effugerunt, suspicor græce jam male habita fuisse ante Menæorum excusorum compositionem. Cujus rei testimonium nobis subministrat nomen Zelicinthii tribuni, de quo nihil apud Basilianum. Verum hic non stetit eorum depravatio. Ad latinos enim cum pervenissent Acta Theogenis, jam per Hieronymiana Kalendaria noti, mira orta est confusio. Ex episcopo Parii factus est Theogenes episcopi filius ex Phrygia; ad quod egregie conferebat Fili episcopi in Hieronymianis mentio. Hinc corrupta Acta, et in martyrologiis sæculi noni mixta omnia quæ ad Theogenem, ad Marcellinum, puerum christianum, et ad episcopum, cujus nomen latet sub voce Fili, pertinent. Lege enim apud martyrologos ejusdem sæculi, quæ IV, III et II nonas januarias enarrant, et statim intelliges bis eadem repeti, rebus aut potius verbis paulum variatis; nisi quod Usuardus, breviora sectando, pauca in Marcellini historia die II januarii servavit, atque sequenti die Hieronymianorum simplicitatem superavit, omissa in Theogenis et sociorum annuntiatione civitatis Parianæ seu Paretiæ nomine. Usuardum pone secutus est Baronius, et in Martyrologio Romano servavit hanc laciniam ex Actis S. Theogenis, Marcellini, pueri christiani, nomini assutam. Quum itaque errorem, aliud agens, in hoc loco mihi visus sum deprehendisse, non abs re fore judicavi, si, tantisper a via declinans, verum pro erroneo indicarem. Theogenis ergo, martyris Parii, et Marcellini, pueri christiani, nominibus vindicatis, ad Acta SS. Capitolinæ et Eroteidis redeo.
[12] [minus scite licet bona fide sunt accomodata.] Jam vero si quis Acta S. Theogenis, cum eis quæ mox edituri sumus, diligenter conferat, minime dubitabit, ad sancti martyris Pariani Acta antiqua et omni fide digna [Cfr Chr. Lupi Diss. de antiqua discipl. christ. militiæ, cap. III, Opp. tom. XI, pag. 105.] , Passionem S. Capitolinæ fuisse mutatam. His incipiunt Acta S. Theogenis: Multi martyres vicerunt diabolum et omnes adinventiones ejus in nomine Domini Jesu Christi, qui coronavit eos: inter quos annumerare dignatus est Theogenem beatissimum martyrem qui sic irrisum vicit inimicum. Meminerimus oportet Græcum originale exemplar periisse, ac verosimilius longiores periodos ab interprete latino membratim fuisse divisas, antequam conferantur illa Acta cum initio Passionis S. Capitolinæ. Observandum deinde est nomina Zelicinthii et Licinii, utrisque Actis communia, Actis edendis inserta fuisse contra Basiliani et Ostromirani codicis auctoritatem; tribunus et præpositus [Acta SS. Capitolinæ et Eroteidis, num. 8.] ex S. Theogenis Actis etiam videntur accepti. Neque optionis irati verba prætereunda sunt: Si potestatem haberem, ait fere utrobique, gladiis te frustari facerem, et projicerem canibus [Ibid. loc. cit.] . Præterea Christus apparet S. Theogeni in carcere, ut et S. Eroteidi; Theogenes qui primum famis supplicio addictus fuerat, cibum oblatum Domini jussu recusat. Eodem modo S. Eroteis, cui cibos afferri vetuerat judex, panem et aquam ex misericordia appositos respuit. In utrisque Actis in carcere psallunt angeli, mirante cum suis militum duce; qui ostium recludi jubet, illic adesse ratus christianos. Plura omitto quæ consideranti occurrent. At quid inde concludemus? Acta SS. Capitolinæ et Eroteidis penitus vitiata fuisse temere quis assereret. Basiliani enim Menologii cum Actis concordia in plerisque probat exstitisse sæculo decimo Acta omnino sincera, quæ a mox edendis non tantopere discedunt, ut communem utrique historiæ fontem assignare vereamur. Sapienter tamen egerimus, si in iis tantum locis, in quibus Basiliano consentiunt, aut saltem ab iis non dissentiunt, Actis nostris fidem habemus. Excipiamus etiam ea quæ ab Actis S. Theogenis desumpta videntur; non tamen quod auctorem mala fide egisse credamus. Virum enim, pium magis quam doctum, ex conjecturis imprudenter ductis, ex libris mendose scriptis, ex traditionibus vulgi et ex similitudinis cujusdam specie potius aberrasse censeam.
[13] [Rejecto Licinii nomine] Nunc igitur patet cur, Actorum testimonio posthabito, mortem SS. Capitolinæ et Eroteidis ad Diocletiani persecutionem referamus. Jam enim in Kalendario Ostromirano, hujus imperatoris tempore contigisse beatarum martyrum passionem legimus; quod quum Menologii Basiliani auctoritate confirmetur, nihil est quod nos Actorum scripturæ adhærere suadeat. Hac itaque ratione magis ducimur quam argumento quod Tillemontio placet [Mémoires ecclésiastiques, tom. V, pag. 649.] , ad Diocletiani potius quam Licinii persecutionem pertinere quæcumque in Actis narrantur, videlicet generalem tunc temporis Christianorum inquisitionem edictam, hominesque missos fuisse qui fideles invenirent, inventosque raperent ad tribunal, ut, ni veri Dei cultum ejurarent, secundum leges imperatoris capitis damnarentur. Verum, præterquam quod de generali quodam edicto, aut de hominibus christianorum conquisitioni addictis hic sermo non est [Vide infra. Acta num. 1.] , nefas est negare persecutionem sub Licinio, in quibusdam Orientis provinciis, ipsa re quamvis non vi alicujus legis aliquamdiu generalem fuisse. Vetuit episcopos in synodum convenire, christianos palatio expulit, dignitatibus, honoribus et bonis spoliavit [Eusebius, de Vita Constantini, lib. I, cap. 51 et 52.] . Cumque omnium bona tanquam lucrum aliquod sibi oblatum rapuisset, ad extremum mortem quoque minatus est iis, qui salutare sibi nomen christianæ religionis assumerent [Ibid. cap. 52.] . Multis aliis decretis, quorum in citato Eusebii libro mentionem legimus, fideles vexavit religionemque tantum non extirpare conatus est [Cfr Ruinart, Acta MM. Amstel. 1713, pag. 513 et 514.] . Sint hæc obiter dicta, quoniam, in imperatoris nomine, Acta non sequimur, sed fidem Menologio Basiliano præstamus.
[14] [enodatisque difficultatibus de Serapidis cultu,] Serapidis cultum in urbe Cæsarea non sine admiratione notat Tillemontius [Op. cit. pag. 648.] . Sed ne temere carpamus quod et in aliis sanctorum martyrum Actis obvium est. De Serapidis enim idolo Cæsareæ in Cappadocia, in illa ipsa Diocletiani persecutione, precibus S. Carterii presbyteri dejecto, agitur in operis nostri primo volumine [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 472.] . Idem cultus Pataræ in Lycia exstitisse narratur in Actis SS. Leonis et Paregorii [Acta SS. tom. III Februarii, pag. 58.] . Soræ in Italia fanum Serapidis commemorant Acta Italica S. Juliani, quæ quidem deam pro deo appellant, ipsa nominis in lingua italica terminatione in errorem haud dubio ducta [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 767.] . An dicemus illos christianos auctores qui Acta recensita descripserunt, antiquorum numinum et veteris superstitionis non satis gnaros, conjecturis suis aberrasse? Nonne forsan Serapidem divinando nominarunt, quoniam sæculo IV exeunte, famosum illud numen factum est propter eversionem templi Alexandrini, Theodosii imperatoris jussu perfectam? Hoc fieri omnino potuit: at si quis secum reputaverit, cultus peregrinos, qui jampridem Romam invaserant, per totum Romanum orbem, ac in primis inter Asiæ populus, quibus plerarumque religionum initia, monumenta, rudera, prope jacebant, assectatorum greges sibi nactos esse, is certe ab improbandis Actorum locis, quæ pretiosa nobis exhibent antiquitatis vestigia, prudens abstinebit [Cfr Becker und Marquardt, Handbuch der Röm. Alterthümer, tom. IV, pag. 82 sqq.; Döllinger, Paganisme et Judaïsme, lib. VIII, num. 87, pag. 242. Ed. Bruxell.] . Missis plurimis inscriptionibus ac titulis Serapidis nomine ornatis, quæ plures archæologi passim collegerunt, non parum hic valebunt quæ de nonnullis imperatoribus audimus et numorum testimonio oculis quasi conspicimus. Serapidi addictos fuisse imperatores, Septimium Severum et Severum Alexandrum discimus ex Æ. Lampridio et Æ. Spartiano [Spartianus in Severo, cap. XVII; Lampridius in Severo Alexandro, cap. XXVI.] . Serapis adest in numis Caracallæ Amaseæ in Ponto [Eckhel, tom. II, pag. 343 et 344.] , Commodi Ægæ in Cilicia [Mionnet, tom. III, pag. 541.] , L. Veri Nicææ in Bithynia [Ibid. Suppl. tom. V, pag. 99.] , et quod rei caput est, Macrini [Ibid. Suppl. pag. 691.] et Severi Alexandri [Ibid. Suppl. tom. IV, pag. 432; suppl. tom. VII, pag. 698.] Cæsareæ in Cappadocia cusis. Imo cultum Serapidis origine fuisse. Ponticum, quod nos ad Cappadociæ fines ducit, tradidere veteres [Taciti Hist. lib. IV, cap. 83; Plutarchus, Isis et Osiris, cap. XXVIII.] ; quibus tamen, utpote miras antiquarum religionum vices non satis expertis, fidem jure denegant diligentiores mythorum indagatores [Parisot, Biographie Universelle, partie mythologique; Jablonski, Pantheon Ægypt.; Osann, Sylloge Inscripp. pag. 170 etc.] , adstipulantibus licet Eckhelio [Tom. II, pag. 344.] et aliis [Ap. Becker, tom. IV, pag. 85.] . Inde vero cultum Serapidis per has regiones, unde propter quamdam numinum confusionem ortus credebatur, facilius propagatum fuisse nemo mirabitur. Pluribus hac de re supersedemus, quippe quæ a proposito et studiis nostris nimis aliena. Hæc notasse sufficiat, ad vindicanda, quoad fieri potest, nobilium Martyrum Acta.
[15] [et de cognatione cum S. Firmiliano,] Postremo perpendenda veniunt, quæ de S. Firmiliani cum S. Capitolina necessitudine, refraganti Menologio Basiliano, Acta afferunt, cætera enim quæ negotium facessunt in annotatis excutiemus. Secundum igitur Menologium, monumentum antiquius et quo præcipua historiæ sanctarum martyrum capita continentur, S. Capitolina de nomine, parentibus, patria, interrogata mystico quodam sensu respondit se nomine christianam esse; patriam illam quæ sursum est Jerusalem; parentes illos christianos doctores qui Cæsareenses in fide instituerunt. Hæc omnino cohærent cum Judicis triplici quæsito, quod aliis verbis circa nomen, conditionem, patriam versatum esse Acta ipsa referunt. Potiorem igitur hanc narrationem duco: quum cæteroquin mirum foret martyres, magistros christianæ doctrinæ, ipsumque Firmilianum progenitos fuisse ex una eademque familia, quæ prorsus incognita remansisset. Fateor ultimam argumenti partem per se stare non posse, ejus tamen generis est ut animum, jam ad contrariam partem ob prius dicta amplectendam propensum, omnino moveat. Patres igitur de quibus in Actis antiquioribus, unde sua hausit Menologii scriptor, de majoribus dici intellexerit auctor, cujus opus ad nos usque servatum est, et hoc sensu S. Capitolinæ interrogationem, cæterum pietate et genuina quadam integritate plenam, scripto redegit. Nec inde fides Actorum multum labe factatur. Quo enim modo suspicabimur documenta illa composita fuisse. Vetera Acta describit pius auctor, obscuriora magis evolvit, responsa, orationes amplificat, non secus ac illi qui historiam, non inventis rebus aut præcipuis orationum capitibus, additis tamen ornamentis mutatoque verborum ordine, stylo politiore tractant. Errores in hujus modi librum sensim irrepunt, quin tamen auctoris fides elevetur, aut ipsum opus falsitatis notam mereatur.
[16] [de ætate martyrum et de virginitatis gloria disseritur.] Porro quoniam in persecutione Diocletiani passæ sunt sanctæ martyres, non oportet in annum martyrii fusius inquirere. Tempora enim hujus præcipui belli, quod adversus christianam fidem gesserunt ethnici imperatores, optime nota sunt. De eo sæpius in Actis nostris sermo recurrit [Cfr Acta SS. tom. X Octobris, pag. 629; ibid. tom. XI, pag. 496.] ; atque extra nostri operis volumina non pauci egerunt, inter quos nominabo Tillemont [Mémoires ecclésiastiques etc. tom. V, edit. II, 1702.] , Ruinart [Acta Martyrum, pag. LX, et pag. 304 et seqq. Ed. Amst. 1713.] , Rivaz [Eclaircissements sur le martyre de la légion Thébéenne, Paris, 1779, pag. 253 et seqq.] . Adi etiam, si lubet, Joannis Gieseler Historiam Ecclesiasticam, in qua præcipua veterum loca brevi quodam conspectu citata reperies [Kirchengeschichte, tom. I, pag. 217 et seq.] . Anno itaque 304 latum est ultimum generale edictum καθολικὸν πρόσταγμα, ut Eusebii verbis utamur, quo jubebatur ut omnes ubique locorum ac gentium publice idolis sacrificia ac libationes offerrent [De martyribus Palæstinæ, cap. III.] . Atqui hoc anno in Oriente incepit persecutio. Anno vero sequenti, Diocletianus et Maximianus, abdicato imperio, locum et christianos prosequendi studium Galerio et Maximino reliquerunt. Initia persecutionis in præcipuis civitatibus, quibus amplioris auctoritatis præerat magistratus esse ponenda, primamque furoris impii rabiem in illos fuisse conversam, qui claris natalibus, auctoritate et gratia pollebant, quis in dubium revocet? Episcopos christianique gregis illustriora capita in primis adortus est hostis, de ceteris faciliorem victoriam præsumens, ducibus amotis. S. Capitolinæ igitur quæ toti domui, imo toti civitati, exemplar christianæ vitæ censebatur primitiæ debebantur. Hujus ideo mors anno 304 certo ascribenda est; et quidem diei XXVII octobris, et passio S. Eroteidis sequenti diei, si fidem Actis præstamus. An vero ei ejusque ancillæ (satius dicerem sorori), cum martyrii palma, virginitatis honor deferendus sit dicendo non sum. Hic utique titulus versibus Græcis, supra num. 3 allatis, S. Eroteidi tribuitur, at nullo sat antiquo testimonio; neque favet sane servilis ejus conditio. Quæ difficultas cum a S. Capitolina absit et cum in Actis nihil contrarii reperiatur, cumque virginitas apud christianos magno in honore habita, gentilibus contra in dedecus potius converteretur, ac tandem cum nobilis martyr domum propriam in qua cum servis suis, nulla alicujus cognati aut filii aut parentis facta mentione, habuisse ac rexisse videatur, ei virginitatis honor facilius vindicari posse videtur. Deficiente tamen auctoritate, virginem eam vocare non audeo, et SS. Capitolinam et Eroteidem in titulo huic commentario præfixo martyrum tantum titulo cohonestandas existimavi.
MARTYRIUM SANCTARUM MARTYRUM CAPITOLINÆ ET EROTEIDIS
Auctore anonymo, ex Codice Coisliniano CX.
Capitolina martyr in Cappadocia (S.)
Eroteis, ancilla, martyr in Cappadocia (S.)
a
EX MSS.
Πολλῶν καὶ μεγάλων καὶ καλλινίκων μαρτύρων ἐκνικησάντων τὴν τοῦ ἀντικειμένου δύναμιν ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου, ὥστε μεγαλύνεσθαι αὐτοὺς ὑπὸ τῶν ἐλπιζόντων εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, ἐν τούτοις κατηξιώθησαν καταλογισθῆναι τοῖς ἀηττήτοις μάρτυσιν, καὶ ἡ ἁγία μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Καπετωλίνα καὶ ἡ ταύτης δούλη Ἐρωτιῒς τῷ ὀνόματι, αἵτινες νομίμως ἀγωνισάμεναι κατεπάτησαν τῶν ἐχθρῶν τὴν δύναμιν. Κατὰ γὰρ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον κρατηθεῖσα ἡ ἁγία Καπετωλίνα καταμηνύεται Ζηλικινθίῳ τινὶ, τῷ τηνικαῦτα ἄρχοντι Καππαδοκῶν καταστάντι, ἐπὶ τῶν χρόνων Λικιννίου τοῦ τῶν ἑώων μερῶν βασιλεύοντος. Καὶ συλληφθεῖσα παρὰ τῶν εἰς τοῦτο τεταγμένων, καὶ δεσμοῖς περιβληθεῖσα, τῷ δηλωθέντι ἄρχοντι Ζηλικινθίῳ προσάγεται ἐν τῷ σταδίῳ καθημένῳ καὶ τὴν τῶν ἵππων ἅμιλλαν θεωμένῳ. Τούτου δὲ γενομένου, οἶκτος εἰσήει εἰς τοὺς ἐκεῖσε συνημμένους ὡς ἐπ᾽ αὐτὴν ὀδύρεσθαι καὶ κοινὴν ἡγεῖσθαι ἀδοξίαν τὴν νομισθεῖσαν αὐτοῖς ἀτιμίαν τῆς μάρτυρος, διὰ τὸ κατὰ σάρκα αὐτῆς γένος, καθὼς ἦν παρὰ πάντας τοὺς ἐν τῇ πόλει ἔνδοξος. Καταστείλαντος τοίνυν τοῦ κήρυκος τὴν τοῦ δήμου οἰμωγὴν καὶ τὸν θόρυβον, καὶ πᾶσιν ἡσυχίαν ἄγειν παρεγγυήσαντος, ὁ τὰς δίκας ἐμπεπιστευμένος, ἔφη πρὸς τὸν ἄρχοντα· Ἐπειδήπερ τῷ κρατίστῳ βασιλεῖ πᾶσαν ὑπὲρ τῆς θεραπείας τῶν θεῶν ποιουμένῳ πρόνοιαν, σπουδαίως ἡ σὴ μεγαλειότης συμπραττοῦσα, τῆς κατὰ τῶν λεγομένων χριστιανῶν ποιεῖται ἔρευναν, ταύτην εὑρόντες τοὺς μὲν θεοὺς ἀρνουμένην, Χριστὸν δὲ ὁμολογοῦσαν θεὸν καὶ κύριον, τῷ σῷ προσάγομεν βήματι, πρὸς τὸ κατὰ τόν βασιλικὸν νόμον δέξασθαι τὰ τῆς ἀπειθείας ἐπίχειρα.
[2] Ὁ δικαστὴς ἔφη· Ἡ ἑστῶσα λεγέτω προσωνυμίαν καὶ τὴν τύχην καὶ τὴν πατρίδα ἐξ ἧς ὥρμηται. Ἡ δὲ μακαρία τοῦ Χριστοῦ μάρτυς πλησθεῖσα πνεύματος ἁγίου ἀπεκρίνατο· Τὸ μὲν ἐκ τῶν γονέων ἐπιτεθέν μοι ὄνομα * Καπετωλία λέγομαι· πόλις δέ μοι πρόσκαιρα ἡ παροῦσα γῆ· ἀληθινὸν δὲ ὄνομα ἐμοί τε καὶ πᾶσι τοῖς ἀγαπῶσι τὸν Κύριον χριστιανοὶ κεκλήμεθα καὶ πόλις ὡσαύτως ἡμῖν μία, ἡ ἄνω Ἱερουσαλὴμ, ἡ ἐκκλησία τῶν προτοτόκων τῶν ἀπογεγραμμένων ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Ὁ ἄρχων εἶπεν· Ἀκήκοα λαμπροῦ σε καθίστασθαι γένους, καὶ τῶν πρώτων τοῦ Καππαδοκῶν ἔθνους· μὴ τοίνυν ἀφρόνως βουλευομένη τοῖς σοῖς προγόνοις προσάψῃς δυσγένειαν, ὡς ἀνάξιον αὐτῶν καρπὸν βλαστήσασιν· ἀλλὰ τοῖς νόμοις πειθομένη τῶν αὐτοκρατόρων τοῖς θεοῖς ἐπίθυσον. Ἡ δὲ ἁγία τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ἀπεκρίνατο· Σὺ μὲν, ὦ δικαστὰ, τὰ γήἳνα φρονῶν τὸ κατὰ σάρκα μου γένος θαυμάζεις, καὶ τοὺς ἐμοὺς προγόνους νομίζεις με καταισχύνειν ἀγωνιζομένην ὑπὲρ τῆς εἰς Χριστὸν πίστεως· ἐγὼ δὲ τούτους ἐν τῷ μέρει τούτῳ ἐκπλήττομαι, ὅτι οὐ μόνον μάρτυρας ἀλλὰ καὶ τού θείου λόγου διδασκάλους καὶ κήρυκας καθάπερ εὐγενεῖς καὶ ὡραίους κλάδους ἐξήνθησαν. Ὅθεν καὶ ὁ μέγας Φιρμιλλιανὸς τὴν ὑμετέραν λυσσώδη πλάνην βδελυξάμενος καὶ τῷ εὐαγγελικῷ πιστεύσας κηρύγματι, ὁδηγὸς τῶν τῇ ἀπιστίᾳ τυφλῶν ὄντων πρὸς τὸ φῶς τοῦ ἡλίου τῆς δικαιοσύνης ἤγαγεν, καὶ τῆς ἐνταῦθα ποίμνης διδάσκαλος γέγονεν, ᾧ κἀγὼ κατακολουθοῦσα τὸν μὲν Κύριον καὶ Σωτῆρα Χριστὸν ὁμολογήσω βασιλέα βασιλευόντων, κεκτημένον τὸ κῦρος καὶ τὴν δεσποτείαν συναΐδιον· τῷ δὲ σῷ βασιλεῖ τῆς μὲν ζωῆς ἀφέλκοντι, ὁδηγοῦντι δὲ πρὸς θάνατον οὐ πειθήσομαι.
[3] Ὁ δικαστὴς εἶπεν· Καὶ μὴν ὁ παρὰ σοῦ ὁμολογούμενος Χριστὸς προξενεῖ σοι τὸν θάνατον τοὺς θεοὺς ἀρνουμένῃ, ἐγὼ δὲ καὶ ὁ αὐτοκράτωρ τὴν σὺν ἡμῖν εὐδαιμονίαν καὶ ζωὴν πεισθείσῃ σοι παράσχομεν. Ἡ μάρτυς ἔφη· Ζωὰς δύο ἐκ τῆς θείας γραφῆς μεμαθήκαμεν καὶ δύο θανάτους, ὧν τὰ μὲν πρόσκαιρά ἐστι, τὰ δὲ αἰώνια. Καὶ οἱ μὲν ἀγαπῶντες τὴν πρόσκαιραν ζωὴν καὶ τῷ πόθῳ τῷ πρὸς αὐτὴν προσδεδεμένοι, μηδὲν δὲ γενναῖον ἢ πρὸς ἀρετὴν φέρον διαπραττόμενοι, τῷ αἰωνίῳ θανάτῳ, τοῦτ᾽ ἔστιν τῇ ἀπεράντῳ κολάσει παραδοθήσονται. Οἱ δὲ διὰ Χριστὸν καταφρονοῦντες αἰκισμῶν καὶ τὸν θάνατον ὑπὲρ θεοσεβείας αἱρούμενοι, τὸν αἰώνιον διαφεύξονται θάνατον, καὶ τὴν ὄντως ζωὴν κληρονομήσουσιν, ἔνθα οὐκ ἔστιν ὀδύνη καὶ λύπη καὶ στεναγμὸς· οὕτως τοίνυν ἐγὼ φρονοῦσα ψευδονύμῳ θεῷ, μᾶλλον δὲ ξοάνῳ, προσκυνεῖν οὐκ ἀνέξομαι· προσκυνῶ δὲ ἐν παντὶ καιρῷ καὶ τόπῳ τῷ μόνῳ ζῶντι Θεῷ.
[4] Ὁ ἄρχων εἶπεν· Οὐ δοκεῖ σοι ὁ Σέραπις * μέγας εἶναι θεός; Ἡ μάρτυς εἶπεν· Οὔτε μέγαν αὐτὸν ἡγοῦμαι, οὔτε μικρὸν, ἀλλ ἀὐτὸν μᾶλλον ἀλόγων ἁπάντων ἀτιμότερον κρίνω, καὶ ἀψύχων ἁπάντων ἀχρηστότερον· λίθοι μὲν γὰρ καὶ ξύλα, εἰς οἰκοδομὴν ἀνθρώποις παραλαμβάνονται· τὰ δὲ τῶν θεῶν ὑμῶν ξόανα, εἰς καταστροφὴν ψυχῶν καὶ ἀπώλειαν τῶν προσκυνούντων αὐτοῖς εἰσίν. Διὸ καὶ καλῶς περὶ ὑμῶν ὁ προφήτης ἔλεγεν· Ὅμοιοι αὐτῶν γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτὰ, καὶ πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ᾽ αὐτοῖς· ὅτι τὸν βασιλέα καὶ Κύριον τῆς θείας δόξης καταλιπόντες, ὀνόματα θεῖα ξύλοις καὶ λίθοις, ἔργοις ἀνθρωπίνων χειρῶν, προσάπτετε, καὶ τοῖς ἐναντίοις τὸν κτίστην καὶ δημιουργὸν ἀμείβεσθε· τούτου γὰρ δεδωκότος ἐξουσίαν τοῖς ἀνθρώποις τέκνα Θεοῦ γένεσθαι τοῖς ἐλπίζουσιν εἰς αὐτὸν, ἵνα γενώμεθα θείας κοινωνοὶ φύσεως θεοί τε καὶ υἱοὶ ὑψίστου, κατὰ τὸ ψαλμικὸν λόγιον, εἰς τοσαύτην ὑμεῖς ἄνοιαν ἠλάσατε, ὥστε θείας δόξης ἀνταλλάξασθαι ξόανα, καὶ ἀκαθάρτοις δουλωθῆναι πνεύμασιν, διὰ λίθων καὶ ξύλων ἔλκουσιν ὑμᾶς εἰς ἀπώλειαν. Ἐγὼ δὲ μέχρις οὗ ἐστιν πνοὴ ἐν ῥισίν μου, τόν παντοκράτορα καὶ μόνον δημιουργὸν Θεὸν, καὶ τὸν τούτου μονογενῆ υἱὸν Ἰησοῦν Χριστὸν προσκυνεῖν οὐ παύσομαι, τὸν δωρησάμενόν μοι τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τὸ ἅγιον, ἐν οἷς φωτίζομαι πρὸς τὴν τῆς ἀληθείας ἐπίγνωσιν, καὶ ὁμολογίαν τῆς εἰς σωτηρίαν πίστεως. Τότε εἷς τῶν παρεστώτων ἔφη πρὸς τὴν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα· Ἰδοὺ κατὰ τὸν σὸν λόγον ὁ θεὸς υἱὸν ἔχει· πῶς τοίνυν ἕνα θεὸν ὁμολογοῦσα δύο προβάλλῃ, καὶ τρεῖς λέγεις προσκυνεῖν, τοὺς ἡμετέρους ἀρνουμένη θεούς. Ἡ μάρτυς εἶπεν· Τὸ ἡμέτερον σέβας λίαν ἐστὶ τοῖς τὰς φρένας ὑγιαίνουσι καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς διανοίας καθαριεύουσιν ἀληθὲς· καὶ γὰρ Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα ἅγιον ὁμοούσιον Τριάδα ἐν μιᾷ θεότητι πιστεύομεν, πολυθείαν ἀποστρεφόμενοι. Ὑμῖν δὲ τοῖς κατὰ διάνοιαν τυφλοῖς οὖσιν καὶ τὰ ὦτα τῆς καρδίας βύουσιν, ἄπιστα ταῦτα καὶ μωρίας ἐχόμενα δοκοῦσιν· διὸ καὶ πλανώμενοι τοῖς εἰδώλοις λατρεύετε. Τότε ἐκκαυθεὶς ὁ δικαστὴς τῷ θυμῷ ἐκέλευσεν αὐτὴν ἐν τῇ εἱρκτῇ κατακλεισθῆναι· ἔμελλεν γὰρ παραυτίκα ἐκδημεῖν τῆς πόλεως, ἅμα τοῖς στρατιώταις τῆς λεγεῶνος, κατὰ τὴν βασιλικὴν πρόσταξιν. Ἀπαγομένη δὲ εἰς τὴν φρουρὰν ἡ μάρτυς τοῦ Χριστοῦ ἔψαλλεν λέγουσα· Ὡς ἀγαπητὰ τὰ σκηνώματά σου, Κύριε τῶν δυναμέων, ἐπιποθεῖ καὶ ἐκλείπει ἡ ψυχή μου εἰς τὰς αὐλὰς τοῦ Κυρίου, καὶ τὰ τούτοις ἑπόμενα.
[5] Ἐν τούτοις δέ τις τῶν συμπαρόντων, τῇ ἐρωτήσει τῆς μακαρίας Καπετωλίνῆς, δραμὼν εἰς τὸν αὐτῆς οἶκον τῇ αὐτῆς θεραπαινίδι ὀνόματι Ἐρωτιΐδι τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἀπήγγειλεν. Ἡ δὲ τὰ ἄλευρα φυροῦσα καὶ τὴν ζύμην τῇ τοῦ ἄρτου κατασκευῇ τῷ πυρὶ παραδίδοναι μέλλουσα, ἐάσασα πάντα σπουδαίως, πρὸς τὴν κυρίαν αὐτῆς ἔδραμεν ἐν τῇ φυλακῇ, τὴν ζύμην τῇ τροφῇ τῶν ἁπάντων καὶ Σωτῆρι καταπιστεύσασα. Καὶ περιπτυξαμένη τὰ τῆς ἁγίας μάρτυρος δεσμὰ ἔφη πρὸς αὐτὴν· Μακαρία εἶ, δέσποινά μου, ὅτι τῆς παρούσης ζωῆς καὶ προσκαίρου καταφρονήσασα, τῆς μελλούσης καὶ αἰωνίου ἐπεθύμησας· ἀλλ᾽ εὔξαι κἀμοῦ τῆς δούλης σου, ἵνα κἀγὼ τύχω τοῦ ἀγῶνος τούτου, καὶ κοινωνὸς τῶν παθημάτων Χριστοῦ γένωμαι. Ἠ δὲ ἁγία τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ἔφη πρὸς αὐτὴ· Αὔριον παραγενοῦ ἐνταῦθα, ἵνα ἐπιστῇς τῇ τελειώσει μου· σπεῦσον δὲ καὶ σὺ τῶν μὲν παρόντων ὑπεριδεῖν, τῶν δὲ αἰωνίων τυχεῖν ἀγαθῶν· οὐ γὰρ χρὴ φοβεῖσθαι τοὺς ἀποκτείνοντας τὸ σῶμα, ψυχὴν δὲ μὴ δυναμένους ἀποκτεῖναι· ἀλλὰ μᾶλλον φοβεῖσθαι τὸν δυνάμενον καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ. Ταῦτα ἡ Ἐρωτιῒς ἀκούσασα παρὰ τῆς κυρίας αὐτῇς ἀνεχώρησεν, καὶ τοὺς ἄρτους ὀπτήσασα ἀπῆλθεν ἐν τῇ εἱρκτῇ πρὸς τὴν κυρίαν αὐτῆς, τὰ πρὸς τροφὴν αὐτῇ κομίζουσα. Ἡ δὲ ἁγία τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ἀποδεξαμένη αὐτῆς τὴν προαίρεσιν, τὴν βρῶσιν οὐ προσήκατο λέγουσα· Οὐκ ἐπ᾽ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ἐν παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ· ἔχουσα τοίνυν τὴν οὐράνιον τροφὴν τὸν ἄρτον τῆς ζωῆς, τούτων οὐκ ἐπιδέομαι· τούτους δὲ τοὺς ἄρτους παράσχου τοῖς χρείαν ἔχουσιν. Τὰ δὲ ὑπάρχοντά μου διαπωλήσασα τοῖς ἐνδεέσι διάνειμε, χρὴ γὰρ ἡμᾶς ἐντεῦθεν πρὸς τὸν οὐρανὸν ἐκδημούσας ἐφόδια ταῦτα ἐπικομίσασθαι, ὅπως καὶ ἡμῖν ὁ Χριστὸς εἴτῃ· Δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ Πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου· ἐπείνασα γὰρ καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα καὶ ἐποτίσατέ με, καὶ τούτοις ὅμοια· ὅταν δὲ μάθῃς εἰσαγώγιμον τὴν δίκην γίνεσθαι τῆς ἐμῆς ἀθλήσεως, ἐπίστηθι ἐν τῷ τόπῳ τῆς ἐμῆς τελειώσεως.
[6] Λαβοῦσα δὲ τὴν ἐντολὴν ταύτην ἡ μακαρία Ἐρωτιῒς παρὰ τῆς κυρίας αὐτῆς καὶ πάντα τὰ διατεταγμένα παρ᾽ αὐτῆς πληρώσασα, ἐβόα μετὰ δακρύων πρὸς τὸν Σωτῆρα Χριστὸν λέγουσα· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ πᾶσιν οὐ μόνον ἀνδράσιν ἀλλὰ καὶ γυναιξὶν, οὐ δικαίοις ἀλλὰ καὶ ἁμαρτωλοῖς τὴν τῆς ἀληθείας ἐπίγνωσιν δωρησάμενος, ὁ καὶ τὴν μακαρίαν καὶ ἁγίαν Θέκλαν ἀθλῆσαι καταξιώσας ὑπὲρ τοῦ ἁγίου ὀνόματός σου, καὶ ἐμὲ τὴν ταπεινὴν ἐνίσχυσον, καὶ θαρσοποιὸν δύναμιν παράσχου μοι, ὅπως ὁμολογήσω σε ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων, καὶ δὸς κἀμοὶ ὑπομονὴν, δέσποτα Κύριε, ἐν ταῖς προσαγομέναις βασάνοις τῷ ἐμῷ σώματι· σὺ γὰρ εἶ ἡ ἐλπὶς τῶν ἀβοηθήτων βοηθὸς, καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν, εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Ταῦτα μετὰ κλαυθμοῦ προσευξαμένη, καὶ μικρὸν ἀφυπνώσασα, ὁρᾷ τὸν Κύριον ἐπιφανέντα αὐτῇ καὶ λέγοντα· Θαρσεῖ, γύναι, ἡ πίστις σου σέσωκέν σε· ἔσομαι γάρ σοι ἀεὶ βοηθὸς ὡς προσηύξω μελλούσῃ πάσχειν πολλὰ ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός μου. Διυπνισθεῖσα δὲ ἡ μακαρία Ἐρωτιῒς ἐν εὐφροσύνῃ τῷ Θεῷ εὐχαριστοῦσα ἔλεγεν· Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον καὶ ἠγαλλίασε τὸ πνεῦμά μου ἐπὶ τῷ Θεῷ τῷ Σωτῆρί μου.
[7] Τῇ δὲ ἐπαύριον προκαθίσαντος τοῦ ἄρχοντος ἐπὶ τοῦ βήματος, καὶ τὴν μακαρίαν Καπετωλίναν προσαχθῆναι κελεύσαντος, μαθοῦσα ἡ Ἐρωτιῒς ταύτην παραστᾶσαν τῷ δικαστικῷ βήματι, καταλιποῦσα πάντα τὰ ἐν ταῖς χερσὶν αὐτῆς, πρὸς τὸν ἡγεμόνα ἔδραμεν καὶ λίθοις τοῦτον βάλλουσα ἔλεγεν· Ὁδηγὲ τοῦ σκότους καὶ τῆς ἀληθείας ἐχθρὲ, πῶς οὐκ ἀναιδῇ τὴν τοῦ Θεοῦ δούλην καὶ πρώτην τῆς πόλεως δημοσίᾳ ἐξετάζων, τὴν διὰ Χριστὸν βδελυξαμένην τὰ εἴδωλα, καὶ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ προσδραμοῦσαν. Ὁ δὲ ἡγεμὼν ταύτην μὲν συλληφθῆναι ἐκέλευσεν, τὴν δὲ μακαρίαν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα Καπετωλίναν τὴν διὰ τοῦ ξίφους τιμωρίαν δέξασθαι προστάττει. Δοθείσης οὖν τῆς ἀποφάσεως, ἐλθοῦσα ἡ ἁγία μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Καπετώλίνα ἐπὶ τὸν προκείμενον αὐτῇ τῆς ἀθλήσεως τόπον, τὸ μακάριον τέλος ἐδέξατο σύντομον εὑραμένη τὴν εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον καὶ ζωὴν τὴν αἰώνιον. Ἐτελειώθη δὲ ἡ ἁγία μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Καπετωλίνα μηνὶ ὀκτωβρίῳ ΚΖ· ἄνδρες δὲ εὐλαβεῖς εὑρεθέντες τὸ ἅγιον αὐτῆς λείψανον πρὸ τῆς πόλεως, ἔνθα καὶ ἀπετμήθη, κατέθεντο, ὅπως ὡς πύργος ἀῤῥαγὴς καὶ τεῖχος ἀνάλωτον πᾶσαν δαιμόνων πλάνην καὶ ἀνθρώπων ἐπήρειαν ἀπώσηται. Τὴν δὲ μακαρίαν Ἐρωτιΐδα, προστάξει τοῦ ἄρχοντος δήσαντες οἱ στρατιῶται τῷ δικαστικῷ παρέστησαν βήματι. Ἐπηρώτησεν δέ αύτὴν ὁ ἡγεμὼν λέγων· Τί σοι τὸ ὄνομα καὶ ποία ἡ τύχη ἐστιν; Ἡ δὲ ἁγία τοῦ Χριτοῦ μάρτυς Ἐρωτιῒς ἀπεκρίνατο· Ἐκ μὲν τῶν ἐμῶν γονέων Ἐρωτιῒς καλοῦμαι· ἐκ δὲ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐγώ τε καὶ πάντες οἱ πεπιστευκότες τῇ ἀληθείᾳ, χριστιανοὶ ὀνομαζόμεθα. Δούλη δὲ γέγονα τῆς μακαρίας καὶ ἁγίας Καπετωλίνης, ἤτις πρὸ μικροῦ καλῶς ἀγωνισαμένη καὶ τὸν ὑφ᾽ ὑμῶν ἐκδικούμενον διάβολον νικήσασα, καὶ τὸν δρόμον τελέσασα, καὶ τὴν πίστιν τηρήσασα, καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ἐκδημήσασα, ἐν τόπῳ φωτεινῷ καὶ σκηναῖς δικαίων, ἔνθα φωνὴ ἀγαλλιάσεως καὶ σωτηρίας αὐλίζεται, ἧς εὔχομαι κἀγὼ κοινωνῆσαι τῷ πάθει, καὶ τοῖς ἀγαθοῖς τοῖς ἐπηγγελμένοις τοῖς ἀθλήσασι μέχρις ἐκχύσεως αἴματος ἐν ἀπολαύσει γένεσθαι. Πατρὶς δέ μοι νῦν ἐστιν ἡ πόλις αὕτη· ἐπείγομαι δὲ ἀπελθεῖν, προς τὴν ἐν οὐρανοῖς μητρόπολιν. Ὁ δικαστὴς εἶπεν. Οἰκετικοῦ γένους ὑπάρχουσα, πῶς ἐτόλμησας ἀπειθῆσαι τῷ αὐτοκράτορι καὶ λίθοις κατὰ τῆς ἐμῆς ἐξουσίας χρήσασθαι; Ἡ μάρτυς τοῦ Χριστοῦ εἶπεν· Ἐν Χριστῷ Κυρίῳ μου οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος· διὰ τοῦτο γὰρ ὁ λυτρωτὴς ἡμῶν Χριστὸς, πρὸς τὸ πάθος ἐρχόμενος, ὑπὸ δούλου ῥαπισθῆναι ἠνέσχετο ἵνα πάντας τοῦ ζυγοῦ τῆς δουλείας τῆς ἁμαρτίας καὶ τῶν παθῶν τῆς φθορᾶς ἐλευθερώσῃ, καὶ πᾶσιν ὁμοτίμως τὴν βασιλείαν δωρήσηται, καθὸ ἄν τις αὐτὸν ἠγάπησεν.
[8] Θυμωθεὶς δὲ ὁ δικαστὴς ἐπὶ τῇ παῤῥησίᾳ τῆς μάρτυρος ἐκέλευσεν αὐτὴν ἐκ τεσσάρων τανυσθεῖσαν βουνεύροις ὠμοῖς τύπτεσθαι. Πολλῆς δὲ διαδραμούσης ὥρας, καὶ τῆς μακαρίας Ἐρωτιΐδος πρὸς μὲν τὸν Κύριον δἰ ὃν ἔπασχεν ἐκτενῶς εὐχομένης, ἐν ὑπομονῇ δὲ φαιδρῷ τῷ προσώπῳ τοὺς αἰκισμοὺς δεχομένης, ἐκέλευσεν ὁ ἄρχων ῥαβδοῖς τὸν νῶτον αὐτῆς καταξαίνεσθαι. Ἐπιπολὺ δὲ τούτου γενομένου καὶ τῶν ῥαβδῶν εἰς πολλὰ συντριβέντων, οὐκ ἐπαύσατο ἡ γενναῖα μάρτυς τῷ φιλανθρώπῳ Θεῷ τὴν εὐχαριστίαν προσφέρουσα· ἀλλὰ καθάπερ ἀνδριὰς ὑπὸ σφύρας τυπτόμενος βόμβον ἔχει μέγιστον, οὕτως καὶ αὕτη μείζονι τῇ φωνῇ πρὸς τὸν Θεὸν ἐκέχρητο λέγουσα· Ὑψώσω σε, Κύριε, ὅτι ὑπέλαβές με, καὶ οὐκ εὔφρανας τοὺς ἐχθρούς μου ἐπ᾽ἐμέ. Κύριε, ἀνήγαγες ἐξ ᾅδου τὴν ψυχήν μου, ἔσωσάς με ἀπὸ τῶν καταβαινόντων εἰς λάκκον, Κύριε ὁ Θεός μου, εἰς τὸν αἰῶνα ἐξομολογήσομαί σοι. Παράσχου μοι, δέσποτα, τὴν ὑπομονὴν μέχρι τέλους, ἵνα κοινωνὸς γενομένη τοῦ σωτηρίου σου πάθους, καταντήσω εἰς τὴν χαρὰν τοῦ νυμφῶνός σου τὴν ἀΐδιον καὶ ἀνεκλάλητον. Οὐ γὰρ ἄξια τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ, πρὸς τὴν μέλλουσαν ἀποκαλύπτεσθαι δόξαν τοῖς ἁγίοις σου. Ταῦτα τῆς μακαρίας Ἐρωτιΐδος προσευχομένης, παρεστῶτες ὅτε τριβοῦνος καὶ ὁ πραιπόσιτος παρεκάλουν τὸν δικαστὴν ὅπως ἐλέους τυχεῖν αὐτὴν ἀξιώσῃ καί ἀνέσεως. Ἡ δὲ μειζόνως ἐβόα ὡς ὑπὸ τοῦ ἁγίου καὶ ζωοποιοῦ Πνεύματος κινουμένη· Ἐγὼ χριστιανὴ εἰμὶ, καὶ τὰς προσαγομένας μοι παρ᾽ ὑμῶν μάστιγας τροφὴν ἡγοῦμαι καὶ εὐπροσύνης ὑπόθεσιν· εἰ τοίνυν μείζοσιν αἰκισμοῖς ὑποβάλλειν μοι βούλεσθε, τοῦτο διὰ τάχους πράξατε, αἱ γὰρ πρότεραι μάστιγες ἀνεπαίσθητοί μοι γεγόνασιν. Ὁ δὲ τριβοῦνος εἶπεν πρὸς αὐτὴν· Τί οὖν; οὔπω ἤσθου τῶν βασάνων; Ἡ δὲ μάρτυς εἶπεν· Οὐχί· οὐ γὰρ πάρεστιν ὑμῖν τοσαύτη δύναμις τοῖς μὴ ἄλγουσι τὸ σῶμα ὡς ἐμοὶ, παρὰ Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καὶ ἰατροῦ τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων ἡμῶν, καταπέμπεται ἀντίληψίς τε καὶ παράκλησις τῇ δι᾽ αὐτὸν ἀθλούσῃ· μὴ τοίνυν ἀπατᾶσθε· οὐδενὶ γάρ με τρόπῳ τῆς πρὸς τὸν εὐεργέτην μου ἀγάπης ἀφελκύσαι δυνήσεσθε. Ὁ δὲ ὀπτίων τῶν ἐκεῖσε παρεστώτων στρατιωτῶν ἔφη· Εἰ ταύτης τὴν ἐξουσίαν ἔλαβον, κυσὶν ἂν τἂς αὐτῆς σάρκας ἐμέλιζον. Ἡ δὲ μακαρία μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Ἐρωτιῒς πρὸς αὐτὸν ἀπεκρίνατο· Ἡμεῖς μὲν εἴ τι δ᾽ἂν διὰ τὸν Χριστὸν πάθωμεν, ἐλπίδα ἀθανασίας καὶ ζωὴν αἰώνιον εὐφροσύνης γεμουσαν ἀπεκδεχόμεθα· ὑμεῖς δὲ οἱ τοῖς εἰδώλοις καὶ τοῖς πεπλανημένοις βασιλεῦσιν δουλεύοντες, καὶ ἐνταῦθα μὲν τοῦ ζῆν κακῶς ἀπαλλαγήσεσθε, κακεὶ δὲ τὸν θάνατον ἕξετε προοίμιον τῆς αἰωνίου κολάσεως, εἰς τὸν τόπον τοῦ κλαυθμοῦ καὶ τοῦ βρυγμοῦ τῶν ὀδόντων ἐκπεμπόμενοι.
[9] Ταῦτα τῆς ἁγίας εἰπούσης, ὁ τριβοῦνος κελεύσει τοῦ ἄρχοντος ἐπέτρεψεν αὐτὴν εἰς τὴν εἱρκτὴν ἐμβληθῆναι, καὶ τὸν διὰ λιμοῦ ὑποστῆναι θάνατον. Ἄγγελοι δὲ Κυρίου λευχειμονοῦντες, ἐπιστάντες αὐτῇ νυκτὸς καὶ τὴν θείαν ὑμνωδίαν σὺν αὐτῇ ἐπιτελέσαντες, ἐνίσχυσαν αὐτὴν, ὥστε σωματικῇς μηκέτι δεηθῆναι βρώσεως. Ὅθεν τινὲς πλησίον ὄντες τῆς φυλακῆς, ἀκούσαντες τῆς τοιαύτης ψαλμωδίας, καὶ νομίσαντες τινὰς τῶν ὁμοπίστων αὐτῆς χριστιανῶν διὰ θυρίδος εἰσεληλυθότας συνψάλλειν αὐτῇ, τὰς θύρας ἀνοίξαντες, καὶ αὐτὴν μόνην ἑωρακότες πρὸς τὸν ἑαυτῆς δεσπότην προσευχομένην, τὸ παράδοξον θαῦμα τῷ ἡγεμόνι ἀνήγγειλαν. Ὁ δὲ, φησίν, θαυμάσας καὶ σπλαγχνισθεὶς πρὸς τὸ δελεάσαι τὴν μάρτυρα, ἐκέλευσεν αὐτῇ ἄρτον καὶ ὕδωρ δοθῆναι· ἡ δὲ μάρτυς οὐ προσεδέξατο τὴν τοιαύτην τροφὴν λέγουσα· Ἔλαιον ἁμαρτωλοῦ μὴ λιπανάτω τὴν κεφαλήν μου, μὴ οὐν ἀπατᾶσθε· ἐγὼ γὰρ τῆς παρ᾽ ὑμῶν τροφῆς οὐκ ἐπιδέομαι, οὐδὲ τῆς τοῦ Χριστοῦ μου ἀγάπης ἀφίσταμαι· αὐτὸς γὰρ ἐστιν ὁ ἄρτος τῆς ζωῆς, ἡ ἀληθινὴ ἄμπελος, ἡ τῷ οἰκείῳ αἵματι τοὺς φιλοθέους εὐφραίνουσα. Ἐγνωκὼς οὖν ὁ τριβοῦνος τὴν ἀμετάθετον αὐτῆς ὁμολογίαν, καὶ τὴν πρὸς τὸν ἀληθινὸν Θεὸν πίστιν καὶ ἔνστασιν, ἀνήγαγεν τῷ ἄρχοντι. Ὁ δὲ ἐκέλευσεν αὐτὴν πρὸ τῆς πόλεως πυρὶ παραδοθῆναι, ὥστε μήτε τὸ λείψανον αὐτῆς δυνηθῆναί τινα τῶν ὁμοπίστων κομίσασθαι. Καὶ δὴ ἀναφθείσης τῆς καμίνου, ὑπερβαλλούσης τε φλογὸς ἀρθείσης, φερομένη ἡ μακαρία Ἐρωτιῒς τοῦ ἐμβληθῆναι ἐν αὐτῇ, παρεκάλεσεν τοῦς ἀπάγοντας αὐτὴν στρατιώτας καιρὸν αὐτῇ παρασχεῖν τοῦ προσεύξασθαι, καὶ στᾶσα κατὰ ἀνατολὰς, ἐκτενῶς τὴν εὐχὴν αὐτῆς τῷ Σωτῆρι Θεῷ προσέφερεν λέγουσα· Δέσποτα Κύριε ὁ Θεὸς, ὁ τῶν μαρτύρων στέφανος, ὁ τοὺς ἁγίους τρεῖς παῖδας συγκατελθὼν εἰς τὴν Βαβυλωνίαν κάμινον, κἀκείνους μὲν δροσίσας, τοὺς δὲ βασιλικοὺς ὑπηρέτας φλογίσας, πρὸς τὸ τὸν ἄθεον τύραννον καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ ἐπιγνῶναι τὴν σὴν μεγαλειότητα, καὶ νῦν τῇ σῇ δούλῃσυνείσελθε καὶ ἄφλεκτόν με ἐν τῇ καμίνῳ ταύτῃ διαφύλαξον, πρὸς ἔνδειξιν καὶ δόξαν τοῦ παναγίου ὀνόματος τῆς μεγάλης καὶ ἀνεκφράστου σου δυνάμεως· ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Μετὰ οὖν τοῦ προσεύξασθαι τὴν ἁγίαν, κατηκόντισαν αὐτὴν οἱ στρατιῶται εἰς τὴν κάμινον· διαιρεθεῖσα δὲ ἡ φλὸξ οὐδὲ τριχὸς τῆς κεφαλῆς αὐτῆς ἥψατο, ἀλλ᾽ ἔμεινεν καθόλου ἄφλεκτος. Καὶ τούτου τοῦ παραδόξου θαύματος γενομένου, θάμβος τοὺς στρατιώτας ἔλαβεν ἐπίγνοντας ἐπ᾽ αὐτῇ ἐνδειχθεῖσαν δύναμιν, καὶ ἀπελθόντες ἀπήγγειλαν τῷ ἡγεμόνι καὶ τοῖς τῆς πόλεως τὸ γεγενημένον θαῦμα· ὥστε πολλοὺς πιστεῦσαι τῷ Σωτῆρι Χριστῷ ὁμολογοῦντας καὶ λέγοντας, ὅτι μέγας ἐστὶν ὁ θεὸς τῶν χριστιανῶν, ὁ τοὺς οἰκείους δούλους ἐκ πάσης ἀνάγκης ὑπὲρ πᾶσαν ἀνθρωπίνην ἐλπίδα λυτρούμενος.
[10] Ἐγνωκὼς δὲ ὁ ἄρχων τὴν τῶν πολιτῶν ἀθρόαν μεταβολὴν, καὶ φοβηθεὶς, μήπως ἑτέραις παραδιδομένη βασάνοις, καὶ ἄλλας, θαυματουργίας ἐνδείξηται, καὶ πολλοὺς εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ ὁμολογίαν ἐπισπάσηται, ἐκέλευσεν αὐτὴν τὸν διὰ ξίφους ὑπομεῖναι θάνατον. Δεξαμένη δὲ ἡ ἁγία τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Ἐρωτιῒς τὴν τοσαύτην ἀπόφασιν, καὶ εἰς τὸν τόπον παραγενομένη τῆς αὐτῆς τελειώσεως, στᾶσα κατὰ ἀνατολὰς προσηύξατο πρὸς Κύριον λέγουσα· Εὐχαριστῶ σοι, δέσποτα Χριστὲ ὁ Θεός μου, ὅτι τὸ ἀσθενὲς τῆς ψυχῆς μου καὶ τοῦ σώματος ἐνίσχυσας, καὶ τιμῆς μαρτυρικῆς διὰ τῆς ὑπομονῆς κατηξίωσας. Ἀλλὰ καὶ ταύτην μου τὴν ἐπιθυμίαν πλήρωσον, ἵνα μὴ δὲ, μετὰ τὴν τοῦ βίου τούτου μέτάστασίν μου, χωρισθῶ τῆς ἁγίας δούλης σου Καπετωλίνης τῆς ἐμῆς κυρίας, ἥτις πρὸ ἐμοῦ νομίμως ἀθλήσασα τοῦ στεφάνου τῆς δικαιοσύνης ἠξίωται. Ἀλλὰ καὶ νῦν ἱκετεύω σε, δέσποτα Κύριε ὁ Θεός μου, κἀμὲ τῆς μερίδος τοῦ κλήρου τῶν ἁγίων ἐν τῷ φωτί σου καταξίωσον, καὶ τοῖς τὴν μνήμην τῆς ἡμῶν τελειώσεως ἐπιτέλουσι δώρησαι ἐν μὲν τῇ παρούσῇ ζωῇ τὴν αὐτάρκειαν, πάντα διαβολικόν τε καὶ ἀνθρώπινον πειρασμὸν ἀποδιώκων ἐξ αὐτῶν, τοῦ σοῦ φόβου καὶ πόθου πλήρωσον· ἐν δὲ τῷ μέλλοντι αἰῶνι, κοινωνοὺς αὐτοὺς ἀνάδειξον τῶν ἐπηγγελμένων σου ἀγαθῶν· ὑπόδειγμα γὰρ τοῖς σὲ ποθοῦσιν τὸ ἑκούσιόν σου πάθος ἐν τῷ τιμίῳ σου σταυρῷ γέγονεν εἰς ἀνάστασιν ζωῆς αἰωνίου, ὅτι σὺ εἶ Θεὸς μόνος, καί σοι πρέπει ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Ταῦτα τοίνυν αὐτῆς προσευξαμένης καὶ τῷ ξίφει τμηθείσης τὴν κεφαλὴν, ταῖς τῶν ἁγίων ἀγγέλων χερσὶ τὴν ψυχὴν ἐναπέθετο, οἵπερ καὶ παρέστησαν αὐτὴν τῷ ἀγωνοθέτῃ Χριστῷ. Ἐγένετο δὲ ἡ τελείωσις τῆς μὲν μακαρίας Καπετωλίνης μηνὶ ὀκτωβρίῳ ΚΖ, τῆς δὲ ἁγίας Ἐρωτιΐδος, τῷ αὐτῷ μηνὶ ΚΗ· ὧν ταῖς μνήμαις κοινωνοῦντες ἡμεῖς μέχρι τέλους φυλαττόμεθα πνευματικῆς χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης πληρούμενοι κατὰ τὸ γεγραμμένον· Ἐμνήσθην τοῦ Θεοῦ καὶ νὐφράνθην, καὶ πάλιν…
[S. Capitolina judici sistitur,] Multorum magnorum et triumphantium martyrum, qui oppositas sibi vires in nomine Domini devicerunt, ita ut ab iis qui sperant in Domino nostro Jesu Christo magnificarentur, invictis turmis merito annumerantur sancta martyr Christi Capitolina b et ejus ancilla nomine Eroteis, quæ fideliter c pugnantes hostium vires conculcarunt. Illo enim tempore comprehensa sancta Capitolina defertur Zelicinthio cuidam, tum Cappadociæ præsidi d, Licinio in partibus Orientis imperante. Ab his igitur, qui ad hoc missi fuerant, capta ac vinculis constricta, ad præsidem in stadio sedentem et equorum certamen contemplantem adducitur. Quo facto, gemitu personat universus populi cœtus, quasi ejus vicem dolerent, et communem ducerent infamiam, quod ignominia martyri illata, propter ipsius natales præ cæteris omnibus Cæsareæ illustres, toti urbi tribueretur. Verum cum præco populi clamorem ac tumultum repressisset, et omnibus quietem indixisset, accusator e præsidem allocutus est: Quandoquidem potentissimo imperatori, qui omnino Deorum cultui prospicit, magnitudo tua sedulo cooperatur atque adeo in eos qui christiani dicuntur inquirit, nos quidem ab hac Deos negari, Christum vero ut Deum palam haberi cum invenerimus, eam tuo sistimus tribunali, ut pervicaciæ præmia recipiat.
[2] Judex ait: Rea dicat nomen, conditionem et patriam. [qui eam nec blanditiis,] Beata ergo Christi martyr, repleta Spiritu sancto respondit: Nomine quidem a parentibus imposito dicor Capitolina; civitas temporalis hæc ipsa urbs; at vero nomine ego et omnes qui Christum diligunt Christiani vocamur, et una nobis omnibus civitas est superna Jerusalem, [Hebr. XII, 23] ecclesia primitivorum qui conscripti sunt in cælis. Præses ait: Audivi te nobili loco natam, et ex primoribus Cappadociæ: ne ergo insano quodam consilio, tuis majoribus hoc inuras dedecus, ut fructus indignus ex illa stirpe germinasse videaris, sed potius legibus imperatorum obtemperans, Diis immola. Sancta Martyr Christi respondit: Tu quidem, o judex, terrena cogitans, genus meum carnale suspicis, et a me majores dehonestari existimas, quia pro fide Christi certo; ego vero præcipue eos miror, quod non tantum martyres, sed et verbi divini magistros et præcones quasi quosdam nobiles ac speciosos ramos protulerunt. E quibus f magnus ille Firmilianus insanum vestrum errorem detestatus, et evangelicæ prædicationi fide adhibita, dux eorum quos infidelitas cæcos reddit, ad lucem solis justitiæ viam monstravit, et hujus gregis pastor factus est; cujus ego vestigiis inhærens Dominum et Salvatorem Christum confitebor regem regum, auctoritatis et dominii sempiterni potientem. Imperatori vero tuo, qui a vita quidem retrahit, atque ad mortem ducit, non obediam.
[3] [nec minis victam,] Judex ait: Attamen quem confiteris Christus tibi a Diis deficienti mortem procurat, ego vero et imperator nostram felicitatem et vitam tibi obedienti damus. Dicit martyr: Duas esse vitas ex scriptura didicimus rursusque duas mortes, temporalem alteram, alteram vero æternam. Qui vero hanc temporalem vitam amant, ejusque desiderio abripiuntur, nihil autem quod generosum sit aut ad virtutem ferat, agunt, æternæ morti id est nunquam finiendis pœnis tradentur. Sed qui propter Christum supplicia contemnunt, et mortem pietatis ergo oppetunt, æternam effugient mortem et veram vitam hæreditabunt, in qua non est dolor, nec luctus, nec gemitus. Hac igitur mente, ego falsum Deum vel potius simulacrum adorare non possum, omni vero tempore, omni loco adoro solum viventem Deum.
[4] [postpræclaram fidei confessionem, in carcerem reduci jubet.] Dixit præses: Num Serapis non tibi videtur magnus Deus g? — Neque magnum, neque parvum hunc æstimo, ait martyr, sed bruto quovis ignobilius, inanimato quovis inutilius: lapides enim et ligna ad ædificandas domus hominibus inserviunt; Deorum vero simulacra animabus ruinam et suis cultoribus perniciem afferunt. Pulchre ergo de iis propheta: Similes illis fiant qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis [Ps. CXIII, 8.], quoniam, Rege et Domino divinæ gloriæ derelicto, nomina divina lignis et lapidibus, operibus manuum hominum, aptatis, et creaturas in creatorem mutatis. Cum hic enim dederit filiis hominum sperantibus in eum, filios Dei fieri, ita ut efficiamur divinæ consortes naturæ et filii altissimi, juxta Psalmorum oraculum, eo stultitiæ devenistis, ut divinæ gloriæ simulacra anteponatis, et immundis spiritibus serviatis, qui per ligna et lapides vos in perniciem detrudunt. Ego autem, donec spiritus vitæ erit in naribus meis, omnipotentem et unicum Creatorem Deum, ejusque unigenitum Filium Jesum Christum adorare non desinam, illum dico qui Spiritum suum Sanctum mihi dedit, quorum lumine ad veritatis agnitionem et fidei salutaris confessionem adducor. Tunc quidam ex circumstantibus martyrem interpellans h: En, inquit, ex tuis ipsius verbis, Deus Filium habet: quomodo ergo unum Deum profiteris? Duos profers et tres adorare fateris, licet nostros deos neges. Dixit martyr: Religio nostra iis qui sanis oculis et pura mente sunt prorsus vera est: nos quidem Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, consubstantialem i Trinitatem in una divinitate, a deorum multitudine abhorrentes, credimus. Vobis vero quorum oculi cæci sunt et aures occlusæ, eadem incredibilia et absona videntur: quamobrem errantes idolis cultum exhibetis. Tunc ira commotus judex jussit eam in custodia retineri; cum legione enim ex urbe, mandato imperatoris, profecturus erat. Sancta vero martyr cum ad carcerem rapiebatur gaudens exclamabat: [Ps. LXXXIII.] Quam dilecta tabernacula k tua Domine virtutum, concupiscit et deficit anima mea in atria Domini; et quæ deinceps leguntur.
[5] [De his monita, S. Eroteis ad eam accurrit ejusque mandata] Quibus ita gestis, unus ex iis qui aderant, beatæ Capitolinæ morem gerens, ad domum ejus cucurrit, et ancillæ Eroteidi omnia nuntiavit. Hæc autem cum in eo esset ut farinam subactam fermentoque mixtam igni traderet, omnibus in medio relictis l, ad heram suam in carcere detentam cucurrit, farinam in omnium nutrimentum et ipsi Domino committens. Postquam vincula sanctæ martyris osculata fuerat, eam allocuta est: Beata es, ait, o domina mea quod temporalem hanc vitam contemnis atque futuram illam æternamque cupis: at ora pro me ancilla tua ut et ego tui certaminis et dolorum Christi particeps fiam. Sancta vero Christi martyr: Cras hic adsis, ait, ut sis mortis meæ testis: magno autem studio et tu bona præsentia despicias, æternaque affectes: non enim metuendi sunt [Matth, X, 28.] illi qui corpus occidunt, animam vero non possunt occidere, sed potius eum qui et animam et corpus potest perdere in gehennam. His auditis Eroteis domum, et, coctis panibus, ad carcerem cum cibis reversa est. At Sancta Christi martyr ejus laudans benevolentiam, alimenta tamen noluit tangere m: [Matth. IV, 5. Deut. VIII, 3.] Non in solo pane, inquit, vivet homo, sed in omni verbo quod procedit de ore Dei: habens ergo cælestem cibum panem vitæ, his non indigeo: panes autem pauperibus distribue. Porro vende quæcumque possideo, eaque egentibus divide n. In itinere enim ad cælum hoc viaticum auferamus oportet, ut Christus nobis dicat o: [Matth. XXV, 34, 35.] Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim et dedistis mihi manducare, sitivi et dedistis mihi bibere; et alia his similia. Cum vero didiceris jamjam exsequendam mei certaminis sententiam, adesto meæ morti.
[6] [domum redux exsequitur, mox a Domino sibi apparente confirmata,] Hæc mandata beata Eroteis exsecuta, ad Dominum clamavit: Domine Jesu Christe, qui omnibus non tantum viris sed et feminis, non tantum justis sed et peccatoribus, veritatis agnitione dignatus est, qui beatam et sanctam Theclam p pro tuo nomine certare concessisti, corrobora et me humilem famulam tuam, et animos viresque mihi addas, quibus munita te coram hominibus confitear; da etiam mihi fortitudinem ut illata corpori meo supplicia constanter feram: tu es enim iis qui auxilio destituuntur spes et auxilium! te laudibus prosequimur in sæcula. Amen. Hac oratione cum gemitu profusa paulisper obdormiscit, Dominumque sibi apparentem et loquentem videt: Confide, mulier! fides tua te salvam fecit: ero enim semper sicut rogasti, adjutor tuus in iis multis quæ pro nomine meo passura es. Expergefacta beata Eroteis, cum gaudio Deo gratias agit: Magnificat, ait, anima mea Dominum et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo.
[7] [judicem increpat, compreheditur, mortuaque domina, quæstioni fortiter respondet,] Postera autem die cum sedisset judex et beatam Capitolinam adduci jussisset, Eroteis audiens dominam ad tribunal stare, rebus omnibus in medio relictis, ad judicem cucurrit eumque lapidibus impetivit q: Dux tenebrarum, inquit, veritatis hostis! tene non pudet Dei famulam eamdemque primam urbis civem publice interrogare? hanc quæ idolorum cultum execrata, ad verum Deum accessit. At judex Eroteidem apprehendi, beatam vero Christi martyrem Capitolinam gladio perire jubet. Pronuntiata igitur sententia, sancta martyr Christi Capitolina in locum suo certamini destinatum profecta beatam mortem accepit, compendio viæad cælum et vitam æternam invento. Octobris die XXVII, passa est Sancta Christi martyr Capitolina, cujus corpus cum viri pii invenissent prope urbem, illud in ipso martyrii loco deposuerunt, ut tanquam turris invictissima et murus inexpugnabilis dæmonum vires et hominum insultus frangeret. Postea jussu præsidis a militibus vinculis constricta ad tribunal attrahitur beata Eroteis. Quam his interrogavit judex : Quodnam tibi nomen, quæ conditio tua? Sancta martyr Christi Eroteis respondit: A parentibus quidem Eroteidem nomen accepi, a Salvatore autem nostro J.-C., ego et omnes veritatis sectatores Christiani vocamur. Porro sum serva beatæ et sanctæ Capitolinæ quæ nuper bene certavit, et, devicto illo qui per vos sævit diabolo, cursum consummavit, fidem servavit ac demum ad Deum abiit in locum luce splendentem et in tabernacula justorum ubi vox exultationis et salutis resonat, cujus ego cruciatuum ut particeps fiam oro, ut bonis, quæ iis, qui ad sanguinis usque effusionem pugnarunt, promittuntur, tandem frui valeam. Patria hæc urbs, vehementer autem cupio ad cælestem metropolim transire. Dein judex: quomodo tu, servilis conditionis cum sis, ad imperatoris dictum ausa es non obtemperare, et lapidibus me impetere? Respondit martyr Christi: In Christo Jesu Domino meo non est servus, neque liber: propterea enim redemptor noster Christus, cum ad passionem pergeret, servi alapam pertulit ut omnes jugo servitutis et passionibus corruptionis liberaret, et omnibus pariter, pro ratione amoris erga Deum, regni gloriam elargiretur.
[8] [mox nervis, virgis tentata, adstantium intercessionem spernit,] Tandem martyris audacia accensus judex eam primum ad quatuor palos extensam nervis in humeros cædi jubet r. Post plures autem horas, cum beata Eroteis Dominum propter quem cruciabatur jugiter oraret, constanterque et hilari vultu supplicia exciperet, mandavit præses ut virgis dorsum ejus afficeretur s. Quod cum diu factum fuisset, virgis ipsis comminutis, nedum cessaret generosa martyr amantissimo Deo gratias agere, imo,non secus ac statua malleo percussa maximum emittit strepitum, ipsa quoque majore voce preces ad Deum fundebatt. [Ps. XXX, 1, 3, 12.] Exaltabo te Domine, quoniam suscepisti me : nec delectasti inimicos meos super me. Domine, eduxisti ab inferno animam meam, salvasti me a descendentibus in lacum. Domine Deus meus in æternum confitebor tibi. Da mihi Domine fortitudinem usque ad finem ut, particeps facta salutaris tuæ passionis, ad gaudium æterni tui et ineffabilis thalami perveniam [Rom. VIII, 18.]. Non sunt enim condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in Sanctis tuis. Post quas orationes, adstantesv tribunus et præpositus hortati sunt judicem ut eam miseraretur ac dimitteret. Hæc autem, quasi a divino et vivifico Spiritu acta, clamabat: Christiana sum, et inflicta a vobis verbera delicias arbitror et gaudii mei fundamentum: si ergo majoribus tormentis me addicere vultis, cito rem vestram agite! prima enim verbera omnino non sensi. Tunc eam interpellans tribunus: Numquid ergo cruciatus non sensisti? — Minime, respondit martyr : vobis enim, qui corpore nihil doletis, non tantæ sunt vires, quanta nobis a Christo vero Deo et animarum atque corporum medico suppeditatur consolatio atque auxilium: nolite ergo hallucinari: namque meum erga benefactorem meum amorem auferre nunquam poteritis! Optio x autem eorum qui hic aderant militum tunc exclamavit: Si hanc in mea tenerem potestate, canibus ejus carnes projicerem. Cui respondit beata Christi martyr Eroteis: Si quid nos pro Christo patimur, utique immortalitatem et vitam æternam gaudioque plenam speramus,vos contra, qui idolis et errantibus regibus servitis, hanc in primis improbam vitam relinquetis, ac dein vero mortem subibitis, æternæ illius pœnæ prænuntiam, quam in locum gemitus et stridoris dentium projecti luetis.
[9] [noctu in carcere ab angelis recreatur, atque postera die igne non læsa] His autem dictis, tribunus, præsidis mandato, beatam Eroteidem in carcerem reduci ibique fame necari jussit z. Verum angeli Domini albis vestibus induti ipsi noctu adfuerunt, et hymnos divinos canentes eam adeo confirmarunt, ut cibo corporis facilius careret. Hinc vero carceris custodes cum cælestes modos audirent, et quosdam e christianis per fenestram ingressos cum ea psallere arbitrarentur, portas aperuere et inventa sola Eroteide, quæ Dominum precabatur, rem prorsus mirandam ad ducem suum retulerunt. Quod cum ille admiraretur, misericordia motus panem et aquam jussit martyri apponi. At oblatos cibos recusavit martyr: [Ps. CXL, 5.] Oleum, inquit, peccatoris non impinguet caput meum: nolite spe vana falli: ego cibi vestri non indigeo, neque unquam ab amore Christi mei discedam, est enim ille panis vitæ et vera vitis quæ proprio quasi sanguine pios delectat. Immutabilem igitur manere confessionem martyris, ejusque fidem in Deum cum audisset tribunus, eam ad præsidem reduxit qui beatam Eroteidem extra urbem igne comburi decrevit, ita ut Christiani nullas ejus reliquias auferre possent. Mox accensa fornaceaa, ingentique assurgente flamma: cum ad ignem raperetur beata Eroteis, a militibus ut sibi orandi copia fieret impetravit. Stans ergo facie ad Orientem conversa, Deum salvatorem implorabat: Domine Deus! martyrum corona, qui in Babyloniam fornacem cum tribus pueris descendisti, eosque irrorasti, servos vero regis flamma consumpsisti, ut impius tyrannus ejusque asseclæ tuam potentiam agnoscerent, descende et nunc ad famulam tuam, et serva me a flamma intactam, ut demonstretur et laudetur sanctum nomen magnæ tuæ et ineffabilis potentiæ, quia tui est regnum, et potentia et gloria Patris et Filii et Spiritus Sancti, in sæcula. Amen. Absoluta oratione, milites stimulis in caminum trudunt martyrem, quæ, in duas partes divisa flamma, et ne uno quidem tacto capillo, prorsus inviolata permanet. Ad tantum portentum timor milites occupat qui, potentiæ martyris testes facti, duci suo et civitati rem enarrant. Quo fit ut multi Christum palam profiteantur et in has erumpant voces: magnus est Deus christianorum, qui servos suos a periculo præter spem omnem liberat.
[10] [gladio tandem martyrium consummat.] Verum cum præses tot cives ad fidem christianam converti audiret, timens ne forsan, novis tentata suppliciis, alia prodigia patraret martyr, atque inde non paucos ad Christum pertraheret, mandavit ut gladio tandem periret. Accepta igitur sententia, beata Christi martyr, in locum supplicii adducitur, et versa ad Orientem facie: Gratias ago tibi, inquit, Domine Deus meus, quod me animo et corpore infirmam sustentasti, et per constantiam, martyrii quoque dignatus es honore. Perfice ergo desiderium meum, ut post migrationem ex hac vita, a sancta famula tua Capitolina domina mea non separer, quæ post legitimum certamen corona justitiæ digna est habita. Sed nunc, obtestor te, Domine Deus meus, mihi etiam hæreditatis sanctorum in lumine tuo in partem me voca, eos vero qui nostri memoriam agentbb, in hac quidem vita quod sufficiat tribuas,et omni diabolica et humana tentatione depulsa, tuo timore et amore repleas, in futuro autem sæculo, omnium quæ promisista bonorum participes efficias. Omnibus enim qui te diligunt, voluntaria tua passio in exemplum facta est resurrectionis vitæ æternæ. Quia tu es solus Deus, et te decet gloria in sæcula. Amen. Postea, amputato capite, animam martyr sanctorum angelorum manibus deposuit, qui eam coram agonotheta Christo statuerunt. Contigit autem mors beatæ Capitolinæ octobris die vigesima septima, beatæ vero Eroteidis die vigesima octava, quarum nos memoriæ communicantes, eam ad finem usque servamus cc, spirituali lætitia et gaudio pleni,juxta illud: [Ps. LXXVI, 4] Memor fui Dei et delectatus sum et iterum…
ANNOTATA.
a Codex Coislianus CX scriptus est duabus columnis, quarum singulæ triginta versibus constant. Historiæ sanctarum martyrum cinnabro exaratus titulus: Μαρτύριον τῶν ἁγίων μαρτύρων γυναικῶν Καπετωλίνης καὶ Ἐρωτιΐδος. Interpunctio vero eadem est in hoc codice quæ in codice mazarinæo, Historiam ecclesiasticam Eusebii continente, et de qua pluribus disseruit Valesius in hujus operis præfatione. Hæc fere ad nos scripsit V. V. J. H. Nolte. Textum repræsentamus qualem accepimus, mutata tantum interpunctione.
b Nomen Capitolina in inscriptionibus et historicis documentis passim obvium: ubique in Octobris tomus XII. Actis, more potius latino, Καπετωλίνα scribitur, quod græce servamus, et in responso sanctæ martyris, num. 2, restituendum censemus pro Καπετωλία. Ερωτηΐς, aut Ἐρωτιΐς, (ut per vulgarem itacismum in Actis legitur), nomen est rarissimum, quod in nullo alio documento invenimus. Pleraque hujusmodi nomina ad dialectos aut ad linguam poeticam pertinent, derivanturque a masculinis in ευς [Cfr Pott in Zeitschrift für Vergleichende Sprachforschung, tom. IX, tom. IX, pag. 177 et sqq.] ; atqui hic mihi videor deprehendere formam dialecticam. Est enim Ἐρωτηΐς pro noto Ἐρωτίς [Ap. Muratori, Inscriptiones, pag. MCCLXX, 7 et MDLXXXIX, 7.] , perinde ac in inscriptionibus Lyciæ Ναννίς et Ναννηΐς apud Bœckhium legimus [Bœckh, Corpus Inscriptionum, tom. III, numm. 4215 et 4244.] .
c Vocem νομίμως, quæ et infra num. 9 occurrit, miratur Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques,tom. V, pag. 648.] , quod S. Eroteis semetipsam judici sistendo eumque lapidibus aggrediendo, leges ecclesiæ non servarit. Vix notandum esset, istam vocem ex 2 Tim. 2, 5 desumptam, ad leges servatas aut non servatas minime referri, sed ad fortitudinem qua prædita Dei serva martyrium subierit legemque seu fidem servaverit.
d Ex iis, quæ de Actorum S. Theogenis et S. Capitolinæ cognatione supra diximus, patet Zelicinthium præsidem pro nomine genuino accipi non posse. Et quidem, etiamsi priorem illum Zelicinthium tribunum, qui in Actis S. Theogenis occurrit, admitteremus, hic tamen offenderet Zelicinthius præses. Nam si utramque personam ab uno eodemque viro geri dixeris, quis feret ex præside tribunum militarem factum? In tribunatu enim mortuus est Zelicinthius, de quo in Actis S. Theogenis. Si duos ejusdem nominis viros existimaveris, secundum ad primi normam fictum fuisse nemo non conjecerit. Omisso igitur præsidis nomine, de magistratu, coram quo hic sistitur S. Capitolina, pauca jam notemus. Cappadocia tunc temporis legatum consularem habebat, cum titulo legati Augustalis pro prætore, qui proin græce jure ἄρχων dicitur [Cfr Bœcking, notitia dignitatum, tom. II, pag. 147; Becker et Marquardt, Röm. Alterthümer, tom. III, part. I, pag. 160 et 161.] . Nos autem pro ἄρχων ubique præsidis appellatione usi sumus, quippe quod, teste Macro, nomen generale est, quo et proconsules et legati Cæsaris, et omnes provincias regentes, licet senatores sint, … appellantur [Digest. lib. I, tit. XVIII.] . Præter hunc proprium dignitatis titulum, ἡγεμών, δικαστής, passim in Actis vocatur. Unius autem legionis mentionem sub finem num. 4 mihi videtur Actorum posterior scriptor ex Actis S. Theogenis desumpsisse: duas enim legiones cum legato consulari provinciæ addiderat Vespasianus [Suetonius in Vespasiano, cap. 8.] . Tandem de Licinio imperatore dictum est supra num. 13.
e Commentariensis proprie vocabatur qui reorum curam agebat, acta excipiebat, examinandos ad tribunal ducebat, ut ex locis compluribus abunde demonstratur apud Pitiscum [Lexicon antiqq. romanarum, sub voce Commentariensis.] . Attulisse sufficiat Acta SS. Claudii et sociorum [Ap. Ruinart, pag. 266.] , Marcum diaconum in Actis S. Porphyrii [Acta SS. tom. VI Febr, pag. 660.] . Hujus officii munera ab iis, quæ corniculariorum propria sunt, non videntur valde distincta. Commentariensem præsidis aut præfecti legionis minister fuit. Ad legionis autem ipsius administrationem potius pertinebat cornicularius [Cfr Becker, Röm. Alterthümer, tom. III, part. II, pag. 419 et 420.] .
f De Firmiliani cum S. Capitolina necessitudinis vinculo vide quæ diximus in Commentario prævio num. 15.
g De Serapidis cultu egimus in Commentario prævio, num. 14.
h Responsa S. Capitolinæ de mysterio SS. Trinitatis clariora judicat Tillemontius quam ut ante concilium Nicænum sint descripta. Præclara utique est ista confessio: Patrem et Filium et Spiritum Sanctum consubstantialem Trinitatem in una divinitate credo. Nulla profecto ex his vocibus seorsim sumpta negotium facessit. At tam paucis iisque tam apte selectis verbis, Diocletiani ætate, enuntiari dogma, omnibus quidem ab initiis ecclesiæ notum, sed formula scholastica tam scite ante quartum sæculum nunquam conceptum, vix etiam ego credam. Admittamus igitur Trinitatis confessioni quædam a scriptore post Arianorum hæresim addita aut mutata fuisse. Nihil inde detrimenti patietur Actorum fides, quantum ad summa historiæ capita, ac pleraque verba attinet.
k Si quis ab ultimo Actorum scriptore, hanc Psalmi citationem, ut et pauca alia passim non apte inducta in sanctarum martyrum sermones, pro illo animi sensu quo affecta fuerit S. Eroteis, additam fuisse contendit, non magnopere refragabor. Attendat tamen velim adeo primis sæculis familiares fuisse christianis ecclesiæ orationes et Sacræ Scripturæ lectiones, qui passim talia loca severius improbet [Cfr Honoré de Ste-Marie, Réflexions sur la critique. Dissert. IV, art. VI, tom. II, pag. 39 et seqq.]
l Indole fervida et ad audacter agendum, considerationi vix tempore relicto, promptissima pluribus in locis Actorum apparet S. Eroteis. In iis igitur quæ hic legimus, nihil est quod respuerem, nisi forsan hæc verba τῇ τροφῇ τῶν ἁπάντων quæ huc non bene quadrant, et accepta videntur ex verbis S. Capitolinæ num. 6.
m Dubia mihi sunt, quæ de cibis a S. Capitolina rejectis habent Acta, propter similem locum in Actis S. Theogenis, ut supra monui in Commentario prævio num. 12.
n De bonis inter egentes divisis, agunt Menæa, silente Basiliano. Præterea addunt Menæa servos libertate donatos fuisse, quod unde acceperint nescio. Cæterum, rem christianorum moribus omnino consentaneam, antiquiore testimono non comprobari dolemus. Verum jussa dominæ suæ non nisi partim exsequi potuit S. Eroteis, quippe quæ postridie in vincula conjecta fuit.
o Hic sane locus est eorum generis, quæ ex actis expungere nefas foret.
p Colitur celeberrima hæc martyr die 23 septembris.
q Post orationes tam prolixas et Christi colloquium, quis in re hujusmodi non hærebit? Novi utique illud facinus potuisse S. Eroteidi præclarum videri, et sine ullius religionis violatione patrari; nec quidquam obstat quin, quod sibi rectum videbatur, capitis periculo generosa perfecerit. Verumtamen, ut dicam quod sentio, additum illud aut mutatum a scriptore eo libentius putem, quod de hoc insigni facto silet Menologium Basilianum. Forsan pro verbis facta, pro convitiis aut reprehensionibus lapides male consultus scriptor posuit.
r S. Capitolina, nobilis conditionis femina, capitis damnata est, nullo alio præeunte supplicio: S. Eroteis autem, utpote serva, crudelius habetur. Nervis primum, ac dein virgis cæditur. De his vero pœnis lege Gallonium [De SS Martyrum cruciatibus, cap. IV.] , Sagittarium [De martyrum cruciatibus, Francof. 1796.] et Ruinartium [Acta martyum, pag. 171 in nota, et seqq. edit. 1713] .
s Virgarum pœnam non enarrat Menologium Basilianum; Menæa autem nervos ad flagellationem primum adhibitos non referunt, at contra de igne, quem Menologium Basilianum cum Actis memorat, prorsus tacent. Verum cum breviaria Actorum, qualia in Menæis et in Menologio Basiliano reperimus, omnia comprehendere nequeant, nihil inde contra Actorum fidem potest deduci. Slavorum Prologus, qui Menæorum vestigiis insistit, virgas ferreas, ut audivi a Patre J. Martinov, pro voce græca ῥάβδοις slavonice exprimit.
t Vide annotatum sub littera k.
v Unicum scholium, quo ornata sunt Acta nostra in Ms. coisliniano, hoc loco occurrit. Etenim juxta notata a V. V. J. H. Nolte voci τριβοῦνος superscribitur ὁ τοῦ βήματος, voci vero πραίπόσιτος, primum ἡγούμενος, cui rursus superscribitur ἡγεμών. Quibus quidem expositionibus num vocis tribuni cum tribunali (græce βήμα), cognationem, et vocis præpositi sensum indicare voluerit, prorsus nescio, suspicor tamen. Porro tribunum, præpositum et optionem, de quo infra, huc ex Actis S. Theogenis transmigrasse nullus dubito [Acta SS. tom. I Jan. pag. 135.] .
x Nomen et dictorum partem mutuatus est scriptor. De optionis munere sæpius actum est: adi, si lubet, Pitiscon in Antiquitatum romananum Lexico, voce Optio, Ruinartium [Acta martyrum, pag. 112, pag. 87.] , et sæpius laudatum opus Beckeri [Röm. Alterthümer, tom. III, part. II, pag. 420, 421.] .
z Multa hic valde dubianotabis ex Actis S. Theogenis, præsertim cum in his omnibus auctoritatem tum Menologii Basiliani, cum etiam Menæorum desideremus.
aa Fornax Tillemontio suspecta est [Mémoires ecclésiastiques, tom. V,pag. 648.] ; exempla tamen non desunt ad Acta vindicanda [Cfr Sagittarium, martyrum cruciatus, pag. 181.] ; exempla tamen non desunt ad Acta vindicanda [Cfr Sagittarium, martyrum cruciatus, pag. 181.] , nec in servis torquendis multum legibus aut moribus impediebantur judices. Cæterum cum ignis ipsius pœna in S. Eroteidem decreta auctoritate Menologii Basiliani confirmetur, operæ pretium non est rei adjuncta excutere.
bb Cæteris omnibus difficultatibus intolerabilior Tillemontio videtur oratio S. Eroteidis. Latuitne virum doctum vocem αὐταρκείαν sufficientiam, et cætera quæ diabolicas tentationes respiciunt, eodem sensu a sancta martyre prolatam fuisse, quo a S. Paulo ad Timotheum scribitur [I Tim. VI, 6. 8. 9.] : Est autem quæstus magnus pietas cum sufficientia … habentes autem alimenta et quibus tegamur, his contenti simus. Nam qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem. Verborum autem, quæ, de memoria martyrum aliquando facienda, in eadem oratione leguntur, jacturam faciemus, cum aliquid in eis offensionis inveniemus.
cc Ex ultimis Actorum verbis recte concluditur pluribus annis post mortem SS. Capitolinæ et Eroteidis ea fuisse scripta. Verum hæc non juvant ad ætatem prioris scriptoris definiendam.
* lege Καπετωλίνα
* rectius Σάραπις
DE S. NESTORE, MARTYRE THESSALONICÆ
CIRCA ANNUM CCCVI.
SYLLOGE.
Nestor, martyr Thessalonicæ et socius S. Demetrii (S.)
AUCTORE V. D. B
§ Unicus. Martyrum ordines apud Græcos. An S. Nestor megalomartyr sit. Quomodo excusanda ejus monomachia cum gladiatore. Unde desumenda gesta.
Sanctissimos Christi martyres distinxerunt Græci in ordines quosdam, quibus propria sint sua nomina. [Diversi apud Græcos martyrum ordines:] Videlicet πρωτομαρτυρας vocarunt atque etiam nunc vocant, non tantum Abelem, qui primus pro pietate occisus est, et Christum, sanctorum martyrum caput et exemplar, sed eos quoque qui initio ecclesiæ sanguinem suum pro Christo fuderunt, ut S. Stephanus S. Thecla aliique; νεομαρτυρας contra, qui post pacem ecclesiæ concessam, v. g. temporibus imperatorum iconomachorum, martyrium fecerunt, atque etiam qui nunc identidem a Turcis occiduntur. Μεγαλομαρτυρας deinde dixerunt et dicunt eos, qui dignitate aliqua civili aut militari honestati fuerint aut genere editi nobiliori, ut SS. Theodorus, Eustathius, Georgius, Arethas, Sergius, Demetrius etc.; ex adverso ἁγιομαρτυρας aut nude μαρτυρας martyrum quasi vulgus. Præterea ἱερομορτυρας appellarunt eos, qui episcopali aut sacerdotali consecratione Deo devoti fuerunt: sed ὁσιομαρτυρας sanctos monachos, quorum complures pro defensione sanctarum imaginum procubuerunt. Veniunt deinde καλλιμαρτυρες; quod nomen feminis fere datum reperimus, ut SS. Anthusæ, Barbaræ, Euphemiæ, Bassæ aliisque; sed et S. Mocium καλλιμαρτυρα dictum offendimus. Insuper συμμαρτυρες, seu principalioris martyris socii, occurrunt sæpius; verumtamen non ut titulus, sed ut rei gestæ indicium [Cfr de universo hoc argumento Sagittarius,de Martyrum cruciatibus, pag. 19; Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 124; Thesaurus Græcus H. Stephani, edit. Didot, vs ἁγιομαρτυς, ἱερομαρτυς, καλλιμαρτυς, μαρτυς, μεγαλομαρτυς, νεομαρτυς, ὁσιομαρτυς, συμμαρτυς; Suicerus, Thesaurus ecclesiasticus, V° μαρτυς.] . Atque in his notis aut characteribus, uti in omni simili rerum genere, erratur aliquando aut a communi usu declinatur; sed rarius quam ut negligenda sint hæc classium discernicula.
[2] [S. Nestor megalomartyr non est, utpote adolescens plebejus] Non itaque sine consilio aut quasi ex casu megalomartyr appellandus est S. Nestor, cujus memoria hodie apud Orientales agitur. Re quidem vera megalomartyrem eum vocavit Papebrochius [Acta SS. tom. I Maji, pag. XLIX.] in Ephemeridibus græcomoschis; et Byeus [Ibid. tom. IV Octobris, pag. 62.] , decessoris auctoritate deceptus, credidit eum megalomartyris titulo a Græcis fuisse honestatum. Sed ita non est. Venit S. Nestoris nomen in synaxariis orientalibus ad tres dies: scilicet ad 25 octobris, qua ejus fit memoria tum in Menologio slavico Assemanii, in Menæis communibus Mosquensibus et in calendario Sisatovacensi anni 1324, tum in Menologio græco Mediceensi; dein ad diem sequentem, qua in omnibus slavicis et græcis laterculis S. Demetrii Thessalonicensis natalis celebratur, et S. Nestoris in Menologiis Basiliano, Sirmundiano et altero Mediceensi; et demum ad præsentem diem quia in omnibus fere græcis et slavicis fastis S. Nestoris festivitas recolitur; sed in his nuspiam mihi obvius factus est cum megalomartyris titulo, qui in iisdem passim S. Demetrio, viro consulari, cujus quasi socius fuit, tribuitur. Neque in ipsis Ephemeridibus græco-moschis, quarum occasione in hunc errorem lapsus est Papebrochius, quidquam erat cur S. Nestor megalomartyr diceretur. Re quidem vera, non secus ac S. Demetrius, veste illic militari pictus est; sed veste communi, non autem ducali aut ornata, quacum S. Demetrius exhibetur. Neque dux, aut princeps, aut præses, aliove umquam munere aut officio auctus fuit S. Nestor; sed adolescens erat audax et formosus, genere plebejo, omni laude destitutus, nisi quod christianus erat.
[3] [Victo gladiatore gentili, jubetur a Maximiano decollari;] Ecce autem ut in Menologio Basiliano ejus celebratur memoria: Nestor martyr erat ex civitate Thessalonica temporibus Maximiani imperatoris. Christianus quum esset, adibat sanctum Demetrium, ubicumque is moraretur, ab eoque accuratius veritatis verbo instituebatur. Quum autem Thessalonicæ versaretur Maximianus, circenses ludos haberi jussit; in quibus produxit gladiatorem gentilem *, nomine Lyæum, portentosa corporis proceritate et firmitate virum, qui complures ex adversariis jam occiderat. Hunc videns S. Nestor divino zelo accensus est; et quum audivit Maximianum dicentem: “Siquis velit, congrediatur cum Lyæo eumque vincat;” cucurrit ad S. Demetrium eumque consultorem ea de re adhibuit. A beato viro itaque confirmatus et Domini nostri Jesu Christi virtute auctus, Lyæum gladio sustulit. Quamobrem vehementer commotus imperator Nestorem decollari jussit. Atque ita Christi martyr consummatus est, de diabolo simul et de Lyæo triumphans.
[4] [caretne hic narratus auctoritate?] Indignabundus hanc narrationem rejicit Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, tom. V, pag. 639.] , tum quod hæc non nitantur nisi Simonis Metaphrastæ auctoritate, tum quod S. Nestori adscriptum certamen plane pugnet cum lege divina: Nestorem quidem aliquem cum Lyæo pugnasse, sed gentilem; quem christiani imprudenter in martyrem mutarint et S. Demetrii socium. Verum enimvero narratio hæc Metaphraste longe antiquior est. Byæus nempe exemplar græcum Passionis produxit, quod sæculo VI videtur scriptum; ex quo apparet S. Nestorem, qui cum Lyæo pugnavit, christianum fuisse, neque descendisse in arenam, nisi prius re communicata cum S. Demetrio, non procul inde custodito; eumque a Maximiano fuisse capitis damnatum, quoniam, interrogatus an arte magica usus esset adversus Lyæum respondit: Arte magica, absit, haud cecidit, sed neque incantatione quapiam est occisus, sed Deus Demetrii, Deus christianorum, angelum suum misit, scelestumque ac superbum in manu mea occidit. Iratus igitur imperator mandavit, ut is, utpote christianus, ad occidentales urbis partes in locum, cui Aureæ portæ nomen, abduceretur; ibique gladio proprio a Menutiano protectore occideretur, atque ita martyrii coronam est adeptus. Non itaque juvat hoc loco Metaphrastæ nomen invocare, quo explodantur quæ displiceant: quæ enim de S. Nestore scripsit Metaphrastes in antiquioribus repererat libris.
[5] [obstatne ne S. Nestor inter cælites habeatur?] Prius itaque Tillemontii argumentum Byeo probari non potuit; sed alterum, scilicet quod S. Nestoris cum Lyæo pugna a lege divina plane aliena sit, ab eo ambabus ulnis admissum est. Quocirca hæc Byæo stat sententia auta Græcis virum plane indignum cultu ecclesiastico honestatum fuisse, aut probo cuidam S. Nestori martyri afficta fuisse Nestoris gladiatoris gesta. Verum nulla pejor argumentandi ratio quam quæ in his posita est: “Fieri non debuit; ergo factum non est.” Utique nemini privato licet alterum occidere, nisi justæ defensionis causa; sed hæc pugna non ita nude et simpliciter SS. Nestoris et Demetrii menti proposita est. Ut ex omnibus apparet Actis, reprimere volebant Lyæi gentilis et imperatoris, christianos prosequentis, jactantiam: quo proculdubio frangeretur gentilium superbia, quam primum audiretur victorem esse christianum; ut quasi gentilitas a christianitate victa esset. Quæ nequeunt intelligi, nisi quis probe cognitas habeat partes et factiones circenses, atque etiam studium christianorum, illo non minus quam præsenti tempore ex animo ad Deum clamantium: Ut inimicos sanctæ ecclesiæ humiliare digneris, te rogamus, audi nos. Facile itaque potuerunt S. Nestor et S. Demetrius putare lictium esse hoc certamen tam egregiam ob causam. Insuper, quod viri illi eruditi animadvertere non videntur, utique tunc temporis tanta scientia morum non erat christianis quanta nunc presbyteris. Quid, quod tum plures etiam episcopi et presbyteri, arbitrabantur christianis virginibus licitum esse suicidium, quo castitatem suam illibatam servarent [Cfr Nicephorus Callistus, Hist. eccl. lib. VIII, cap. 13, tom. I, pag. 455; S. Hieronymus, Comment. in Jonam, cap. I, V. 12, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIV, col. 1129; S. Joannes Chrysostomus, opp. tom. II, homil. XL, num. 11, pag. 585; Eusebius, Hist. eccles. lib. VIII, cap. 12, pag. 305.] ? Recentius scilicet inventus est instinctus divinus, quo hæc suicidia excusarentur.
[6] [Reliquæ res S. Nestoris quærendæ in Commentario de S. Demetrio.] Quum itaque hæc mea sit sententia, fides mihi facienda erat verbis Byei; qui in prætermissis ad diem 8 octobris, quum retulisset S. Nestoris nomen non secus ac S. Demetrii ad illam diem in Martyrologio Romano consignatum fuisse, sed suo judicio perperam propter rationes Tillemontii, in Commentario de S. Demetrio exponendas, sic pergit: Quodsi autem illæ rationes post haud arriserint, Nestoremque nihilominus sanctis martyribus in opere nostro accensere visum fuerit, fieri id poterit ad diem, quo de eo præcipuum suum officium, in Menæis excusis occurrens, Græci faciunt, 27 octobris. Verumtamen hoc loco nolim acta agere. Quæcumque enim de S. Nestore colligi et disceptari queunt, hæc reperire est in egregio Byei de S. Demetrio Commentario; quem ipse Theophilus Tafelius, in universitate Tubingensi lector, qui vitam quasi suam rebus Thessalonicensibus eruderandis impendit, laudavit plurimum [Historia Thessalonicæ, pag. 30 et seqq] .
[7] [Byeo et Tafelio] Licet in Passione legantur SS. Demetrius et Nestor jussu Maximiani Herculii cæsi fuisse, [videtur hoc martyrium contigisse anno 306.] sensit tamen Byeus id factum jussu Maximiani Galerii. Bis hunc nodum examinavit Tafelius, et bis in Byei sententiam concessit: Non posse enim Maximianum, cognomine Herculium, rite admitti; Gothos scilicet seu Sarmatas aut Scythas, ut Acta volunt, numquam ab isto imperatore victos, sed a Maximiano Galerio, qui in Illyrico imperavit ab anno 303 ad 311 [Ibid. pag. 30.] . Et alibi sic prosequitur idem argumentum [De Thessalonica ejusque agro, pag. 114.] : In annum 311 eam ob causam S. Demetrii (et S. Nestoris) passio incidere vix potuit, quod eo ipso anno Galerius imperator decretum suum de Christianis, anno 303, die 24 februarii, ab ipso et Diocletiano promulgatum, revocavit [Manso, Leben Constantinus des Grossen, pag. 354 et 359.] . Deinde non Maximianus Herculius christianorum fuit persecutor sed Diocletianus et C. Galerius Valerius Maximianus Armentarius, ut pleno Augusti nomine utar. In tempore vero passionis Demetriacæ constituendo is annus maximopere eligendus est, quo Galerius a sede sua imperiali Thessalonica non abfuit; qui erit fere annus 306. Is mihi etiam nunc maxime probabilis annus videtur. Hactenus bene: sed minus bene quod putavit Tafelius [De Thessalonica, pag. 152.] S. Nestoris memoriam factam esse die 26 octobris in Menologio Basiliano ut initium esset festi S. Demetrii. Contra in hoc Menologio non secus ac in aliis libris, conjunguntur SS. Demetrii et Nestoris natales; sed in codicibus liturgicis græcis frequenter variantur uno die festivitates, quemadmodum in Anno ecclesiastico græco-slavico Martinovii passim observatur.
[Annotata]
* natione Vandalum
DE SS. MARTYRIBUS ASIANIS MARCO, SOTERICHO ET VALENTINA CULTIS IN INSULA THASO
TEMPORE INCERTO.
SYLLOGE.
Marcus, martyr Asiani, cultus in insula Thaso (S.)
Soterichus, martyr Asiani, cultus in insula Thaso (S.)
Valentina, martyr Asiani, cultus in insula Thaso (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Memoria in Menologio Basiliano et in fastis slavicis. Martyrii modus. Translatio reliquiarum ad insulam Thasum.
Si quis conferre velit Annum ecclesiasticum græco-slavicum Martinovii nostri, [In Menologio Basilii et in fastis Slavicis, sed in nullis aliis Græcis, celebratur ad diem 26 aut 27 octobris memoria] quem initio præcedentis tomi edidimus et qui ex centenis synaxariis, menologiis, menæis aliisque id genus libris slavicis et græcis collectus est, cum Martyrologio Hieronymiano aut cum Martyrologio Syriaco Wrightii, facile deprehendet a libris, qui qualitercumque ortum suum ecclesiæ Constantinopolitanæ debent, abesse plus mediam partem nominum sanctorum, qui in patriarchatu Constantinopolitano olim culti fuerunt aut etiamnum coluntur. Neque multum ab octo sæculis crevit sanctorum numerus, qui Menæis Græcorum inscripti sint, sed potius imminutus fuit, ut ex comparatione Menologii Basiliani cum iisdem Menæis manifestum est. Inter eos autem, quorum cultus in ecclesia Constantinopolitana cessavit, recensendi sunt tres sancti martyres Asiani, quorum corpora in insulam Thasum delata fuerunt. Celebrantur enim eorum gesta in Menologio Basilii, quod ad finem sæculi X conscriptum est, sed plane omittuntur in Menæis impressis atque etiam in Sirmundiano Menologio et in aliis, quæ in his Actis nostris allegari solent. Sed fideliores fuerunt Slavi; qui, Menologio Basiliano aut alio simili libro olim usi, in codices suos sacros transtulerunt trium sanctorum martyrum memoriam eamque ad hanc usque diem servaverunt. Unde fit ut SS. Marci, Soterichi et Valentinæ martyrum nomina in his tantum libris scripta reperiamus: in Menologio Basiliano ad diem 26 octobris, et in Calendario Sisatovacensis monasterii, exarato anno 1324, in Prologo Mosquensi tum orthodoxo, tum Staroverorum, in Menologio Mosquensi Demetrii Rostoviensis et demum in Calendario Mosquensi anni 1818 ad præsentem diem 27 octobris. Nihil invenimus in aliis libris.
[2] [SS. Marci, Soterichi et Valentinæ, a furente plebe ad mortem raptorum,] Accipe jam Certamen sanctorum martyrum Marci, Soterichi et Valentinæ, quod in Menologio Basiliano legitur: Hi sancti martyres vitam antea in omni pietatis genere egerant; Christum annuntiabant omnibus; et multos ex infidelibus, ad Dominum conversos, baptizabant in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti. Quare comprehensi ab impiis Græcis, multisque tormentis excruciati, longis clavis in corpore confossi, itaque tracti atque huc et illuc sine misericordia a viris, feminis et pueris super terram raptati et conculcati fuerunt, donec sanctas ac beatas animas Deo tradiderunt. Christianus autem quidam, vir pius, fidelis, Deumque timens, qui viventibus martyribus animum ad subeundum martyrium addere, defunctis vero amorem et honorem exhibere consueverat, eorum pretiosas reliquias ex Asia in Thasum insulam translatas honorifice deposuit; ubi curationes ad hanc diem fidelibus fundunt. Viro, qui eorum exuvias transtulit, nomen erat Terentianus.
[3] [sine interventu magistratus, incertisque tempore et loco, sed in littore Asiæ occidentali.] Ex hoc narratu liquet tres Christi pugiles non juxta fori formas legesque imperatorum mortis damnatos fuisse, sed populari tumultu, adversus christianos excitato, periisse. Complures sanctos, crudelissimo hoc cruciatu enectos, recenset Gallonius [Cruciatus SS. Martyrum, pag. 192 et 193.] et post eum Sagittarius [De Martyrum cruciatibus, pag. 229 et seqq. edit. 1696.] ; atque ex exemplis, quæ proponunt, apparet hoc martyriorum genus in usu fuisse, etiam quum nulla persecutionis edicta ab imperatoribus essent proposita. Satis erat ut idolorum sacerdos aliquis, magus, aruspex aut alius vafer homo plebeculam excitaret. Hæc tum in christianos irruens placari non poterat, nisi immanis ejus sævitia, visis cruentatis Christi fidelium membris, satiata esset. Et quidem adversus SS. Marcum, Soterichum et Valentinam exacerbata est, quoniam multos gentiles divini verbi prædicatione ad sacra christiana traducerent. Sed quoniam nullus præses aut alius magistratus huic martyrio intervenit, hinc forte factum est, ut indicium nullum adsit temporis. Sed quidni saltem locus indicatur? Hoc unum compertum est sanctos martyres ad mortem raptatos esse in Asia, utique Minori, et quidem in littore occidentali, quum Terentianus Thasum transtulerit eorum corpora. Nec quidquam certius de tempore et loco martyrii colligere licet ex libris slavicis. Prologus enim orthodoxus et Staroverorum proxime sequuntur Menologium Basilianum; in Menæis impressis brevis tantummodo fit, et quidem minutioribus literis, commemoratio; neque eloquentiores sunt Versinskius et Kalendarium Mosquense.
[4] [Reliquæ, in insulam Thasum translatæ, verisimiliter ibidem adhuc servantur.] Thasus autem seu Thassus insula, quo devecta fuerunt sanctorum corpora, jacet in parte septentrionali maris Ægæi seu Archipelagi, oræ Thraciæ inter ostia Nesti et Strymonis fluminum adjacens, Samothraciam spectans ad orientem et ad occidentem brumalem Montem Atho seu Sanctum. Eam diligenter visitavit ante triginta annos Prokesch d'Osten, legatus Austriacus in Græcia, antiquitates profanas et topographicam rationem præcipue investigans [Dell' isola di Taso, in Dissert. della pontificia Academia romana di archeologia, tom. VI, pag. 182 et seqq.; Denkwürdigkeiten und Erinnerungen aus Orient, tom. III, pag. 611 et seqq.] , atque anno 1839 A. Grisebach [Reise durch Rumelien und nach Brussa, tom. I, pag. 210 et seqq.] , ad res naturales maxime attentus, ibique repererunt domos 1020 et incolas fere 6000, Græcos omnes, in 12 pagos divisos. Sed rerum ecclesiasticarum indagine parum aut nihil se detineri passi sunt. Verum quum hæc insula omnium fere minimum a Turcis passa sit, valde verisimile est illic adhuc servari sanctorum martyrum reliquias et forte etiam eorumdem Passionem. Fatendum tamen est Francisco Braconnier, Societatis nostræ presbytero, qui ineunte sæculo XVIII eamdem insulam adiit et præcipua loca peragravit, nihil de eis monstratum esse, licet a populo et clero optime fuisset exceptus [Lettres édifiantes et curieuses, Mémoires du Levant, tom. II, pag. 308 et seqq.] . Neque etiam de eis meminit Ludovicus Lacroix [Iles de la Grece, pag. 572 et seqq.] , qui nuperius collegit quæ de illa insula innotuerunt.
DE S. EUCHARIO, EPISCOPO EJUSQUE SOCIIS MARTYRIBUS IN LOTHARINGIA
ANNO CCCLXII
COMMENTARIUS CRITICUS.
Eucharius, episcopus, martyr in Lotharingia (S.)
Socii, martyres in Lotharingia (SS.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Eucharii memoria in fastis sacris; aliorum sanctorum frater habitus; parentela incerta.
Præsenti mense octobri actum fuit de pluribus sanctis, qui consanguinitatis vinculis inter se conjuncti fuisse in pristina diœcesi Tullensi, [S. Eucharius, diversis diebus laudatus in fastis sacris,] in qua ecclesiasticos honores consecuti sunt, jamdiu perhibentur; die scilicet tertia dictum est de S. Menna, die octava de S. Libaria, die decima sexta de S. Eliphio; atque etiam ad diem octavam in prætermissis memorata fuit S. Susanna; qui omnes non secus ac S. Eucharius, impræsentiarum qualitercumque illustrandus, ex Baccio et Lientrude nati feruntur. Unde fit ut, cum hic ultimo loco veniat, satis futurum sit ut plura, quæ ad eum spectant, tangantur potius quam explicentur. Tribus diversis diebus S. Eucharii nomen fastis sacris inscriptum reperi: die 20 octobris in Breviario Tullensi, anno 1749 jussu episcopi Scipionis Hieronymi Begon editi, et secundum id in Ordine divini officii juxta ritum Tullensem in diœcesi San-Deodatensi servatum pro anno 1830, item in Ordinibus juxta ritum Nancejensem pro annis 1838 et 1839 et in kalendario liturgico diœcesis Nancejensis et Tullensis (hæ enim in unam coaluerunt ab anno 1801) pro anno 1852; die 24 octobris in Catalogo generali sanctorum Ferrarii, qui sibi præluxisse affirmat kalendarium Tullense ineuntis sæculi XVII, et in supplemento Martyrologii Gallicani Saussayi, ubi hæc leguntur: Ipso die (24 octobris) natalis S. Eucharii, episcopi Tullensis et martyris gloriosi, in prædicatione divinæ veritatis et gregis sui tutela a barbaris impie furentibus obtruncati; et demum die 27 octobris in Martyrologiis universali Castellani, in Parisiensi cardinalis de Noaliis et in Ebroïcensi Petri Julii Cæsaris de Rochechouart; in quibus, uti etiam in universali Castellani, qui episcopi titulum addit, hæc legitur memoria: Prope Liberdunum in territorio Tullensi, sancti Eucharii, qui ibidem ut martyr honoratur.
[2] [olim colebatur die 27 octobris, postea die 20 octobris.] Ferrarius insuper in Catalogo generali ad diem 27 septembris habet: Tulli in Gallia S. Eucharii martyris. Ex kalendario et tabulis ecclesiæ Tullensis. Cætera nobis ignota; atque hinc Saussayus ad eamdem diem in supplemento: Tulli Leucorum natalis S. Eucharii martyris, triumpho magis quam historiæ celebritate nobilis. Verum manifesto errore ad diem 27 septembris relatus est beati viri natalis, qui solum 27 octobris signandus erat. Hac enim die, priusquam prædictus episcopus Tullensis Scipio Hieronymus Begon mutasset Tullense Breviarium, agebatur S. Eucharii festum [Benoit de Toul (Picart), Hist. ecclés. et polit. de la ville et du diocèse de Toul, 1707, pag. 210.] ; atque ante omnem hominum memoriam illa die id actum fuisse vel inde constat quod decessores nostri antiquum anni 1535 Tullense Breviarium habebant, in quo id dicta die 27 octobris notabatur [Act. SS. tom. VII Septembris, pag. 378, et tom. II Octobris, pag. 151.] . Ratio autem, ob quam id institutum mutavit Begonius, non obscura est. In literis enim, per quas novi sui Breviarii usum indixit, principii loco statuit quadragesimam, utpote luctuosis pœnitentiæ laboribus sacram, nonnisi ægre martyrum admittere solemnia; quare, inquit, occurrentes per illud tempus festivitates ad aliud magis opportunum transtulimus; exceptis tamen festis S. Joseph et Virginis Annuntiatæ, quibus propter solemnitatem suus religiose locus servatus est. Quum vero die 27 octobris, vigilia SS. Simonis et Judæ, jejunium esset, hujusmodi etiam jejuniorum ratio habenda visa est, saltem sicubi in diœcesi Tullensi sanctus, cujus festum celebrandum fuisset, patronus esset: quocirca S. Eucharius, quem Liberduni patronum esse inferius videbimus, coli jussus est prima die proxime vacua, id est 20 octobris.
[3] [Lectio præcipuas ejus res continens.] Lectio III (officium enim ritus simplicis est), quam novo suo Breviario inserendam curavit Begonius, pleraque continet, non tamen omnia, quæ de S. Euchario disputari possunt, et desumpta esse dicitur ex abbate Ruperto in Vita S. Eliphii apud Surium, ex diplomate Dagoberti I, ex charta Petri de Brixeio etc. Est autem sequens: Eucharius, sancti Eliphii martyris frater, ipse quoque, Juliani apostatæ temporibus, sub Sallustio Galliarum præfecto, pro Christi fide securi percussus fuisse fertur, prope vicum nomine Pompejum, ubi Martha Mosellæ illabitur; unde corpus ejus, a christianis delatum, in Liberdunensi castro sepultum est; cui quidem loco tutissimum fuisse præsidium sacrum hoc pignus, his testatur verbis Dagobertus primus Francorum rex in diplomate ecclesiæ Tullensi concesso: “Locus, inquit, in quo sanctus Eucharius veneratur, obsessus a Vandalis remansit indestructus: ubi Deus excitando potentiam suam salvos fecit multos; et Vandali, passi ruinam magnam, perierunt propter iniquitates suas.” Duodecimo autem sæculo, quum Petrus de Brixeio Liberdunum, antiquissimum Tullensis ecclesiæ castrum, instaurasset, ad loci munimentum, maxime vero, ut ait, ad honoranda gloriosi martyris Eucharii ibidem quiescentis ossa, sub illius nomine ecclesiam construxit. Sacræ beati martyris reliquiæ, sexaginta post annos ab Ægidio de Sorcejo, Tullensi episcopo, translatæ et in pretiosiori theca repositæ, a Lutheranis, confracta arca, decimo sexto sæculo concrematæ sunt.
[4] [In Passione S. Eliphii aliisque monumentis] Neminem porro novi qui de S. Eucharii vita quidpiam tradiderit ante sæculum XI, quo scripta est antiquior S. Eliphii Passio; sæculo XII ineunte meliori latinitate donata a Ruperto, abbate Tuitiensi. Leguntur autem in ea sequentia [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 812.] : Ferunt qui ejus (Eliphii) progeniem non ignorant, quod vir Deo plenus quatuor habuit germanos, in omni sanctitatis perfectione per cuncta sibi simillimos, sanctissimum videlicet episcopum nomine Eucharium, qui cum palma martyrii susceptus est in paradisum. Corpus ejus sanctissimum in castrum ad Liberdum * est conditum; castissimas etiam tres virgines per omnia Christo devotas, quarum nomina lectioni placet inseri. Menna dicitur prima sacra virgo et monacha ad Porses est condita; secunda nominabatur Libaria, monacha et martyr, in civitate Grandi fuit sepulta; tertia, monacha similiter et martyr cognomine Susanna, in Campania est sepulta. His Acta S. Mennæ, quæ proculdubio multo recentiora sunt, et inscriptio Pompejana, quam sæculo XIII positam fuisse P. Benedictus conjicit sed quæ multo recentioris videtur esse ætatis, adjiciunt SS. Odam et Gontrudem aut Gertrudem [Ibid. tom. II Octobris, pag. 151.] et alii [Cfr ibid. pag. cit.] alias. Breviarium Tullense, anno 1535 typis expressum, in lectione VII de S. Euchario in sororum numero consentit cum Passione S. Eliphii et in parentum nomine cum Vita S. Mennæ et inscriptione Pompejana [Ibid. pag. cit. et ap. Benoit de Toul, pag. 211.] . Hi autem parentes Bactius et Lientrudis seu Lieutaudis fuisse dicuntur et habitasse Solecisii seu Solimariacæ, vulgo Soulosse, in pago Sanctensi * [Acta S. Mennæ, tom. II Octobris, pag. 157.] .
[5] [plura traduntur incerta de ejus consanguineis.] Quid? ex Catalauniæ regio prosapia fuisse perhibentur in memorata epigraphe Pompejana; quod non omnino displicuit Browero [Annales Trevirenses, lib. IV, num. 114, tom. I, pag. 247.] , neque etiam Bueo [Acta SS. tom. II Octobris, pag. 151.] , quoniam Ammianus tot celebrat regulos et regales, tunc passim in civitates non modo receptos, sed præcipuos etiam militiæ consecutos honores; ex quorum genere Lientrudis forte prodiit. Verum ut mittam Ammianum loco [Lib. XVIII, cap. 3.] , quem cogitabat Browerus, loqui de regibus Allemannorum ad dextram Rheni ripam positis, inscriptio illa non ejus est ætatis ut fidem ullam mereatur; et certe si traditio de regio genere SS. Eliphii, Eucharii et sororum sæculo XI jam invaluisset, ea in Passione S. Eliphii fuisset recepta. Præterea, quum optima non adstipulantur monumenta, nemo prudens probarit regales sanctorum origines; quandoquidem vulgus, videns sanctorum et sanctarum imagines diadematibus coronatas, semper pronus esse debuit ad æstimandos eos fuisse reges aut reginas: quod jam in Commentario de S. Tryphonia [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 321.] , in quo plures sanctæ, imperatrices creditæ, collectæ fuerunt, potuisset animadverti: et certe si quis oculos conjiciat in imagines sanctarum, quas Perret in cœmeteriis subterraneis Romanis reperit et pinxit, id unum mirabile est non plures habitas fuisse reginas et imperatrices. Sed quid hæc prosequor? jam in Commentario de S. Eliphio [Ibid. pag. 815.] mentem meam aperui, scilicet fraternitatem SS. Eliphii, Eucharii et sororum, et multo magis Baccii et Lientrudis parentelam inde ortam fuisse videri, quod ii sancti in eadem regione coluntur; et plane multa hujusmodi exempla sunt, v. g. duodecim fratres martyres, de quibus ad diem 24 octobris plura disputavi in Commentario de S. Felice Tubzocensi. Id unum addam nomina alia germanicæ originis esse v. g. Eliphius [Ibid. pag. 799 et 800.] , Lientrudis, Oda et Gontrudis; alia romana seu græca v. g. Eucharius; alia hebraica ut Susanna; ita ut ii sancti ne ad eamdem quidem gentem pertinere videantur. Atque hac animadversione omnino subvertitur vetus Hibernorum persuasio [Usserius, Britannic. eccl. antiquit. pag. 410.] omnes hos sanctos natione Scotos aut Hibernos fuisse. Sed hæc quoque stare non potest, quoniam nititur dumtaxat auctoritate Cratepolii [De Germaniæ episcopis et doctoribus, pag. 52.] ; qui dixit S. Eliphium filium regis Scotiæ fuisse, quia Coloniæ maxime colebatur in S. Martini Scotorum cœnobio. Sed de hac re in S. Eliphio [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 815.] diximus; eumque errorem hoc loco intactum prætermisissemus, nisi Joannes Lynch [Cambrensis eversus, tom. III, pag. 408, edit. 1851.] , qui et Gratianus Lucius, S. Eucharii exemplo singulariter usus fuisset ad ostendendum Hibernos martyrii non esse pavidos. Melioribus telis hac in parte defendere se possunt Hiberni.
[Annotata]
* Liberdunum.
* Le Saintois.
§ II. An episcopus fuerit S. Eucharius; an idem qui S. Eucharius Trevirensis; utrum Grandi, an Tulli fuerit episcopus. De archidiaconatu Blesiensi controversia.
[Episcopus fuisse legitur S. Eucharius et quidem Grandi apud Leucos.] At si parum fidendum sit narrationibus de S. Eucharii genere, quam reliquis traditionibus dabimus fidem? Dicemusne eum fuisse episcopum ut sæculo XI certissime tradebatur, an contra sequemur scriptores breviarii anni 1749 aliosque qui ex ejus actis episcopatum ejus expunxerunt? Quodsi episcopus fuerit, utrum Grandi an Tulli, ut alii aliter tradunt? Fecitne martyrium annon? Si fecerit, an imperante Juliano Apostata, an alio tempore? Imprimis prorsus negare aut in dubium vocare non ausim S. Eucharii episcopatum. Verba Passionis S. Eliphii, quæ num. 4 dedimus, ea de re plane luculenta sunt, neque dubium ullum exortum fuisse videtur ante sæculum XVII. Certe Rupertus, qui illam S. Eliphii Passionem sæculo XII meliore forma edidit, scripsit S. Eucharium episcopali functum honore [Ap Surium, Vitæ SS. Octobris, pag. 246, edit. 1618.] . In Breviario Tullensi, quod annis 1512 et 1513 typis excudi jussit Hugo des Hazards, Tullensis præsul, lectio VII de S. Euchario ab his incipit verbis [Ap. A. Digot, Mémoire sur l'épiscopat de S. Eucaire, in Diario l'Espérance, courrier de Nancy, 1841, 1, 8 et 15 juillet.] : In ea siquidem urbe, Grandi nomine, præclarissimus vir Eucharius Deo dilectus, Dei disponente gratia, fuerat episcopus ordinatus; in Missali autem, anno 1550 impresso, Gradualis de S. Euchario sequens est initium [Ibid. loc. cit.] : O pie pastor ovium, urbis Grandis et finium, nostrum pasce collegium… Coronam gloriæ, triumphator Eucari, digne promeruisti; in Prosa vero, quæ pone venit, hæc habes [Ibid. loc. cit.] :
Hic ubi Grandi præfuit,
Ibi vita resplenduit;
in Breviario demum, excuso anno 1593 atque iterum 1628, hymnus de S. Euchario ad vesperas hæc complectitur [Ibid. loc. cit.] :
Sanctum tamen Eucarium
Ac virtutum opificem
Urbs Grandis et confinium
Habuit in pontificem.
[7] [Dubitari nequit quin episcopus fuerit.] His sane opponi potest S. Eucharium ferri medio sæculo IV floruisse; antiquissimum monumentum septem sæculis esse posterius; eodem potissime niti traditionem de ejus fratre et sororibus germanis, quam tamen minimi fecerimus et alia id genus. Re quidem vera ita est; atque libens addam alios plures sanctos, qui numquam fuere episcopi, postea tamen episcopos habitos fuisse et eo nomine cultos: cujus rei (ut alia omittam) singulare exemplum habes in S. Benedicto Quinciacensi, de quo ad diem 23 octobris disputavimus. Verum, licet hæc ita sint, nemo prudens eam ob causam dubitaverit de S. Eucharii episcopatu. Quum enim cultus S. Eucharii antiquissimus sit, ut inferius dicemus, atque in officiis divinis passim semper discrimen observatum fuerit inter episcopos et alios sanctos, non facile supponendum est temporis diuturnitate hominumque levitate immutationes inductas fuisse, adeoque has immutationes (sicubi objiciendæ videantur) demonstrandas esse certis documentis, nequaquam autem vanis conjecturis et nudis divinationibus obtrudi posse: secus si fiat, nulla amplius erit librorum liturgicorum historica auctoritas, quam cordati omnes venerantur. Alia scilicet omnino res est ex illis libris definire utrum aliquis fuerit episcopus et martyr, annon; quæ ex officiorum forma, saltem ex Missa, colligi queunt: alia episcoporum et martyrum inde demonstrare gesta; hæc enim eo sæpe illata sunt ex vulgi rumoribus seu etiam ex doctiorum conjecturis, quæ pedetentim receptæ fuerunt ab omnibus pro rebus indubiis et certis. Ab his facile discedi posse manifestum est; ab illis item ut fiat nulla proba suadet ratio.
[8] [Ferventibus apud Leucos litibus de exemptione aliquot ecclesiarum,] Jam si episcopus fuit S. Eucharius, quo in loco sedem suam habuit? Hæc controversia multo difficilior et a pluribus agitata. Extremo sæculo XVII jam pridem communis erat sententia S. Eucharium non Tulli, sed Grandi sedisse, qui locus ad occidentem hiemalem Tulli jacet inter Matronam * et Mosam, ad fontes orientales rivi Odornæ seu Ornæ *, ad lævam viæ qua Novocastro * itur Barumducis. Quum autem illo ævo in partibus istis controversiæ ortæ essent de abbatiarum aut capitulorum aliquot territoriis exemptis, maxime capituli S. Deodati, qui ab abbatiarum et capitulorum stabant partibus, studebant Tullensis cathedræ elevare gloriam et antiquitatem, quemadmodum, qui episcopis Tullensibus favebant, abbatiarum et capitulorum jura et dignitatem conabantur deprimere. Utriusque partis in hoc negotio manifestum peccatum est. Abbatiarum et maxime S. Deodati capituli exemptio et jura tam luculenta erant, ut nil magis; verum nequaquam hæc pendebant a Tullensis sedis antiquitate, quum certo certius episcopi sedem suam Tulli constitutam habuerint, priusquam cogitatum fuisset de erigenda ulla abbatia aut capitulo, quæ illo ævo adhuc exstarent; ita ut frustra omnino illa de re ageretur. Sed non minus peccabant Tullensium episcoporum patroni, qui certissima privilegia vocabant in controversiam. Verum illa tum erat communis mentium inclinatio ut per fas et nefas bellum indiceretur exemptorum locorum juribus; quo piaculo se maculabant optimi etiam episcopi.
[9] [de S. Eucharii episcopatu multi conscripti fuere libri, et nuperius etiam aliquot commentarii.] Utut id est, primus in arenam descendit Franciscus Riguet, vir vere eruditus, deditque in lucem anno 1701 et 1707 typis Nancejensibus Systema chronologicum episcoporum Tullensium [Système chronologique et historique des évêques de Toul, in-12.] . Ut Riguetius aliquando inter Præmonstratenses versatus fuerat, ei achatem se dedit Carolus Ludovicus Hugo, ejusdem instituti præclarus alumnus et historicus; atque hic scripsit præfationem, quæ priori editioni Riguetii libri præfixa est. In utraque autem illa scriptione eo collimatum est ut ostenderetur S. Eucharium Grandi suam habuisse sedem et postea tantum, quum nempe sæculo V Grandis destructa est, institutam fuisse Tullensem cathedram. Adversus eas lucubrationes sub persona Antimonis surrexit Delisle junior, aut (ut alii volunt) Nicolaus Clement, domo Tullensis et bibliothecæ regiæ Parisiensi præfectus, data in lucem Defensione antiquitatis civitatis et sedis episcopalis Tullensis [Défense de l'antiquité de la ville et du siége épiscopal de Toul, Paris, 1702.] . In Clementis partes paulo post inclinavit Tullensis historicus P. Benedictus Picard, vulgo Benoit de Toul, ita tamen ut quidem expungere velle videatur cathedram Grandensem et S. Eucharii episcopatum [Histoire de Toul, pag. 149 et 210.] , sed simul ut S. Mansuetum, quem statuit primum Tullensem fuisse episcopum, medio sæculo IV aut potius circa annum 400 floruisse innuat [Ibid. pag. 149.] ; eamdemque fere sententiam secutus est Calmetus [Histoire de Lorraine, 2e édition, tom. I, col. XXIX et seqq. et col. 202 et seqq.] . Hæc vero quum pro more suo in priore suæ Historiæ Lotharingiæ editione moderate fecisset, non tamen evasit Tullensis ecclesiæ defensorum censuras, tum quod non satis antiquam fecisset Tullensem cathedram, tum maxime quod ad illorum opinionem non accommodasset historiam abbatiarum S. Deodati, Senonensis, Medii Monasterii, S. Apri et Stivagii; quare surrexit adversus eum Brulerius, postea Tullensis archidiaconus, qui anno 1727 typis Tullensibus excudi jussit Defensionem ecclesiæ Tullensis [La défense de l'église de Toul, in-4°, Toul, 1727.] et anno 1746 Observationes in animadversiones R. P. Domni Augustini Calmeti seu prosecutionem Defensionis ecclesiæ Tullensis [Réflexions sur les remarques du R. P. Dom Augustin Calmet, abbé de Senones, pour servir de suite à la défense de l'église de Toul, in-4°, Toul, 1746.] ; ad quod utrumque opus respondit Calmetus in Dissertatione singulari de episcopis Tullensibus, præmissa primo tomo posterioris editionis Historiæ Lotharingiæ, anno 1747 in lucem datæ. Quievit deinde illa controversia, donec anno 1841 renovata est a cl. v. Dufrene, causidico Tullensi. Edidit autem hic de eo argumento scriptionem tum in Commentariis antiquariorum Galliæ, tum in diario Nancejensi [L'Espérance, num. 79.] , tuitus Clementis et Calmeti partes eorumque usus argumentis. Paulo post Augustus Digot contrariam sententiam propugnavit et adversariorum rationes infirmare conatus est [Ibid. 1841, 1 et 8 juillet.] ; quo in opere ei dein suppetias tulit R. D. Marchal, parochus in Heillecourt [Ibid. 1841, 15 juillet.] .
[10] [Licet multa suadeant S. Eucharium, a Tullensibus et Trevirensibus cultum, unum virum esse,] Quid porro de illis statuendum videbitur? Priusquam ad id quæsitum qualecumque responsum dem, non possum non aperire angorem, quo, dum Commentarium de S. Eliphio et præsentem de S. Euchario scriberem, mens mea continuo tentata fuit, scilicet S. Eucharium, episcopum, a Tullensibus cultum, eumdem esse ac S. Eucharium, primum Trevirensem præsulem: et licet Bueus [Acta SS. tom. II Octobris, pag. 153.] scripserit inepte confusum iri Eucharium Tullensem cum Trevirensi, liquidum est vel ex hac sola ejus animadversione eamdem opinationem animo ejus obversatam esse. Et quidem pristina Tullensis diœcesis, utpote pars Belgicæ primæ, continebatur provincia ecclesiastica Trevirensi; unde procul dubio S. Eucharius Trevirensis fidem in ea regione propagavit aut curavit propagandam. Deinde ut Trevirenses videntur episcoporum suorum catalogum auxisse nominibus, ad alias sedes pertinentibus, sic nil mirum erit si Tullenses crediderint S. Eucharium Trevirensem suæ diœcesis fuisse episcopum; et quum tamen in antiquis catalogis nomen ejus non legeretur, pronum erat ut Grandi, cujus pristinum splendorem ex ruderibus perspectum habebant, eum sedisse arbitrarentur. Et demum quod nomen ejus a catalogis illis abest, argumentum inde depromi posse videtur eum neque Grandi, neque Tulli sedisse, adeoque alius sedis fuisse episcopum; quandoquidem, ubi intra unius ejusdemque diœcesis limites cathedra episcopalis ab uno loco transfertur ad alium, episcoporum series eam ob causam non rumpitur aut nova non incohatur. Opponi quidem potest natales esse diversos, S. Eucharium videlicet Tullensem olim cultum fuisse die 27 octobris, Trevirensem vero die 8 decembris. Verum quis huic diversitati, ex reliquiarum translatione aut templi dedicatione forte ortæ, fidere ausit? Nam non unum natalem seu festum habuit S. Eucharius Tullensis: in inscriptione gallica Pompejana, quam inferius recitabimus, depositus dicitur X kalendas majas seu die 22 aprilis; translationis vero festum agebatur Liberduni V kalendas majas seu die 27 aprilis [Benoit Picard, Histoire de Toul, pag. 210.] ; et demum, ut initio vidimus, alia festivitas celebrabatur die 27 octobris; ita ut argumentum, deductum ex natalium distantia, impræsentiarum tanto minus firmum sit quanto plura S. Eucharii Tullensis fuerint festa.
[11] [aliter tamen statuendum est propter duorum corporum ab antiquissimis temporibus exsistentiam.] Adeoque nil dubitans S. Eucharium Tullensem et Trevirensem unum eumdemque dicerem esse virum, nisi ineluctabilis obstaret ratio, ex duorum corporum ab antiquissimis temporibus conservatione repetita: neque opponi potest utrobique partem tantum ossium fuisse depositam, quum illo ævo vix aut ne vix quidem apud latinos in more esset positum sacra ossa distrahere [Cfr Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 935.] . Porro, ut inferius videbitur, a sæculo saltem VI servatum est in Tullensi diœcesi S. Eucharii corpus, dum alterum studiose custodiretur Treviris. De hoc testimonia habemus, alia Normannorum invasione antiquiora, alia recentiora; quod ideo animadvertimus quod nonnulli plane flocci faciunt hæc posteriora documenta, quasi ex nudis S. Matthiæ monachorum fictionibus constarent. In Vita S. Maximini, edita a decessoribus nostris [Ibid. pag. 22.] , quam omnes etiam Hontheimius [Hist. Trevirensis diplomat. tom. I, pag. LVIII.] fatentur sæculo VIII conscriptam fuisse, de ejus funere apud Treviros hæc narrantur: S. Paulimus igitur, civitatis antistes, in basilicam S. Joannis, quam antecessores ejus ædificaverant, ferri eum imperavit. Videlicet SS. Eucharius, Valerius atque Maternus alium illic præparaverunt sibi locum ad quiescendum: ibique vir beatissimus in ecclesia, cujus superius meminimus, honorifice conditus est. At sancti Eucharius, Valerius, Maternus ex altera quiescunt parte civitatis, infra ecclesiam, quam sibi procul a civitate mirabili construxerunt opere. Duobus fere sæculis antiquior S. Gregorius Turonensis, in Vitis Patrum, capite XVII, agens de S. Nicetio, Trevirensi præsule, hæc refert [Opp. S. Gregorii Turonensis, col. 1237.] : Cum autem lues inguinaria Treviricum populum in circuitu valde vastaret … factus est sonus de nocte magnus … Audita est in medio rumoris vox una cæteris clarior, dicens: “Et quid hic, o socii, faciemus? Ad unam enim portam Eucharius sacerdos observat, ad aliam Maximinus excubat, in medio versatur Nicetius: nihil hic ultra prævalere possumus.” Hæc scilicet locuti dæmones, quod S. Nicetius vivus in media civitate seu templo cathedrali oraret, et SS. Eucharius et Maximinus extra obversas portas, ille ad occidentem, hic ad orientem, mortui quiescerent. Supersedeo referendis monumentis recentioribus; quæ singulari diligentia indicavit Waitzius in editione Gestorum Trevirorum [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VIII, passim.] . Hæc enim quum a S. Matthiæ monachis, non secus ac pleræque Vitæ sanctorum Trevirensium, collectæ fuerint, multus in omnibus eorum scriptis de S. Euchario Trevirensi ejusque corpore est sermo; quandoquidem ipsimet constituti essent in suburbana cœmeteriali basilica, prius S. Joannis dicta, dein S. Eucharii, postea SS. Eucharii et Matthiæ, et demum S. Matthiæ, quia hujus apostoli reliquiæ sæculo IV illuc illatæ fuisse dicebantur.
[12] [Plurima favent ut S. Eucharius dicatur Grandi fuisse episcopus;] Alius itaque est S. Eucharius, Trevirensis episcopus, alius S. Eucharius episcopus, cultus a Tullensibus. Unde quæstio redit cujus demum sedis hic episcopus fuerit, utrum Grandensis, an Tullensis. Equidem luculente profitebor me hic hærere quam maxime. Numero 6, ubi ostendimus S. Eucharium vere fuisse episcopum, plura loca recitavimus, quibus traditur Grandi suam habuisse sedem; atque hæc potissima sunt argumenta, quibus sedis Grandensis defensores nituntur. Addunt in Passione S. Eliphii [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 812.] legi maximam longitudine et latitudine urbem fuisse, turribus et muris tunc temporis munitissimam, nomine videlicet Grandem; hæc verissime dicta esse, quippe quæ manifesta sint ex reliquiis [Vide Mappam topographicum Grandis ap. Caylus, Recueil d'Antiquités, tom. VI, pag. 349.] : superesse nempe partes aquæductus, quo ex longinquo adducebantur necessariæ aquæ; immensum ibidem fuisse amphitheatrum, cujus axis major metra longus erat centum triginta septem aut octo, minor sexaginta et unum; repertos ibi fuisse multos numos primorum imperatorum, scilicet Neronis, Vespasiani, Faustinæ junioris, Commodi, Septimiique Severi, et inscriptiones cum alterius Antonini nomine; anno 1808 ibidem detectum fuisse carcerem publicum, in quo compedes ænei reperti, catenæ et quinque cadavera; balnea publica ibidem inventa similiter; et vix alicubi fodi posse terram, quin appareant sepulcra, statuarum, zophororum, capitellorum aliarumque id genus rerum fragmina; verbo immensum hujus oppidi ambitum colligi posse ex superstitibus vestigiis [Benoit Picard, Histoire de Toul, pag. 110; D. Calmet, Histoire de Lorraine, tom. I, pag. XXXVII; Caylus, Recueil d'Antiquités, tom. III, pag. 429 et seqq.; tom VI, pag. 349 et seqq.; A. Digot, l'Espérance, courrier de Nancy, 8 juillet 1841; Valckenaer, Géographie ancienne des Gaules. tom. I, pag. 533 et 534.] ; viam stratam, qua Nasio * ibatur Noviomagum *, per Grandem deductam fuisse, adeoque nil obstare quin hic locus præcipuum Leucorum oppidum fuerit; fieri itaque potuisse ut ibidem sedem suam habuerit S. Eucharius; dum autem id oppidum floreret, exiguum valde fuisse Tullum; ejus ambitum, quem Calmetus notavit in Tullensi mappa, primo Historiæ suæ Lotharingicæ tomo inserta, tam parvum fuisse ut eo vix bis mille quingenti incolæ continerentur; videri castellum tantum fuisse; unde viam, quæ pristinum adhuc dissecat oppidum, etiam nunc dici Micastel seu Michate [A. Digot, loc. cit. Cfr Benoit Picard, pag. 16.] ; videri itaque Tullum non prius factum esse Leucorum caput et episcopi sedem, quam Grandis a barbaris destructa fuerit.
[13] [alia favent Tullo; quæ tamen] Verum, licet ambigi non possit quin Tullum illo ævo valde brevibus constringeretur mœnibus, [dicuntur de archidiaconatu Blesiensi, quo Grandis continebatur et quam volunt olim Trecensis diœcesis partem fuisse,] indubium tamen est eam Leucorum civitatem fuisse. Ptolemæus enim, qui sub Hadriano et Marco Aurelio Antonino floruit: Sub his, inquit [D. Bouquet, Recueil des historiens francais, tom. I, pag. 77.] , scilicet Mediomatricibus, et Rhemis sunt Leuci, et civitates eorum Tullum, Nasium; ita ut non minus ante barbarorum irruptiones quam temporibus Honorii Augusti civitas Leucorum Tullo fuerit (verba sunt Notitiæ imperii) [Ibid. pag. 123.] . Dein Tulli situs multo melior fuit quam Grandis. Tullum enim super Mosellam positum erat et duabus secabatur viis publicis; altera qua Andomaturo * Divodurum *; altera qua Remis aut propius Nasio ibatur Andesinam [Valckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. III, pag. 86 et seqq.] , atque hinc forte Argentoratum. Adde Grandim ab omnibus antiquis scriptoribus fuisse ignoratam. Opponunt præterea Grandim ne videri quidem olim sitam fuisse in Leucorum territorio aut diœcesi Tullensi, sed potius in Lingonensi, immo Trecensi: quod ita conficiunt. Grandis, inquiunt, continebatur archidiaconatu Blesiensi; qui quum olim pars diœcesis Trecensis esset et divisiones ecclesiasticæ et maxime diœceses pristinos populorum terminos repræsentarent, hinc fit ut Grandis Tricassinis adjudicanda sit, nequaquam autem pertinuerit ad Leucos.
[14] [licet aliter judicarit B. Paschalis II,] Nituntur autem sequenti diplomate [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. CXXIV.] , quod quia fere incognitum est hic damus: Paschalis episcopus, servus servorum Dei, Tullensis ecclesiæ episcopo Piboni et canonicis salutem et apostolicam benedictionem. Pro archidiaconatu Blesiensi querelam adversus vos a Trecensibus clericis in concilio (Trecis [Labbe, Collect. concil. tom. X, col. 738] mense aprili anni 1104 [Mabillonius, Annal. Bened. lib. LXX, num. 75 – 79.] celebrato) motam audivimus; cui nimirum concilio frater noster Richardus, Albanus episcopus, tunc temporis nostræ auctoritatis vices præferens, præsidebat. Cæterum querelam ipsam, judicantibus venerabilibus episcopis, qui in eodem consilio considebant, facile consopitam juste legaliterque cognovimus. Cum enim venerabilis Hugo, nunc Catalaunensis episcopus, quondam vester canonicus Tullensis, ecclesiæ possessionem quadragenariam et longe supra canonice probare paratus affuerit, Trecenses e regione interruptionem legalem a se factam ostendere nullatenus potuerunt. Data igitur ex episcopali judicio sententia est ut Blesiensis archidiaconatus, omni deinceps remota pulsatione Trecensium, omnino quiete et integre in jure Tullensis ecclesiæ permaneret. Quam profecto sententiam, et tertiam qui præsentes affuerant relationibus intimatam, et litterarum quæ penes idem concilium conscriptæ sunt præsentatione contentam, nos quoque, largiente Domino, litteris præsentibus confirmamus, et Blesiensem archidiaconatum ecclesiæ [Tullensi] jure ac possessione perpetua tenendum servandumque saucimus. Data per manum Joannis diaconi ac bibliothecarii II kal. februarii, indictione XIIII, (anno Christi 1106).
[15] [nullius momenti sunt ad solvendam propositam quæstionem.] Sed argumentum, quod inde petitur, valde infirmum est. Imprimis divisio diœceseon in archidiaconatus non tantæ est antiquitatis, ut inde pristinorum pagorum minorum tuto intelligi possit circumscriptio [Cfr Guérard, Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 87 et seqq.] ; et quidem in pristina diœcesi Tullensi raro archidiaconatus conveniebant cum pagis minoribus. Deinde valde varia fuit fortuna politica illius regionis, quæ archidiaconatus Blesiensis seu Risnellensis dicta est et varios minores pagos aut pagorum partes complexa est; ita ut integer commentarius facile de ea conscribi possit: quamobrem quum sæpius ecclesiasticæ res politicas secutæ sint, valde incerta sunt ea omnia, quæ tanta varietate nituntur. Tertio olim in diœcesi Tullensi octo erant archidiaconatus, nempe Tullensis, Portensis, Vitellensis, Risnelliensis seu Blesiensis, Vosgiensis, Linegensis, Gondulfi Curtis et Barriducis; qui duo posteriores aliquando suppressi sunt eorumque territorium aliis additum [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 164.] . Porro Gondulfi Curtis archidiaconatus videtur fere cepisse ambas Ornensis seu Odornensis pagi partes, de quibus in divisione imperii, anno 870 facta, hæc leguntur: Ludovico, regi Germaniæ…, Odornense quod Bernardus habuit, seu pars orientalis, pago Tullensi contigua…, Carolo Calvo… Odornense quod Tetmarus habuit, seu pars occidentalis, pago Bassiniacensi tum non valde lato finitima; ita ut Odornensis pagus tunc complecteretur præter territoria, ad fontes Ornæ seu Adornærivi posita, etiam pagum Vallium, quo Vallis Colorum * continetur, adeoque circumscriberetur finibus pagi Tullensis ad orientem vernum, pagi Solimaricensis * ad orientem hiemalem, pagi Bassiniacensis ad meridiem et occidentem hiemalem, pagi Barrensis ad occidentem vernum et æstivum et pagi Virdunensis ad septentrionem [Wastelain, Description de la Gaule Belgique, edit. 1778, pag. 271 et 272.] . In eo itaque pago, cujus præcipua pars vulgare nomen adhuc servat Pays d'Ornais, sita erat Grandis, licet aliqui velint hunc locum partem aliquando fuisse pagi Solimaricensis * [Benoit Picard, pag. 111.] , ad fontes fere Mosæ et Mosunæ * siti. Quarto archidiaconatus Blesiensis vix videtur ad dexteram Matronæ * ripam porrectus fuisse, adeoque Tullensis decanatus dicebatur seu pars archidiaconatus Risnelliensis. Quinto Lifou Majus et Minus, quod Trecensibus propius erat quam Grandis atque etiam archidiaconatu Blesiensi seu potius Risnelliensi continebatur, in Historia episcoporum Antissiodorensium, quam sæculo X scripsit Herricus, dicitur Lufaous in pago majori seu diœcesi Tullensi [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 430. Cfr Lelong et Fevret de Fontette, Bibliothèque historique de la France, tom. I, numm. 494, 521 et seqq.] ; ita ut multo ante B. Paschalis II tempora, immo ante omnem hominum memoriam tractus ille diœcesis Tullensis pars fuerit. Sexto demum S. Libaria, quæ Grandi plurimum culta fuit, in diœcesi Trecensi numquam honores assecuta fuisse videtur ecclesiasticos; contra in diœcesi Tullensi. Frustra itaque tentant ex B. Paschalis II diplomate demonstrare Grandim intra Tullensis diœcesis limites sitam non fuisse. Præterea etiamsi id daretur, nequaquam hinc confieret S. Eucharium Grandi suam non habuisse sedem, sed solum eum versatum esse extra diœcesim Tullensem.
[16] [Lectiones antiquæ Tullenses non magnipretii. Quæritur utrum olim territorium Leucorum non in duas divisum fuerit diœceses.] Hæc itaque omnia multo minus gravia sunt quam nonnulli opinantur. An itaque eundum in sententiam eorum qui S. Eucharium Grandi episcopum fuisse affirmant? Non dixerim. Si enim olim in pluribus libris liturgicis dicebatur Grandensis episcopus fuisse, in aliis v. g. in Breviario Tullensi, quo usus est Gononus [Vitæ Patrum Occidentis, pag. 225.] , dicebatur fuisse episcopus Leuchorum, quo nomine episcopus Tullensis medio ævo certissime intelligebatur; in aliis autem tradebatur Tulli scholas rexisse, quas Constantinus Magnus ibidem constituisset [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 209.] . Dabo quidem facile id inventum fuisse, quoniam memoria superesset scholas in hac civitate plurimum olim floruisse [Launoyus, de Scholis celebrioribus, cap. 37, Opp. tom. IV, part. I, pag. 42 et 43.] ; sed id quoque dandum valde instabilem fuisse de episcopatu Grandensi S. Eucharii traditionem, ut tam facile alia traditio contraria admissa fuerit. Animadvertendum etiam est sæculo IX invaluisse opinionem S. Mansuetum primum fuisse Tullensem episcopum; quo quum antiquior fuisse videatur S. Eucharius, hinc pronum erat ut non Tullensis diceretur fuisse episcopus, sed alius loci, nempe Grandis. Quare in mediis illis tenebris malo nil definire quam manifestum erroris periculum incurrere. Id unum tenendum eum episcopum fuisse et martyrium fecisse in diœcesi Tullensi; nisi quis malit statuere Leucos primis temporibus divisos fuisse in duas diœceses, quippe qui (ut testis est Ptolemæus) duas haberent civitates Tullum et Nasium; Grandim, quæ non secus ac Nasium inter Mosam et Matronam jacet, successisse Nasio; in hac parte Leucorum episcopum fuisse S. Eucharium; postea diœcesim Nasiensem seu Grandensem additam fuisse Tullensi, quemadmodum de aliis quoque Belgicæ diœcesibus factum est; facile id fieri potuisse quum Nasium et Grandis a barbaris destructæ fuere, adeoque, veteri disciplina statutum fuisse ut vicini episcopi viduas ecclesias procurarent; quo pronum fuisse ut paulatim unio fieret. Atque has plane conjecturas probarem, si me meliorem haberent auctorem. Venimus jam ad tempus quo S. Eucharius truculentam mortem pro Christo obiit.
[Annotata]
* Marne.
* Orne.
* Neufchateau.
* Naix dans la Meuse,
* Neufchateau
* Langres
* Metz
* Vaucouleurs
* Soulossois
* Le Soulossois
* Le Mouzon.
* La Marne.
§ III. Quo tempore et loco S. Eucharius martyrium fecerit. Nupera retectio fortuita sepulcrorum ejus sodalium.
[S. Eucharius martyrium subiit imperante Juliano,] Quo itaque tempore martyrii palmam accepit beatus vir? Omnia quæ supersunt monumenta clamant id tempore Juliani apostatæ contigisse; quin etiam in antiquis Passionibus SS. Mennæ, Libariæ et Eliphii fertur Julianus ipsemet sanctos interrogasse eosque capitali sententia damnasse; idemque de S. Euchario fecisse ferunt. Ast, ut in commentario de S. Eliphio satis superque demonstravimus [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 802 et 803.] , Julianus anno 361 christianam religionem publice adhuc sequebatur; post id tempus in agrum Tullensem amplius non venit; et, quod præcipuum est, gentiles ritus non prius publice adhibuit aut christianis adversarium se ostendit quam ex Galliis excessisset. Quum tamen passim colantur in Galliis sancti, qui Juliano imperante vitam pro Christo dedisse dicuntur, contendunt nonnulli a Sallustio præfecto generalem in Galliis suscitatam fuisse persecutionem, qua Tullenses etiam martyres perierint; verum hæc sine ullo vade proponi in citato commentario ostendimus [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 803 et 804.] . Hinc, (nisi quis credat hæc martyria Juliano afficta fuisse vulgi rumore, quod exoso viro, cujus præsentiæ in illis partibus memoria supererat, facile cædes tribuantur), reliquum est ut dicantur magistratus aut copiarum duces, Juliani favores aucupantes, truculente egisse in S. Eucharium uti et in S. Eliphium aliosque. Neque a Juliani temporibus dimoveri posse videtur S. Eucharii martyrium; id enim fert traditio a sæculo saltem IX; et, quod præcipuum est, in ejus sociorum cœmeterio detectus est non ita pridem Constantis, Constantini Magni filii, numus quemadmodum paulo infra explicabimus; quare nisi dicatur tumulus, in quo is numus repertus est, aliis postea accessisse (quæ parum probabilis divinatio est), necessario statuendum est immensam hanc cædem Juliani ævo fuisse factam; quum alio tempore christianorum persecutio non fuerit. Profitebor tamen me nequaquam adversari Tullensibus, qui crediderint multo ante Constantini tempora fidem christianam apud Leucos cognitam fuisse et propagatam. Cæterum ad diem 17 octobris in Commentario de S. Florentino, episcopo Trevirensi et Tungrensi, plurimus hac de re sermo institutus fuit.
[18] [in Pompania villa, ut inscriptiones, affixæ S. Eucharii eremitorio,] Vix quæstio esse potest de loco in quo S. Eucharius martyrio coronatus est: id factum esse Pompejæ seu in Pompania villa plane certum est. Jacet hic vicus ad ripam sinistram Mosellæ inter Liberdunum et confluentes dicti fluvii et Mortæ ad septentrionem Nanceji, a quo duas leucas distat, tres vero a Mussiponte [Cfr de hoc vico d'Expilly, Dictionnaire géographique de France, V° Pompey; Dictionnaire universel de France, V° Pompey; Grille de Beuzelin, Rapport sur les monuments historiques des arrond. de Nancy et de Toul, pag. 44 et 45.] . Parva olim ibidem exstabat ecclesia, S. Eucharii memoriam servans, quam anno 968 S. Gerardus, Tullensis episcopus, parthenoni de Buxeriis * dono dedit et quæ sæculo XVIII ampliori forma a fundamentis denuo ædificata est [Cfr Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 210, et Grille de Beuzelin, loc. cit.] . Ad orientem æstivum ejus templi et ad dexteram viæ stratæ, qua Nancejo Mussipontem itur, aliud monumentum cernitur multo propius ad S. Eucharium pertinens; sacellum scilicet, etiam eremitorium dictum, olim sub ditione capituli Liberdunensis [Benoit Picard, Pouillé du diocèse de Toul, tom. I, pag. 276.] , nunc ruinam trahens et ante annum 1312 [Mittheilungen a. d. Gebiete der Kirchlichen Archäologie und Geschichte der Diöcese Trier, 1 fasc. 1856, pag. 56.] conditum in ipso loco in quo sanctus martyr sanguinem profudisse traditur. In exteriori pariete ambæ sequentes leguntur inscriptiones, quæ sæculo XIII aut XIV factæ dicuntur, sed recentioris videntur esse ævi. Primi eas ediderunt Abrahamus Ortelius et Joannes Vivianus in suo Itinerario per nonnullas Galliæ Belgicæ partes [Post Petri Divæi opp. pag. 16.] ; dein Browerus [Annales Trevirenses, lib. IV, cap. 116, tom. I, pag. 247.] ; postea Riguetius [Système de évêques de Toul, pag. 13.] ; P. Benedictus Picard [Hist. de Toul, pag. 211.] ; Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 201 et 202.] ; Augustus Digot [L'Espérance, 1 juil. 1841.] , Ludovicus Collenot [Du martyre de 2,200 chrétiens, pag. 25.] aliique. Ecce prius gallica epigraphe:
Pour lamour du Creatour
Ici en cest lieu et alentour
Nobles barons chevaliers et champions de la foy
De la vie eternelle ayant la soif
Desquels le mirouer et exemplaire
Etait mōs: sct Eucaire
Par Wualdres Sarasīs et paiens
Avec l'apostat Julien
Vingt deux cents par nombre
Sont ici mis en comble
En l'an IIIc LXIII la Xe kalende de May
Furent mis en ceste macthe
Hi felices prœlibati
Juliani gladio sunt truncati.
Latina ita sonat:
Ex Catalaunie regis prosapia
Baccii et Lientrudis editi sunt
Nobilissimi sauctissimique subscripti
Didelicet S. Eucharius S. Eliphius
S. Libaria S. Susanna S. Meuna
S. Oda S. Gertrudis quorum dignis
Suffragiis et gloriosis meritis
Cum ipsis associemur in cœlis
[19] [et tertia Liberdunensis testatum faciunt.] Et quamquam inferius de Liberduno singulariter instituendus erit sermo, liceat etiam hoc loco referre inscriptionem, quæ ibidem olim super S. Eucharii monumentum legebatur et a prædictis scriptoribus fere relata est:
Lami de Dien et vrai martyr Eucaire
Jadis de Grand evesque debonnaire
Noble de sang fils de Baccil royal
Lan de salut trois cent soixante deux egal
Par Julien jadis empereur des Romains
Dit lapostat pour des faits inhumains
Fit mettre a mort par Dandres et par payens
Vingt deux cent chevaliers chretiens
Pres de Pompey an lien quon dit aux tombes
Des dessus dits le benoit S. Eucaire
Etoit guidon miroir et exemplaire
Par grâce de Dieu son ehef il apporta
A Liverdun comme sa vie le temoigne
Duquel le corps sans quelque doute ancune
Fut inhume et mis en ceste place
Jesus nous donne en paradis la place.
Operæ pretium non est de multis adjunctis
disputare, quæ inscriptionibus illis continentur;
neque enim eas alia de causa afferimus
quam ut testimonium sint de loco in quo S.
Eucharius cum sociis obiit.
[20] [Multo magis id patet ex invento anno 1851 cœmeterio] Ast, inquies, quod momentum habent inscriptiones tanto remotæ tempore a Juliani apostatæ ævo? Maximum plane, quum martyrii et sepulturæ locus non potuit non perseverare in accolarum memoria et veneratione. Verum accipe firmius responsum. Quum anno 1851 via ferrea Nancejum inter et Metas sterneretur et citra pontem, super Mosellam structum, extollendus esset agger, terra sumenda visa est ex vicino campo, hortis et vineis distincto, cui etiamnum nomen champ des tombes. Quod dum fieret, ecce deteguntur sexcenta circiter sepulcra, quæ numquam mota fuerant et quæ ossium compages continebant, satis bene conservatos. Alia corpora nuda humo contecta jacebant; alia inter lapides; alia demum in ponderosis tumulis, desuper contectis lapidibus; unumque sepulcrum ex lateribus constructum erat. In pluribus tumulis repertæ fibulæ, inaures, vitrei et testacei globuli; similiter vasa, maxime ad pedes posita; aliquando etiam gladius ad latus jacens; inventi item numi Marci Agrippæ, Postumi et Constantis; ab unius sceleti collo dependebat ex catenula Maximiani Herculei numus; semel etiam duo corpora detecta in uno sepulcro.
[21] [sodalium S. Eucharii, qui cum eo capite cæsi sunt: hac inventione] Verum, ut verbis jam utar Georgii Boulangie [G. Boulangié, ingénieur des ponts et chaussées à Metz, in diario: Journal de la société archéologique et du comité du musée Lorrain, 1851.] , testis oculati, in magno sepulcrorum numero capita a truncis separata erant, jacebantque aliquando in medio, aliquando ad pedes sceletorum; in recentius aperto tumulo ossa unici tantum corporis jacebant, sed duo calvariæ altera ad caput, altera ad pedes. In fovea aliqua quatuor apparuere corpora ad quorum medietatem quatuor capita posita erant. In tumulo aliquo, quoniam brevior erat quam ut rectum corpus caperet, crura plicata erant contra caput. Demum calvaria quædam, quæ nunc est penes cl. V. Petit in Maneville, continebat molem fusi plumbi. Inscriptiones quidem ibidem repertæ nullæ; sed parvus lapis quadratus, cruce æquibrachiali, tres polices longa, signatus. Habemus hic itaque hominum multitudinem, capite plexorum et crudelissimo aliquando habitorum modo. Ex crucis signo, etiamsi martyrii indicia non abundarent, eos christianos fuisse quis non intelligit? Vixisse usque ad Maximiani Herculei tempora, cujus quippe numisma unus ex collo gerebat, quis neget? Verisimiliter etiam post Constantis tempora seu post annum 333, (nam Constantini M. filius proculdubio intelligendus est [Cfr Eckhel, Numi veteres, tom. VIII, pag. 109 et seqq.] ,) nonne suadet præsentia ejus numi? Atque ita plane deducimur ad Juliani apostatæ ævum; ita ut in fasciculis Trevirensibus archæologicis et historicis [Mittheilungen etc. pag. 77.] recte commentario de inventis illis titulus inditus fuerit: Merkwürdige bestätigung einer Martyrersage. Atque hæc quidem Dei providentia est ut, dum plurimi eruditi in hoc operam suam collocant ut res receptas omnes negent aut irrideant, talia reperiantur monumenta quibus, confirmentur plane et in ævum stabiliantur sanctorum martyrum triumphi. Recole quæ alibi docuimus de martyribus Thebæis [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 156.] .
[22] [mirum in modum confirmata sunt præcipua adjuncta illius martyrii.] Sed paulo propius illa inspicienda esse videntur. Ex apertione illorum tumulorum re quidem vera non constat, S. Eucharii socios numero fuisse bis mille ducentos, ut in epigraphe gallica Pompejana perhibetur; sed sexcentos saltem fuisse non est dubitandum. Hos inter milites fuisse, ut ex apposito gladio constitit, non est mirandum, quum certissime per milites romanos, ut jam collega meus in commentario de S. Florentino, Trevirensi episcopo, animadvertit [Cfr Ibid. tom. VIII Octobris, pag. 31 et 32.] , christiana religio quaquaversum et singulariter in Belgica propagata fuerit. Capite plurimos fuisse truncatos, ut latine ad finem inscriptionis gallicæ additur, ex capitum collocatione non minus certum est. Verbo adjuncta præcipua, quæ de S. Eucharii et sociorum martyrio ferebantur, manifesta hinc facta sunt et inconcussa. In referendo itinere, quod sub medium mensem julium anni 1852 in his partibus instituit reipublicæ præses, qui dein imperator Ludovicus Napoleo Bonaparte, passim meminerunt ephemerides illius inventionis. Ut fit, alii aliter de ea senserunt; sed communi prudentia hæ res optime definiuntur. Vide tamen memoratam lucubrationem Ludovici Collenot.
[Annotata]
* Bouxieresles-Dames vel les-Nonains.
§ IV. Reliquiæ Liberduni; Vandali repulsi; reliquiarum translationes et destructio; fata capituli Liberdunensis.
[Translatæ S. Eucharii reliquiæ Liberdunum subsidio sunt, ut constat ex Dagoberti regis diplomate,] Caput suum Liberdunum detulisse traditur S. Eucharius in inscriptione Liberdunensi. Sed de commento illo, quod singulari studio in Commentario de S. Bolonia [Ibid. tom. VII Octobris, pag. 819.] prosecutus sum, nil denuo animadvertendum habeo. Portatum est non multo post mortem S. Eucharii corpus in Liberdunense templum. Jacet autem Liberdunum (cujus nominis forma ævum celticum aut romanum sapit) sesquileucam occidentem versus a Pompeja ad ripam similiter sinistram Mosellæ, in abrupto colle, quo olim egregium erat munimentum Tulli, non procul ad occidentem siti. Exstat autem Frederici II imperatoris, diploma [Benoit Picard, Histoire de Toul, pag. XXXII et XXXIII.] , datum anno 1225, quo confirmatur Henrici VII diploma; quo Henrici VII diplomate continetur et confirmatur tertium Arnulphi regis: atque id ipsum Arnulphi diploma ex archivo Tullensi ediderunt Mabillonius [Annales Benedictini, appendix ad lib. XXXIX, num. 92, tom. III, pag. 642 et 643.] et Galliæ christianæ novæ auctores [Tom. XIII, instr. col 451 et 452.] ; quæ ideo animadvertimus quod nonnulli de hoc diplomate ancipites esse videntur. Porro in Arnulphi diplomate, circa annum 888 concesso, hæc legere est: Præterea interventu dilecti filii nostri Zuenzobeldi et Vilnorendi (P. Benedictus Vizemundi in Frederici diplomate legit) ducis et præfati episcopi (Tullensis, Arnoldi), antiquam libertatem a glorioso rege Dagoberto nos corroborando perpetuo observare præcipimus, scilicet ut infra quatuor leugas, excepta immunitate Liberduni, quod proprium tutamen civitatis est et locus pacis, in quo sanctus Eucharius martyr veneratur et obsessus a Vandalis remansit indestructus, ubi Deus excitando potentiam suam salvos fecit multos, et Vandali, passi ruinam magnam, perierunt propter iniquitates suas. Periit quidem postmodum Dagoberti regis privilegium; sed nemo omnino est qui prudenter id vocarit in dubium, utpote tam antiquo Arnulphi regis diplomate confirmatum.
[24] [adversus Vandalos, qui anno 407 has partes vastarunt, ut constat non ex Passione S. Donati, potius ab Hunnis cæsi, sed ex Salviano.] Neque major est ratio dubitandi de Vandalorum cassis aggressionibus. Quum enim ultimo die anni 406, trajecto Rheno, Gallias ingressi sunt [Prosper Aquitan. Chronicum, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 627.] easque deinde tam inhumane habuere, in Tullensi quoque tractu eos fuisse indubium est. Colebatur olim in S. Mansueti abbatia die 7 Augusti S. Donatus seu Dodon martyr, de quo in diplomate, quod anno 1147 Henricus Lotharingus, Tullensis episcopus, dedit, leguntur sequentia [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 214.] : Pervenit ad notitiam nostram, nos etiam memoriæ notificamus fidelium, antiquo tempore Donatum, virtute insignem, professione monachum, congressione Vandalorum, immani telorum turbine contritum et defossum, triumphali sanguine voluntarium pro Domino pertulisse martyrium; et circa Mortensem fluvium, scilicet prope parochiam Domnæ Basolæ *, juxta pervium publicum inter Lunarisvillam * et Nancejum, providentia divinæ dispositionis obtinuisse sepulcrum. Sed quum telorum turbine aut, ut alibi traditur, sagittis confossus fuerit atque id armorum genus Vandalorum non esset proprium, sed Hunnorum [Cfr Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 114.] , non ausim his multum confidere; cæterum hujus rei examen remittens ad diem 25 novembris, quo agi poterit de S. Donato, ad diem 7 augusti a decessoribus plane omisso, simul ac de S. Livario Mettensi, occiso ab Hunnis. Malo itaque ex libro VII Salviani de Providentia pauca de Vandalorum per Gallias itinere hoc loco referre. Excitata est, inquit [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 782.] , in perniciem ac dedecus nostrum gens, quæ, de loco in locum pergens, de urbe in urbem transiens, universa vastaret. Ac primum a solo patrio effusa est in Germaniam primam, nomine barbaram, ditione romanam; post cujus exitium primum arsit regio Belgarum; et certe ante omnia Belgica I, qua diœcesis Tullensis continebatur; deinde opes Aquitanorum luxuriantium; et post hæc corpus omnium Galliarum.
[25] [Transferuntur sæpius Liberduni S. Eucharii reliquiæ.] Videntur S. Eucharii reliquiæ prius non depositæ fuisse in templo in quo deinceps quieverunt. Narrat scilicet P. Benedictus Picard [Hist. de Toul, pag. 209.] S. Gauscelinum, qui ab anno 922 usque ad annum 962 cathedram Tullensem occupavit [Cfr Gallia christ. tom. XIII, col. 975 et seqq.] , eas levasse ex priori tumulo et transtulisse in templum parochiale S. Petri de Liberduno. Animadvertit Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 203.] hæc non legi in S. Gauscelini Vita; et re quidem vera non leguntur in Actis, quæ decessores nostri illustrarunt ad diem 7 septembris. Sed passim laudari video Liberdunensia monumenta; ita ut in similibus chartis illa reperisse æstimandus sit P. Benedictus, vir sedulus et in scribendo prudens. Ante annum 1184 Petrus de Brixeio, Tullensis præsul, ut in Cedulis cujuslibet episcopi Tullensis (is libri titulus est) legimus [Ibib. col. CCXXVI.] , Liverdunum etiam castrum reædificavit et puteum in eodem fodi jussit, et canonicos ibidem primus imposuit. Ante non in summo colle, sed in clivo stabat id castrum [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 26.] ; quare quum anno 1184 in novo castro templum S. Eucharii esset, capiens sancti martyris reliquias, id simul cum hoc castro ædificatum fuerit oportet. Erat tum præterea Liberduni capella episcopi et permanserat parochiale S. Petri templum; quod etiam sæculo XIII renovatum fuit [Cfr Grille de Beuzelin, Rapport sur les monuments historiques des arr. de Nancy et de Toul, pag. 123.] . Porro quum Petrus de Brixeio capitulum in æde S. Eucharii fundavit, constans (si Calmeto [Hist. de Lorraine, tom. II, col. 550.] fides sit) ex præposito, decano et quatuor canonicis, dedit novo instituto capellam episcopalem et templum S. Petri; quemadmodum ex mox referendo diplomate liquebit. Atque hæc ideo annotamus, quod hæ res nonnihil implexæ sunt. Verum accipe jam istud diploma [Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. XCIII et XCIV.] .
[26] [Ante annum 1184 conditur ibidem S. Eucharii capitulum.] In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Petrus, Dei gratia sanctæ Tullensis ecclesiæ minister et servus, universis christianæ professionis cultoribus pro terrenis cælestia, pro perituris æterna feliciter commutare. Dominicæ pecuniæ talentum sine lucro ad Dominum præcipue pastoribus est timendum, quibus diligenti cura ecclesiarum ædificationi, possessionum ampliationi sollerter est invigilandum. Hac nos consideratione ducti, Liberdunum, antiquissimum Tullensis ecclesiæ castrum, Domino auxiliante, ædificavimus, et ad ejusdem castri munimentum et securitatem maxime etiam honorandas gloriosi martyris Eucharii, ibidem quiescentis, reliquias, in eodem castro, canonicos sæculares instituimus, et ecclesiam beati Eucharii possessionibus fundare et privilegiis munire curavimus. Primum itaque locum ipsum præfatis canonicis filiis nostris libere possidendum Dei et beatorum apostolorum authoritate et nostra confirmamus; et ne aliquis eos, eorum familias vel possessiones molestiis aliquibus perturbare, vel domos hostibus contristare audeat, eadem authoritate interdicimus, et si forte (quod absit) eos vel eorum familias quantumlibet enormiter delinquere contigerit, non præpositus, nec alia secularis potestas aliquid in eo præsumat, sed eorum decano et tandem episcopo emendandum relinquat. Eos liberos et eorum familias ab omni banno constituimus; et si aliquem canonicorum (quod Deus avertat) intestatum decedere contigerit, reliqui fratres pietatis arbitrio de rebus illius pro salute animæ ejus disponant. Quotiescumque vero præfatæ ecclesiæ decania vacabit, canonici consilio episcopi liberam habeant facultatem decanum eligendi. Ut autem altario servientibus de altario victualia proveniant, eisdem conferimus capellam nostram in Liberduno cum suis appenditiis, tam in agro quam prato, et vineis; decimamque salmonum, sive retibus sive venna capiantur; decimam etiam molendini et furnum bannalem inter ambitum murorum atrii decani, super et vineæ nostræ medietatem, quæ est versus sanctum Martinum. Liberum etiam aquæ usum eis concedimus, ut singulis canonicis singulos piscatores in aqua nostra sine retibus habere liceat; specialiter autem eis damus amfractum aquæ sub castro, qui brachium sancti Eucharii dicitur; paterno quoque ducti affectu, eis damus molendinum de Campagneio, quod de novo construximus; domum quoque cum furno, quam in foro Tullensi juxta terram sancti Gengulphi ædificavimus, eis damus ea libertate possidendum, ut nullus in furno operantium villico civitatis vel alicui officialium respondeat; sed H. coram episcopo rationem reddat. Præterea eis damus V. modios vini de censibus de Luceio; etiam decimas de Paceio tam vini quam frugum. Annuente etiam abbatissa et universo capitulo de Bosseres, ecclesiam de Liberduno cum suis appenditiis, ecclesiam de Pompagne * cum suis appenditiis, ecclesiam de Roseres, ecclesiam de utroque Sasireio eis contradidimus, ea libertate possidendas, ut neque cathedraticam, nec alia, quæ archidiaconis ex consuetudine reddi solent, ab eis exigantur: non solum autem a nobis jam collata eis confirmamus, immo etiam cætera, quæ deinceps eidem ecclesiæ conferentur, et ea quæ in ipsa plantatione ab ipsis canonicis sunt collata: vineas scilicet Olrici decani in Barrisno cum domo lapidea ad vadellum et XII nummos pro vinea Himaris nepotis sui annuatim solvendas; vineas Hugonis de Scropulis, apud Luceium, erga Henricum de Gisencourt et Lucianam comparatus; vineam Drogonis cum prato et terra arabili, quantum convenit quatuor bobus per annum; vineam Hugonis apud Bruerum in eleemosina, quantum potest ferre carrata vini; vineas duas apud Parneiam; medietatem vineæ Goberti apud Scropulas; vineam Cononis de sancto Gengulpho in Preamam, vineam Petri de Barro in Laperere, cum VI jugeribus terræ apud Barrivillam et duas falcatas prati apud Longam aquam, domum Henrici de Masnillo cum torculari et horreo, vineis, pratis, agris, molendino et omnibus quæ possident; vineam Isembardi in confinio Luceii et Bruererii. Quicumque igitur hanc devotionis nostræ paginam personarum nostrarum signis et testimonio roboratam inconcusse servaverit, cum beato Euchario martire et Gerardo confessore portionem accipiat; qui vero ausu temerario eam infregerit, cum Juda proditore et Caipha interfectore damnationem æternam inveniat. Signum Richardi, abbatis sancti Apri; S. Theoderici, abbatis sancti Mansueti; S. Stephani, abbatis sancti Leonis; S. Frederici decani; S. Albrici archid.; S. Haymonis archid.; S. Hugonis archid. Datum Tullo per manum Theoderici cancellarii, anno incarnationis verbi 1188, indictione secunda, concurrente VII, epacta XVII. Annus in fine male notatus est; legendum nempe: Anno incarnationis verbi 1184, indictione secunda, concurrente VII, epacta XVII secundum Ægyptios, post mensem septembrem incohatum [Cfr Art de vérifier les dates, tom. I, pag. XXXV et 24.] . Confirmavit novum institutum papa Lucius III [D. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, col. 550.] , qui 24 novembris anni 1185 diem obiit.
[27] [Reliquiæ reconduntur in nova capsa; et non anno 1473 a mareschalco de Lotharingia, sed anno 1587 a protestantibus Germanis comburuntur. Capituli suppressio.] Pulcrum fuisse templum S. Eucharii, a Petro de Brixeio conditum, tradit Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 203.] ; contra non satis pulcra visa est Ægidio de Sorcejo, qui ab anno 1253 ad 1271 Tulli episcopales infulas gessit, capsa, quam reliquiis capiendis Petrus de Brixeio exstruendam curarat. Ægidius itaque multo pulcriorem paravit, in quam sancti martyris ossa maxima solemnitate transtulit, præsentibus Frederico seu Ferrico IV, Lotharingiæ duce, Margareta de Navarra, ejus ab anno 1255 conjuge, præcipuisque ex nobilitate et clero viris [Ibid. col. cit. et P. Benoit Picard, Hist. de Toul, pag. 209 et 210.] . Tradidit prius P. Benedictus Picard [Hist. de S. Gerard, pag. 33.] dissipatus fuisse illas S. Eucharii reliquias anno 1473. Quum enim Ludovicus XI, Galliarum rex, Epinal seu Spinaldum oppidum dedisset mareschalco de Burgundia, et dein id ei abstulisset donassetque Joanni, duci Calabriæ et Lotharingiæ, vehementissima simultas inter utramque partem exarsit et bello dedit ansam. Erat tunc Tullensis episcopus Antonius de Novocastro, mareschalci de Burgundia filius. Hic, frustra rogatus a canonicis ut illi liti se immisceri non pateretur, castris Tullensibus, adeoque Liberduno, recepit Burgundiones milites. Obsedit itaque hunc locum mareschalcus de Lotharingia, a duce Calabriæ missus, et post decem hebdomadas cepit. Captivi abducti sunt quadringenti præsidiarii milites; cives ex oppido expulsi; mœnia destructa; præda abacta; igne incensæ domus; archivum episcoporum Tullensium flammis deletum, nisi quod dominus de Fenestrange tertiam partem servavit, in Nancejense S. Georgii templum devectam [D. Calmet, Histoire de Lorraine, tom. V, col. 271 et 272; Benoit Picard, Hist. de Toul. pag. 564.] . Et certe in hac castri direptione et incendio non potuit non pati S. Eucharii ecclesia; verumtamen tunc non periere sancti martyris reliquiæ, sed anno 1587, quo protestantes, ex Germania in Lotharingiam irrumpentes et omnia susdeque vertentes, Liberdunum quoque ceperunt et spoliarunt. Venit eorum in manus capsa reliquiaria, ex qua aureas argenteasque detraxerunt laminas et sublata omnia martyris ossa in ignem projecerunt [Hist. de Toul, pag. 210; Hist. de Lorraine, tom. I, col. 203.] . Nequaquam tamen periit S. Eucharii cultus, ut a pluribus geographis sæculi superioris annotatum video. Quin etiam, quum circa annum 1700 Henricus de Thyard Bissy bona et jura capitulorum S. Eucharii de Liberduno et S. Nicolai de Brixeio seminario Tullensi univit, non ideo detrimentum cepit S. Eucharii memoria. Infelicior fuit, quum extremo sæculo XVIII res publicæ et sacræ tam impie in Galliis turbatæ sunt. Templum S. Eucharii nunc amplius exstare non videtur; certe ejus plane non meminit Grille de Beuzelin [Rapport etc. pag. 122 et 123.] ; qui similiter omittit crucem S. Eucharii, olim in mediis agris ad septentrionem oppidi erectam et in Cassini mappis topographicis indicatam.
[28] [Diœcesis Tullensis suppressio.] Atque his tandem absolvimus commentarios de manipulo sanctorum, quos Tullenses jam pridem conjungere amant et fratres dicere atque sorores, licet nullum inter eos exstitisse vinculum videatur, nisi commune hoc commercium, quod inter christianos omnes, maxime cælicolas, intercedit. Hi olim præcipua diœcesis Tullensis gloria atque decus; quæ, quum omnia nunc mutantur, perire noluit Deus, sed potius confirmari atque crescere, invento S. Eucharii et sociorum cœmeterio. Hæc itaque manent post abolitam diœcesim Tullensem, tam opulentam, tam amplam, ut ex ea excisæ fuerint diœceses Nancejensis et S. Deodati. Faxit Deus ut hæ filiæ, altera servata, altera creata ineunti hoc sæculo, hanc reverentiam matri suæ habeant ut SS. Eucharium, Eliphium aliosque, olim in illis locis tam celebres et religionis christianæ quasi patres aut certe assertores fortissimos, extollant semper, venerabundæ colant, summa implorent fiducia.
[Annotata]
* Dombale.
* Luneville.
* Pompey.
DE S. ABRAHAMO EREMITA IN ÆGYPTO SUPERIORI
ANTE ANNUM CCCLXVII
SYLLOGE.
Abrahamus, discipulus S. Pachomii, in Ægypto superiori (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. S. Abrahami memoria; ætas incolatus Tabennensis; secessus; patria; vitæ severitas.
[S. Abrahami memoria conservata a Michaele Atribensi.] Michael, episcopus Atribæ et Meligæ in Ægypto inferiori, scripsit arabice circa annum martyrum 1141, id est Christi 1425, Synaxarium seu Martyrologium ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, cujus duo exemplaria exstant in bibliotheca Vaticana [Mai, Scriptorum veterum nova collectio, tom. IV, part. II, pag. 93 et seqq. et pag. 121.] , tertium in bibliotheca Florentina Medicæa [Steph. Evod. Assemanus, Bibliotheca Medicea Orientalis, pag. 164 et seqq.] , quartum in Parisiensi [Citatur passim a Quatremère in Commentariis de Ægypto geographicis.] , atque alia forte alibi. In eo pluribus laudatur ad præsentem diem S. Abraham, SS. Pachomii et Theodori discipulus; qui non potuit non commemorari in calendariis, quæ ex altero codice Vaticano et ex Medicæo Stephanus Evodius Assemanus collegit. In Medicæo itaque calendario (ut brevitatis causa sic designem) ad diem 30 paophi seu babe, quæ diei 27 octobris respondet, ejus memoria his annuntiatur verbis: Requies sancti, magni et piissimi Abrahami eremitæ; et in Vaticano: Requies sancti patris Abrahami, anachoretæ Manuphensis, sancto Pachomio magno et Theodoro ejus discipulo æqualis. Habemus et nos breviarium quoddam latinum ejusdem Synaxarii, quod anno 1633 in gratiam Melchioris Inchoffer confecit Romæ Simon Moysis, collegii Maronitarum in Urbe alumnus; ex quo breviario sequentia hæc transferimus: S. Abrahamus, monachus iste, post suam habitationem cum S. Pachomio, quæ fuit per spatium viginti trium annorum, habitavit in tugurio sedecim annos; et favas cum aliquantulo sale solummodo manducabat; et requievit in pace, præsente S. Theodoro, discipulo S. Pachomii.
[2] [Magistros habet Tabennis et alibi SS. Pachonium et Theodorum et ante annum 367. Quare Manuphensis dictus.] Hinc imprimis cognovimus quibus temporibus vixerit S. Abrahamus. Etenim socios admittere cœpit S. Pachomius circa annum Christi 313 atque anno 348 aut 349 ultimum in Christo obiit diem [Acta SS. tom. III Maji, pag. 291. Cfr Butler, Lives of the Fathers etc. ad 14 maji.] ; S. Theodorus vero, ejus in Tabennensis monasterii administratione successor, anno 314 natus est atque anno 367 aut sequenti e vivis recessit [Ibid. loc. cit. Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiast. tom. VII, pag. 758 et seqq.] . Quum itaque viginti tres annos cum S. Pachomio vixerit S. Abrahamus, Tabennas venerit necesse est ante annum Christi 325; quumque spiritum Deo tradiderit, præsente S. Theodoro, non potuit pervenire ultra annum 367. Tabernnarum situm primus invenit P. Sicard, Societatis Jesu in Ægypto missionarius, unius diei itinere a Tentyri (Denderah) secundum Nili flumen [Mémoires du Levant, tom. VII, pag. 41. Cfr Quatremere, Mémoires géogr. et hist. sur l'Égypte, tom. I, pag. 281 et seqq.] . De nominis origine diximus alibi [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 581.] . Quum hinc recessit S. Abrahamus ut in tugurio solus habitaret, non procul abiit; secus enim moribundo adesse non potuisset S. Theodorus. Quamobrem, si anachoreta Manuphensis dicitur, vel Manouph seu Menouf quædam intelligenda est in vicinia Tentyris vel Diospolis Parvæ; quamquam nullum illic locum reperio, cujus vocabuli forma ad Menouf seu Manouph accedat, in Quatremere commentariis geographicis de Ægypto [Mémoires géographiques etc.] , in Catalogo nominum locorum provinciarum Thebanæ et Girgehensis [Description de l'Égypte, tom. XVIII, part. III, pag. 39 et seqq.] et in Macrisii Historia Coptorum [Wüstenfeld, Macrizi's Geschichte der Copten, 1845.] ; aut potius Manuphensem anachoretam eum dixerit Assemannus, quod ex Manuph oriundus erat: quæ civitas, vulgo Menouf appellata, caput est provinciæ Menouf, longe distans a Tabennis septentrionem versus, eadem aliquibus visa ac vetus Prosopis [Description de l'Égypte etc. pag. 222; Univers Pittoresque, Egypte moderne, pag. 176.] , aliis autem eodem loco sita quo Coptorum Panouphres [Cfr Parthey, Vocabularium copticum, pag. 500.]
[3] [Ab abstinentia laudatur; ab aliis homonymis eremitis magisterio S. Pachomii facile distinguitur.] Laudatur S. Abrahami abstinentia quod fabas manducaret dumtaxat cum aliquantulo salis. Hæc utique magna vitæ severitas. Qui enim Tabennis uno cibo contenti erant, eorum prædicabatur sobrietas; qui pane tantum, aqua et sale vescebantur, hi præclari habebantur viri [Cfr Præfatio S. Hieronymi ad Regulam S. Pachomii, ap. Bivarium, de Veteri Monachatu, tom. I, pag. 269, num. 15.] . Sed panem non comedere et solas fabas adhibere in cibum plane extra usum erat. Fabæ enim Ægyptiis habitus pessimus victus, quippe quæ dicerentur flatum excitare, concoctu esse difficiles et somnia efficere turbulenta [S. Clemens Alexandrinus, Stromatum lib. III, cap. III, ap. Migne, Patrologia græca, tom. VIII, col. 1127.] ; ita ut in nomis aliquot non seminarentur et, si quæ sponte venirent, attingerentur a nemine [Mongez, Dictionnaire des antiquites, V° Feve.] : a quibus superstitio plerumque non aberat et falsæ opiniones. Sed vicit hæc omnia S. Abrahamus; adeoque jure merito singulari effertur laude quod fabis vixerit. In sale nulla laus, quum non minus necessarius sit quam aer et aqua. Abrahami nomen compluribus aliis Ægyptiacis eremitis commune fuit; quos in Vitis Patrum, in Apophthegmatum collectionibus, in Catalogo codicum Copticorum mss. Georgii Zoega, aliisque id genus libris lector facile reperiet. Inter eos nullus mihi occurrit quem ausim eumdem dicere ac S. Abrahamum, S. Pachomii discipulum. Nolim singulorum percurrere nomina et gesta; ne occasione unius S. Abrahami, nunc parum noti, aliorum, multo magis celebrium, vitam conscriberevidear. Æthiopes videntur eum ab his distinguere appellatione Pauperis; certe in calendario ætiopico, quod edidit Ludolfus, hodie prodit Abrahamus Pauper.
DE S. JUSTO PRESBYTERO CONFESSORE LEMOVICIBUS IN GALLIA
ANNO CIRCITER CCCLXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Justus, presbyter Lemovicensis in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Plures sancti nomine Justi. S. Justus Lemovicensis. Ejus cultus et Acta.
[Plures floruere sancti, nomine Justi, quorum Acta jam data fuere; quibus accedit S. Justus Lemovicensis.] Quamquam veteres christiani non superstitiose, exemplo gentilium, ambirent nomina boni ominis, pluresque essent Injuriosi, Contumeliosi, Stercorei dicti, passim tamen eis placebant vocabula, quæ laudem aliquam continerent: quæ inter nullum videbatur præstantius et christianis viris aptius quam Justus aut Justinus, quandoquidem Evangelio jubemur primum regnum Dei quærere et justitiam ejus et cætera adjicenda esse nobis. Matt. VI. 33. Hinc factum est ut in sanctorum catalogis ingens occurrat agmen, qui Justi dicantur, Justinus aut Justinianus: adeo ut in his Actis nostris sæpe actum sit de cælitibus, illis nominibus insignibus; atque ex iis alii præfulsere dignitate episcopali, scilicet Justus Viennensis [Acta SS. tom. II Maji, pag. 99.] , Justus Urgellensis [Ibid. tom. VI Maji, pag. 773.] , Justus Alexandrinus [Ibid. tom. I Junii, pag. 620.] , Justus Lugdunensis [Ibid. tom. I Sept. pag. 365.] , Justus seu Justinus Argentoratensis [Ibid. tom. I Sept. pag. 377.] , Justus Claromontanus [Ibid. tom. I Sept. pag. 439.] ; alii martyrii lauream adepti sunt, quales sunt Justus Volaterranus [Ibid. tom. I Junii, pag. 437.] , Justus Complutensis [Ibid. tom. I Aug. pag. 154.] , Justus Lyciensis in provincia Hydruntina [Ibid. tom. V Aug. pag. 764.] , Justus puer in territorio Bellovancensi [Ibid. tom. VIII Oct. pag. 323.] , Justus in diœcesi Atrebatensi [Ibid. tom. VIII Oct. pag. 371.] , Justus martyr, ut fertur, Ulcii in Pedemontio [Ibid. tom. VIII Oct. pag. 371.] , pluresque alii quorum decessores nostri meminerunt ad dies 17, 21, 25, 28 februarii; 1, 3, 5, 13 martii; 12 aprilis; 1, 4, 6, 31 maji; 2, 3, 6, 8 junii; 2, 14, 16, 18, 21, 23, 30 julii; 4, 6, 25, 26 augusti, etc.; demum inter sanctos confessores non pontifices numerantur et sunt SS. Justus, laïcus Vicensis in Hispania [Ibid. tom. VI Maji, pag. 774.] , Justus Trevirensis [Ibid. tom. III Julii, pag. 650.] et S. Justus archidiaconus Claromontanus [Ibid. tom. IX Oct. pag. 72.] . Quibus accedit S. Justus, S. Hilarii discipulus, cujus in præsentiarum illustranda sunt Acta; quem propter nativitatem in agro Lemovicensi brevitatis et distinctionis gratia Justum Lemovicensem, aut propter magistri excellentiam Justum discipulum S. Hilarii Pictaviensis, appellare placet.
[2] [A decessoribus ad hanc diem remissus, licet alio die colatur.] Sancti vero Justi Lemovicensis meminerunt decessores nostri in Actis S. Hilarii Pictaviensis [Ibid. tom. I Januarii, pag. 785.] , ubi disputarunt num ipse sit auctor Vitæ S. Hilarii, quæ a multis S. Fortunati scriptio dicitur; dein in tomo VI Julii ad diem 27 inter prætermissos, qua quippe olim celebrata translatio ejus reliquiarum. Ejus autem natalem agunt die 27 novembris omnes ecclesiæ diœcesium Lucionensis, Pictaviensis, Lemovicensis, et Petrocoricensis; atque olim observabatur eadem festivitas in diœcesibus Rupellensi et Sarlatensi, ut constat ex eorum vel hodiernis vel antiquis breviariis et kalendariis liturgicis: ita tamen ut in Breviario Lemovicensi anni 1625 festum S. Justi, non secus ac in Martyrologio Saussayi, indicetur in diem 25 novembris. In Martyrologio vero Parisiensi Cardinalis de Noailles legitur ad diem 26 novembris: Apud Pictavienses, sancti Justi, presbyteri; sed, errore integri mensis, in Martyrologio universali Castellani ad diem 27 octobris habes: Apud Lemovicenses, sancti Justi discipuli S. Hilarii; quem quum in prætermissis ad diem 27 julii imprudenter secuti fuerint decessores nostri, polliciti de S. Justo Lemovicensi dictum iri ad præsentem diem, promissionem hanc facere voluimus, licet genuinus ejus natalis, ut jam monuimus, die 27 novembris occurrat.
[3] [Acta S. Justi, cujus auctor et ætas ignorantur,] Quem aut quo ævo vitæ suæ scriptorem nactus sit S. Justus, latet. Id novimus exstare in bibliotheca nationali Parisiensi illius scriptionis duo exemplaria valde antiqua manuscripta: alterum, signatum numero 5321, visum est Joanni Martinovio nostro sæculo X exaratum; alterum, magis accuratum, notatum est siglis: 5365, Lem. 204, in-folio, et videtur scriptum sæculo XI aut sequenti. Id certum nobis est eam, cum a stylo omnino barbaro minime abhorreat, neque quarti, neque etiam quinti sæculi esse fœtum, quibus temporibus ita in Galliis vigebat literarum studium, ut Massiliensis, Tolosana, Lugdunensis, Burdigalensis, Augustodunensis, aliæque plures scholæ præ reliquis imperii Romani florerent [Histoire littéraire de France, tom. I, part. II, pag. 1 et seqq.; tom. II, pag. 1 et seqq.] . Verumtamen antiquior est omni reliquiarum S. Justi translatione, vel disceptatione de vero ejus corpore; quam disceptationem ferbuisse sæculo XII Lemovicibus affirmat Gauffredus Vossiensis [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. II, pag. 286.] ; nam de ea auctor Vitæ S. Justi prorsus silet, quamvis de ejus sepultura fuse loquatur. Sed nihil propius definire possumus, quoniam nullum internum Vitæ inest indicium, neque de ea dixerint scriptores antiqui.
[4] [non sine cura scripta fuere.] Sed id nemo negabit, scriptorem fuisse virum gravem, bonorumque exemplorum imitatorem studiosum magis quam felicem. Etenim conatus est Sulpitii Severi, Vitam S. Martini elucubrantis, vestigiis insistere; ex quo libro non paucas mutuatus est dictiones. Quodsi non valuit ingenio valde præclaro, nihil tamen antiquius habuit quam ut veritati serviret et non nisi res sibi compertas referret. Idcirco exorditur his verbis: Cum inter seriem Scripturarum divinarum diutissime commorarer multaque mecum dicta revolverem, inveni pauca de vita sancti ac beatissimi eximii confessoris Justi. Quam etiam labori desudans vix compegi, ut aliquod edisseram factum. Sed quia, monente Scriptura, improbus labor vincit omnia, summa ideo cum devocione arripiendum est, ne aliquid cœptum remaneat incassum. Et quum multa ei deessent, ut ipse fatetur, documenta, factum est ut ex vulgari traditione nonnullas fabulas admiserit, v. g. de asino red dito a lupo rapace, et ut labores, quos ad vineam Domini excolendam exantlavit S. Justus, aliaque non pauca ex ejus gestis prætermiserit. Neque officit Acta S. Justi longioribus orationibus, quæ ad sensum potius quam ad verbum fuere prolatæ, esse intexta: nam hic veterum erat mos scribendi historiam, ut norunt omnes qui manibus versarint Livium, Sallustium, Tacitum, Thucydidum, Xenophontem aliosque plures scriptores profanos, sive latinos, sive græcos, vel etiam SS. Joannem Chrysostomum in Actis S. Babylæ [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 570.] , S. Hieronymum in Vita S. Paulæ [Ibid. pag. 711.] , et Cassianum [Opera, tom. I, col. 481, edit. Migne, tom. XL.] in Collationibus. Quin et S. Hieronymus explicans cap. II Matthæi pro manifesto habet evangelistam ibi non verba de scripturis sumpsisse, sed sensum [Opera Omnia, tom. IV, col. 10, edit. Maurinorum.] . Et quid miri quod hi spectabiles undequaque viri arbitrati sint nullum inde pati detrimentum veritatem historicam, quum ipsi, utpote literas græcas et latinas apprime edocti, arbitrati sint neminem esse qui, si extremis labiis laudatos historicos tetigerit, non recte de illo scribendi modo sentiat? Quam tamen sententiam tueri nolim.
§ II. Varia nomina civitatis Lemovicum. Pagus et diœcesis Lemovicensis. Nativitas S. Justi.
[Lemovices, civitas episcopalis, cujus plura nomina recensentur, erat caput pagi ejusdem nominis.] Sæculis XVII et XVIII multum fuit disceptatum de nomine, quo olim Lemovicum oppidum fuerit appellatum. Alii enim contendebant eam fuisse nuncupatam Augustoritum, alii Limonem, alii Ratiatum. Verum ab hoc tempore V. V. Belley [Académie des Inscriptions, tom. XIX, pag. 691 et seqq.] tres ad hanc litem dirimendam dissertationes [Études sur la Géographie de la Gaule, part. II, pag. 467 et seqq.] et Cl. V. Maximinus Deloche Commentarium de Galliæ Topographia ediderunt; quorum prior demonstravit Lemovicensium caput fuisse Augustoritum (Limoges), Pictaviensium vero Limonem (Poitiers); posterior Ratiatum (Reze) caput unius minoris, pagi Ratiatensis (Rezois), etiam in finibus Lemovicensium. Lemovicum tamen oppido non unum fuit vocabulum. Dictum quippe reperitur Augustoritum, Augustoretum, Austritum, civitas Lemovicum, urbs Lemovicena, Lemofex, atque aliis similibus nominibus, quæ collegerunt Hadrianus Valesius [Notitia Galliarum, pag. 267.] Benjaminus Guerard [Division territoriale en France, pag. 26.] , et Cl. Vir Maximinus Deloche [Cartulaire de l'Abbaye de Beaulieu, pag. CXXX.] . Sed hæc omnia ab Augustorito Lemovicum derivantur; ita ut verum nomen paulatim desierit et prævaluerit gentile: sed hæc fere omnium civitatum Galliarum nominum fortuna fuit [Cfr Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 911.] . Diœcesis autem Lemovicensis capiebat pagum Lemovicensem, dictum quoque agrum, terminum Lemovicenum, regionem Lemovicenam, provinciam Lemovicenam: seu tractum hodie comprehendentem partitiones Altæ Vigennæ (dept. de la Haute-Vienne), Corresiæ (dept. de la Correze), Crosi (dept. de la Creuse), centenam Nantrenensem (Notron et son territoire) in partitione Dordoniæ (dept. de la Dordogne) et Cenfolens cum circumjacente agro in partitione Carantonæ (dept. de la Charente) [Cartul. de l'abb. de Beaulieu, pag. CXXXV.] . Est et hodie Lemovicum civitas caput partitionis Altæ Vigennæ, simul ac sedes episcopi, cujus jurisdictio vi concordati ineuntis hujus sæculi in partitiones Crosi et Altæ Vigennæ extenditur.
[6] [In ejus vicinia nascitur S. Justus] Atque in pago illo Lemovicensi S. Justum lucem aspexisse omnium est sententia; et quidem non procul a sepulturæ suæ loco, qui in parochiam nomine Saint-Juste postea excrevit, non obscure innuit sancti Justi biographus. Hic enim describens (num. 21) sancti humationem et exsequias: “Sacerdotes autem, ait, qui ibidem aderant, accipientes corpus ejus et conditum cum aromatibus atque linteaminibus involutum imponentes feretro, Lemovicas deportare conati sunt. Et dum iter caperent, venerunt in quemdam locum, qui a prædicta urbe octo millibus ad plagam respicit orientalem. Cum autem paululum substitissent, beati viri membra iterum conati sunt levare. Tanta autem gravitudine tantoque pondere feretrum illud depressum est, ut amplius quinquaginta seu octoginta viri eum de loco movere non possent. Adstans autem germanus suus Benedictus ait ad turbam: “Nolite, fratres, nolite contra voluntatem ejus quicquam agere; quia ipse dum in juvenili ætate curam exhiberet pastoralem, vidi in hoc loco eum diu subsistere et a spinis purgare. Et ideo scio quod ejus fiat voluntas, ut in hoc loco humatus quiescat.” Audientes autem adquieverunt dictis ejus, et sepelierunt eum ibi VI kalendas decembris. Concilio namque inito, ædificaverunt ecclesiam super sepulcrum beati viri, quæ permanet usque in præsens.” Jam vero cum fingendum non sit S. Justum puerum procul a domo paterna ovium parentum curam egisse, pronum est existimare eum in vicinia vici Saint-Juste vitam auspicatum esse.
[7] [parentibus gentilibus, non pauperibus;] Contigit autem S. Justo ut a parentibus, lumine fidei nondum illustratis, nasceretur: quod et legimus tum in Vita S. Justi canonici Labiche de Reignefort [Six mois des vies des Saints de Limoges, tom. III, pag. 90.] , tum in Breviariis Lemovicensi anno 1783, Pictaviensi anni 1855 et Petrocoricensi anni 1833, vel etiam in Martyrologio Gallicano Saussayi. Idque non obscure innuit vetus S. Justi biographus, ajens: Beatus Justus, invitis parentibus, ad ecclesiam Lemovicinæ civitatis adiit, ibique … catechumenum fieri postulavit. Verum, quamvis parentes filii sui consilia minus probassent, non tamen hanc ob causam, quemadmodum narrat V. V. Labiche, repulsam ab iis passum esse videtur: nam, ut loquitur biographus, inde (Lemovicibus) regressus, conspicientes parentes ejus devotionem sive ingenium, suas ei oves commiserunt regendas, atque servandas tradiderunt. Ex quibus quoque verbis patet eos perperam a laudato canonico Labiche inter pauperiores fuisse rejectos, sed potius vitam honestorum ruricolarum vixisse.
[8] [quibus invitis, post catechumenatum diuturnum] Nuspiam veteres literis tradiderunt quo magistro S. Justus, idololatriæ mediis in tenebris educatus, religionem Christianam perceperit. Ejus biographus primos quos fecit passus in doctrina et cognitione Christi hisce jam recitatis verbis describit: Cum ergo esset idem beatus Justus annorum circiter octo, invitis parentibus, ad ecclesiam Lemoviciæ civitatis adiit, ibique diu instans catechumenum se apud quemdam religiosum presbyterum fieri postulavit. Qui catechumenatusquum præter modum longus fuerit, placet paululum ei inhærere. De catechumenis itaque agens Edmundus Martene [De antiquis ecclesiæ ritibus, part. I, lib. I, cap. I, art. 6, pag. 29.] eos post Originem, S. Isidorum, Rabanum et Leidradum Lugdunensem in duos præcipuos ordines, catechumenos scilicet et competentes, distinguit, atque Leidradi verbis utens: Catechumeni, inquit, sunt qui primum de gentilitate veniunt, et habentes voluntatem credendi in Christo, audiunt verbum fidei, sed nondum appellantur fideles. Competentes autem sunt, qui jam post doctrinam fidei, post continentiam vitæ, gratiam Christi percipere festinant: ideoque appellantur competentes, id est gratiam Christi petentes. Dein describit et recitat Martenius veterum ritus instituendi catechumenos; quorum hi erant præcipui: impressio vivificæ crucis signaculi in frontem, et manuum impositio cum oratione. Addebantur pro diversitate regionum exorcismus, insufflatio in faciem, tactus salivæ in nares atque aures, et pectoris et scapularum inunctio [Ibid. pag. 30 et seqq.; 37 et seqq.] . Neque ullus, quemadmodum docet concilium Constantinopolitanum I can. VII [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. II, col. 952.] , ad baptismi lavacrum admittebatur, nisi per catechumenatus diuturnam probationem idoneus esset repertus; ita tamen ut Constantinopolitani Patres hujus tirocinii tempus determinandum prudentiæ episcoporum et presbyterorum reliquerint; quod temperamentum Patres tum concilii Eliberitani anni circiter 305, can. XLII [Ibid. tom. I, col. 975.] , tum etiam Agathensis anni 506 can. XXXIV [Ibid. tom. IV, col. 1389.] , disciplinæ ecclesiasticæ in Gallia et in Hispania jam ante attulerant, statuentes modo octo menses, modo biennium, vel etiam triennium tirocinio neo-christianorum; quod aliquando per plures annos, aut petentibus catechumenis, aut exigentibus episcopis, prorogabatur: nam hæc erat apud omnes persuasio, quod siquis christianæ religioni nomen daret ab eo vetus homo exuendus novusque prorsus induendus erat. Hinc lector minus mirabitur S. Justum, qui octennis, invitis parentibus, inter catechumenos fuerat annumeratus, nonnisi post plures annos in gremium ecclesiæ per sacramentum baptismatis cooptatum fuisse. Verum quænam tam longæ dilationis fuerit causa in viro qui Christo vivere unice in votis habebat, ad nos non pervenit, prout etiam altum servatur silentium cur S. Martinus Turonensis [Sulpitius Severus, Vita S. Martini, cap. III.] , ætate decem vel duodecim annorum albo catechumenorum adscriptus, nonnisi octavo decimo ætatis anno ad novam vitam in baptismate fuit regeneratus. Forsan non erraret cui hæc esset sententia, quod, quamvis uterque sanctus virtutis tam probatæ specimina dedissent ut eorum tirocinium potius contrahendum quam prorogandum esset, minorem haberent ætatem ut qui primo in gentilitate vixerant, atque adhuc sub parentum gentiliumpotestate stabant, ad sublimiora, reluctantibus parentibus, eveherentur.
[9] [baptizatur a S. Hilario Pictaviensi.] Itaque post diuturnum catechumenatum ad consortium fidelium per baptismum transiit S. Justus. Sed quisnam sacramentum regenerationis ei contulerit, non eadem omnium scriptorum est opinio, nam Collinus, negante Bonaventura a S. Amabili [Histoire de S. Martial, tom. III, pag. 114.] , S. Justum S. Hilarii manibus baptismum suscepisse affirmat. Canonicus vero Labiche [Vies des saints du diocèse de Limoges, tom. III, pag. 93.] , quasi res esset indubia, refert Exsuperium, episcopum Lemovicensem, hocce munere esse functum. Suæ sententiæ eo plus ponderis tribuit Bonaventura, quod S. Justus, etiam antequam amicitia præsulis Pictaviensis uteretur, dono miraculorum effulsit; dein, si S. Hilarius sanctum Justum sacro fonte abluit, tirocinium viri spectatissimæ virtutis ad multos annos producendum fore. Verum pauci in illam Bonaventuræ sententiam ibunt, nam in Actis S. Justi, quæ nullatenus spuria, sed potius sincera sunt, legitur num. 5: Temptavit autem eum (S. Justum) idem vir beatus (S. Hilarius) verbis exhortationis et catechisavit, atque corroboravit in fide Christi. Postea autem tradidit ei baptismi sacramentum. Præterea Bonaventura ne unum quidem instrumentum historicum indigitat, ex quo colligatur S. Justum ab alio quam a S. Hilario baptismo fuisse tinctum; dein totum ejus argumentum, ex longiore catechumenatu desumptum, cum moribus christianorum sæculi IV, quemadmodum paulo mox explicuimus, aperte pugnat: præterea in Actis, quæ edimus, non legitur S. Justus, antequam in consortium S. Hilarii veniret, patrasse miracula. Tandem nescitur quo auctore canonicus Labiche affirmaverit S. Justum baptismi gratiam ab Exsuperio, episcopo Lemovicensium, accepisse.
§ III. S. Justus comes S. Hilarii in itinere Petrocoricensi. Sacerdotium ejus. An evangelium apud Petrocorios annuntiaverit? Incarcerati Pictavis liberati.
[S. Justus S. Hilarium magistrum suum comitatur Petrocorios, quorum tunc non erat episcopus Paternus, vir arianus.] In antiquis scriptis libris S. Justus vocatur passim S. Hilarii discipulus. Quod nomen adeptus est tum quia peculiari cura S. Hilarius eum in doctrina christiana erudivit et aquis baptismatis abluit, atque aliquando sibi socium adscivit, tum quia S. Justus, Lemovicensi pago derelicto, suo magistro, a quo clericatum et presbyteratum acceperat, in perpetuum adhæsit et non nisi sub ejus ductu in animabus Christo lucrifaciendis insudavit. Neque raro cum appellatione presbyteri occurrit, non adeo quia sacerdotio erat initiatus, sed quia ecclesiæ rusticæ præpositus fuerat, atque tunc temporis, qui ecclesiis ruralibus, ut post Thomassinum [Discipline de l'Église, tom. I, liv. I, ch. LI, col. 375, edit. 1725.] ait Ruinartius [Præfatio ad Opera S. Gregorii Turonensis, col. 52, edit. Migne.] , quas hodie parochias seu curas appellamus, præficiebantur, ii dicebantur presbyteri. Porro aliquantulum, baptismate suscepto, inter fideles adscriptus erat S. Justus, quando magistro suo S. Hilario, Petrororios itineranti, comitem sese adjunxit. Atque id indubium est. Verum refert canonicus Labiche [Six mois des vies des saints de Limoges, tom. III, pag. 96.] , nullo vade, S. Hilarium petiisse Petrocorios, quum ut S. Frontonis limina veneraretur, tum ut ad meliorem frugem Paternum hujus civitatis episcopum reduceret. Sed in Vita S. Justi, tantum innuitur, omisso Paterno, hoc iter ab utroque sancto fuisse susceptum ut ad sepulcrum S. Frontonis Deum sibi benevolum haberent. Præterea, quum narret anonymus S. Justi biographus ambos sanctos peregrinantes, antequam Petrocoriis discederent, ab istius ecclesiæ episcopo petiisse benedictionem, liquidum est hunc non fuisse Paternum, quum hic adeo Arii dogmata pertinaciter propugnaret, ut post Ariminense Concilium vecors nec detrectans perfidiam, quemadmodum ait Sulpitius Severus, sacerdotio pulsus fuerit [Hist. sacra, lib II, col. 155, edit. Migne.] . Et quidem præter hæc laudata verba nuspiam apud antiquos scriptores de Paterno occurrit mentio. Neque me latet Dionysium Sammarthanum [Gallia christiana, tom. II, col. 1448.] aliosque scriptores memoriæ prodidisse Paternum concilio Biterrensi anni 356 interfuisse [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. II, col. 783.] . Sed id etiamsi admittatur, quamvis quo jure nesciam, nonne potuit S. Hilarius, qui circa annum 350 ecclesiam Pictaviensem regere cœpit, pluribus annis ante concilium Biterrense, iter ad S. Frontonis sepulcrum confecisse (nam brevi post synodum Biterrensem in exilium fuit actus [Sulpitius Severus, col. 155, edit. Migne.] atque Petrocorii episcopum alium ac Paternum accepisse? Cui sentiendi modo R. D. Audierne, qui S. Leonem antecessorem Paterni fuisse contendit, non adversari videtur, quin potius et suum calculum adjicit [État de l'Église du Périgord, par Dupuy, edit. annotée par Audierne, tom. I, pag. 242.] .
[11] [Ordinatur S. Justus presbyter a S. Hilario, salva lege ecclesiastica,] Verum S. Hilarius in itinere, quod Petrocorios instituit, S. Justum presbyterum ordinavit. Sed et hic quæstio exsurgit qua ratione S. Hilarius, salvis ecclesiæ legibus, S. Justo, Lemovicensis diœceseos incolæ, manus imponere non sit veritus, quum concilium Eliberitanum, canone XXIV [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. I, pag. 973.] , inserto postea in suis collectionibus ab Ivone Carnotensi [Decreti part. VI, cap. 352.] et Gratiano [Decreti part. I, dist. 98.] , statuisset omnes, qui in peregrinatione * fuerint baptizati, eo quod eorum minime sit cognita vita, placuit, ad clerum non esse promovendos in aliis provinciis. Jam vero qui Patrum Eliberitanorum verba rite perpenderit, persuasum sibi habebit, legem illam non ita accipiendam esse quasi nulli omnino peregrino licuisset manus imponere, sed fuisse vetitum dumtaxat ne homines, quorum vita et conversatio erant ignotæ, inter clericos admitterentur. Et hunc esse canonis sensum probant cardinalis de Aguirre [Aguirre, Concilia Hispaniæ, tom. II, pag. 222 et seq.] , Gonzalez [Ibid. pag. 223 et seqq.] , simul ac Thomassinus [Discipline de l'Église, tom. II, col. 3 et seqq.] ex SS. Paulino Nolano, Hieronymo, Augustino, qui sese, inauditis suis episcopis, ab antistitibus alienis ad ordines ecclesiasticos, quin violati canonis Eliberitani rei essent, promoveri passi sunt. Dein Thomassinus ostendit in multis regionibus unumquemque ab alio quam ab episcopo originis ad ordines sacros potuisse admitti: neque ullum præter ordinationis nexum episcopum inter et clericos extitisse: quinimo neque hocce vinculo fuisse adstrictos, qui priusquam manus sibi imponi sinerent, renuebant ad exemplum SS. Paulini Nolani et Hieronymi hujusmodi pactum inire. Ast vinculum clericatus seu primæ ordinationis, ubi exsistebat, erat tam arctum, ut anno 416 concilium Milevitanum II, canone XV, statuerit ut quicumque in una ecclesia vel semel legisset, ab alia ecclesia ad clericatum non teneretur [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. II, col. 1541.] .
[12] [et quin obstent canones Sardicenses.] Præterea, quamvis concilium generale Sardicense statuerit canonibus XVIII et XIX nulli episcopo licere alterius civitatis hominem ecclesiasticum et in suis parochiis ordinare, adeoque edixerit ut quicumque ex alia parochia voluerit alienum ministrum sine consensu episcopi ipsius et sine voluntate ordinare, non sit rata ordinatio [Labbe, ibid. col. 647.] ; hæc tamen decreta non ubique eadem ratione fuerunt servata. In Africa enim non minus ad laicos quam ad clericos extendebantur [Ibid. Concilium Africanum sub Grato, col. 715.] : adeoque laïcus ad clericatum, clericus vero ad altiora ab episcopo alieno promoveri prohibebatur: quum contra in aliis regionibus ad solos clericos videantur fuisse restricta, quia ibi forsan canones Sardicenses non ulterius extensi censebantur, quam Nicænus canon XVI, cujus hæc sunt verba: Si quis (episcopus) autem ad alium (episcopum) pertinentem (clericum) audacter invadere, et in sua ecclesia ordinare tentaverit, non consentiente episcopo, a quo discessit is qui regulæ mancipatur, ordinatio hujuscemodi irrita comprobetur [Labbe, Collect. Conciliorum, tom. II, col. 43; Christ. Lupus, Opp. omnia, tom. I, pag. 262.] : vel etiam quam Siricii præceptum ad episcopos Afros: Ut de aliena ecclesia ordinare clericum nullus præsumeret [Constant, Epistolæ Rom. pontificum, col. 655.] . Hinc factum est ut concilium Arausicanum anni 441 canone IX decreverit: Si qui autem alienos cives aut alibi consistentes ordinaverint, nec ordinati in ullo accusantur, aut ad se eos revocent, aut gratiam ipsis eorum impetrent, cum quibus habitant [Collectio Conciliorum Galliæ, tom. I, col. 457.] ; et ut S. Hieronymus ejusque frater Paulinianus, S. Paulinus Nolanus et S. Augustinus Hipponensis in aliena diœcesi ab episcopis non suis fuerint ordinati. Quapropter nemo mirabitur S. Hilarium, episcopum Pictaviensem, qui et postea S. Martinum Turonensem, in Pannonia natum et Ambiani in Galliis baptizatum, cleri sui consortem fecit, existimasse sibi licere S. Justum inter clericos suos adscribere, et gradatim ad presbyteratum evehere.
[13] [Hac ratione fit filius spiritualis episcopi Pictaviensis,] Neque prætermittendum est, (ne fugiat quemquam cur S. Justus ita fuerit adstrictus sancto præsuli Pictaviensi, ut nullum commercium cum Lemovicensium episcopo haberet), tunc disciplinam ecclesiæ obtinuisse ut omnis clericus haberet tamquam suum patrem spiritualem episcopum qui eum ordinasset, atque ab eo non secus ac filius carnalis a patre carnali penderet: quod quidem evidenter demonstravit Thomassinus [Discipline de l'Église, tom. II, lib. I, cap. I et II, pag. 3 et seqq.] . Atque illud vinculum spirituale, quod tanti faciebat ecclesia occidentalis, multo arctius erat in ecclesia orientali: nam causa fuit, ut constat ex actione XVI concilii Chalcedonensis [Labbe, Collect. Concil. tom. IV, col. 813 et seqq.] , cur episcopi Constantinopolitani tam facile potuerint omnem auctoritatem in universum Orientem sibi vindicare.
[14] [qui eum mittit evangelium nuntiare in regione Petragoricensi:] Postquam itaque S. Justus sacerdotio esset auctus, ad Petrocorios fidei lumine illustrandos, mittente S. Hilario, profectus est, ut quidem tradunt Buchetus [Annales d'Aquitaine, fol. 24.] et Brevaria Petrocoricense, Pictaviense, Lucionense et Rupellense. Neque hac in re (si certa fides sit) aut S. Hilarius aut S. Justus jura Petrocoricensis episcopi violavit. Non enim missus est sanctus vir ad partes, in quibus florebat christiana religio, sed ad paganos, veteris superstitionis tenaciores. Nihil enim obstabat quin hoc hominum genus a presbyteris alienis adiretur; ut declaratum est in Commentario prævio ad Acta S. Martini [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 796.] , qui jussu Felicis, episcopi Nannetensis, incolis pagi Herbadillici, diœcesi Pictaviensi, christiana dogmata aperuit. Quid ergo, ait Commentarii illius scriptor, Felix Nannetensis diaconum suum (Martinum) in diœcesim Pictaviensem misit? Sane terminos, quos statuerunt patres, prætergredi semper maximum piaculum in ecclesia habitum est et schismate plenum. Verum solvitur hic nodus ipsa S. Martini Vita, in qua aperte traditur hanc pagi Herbadillici partem, Nannetibus contiguam, plane idololatriæ tenebris adhuc obrutam jacuisse. Atqui nemo ignorat terras infidelium, etiamsi alicui diœcesi inclusæ censentur, haberi tamquam vagas, neque proin ibidem leges de servandis limitibus ejusdem esse ponderis: quin etiam Ariowaldo, regi Longobardorum, suspicio inerat episcopis non tantam esse auctoritatem in loca procul ab urbibus episcopalibus dissita [Jonas, Vita S. Bertulfi, in Sæc. II Benedict. pag. 161.] ; sane quod fides christiana nondum in ea penetrasse censeretur. Quapropter doctrinam christianam prædicarunt, in iis etiam regionibus, ubi erant episcopi catholici, iisque inconsultis, S. Wulfranus Senonensis, S. Amandus Trajectensis aliique multi, præsertim episcopi regionarii. Neque umquam Romani pontifices culpæ arguerunt patriarchas Constantinopolitanos quod presbyteros Græcos ad Bulgaros Christo convertendos miserunt, sed tantum quod in recens conversos, quorum nova patria ad patriarchatum Romanum spectabat, jurisdictionem exercere contendebant: quin et magnis laudibus extulerunt SS. Cyrillum et Methodium quod, quamvis a patriarcha Constantinopolitano ad Romani patriarchatus Slavicas gentes Christo lucrifaciendas missi essent, eas patriarchæ Romano subdiderint.
[15] [non accurate scitur quo loco.] Jam vero quasnam Petrocoriorum partes lumine fidei illustraverit S. Justus, valde obscurum est. Nullum enim ex breviariis, in quibus S. Justi apud Petrocorios prædicatio laudatur, quo in tractu facta fuerit indicat. Verumtamen Joannes Bouchet [Annales d'Aquitaine, cap. XII, fol. 22.] , nihil dubitans, bis et ter affirmat S. Justum Christi doctrinam tum ante, tum post S. Hilarii felicem e vivis excessum prope Petrocorios, Lemovices versus, in vicinia templi, quod Notre-Dame-en-Perigord appellat, annuntiasse, atque tandem in pace ibidem ultimum obiisse diem. In scripto vero apocrypho S. Justi deprehenditur id factum esse in aliqua silva, nomine Auren, suburbii civitatis Petrocoriorum. Sed hæc ipsi accolæ nonnisi ægre definire poterunt; maxime quod illic non desunt plura antiqua eaque præclara B. Mariæ Virginis sanctuaria; ex quibus quodnam designetur a Bucheto, plures istius tractus viri docti, quos per literas adii, sese non posse indigitare ingenue fassi sunt: suspicor tamen hunc locum esse vel Notre-Dame-des-Vertus, vel Notre-Dame-de-Salignac, cum paucis leucis Petrocoriis distent, et non procul ab antiqua Romana via, quæ ab oppido Petrocoriorum Lemovices ducebat, jaceant. Addit Joannes Bouchet S. Justum anno 366, quod est duobus ante S. Hilarii obitum annis, huc a suo magistro fuisse missum: ibique ad vitæ suæ exitum, præterquam quod magistro suo morienti adfuerit, gnaviter in vinea Domini laborasse: sed id veritati minus esse consentaneum inferius demonstrabimus.
[16] [Pictavium veniens incarceratos liberat eosque ad S. Hilarium mittit,] Porro, licet de S. Justi, apud Petrocorios prædicatione nihil tradiderint veteres, eam tamen in dubium revocare nolim, quoniam de ea fit mentio in scriptiuncula, inferius edenda; quæ quidem apocrypha est, sed traditionem Aquitanicam continet, hominum memoria multo antiquiorem: eo minus quod cum nullo monumento historico pugnat, et ex SS. Justi et Hilarii in hunc pagum itinere verosimilis fit. Id tamen non obstat quominus S. Justus Pictavii non raro commoratus fuerit, quemadmodum non semel in ejus Vita asseritur, et ex sanctimoniæ fama et miraculorum gloria, quibus ibi vivens effulsit, prorsus certum evadit. Porro legimus in Actis S. Justi (num. 14) eum quodam die cum per Pictavium deambularet, audiisse detentos in carcere qui eum magnis clamoribus rogabant ut sibi auxiliaretur: atque sanctum, post orationem Deo factam, eorum fregisse vincula eosque misisse ad S. Hilarium, ut quid esset faciendum ex episcopi ore exciperent; sed quum ministri carceris in eo essent ut in vincula eos iterum conjicerent, Deum mirabilia operatum esse ne, quos S. Justus libertate donasset, ea denuo ad pedes S. Hilarii privarentur.
[17] [ut ibi jure asyli fruerentur.] Sed non prætereundum est, quod si S. Justus carcere liberatos ad S. Hilarium miserit, eum id procul dubio fecisse, ut jure asyli fruerentur. Lex enim Romana, non secus ac leges aliarum gentium, quemadmodum ex Theodosio juniore [Codex Theodosianus cum commentariis Gothofredi, tom. III, pag. 395.] , aliisque fontibus probat Joannes-Franciscus Simon [Academie des inscriptions, tom. III, pag. 37.] , reorum, qui ad divum aras confugerant, causas deponebant. Neque Augustus, aut Tiberius, testibus Tacito [Annales, lib. III, num. 63; lib. IV, num. 14.] et Suetonio [De XII Cæsaribus, lib. III, pag. 373, edit. Lugd. Batav. ann. 1667.] , quamvis nullum lapidem non moverint, illud privilegium penitus e medio auferre potuere. Verum, quando Constantinus Magnus vel ejus successores dogmata nostra professi sunt, per eorum voluntatem Christianis quoque jus asyli, uti ajunt, concessum fuit: idque colligimus ex scriptoribus rei christianæ infensis Ammiano Marcellino [Opp. lib. XV, cap. 5; lib. XXVI, cap. 3, edit. Jac. Gronovii.] , SS. Hilario et Justo coævo, atque ex Zozimo [Scriptores historiæ byzantinæ, Zozimus, Historiarum lib. IV, pag. 256; lib. V, num. 18, pag. 269; num. 29, pag. 288; num. 34, pag. 295; num. 35, pag. 297; num. 45, pag. 310, edit. Bonnæ.] , vel etiam ex Socrate [Hist. ecclesiast. lib. IV, cap. 5, edit. Valesii.] et Sozomeno [Ibid. lib. VII, cap. 7.] ; et præsertim ex SS. Augustino [Epistola 153, Opp. tom. II, col. 654, edit. Migne.] , et Joanne Chrysostomo [Homilia in Eutropium, opp. tom. III, part. I, col. 394, edit. Migne.] , quibus, utpote episcopis catholicis, hortari ad misericordiam in reos solemne erat. Sed nolim persequi quæ post S. Justi tempora de jure asyli statuta sunt et multis libris continentur.
[Annotata]
* al. peregre.
§ IV. S. Justus fuitne abbas monasterii S. Hilarii-Magni; an socius S. Hilarii euntis in exilium? Plebis vota ut huic demortuo succedat.
[S. Justus non fuit abbas monasterii S. Hilarii-Magni;] Opinatus est Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana, tom. II, col. 1223.] , cujus vestigiis alii institerunt, S. Justum monasterii prope Pictavium, cui postea nomen S. Hilarii-Magni accessit, primum fuisse institutum abbatem. Justus, ajunt in recensendo abbates illius monasterii, ex socio studiorum D. Rapaillon in historia S. Hilarii scribenda, primus abbas exstitit [Ibid. col. cit.] . Verumtamen Sammarthani et Rapaillon sententiæ toto cœlo distant. Sammarthanus enim post S. Justum primum abbatem constituit Pascentium, S. Hilarii alumnum, S. Porcarium, etc. Rapaillon [Mémoires des Antiquaires de l'Ouest, annee 1856, prg. 326.] autem, cujus scripta et hodie in bibliotheca publica Pictaviensi servantur, primorum abbatum S. Hilarii-Magni hoc ordine, recenset: S. Hilarium, S. Leonium, S. Maxentium, S. Gelasium, etc. Neque videtur fuisse sibimet contrarius Rapaillon; nam Sammarthanus, qui ex ejus auctoritate S. Justum primum abbatem S. Hilarii-Magni extitisse perperam autumavit, memoria deceptum fuisse ex ipsius verbis deprehendimus. Ait enim: Qui historiam hujus ecclesiæ conscripsit vir clarissimus dominus Rapaillon, consiliarius Pictaviensis et ejusdem canonicus, huic operi conficiendo annis triginta insumptis, seriem abbatum, thesaurariorum ac decanorum nobis promiserat, sed postea denegavit; unde nonnisi quosdam ex variis monumentis erutos dare in lucem possumus [Gallia Christiana, tom. II, col. 1223.] . Et quidem facile Rapaillonio suffragamur, quum neque in S. Justi Actis, quæ tamen rebus minoris momenti abundant, neque in catalogis sanctorum, neque in martyrologiis et breviariis, quæ supra laudavimus, uspiam innuatur S. Justum monachis aut clericis præfuisse.
[19] [sed videtur professus esse vitam religiosam, nulli tamen monasterio adstrictus.] Rectius locutus esset Sammarthanus, si dixisset S. Justum vitam religiosam esse professum. Etenim clericati onus, ait ejus biographus, ab ipso episcopo Hilario accipere meruit. Quo quum in æternum pars Domini factus sit, neque sibi amplius aut hominibus vivere posset, sed uni Deo, omnes monachatus partes ut perpetua officia assumpserat. Ad literam enim tum accipiebantur omnia verba quæ diceret episcopus creando clericum. Re quidem vera nulli singulari monasterio addicebantur tum illi clerici; sed hæc stabilitas firma lege non prius inducta est, quam universim prævaluit Regula Benedictina. Plerique enim tum monachi liberi erant vitam agere, ubi vellent. Sed quid hæc prosequor? Jam pridem eruditissimi viri luculente demonstrarunt antiquis illis temporibus clericos in Galliis fuisse monachos hoc solo discrimine, quod omnes clerici monachi erant ab episcopo benedicti; monachi vero sæpe nullam benedictionem acceperant, monasticam vitam nullius interventu amplexati, contenti vestium mutatione profiteri se in perpetuum valedixisse sæculo. Sed videndi sunt ea de re Ruinartius [S. Gregorii Turonensis opera, præfatio, col. 33 et seqq., edit. Migne.] , Cangius [Glossarium latinit. Vs Clericus, Clericatus.] , Thomassinus [Discipline de l'Eglise, tom. II, lib. I, cap. 85, col. 548 et seqq.] . Quin etiam invaluit (quod ad res S. Justi quoque pertinet) ut monachatus locum teneret ordinum minorum et subdiaconatus vel etiam diaconatus, adeo ut monachi uni alterive aut etiam nulli ordini sacro initiati, saltu facto, ad presbyteratum promoverentur. Cujus consuetudinis hæc videtur fuisse ratio, quod vita monastica idem ac ordines minores, subdiaconatus et diaconatus efficit, homines nempe, a sæcularibus illecebris segregat conjungitque cum Deo; ac proin proximam ad presbyteratum viam sternit [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 766.] . Secundum hanc itaque disciplinam potuit S. Hilarius, salvis ecclesiæ legibus, S. Justum, nullo ordine inferiore insignitum, inter presbyteros cooptare; quod quidem non obscure innuit hujus biographus (num. 5). Neque id illo ævo fuisse peregrinum colligimus ex Gregorio Turonensi [Historia Francorum, lib. I, cap. XXII, col. 542; Vitæ Patrum, col. 1171, edit. Migne.] . Adde quod tunc temporis cum ecclesiæ venia ordina bantur episcopi, qui numquam per presbyteratum aut diaconatum aut forte alium ordinem inferiorem transierant: idque nos docet ordo Romanus, quem Mabillonius [Musæum Italicum, tom. II, pag. 84 et 86.] juris publici fecit et affirmat continere puriorem ordinem Romanum de ordinatione ministrorum, quam in vulgatis habetur. Atque ideo factum est ut S. Martinus, qui humilitatis gratia se non ad altius quam exorcistæ officium evehi passus erat, episcopus Turonensis, acclamante populo, electus et consecratus fuerit [Sulpitius Severus, Vita S. Martini, cap. IX, col. 165, edit. Migne; Thomassin, Discipline de l'Église, tom. II, liv. I, cap. 85, col. 547.] .
[20] [S. Justus non sese adjunxit socium S. Hilario pergenti in exilium apud Phryges;] Jam alius in S. Justi referendis gestis admittitur a nonnullis scriptoribus error. Referunt enim P. Bonaventura [Histoire de S. Martial, tom. III, pag. 120.] , et canonicus Labiche [Vies des saints de Limoges, tom. III, pag. 99.] S. Hilarium, quum anno circiter 356 Phrygiam, quo exul in pœnam religionis Catholicæ a se defensæ mittebatur, peteret, sibi socios adjunxisse SS. Leonium et Justum, qui magistro exsulanti solamen aliquod afferrent. Sed hæc narratio, quæ conjecturis potius nititur quam sinceris documentis, nullam videtur mereri fidem. Is enim non erat S. Hilarius, qui cernens Saturninum Arelatensem nonnullosque alios episcopos, suadente Constantio imperatore, per totas Gallias arianam hæresim spargentes, vel etiam Paulinum Trevirensem [S. Hilarius contra Constantium Imperatorem, tom. II, col. 578, edit. Migne.] , Rhodanum Tolosanum [Sulpitius Severus, Historiar. lib. II, col. 151, edit. Migne.] aliosque ob tuitionem symboli Nicæni in Phrygia exules, tulisset ut ad suas lacrimas abstergendas sancti Justus et Leonius, ambo veritatis christianæ acerrimi propugnatores, sponte excessissent e Galliis easque hæreticis pastoribus permisissent; idque eo minus quod non tantum pagus Pictaviensis a tractu Arelatensi, cui præerat Saturninus, homousianis infensissimus, parum distabat, sed etiam quod Saturninus Hilario aperte inimicus munere vicarii apostotolici, utpote episcopus Arelatensis, in Galliis fungebatur. Dein S. Justi biographus, qui res etiam minimas enarravit, neutiquam de ejus in Phrygiam itinere sermonem habet.
[24] [postulatur in ejus successorem a Pictaviensibus; neque hac in re a disciplina illius temporis recessum est.] Interea temporis, beato pontifice Hilario ab hac luce subtracto (anno 368), ait ille idem S. Justi biographus (num. 16), immoque ad Dominum transmigrato, cives Pictavienses communi secum consilio inito, beatum Justum loco antistitis ordinari petierunt. Quæ disciplina tunc penes Pictavienses obtinuisse videtur: nam quamvis ex voluntate divina nullum hujusmodi jus plebi competeret, tamen per institutionem ecclesiæ, fere ab apostolicis temporibus receptam, fidelium vota in electione episcoporum nequaquam negligebantur. Quæ paucis verbis egregie describit Bellarminus [Lib. de Clericis, cap. VII.] : Initio enim, ait, hoc est, apostolicis temporibus, insciente populo, pastores eligebantur, deinde cœpit populus adhiberi ad testimonium dandum de vita eligendi. Unde est illud Tertulliani in Apolog. c. XIII. “Præsunt probati quique seniores, honorem istum non pretio, sed testimonio adepti.” Tum, ut populi magis diligerent suos episcopos, cœpti sunt ii tantum ordinari, quos populus postulasset. Unde est illud S. Leonis Ep. 87 vel 89: “Expectarentur vota civium, testimonia populorum, honoratorum arbitrium, electio clericorum, quæ in sacerdotum solent ordinationibus ab his, qui norunt Patrum regulas, custodiri.” Ubi S. Leo populis tribuit vota, id est, desideria et testimonia, clericis autem electionem. Tandem obtinuit in quibusdam locis consuetudo, ut etiam jus suffragii sibi populus usurparet, ut intelligi potest ex lib. III Chrysostomi de Sacerdotio. Sed postquam hoc aliquandiu toleratum est, et apparuit ejus rei confusio et indignitas, tum etiam paulatim sublata est populo electio et postulatio, solumque relictum est testimonium vitæ et morum. Nam etiam nunc ordinantur episcopi et presbyteri coram populo, et episcopus, qui ordines collaturus est, per diaconum populum alloquitur, ac petit, ut, siquis est, qui aliquid habeat adversus ordinandos, accedat et dicat. Jam vero quando sancto Hilario successor a Pictaviensibus erat dandus, in bene multis tum Orientis, tum Occidentis ecclesiis, quos cuperet episcopos, populus poscebat. Quapropter absque sacrorum canonum aut certe disciplinæ ecclesiasticæ violatione Turonensium S. Martinus [Sulpitius Severus, Vita S. Martini, cap. IX, col. 163, edit. Migne.] , et Mediolanensium S. Ambrosius [Paulinus, Vita S. Ambrosii, Opp. S. Ambrosii, tom. I, col. 29, edit. Migne.] , populo postulante, electi sunt episcopi. Quæ breviter monemus, ut liquido constet, quod si S. Justus Pictaviensium votis cessisset, accedente tamen cleri electione aut comprobatione, nullius etiam minimæ culpæ fuisset arguendus. Sed plura de hoc capite disserenda non sunt; de quo copiose dixerunt Hallierus [Hallier, de Sacris electionibus et ordinationibus, tom. I, pag. 50 et seqq.] , Selvaggius [Selvaggius, Antiquit. Christianæ, tom. I, cap. 22, pag. 420 et seqq.] , Hieremias a Bennettis [Hieremias a Bennettis, Privileg. RR. Pontificum, part. III, tom. VI, pag. 327.] , aliique pene innumeri.
§ V. Nonnulla scripta quorum S. Justus perperam auctor dicitur.
[Perperam a nonnullis dicitur S. Justus scriptor Vitæ S. Hilarii,] Buchetus [Annales d'Aquitaine, fol. 26.] , cui Saussayus [Martyrologium Gallicanum, tom. II, pag. 931.] suffragatur, affirmat S. Justum scripsisse magistri sui Vitam, additque eam etiam suo tempore in archivio ecclesiæ Pictaviensis religiose custoditam fuisse. Id certum est circum ferri saltem duas perantiquas S. Hilarii Vitas, quarum altera Fortunato Pictaviensi vel Patavino ab eruditis adscripta, nihil continet quod a veritate deflectere videatur: altera vero videtur breviarium esse S. Hilarii gestorum et in bibliotheca publica Bruxellensi sub num. 4591 servatur; quam posteriorem nuspiam typis editam fuisse arbitror, licet eruditi sæpius ab hinc duobus sæculis petierint ut prelo subjiceretur. De priori dubitavit Bollandus [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 785.] , num forsan ejus posterior pars sit a S. Justo scripta, quia styli diversitas diversum indicat scriptorem, neque pauci contendunt S. Justum magistri sui gesta memoriæ tradidisse. Verum S. Justum non esse auctorem prioris Vitæ S. Hilarii, ex hoc constat quod res minoris momenti, omissis grandioribus, unice memoret; ita ut ne verbum quidem misceat de victoriis a S. Hilario in pseudoconsilio Biterrensi, de Saturnino Arelatensi et Auxentio Mediolanensi, viris Arianis, relatis; idque eo minus admittendum est quod S. Justus videtur fuisse vir conspicuus, si quidem temporibus tam nubilis a clero populoque Pictaviensi fuerit postulatus in successorem S. Hilarii. De posteriori id certum est nullam fieri ab antiquis ejus mentionem; et quidem non vetustiores quam Buchetum et Saussayum hujus rei testes novit Rivetus [Histoire de la France Littéraire, tom. I, part II, pag. 219 et seq.] . Adeoque absonum est affirmare S. Justum esse auctorem hujus Vitæ a Saussayo et Bucheto laudatæ: ejus enim auctor præter multas ineptias refert colloquium sancti præsulis Pictaviensis cum S. Leone papa utrinque omnino inurbanum, accipiens S. Hilarium Pictaviensem pro S. Hilario Arelatensi, quocum S. Leo controversiam habuit, neque attendens sermonem, quem in ore utriusque sancti ponit, esse non tantum indignum S. Leone, sed etiam S. Hilario Arelatensi, quamquam hic multo minus erat mitis. Has aliasque ob causas Rivetus [Ibid. tom. I, part. II, pag. 219] et Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, tom. VII, pag. 757, edit. 1706.] posteriorem quoque S. Hilarii Vitam S. Justo attributam nolunt.
[23] [vel etiam alterius scriptiunculæ de S. Hilario.] Est et alia scriptiuncula, quam Buchetus [Les Annales d'Aquitaine, cap. XIV, fol. 26.] et alii S. Justi opus fuisse dicunt. Illam Leonardus Fonteneau, monachus congregationis S. Mauri, medio sæculo XVIII, in archivio ecclesiæ S. Hilarii Pictaviensis detexit atque hujus apographum posteris reliquit [Tables des Manuscrits de Fonteneau relatifs à l'Aquitaine, tom. I, pag. 1.] . Quod exemplar mihi transcribendum curavit domnus Menault, O. S. B. monachus, congregationis Franciæ, quam ad finem Vitæ S. Justi dabimus, quoniam non minus ad S. Justum quam ad S. Hilarium pertinet. Codex autem, quo Fonteneau usus est, sæculo undecimo exeunte vel duodecimo ineunte ei exaratus visus est. Si larvatum illum Justum, minimum domni Hilarii, Pictaviensis episcopi, discipulum, audias, S. Hilarius, a Leone papa et Constantio imperatore, simul cum episcopis et archiepiscopis diversarum provinciarum ad disputandum de fide vocatus, iverit Romam cum illo Pseudo-Justo; atque ibi acceperit plures sacras reliquias particulam scilicet chlamipis coccineæ, quam dominus Jesus Christus in Passione indutus fuisse memoratur, et quamdam particulam vestimenti Sanctæ Mariæ Matris Domini, et pollicem sancti Petri Apostoli et caput sancti Laurentii martyris, et etiam particulam quamdam illius panis, quem Dominus præsentibus discipulis in Emmaus in die suæ resurrectionis benedixit, in fractione cujus ab ipsis agnitus fuit. Reversi deinde Pictavium, inquit personatus ille fabulator, evolutis paucis diebus Lemovicas gratia visitationis ecclesiæ sancti Martialis pariterque studio orandi devenimus. In quo itinere eundo et redeundo duas in honorem B. Mariæ Virginis ecclesias ædificaverint, quarum unam S. Justo regendam commiserit S. Hilarius. Verum post biennium S. Justus salutandi S. Hilarii gratia Pictavium reversus, ibi mox ultimum magistri sui halitum exceperit; qui ei custodienda sacra lipsana non ita pridem Roma allata tradiderit. Quam scriptiunculam apocrypham esse asserere non dubitavit domnus Fonteneau; cui sententiæ me omnino adhærere jam satis manifestavi. Antiqui enim scriptores de ea altum servant silentium, dein in ea legitur, Constantio imperatore, præfuisse ecclesiæ Romanæ Leonem, qui tamen non nisi medio circiter sæculo V floruit; qui et ibi vocatur Papa, quamvis hanc appellationem secundum Papebrochium [Propylæum Maji, part. I, pag. 213] Siricius, vel, auctore Cangio [Cangius, V° Papa.] , S. Leo Magnus primus sibi tribuerit. Sed neuter temporibus S. Hilarii aut S. Justi vixit; quippe qui dimidio sæculo posteriores sint. Sed loco Leonis legendus est Liberius. Proditur quoque falsitas vocabulo archiepiscopi, quo antistes nullus ante sæculum V præter episcopum Alexandrinum designatus fuisse videtur [Cangius, V° Archiepiscopus; Suicerus, Thesaurus ecclesiasticus, V° Αρχιεπισκοπος] . Huc quoque facit nuspiam de concilio Romano, a Constantio convocato, ad disputandum de fide, verum ad Athanasium damnandum apud veteres mentionem fieri, quamvis gesta Constantii et fata hæreseos Arianæ longe lateque a variis scriptoribus narrentur.
§ VI. Ubi, quo tempore, qua ætate mortuus sit S. Justus.
[Moritur S. Justus in loco natali, qui ab ejus nomine postea vocatus fuit,] Plurima itaque in vita S. Justi obscura sunt; sed ne convenit quidem inter scriptores quo loco diem obiverit. In breviariis enim Petrocoricensi anni 1835, Lucionensi 1836, Rupellensi 1825, et Pictaviensi 1855 legitur in Petrocoricensi pago evangelicis attritus laboribus obdormiisse in Domino. Atque eadem est mens Bucheti [Annales de l'Aquitaine, fol. 26.] et episcopi Pictaviensis Henrici Ludovici Castanæi de la Rocherozay [Notæ ad Litanias Pictonicas quas ipse concinnavit, ap. Labbe, Biblioth. Mss. tom. II, pag. 728.] ; qui addunt id contigisse post S. Hilarii exitum apud ecclesiam B. Mariæ Virginis, cui præerat. Sed Bonaventura a S. Amabili [Vies de S. Martial, tom. III, pag. 120.] , quem canonicus Labiche [Vies des saints de Limoges, tom. III. pag. 104.] sequitur, non secus ac breviarium Lemovicense, annis 1625 et 1783 editum, ponunt S. Justum non longe a Lemovicibus e vivis excessisse. Ast indubium est sanctum in patria sua vita functum esse. Biographus enim aperte tradit (num. 19) S Justum petiisse et obtinuisse a Deo ut animam in propriis seu in propria patria poneret. Et quid per propria intelligat biographus, habemus ex ipsius verbis ubi narrans quo pacto post S. Hilarii transitum sese ad Lemovicenses receperit, subjungit: Justus ad propria remeans loca, patrem suum et matrem jam defunctos invenit; fratrem vero suum Benedictum … in corpore reperit. Dein nuspiam apud scriptores occurrit quomodo et quando Petrocoricenses corpus S. Justi, apostoli sui, (quod est vix credibile) ad Lemovicenses transferri passi fuerint. Adde quod statim postquam S. Justum terræ mandassent sacerdotes, ædificaverunt, ait biographus, ecclesiam super sepulcrum beati viri, quæ permanet usque in præsens. Ubi intercessione præfati confessoris inluminantur cæci, dæmones ab obsessis corporibus effugantur, surdi recipiunt auditum, claudi gressum, muti eloquio reformantur. Hinc, ut traditio fert, ipse locus nomen sui patroni S. Justi induit. Et hæc me movent ut censeam S. Justum non longe a Lemovicibus ad cælum migrasse.
[25] [et quidem paucis mensibus post S. Hilarium,] Id contigisse paucis mensibus postquam S. Hilarius ad bravium pervenisset, ex ipsius biographi verbis evidenter constat. Beato autem pontifice Hilario, ait, ab hac luce subtracto … cives Pictavienses … beatum Justum loco antistitis ordinari petierunt. At illo se indignum vociferans … nocte media civitate egrediens, arrepto itinere Lemovicas repedavit. Ibique diutissime commoratus atque, ecclesiis in eadem urbe lustratis, ad propria remeans loca, patrem suum et matrem jam defunctos invenit; fratrem vero, Benedictum vocabulo, catholica fide eruditum bonisque operibus ornatum, superstitem in corpore reperit. Videntes autem se utrique germani diutissime gaudentes atque inter amplexus flentes, post dulcia vitæ colloquia pariter redierunt… Evolutis autem paucis diebus, iter (Romam) beati viri arripuerunt: ita denique ut ubicumque in civitatibus aut vicis seu in villis paululum requiescerent, incolis illorum locorum verbum Dei prædicarent. Pergentesque iter quod ceperant, venerunt Romam; ibique diebus octo commorantes… Gallias remeantes, cum ad propriam vellent remeare patriam, beatissimus Christi confessor Justus febre correptus … viribus corporis cœpit repente destitui. Convocato autem germano suo, ait ad eum: “Rem tibi frater, non celabo, quod certissime fore didici: quia nisi velocius properaveris, me adhuc in corpore superstite, ad propria redieris…” Mane autem die altero consurgentes famuli qui cum eo in via directi (sunt), stratis equis oneratisque asinis, beatum virum super sella gestatoria, eo jubente, religantes, concito cursu reversi sunt ad propriam domum. Transactisque namque diebus quatuor … ultimum amisit flatum. Quibus verbis rite perpensis, mea est sententia S. Justum brevi post suum magistrum S. Hilarium temporalem cum æterna vita commutasse. Neque difficultatem parit quod biographus referat (num. 18) S. Justum defuncto S. Hilario diutissime Lemovicibus commoratum esse; nam apud biographum verbum diutissime etiam dies paucos designat. Idque colligimus ex eo quod agens de S. Justi fuga Pictavis ad fratrem suum Benedictum, videntes autem, ait (num. 16), se utrique germani, diutissime gaudentes atque inter amplexus flentes, post dulcia vitæ colloquia pariter redierunt, quamvis statim subjungat: Evolutis autem paucis diebus, iter (Romam) beati viri arripuerunt; qui et ejus sanctique Hilarii peregrinationem ad S. Frontonis lipsana describens (num. 9), addit: Ibi diutissime per triginta dies in Dei laudibus commorantes perseveraverunt.
[26] [anno circiter 370,] Jam vero quærenti quo æræ christianæ anno S. Justus Deo emiserit spiritum, respondeo eruditos non omnes eamdem inire viam. Etenim alii aut anno 367 [Dusmenil, Doctrina et Disciplina Ecclesiæ, tom. II, pag. 146. Acta SS. tom. I Januarii, pag. 786; Pagius, Critica ad annum 369, num. IV.] aut 368 [Fleury, Hist. eccles., tom IV, pag. 368; Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, tom. VII, pag. 463 et 756; Coustant, S. Hilarii Opp. tom. I, col. 178, edit. Migne; Rivet, Histoire littéraire de la France, tom. II, part. II.] , alii anno vel 371 [Bouchet, Annales d'Aquitaine, fol. 24.] vel 372 [Chronicon Hieronymi, edit. Mai, tom. VIII, Scriptorum Veterum nova collectio, pag. 404; Item Opp. S. Hieronymi, tom. VII, col. 695, edit. Migne.] S. Hilarium Pictaviensem ad cælum migrasse opinantur: neque desunt quibus annus 369 [Baronius, Annales ad annum 369, num. XXII.] præplaceat: ac proin unusquisque, pro systemate cui adhærebit, S. Justi annum emortualem vel 367, vel 368, vel 369, aut 371, aut 372 indicat. Sed non magni interest hanc controversiam definire; neque video quibus instrumentis hoc fieri possit.
[27] [ætate plus minus quadraginta annorum.] Neque fieri potest ut certo determinetur quot annos natus S. Justus mortalitatem expleverit. Nullum enim superest monumentum historicum unde id aperte deducatur. Si tamen conferimus Vitam S. Justi cum Vita ejus magistri S. Hilarii, in tantis tenebris aliquam lucem afferet hæc comparatio. Etenim S. Justus a S. Hilario episcopo, qui non nisi quindecim annos Pictaviensem rexit ecclesiam, baptismum accepit, quum nondum, uti ex ejus Actis erui posse videtur, ætatem provectam attigisset: dein cum paucos menses S. Hilario fuerit superstes, liquet eum summum quindecim annos, ex quo Christianorum albo fuerat adscriptus, inter vivos transegisse. Hinc a veritatis tramite non multum recedet, cui probatum erit S. Justum metam vitæ non ultra quadraginta annos traduxisse.
§ VII. Reliquiæ S. Justi. Origines monasterii S. Martini. Disceptatio de veris S. Justi reliquiis. Earum translationes.
[Quamquam S. Justi reliquiæ essent dubiæ, non ideo foret iis cultus denegandus.] Acturus de alterius S. Justi, pueri scilicet, reliquiis quarum origo jure merito apud plures erat dubia, unus ex collegis meis [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 333.] apte et congruenter Sollerii, Lippomani et Leibnitzii de hujusmodi litibus sententiam præmisit. Lippomanus enim et Leibnitzius dicunt nihil inde honorem Dei detrimentum pati, quia, etsi reliquiæ vel veræ vel supposititiæ sint, idem est in Deum affectus; sed interea dandam esse operam ne incauta devotione cultum sacrum lipsanorum contemptui imprudentium exponamus. Sollerius vero ratum habet, inde sæpe esse ortam confusionem reliquiarum, quod quas colunt sanctorum reliquias celebrioribus quibusque istius nominis sanctis contentiosius adscribi volunt, ac proin cultum aliquando cadere in exuvias sancti alterius non raro cognominis. In eumdem sensum plurima in Commentario de S. Ursula disseruit collega alter [Ibid. tom. IX Octobris, pag. 257.] . Quam Sollerii aliorumque eruditorum sententiam, cum de loco, ubi S. Justi Lemovicensis reliquiæ quiescerent, per plura sæcula controversia ferbuerit, non absque re judicavimus in memoriam revocare.
[29] [Dicebantur a nonnullis quiescere partim in monasterio S. Martini Lemovicensi, cujus elucidantur origines] Sed prius breviter declaranda sunt fata monasterii S. Martini Lemovicensis; quod se S. Justi lipsanis esse ditatum gloriabatur cum aliorum invidia. Et quidem origines S. Martini monasterii Lemovicensis adeo obscuræ sunt, ut ejus abbas Petrus de Coral, rerum sui monasterii diligens indagator, scribere non dubitaverit: Cogitavi dies antiquos et annos præteritos, si possem antiquitates vel primordia loci hujus invenire, cum quidam dicerent hic primo fuisse canonicos, alii dicerent quod beatus Eligius hic collocaverat monachos, quando locum ædificavit [Chronicon Lemovicense, quartum supplementum, ap. D. Bouquet, tom XXI, pag. 793.] . Verum, quamvis ita anceps steterit Petrus de Coral, scribit tamen Dionysius Sammarthanus: S. Martini cœnobium quod ab Alicio, S. Eligii fratre, conditum ferunt, ubi ipse S. Eligius viginti monachos posuisse et parentes ejus humati fuisse dicuntur [Gallia Christiana, tom. II, col. 582.] . Minus affirmanter loquitur Mabillonius: Parentes habuit (S. Eliguis) maxime christianos et catholicos, Eucherium et Terrigiam; fratrem Alethium seu Alicium, qui in villa Catalacensi monasterium in paterno fundo construxit. Parentes ejus jacent in Lemovicino sancti Martini monasterio, cujus primi conditores fuisse perhibentur [Annales Benedictini, tom. I, ad annum 631, pag. 322.] . Unde hæc desumpserint vel Dionysius Sammarthanus, vel Mabillonius me latet, neque ab iis indicatur. Legitur quidem in Vita S. Audoeni: Eligius Lemovicas Galliarum urbe, quæ ab Oceano Britannico fere ducentorum millium spatio sejungitur, in villa Catalacensi (Cadaillac apud Longueval [Histoire de l'Église Gallicane, tom. V, pag. 134; edit. Paris 1826.] ,) quæ a prædicta urbe sex circiter millibus ad septentrionalem plagam vergit, oriundus fuit [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 200.] . Dein inferius describens Eligii post episcopatum adeptum in patriam iter, prosequitur: Venit (S. Eligius) et ad prædium parentum suorum; nam et ibi jam habebatur monasterium a germano ejus Alicio in ipso patris sui tabernaculo constructum, ibique similiter fratribus conventis, atque clementer consolatis, parat postremum reverti ad civitatem suam [Ibid. pag. 242.] ;… Quod si Petrus de Coral non alia habuerit monumenta historica ut evolveret sui monasterii origines, facile intelligitur, quomodo frustra cogitaverit dies antiquos et annos præteritos, si posset antiquitates vel primordia sui monasterii invenire. Hinc etiam existimandum est Dionysium Sammarthanum, et Mabillonium præ manibus habuisse instrumenta historica ab eis non indicata, ex quibus suam narrationem desumpserint.
[30] [et præcipua fata.] Major tamen lux, ubi ad sæculum XI devenimus, affulget. Scribit enim Adhemarus Cabanensis in Chronico, anno circiter 1031: “Alduinus autem episcopus (sæculo X) monasterium S. Stephani Agentense, quod Aldegerius ornate disposuerat in magna caterva monachorum antequam moreretur per triennium suadente diabolo destruxit, et ibi canonicos restituit. Hac de noxa Lemovicam intra urbem monachorum in ecclesia S Martini regulæ (Benedictinæ) subditos aggregare curavit” [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. II, pag. 171.] . Sæculis vero sequentibus non raro de eodem monasterio apud scriptores fit mentio. Verum circa annum 1545, hæresi Calviniana in dies invalescente, non secus ac multa alia eaque celebria Galliæ monasteria, sus deque versum est, ejusque monachi in fugam redacti. Contigit tamen ei ut anno 1619 a ruina restitueretur: ast ita ut non ad antiquos suos incolas seu eorum successores, sed ad aliam Benedictini ordinis familiam, nempe ad monachos, Fulienses transiverit [Gallia Christiana novissima, tom. II, col. 585; Allou, Description des monuments de la Haute-Vienne, pag. 183.] , donec tandem anno 1791, ecclesiæ juribus in Gallia pessumdatis, monasterium sub hasta fuerit divenditum, et dein ad usus profanos adaptatum [Ibid. pag. 184.] . Et hæc fuere monasterii S. Martini fata.
[31] [Hujus asceterii monachi contendebant servari apud se S Justi caput, negantibus clericis Lemovicensibus.] Ad hoc celebre monasterium caput et ossa S. Justi fuisse delata ferebat traditio, a nonnullis præsertim clericis Lemovicensibus repudiata. Hujus litis meminit Gauffredus Vossiensis, quem a libris scribendis ante annum 1184 destitisse affirmat monachus Benedictinus Rivetus: Monachi de S. Martini, ait itaque Gauffredus, quod Monasterium ad Basilicam appellatur, habere se gaudent Justum illum, discipulum magni Hilarii Pictaviensis præsulis: quamvis ipsum dicant clerici non deesse ecclesiæ, in qua primum conditus fuit [Labbe, Biblioth. mss. tom. II, pag. 286.] . Item scribebat abbas monasterii S. Martini Lemovicensis Petrus Coral, scriptor sæculi XII exeuntis; cui, uti et suis collegis, quin tamen certum tempus statuere possent, translatio capitis et ossium S. Justi in suas ædes habebatur indubia. De corpore beati Justi, sunt verba Petri Coral, quando fuit allatum non inveni, quia, sicut de aliis evenit, sic fuit neglectum. Et dicebant quod dominus Helduinus attulit illud, et est ibi caput et ossa; et in omnibus scriptis antiquis Lemovicensibus sanctus Justus hic quiescere dicitur, sicut et in libris antiquis hujus loci, CUJUS CORPUS HIC quiescit. Et audivit pro certo quod Dominus pro ipso hic multa miracula faciebat, et multi conveniebant hic, et multæ vigiliæ fiebant; et unus monachus, præsente populo, verberavit capsam quia dicebat, se non habuisse præbendam (portionem diurnam cibi et potus) solitam hac die. Et tunc cessarunt miracula. In veritate, multi antiqui asserebant hoc fuisse verum; et fuit monachus ille de Salviac [Ap. D. Bouquet, tom. XXI, pag. 793.] . Atque ita vulgaris erat opinio apud Lemovicenses S. Justi ossa elevata esse in monasterio S. Martini, ut, quemadmodum testatur ipse Gauffredus in Chronico Lemovicensi [Ibid. tom. XVIII, pag. 215.] , clerus civesque hujus civitatis, Richardo rege Angliæ anno 1183 obsidente, reliquias S. Justi monasterii S. Martini, non secus ac caput S. Martialis circa urbis muros tulerit, ne Deus Lemovicenses in manus inimicorum traderet.
[32] [Et quidem fieri potest ut fuerit caput alterius sancti Justi, aut sancti alius nominis.] Verumtamen postea consentire nequaquam voluerunt oppidi clerici; et quidem quum ipsi monachi ignorarent reliquiarum suarum originem, repetenda hoc forte loco sunt Sollerii superius indicata verba: Secure dixero tot in Actis nostris extare Justinos et Justos ut aliæ sanctorum synonymorum reliquiæ non defuerint. Ea enim olim fuit et perseverat hodie bonorum catholicorum pietas, .. ut quas colunt sanctorum reliquias, celebrioribus quibusque istius ejusdem nominis vel contentiosius adscribi velint [Acta SS. tom. I Aug. pag. 34.] . Et si quid hujusmodi in S. Justo contigerit, nihil esset unde miraremur, cum apud laudatum Petrum Coralum abbatem S. Martini legere sit: De reliquiis loci et brachio sancti Martini audivi quod Dodonæus, abbas noster, fuit familiaris dompni Arvei, thesaurarii Turonensis, et quæsivit ab eo abbas quod placeret sibi aliquas reliquias de corpore sancti Martini dare; et idem dixit quod juraverat se non daturum, sed claves ibi erant ut ipsemet reciperet, juramento prius dato quod caput non caperet. Abbas vero accepit brachium et quoddam os, et juravit quod in vita utriusque non revelaretur. Brachium huc attulit, et sub quodam altari abscondit. Postea relatum fuit hoc quibusdam, et dicebatur publice quod brachium sancti Martini erat hic; sed ubi esset ignorabant… De aliis reliquiis sicut vidi et audivi, in libro beatæ Mariæ scripsi; sed cartulæ non sunt cum aliquibus, quia antiqui propter latrones comburebant cartas. Pergit dein loqui de corpore beati Justi; sed hæc verba supra retulimus Ex quibus colligimus apud monachos sancti Martini diu nullum indicium plurium reliquiarum præter traditionem oralem extitisse, atque penes eos fuisse lipsana, v. g. brachium S. Martini Turonensis, quorum origo erat occultanda, forsan etiam deperdita.
[33] [Transfertur sæculo XII Lemovices corpus, quod clerici Lemovicenses dicebant esse S. Justi.] Interea temporis, cum, causa pendente, turmæ latronum et prædonum igni ferroque loca circa Lemovices jacentia vastarent, neque parcerent ipsi tumulo, quem clerici Lemovicensis S. Justi esse autumabant, Helias de Gimel, præcentor ecclesiæ Lemovicensis, caterva armatorum stipatus, reliquias illius S. Justi ad ecclesiam S. Stephani Lemovicensem transtulit. Hujus translationis meminit dictus Petrus Coral. Anno Domini MCCXV, ait, canonici Sancti Stephani, ad instantiam cantoris Lemovicensis, scilicet Heliæ de Gimel, miserunt homines armatos apud sanctum Justum, et secum detulerunt corpus cujusdam presbyteri, quod erat in dicta ecclesia, ut dicebatur; et hunc dicunt beatum Justum, sed nos diu antequam non erat memoria habueramus Justum nostrum [Ap. D. Bouquet, tom. XXI, pag. 794.] . Verum quæ paucis verbis attigit Petrus Coral, longe lateque evolvuntur in Vita S. Martialis concinnata a Bonaventura a S. Amabili et in Breviariis Lemovicensibus, ita tamen ut ad annum 1217 translationem referant. Inferius lectiones Breviarii Lemovicensis anni 1625, utpote traditionum hujus ecclesiæ testem non spernendum, lectoris oculis subjiciemus. Cui narrationi addit Bonaventura [Hist. de S. Martial, tom. III, pag. 543.] lipsana S. Justi in ecclesia cathedrali Lemovicensi quievisse, donec (neutiquam tamen indicat annum aut sæculum) parochiæ S. Justi, a prædonibus purgatæ, fuerint restitutæ.
[34] [Brevi post fit altera translatio corporis S. Justi, servati apud monachos S. Martini.] Priorem illam translationem, quam Petrus Coral ab Helduino Lemovicensi peractam perhibet, solemniter celebrabant S. Martini monachi; sed et alteram quoque quotannis commemorabant, verum nulla solemnitate. In festo exceptionis seu festo [Cfr Cangius, Supplementum Carpentieri, tom. II, V° Exceptio.] beati Martini, ait Petrus Coral, transtulimus caput ipsius, scilicet beati Justi ad altare majus, et posuimus in capsa quam emeramus anno præcedenti; et fuit de Noalhias * [Deloche, Cartulaire de l'Abbaye de Beaulieu, pag. 380.] et fecimus hanc translationem sine solempnitate aliqua, quia canonici Lemovicenses impedire nos volebant, dicentes se habere corpus ejus [Ap. D. Bouquet, tom. XXI, pag. 793.] ; ita ut omni occasione contradixerint clerici templi cathedralis Lemovicensis.
[Annotata]
* Noaillac, dept de Correze.
§ VIII. Recognitio reliquiarum S. Justi ineunte hoc sæculo.
[Cultus hodiernus reliquiarum S. Justi in parochia S. Justi] Feliciter mihi contigit, ut ven. vir Dupont, SS. literarum professor in Seminario Lemovicensi, eximia cum benevolentia quidquid ad hodiernum reliquiarum S. Justi statum spectet mecum communicarit. Ab eo enim accepi ex reliquiis S. Justi Lemovicensis veris aut supposititiis binas in hac diœcesi coli insignes: alteras in parochia S. Justi, alteras in parochia Couseiz. In priori, quæ quinque chiliometris a Lemovicibus distat, in ecclesia ad cornu epistolæ, januam sacrarii inter et eucharisticam mensam, quinque pedibus ab humo, in ipso muro religiosissime servatur caput, quod sanctissimi patroni esse censetur. Quas insignes reliquias post sæculum XIII in hoc ecclesiæ loco coli cœpit, scilicet, tempore quo principes ex domo ducum Britanniæ vice-comitatui Lemovicensi præfuerunt [Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 397 et seqq. (Edit. 1784.)] , ut colligitur ex gentilitiis ducum Britanniæ tesseris, quæ thecæ valvas exornant. Et quidem ad laudem incolarum parochiæ S. Justi referre juvat eos tanti habere quidquid ad gloriam tutelaris sui patroni pertineat, ut, cum abhinc paucis annis Cl. V. Coetlogon, Britannia minore oriundus, tunc præfectus partitionis Altæ-Vigennæ *, vehementer miraretur gentilitias ducum Britannicorum tesseras, atque eas sibi concedi instanter peteret, eo pacto ut a se novæ multoque pretiosiores antiquis sufficerentur, incolæ, inquam, loci hanc permutationem utpote avitæ erga S. Justum pietati adversantem, unanimi voce respuerint. Verum cum venerabile S. Justi caput aliquot annos ad finem sæculi XVIII, ne manibus impiorum pollueretur, in latebris fuerit abditum, atque, pace ecclesiæ reddita, Maria Philippus Du Bourg, episcopus Lemovicensis, illud recognoverit, non inutile judicamus harum rerum gestarum instrumentum, ex gallico idiomate in latinum translatum, nostris Actis inserere; quod jam sequitur.
[36] [permissus ab episcopo post identitatem ab eo recognitam,] Viso processu informationis de die 26 junii hujus anni, quem Matthæus Goudanas deservitor ecclesiæ succursalis sancti Justi, in diœcesi nostra, ex mandato nostro de die 21 octobris anni 1802, ad fidem faciendam reliquias S. Justi non esse alias ac eas quæ illic colebantur ante perturbationem gallicam, confecit, atque ad hunc usque diem varias ob causas distulit; viso itaque hoc commentario, atque examinatis testimoniis virorum gravium ad hoc a commissario laudato vocatorum, identatem reliquiarum sine ullo erroris formidine recognovimus. Quapropter, omnibus perpensis, sanctissimo Dei nomine invocato, nihil, præter gloriam Dei, honorem sanctorum et bonum spirituale animarum, nobis commissarum, in votis habentes, declaravimus et declaramus, quantum opus est, dictas reliquias S. Justi cranii esse authenticas, ideoque permisimus et permittimus laudato domino Goudanas atque ejus successoribus, ut eam venerationi publicæ per se vel per alios exponat, atque etiam in supplicationibus publicis, aut tempore ostensionum, vel etiam in aliis solemnitatibus, prout quotannis ante perturbationem gallicam fieri consueverat; ita tamen ut prius sigillo nostro in cera hispanica impresso ad ejus testandam authenticitatem muniatur. Præterea volumus ut hujus instrumenti originalis apographum authenticum laudato domino Goudanas in archivio suæ ecclesiæ servandum tradatur, ita ut ipse et alii, qui ei succedent deservitores, illud nobis vel nostris vicariis generalibus in singulis visitationibus pastoralibus et quotiescunque ad id requisiti fuerint, exhibere teneantur. Datum Lemovicis die 7 augusti anni 1809. M. A. Ph. episcopus Lemovicensis. Ex mandato Legros, canonicus pro secretario. Jam antea idem episcopus alteras insignes S. Justi reliquias ecclesiæ scilicet Couseiz recognoverat, postquam de earumdem identitate constitisset. Instrumentum, quod partim ex gallico in latinum idioma vertimus, inquisitionis tum factæ perenne testimonium est.
[37] [uti et reliquiarum S. Justi parochiæ Couseiz, pariter post recognitionem, ab ordinario factam.] Die 25 martii anni Domini 1806, nos infrascripti Franciscus Guineau Dupre, deservitor ecclesiæ Couseiz, pagi Lemovicensis, partitionis Altæ-Vigennæ, designatus a reverendissimo et illustrissimo Domino Maria Philippo Dubourg, episcopo Lemovicensi, commissarius ad examinandam identitatem reliquiarum, quæ servantur in ecclesia succursali de Couseiz, et ad sciscitandum de eodem negotio incolas loci, ita ut hujus inquisitionis peractæ instrumentum inter manus reverendissimi episcopi deponendum sit, qui deinde statuat. Quapropter, postquam ad explicationem evangelii inter Missarum solemnia parochianos nostros de munere nobis commisso certiores fecissemus, accersivimus eos viros, quos loci, quo reliquiæ reconditæ fuerant, gnaros esse putabamus, ut quæcumque ad eorum notitiam pervenerant, nobis juridice aperirent. Dein ven. vir Franciscus Guineau recitat testimonium gravium virorum, quorum præcipuus erat Leonardus Cusson, consul communitatis Couseiz. Qui testatus est sibi, qui unus ex administratoribus fuerat vici Couseiz tempore intermissionis cultus divini, compertum esse administratores quam maxime cordi habuisse ut ab impiis manibus lipsana sanctorum patronorum immunia servarentur, et propter hanc causam Franciscum Terrier, tunc temporis consulem in Couseiz, eas in suis ædibus occultasse, usquedum, cultu rerum sacrarum in integrum restituto, ad ecclesiam succursalem denuo translatæ fuerint; deinde præter lipsana concredita sollicitudini Francisci Terrier, aliam a viro sibi ignoto thecam ex ligno coloribus inducto, cujus inferior pars os S. Justi, discipuli S. Hilarii, et superior os S. Martinæ virginis et martyris continebat, fuisse subtractam, ne nefarii ei manum impiam inferrent: addebat Leonardus de his sanctis ossibus, etiam tunc temporis, non literas, sed tantum inscriptionem fidem fecisse. Quibus auditis testimoniis, testes, invitante parocho, sese contulerunt ad altare S. Magdalenæ, ubi, S. Justi aliorumque sanctorum examinatis reliquiis, unanimi ore eas, easdem esse, quas olim venerati erant, declarare non dubitarunt. De quibus omnibus rebus, ait commissarius Guineau, instrumentum publicum quod mittatur ad episcopum Lemovicensem confecimus, ut tempore hujus ostensionis atque etiam in posterum facultatem exponendi venerationi fidelium reliquias, quæ sunt penes ecclesiam de Couseiz, concedere dignetur. Tandem instrumentum hoc prælectum testes omnes se admittere atque probare affirmarunt. Acta sunt hæc in Couseiz die et anno supra expressis. Cusson, consul, Joannes Patupi, Franciscus Terrier, Petrus Drouet, Guineau-Dupre, deservitor ecclesiæ succursalis in Couseiz. — Die 30 martii ejusdem anni, Illustrissimus Dominus episcopus Lemovicensis recognovit reliquias esse veras atque copiam fecit eas venerationi fidelium exponendi. Guineau-Dupre, deservitor ecclesiæ succursalis de Couseiz.
[38] [Jam quæritur circa originem reliquiarum parochiæ Couseiz] Quibus declaratis, jam quæritur utrumos et cranium quæ colantur in Couseiz et in parochia S. Justi, fuerint desumpta ex corpore quod sub nomine S. Justi in monasterio S. Martini, an ex illo quod Helias de Gimel aliique clerici ad ædes S. Stephani detulerunt. Et primo quidem de lipsanotheca ecclesiæ parochialis de Couseiz duo sunt animadvertenda, eam scilicet adeo esse antiquam ut nullum præter inscriptionem indicium præ se ferat: dein sacrum pignus S. Martinæ virginis et martyris, de quo supra (num. 37) verosimiliter fuisse extractum ex corpore quod sub nomine hujus sanctæ in ecclesia S. Martini Lemovicensi anno 1666 quiescere dicebatur [Ardant, Des ostensions. État des reliques de Limoges en 1866, pag. 100.] . Num hæc S. Martina virgo et martyr fuerit diversa ab ea cujus sacrum corpus, Urbano VIII pontifice, fuerit inventum, non mihi constat [Historia de S. Martina V. et M. opera di Marsilio Honorato da Viterbo.] . Sed existimo ut propemodum indubium lipsanum parochiæ Couseiz, olim hujus loci incolis largitos fuisse monachos S. Martini, cum una eademque lipsanotheca eaque valde antiqua fuerit aptata, prout supra intellectum est, ossibus tum S. Martinæ virginis et martyris, tum S. Justi presbyteri, quorum corpora apud monachos S. Martini Lemovicenses condita esse perhibebantur.
[39] [et reliquiarum parochiæ S. Justi.] Verum reliquiæ insignes, quas incolæ parochiæ S. Justi sui patroni cranium esse asseverant, multo minus manifestæ sunt. Qui enim ad verba attenderit abbatis monasterii, S. Martini, Petri Corali, dicentis: Anno 1270 in festo exceptionis beati Martini, transtulimus caput ipsius scilicet beati Justi ad altare majus, et posuimus in capsa quam emeramus anno præcedenti [Item, tom. XXI, pag. 793.] , suspicabitur hoc sacrum pignus postea transiisse ad ecclesiam S. Justi, idque eo magis quod parochia hujus nominis abbatem S. Martini patronum suum agnovisse perhibetur [Pouillé du diocèse de Limoges, pag. 37.] . Verum argumenta non spernenda adversus hanc sententiam militant: nam usque ad nostram ætatem in tractu Lemovicensi traditio, quam in sua historia consignavit Bonaventura a S. Amabili [Histoire de S. Martial, tom. III, pag. 532.] , testatur corpus S. Justi, latronibus amotis, ex ecclesia S. Stephani ad pristinam suam sepulturam in parochia S. Justi fuisse reportatum, atque partim saltem etiam nunc ibi quiescere. Dein quisnam persuasum sibi habebit caput, quod S. Justi esse S. Martini monachi affirmabant et in suo conservabant thesauro, cum pace utrinque contendentium, illatum fuisse in templum, ubi olim indubium S. Justi corpus sepultum fuerat? Accedit quod monachi S. Martialis non ad S. Martini monachos, sed ad clericos templi cathedralis deflexerint, negantes aut corpus, aut caput S. Justi umquam in S. Martini templo exstitisse [D. Bouquet, tom. III, pag. 543.] . Quod autem S. Justi parochia abbatem S. Martini patronum agnoscebat, utique non caret vi aliqua et momento. Verumtamen demonstrandum esset S. Justi caput illuc fuisse delatum, postquam in hoc templum auctoritatem nacti essent S. Martini abbates. Quidquid id est, ut pleræque antiquæ reliquiæ origines obscuras habent, has quoque S. Justi non esse manifestas initio dixi, ita ut licet mentis meæ inclinationem non dissimulaverim, fatear mihi liquidum non esse a qua parte stent jus et veritas.
[Annotata]
* Depart. de la Haute-Vienne.
VITA S. JUSTI
confessoris et presbyteri Lemovicensis,
Descripta ex codicibus 5321 et 5365 Bibliothecæ imperialis Parisiensis inter se collatis.
Justus, presbyter Lemovicensis in Galliis (S.)
BHL Number: 4597
a
EX MSS.
PROLOGUS.
[Auctor excusat se quod impar tanto operi Vitam S. Justi scribit.] Incipit Vita sancti ac beatissimi * Justi confessoris. Cum inter seriem scripturarum divinarum diutissime commorarer, multaque mecum dicta revolverem, inveni pauca de vita sancti ac beatissimi eximii confessoris Justi. Quam etiam labore desudans vix compegi, ut aliquod * edisseram factum. Sed quia, monente Scriptura b, improbus labor vincit omnia, summa ideo cum devotione arripiendum est, ne aliquid cœptum * remancat incassum. Post ascensionem autem Domini nostri Jesu Christi multi deserentes miliciam secularem ac relinquentes idolorum culturam, conversi ad Dominum adhærebant dictis sanctorum patrum et ea quæ percipiebant auribus, gressibus implere satagebant.
ANNOTATA.
a Vitam hanc damus secundum duo Mss. Bibliothecæ Imperialis Parisiensis notata 5321 et 5365. Quorum prius in margine indicabimus majusculis P. I, posterius vero majusculis P. II. Uterque codex Ms. sæculo præterlapso a monasterio S. Martialis Lemovicensi ad bibliothecam regiam, nunc imperialem, transiit.
b Improbus labor vincit omnia; errat biographus existimans hæc verba esse desumpta ex Scriptura. Sunt enim trajecta verba Virgiliani versus lib. I Georgicon:
������labor omnia vincit
Improbus.
* P. II deest.
* P. II aliquid
* P. II factum
CAPUT PRIMUM.
Pueritia S. Justi. Fit catechumenus. A fulgure liberatur. Baptizatur a S. Hilario Pictaviensi.
[S. Justus adhuc puer in pauperes vere misericors est,] Beatus itaque Justus cum esset adhuc infantulus sub tuicione parentum degens *, cupiebat se vas sanctificatum exhibere Christo; quidquid a parentibus victum sive indumentum accipiebat, excepto stricto corporis supplemento a *, omnia propriis manibus in pauperum necessitatibus erogabat. Cum autem diverteret domum, conspicientes eum undique parentes et noti ejus, actum irridentes faciem ejus attenuare, corpusque pannis vilibus tectum esse dicebant. Ad hæc beatus Justus respondens aiebat *: Nolite, carissimi, mihi * impedire devocionem meam: quia quidquid boni egerim in hoc seculo, mercedem ex hoc recompensabit nobis idem pius in futuro, qui nunquam dereliquit sperantes in se.
[3] [et in Deum pius] Beatus itaque religiosus et pius puer Justus quanto ab aliis irridebatur, tanto ardentius in amore Christi accendebatur; et quidquid habere in mundo proprium potuit, totum in egentium necessitate consumpsit. Meditabatur quidem tunc in puerili ætate positus, quod implere non recusavit postea devotus. Crescebat autem corpore et confortabatur in fide nominis Christi; eratque moribus tranquillus ac serenus aspectu. Mens namque ejus cunctis horis * cunctisque momentis meditabatur semper celestia præcepta. Primum autem miraculum quod ad indicium sanctitatis ejus ostensum est quodque magnorum virorum testimonio didici, omittere non debeo.
[4] [Catechumenus factus, a fulgure liberatur;] Cum ergo esset idem vir beatus Justus annorum circiter octo, invitis parentibus ad ecclesiam Limovicæ * civitatis adiit, ibique diu instans catecuminum * se apud quemdam religiosum presbyterum fieri postulavit. Inde vero regressus, conspicientes parentes ejus devocionem sive ingenium, suas ei oves commiserunt regendas atque servandas tradiderunt. Et dum esset in pascua cum ovibus subtus quandam arborem in agro, vergente jam sole ad vesperam, subito coruscatio ac tonitrua inundaverunt; fulgura et grando cecidit de cœlo, et consumpsit omnia per vicina loca tam in villis quam in agris, tam in plateis quam in silvis, tam in hominibus quam etiam in jumentis. Qui autem cum beato Justo subtus arborem * erant, terrore nimio perculsi, subito ceciderunt in terram nihil videntes; et dum ibi stupefacti jacerent, circumfulsi claritate de cælo, elevantes oculos, viderunt super se angelum Dei expansis alis, protegentem cuncta quæ subtus arbore erant. Cessante autem tonitruo et coruscatione, angelus Domini nusquam comparuit.
[5] [gratias Deo agit.] Sanctus vero Justus, projiciens se in terram, ubi steterat prius et fixit genua orans ad Dominum, ait: Gratias tibi ago, æterne rex immense Deus, qui mihi indigno servo tuo non fraudasti misericordiam tuam *, et hoc in corde meo dedisti indicium, ut hi qui te colunt, non frustra laborant et qui tibi deserviunt, non inaniter vigilant. Domine Jesu Christe, misericordiæ dator et tocius bonitatis auctor, qui primum protoplastum Adam ad tuam similitudinem, condidisti et dedisti ei adiutorium Eve; qui virum justum Noe in diluvii effusione custodisti, qui oblationem Abrahæ patris nostri respexisti, qui Moisi servo tuo apparuisti in rubo, et dedisti ei præcepta atque judicia ad erudiendum Israeliticum populum; qui puero tuo * David potestatem regni concessisti; * quem prophetæ in carne venturum prædixerunt, qui nulla necessitate, sed propria voluntate de cælo ad terram descendisti, ascendensque in crucem, proprium sanguinem pro peccatis nostris fudisti, atque auctore mortis devicto, ad cælos rediisti, quem expectant justi in judicio venturum, te laudo et magnifico rerum omnium conditorem, qui mihi et omnibus mecum commorantibus parcere voluisti, atque bruta animalia propter nomen sanctum custodire dignatus fuisti; custodi in me servotuo, rogo, opera misericordiæ tuæ, et da in corde meo indicium sanctitatis, et aperi os meum ad adnunciandum verbum tuum: ut ubicumque iero vel quocumque perrexero, ibi me manus dexteræ tuæ custodiat; et qui verbum tuum ex ore meo audierint, radix tuæ karitatis in cordibus eorum, te donante, firmetur. Da etiam mihi rogo, Domine, baptismi sacramentum, ut connumerari possim cum sanctis et diligentibus te: quia hi qui te perfecte diligunt, nihil verentur. Benedictum sit nomen tuum, redemptor omnium, qui per cuncta vivis et regnas in secula seculorum. Cumque omnes qui aderant respondissent amen, statim adfuit vox de cælo dicens: Noli timere, Juste; confortare multum in Domino et viriliter age, indiciaque olim quæsita a Domino, nunc tibi concessa sunt. Mox isdem beatus vir Justus gaudens et hilaris ab oratione surgens, audivit funebrios luctus perstrepere per agros; et, inter cætera mortuorum cadavera, puerum Justum ejulando parentes requirebant; et cum jam viventem invenissent, cessaverunt a fletu atque ad propria gaudentes redierunt. *
[6] [Hinc petit Lemovices; a S. Hilario Pictaviensi baptizatur.] Sanctus vero Justus, indesecedens, Limovicas civitatem perrexit, ibique diutissime commoratus, notus est factus beato Hilario Pictaviensis urbis episcopo, qui tunc in Dei rebus bona fama ab omnibus habebatur; atque ad beati Marciali[s] [apostoli] * aliquando ora * devenerat. Temptavit autem eum idem vir beatus verbis * exortationis et catezizavit atque corroboravit in fide Christi. Postea autem tradidit ei baptismi sacramentum; atque ita demum clericati * onus b ab ipso episcopo Hilario accipere meruit. Postea autem cum audactius profecisset, intellexit vir Dei altioris ingenii eum posse promoveri, tradidit ei omne donum * ecclesiasticæ dignitatis.
ANNOTATA.
a Supplementum, id est, subsidium ad vitæ necessaria.
b De clericati onere vide Commentarium prævium num. 20.
* P. II cum adhuc … degeret.
* P. I sublemento
* P. I agebat
* Ps. II michi et sic passim
* P. I oris
* P. II Lemovicæ et ita passim
* P. I caticuminum.
* P. I arbore
* P. II indignum servum tuum non fraudasti misericordia tua.
* P. I pueri tui
* P. II additur: tu Domine,
* P. I rediderunt.
* P. I deest.
* P. II horans
* P. I verba
* P. II clericatus.
* P. II omnem domum.
CAPUT SECUNDUM.
S. Justi virtutes. Iter Petrocoricense.
[Virtutem eximie colit S. Justus.] Beatus autem vir Dei Justus, presbyter ordinatus, non in gloriam est elatus humanam, sed timorem atque amorem Dei in suo pectore recondens, in humilitate perstitit: et quanto ab hominibus major fatebatur, tanto se humiliorem exhibebat Christo. Grandis enim ei erat contra antiqui hostis machinamenta pugna perpetuumque certamen. Erat autem beatus vir assiduus in oratione, vigil in divinis Scripturis, orans jugiter pro donis celestibus; sine ullo cunctamine Dominum deprecabatur *diebus ac noctibus, ut securus post mundi finem posset pervenire ad palmam victoriæ. Luctabatur ore non gladio, oratione non clipeo, precibus non ferro. Frequenter autem intererat ecclesiarum conventiculis a, et quæcumque ibi ex divinis Scripturis b recitabantur, aurem commodans libenter hauriebat * avidissime. Beatus [ergo] * vir Justus cunctis diebus quibus in prædicta urbe commorabatur, nudis pedibus sanctorum expetebat suffragia cotidie, psalmis et orationibus c concinendo per ordinem. Revertens vero domum post orationem, volumina sacrarum Scripturarum revolvens, quasi apis prudentissima, diversa de diversis floribus assumptis in alvearium sui pectoris omnia quæque recondebat.
[8] [visum cæco restuit;] Quadam autem die cum beati [apostoli d] * Marcialis basilicam fuisset egressus, obviam habuit cæcum clamantem et dicentem sibi: Obsecro te, beate e Juste, respice in me et miserere mei et roga Dominum tuum cui deservis ut restituat mihi visum, quia valde mihi est necessarium. Misertus autem beatus Justus ejus precibus, statim fixit genua in terra et rogans Dominum ait: Ocultorum cognitor Domine, qui peccatoribus flagella juste inrogas et pœnitentibus veniam tribuis, tuam totis nisibus exoro pietatem, ut respicias in me servum tuum, et aperias oculos cæci hujus, ut vivens * glorificet nomen tuum in * secula seculorum. Cumque adstans cæcus respondisset amen, erigens se beatus Justus tetigit oculos ejus et dixit: In nomine Jesu Christi, filii Dei excelsi, aperiantur * oculi tui. Et statim visum recepit homo, et glorificavit nomen Domini Jesu Christi.
[9] [eum in socium assumit S. Hilarius, pergens ad Petrocorios.] Cum autem esset beatus Hilarius in præfata urbe Lemovicas, visum est ei ut ire deberet Petrecoricas f * civitatem, atque ad beati Frontonis * confessoris g memoriam h adorare i. Arrepto autem itinere, beatus Hilarius, sanctum Justum secum habens in comitatu, venerunt in prædium quod vulgo Anassionis k * dicitur. Cumque in eodem loco quievissent, conspiciens vir Dei l Hilarius vidit amœnum locum; visumque est ei construere debere basilicam in suo nomine dedicatam. Et cum consummata fuisset ecclesia, iter cœptum beati viri arripuerunt. Veneruntque ad prædictam civitatem, atque ibi diutissime per triginta dies in Dei laudibus commorantes perseveraverunt.
[10] [Ambo in eo sunt ut occidantur a gentilibus,] Transactis vero isdem diebus, atque ab ipso qui tunc episcopus aderat benedictione percepta, valedicentes fratribus, divertentes ad propria venerunt in eodem loco, ubi prius ecclesiam statuerant, ibique divertentes post solis occubitum manserunt. Sequenti vero die exurgentes incliti viri Hilarius atque Justus, convocata multitudine populi, dedicaverunt ecclesiam, ibique missarum solemnia a præsule celebrata, cum egressus fuisset beatus pontifex et staret ante fores basilicæ, conspiciens eminus vidit turbam non modicam ad se concurrentem, uno animo atque consilio, ut ubicumque virum Dei Hilarium invenissent, erutis oculis a finibus suis ejicerent, beatum autem Justum capite plecterent *. Stans autem beatus Hilarius intrepidus, elevans vocem et locutus ait: Gratias ago immensæ pietati [tuæ] * m omnipotens Deus, qui hanc plebem in hoc loco quoadunare voluisti ad audiendum verbum tuum. Inlumina quæso, Domine, oculos cordis eorum, ut relictis idolis suis ad te convertantur, qui justificas impios, qui dixisti pœnitenciam malle pocius peccatorum quam mortem. Aperi, Domine, aures eorum ad audiendum verbum tuum, ut percepto divini muneris baptismi sacramento, nomen tuum sanctum revertentes ad propria benedicant. Cumque, completa oratione, beatus vir paululum substitisset, ecce subito subtus pede dextro beati viri Hilarii fons magnus * exuberavit atque inde progrediens in amnem derivatur. Quod factum * videntes hi qui advenerant, mitigatis ferocissimis animis suis, gratias reddiderunt Deo qui numquam derelinquit sperantes in se.
[11] [quos ad Christum convertunt] Beatus autem Hilarius, videns animos eorum flectere ad fidem Christi, uberius eis verba exhortationis adnunciabat, dicens: Rogo vos, karissimi fratres, et cum omni mansuetudine timoris Dei ammoneo, ut cum omni diligentia sensus vestros apponatis ad percipienda divina præcepta, et ea quæ auribus audieritis, animo figite ac mente quantocius retinete. Semper enim in corde fixum tenere debetis, quales in hunc mundum venistis, aut * quales in die judicii representandi eritis. Meminere debetis quia diabolus, hostis antiquus, in primæ prevaricationis culpa, * primum patrem nostrum Adam per mulieris seductionem circum venit; invidens ne eam beatitudinem, quam ipse dudum amiserat superbiendo, hæc recuperaret humiliando. Suadente diabolo a serpente decepta est mulier, et ita deinde per * serpentinum virus mulier infecit Adam, atque ita in unumquemque nostrum intravit. Dominus autem noster Jesus Christus, divinæ misericordiæ respectu, non angelum, non archangelum, sed semetipsum mittere non renuit in terram pro peccatis nostris. Et cum non haberet omnino peccatum, formam servi assumpsit, et semetipsum tradi, comprehendi ab hostibus, ligari, flagellari, derisui haberi, ad ultimum lanceari et crucifigi permisit. Et ita intra claustra monumenti detrusus, post tres dies * a mortuis resurgens claustra inferni fregit, atque captivos qui illic adstricti tenebantur absolvit, ascendensque in cælum secum in regione viventium collocavit. Et sic expectamus eum in judicio venturum, ut retribuat unicuique propria corporis, prout gessit sive bonum sive malum. Et nunc, fratres, recedite ab idolorum cultura et baptizamini in confessione sanctæ Trinitatis; et credite in eum qui pro nobis hæc omnia operatus est, et accipietis donum Spiritus sancti, quia sicut idem salvator in Evangelio ait: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest introire in regnum Dei. Audientes autem qui aderant, credidit ex eis non minima multitudo et baptizati sunt in illo die sexcentæ animæ hominum, viri et mulieres pueri et puellæ.
[12] [Asinus a lupo, qui eum abstulerat, eis redditur.] Postera autem die, cum beatus vir Justus [circa] asinum, quem beatus Hilarius jugiter sedere consueverat, in agro cujusdam viri curam pastoralem exhiberet, somno ingruente, veluti in momento obdormivit. Lupus vero asinum pascentem invenit [et] in silvam duxit; sed nihil ulterius eum lædere potuit nec contingere. Cum surrexisset autem beatus vir a somno et asinum non invenisset, mente consternatus est, ignorans quid actum esset; et cum diu beatus Justus prostratus in oratione decumberet, elevatis oculis, vidit lupum cum asino venientem nihilque hunc mali passum. Tunc voce cum fletu ad Deum conversus, gratias ei retulit, qui ita asinum incolumem conservavit. Regrediens vero ad beatum antistitem, cum retulisset ei omnia quæ acciderant, simul Dominum laudaverunt qui talia præstitit servo suo.
ANNOTATA.
a Conventiculi ecclesiarum, quos adibat S. Justus, non videntur fuisse alii ac ii, quibus multis in locis monachi ac clerici ad tertiam, sextam et nonam interesse debebant [Emmanuel Azevedo, de priscis Christianorum Conventibus, pag. 133 et seqq. apud Zaccariam, Disciplina Populi Dei, tom. I, edit. Venet. 1782.] .
b Lectio SS. Scripturæ ab ecclesiæ exordio frequentissime a Christianis et præsertim a monachis, virginibus et viduis usurpabatur, quemadmodum ex SS. Augustino, Hieronymo et Joanne Chrysostomo constat [Cfr Selvaggius, Antiquitatum Christianarum institutiones, lib. I, part. II, cap. 16, § 2, pag. 324 et seqq.] .
c Biographus significat S. Justum in psalmis et orationibus concinendis morem suo tempore usurpatum adhibuisse. Cassiani [De cœnobiorum institutis, lib. III, cap. VI, col. 135, edit. Migne.] quidem mens est modum psallendi et orandi, a monachis Orientalibus et Italis sæculo IV usitatum, ab apostolico ævo esse repetendum. Quod si reapse obtinuit, nonne arbitrari fas est, et eamdem disciplinam secutos esse Occidentales omnes? Quale fuerit id institutum declaratum fuit in Commentario prævio § X Vitæ S. Hilarionis abbatis [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 33 et 34.] ; quod et accurate explicat Cassianus [De cœnobiorum institutis, lib. II et III, col. 77 et seqq.] .
d Papebrochius credidit basilicam, sancti Martialis primitus fuisse oratorium, quod ipse sanctus erexerat, et in quo postea sepulturæfuit datus: dein sæculo VII fuisse versum in basilicam, inservituris canonicis. Qui canonici sub Carolo Calvo vitam monasticam amplexi sunt: sed sæculo XVI, cum disciplina monastica pessum iisset, (quod nemo rerum monasticarum paulisper gnarus mirabitur, nam monachis jam pridem impositus fuerat abbas commendatarius,) iterum ad statum canonicorum transierunt. Tandem, sæculo XVIII labente, cum impii quibusque sacris manum nefariam inferrent, capitulum canonicorum exstinctum, atque ipsabasilica S. Martialis solo æquata fuit [Cfr Acta SS. tom. V Junii, pag. 562 et seqq.; Alou, Description de la Haute-Vienne, pag. 562 et seqq.] .
e Cumquo tempore scribebat biographus, S. Justus ab omnibus vocaretur beatus, factum est ut in ejus Vita, qui homines inducuntur, eum vivum vocent hac appellatione. Quid vero judicandum sit de discursibus hujusmodi explicuimus in Commentario prævio, num. 4.
f S. Hilarius, Pictavis per Lemovices petens Petrocorios, itinerarium suum (quis dubitet) per solitas vias romanas confecit. Viam itaque quæ ducit Pictavis Argantomagum [Revue archéologique, année 1863, pag. 78; Æthici Cosmographia, pag. 200; Walckenaer, Géographie des Gaules, tom. III, pag. 97.] [Note: ] [Argenton.] secutus est; ubi aliam ingressus Argantomago ivit Lemovices [Ibid.] : hinc per viam Burdigalensem pergens et aliquantum in parochia Aneisso sistens, venit Vesunnam [Ibid.] .
g Fata sepulcri et lipsanorum S. Frontonis in Commentario prævio ad ejusdem sancti Acta vide [Acta SS. tom. XI Octobris. pag. 402 et seqq.] . Dicitur et S. Fronto confessor quamvis pro veritate christiana animam posuerit. Qua appellatione non adeo raro apud antiquissimos scriptores designantur martyres, qui Christum palam confiteri non erubuerunt, uti legere est non tantum apud Joannem Antiochenum aliosque patresSynodi Orientalis in epistola ad Cyrillum Alexandrinum [Opera Facundi Herminianensis pro defensione trium capit., lib. VIII, col. 720, edit. Migne.] , sed etiam apud SS. Ambrosium [Opera S. Ambrosii, de Fide, lib. II, tom. II, col. 589, edit. Migne.] et Paulinum Nolanum [Opera S. Paulini, epist. XVIII, col. 242, edit. Migne.] , cæterosque quos laudant Cangius [Cangius, V° confessor.] et Benedictus XIV [De beatif. et canonizat. sanctorum, tom. I, lib. I, cap. II, pag. 5.] . Verum prioribus ecclesiæ sæculis, ii præsertim nomine confessoris decorabantur, qui, ut ait Papebrochius [Acta SS. tom. III Junii, pag. 938.] , fidem coram judice confessi erant, post carceres et tormenta vivere permissi vel divinitus e persequentium manibus liberati: idque bene multis iisque optime selectis scriptorum ecclesiaslicorum testimoniis probat Cangius [Cangius, V° Confessor.] . Sed obtinuit postmodum usus, quemadmodum Baronius [Martyrol. Romanum, pag. 8, edit. Antv. 1613.] , cui consonant Benedictus XIV [De beatific. et canoniz. tom. I, pag. 5.] et Papebrochius [Acta SS. tom. III Junii, pag. 938.] , loquitur, ut omnis qui sancta et laudabili vita vixissent, sanctoque demum ac probato fine in Domino quievissent, confessores appellarentur.
h Memoriæ apud scriptores ecclesiasticos frequentissime dicuntur sepulcra sanctorum, vel etiam oratoria in quibus eorum corpora recondita sunt, atque etiam ecclesiæ quæcumque. Hoc loco significat sepulcrum [Cfr Cangius, V° Memoria.]
i Sæculo VIII exeunte, quemadmodum constatex Actis Concilii Francofordiensis anni 794 [Labbe, Collect. Concil. tom. VII, col. 1057; Sirmundus, Concilia Galliæ, tom. II. pag. 194.] vox adorare apud Francos cultum latriæ designabat, sed post illud tempus fuit quoque ad cultum duliæ significandum usurpatum [Cangius, Supplem. Carpentier, V° Adorare..] Verum hic non potest sensus esse dubius, nam legitur ad beati Frontonis memoriam adorare, id est orare Deum ad sepulcrum S. Frontonis.
k Anassio, hodie Nexon [Ordo Divini Officii diœceseos Lemovicensis, pag. 93.] , est parochia diœceseos Lemovicensis, ab hac urbe octodecim chiliometris distans [Dictionnaire universel geographique etc. de la France, Paris, 1804.] . Hujus loci fit mentio in charta, qua Geraldus Rufus testatur, regnante Henrico I (1031 – 1060), sese donasse monasterio Solemniacensi partem de proprio alode, vocato ad Noalas … et est in parochia de Aneisso, et in vicaria de Axa [Deloche, Études de la Géographie de la Gaule, part. I, tit. II, cap. III, pag. 321.] . Existimat Labiche [Vies des saints de Limoges, tom. III, pag. 96.] hunc locum postea dictum fuisse S. Hilaire de Lastours; quod minus convenire videtur cum mappa geographica, quam Cl. V. Maximinus Deloche ad finem libri sui de Topographia Galliæ edidit.
l Vir Dei, homo Dei, dictiones sunt sumptæ ex Sacra Scriptura, quibus viri Deo dediti, præsertim prophetæ, designantur. De his vide Mendoza [Commentarius in Regum libros, tom. I, pag. 480 et seqq.] .
m Quænam hæc fuerint idola non indicat biographus. Sed procul dubio Gallica erant, qualitercumque in Romana aut Græca per syncretismum conversa aut iisdem quasi immixta. Nam quamvis propemodum indubium sit antiquos Gallos ab adorandis idolis diu abstinuisse [Tacitus, de moribus Germanorum, cap. IX.] , tamen æque certum est eos postea, relicta avita traditione, simulacra quæ partim invenerunt, partim a Græcis [Strabo, Rerum geographicarum lib. VI, tom. I, pag. 245, edit. Oxoniens. 1807.] , dein a Romanis [Julius Cæsar, De bello Gallico, lib. VI, cap. XVII; Tacitus, de Moribus Germanorum, cap. IX.] mutuati sunt, veneratos esse. Quin et locum inter suos cælites nonnullisdiis Ægyptiacis concessisse satis verisimile est [Berlier, Précis Histor. de l'ancienne Gaule, pag. 232, edit. Brux.; Wilgrin de Taillefer, Antiquités de Vesone, tom. I, pag. 29.] . Neque ideo omni exparte a Galliis antiqua Druidum religio exsulavit: et quamvis Augustus [Suetonius, lib. V, de Tiberio Claudio, num. 25. Plinius, Naturalis Historiæ tom. IV, edit. Harduini.] aliique plures Romani imperatores nullum non movissent lapidem, quo eos ad internecionem redigerent, nihilominus sæculo medio VII non pauci ex illo genere hominum, erant superstites, quemadmodum ex Vita S. Eligii, a S. Audoeno conscripta [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 247.] , alliisque monumentis intelligitur. Ast id minus obtinuit in Gallia meridionali, ubi in urbibus (nam alia ruri erat religionis conditio) plerique incolæ extremo sæculo IV fidem christianam amplexi erant. Cæterum de religione gentilium in Galliis dixere multi [Cfr Longueval, Histoire de l'Église Gallicane, tom. I, Discours sur la Religion des Gaulois, pag. XLIII, edit. 1825; Martin, Religion des Gaulois, tom. I, pag. I et seqq.; Frickius, Commentatio de Druidis, part. II, pag. 88 et seqq.; Fenel, Académie des Inscriptions, tom. XXV, pag. 399 et seqq.; Du Clos, ibid. tom. XIX, pag. 483 et seqq.; Amedée Thierry, Histoire des Gaulois, tom. II, pag. 164 et seqq. edit. Brux. 1842; La Gaule au cinquième siècle, tom. II, pag. 318 et seqq.] .
* P. II exorabat eum
* P. I auriebat
* P. II deest
* P. I recentiore manu additum.
* P. II videns.
* P. I deest.
* P. I. aperientur
* P. I. Petronicus
* P. I qui (*) in margine additur Aneissio
* P. I. muloetarent.
* P. I deest
* P. I magna
* P. I quo facto.
* P. I ut, P. II vel.
* P. I culpæ
* P. deest
* P. II tribus diebus.
CAPUT TERTIUM.
S. Justus ordinatur a S. Hilario presbyter. Ejus miracula Pictavis.
[S. Justus cum S. Hilario, a quo ordinatus fuerat presbyter, petit Pictavos, ubi sanat paralyticum] Beatus autem episcopus ordinavit presbyterum in basilica quæ consecrata fuerat boni testimonii virum a, et erudivit eum in omni doctrina timoris Dei; et postquam omnia consummata sunt, Lemovicas civitatem redierunt. Omnibus itaque infra urbem ecclesiis lustratis, atque ab omnibus fidelibus catholicis aurita benedictione, post dulcia vite conloquia, post eleemosinarum largissimam dispensationem, post innumerabilia captivorum redempta b, post plura infirmancium sanitate recuperata, * iter beati viri arripientes Pictavis civitatem devenerunt. Cumque in eadem urbe commorarentur, multi per vicina loca audientes famam beati Justi, concurrentes ad eum, dona et munera deferentes, ut subveniret infirmitatibus eorum; sed et ipse nihilominus accipiebat ab eis. Adveniens autem quidam juvenis elegantis forme, sinistra manu munera deferens, rogare cœpit hominem Dei, ut aliquid juvaminis ab eo acciperet. Cumque ille sinistram manum tetendisset, ait ad eum vir Dei: Non istam, sed aliam ostende quantocius. Cumque respondisset non posse extendere manum aliam, elevatis beatus Justus rursum oculis ait: Domine, rex omnipotens, qui Naaman Syrum * a lepra mundasti; qui Tobi[æ] oculos per Raphaelem archangelum inluminasti, in nomine tuo sanetur hic adolescens ex infirmitate hujus manus dexteræ. Et cum hæc dixisset, tetigit manum ejus et statim sanus factus est homo et glorificavit Deum et confessorem Justum magnificavit.
[14] [et liberat carcere detentos.] Alio rursus in tempore cum deam bularet in oppido Pictaviensi, devenit ad carcerem ubi tenebantur rei vincti in custodia cum omni diligentia. Qui audientes advenisse beatum Justum, vocibus magnis quibus poterant clamabant, ut daret eis aliquid supplementum *. Beatus autem Justus misertus clamoribus eorum ait: Domine Jesu Christe, mœstorum consolator, qui subvenis in periculis et in necessitatibus laborantium, qui postquam flagella inrogas veniam misertus condonas, qui prius latroni * in cruce te confitenti quam magistro nostro Petro paradisi januam aperuisti; aperi, quæso, hujus januas carceris et libera eos qui hic adstricti tenentur. Et hæc dicens, statim adpropians januas carceris, ait: In nomine Jesu Christi, quem fideliter prædicamus, dissolvantur vincula carceris hujus et liberentur hi qui ibidem sunt vincti. Ad hanc vocem omnes ferrei confracti sunt vectes; et vincula de pedibus eorum disrupta sunt et effugientes vincti liberi ceciderunt ad pedes beati Justi clamantes: Miserere nostri, homo Dei; et indica nobis quid agere debeamus. Ite, inquit beatus Justus, ad magistrum meum Hilarium, et ipse vobis adnunciabat quid oporteat agere. Illi autem, arrepto cursu, venerunt ad beatum antistitem, et cadentes ad pedes ejus narrabant quomodo eruisset eos beatus Justus a vinculis carceris. Advenientes autem ministri carceris, nitebantur eos de conspectu pontificis trahere; et ut conati sunt eos apprehendere, statim aridæ factæ sunt manus eorum; et ceciderunt subito ad pedes antistitis rogantes, ut daret eis indulgentiam ex hoc delicto c. Beati confessores rogaverunt Dominum; qui illico restituit eis pristinam sanitatem; et nihil ulterius ausi sunt contingere eos. Beatus vero Justus corripuit vinctos pro iniquitatibus eorum, et alacres eos dimisit ad propria * ire.
ANNOTATA.
a Quo jure SS. Justus et Hilarius incarceratos vinculis suis liberare potuerint, vidimus in Commentario prævio num. 18.
b Captivi a SS. Justo et Hilario redempti erant milites, qui capti in bellis, sub corona venditi fuerant duramque serviebant servitutem.
c Ostendimus in Commentario prævio, num. 18, quomodo per leges Romanas hujusmodi ad episcopos confugientes essent liberi.
* P. I. post plures sanitates recuperatas
* P. I Siro
* sublementum.
* P. I latronem etc.
* P. I. propriam
CAPUT QUARTUM.
Mortuo S. Hilario, S. Justus postulatur a Pictaviensibus in
episcopum. Fugit in locum natalem. Peregrinatur Romam. Redux moritur.
Miracula ad ejus sepulcrum.
[Mortuo S. Hilario, S. Justus postulatur a Pictaviensibus in episcopum,] Beato autem pontifice Hilario ab hac luce sub tracto immoque ad Dominum transmigrato, cives Pictavienses *, communi secum consilio inito, beatum Justum loco antistitis ordinari petierunt. At ille se indignum vociferans, despectum vultu, deformem habitu proclamans, protestans non licere tam vilem corporis personam sub * tantæ potestatis constitui principem. Vergente autem die ad vesperum, cum sol tepescentibus radiis ad occasum declinasset, et omnis clerus civitatis noctem illam pervigilem duceret, expetens misericordiam conditoris, ut paret eis pastorem, qui modeste, eo auxiliante, ipsam regat plebem.
[16] [Sed fugit in locum ignotum] Beatus vir Justus seculi hujus honores pro nihilo ducens, elegit peregrinum atque egentem se esse in hoc mundo, ut dives et locuples inveniri mereretur in cælo. Adsumptisque secum duobus conversantibus famulis, nocte media civitate egrediens, arrepto itinere Limovicas repedavit. Ibique diutissime commoratus atque ecclesiis in eadem urbe lustratis, sanctorum expetito * suffragio atque a præsule sedis ecclesiæ protomartyris Stephani [h]aurita benedictione, ad propria remeans loca, patrem suum et matrem jam defunctos invenit; fratrem vero suum, Benedictum vocabulo, catholica fide eruditum bonisque operibus ornatum, superstitem in corpore reperit. Videntes autem se utrique germani diutissime gaudentes atque inter amplexus flentes, post dulcia vite conloquia pariter redierunt. Adgressique ordinem rei quicquid eis accidisset, cuncta ad alterutrum recitantes, gratias Redemptori omnium reddiderunt, qui ita eos incolumes conservavit seque ad alterutrum * videre permisit.
[17] [alterum et inde cum fratre suo peregrinatur Romam.] Evolutis autem paucis diebus, accersens beatus Justus germanum suum Benedictum in commune consilium ait ad eum: Audi, frater, quod tibi innotescere volo, quia in nocte hac per visionem quidam juvenis ante me astitit, et me simul tecum * Romam pergere commonuit. Cumque a somno evigilassem et admonicionem viri mecum tacitus considerarem, somno ingruente, veluti in momento obdormivi. Et ecce vir quidam, qui ante me prius steterat, tetigit me et ait mihi: Ecce, Juste, noli verba mea inaniter considerare, sed accersi * germanum tuum Benedictum, et ita cum eo perge nihil hæsitans. Et ita per tria horarum noctis spacia protestans abscessit. Quibus auditis, vir beatus ait: Quæcunque in corde tuo sunt, citius implere satage; ego vero tecum * pergam iturus quocunque nobis Dei permiserit pietas. Paratis namque omnibus quæ erant in via necessariis, iter beati viri arripuerunt; ita denique ut ubicumque in civitatibus aut vicis seu in villis paululum requiescerent, incolis illorum locorum * verbum Dei prædicarent. Pergentes iter quod ceperant, venerunt Romam; ibique diebus octo commorantes atque, a præside sedis apostolicæ præcepta benedictione, Gallias remeantes, cum ad propriam vellent remeare patriam, beatissimus Christi confessor Justus febre correptus nimioque dolore vexatus * viribus corporis cœpit repente destitui.
[18] [In redeundo febri correptus prænuntiat proxime se moriturum esse.] Convocato autem germano suo Benedicto, ait ad eum: Rem tibi, frater, non celabo, quod certissime fore didici: qui nisi velocius [cursu cito] properaveris, me adhuc in corpore superstite, ad propria * non redieris. His auditis, beatus Benedictus omnesque famuli atque contubernales qui eis adsistebant magna admiratione attoniti, lacrimis et ululatibus ejulantes, capillos a capite distrahentes, vix inter crebra suspiria verba formantes ajunt ad eum: O benignissime consolator et pie, quare tam cito te a nostro vis abstrahere consorcio. Moveat pietatem tuam luctus iste, ut impetres apud Dominum tam diu te in corpore manere, donec tecum ad propria redire possimus. Beatissimus vero Justus, motus clamoribus eorum, conversus ad Dominum ait: Piissime omnium vitæ dator Deus, qui Ezechieli regi quindecim annos auxisti ad vitam; qui Lazarum, quatriduanum, fœtentem, et sororibus ejus * rogantibus, ac monumenti in * claustra detrusum, de morte ad vitam resurgere fecisti; qui mortuum extra portam reviviscere fecisti, tuam immensam pietatem humiliter exoro, ut respicias in me servum tuum, et tamdiu me in corpore manere, concedas * … Quoscunque cum eo in vita directi [sunt], stratis equis ornatisque asinis, beatum virum super sella gestatoria, eo jubente, religantes, concito cursu reversi sunt ad propriam domum.
[19] [Convocat clericos.] Transactis namque diebus quatuor, destinatis in diversa famulis omnibus per vicina loca, clericos atque presbyteros ac Deo dicatos viriliter convenire fecit. Quibus adstantibus ait: Audite, charissimi fratres, ultimam parvitatis meæ sententiam et ea quæ suggero * mente quodam modo retinete. Ego enim secundum tenorem patrum gradior viam universæ terræ *; vos autem ammoneo et vestram paternitatem humiliter exoro, ut pro me omnium infelice omnipotentis misericordiam imploretis, quia nimia sunt delicta quæ in hoc seculo gessi. Et his dictis erigens manum in cælum ait: Domine Jesu Christe, qui pro nostra omnium salute ex sinu patris in uterum dignatus es descendere matris, quem expectamus in judicio venturum, te deprecor ut suscipi jubeas animam meam, quando de hoc migraverit corpore et ad paradisi patriam perduci facias. Non gaudeant de me ministri sathanæ, nec dominentur mei principes tenebrarum, non occurrant mihi potestates aeris hujus, quia tu semper fuisti adjutor meus. Scio me indignum non mereri conspectum tuum videre; saltem in ultimo tabernaculo introducere me jube quod * præparasti diligentibus te. Libera me a cruciatu inferorum, et aperi mihi portas regni cælorum. In manus tuas commendo animam meam; suscipe quæso eam, tuam misericordiam exorantem. Et cum hoc dixisset, ultimum emisit flatum. Sacerdotes autem qui ibidem aderant, accipientes corpus ejus et conditum cum aromatibus atque linteaminibus involutum imponentes feretro, Lemovicas deportare conati sunt.
[20] Et dum iter carperent, venerunt in quemdam locum, [et in patria pie moritur.] qui a prædicta urbe octo millibus ad plagam respicit orientalem. Cum autem paululum substitissent, beati viri membra iterum conati sunt levare. Tanta autem gravitudine *, tantoque pondere feretrum illud depressum est, ut amplius quinquaginta seu octoginta viri eum de loco movere non possent. Adstans autem germanus suus Benedictus ait ad turbam: Nolite, fratres, nolite contra voluntatem ejus quicquam agere; quia ipse dum in juvenili ætate curam exhiberet pastoralem, vidi in hoc loco eum diu subsistere et a * spinis purgare. Et ideo scio quod ejus fiat voluntas, ut * in hoc loco humatus quiescat. Audientes autem adquieverunt dictis ejus, et sepelierunt eum ibi VI Kalendas decembris. Consilio namque inito, ædificaverunt ecclesiam super sepulcrum beati viri, quæ permanet usque in præsens. Ubi intercessione præfati confessoris inluminantur cæci, dæmones ab obsessis corporibus effugantur, surdi recipiunt auditum, claudi gressum, muti eloquio reformantur (*), adjuvante ipso omnium Redemptore, qui tanta ac talia præstat servis suis, qui per cuncta vivit et regnat in secula seculorum. Amen.
[Explicit Vita Sancti Justi].
[Annotata]
* P. I. Pictaviensi.
* P. II. deest.
* P. I. expetita
* P. I. alterius alterum
* P. I tecumque
* P. I accersire
* P. I tecumque
* P. locis.
* P. I veritus
* P. I ad propriam.
* P. I eorum
* P. I deest.
* P. II. deest.
* P. I. suggessero.
* P. I. ore
* P. I. quem
* P. I. gravitudo
* P. II. a deest
* P. II. at
* P. II. eloquium tantum
TRANSLATIO RELIQUIARUM S. JUSTI
Ex Breviario Lemovicensi anni 1625.
Justus, presbyter Lemovicensis in Galliis (S.)
[Lemovicenses reliquias S. Justi ab injuria prædonum vindicant,] Philippo Augusto Francorum rege a, circa annum Domini millesimum ducentesimum decimum septimum b, cum nefarii quidam homines vicinam urbi regionem, quæ erat in ditione ecclesiæ Lemovicensis infestam haberent, templumque in quo erat conditum Sancti Justi corpus profanarent, eam mentem injecit Deus præcentori c ecclesiæ, (cui nomen Helias de Gimello d, admirabili vitæ sanctimonia viro, et cui cum sancto Guillelmo Biturigum archiepiscopo consuetudo familiaris et diuturnus visus intererat,) ut inde Lemovicas efferret sacras reliquias, eas vindicaturus ab injuria. Adhibitis in consilium aliquot canonicis et civïbus ad ineundam expediendi negotii rationem, placuit illo accedere cum armata manu, quæ sese hostibus opponeret.
[2] [antequam hoc tentamen ad eorum notitiam veniat.] Tanta vero celeritate res confecta est, ut sint elatæ, priusquam sensissent adversarii, sacræ reliquiæ. Itaque pium onus sacerdotes quatuor subeuntes, læti et alacres Lemovicas corpus asportant, Helia, canonicis et universa multitudine cum sacra pompa et apparatu effuse obviam prodeuntibus, De umque felicis successus authorem laudantibus. Tam pretioso ditati thesauro, venerunt in ædem sancti protomartyris Stephani e, ecclesiarum Lemovicensis diœcesis principem, in qua reliquiarum capsa collocata est. Ad conservandam autem rei feliciter gestæ et divini beneficii memoriam, constitutum est, ut quotannis sexto Kalendas augusti, dies quo ea facta est translatio, maxime in ecclesia Lemovicensi, solemnis ageretur.
ANNOTATA.
a Philippus Augustus regni Galliarum habenas ab anno 1179 ad annum 1233 tenuit.
b Petrus Coral auctor coævus translationis refert eam habuisse locum anno 1215. Videsis Commentarium prævium num. 36.
c Præcentor erat ille qui vel in ecclesiis cathedralibus vel in monasteriis cantoribus præerat. Quod munus passim inter dignitates ecclesiasticas annumeratum fuit [Cfr Cangius, Vs Præcentor et Præcentura.] .
d Helias de Gimel, præcentor ecclesiæ Lemovicensis, ineunte sæculo XIII florebat. Usus erat magistro S. Guillelmo, Bituricensi episcopo, qui eum clericis suæ ecclesiæ adscripserat. Inde ad ecclesiam Lemovicensem transiit; ubi præcentoris munere functus, auctor fuit canonicis Lemovicensibus ut ipsi quoque festum S. Guillelmi Bituricenses ritu duplici celebrarent. Dicitur Helias scripsisse: 1° Cæremoniale inaugurationum ducum Aquitaniæ, sæpius typis editum; 2° Sermones in honorem S. Guillelmi Bituricensis, SS. Justi et Vincentii: qui sermones non nisi testimonio dominiDelespine collectoribus operis Histoire litteraire de la France noti fuere [Histoire littéraire de la France, tom. XVII, pag. 393 et seqq.] .
e Quam præclarus fuerit in Gallia cultus S. Stephani, patet ex eo quod multæ ecclesiæ cathedrales, v. g. Lemovicensis [Allou, Description du départ. de la Haute-Vienne, pag. 137.] , Catalaunensis, Vesuntina [Dunod, Histoire de l'église de Besançon, tom. I, pag. 39.] , Antissiodorensis [Lebeuf, Mémoires concernant l'histoire d'Auxerre, édit. Paris, 1848, tom I, pag. 20.] , Petrocoricensis [Wilgrin de Taillefer, Antiquités de Vesone, tom. II, pag. 547 et seqq.] , Tullensis [Benoit Picard, Histoire de Toul, pag. 150.] pluresque aliæ sancto promartyri fuerunt dedicatæ. Dein incredibile est quanta cum reverentia Glanofolienses [Acta SS. tom. I Jan. pag. 1056.] , Corbejenses [Ibid. pag. 118.] , Lugdunenses [Ibid. pag. 1075.] , Mettenses [Ibid. pag. 388.] , Senonenses [Ibid. pag. 389.] , Vesuntini [Ibid. pag. 1031.] , Bituriges [Ibid. pag. 629.] , Turonenses [Ibid. tom. III Martii, pag. 755.] aliique non pauci sacra S. Stephani pignora susceperint ac coluerint. Adde quod traditur jam sæculo tertio, adhuc sævientibus christianorum insectatoribus, S. Firminum Bellovaci in honorem S. Stephani erexisse ecclesiam [Ibid. tom. VII Sept. pag. 53.] .
ITER ROMANUM SS. JUSTI PRESBYTERI ET HILARII EPISCOPI
perperam adscriptum S. Justo ex ms. codice Pictaviensi.
Justus, presbyter Lemovicensis in Galliis (S.)
BHL Number: 4598
a
EX MSS.
Ego Justus, minimus domni Hilarii Pictavensis episcopi discipulus, sciens me eadem via, qua cæteri hominum morte obire hoc … reliquiarum conscribo; quod cum subsequaces invenerint, qua ratione hic sint conditæ, vel unde, aut a quibus allatæ agnoscant. Temporibus namque Constancii imperatoris, cum Arriana hæresis ecclesiam, in diversis partibus mundi sitam, nimia sua perturbatione concuteret, et veneno suæ infidelitatis pene universos in tenebris sui erroris induceret, in tantum quod plerique catholicæ fidei defensores usque ad effusionem proprii sanguinis decertarent; jubente et annuente prædicto imperatore, evocati sunt Romæ ad disputationem de fide agendam, præsente Leone * papa b et supradicto principe, episcopi [et] archiepiscopi diversarum provinciarum, eo pacto quod, quicquid illic constitueretur, per omnes ecclesias communiter ab omnibus servaretur. Audiens autem domnus Hilarius, magister meus, tantum periculum ecclesiæ incumbere, timens nimium quod aliquid detrimenti caperet ob inimicorum maximam multitudinem illic congregatam; et præcipue sciens supra nominatum Leonem * papam et jam dictum imperatorem Arrianæ sectæ consensi [sse], … accessit illic intrepidus, lorica justitiæ circumdatus, gladioque verbi Dei decinctus, habens in comitatu plerosque discipulorum suorum, me videlicet, et Blænum quemdam, religiosum virum, aliosque plures. Cumque Romam convenissemus, suscepti sumus in ospitio a quodam presbytero, nomine Vincentio, viro valde religioso, habitaque disceptatione de fide cum Arrianis, præsente consilio, adnullataque omni heretica pravitate per domnum Hilarium et penitus extirpata, videns Vincentius pradictus admirabilem illius eloquentiæ doctrinam tantis virtutibus et miraculis illustrem, relinquens patriam et parentes, junxit se socium nobis. Qui Vincentius pro vitæ suæ merito in tanta reverentia habebatur apud Romanos, quod eum custodem sacrorum ecclesiæ præfecerunt. Conjunctus autem nobis et associatus, tradidit domno Hilario capsellam, in qua continebantur præsentes reliquiæ sanctorum, videlicet: particula coccineæ clamidis, quam Dominus Jesus Christus in Passione indutus fuisse memoratur, et quædam particula vestimenti sanctæ Mariæ Matris Domini, et pollex sancti Petri apostoli, et caput sancti Laurentii martiris, qui pro Domino sub Decio imperatore ass[at]us fuit; et etiam particula quædam illius panis, quem Dominus præsentibus discipulis in Emmaus in die suæ Resurrectionis benedixit, in fractione cujus ab ipsis agnitus fuit. Qui cum accepisset, Pictavim secum detulit, ibique nobis præsentibus, me videlicet et Vincentio presbytero, prædictoque Blæno in secreto oratorio, ubi peculiariter orationi vacabat, recondidit. Evolutis denique paucis diebus, Lemovicas gratia visitationis … ecclesiæ sancti Martialis pariterque studio orandi devenimus. Tandem recedentes a præfata Lemovica civitate, fuit nobis consilium visitare Petragoras ecclesiam S. Frontonis. Quo cum pergeremus, pervenimus in quamdam silvam, quæ vocatur Auren in suburbio c prædictæ civitatis sitam, ibique requievimus. Audiens vero domnus Hilarius, quod multitudo latronum illic moraretur, quæ transeuntes deprædabantur; vidensque locum aptum, ejectis latronibus, ædificavit ibi ecclesiam in honore sanctæ Matris Domini Mariæ. Rursus inde recedentes, ordinatis ecclesiæ ministris, iterum propositum facere incipientes, devenimus in pago Petrogorico in isto videlicet loco. Audientes itaque populi famam tanti viri, venientes rogabant eum quatenus illis monita salutaria impenderet. Cumque intentis omnibus sermonem in populo faceret aquamque sapientiæ de ore ejus omnes potarent, stans ad radices cujusdam magnæ arboris, subito de subtus pedibus ejus fons frigidus et perspicuus admodum emanare cœpit; quod videntes populi glorificaverunt Deum, qui per servum suum tale dignatus est exhibere miraculum. Ipse pater Hilarius, lætabundus super hoc, alacri voce versiculum Psalmi cecinit dicens: Fluminis impetus lætificat civitatem Dei. Populi autem rogabant eum quatenus ob memoriam tanti miraculi illic construeret ecclesiam in honore beatæ Matris Domini. Quorum petitionibus satisfaciens, eidem ecclesiæ me ministrum reliquit; iterque cœptum perficiens, propriam sedem, patratis rite omnibus, repetivit. In quo loco ego per biennium commoratus, iterum desiderans videre magistrum meum, simulque cupiens perfrui dulcibus ejus exortacionibus, Pictavim perrexi. Vidensque me gavisus est valde et in oscula ruens, flevit, indicavitque mihi finem vitæ sibi adesse, Domino revelante. Quod ego audiens, vehementi dolore commotus, flevi amarissime dicens: Cur me pater deseris, aut cui me tanto solatio destitutum relinquis? Qui flentem me conspiciens, consolatoriis sermonibus exortatus est dicens: Noli flere, karissime fili, quoniam Dominus Jesus Christus, cui servivi, ipse custodiet te a fallacibus inimici insidiis, et paulo post correptus febribus, imminente fine vitæ, evocato me, tradidit mihi istas reliquias, dicens: “Accipe hoc cæleste thesaurum, fili dilectissime, et ut dignum est, in omnibus custodire stude; ecclesiamque, quam tibi commisi, in pago Petrogorico sitam, ordinare memento.” Quo dicto sancta anima, carne soluta, cælos petivit. Ego vero Justus accipiens prædictas reliquias et præsentes hunc in locum mecum advexi, et in hac ecclesia ad dexteram partem altaris recondidi, sub die duodecimo kalendarum octobris, testans Deum et ipsas reliquias me sic omnes simul hic possuisse, sicuti acceperam a domno Hilario magistro meo.
ANNOTATA.
a Joannes Bouchet [Annales d'Aquitaine, p. I, ch. 12, fol. 11; ch. 15, fol. 25.] aliique plures rerum Aquitanicarum scriptores nonnulla SS. Justi et Hilarii gesta retulere, quæ nonnisi per præsentem scriptionem, S. Justo perperam (uti in Commentario prævio num. 24 declaravimus) adscriptam, ad nos pervenerunt; conficta hæc fuit ut fides fieret præclaris reliquiis, quas quotannis populo ostentabant clerici Pictavienses. Eam hoc loco nunc primum in lucem damus ex apographo Leonardi Fonteneau. Qui Fonteneau, natus Juliaci in diœcesi Bituricensi professionem religiosam in monasterio Claromontano Congregationis S. Mauri die7 septembris anni 1726 emisit. Porro multa documenta historica ad totam Aquitaniam et præsertim ad pagum Pictaviensem spectantia collegit. Obiit die 27 decembris anni 1780 [Mémoires de la société des Antiquaires de l'Ouest, tom II, pag. 77 et seqq; Tables des Manuscrits de D. Fonteneau, tom. I, pag. 1.]
b Manifestum est legendum esse Liberium papam. Qui, licet multis non satis fortis visus fuerit, numquam tamen in hæresim Arianam consensit, neque concilium indixit Romæ celebrandum. Sed de his vide Vitam ipsius S. Liberii in Actis nostris a Stiltingo illustratam [Acta SS. tom. VI Sept. pag. 598 et seqq.] .
c Vox suburbium non viciniam tantum oppidorum, sed loca, pluribus leucis dissita, interdum significat; inde difficilius fit situm hujus silvæ definire, quamquam verosimilius sit eam a civitatis mœnibus non procul fuisse positam.
* Liberio
* Liberium
DE S. NAMATIO, CONF. PONT. CLAROMONTE IN ARVERNIA
POST MEDIUM SÆCULUM V.
SYLLOGE HISTORICA
Namatius, episcopus Claromontanus (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. S. Namatii cultus, origo, matrimonium, episcopatus. Ecclesiarum cathedralis Arvernensis et S. Stephani fabrica. Sepultura.
S. Gregorius, Turonensis episcopus, Celtico Galliarum tractu exortus, Arvernicæ regionis indigena, [S. Namatius, cujus gesta præcipua recensuit S. Gregorius Turonensis, jam pridem sanctus dictus est, sed nonniis initio sæculi superioris officio liturgico cultus] ut Odo abbas initio ejus Vitæ loquitur [Ap. Dacherium, Opp. S. Gregorii Turonensis, edit. Migne, col. 115.] , suis libris historicis res Arvernorum, quæ puero genialis humus fuit, nequaquam neglexit, et imprimis Arvernorum seu Claromontanos episcopos in Historia Francorum ordine recensuit: quos inter venit S. Namatius seu Namacius, de quo nunc dicendum nobis est. De ejus cultu plane contraria scripsit Dionysius Sammarthanus in II tomo Galliæ Christianæ novæ, quem anno 1720 in lucem edidit. Perhibet prius ejus festum celebrari die 27 octobris, et paulo post subdit, quamvis titulo SANCTI sit insignitus, nullum tamen ejus cultui diem esse assignatum [Gallia christiana nova, tom. II, col. 231.] . Sed hujus diversitatis et repugnantiæ causa non omnino latet. Anno 1711 prodierat scriptio Tillemontii [Mémoires ecclésiastiques, tom. XV, pag. 411.] Namatium in antiquis monumentis sanctum appellari, sed neque a Savarone in libellis de rebus Claromontanis, neque a Branchio in Vitis sanctorum Arverniæ, neque a Ferrario in Catalogo generali sanctorum (quibus addere potuisset Petrum Durandum in Originibus Claromontanis) ejus natalem designari, sed a Branchio et Saussayo in Martyrologio Gallicano ejus nomen memorari ad diem 4 novembris occasione festivitatis SS. Vitalis et Agricolæ, quorum reliquias olim Mediolano ad Clarummontem accersiverat. Et quidem neque inter Festa diœcesis Claromontanæ, statutis synodalibus Guilielmi de Prato anno 1552 inserta, neque inter Festa propria ecclesiæ Claromontanæ (qui alter catalogus recentior est), neque in Ordine divini officii ad usum ecclesiæ cathedralis Claromontensis pro anno 1656 reperio S. Namatii nomen. Contra in Ordinibus annorum 1827 et 1849, in quibus consuetudines sæculi superioris adhuc observantur, præcipitur ut die 27 octobris S. Namatii, Claromontani episcopi, festum ritu duplici minori peragatur. Fas est itaque admittere inductam fuisse hanc festivitatem inter annos 1711 et 1720: quam festivitatem innotuisse Dionysio Sammarthano; sed hunc, nescio qua animi avocatione, prioris asserti oblitum, deinde ex Tillemontio addidisse nullum certum S. Namatii cultui diem assignatum. Mille forte aut plures annos beatum virum inter cælites recensitum fuisse manifestum fiet infra.
[2] [Ecclesiam cathedralem Arvernis construit,] Quum autem, quæcumque de S. Namatii gestis comperta sunt, memoriæ servaverit S. Gregorius Turonensis, hunc jam audiamus. Sanctus vero Namatius, inquit [Hist. ecclés. Franc. lib. II, cap. 16 et seqq. col. 214 et seqq. ed. Migne.] , post obitum Rustici episcopi, apud Arvernos in diebus illis octavus erat episcopus. Hic ecclesiam, quæ nunc constat et senior infra muros civitatis habetur, suo studio fabricavit, habentem in longum pedes centum quinquaginta, in latum pedes sexaginta, in altum infra capsum usque cameram pedes quinquaginta: inante absidem rotundam habens, ab utroque latere ascellas eleganti constructas opere, totumque ædificium in modum crucis habetur expositum. Habet fenestras quadraginta duas, columnas septuaginta, ostia octo. Terror namque ibidem Dei et claritas magna conspicitur; et vere plerumque inibi odor quasi aromatum suavissimus advenire a religiosis sentitur. Parietes ad altarium opere sarsurio ex multo marmorum genere exornatos habet. Exacto ergo in duodecimo anno beatus pontifex ædificio, Bononiam civitatem Italiæ sacerdotes dirigit, ut ei reliquias sanctorum Vitalis et Agricolæ exhibeant, quos pro nomine Christi Dei nostri manifestissime crucifixos esse cognovimus.
[3] [et ejus uxor basilicam suburbanam S. Stephani, picturis ornatam.] Cujus conjux basilicam sancti Stephani suburbano murorum ædificavit. Quam cum fucis colorum adornare vellet, tenebat librum in sinu suo, legens historias actionum antiquorum, pictoribus indicans quæ in parietibus fingere deberent. Factum est autem quodam die, ut, sedente illa in basilica ac legente, adveniret quidam pauper ad orationem et aspiciens eam in veste nigra, senio jam provectam, putavit esse unam de egentibus, protulitque quadram panis, et posuit in sinu ejus et abscessit. Illa vero non dedignans munus pauperis, qui personam ejus non intellexit, accepit et gratias egit, reposuitque, hanc suis epulis ante ponens, et benedictionem ex ea singulis diebus sumens, donec expensa est. (Inseruntur hic negotia publica, quæ contigerunt in Galliis et maxime in Arvernis ab anno 463 et 485.) Defuncto autem apud Arvernos Namatio episcopo, Eparchius successit, vir sanctissimus ac religiosus.
[4] [S. Namatii genus et matrimonium.] Porro S. Namatium nobilissimo fuisse genere et de domo ditissima liquet satis ex S. Gregorii de ejus uxore dictis; unde quoque constat eum matrimonio fuisse junctum, quum ad episcopatus gradum promotus est. Passim enim sæculo V atque etiam sequenti videre est viros nobilissimos et locupletissimos ordines sacros, maxime episcopatum, capessentes [Dubos, Hist. de l'établiss. de la monarchie française dans les Gaules, tom. I, pag. 21 et seqq.] ; ut, quum fiducia et veneratione populorum potior esset episcopalis auctoritas, magnates nonnulli præpostero studio tam sacram dignitatem affectasse visi sint; quamquam plerique, quum populus sanctos episcopos vellet et, ambitiosis neglectis, spontaneis acclamationibus viros præclaros designare soleret [De Sismondis, Hist. des Français, tom. I, pag. 70 et 71, edit. Brux.] , ex eorum essent numero, qui sua non quærerent, sed quæ Jesu Christi. Quicumque autem tam sublimem conscendissent gradum, excommunicationis interminatione interposita, separabantur ab uxoribus. Memorat passim, ait Ruinartius [Opp. S. Greg. Turon. præf. num. 33. Cfr Dubos et Sismondis, locc. citt.] , Gregorius episcopos, qui ante suam ordinationem uxorati fuerunt: at statim subjungit eos ab invicem JUXTA CANONUM PRÆSCRIPTA fuisse sequestratos: quod ORDINEM INSTITUTIONIS CATHOLICÆ appellat in libro de Gloria confessorum, cap. LXXVIII; ut hunc morem non in una solum aut in altera regione, sed ubique in tota ecclesia catholica uniformiter servatum fuisse ostenderet.
[5] [Quare episcopus Arvernensis octavus dictus; quo tempore vixerit.] Octavum apud Arvernos episcopum appellat S. Gregorius Namatium, qui passim in catalogis episcoporum Arvernensium nonus legitur. Sed specie dumtaxat ab his dissentit Francorum historiographus, quippe qui omnes S. Namatii decessores recenseat; verum exemplo Eusebii, qui SS. Petrum, Jacobum et Marcum episcopis Romanis, Hierosolymitanis et Alexandrinis non accenseat, S. Austremonium e censu episcoporum Arvernensium excludit [Acta SS. tom. VI Sept. pag. 690, num. 8. Cfr Tillemont, Mémoires ecclés. tom. XV, pag. 409.] , quoniam ante adventum Clarummontem episcopus consecratus fuerat. Censet Tillemontius [Tom. cit. pag. 410.] a S. Namatio sedem Claromontanam occupatam fuisse annos duodecim, nempe ab anno 440 (immo 450) usque ad annum 462; Gonod [Chronologie des évêques de Clermont, pag. 6.] ab anno circiter 446 usque ad annum 462; Durandus [Les origines de la ville de Clermont, pag. 48.] vero ab omnibus notis chronologicis abstinet, et Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana nova, tom. II, col. 231.] , propositis Tillemontii calculis, de his nil constare concludit. Hoc unum certum est S. Sidonium Apollinarem anno 471 aut sequenti in Arvernensi cathedra constitutum fuisse [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 606 et 607.] , postquam eam morte sua vacuam fecisset S. Eparchius, S. Namatii successor. Sed de annis S. Eparchii nihil compertum habemus. Atque hæc jam pridem vidit Pinius noster [Ibid. tom. VI Septembris, pag. 690.] , quærens quo tempore floruerit S. Rusticus, S. Namatii in sede Claromontana decessor; quare satis habuit ejus obitum referre sub medium sæculum V. Quum duodecim saltem annos episcopale pedum tenuerit S. Namatius, totidem annis post S. Rusticum aut etiam pluribus e vita excessisse dicendus est.
[6] [Ecclesiam cathedralem, cujus forma explicatur,] Præcipua S. Namatii laus, quod ecclesiam seniorem (id est cathedralem [Du Cange, Glossarium latinum, V° Ecclesia senior.] , non autem, ut vult Tillemontius [Mém. ecclés. tom. XV, pag. 411.] , antiquiorem) construxit. Formam explicat S. Gregorius; ubi hoc unum fere obscurum est quod in altum infra capsum usque cameram pedes quinquaginta habuisse dicitur. Camera fornix est, vulgo voute; sed quid capsus? Prius arbitratus est Cangius [Gloss. lat. V° Capsus.] absidem seu capicium, vulgo chevet, indicari, quod hæc pars sæpius olim reliquo templo altior esset; sed postea vidit celeberrimus glossographus navim templi (la nef) designari uti et omne septum [Cfr Forcellini Lexicum, V° Capsus; Rich, Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, V° Capsus.] ; atque hoc ipso loco traditur ecclesia inante capsum habuisse absidem rotundam, et ab utroque latere ascellas, quas alas interpretatur Cangius [Cangius, Glossarium latinum, V° Ascella.] , sed quæ mihi videntur absides fuisse minores, quales in multis ecclesiis adhuc observantur, initio sacraria, paulatim facta altaria [A. Loneir, Architecture monast. tom. I, pag. 98, 112, 148 etc.] . Deinde ædes in modum crucis erat disposita, ita ut frontispicia adessent ex utroque latere [Ibid. pag. 147.] . Columnæ dispositæ in quatuor ordines, adeoque ecclesiæ spatium in quinque divisum erat partes; ad quas patebant octo ostia; quorum ordinatio ex Alberti Lenoir opere facillime percipietur [A. Lenoir, Architecture monastique, tom. I, pag. 113.] , potissime autem ex imaginibus basilicæ S. Pauli extra muros urbis Romæ. Verumtamen mediæ tantum erat magnitudinis, metrorum nempe 44 in longitudinem et septemdecim et dimidii in latitudinem. Ad altare muri exornati opere sarsurio, quod musivum esse ostendit Cangius. Annos duodecim operam suam impendit S. Namatius huic fabricæ; ut totidem saltem episcopus fuerit, si manum operi non admovit, nisi post adeptum episcopatum. Neque prius hoc molimen adorsum fuisse beatum virum innuit S. Gregorius Turonensis.
[7] [honestandam curat reliquiis SS. Vitalis et Agricolæ, Mediolano non sine prodigio advectis:] Quo autem major esset hujus loci reverentia, aliquid de reliquiis SS. Vitalis et Agricolæ, martyrum Bononiensium, quorum passionem S. Ambrosius narravit initio libri de Exhortatione virginitatis, per delegatum presbyterum accersivit. Brandea obtinuisse videtur, id est pulveres, oleum ex lampadibus, lintea immissa sepulcro aut alias hujus modi res: nondum enim erat in more positum corpora sanctorum dividere [Cfr Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 824. Cfr pag. 9 et 935.] . Paulo luculentius harum reliquiarum translationem narravit idem S. Gregorius in libro I, cap. XLIV, de Gloria martyrum. Horum reliquias, inquit [Opp. cit. 746.] , Namacius, Arvernorum episcopus, devote expetiit, ut scilicet eas in ecclesia, quam ipse construxerat, collocaret: direxitque unum illuc presbyterum; qui, abiens cum Dei gratia, quæ petierat detulit. Regressusque cum sociis, in quinto ab Arverna urbe milliario revertentes, metatum accipiunt seu hospitium subeunt, et ad episcopum missos dirigunt, ut eis quid agant, jubeat ordinare. Mane autem facto, sacerdos, admonitis civibus, cum crucibus et cereis ad occursum sanctarum reliquiarum devotissimus properat. Cumque ei presbyter offerret ut beatas reliquias aspiceret, si juberet; et ille: Mihi, inquit, magis est, hæc credere quam videre; sic enim in Scripturis legimus sanctis, quia ipse Dominus beatos illos judicat, qui in eum cum non viderint credidissent [Joan XX, 29]. Hac itaque sacerdotis fide pollente, Dominus sanctos suos glorificat in virtute. Nam venientibus illis, subito contenebratnm est cælum: et ecce imber umbrosus atque teterrimus super eos descendit: et tanta pluvia ibidem est diffusa, ut flumina per vias illas currere cernerentur. Verumtamen circa sancta pignora per unum valde jugerum neque una gutta visa est cecidisse. Et abeuntibus illis, pluvia eos a longe, quasi præbens obsequium, sequebatur, populum fovens, gestatores autem pignorum non attingens. Hæc videns pontifex magnificavit Dominum, qui, fidei suæ sic favens, talia ad sanctorum gloriam operari dignatus est. Congregatis vero civibus cum magno gaudio atque devotione, sanctam ecclesiam his illustratam pignoribus dedicavit.
[8] [hujus templi fata.] Ad quæ subjicit Ruinartius: Hæc ecclesia, cathedralis scilicet, primo sanctorum Vitalis et Agricolæ dicta est; tum (certe jam temporibus S. Boniti, qui ad finem sæculi VII diœcesim Claromontanam gubernavit) [Gonod, Chronologie des eveques de Clairmont, pag. 6 et 16.] sancti Laurentii, ac denique sanctæ Mariæ, quod nomen hodieque retinet. Pluribus de hoc templo commentatur Cointius [Annales eccles. Francorum, ad an. 354, num. 4.] , ne cum aliis S, Laurentii et B. Mariæ ædibus confundatur: sed hæ omnes basilicæ erant seu ædes cœmeteriales, adeoque suburbanæ; quod autem templum exstruxit et consecravit S. Namatius, ecclesia erat, et quidem unica intra mœnia. Alibi sæpius jam hoc argumentum explicuimus [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 902; tom. IX, pag. 139, 211, 214 etc.] . Stetit hæc ecclesia usque ad annum 761, quo castrum Arvernense a Pippino captum est et incendio deletum [Gonod, pag. 6.] . Sed Caroli Magni temporibus aut non multo post denuo fuit ædificata et die 2 junii anni 946 a Stephano II, Claromontano episcopo, solemniter consecrata in honorem B. Mariæ Virginis [Ibid. pag. 23.] ; de cujus capillis illic aliquid repositum est [Ap. Savaronem, in libello citando, num. 1.] . Atque ad hanc ædem pertinent quæ leguntur in libello de ecclesiis et altaribus, quæ in Claromonte consistunt, scripto circa annum 950 et a Savarone primum edito [Tres edititiones coram habeo Savaronis opusculi de sanctis ecclesiis et monasteriis Claromontii, primam quæ prodiit Parisiis, curis Savaronis, anno 1608; secundam quam anno 1657 inseruit Labbeus tomo II Bibliothecæ suæ Mss.; et tertiam quam subjecit Durandus anno 1662 Orignibus suis Claromontanis.] : Inprimis in domo matris ecclesiæ est altare S. Mariæ, et sanctorum Agricolæ et Vitalis, et altare S. Crucis, altare S. Gervasii, altare S. Joannis Baptistæ, altare S. Juliani martyris. De qua nova ecclesia exsistunt nunc dumtaxat duæ turres occidentales [Gonod, pag. 23.] ; reliquas enim partes renovare cœpit episcopus Hugo de Turre, priusquam anno 1248 cum S. Ludovico ad bellum sacrum profectus est; quas partes perfecerunt successores [Ibid. pag. 36 et seqq.] . Non tamen omissa est memoria translationis reliquiarum SS. Vitalis et Agricolæ, inscripta Martyrologio Claromontano ms. ad diem 27 novembris his verbis: In Galliis, urbe Arvernis, translatio beatorum martyrum Agricolæ et Vitalis. Quam festivitatem solemnissime celebratam fuisse ostendit ex veteribus libris choralibus Savaro in commentariis ad citatum opusculum.
[9] [Sepelitur S. Namatius in ædicula S. Stephani, nunc S. Eutropii, ab ejus uxore excitata.] Tumulatus est S. Namatius in hac ipsa basilica suburbana seu ædicula cœmeteriali S. Stephani [Cr. Acta SS. tom. VIII Octob. pag. 886 et 887.] , quam uxor ejus construendam et exornandam curaverat. In Savaronis enim antiquissimo libello de ecclesiis Claromontanis ad num. 13 legimus: In ecclesia S. Stephani, altare sancti Stephani, ubi sanctus Namacius, et sanctus Quintianus, et sanctus Aprunculus, et sanctus Felix, et alia sanctorum corpora, quorum nomina nescimus, quiescunt. Jam pridem facta est hæc ædes parochialis; ita ut in matricula civium Claromontensium, sæculo XIV confecta, dicatur la parroche de S. Stephe [Savaron, Comment. in opusc. cit.] . Quin et nomen suum amisit ad finem sæculi XV, ut S. Eutropii assumeret [Gonod, pag. 6.] . Inde Savaro initio sæculi XVII [Comment. cit.] : Hodie ecclesia parochialis S. Eutropii, in qua ad sinistram est altare, in quo martyrium S. Stephani statuæ exprimunt, exesæ vetustate, atque etiam altare primarium statua ejusdem sancti honoratur. Exstat etiam nunc in Claromontano suburbio non procul a S. Illidii, vulgo S. Allyre, æde [Gonod, pag. 6.] . Inde ejus corpus translatum fuisse in vicinam, sed nunc destructam, S. Venerandi basilicam perhibet Branchius [La vie des saincts et des sainctes de l'Auvergne, pag. 637.] . Sed vereor ut vera tradat, quum Savaro, Sammarthonus, Durandus, Tillemontius et Gonodus ne memorent quidem hanc translationem. Ex recitato opusculi Savaroniani loco manifestum est jam medio sæculo X S. Namatium inter sanctos recensitos fuisse. Merito itaque in omnibus episcoporum Claromontensium catalogis editis honestatur sancti titulo, quo eum jam pridem donarat S. Gregorius Turonensis; sed in hujus libris hæc vox est ambigua, ut apponatur non tantum viris feminisque cultu ecclesiastico honoratis, sed passim episcopis quasi sacerdotii et dignitatis titulus. Officio tamen liturgico cultus non fuit S. Namatius ante sæculi XVIII exordia, quemadmodum supra docuimus.
DE S. FRUMENTIO, EPISCOPO ET CONFESSORE APOSTOLO ÆTHIOPUM ORIENTALIUM SIVE HABESSINORUM
CIRCA ANNUM CCCLXXX
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Frumentius, conf. pont. apostolus Habessinorum (S.)
AUCTORE E. C.
§ I. Imperante Constantio, non vero Constantino, S. Frumentius in Æthiopiam venit. Errores Rufini ejusque interpretum.
De S. Frumentio scribere incipientibus nobis, nihil aptius visum est, quam illico lectori ob oculos ponere locum celebrem Rufini, [Rerum gestarum historia Rufini fons est præcipuus.] qui ejus historiæ longe antiquissimus et præcipuus fons est, et ex quo ortæ sunt difficultates pæne omnes, quas scriptores recentiores obvias habuerunt. Rufinus scilicet, qui annis triginta in Asia versatus est, et Antiochiæ Ædesium, fratrem S. Frumentii allocutus, non multo post annum 400, quando Historiam ecclesiasticam in Italia concinnabat, narrationem, quam ex Ædesio perceperat, non neglexit, quamvis rerum dumtaxat paucarum accurate meminisse videatur. In iis etiam quæ de prædicatione apostolorum in Asia et Africa, exordio ecclesiæ, ibidem præmittit, eum undequaque accuratum non esse, alibi ostendimus [Tom. X Octobris, pag. 673, num. 39 et seq.] ; ex quo loco, pauca aliqua, meræ declarationis gratia, huc transferemus.
[2] [Locus Rufini de Asiæ et Africæ apostolis] In ea, ait Rufinus, divisione orbis terræ, quæ ad prædicandum verbum Dei sorte per apostolos celebrata est, cum aliæ aliis provinciæ obvenissent, Thomæ Parthia (et forte India brachmanica, sive hodierna, ut censent plurimi, de quo dicetur ad diem 21 decembris) et Matthæo Æthiopia (Meroëtica, in qua dominabatur regina Candace) eique adhærens citerior India (id est, Arabia) Bartholomæo dicitur sorte decreta. Inter quam Parthiamque media, sed longe interior tractu India ulterior jacet, multis variisque linguis et gentibus habitata. Hic manifeste significatur India brachmanica, sive hodierna, sed citra Indum fluvium usque ad Sinum Persicum producta. Ita plerique geographi antiqui apud Plinium [Lib. VI, num. 23, edit. Harduini.] et scriptor Actorum S. Arethæ sæculo VI [Tom. X Octob. pag. 722, num. 2 et pag. 747, num. 29.] . Dum igitur scribit Rufinus inter Indiam, Æthiopiæ adhærentem, sive Arabiam, et Parthiam, medium jacere sed longe interiorem tractu Indiam ulteriorem, sive brachmanicam, hæc ἀσυστατα non sunt, ut Ludolfus credidit [Ludolf. Comment. pag. 76.] . Prosequitur Rufinus: Quam (Indiam ulteriorem) velut longe remotam nullus apostolicæ prædicationis vomer impresserat; hoc loco apostolatum S. Thomæ in India brachmanica aperte negat Rufinus; quæ tamen, ait, temporibus Constantini tali quadam ex causa semina fidei prima suscepit. Hic incipit error manifestus Rufini; in sequentibus enim S. Frumentium, hujus Indiæ ulterioris, sive brachmanicæ, apostolum dicet. Metrodorus quidam philosophus, ita Rufinus prosequitur, inspiciendorum locorum et orbis perscrutandi gratia, ulteriorem dicitur Indiam penetrasse.
[3] [iter Indicum S. Frumentii, in Æthiopiam appellit.] Cujus exemplo etiam invitatus Meropius quidam, Tyrius philosophus, simili ex causa adire Indiam voluit, habens secum duos puerulos, quos liberalibus litteris, utpote propinquos, instituebat. Quorum unus, qui erat junior, Ædesius, alter Frumentius vocabatur. Igitur pervisis et in notitiam captis his quibus animus pascebatur, cum philosophus redire cœpisset, aquæ vel cæterorum necessariorum causa, ad portum quemdam navis, qua vehebatur, applicuit. Hic perperam Indiæ brachmanicæ portum significare Rufinus voluit; nam, ut patebit, Æthiopicus fuit. Moris est inibi barbarorum, ut, si quando fœdus sibi cum Romanis turbatum viciniæ nunciaverint gentes, omnes qui apud eos ex Romanis inventi fuerint, jugulentur; invaditur navis philosophi, cuncti cum ipso pariter perimuntur. Pueruli reperti sub arbore meditantes et lectiones suas parantes, barbarorum miseratione servati ducuntur ad regem, intellige, Æthiopum, sive Axumitarum: licet Rufinus falso crediderit Indiæ ulterioris, sive brachmanicæ, hunc regem fuisse. Horum ille alterum, id est Ædesium, sibi pincernam fecit; Frumentio vero, quem quasi perspicacem deprehenderat et prudentem, rationes suas scriniaque commisit; ex quo et in honore magno apud regem habiti et in amore.
[4] [Mortuo Æthiopiæ rege, in partem regni moderandi advocatur; rem christianam illic promovet inter Græcos.] At vero moriens rex, uxorem cum parvulo filio regni dereliquit hæredem; adolescentibus autem quod vellent, agendi dedit liberam facultatem. Quos tamen regina suppliciter exorat, tamquam quæ nihil haberet in toto regno fidelius, ut secum, usquequo adolesceret filius, regendi regni sollicitudinem partirentur, et præcipue Frumentium, cujus prudentia ad moderandum sufficeret regnum; nam alius fidem puram et sobriam mentem simpliciter exhibebat. Idque dum agerent et regni gubernacula Frumentius haberet in manibus, Deo mentem ejus et animos instigante, requirere sollicitus cœpit, si qui inter negotiatores Romanos christiani essent, et ipsis potestatem maximam dare, ac monere ut conventicula per loca singula facerent, ad quæ, romano ritu, orationis causa confluerent; sed et ipse multo magis eadem facere et ita ceteros cohortari favore et beneficiis invitare, præstare quicquid opportunum fuisset, loca ædificiis aliaque necessaria præbere, et omnino gestire, ut christianorum ibi semen exsurgeret.
[5] [Adulto rege, Alexandriam abit et a S. Athanasio Æthiopum episcopus constituitur.] Sed cum regius puer adolevisset, qui procurationem regni gerebant, expletis omnibus, et ex fide traditis, multum licet detinentibus et rogantibus ut manerent regina vel filio, ad orbem tamen nostrum revertuntur. Et Ædesio festinante Tyrum, parentes propinquosque revisere, Frumentius Alexandriam pergit, dicens, æquum non esse, opus occultare dominicum. Igitur rem omnem, ut gesta est, exponit episcopo, ac monet ut provideat virum aliquem dignum, quem congregatis jam plurimis christianis, et ecclesiis constructis in barbarico loco, episcopum mittat. Tum vero Athanasius, nam is nuper sacerdotium susceperat, de quo inferius inquirendum, attentius et propensius Frumentii dicta gestaque considerans in concilio sacerdotum ait: Et quem alium inveniemus virum talem, in quo sit Spiritus Dei, sicut in te, qui hæc possit implere? Et tradito ei sacerdotio, redire eum cum Domini gratia unde venerat jubet. Qui cum episcopus perrexisset ad Indiam, tanta ei data esse a Deo virtutum gratia dicitur, ut signa per eum apostolica fierent, et infinitus numerus barbarorum converteretur ad fidem. Ex quo, in Indiæ partibus, et populi christianorum et ecclesiæ factæ sunt et sacerdotium cœpit. Quæ nos ita gesta, non opinione vulgi, sed ipso Ædesio, Tyri presbytero postmodum facto, qui Frumentii comes prius fuerat, referente cognovimus [Rufinus lib. I, cap. 9.] .
[6] [S. Frumentium Indiæ brachmanicæ apostolum fuisse credidit Rufinus; perperam intellectus est] In hac narratione, ut diximus, graviter lapsus est Rufinus, quum Indiæ, non remotioris, sive brachmanicæ, sed æthiopicæ apostolus fuerit Frumentius, quod jam vix ullus vir eruditus neget [Cfr Letronne, Materiaux pour I'hist. du Christianisme en Egypte, en Nubie et en Abyssinie, pag. 131, vel tom. X Mem. de l'Academ.; Ludolfus, Sapetus aliique multi infra citandi.] . Rufinum Indiam brachmanicam designare, manifeste agnovit Letronne, idemque merito de Theodoreto pronuntiat, qui Indiam ulteriorem την ἐσχατην Ἰνδιαν dixit [Hist. eccl. lib. I, cap. 25.] . Sed in eo erravit vir doctissimus, quod Socratem et Sozomenum, qui non secus ac Theodoretus, Rufinum explicarunt [Socrates, lib. I, cap. 15; Sozomenus, lib. II, cap. 23.] , his vocibus ἡ ἐνδοτερω Ἰνδια, ἡ ἐνδοτατω Ἰνδία Indiam Æthiopicam significare crediderit. Singulæ enim Indiæ æthiopica, arabica et brachmanica, utpote regiones latissimæ, infinitæ, et plura regna complectentes, India interior dici potuerunt ac reapse dictæ sunt.
[7] [Rufinus ab historicis.] Sic Joannes Asiæ episcopus, scriptor Syrus, Æthiopiam Axumitarum, Indiam interiorem vocavit [Tom. X Octob. pag. 695, num. 115.] ; Philostorgius similiter Homeritas Arabiæ: τους ἐνδοτατω Ἰνδους [Ibid. pag. 673 num. 41.] ; Cosmas vero Indicopleustes Indiam brachmanicam, την ἐσωτεραν Ἰνδιαν. Quod postremum etiam a Socrate et Sozomeno factum dicimus, quum alioqui amborum antesignanus Rufinus, Indiam brachmanicam, non modo ulteriorem, sed interiorem quoque dicere videatur. Scribit enim: Inter quam (Indiam arabicam) Parthiamque media, sed longe INTERIOR tractu India ulterior jacet. Ex duobus igitur appositis, prius selegerunt Socrates et Sozomenus, ἡ ἐνδοτερω Ἰνδια; posterius (India ulterior) Theodoretus: ἡ ἐσχατη Ἰνδια Non enim, ut cogitavit Thomas Wright [Th. Wright, Early christianity in Arabia, pag. 30.] , Rufinus exscripsit Socratem, sed Socrates Rufinum, ut ipse Socrates testatur in fine cap. XIX. Quæ ideo hic dilucide proponenda fuerunt, quod ab annis ducentis in hanc usque diem, viri apprime eruditi, Jacobus Gothofredus [Dissertationes ad Philostorgium, lib. II, cap. 6.] , Ludolfus [Ludolf, Comment. pag. 76.] , A. Pagi [Pagi, critica ad an. 327, num. 15 et 16.] , Letronne [Letronne, loc. cit. pag. 139 et seqq.] et Thomas Wright [Th. Wright, loc. cit. pag. 30 et seq.] in India interiori et citeriori dignoscenda multam et inutilem operam posuere. Et hæc sola causa mihi videtur, ob quam Rufinum non intellexerunt. Hic enim scriptor duas tantum Indias novit, arabicam scilicet, quam aperte significat, eam dicens Æthiopiæ adhærentem et citeriorem, seu proximiorem imperio romano; ac dein ulteriorem sive brachmanicam, multis variisque linguis et gentibus habitatam et longe remotam ab imperio romano, quam usque ad Sinum Persicum producit. Sed Æthiopiam nusquam Indiam vocavit.
[8] [Quando S. Frumentius Alexandriam venit,] Ad tempus quod spectat, quo Indiam æthiopicam adierit S. Frumentius scribit Rufinus, quando hic sanctus Alexandriam venit, ut Athanasium patriarcham de iis quæ viderat certiorem faceret, hunc nuper sacerdotium suscepisse. Et similiter Socrates: τῳ ἐπισκοπῳ Ἀθανασιῳ, τοτε νεωστι της ἐπισκοπης ἀξιωθεντι ὑπαναφερει το πραγμα quod Theodoretus et Sozomenus neglexerunt. Ordinatus est autem episcopus S. Athanasius anno 326, mense decembri; ut itaque, ex mente Rufini, Alexandriam adiverit S. Frumentius ineunte anno 327. Verum enim vero, vel jamdudum episcopus ordinatus erat S. Athanasius, quum Alexandriam advenit S. Frumentius, vel Meropius philosophus, quando in Indiam profectus est, exemplum Metrodori, quod Rufinus asserit, sequi minime potuit. Hic est Metrodorus philosophus, ait Valesius, cujus meminit Hieronymus in Chronico; qui ex indica peregrinatione reversus, multas gemmas et uniones obtulit Constantino, et alia plura, quæ longe majoris pretii essent, a Sapore, Persarum rege sibi erepta esse mentitus, causam præbuit bello persico, ut testatur Ammianus Marcellinus in libro XXV, quo loco Ammiani, quem edidit, Valesius similia notavit. Deinde ad hæc verba Socratis, Ἀθανασιῳ τοτε νεωστι τῆς ἐπισκοπης ἀξιωθεντι si rem attentius expendamus, inquit, hæc vera esse non possunt. Etenim Meropius philosophus in Indiam profectus esse dicitur exemplo Metrodori philosophi, qui ante illum Indiam perlustraverat. Atqui Metrodorus philosophus non ante annum Domini 325, immo 336, ut mox dicetur, ex indica peregrinatione reversus est. Reversus enim ex India, Constantino imperatori obtulit munera, quæ a rege Indorum acceperat, ut supra notavi, partim ex Ammiano Marcellino, partim ex Cedreni Chronico. Id ergo post debellatum Licinium contigerit necesse est. Tum enim Constantinus Orientis imperium accepit. Victus autem et debellatus est Licinius anno Christi 324 exeunte. Jam vero Meropius, cum Metrodori exemplum secutus Indiam perlustrare aggressus sit nonnisi aliquot post annis hanc peregrinationem suscepit.
[9] [jamdudum, ut Valesius ostendit, episcopatu fungebatur S. Athanasius.] Dein hanc proponit interpretationem Valesius: Ponamus igitur, ait, Meropium profectum esse in Indiam anno natalis Dominici 327. Anno sequenti, cum in patriam reverteretur, occisus est a barbaris. Ædesius vero ac Frumentius, adhuc adolescentes, oblati sunt Indorum (Æthiopum) regi; et alter pincerna regis factus, alter scriniis ac rationibus præpositus est. In quo ministerio ambo usque ad obitum regis permanserunt. Ponamus igitur, triennium eos ministrasse regi. Obiit postea rex Indorum relicto filio admodum puero. Sed regina, pueri mater, impetravit ab Ædesio ac Frumentio, ut procurationem regni susciperent, donec puer ad perfectam ætatem pervenisset. Demus igitur, puerum octo circiter annos natum tunc, cum pater abiit e vita. Cum Frumentius nonnisi puero jam adulto et tutelæ suæ facto, reversus fuit Alexandriam, omnino necesse est, ut decem minimum annos regni negotia procuraverit. Ita Frumentius circa annum domini 341 reversus fuerit Alexandriam, quo anno Athanasius non recens factus erat episcopus, sed quintum decimum episcopatus annum excesserat. Porro ex his, quæ dixi, manifeste colligitur, hanc Indorum conversionem per Frumentium factam, regnante Constantio contigisse, non autem principatu Constantini, ut Rufinus, et alii eum auctorem secuti prodiderunt [Valesius ad Socrat. lib. I, cap. 19.] .
[10] [Imperante Constantio, non vero Constantino,] Hæc apposite scripsit Valesius, et cum iis quæ mox proponemus pæne conveniunt. Non tamen satis retraxit iter Metrodori philosophi, atque adeo Meropii ac sociorum qui ejus vestigiis ingressisunt; ut jam ex Eusebio, Athanasio et ipsis libris Æthiopum ostendemus. Sed ne actum agamus, argumentum primum mutuamur a Pagio, qui de bello persico, quod reditum Metrodori nos secutum esse dicimus, scribit in hæc verba: Hæc sub Constantio, inquit, non vero sub Constantino contigere. Pax enim Romanos inter et Persas anno 336 rupta, occasione irruptionum Persarum in Mesopotamiam, et in regiones orientales imperii ut diserte docent Eusebius in Vita Constantini, libro IV cap. LVI etc. Eutropius in Historia, Victor de Cæsaribus et Rufus in Breviario. Et tantum abest ut Sapor Persarum rex accepta non remiserit, et Constantino non fecerit satis, ut Eusebius, testis oculatus, qui in hac re falli non potuit, prodat Persas, postquam in ditiones imperii irrupere, cum Constantino congredi vehementer reformidasse; missis legatis, pacem abeo postulasse; et imperatorem pacem et amicitiam cum eis libenter pepigisse [Pagi ad an. 327 num. 18.] . Quæ igitur Ammianus Marcellinus et Hieronymus de bello contra Persas memoravere, imperante Constantio, Constantini filio, contigerunt, qui adversus eos diuturna bella gessit. Ac perperam ad annum Constantini 21 Cedrenus, post Hieronymum ea retulit.
[11] [S. Frumentius in Æthiopiam advenit; errores] Hæc quum rite constituta sint et firmiter tenenda, ut amplius mox patebit, perquam mirum est scribere Pagium (derelictis iis quæ ab Hieronymo de bello persico, occasione Metrodori suscepto, narrantur) hunc philosophum anno circiter 315 Indiam adiisse. Defendere scilicet voluit Rufinum et Baronium adversus annotata a Valesio ad historiam Socratis. Sed ut vere dicam, multo minus in interpretando Rufino Baronius peccavit, quam Pagius; perspicue enim ille vidit, ut suo loco ostendetur, ex Rufini sententia, S. Frumentium in India brachmanica fidem prædicasse. Hac vero ratione Pagius, nisi Hieronymum et Cedrenum prorsus negligere velit, duo Metrodori itinera admittere cogitur, ut jampridem proposuerat Ludolfus [Commentar. pag. 382.] , unum anno 315 et alterum anno 336. Sic igitur scribit contra dictum editorem Socratis: Rufinum, quoad rei gestæ tempus non errasse, facile est demonstrare; (quod tamen demonstrat minime, ut patebit, nisi per ipsum Rufinum, et ex illo solo tempus itineris Meropii constituere temere voluit). Athanasius, inquit, qui, nuper sacerdotium susceperat, illuc Frumentium episcopum ordinatum, redire jubet; … ex quo in Indiæ partibus, et populi christianorum et ecclesiæ factæ sunt et sacerdotium cœpit.
[12] [Rufini et Pagii.] Ita Rufinus. Cum vero S. Athanasius mense decembri anni 326 episcopus Alexandrinus renuntiatus fuerit, liquet, hoc circiter tempore, ut recte vidit Baronius, Frumentium episcopum in Æthiopiam, Indiam a Rufino appellatam, quod posterius falsum est quum nusquam Æthiopiam Rufinus Indiam dixerit, missum esse, Meropiumque cum Ædesio et Frumentio, ejus propinquis, anno Christi circiter 316, peregrinationem illam suscepisse, et uno aut altero antea anno Metrodorum, cujus exemplo invitatus fuit, veram Indiam, quam Rufinus perperam citeriorem vocat, penetrasse. Quæ postrema iterum erronea sunt, quum duas tantum Indias noverit Rufinus, arabicam et brachmanicam; ac priorem merito citeriorem sive propiorem vocaverit. Parum itaque hoc loco Rufinum intellexit Pagius. Post quæ, plurium exempla secutus, ut supra declaratum est, voces India citerior, ulterior, interpretatur; at perperam omnino: India quam citeriorem appellat Rufinus, inquit, India ulterior fuit, et quam ulteriorem dicit, citerior appellanda erat [Pagi ad an. 327, num. 15 et 16.] . Quæ longissime absunt a vero: manifeste enim Rufinus credidit, non secus ac ejus sequaces, Socrates, Sozomenus ac Theodoretus, Indiæ ulterioris, sive brachmanicæ, apostolum fuisse S. Frumentium; quod non agnovit Pagius: atque is ei fons errorum fuit.
§ II. In Æthiopiam venit sanctus anno 341, regnante Ela-Eskendi, et anno 346 adiit S. Athanasium. Reges Æthiopum Tzahem et Ela-San, sive Aizanas.
[Ex catalogis regum Æthiopiæ certissime evincitur iter Alexandrinum S. Frumentii] Nos consilio Ludolfi obsequemur, qui adscriptis aliquot hypothesibus ad enodandam chronologiam hujus loci Rufiniani, lumen ex historia Habessinorum petendum aut exspectandum esse fatetur. Quæ aliquando, inquit, ex patriarcharum Ægypti, vel ipsorum Habessinorum historia lumen accipient [Ludolf. Comment. pag. 282.] . Fons prior nihil hucusque subministravit; sed ex posteriori argumenta duo deducam, quorum alterum validissimum esse censeo, alterum ad illud confirmandum et declarandum in primis aptum. Notum est sane, atque id in dissertatione nostra, huic tomo adjecta, re ipsa ostendimus, Dillmannum in vulgandis et conferendis catalogis pluribus regum Æthiopum, de eorum historia meruisse optime. Ad hoc enim usque tempus nec Tellezius, nec Ludolfus iis uti, nec ceteri tentaminibus Jacobi Bruce, Henrici Salt et Eduardi Rueppell confidere ausi erant. Ex catalogis igitur, a Dillmanno vulgatis, nos probatiorem selegimus, quod jam peritissimus geographus Vivien de Saint-Martin facere cœpit anno 1865, et ubique annos æræ vulgaris adjecimus. Ex quibus catalogis patet regem Ela-Eskendi ab ineunte sæculo IV, in Æthiopia regnasse annos omnino 37, et quidem ab anno circiter 305 ad annum 342; et regem, qui in ejus locum successit, nomine Tzahem, sedisse annos novem.
[14] [ante annum 347 contingere non potuisse; imo nec contigit ante annum 346.] Demus igitur S. Frumentium im Æthiopia transegisse, donec filius regis adolesceret, non annos minimum decem, ut Valesius, aut tempus non parvum, ut Pagius suggerit, sed annos etiam solum quinque. Non tamen ante annum Christi 347 Alexandriam pervenire potuisset; quo tempore non nuper, sed ab annis plusquam viginti S. Athanasius episcopus erat ordinatus. Quamobrem, uti in plurimis, ita etiam in tempore rei gestæ determinando, Rufinum perperam intellexisse Ædesium, minime dubium est. Excusatur tamen quadamtenus ex jam dicendis. S. Athanasius coactus est Alexandria recedere et in vicinia latitare anno 339, atque inde Romam fugere anno sequenti, nec ante annum 346 Alexandriam redire potuit, quæ in superiori volumine [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 833.] ex Chronico heortastico et ex epistolis heortasticis S. Athanasii, non ita pridem in lucem productis, demonstrata sunt. Hoc igitur anno 346 Alexandriam venit S. Athanasius; et quum valde juvenis in Indiam profectus sit Ædesius, nec, ante abitum, de Athanasio plura discere potuerit, videtur coram Rufino de Athanasii reditu non satis discriminatim locutus: atque ita factum est, ut de ipsa patriarchæ ordinatione ista Rufinus intellexerit. Utut est, ex historia æthiopica, ex narratione Rufini et ex annalibus ecclesiæ orientalis, extra omnem dubitationis aleam id positum mihi videtur, S. Frumentium, ante annum 346, Alexandriæ S. Athanasium alloqui non potuisse.
[15] [Anno vero 341] Jam confirmanda hæc sunt et illustranda altero illo argumento, quod similiter ex libris Æthiopum deductum esse diximus. In Vita scilicet Teclæ-Haimanot, qui vixit ineunte sæculo VII, quæ Vita, omnium, quæ ab Æthiopibus scriptæ sunt, probatissima est, ut ostendetur in Actis S. Elesbaæ, et, ut videtur, etiam antiquissima, in hac, inquam, Vita, sequentia in rem nostram leguntur: Venit abbas Salama, id est S. Frumentius, ut mox patebit, in regionem Agazi seu Habessiniam hodiernam, anno natalis Domini 333 [Ap. Sapetum, Viaggio, pag. 368.] . Atqui annus iste Æthiopum respondet anno 341 æræ Dionysianæ, ut facile est demonstrare. Id enim et ipsi Æthiopes statuunt, deducunt eruditi et certa ostendit chronologia. Sic enim legitur in chronico Axumensi, quod in loco Dalbo asservatur et a Sapeto vulgatum est: Franci (sive Europæi) annis mundi Ægyptiorum addunt annos octo [Ibid. pag. 358 et 369.] .
[16] [in Æthiopiam idem sanctus advenerat.] Et reapse omnis eorum computus ad hanc normam compositus est, ut pluribus monstravit Ludolfus [Hist. lib. III, cap. 6, num. 97, comment pag. 385 et seqq.] contra Scaligerum, qui annis septem tantum Alexandrinorum et Æthiopum computum nostro inferiorem esse credidit. Sed dudum ejus sententia confutata fuerat a Petavio [Petav. De doctr. temp. lib. IX, cap. 3 et Variar. dissert. lib. VIII, cap. 1 et seqq.] , quem si legisset Ludolfus, aptius his de rebus locutus fuisset. Ab exeunte scilicet sæculo IV, ita docente quodam Panodoro chronologo, Alexandrini Christum natum dixerunt anno mundi 5493, quum antea cum Julio Africano anno 5501 natum dixissent. Sed mox infelicissimæ emendationis Panodorianæ obliti, ab annis mundi, ut annos Christi consequerentur, non jam annos 5492 cum Panodoro deduxerunt, sed iterum 5500 cum Africano. Et ita in annis illis, quos Panodorus rebus christianis adscripserat, ubique annis octo deficere cœperunt. In quo Æthiopes, Alexandrinorum perpetui discipuli, eos fideliter imitati sunt. Quin etiam ipsi quoque annalistæ Byzantini, Georgius Syncellus, Theophanes et alii, eodem vitio laborant. Sed ut de solis Æthiopibus jam sermo habeatur, concilium Nicænum, verbi causa, quod, omnium chronologorum consensu, celebratum est anno Christi 325, illi, octo annis tardiores, adscribunt anno 317. Quapropter, si, anno Æthiopum 333, Salama, sive Frumentius advenit, anno vulgari 341 id evenisse dicendum est. Neque vero tanti faciendus esset fortasse locus ille Vitæ Teclæ-Haimanot, nisi cum his quæ hucusque, ex probatis monumentis docuimus, undequaque conveniret; sed sicuti præcedentibus omnibus confirmationi est, ita et vicissim exiisdem undequaque confirmatur.
[15] [Ejus res gestæ inter annos 341 et 353.] Probatur itaque nobis annus ille 341, quo primum venisse S. Frumentium et Ædesium in Æthiopiam dicimus, uno fere anno ante mortem regis Ela-Eskendi. Quo vita functo, a regina rogati sunt, ut secum, aut forte cum filio Tzahem, donec is adolesceret, regni procurationem partirentur; quod et factum est. Anno vero 346, aut sequenti, quum aptus jam esset rex Tzahem ad regni gubernacula suscipienda, in patriam profecti sunt. Sed Frumentius prius S. Athanasium, nuper sedi restitutum, adire et de rei christianæ in Æthiopia conditione certiorem facere voluit, a quo, præter exspectationem, episcopus constitutus est. Remansit tamen profecto aliquandiu Alexandriæ, ut scientiæ ecclesiasticæ se dederet, quam nec ante iter, nec in itinere adipisci ullatenus potuerat. In Æthiopiam itaque rediit vel anno 350, vel potius uno e proxime sequentibus. Immo anno solum 353 id contigisse nos docet jam laudata Vita Teclæ-Haimanot, quæ arabice conversa, Parisiis adservatur. Locum arabice et latine edidit Ludolfus, atque is omittendus hic minime est. In hunc itaque modum scribit auctor Vitæ illius: Et dedit rex Habessinorum S. Frumentio aurum et argentum, et profectus est supra dictus (Frumentius) ad patrem patriarcham Abba Athanasium apostolicum, et nuntiavit ei universum statum Habassiæ et incolarum ejus. Quum ea audivisset pater patriarcha, gavisus est gaudium magnum, ipse et universus populus christianorum, et ordinavit eum episcopum Habassiæ, et appellavit eum Salama, cujus interpretatio est: Pacificator inter Deum et homines. Et sic pervenit Abba Salama in Habassiam, ducentesimo quadragesimo quinto anno a nativitate Domini nostri Jesu Christi [Ludolfus, Commentar. pag. 435.] . Ad quæ duo no tanda veniunt: primo verisimile minime esse Salamænomen ab ipso Athanasio S. Frumentio inditum esse, ut monuit etiam Ludolfus; alterum vitiose scribi: anno ducentesimo, pro trecentesimo. Verum probandumne est quod sequitur: quadragesimo quinto? Hac de re vix ac ne vix quidem dubitaverim ego. Apte enim ad historiam quadrat numerus, nec non ad omnia quæ hucusque disputavimus. Annis enim octo Æthiopes tardiores esse computo Dionysiano, jam supra monuimus. Ita ut pro anno 345 reponendus sit annus 353. Si igitur anno 353, S. Frumentium, episcopali dignitate ornatum, in Æthiopiam rediisse dixerimus, multo facilius intelligitur cur anno solum 356 Constantius imperator missum inter Æthiopes Frumentium conqueratur; de quo mox paulo amplius dicendum erit. Dum Axumin denuo advenit S. Frumentius, non est dubitandum quin morte jam defunctus fuerit rex Tzahem. Non enim ultra annos novem regnavit, ab anno nimirum 342 ad 351. Nec vero undequaque certum est, ante ejus obitum S. Frumentium et Ædesium ex Æthiopia excessisse. Aperte tamen id docet Rufinus (num. 4), qui ex facili derelinquendus non est. Rex iste Tzahem christianus fuisse non videtur, quum nihil hac de re Ædesius Rufinum docuerit.
[18] [Anno 351 aut 352 regnum auspicatus est Ela-San sive Aizanas: inscriptio Axumitana.] Post hunc in regnum successit Ela-San, e cognatis regis Tzahem, ut verisimile est: nam filios ætate idoneos is, dum mortem obiit, habere minime potuit. Rex Ela-San a Græcis dictus est Aizanas (forte a mercatoribus græcis, adulationis causa; nam vox immortalitatem aliquo modo significare potuit: Ἀει ζαειν), ut etiam seipsum vocavit in inscriptione græca Axumensi quam mox typis repræsentabimus. Ex qua manifestum est eum initio gentilem fuisse; sed ab anno minimum 355, regni quarto aut quinto, et forte multo ante, sacra christiana amplexus est. Hanc inscriptionem a se anno 1805, primum exceptam, publicique juris factam in itinere vice-comitis Valentia [Lord Valentia, Voyages, London 1809, tom. III, pag. 182 et seqq; et gallice, Paris 1813, tom. IV, pag. 132 et seqq.; Salt, voyage (premier), pag. 225 et seqq.] , diligentius anno 1810, exscripsit atque denuo postea edidit Saltius [Voyage to Abyssinia, London, 1814, gag. 411; et gallice, Paris, 1816, tom. II, pag. 184.] . Quam quidem, cum Æthiopiæ historiam tum sacram, tum civilem egregie illustret, minime nobis omittere licuit. Porro in hac edenda Bœckhii vestigiis, qui Saltii secundam editionem in Corpore inscriptionum græcarum secutus est [Bœckhius, tom. III, pag. 515.] , omnino insistemus, nisi, quod, linea quarta, vocem Κασου, juxta recte a Cl. Vivien de Saint-Martin observata, omnino restituendam judicamus [Salt, ubi supra.] . Pro siglis autem ante numeros expressis, typorum defectu, asteriscos ponemus. Interpretationem vero quam non infeliciter tentarunt Saltius [Annales des Voyages, tom. XII, pag. 330 et seqq.] et Silvester de Sacy [Le Nord de l'Afrique, Paris 1863, pag. 231, not. 4.] , nos ipsi, juvante Bœckhio in suis ad inscriptionem nostram notationibus, græco subjiciemus.
§ III. Inscriptio Axumitana.
[1] Ἀειζανᾶς
βασιλεὺς
Ἀξωμιτῶν
καὶ
[2] Ὁμηριτῶν
καὶ
τοῦ
Ῥαειδᾶν
καὶ
Αἰθιόπων
[3] καὶ
Σαβαειτῶν
καὶ
τοῦ
Σιλεῆ
[4] καὶ
τοῦ
Τιαμῶ
καὶ
Βουγαειτῶν
καὶ
τοῦ
[5] Κασοῦ
βασιλεὺς
βασιλέων
υἱὸς
θεοῦ
[6] ἀνικήτου
Ἄρεως
ἀτακτησάντων
[7] κατὰ
καιρὸν
τοῦ
ἔθνους
τῶν
Βουγαειτῶν
[8] ἀπεστίλαμεν
τοὺς
ἡμετέρους
[9] ἀδελφὸυς
Σαἳαζανᾶ
καὶ
τον
Αδηφᾶς
[10] τούτους
πολεμῆσαι
καὶ
παραδεδωκότων
[11] αὐτῶν
ὑποτάξαντες
αὐτὸυς
[12] ἤγαγον
πρὸς
ἡμᾶς
μετὰ
καὶ
τῶν
θρεμμάτων
[13] αὐτῶν
βοῶν
τε * ΡΙΒ
και
προβάτων
[14] * ΣΚΔ
καὶ
κτηνῶν
νωτοφόρων
[15] θρέψαντες
αὐτοὺς
βόεσίντε
καὶ
ἐπισιτισμῷ
[16] ἀννών[ης]
ποτίζοντες
αὐτοῦς
ζύτῳτε
[17] καὶ
οἴνῳ
καὶ
ὑδρεύμασιν
πάντας
ἰς
χορτασίαν
[18] οἵτινες
ἦσαν
τὸν
ἀριθμὸν
βασιλείσκοι
[19] ἕξ
σὺν
τῷ
ὄχλῳ
αὐτῶν
τὸν
ἀριθμὸν
Β *
[20] ἀννωνευόμενοι
καθ᾽ἑκάστην
ἡμέραν
ἄρτους
[21] σιτίνους
ΜΒ * καὶ
οἶνον
ἐπὶ
μῆνα
ὅλον
[22] ἄχρεις
οὗ
ἀγάγουσιν
αὐτοὺς
πρὸς
ἡμᾶς
τούτους
[23] οὖν
δωρησάμενοι
αὐτοῖς
πάντα
τὰ
ἐπιτήδια
[24] καὶ
ἀμφιάσαντες
αὐτοὺς
μετοικήσαμεν
καὶ
[25] κατεστήσαμεν
ἴς
τινα
τόπον
τῆς
ἡμετέρας
χώρας
[26] καλούμενον
Μέτλια
καὶ
ἐκελεύσαμεν
αὐτοὺς
[27] πάλιν
ἀννωνεύεσθαι
παρασχόμενοι
[28] τοῖς
ἑξάσιν
βασιλείσκοις
βόας
ΜΕ
ὑπὲρ
δὲ
[29] εὐχαριστίας
τοῦ
ἐμὲ
γεννήσαντος
ἀνικήτου
Ἄρεως
[30] ἀνέθηκα
αὐτῷ
ἀνδριάντα
χρυσοῦν
ἕνα
καὶ
ἀργύραιον
[31] ἕνα
καὶ
χαλκοῦς
Γ
ἐπ᾽
ἀγαθῷ,
[20] Et latine: Aizanas, rex Axomitarum, et Homeritarum, et Raidan, et Æthiopum, et Sabaitarum, et Silee, et Tiamo, et Bugaitarum, et Kasi, rex regum, filius dei invicti Martis. Cum rebellassent aliquando natio Bugaitarum, misimus nostros fratres Saiazana et Adephas, ad pugnandum contra illos, et cum dedidissent se, (fratres nostri) postquam subegerunt eos, adduxerunt ad nos, cum liberis eorum et 112 bobus et ovibus 224 et jumentis, præbentes eis in alimenta boves et cibaria annonæ, in potum zythum et vinum et aquam omnibus ad satietatem; qui erant numero reguli sex, cum multitudine eorum numero *, accipientes in victum singulis diebus panes triticeos 42 et vinum, in mensem integrum, donec (fratres) adducerent eos ad nos. Illos ergo, postquam donavimus ipsis omnia necessaria et vestes, transtulimus et collocavimus in aliquem locum nostræ regionis nomine Metlia, et jussimus eis rursum suppeditari victum, dantes sex regulis boves 45. At in gratiarum actionem erga patrem meum invictum Martem, posui ipsi statuam auream unam, et argenteam unam et æreas 3, auspicato.
[21] [In partem Æthiopiæ Meroëticæ dominari se] De gentibus et regnis, aut provinciis in quæ dominari se rex Aizanas profitetur, hic pauca subjungenda sunt, quoniam ex his nominibus non parum illustratur Æthiopum orientalium historia. In quibus præ primis iterum sequemur Cl. Vivien de Saint-Martin [Journal asiat. Octobre 1863, pag. 363 et seqq.] . Axomitas igitur eosdem esse ac Æthiopes illos orientales, quos modo dicebamus, jam non est quod moneamus; sed advertat lector, quæso, Aizanam, paulo inferius, etiam Æthiopum se regem dicere, et manifeste hoc discernere ab Axomitis. Qui igitur illi sunt? Iidem profecto, quos decessor Aizanæ, in inscriptione Adulitica, regno suo conterminos perhibet [Vide dissertat. huic tomo adjectam.] , Æthiopes scilicet Meroëticos; in quorum partem nunc Aizanas dominabatur. Miror id aperte non agnovisse geographum parisiensem [Journal asiat. loc. cit pag. 357 et 365.] .
[22] [Aizanas significat. Æthiopes orientales primum Troglodytæ dicti sunt;] Æthiopiam enim ad occidentem jacere provinciarum quas occuparat, eisque, ut dixi conterminam esse significat rex ille inscriptionis Aduliticæ, et quin id de insula Meroë intelligendum sit, quæ vix leucas paucas distat a provincia Samen, dubitari nequit. Ceterum notum est omnibus, qui vel leviter in historia orientali versati sunt, dynastas Æthiopes, derelicta Napat, multis sæculis eorum regia, transisse ad insulam Meroëis sæculis paucis ante Christum natum, ibique urbem cognominem ædificasse. A Plinio Meroë Æthiopiæ adscribitur simul cum hodierna Nubia. Ceterum, inquit, cum potirentur rerum Æthiopes, insula ea magnæ claritatis fuit. Tradunt armatorum CCL millia dare solitam, artificum CCCC millia alere. Reges Æthiopum XLV et hodie traduntur [In Hist. nat. lib. VI, num. 35.] . Æthiopiæ tamen vocabulum apud Plinium et geographos veteres latissime patet, sed Græci qui regnantibus Ptolemæis aut postmodum scripserunt, dum Æthiopes orientales hoc nomine donant, eos simul Troglodytas vocarunt.
[23] [dein Axumitæ et demum Æthiopes.] Ptolemæus geographus, gentis regiam Axumin esse scribit; sed eos primus Axumitas dixit auctor Peripli anno 248, nec multo post Vopiscus eos anno 274 in triumpho Aureliani inter captivos adductos esse scribens: quos in aliquo portu Ægypti, aut Arabiæ, in manus Romanorum incidisse crediderim. Sæculo IV S. Athanasius eos iterum Axumitas appellavit, uti et Constantius imperator; at sæculo quinto, pæne oblivioni dati videntur. Quæ enim Rufinus ex Ædesio percepit, mere de India brachmanica intellexit, ut suo loco ostendimus. In quo a sequacibus, Socrate, Sozomeno, Theodoreto, emendatus minime est; ut inde pateat, quam parum nota tum esset Æthiopia Axumitica. Eodem tamen sæculo Philostorgius eos Æthiopes dixit, sed simul scribit se illos significare qui Axumitæ vocantur, ut hos ab Æthiopibus Meroëticis probe discernat: Θεοφιλος εἰς τους Αὺξουμιτας καλουμενους, ἀπαιρει Αἰθιοπας [Philostorg. lib. III, 6; cfr tom. X Octob. pag. 671, num. 33.] . Sæculo sexto Cosmas Indicopleustes plerumque Axomitas appellatet quum dudum inter eos versatus sit, apparet, hos vel tum vix Æthiopes sese dixisse. Procopius tamen, provecto eodem sæculo, non secus ac Philostorgius, eosdem nominibus ambobus vocavit: Ἀἰθιοπες … οἱ Αὐξουμιται ἐπικαλουνται [Procop. De bello persico lib. I, cap. 19.] . Denique Acta S. Arethæ, quæ extremo sæculo sexto e lingua syriaca in græcam conversa sunt, Æthiopes perpetuo dixere.
[24] [Æthiopibus Meroëticis aliud nomen sortitis, Axumitæ jam Æthiopes dici cœpere.] Quis igitur miretur Aizanam, in inscriptione Axumitas ab Æthiopibus discrevisse? Sed illud etiam declarare nunc possumus, cur sæculo VI, omisso nomine Axumitarum, meri Æthiopes dici cœperint. Extremo enim hoc sæculo Æthiopia Meroëtica jam Alodæa dicebatur, et ab Arabibus Aloah: Rex gentis numerosissimæ Alodæorum, hoc est, Æthiopiæ, ait Joannes Asiæ episcopus, qui scribebat anno 545. De Alodæis vero, ne longiores simus, et si lubet, de Joanne episcopo et historico, plura vide in libro Cl. viri Land [Ap. Land, Joannes Bischof von Ephesos u. s. w. pag. 191, Leyden 1856.] , tum ea quæ de prædicto Joanne collegimus tomo X Octobris. Quo tempore Axumitæ ipsi sese Æthiopes nuncupare cœperint, accurate statui nequit. Certe Tazena in inscriptionibus, anno circiter 500, regem Aksum sese dicit; nullo vero modo Æthiopiæ. Sed in libro Senkessar, qui sæculo decimo quinto exaratus est, multoties nomen Æthiopiæ obvium est. Ita et hodierni Habessini plerumque Itiopyawan, sive Æthiopes sese dicunt, aut Agazyan incolas regionis Agazi [Vide Dissert. hist. in fine hujus tomi.] , rarissime Habessinos [Ludolf. Hist. lib. I, cap. I; Comment. pag. 52 et seqq.] .
[25] [Locus vel tractus Raidan in Homeritide quærendus non est,] Qua ratione Homeritarum regem sese dixerit Aizanas, postea satis declarabitur est [Cfr Dissert. hist.] ; sed de regione, aut loco Raidan hic breviter dicendum est, quum arcem urbis Taphari *, Homeritarum regiæ hic significari crediderint Ernestus Osiander [Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellschaft tom. X 1856, pag. 18 et seqq.] , non ita pridem literis Homeriticis, quas præclare coluerat, ereptus, et Vivien de Saint-Martin; atque is insuper vicinos Rhatinos et Rhæthenos, memoratos a Ptolemæo. Scio quidem hanc arcem Osiandro dictam videri Raidan in libris Massudii [Ap. Alb. Schultens, Historia imperii vetust. Joctanidarum, pag. 158.] , sæculi X scriptoris, pro quo nomine vitiose in Edrisii codicibus legeretur Zeidan [Edrisi, pag. 148, edit. Joubert; cfr tom. X Octobris, pag. 675, num 48 et in Addendis ad calcem ejusdem tomi.] . At vero id minime demonstravit Osiander, et quidem in inscriptione secunda regis Tazenæ [Vide infra in Actis S. Elesbaæ.] dicuntur copiæ, quas adversus Nubios rebelles adduxit, conscriptæ in (provinciis, sive tractibus) Mahaza, Hara, Halen, Selken et Raidan. Atqui nusquam legitur copias Homeriticas ex Arabia advocasse reges Æthiopiæ, præsertim ante sæculum sextum, quum ad annum usque 519 solam provinciam, seu phylarchiam Negranensem subditam habuerint; reliquos vero Homeritas et Sabæos vectigales tantum. Id dilucide apparebit ex Actis S. Elesbaæ.
[26] [sed Habessiniæ provincia fuit. Tractus Halen et Selken, vel Salhen.] Halen certe Æthiopiæ Axumiticæ tractum fuisse discimus ex eadem inscriptione, in cujus principio Tazena Bese-Halen, hominem ex Halen [Cfr infra Acta S. Elesbaæ.] , se nuncupat. Nec miror Cl. Dillmannum, æthiopice scientissimum, hæc verba interpretatum non esse [Zeitschrift d. d. morgenl. Ges. tom. VII, pag. 355.] , quum solum fere principium inscriptionis ei inter manus fuerit. Raidan autem secundo etiam loco legi in hoc monumento regis Tazenæ, ut credidit Sapetus, eo fidentius dico, quod jam initio ejusdem inscriptionis apertissime legebatur, ut ex apographo Rueppelii, ejusque versionibus a presbytero Habessino, et doctoribus Dillmanno et Rœdigero confectis, certo novimus. Atque idem dicendum de provincia Halen. Num vero tertia quædam provincia dicta fuerit Selken, ut nomen apud Sapetum legitur, multo minus certo novimus. Respondere enim videtur hoc nomen græco Σιλεη quod mox in inscriptione Aizanæ subsequitur, et Henrico Salt [Premier voyage II, pag. 236.] , ipsi Sapeto [Viaggio, pag. 391.] et Vivien de Saint-Martin [Journal asiat. Oct. 1863, pag. 367.] urbem Zeila, aut tractam vicinum significare visum est. Insuper in apographo Rueppelii Sallilu, non Selken legitur, ut docent ejus interpretes. Attamen bis legit similiter nomen istud Sapetus, non in apographo tantum, sed in ipso etiam monumento. Jam igitur nomina Halen et Raidan certo ad geographiam Habessiniæ spectare videntur. De nomine Selken plurimum dubitandum est, nisi minus recte græcum hoc loco legerit Saltius. Qua vero ratione Ern. Osiander Raidan, castellum urbis Dhafar in Homeritide significare crediderit, jam intelligimus. Initio enim inscriptionis secundæ regis Tazenæ, quod solum, (siquidem difficillime interpretarentur apographum Rueppelianum viri eruditi), legere contigerat, de copiis in Raidan et Selken, sive Salhen, conscriptis, nihil prodit omnino. Osiander igitur quum autumaret Raidan nomen esse castri Dhafarensis sciretque aliud castrum homeriticum Salhin dici in libro Mudjam-al-buldan [Zeitschrift, etc. 1856, pag. 20.] , hæcduo c astra memorari a rege Tazena arbitratus est. Sed alibi agnoscit ipse hunc numquam Yemanæ dominum fuisse, seu eam moderatum esse per se aut alios [Ibid. pag. 22] . Quomodo igitur ex ea copias educere potuisset? Silee igitur, græce ὁ Σιλεη auctore eodem Saltio ejusque sequacibus, regio est circa portum Zeila sese protendens: quæ sententia sane plerisque probabilis videbitur; at certa non est, et quam caute in his procedendum sit, experientia docti sumus.
[27] [Sabaïtæ et Tiamo;] Sed Sabaïtas quod attinet, non est quod dubitemus, siquidem eodem vocabulo aperte Sabæos Arabiæ designent tum decessor Aizanæ in monumenta Adulitico, tum rex Tazena, post sesquisæculum, in monumento æthiopico axumitano. Confirmatur id maxime ex enunciato, quod in disquisitione nostra pluribus comprobabimus, voces Saba et Hamer, vel Himyar duas gentes diversas Arabiæ felicis demonstrare [Infra in hujus tomi fine.] . Atque ibidem Æthiopes vectigales fecisse Sabæos, aut minimum Homeritas, docebimus veri similius ante medium sæculi tertii [Ibid.] . De Tiamo vide quæ ad inscriptionem aduliticam adnotabimus [Ibid.] .
[28] [Bugaïtæ et Kasu] Βουγαειται a rege Adulitarum Βεγα dicuntur, et ab Arabibus Bodja, vel Bisjariin: de quibus aliqua colligimus in dissertatione historica [Ibid.]
Του Καςου… Salt legerat του Καεου, velΤουκαεου et is primum interpretari ausus non est; deinde significare credidit gentem Taguie, ut incolas provinciæ Taka vocari autumavit [H. Salt, Voyage (premier) Abyssimie tom. II, pag. 223 et 237; idem, Voyage (second) etc. tom. II, pag. 185.] . Bœckhius in corpore inscriptionum similiter scribit Τουκαεου Sed demum caliginem dissipavit Vivien de Saint-Martin legendum esse docens: Του Κασου Inter litteras enim majusculas, quibus exarata est hæc inscriptio Aizanæ, ε et σ solo ductu medio, quo insignitur epsilon, altera ab altera discriminantur. Huc devenit vir doctus, collata cum hoc loco inscriptione æthiopica Tazenæ, in qua is dicitur, ex versione Sapeti, rex Axum … et Kassu (vel Kasu, omissa repetitione consonantis, de qua scripserunt Ludolfus et Dillmannus in grammaticis). Rœdiger et presbyter Habessinus vix differunt loco Kasu, Kas legentes [Rüppell, Reise in Abyssinien, tom. II, pag. 280 et seq.] . Dillmannus tandem legit Kash et de Cusjitis biblicis id intelligendum credidit. Sed admissa quam diximus, levi immutatione in apographo inscriptionis græcæ, undequaque jam conveniunt binæ inscriptiones, et in gente ultima quam adscribunt, sicut in ceteris omnibus, ut mox patebit. Insuper ex inscriptione Tazenæ, quam infra in Actis S. Elesbaæ edituri sumus, manifestum est Kasu vel Kas pertinere ad provinciam Taka et Nubiis vicinum esse. Atqui hoc nomine Khas etiamnum patriam suam appellant Bodja, sive Bedja βουγαειται jam dictæ provinciæ Taka et tractuum vicinorum, ad orientem [Ant. d'Abbadie in Bulletin de la Soc. de géogr. tom. XVIII, 1842, pag. 204; Burckhardt, Nubia, pag. 342.] . Sæculo decimo christiano Massudius quoque tribum aliquam gentis Bedja Khasa appellavit et similiter Abulfeda, sæculo XIV, gentem Khasa constituit ad septentrionem Habessiniæ, inter mare et Nilum, hoc est, in ipsa provincia Taka. Felicissime igitur hoc loco inscriptionem Aizanæ geographus Parisiensis interpretatus est [Journal asiat. loc. cit. pag. 368 et le Nord de l'Afrique dans l'antiquité, pag. 231, Paris 1863.] .
[29] [Concentus inscriptionum Aizanæ et Tazenæ.] Hic jam subjicienda concordia, ut sic
dicam, inscriptionis græcæ Aizanæ et æthiopicæ
Tazenæ, in quibus idem est ordo regionum,
additis paucis ex inscriptione antiquissima
regis Adulitarum. Ordo igitur est hujusmodi:
1 Ἀειζανας
βασιλευς
Ἀξωμιτων. Tazena rex Aksum.
2 και
Ὁμηριτων. Et Hamer.
3 κ.
του
Ῥαιδαν. Et Raidan.
4 κ.
Αἰθιοπων. Cur id nomen non adscripserit centum
quinquaginta post annis rex Tazena, satis declaratum est num. 22.
Significat nimirum Æthiopiam Meroëticam, quæ, regnante Tazena, jam nomen
priscum et gloriosissimum amiserat, et novo cœperat designari.
Quamobrem, etsi in inscriptione Tazenæ nomina Hamer, Raidan, Saba, Salhen vel Selken quorum
primum et tertium absque omni dubio ad Arabiam spectant, uno tenore
sequantur, inde minime deducendum est et reliqua ad eamdem spectare.
Tazena enimordinem
exscribit decessoris sui Aizanæ, qui jam simile monumentum erexerat in
eadem civitate Axumi, in quo monumento inter scribitur Æthiopia
Africano-Meroëtica; quam Tazena omittere coactus est.
5 κ.
Σαβαειτων. Et Saba.
6 κ.
του
Σιλεη. Et Selken, Sapetus. Salhen, Rœdiger et Dillmannus.
7 κ.
του
Τιαμω. Et Tzaiom, Sapetus. Tzijamo, Dillm. et Rœd. Tziamo, presbyter Habessinus Rueppelii.
8 κ.
βουγαειτων Et Buga, Dillm. Bega, Rœd. Ban, Sapetus errore manifesto.
9 κ.
του
Κασου Et Kasu, Sapetus. Kas, Rœd. Kash, Dill. Ex his nominibus obvia etiam sunt sequentia in inscriptione regis Adulitani: Τιαμω,
τους
λεγομενους
Τζιαμω
…
ὑπεταξα
…
Βεγα
…
περαν
δε
τῆς
Ερυθρας
θαλασσης
…
ἑως
των
Σαβαιων
χωρας
ἐπολεμησα
…
ἀπο
δε
δυσεως
μεχρι
των
τῆς
Αἰθιοπιας
…
τοπων.
[Annotata]
* Dhafar
§ IV. Aizanas et Sazana diversi ab Abreha et Atzbeha; horum memoria in liturgia æthiopica.
[Aizanas et Sazana prorsus diversi sunt ab Abreha et Atzbeha] Hæc igitur inscriptio quam illustrare aliquantum conati sumus, Axumi exarata est jubente Aizana, quem diximus eumdem esse cum rege Ela-San, ut ex catalogis regum et adjecta chronologia ostenditur. Regnare vero occœpisse diximus anno 351, quo etiam veri similius Axumin rediit, episcopali dignitate ornatus, S. Frumentius. Gentilium sacris addictus remansit Ela-San, sive Aizanas, annos paucos, aut saltem annum unum, quo victa est gens Buga et Axumi monumentum constitutum est. In isto enim, ut adverterit lector, filium dei invincibilis, Martis, se nuncupat. Certo autem doctrinam christianam jam amplexus erat anno 355 aut 356, ut mox patebit. Sed prius expendenda est sententia multorum Æthiopum, qui Aizanam et fratrem ejus Sazanam, quorum nomina in epistola Constantii imperatoris, de qua mox dicetur, non secus ac in inscriptione Axumitana, prodeunt, reges illos fuisse dicunt, qui in Catalogis Abreha et Atzbeha dicuntur.
[31] [quisæculo quinto floruerunt;] Verumenimvero hujus sententiæ origo nullo negotio deprehenditur. Nota scilicet Axumi fuere monumenta græca, ut ex summariis Actorum S. Hirut sive Arethæ [Tom. X Octobris, pag. 717, num. 190 et seq.] , et S. Frumentii, qualia in Senkessar æthiopico leguntur, manifestum est. Quod minime mirabitur qui meminerit, omnes episcopos æthiopes Alexandriæ educatos esse, ubi usque ad medium sæculum VII floruere literæ græcæ. Noverunt itaque Axumitæ literas Constantii ad tyrannos Axumitanos Aizanam et Sazanam; et quum præter reges Abreha et Atzbeha, quorum nomina christiana sunt et illustrationis notionem continere videntur, alios reges binos non reperirent in catalogis, quam Zigen et Rema, qui medio quidem sæculo secundo regnarunt, priores significari nihil dubitantes crediderunt. Illos igitur primos reges christianos fuisse tradiderunt auctores Chronici Axumitani apud Tellezium [Tellez, Historia de Ethiopia a alta, pag. 74.] , et apud Sapetum [Sapeto, Viaggio, pag. 359 et 369.] , ut ex infra dicendis apparebit. His fidem adhibuit Tellezius, quod missionarii testabantur ubique id credi in Æthiopia; et similiter Ludolfus [Historia æthiopica, lib. III, cap. 2, num. 29; Comm. pag. 232.] . Rectius de his scripserat Genebrardus in Chronico [Ap. Tellez, loc. cit. pag. 77.] , qui immerito admodum carpitur a Tellezio, quod Abreha et Atzbeha medio sæculo quinto vixisse tradit: id enim undequaque in ejus laudem cedit, quum solus catalogus regum Æthiopiæ, a Mariano Victorio editus [Ap. Andr. Scotum in Hispania illustrata, tom. II, tit. Æthiopia.] , ei præ manibus fuerit. Cui catalogo, qui a Ludolfo despectus est [Ludolf. Comment. pag. 225 et 232.] , demum auctoritatem suam restituit Dillmannus [Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellsch. loc. cit.] .
[32] [ut ex catalogis regum] Hæc igitur ratio est longe præcipua, ob quam Abreha et Atzbeha minime a S. Frumentio fidem edoctos dicimus, quod omnes catalogi regum eos quinto solum sæculo floruisse perhibent. Dubitari quidem poterat donec e solo Catalogo Mariani Victoris id docebant Genebrardus et Antonius Vecchietti [Ap. Ludolf. Comment. pag. 225.] , sed post editionem Catalogorum accuratissimam a Dillmanno adornatam jam dubio locus non est. In eo enim cum Catalogo Mariani Victorii conveniunt non modo illi qui a Dillmanno vulgati sunt, sed illi etiam quos diligentes viatores Henricus Salt et Ed. Rueppell ex Æthiopia secum detulerunt. Horum tamen prior infeliciter catalogum suum emendare voluit, translatis regibus Abreha et Atzbeha a medio quinto sæculo ad medium quartum; de quo alioqui lectorem monere non neglexit [Salt, Voyage en Abyssinie (second) tom. II, pag. 248 et seq.] .
[33] [variis modis ostenditur.] Verum non modo additis annis qui singulis regibus adscribuntur, certo conficitur reges Abreha et Atzbeha medio fere sæculo quinto regnasse, sed id in decursu adnotant ipsi chronistæ qui catalogos descripserunt. Sic v. c. chronista Rueppelii advertit, Abreha mortem obiisse anno post Christum natum, [Col. 430 [Rueppell, Reise tom. II, pag. 343.] ; quod etiam tradit chronista Sapeti [Sapeto, Viaggio, pag. 359.] , licet alio loco scripserit a Bazen, quo regnante Christus natus est, usque ad Abreha annos numerari 444, seu annos quatuordecim superaddat. Præterea in chronico Axumensi legitur, inter reges Abreha et Atzbeha, quibus regnantibus Frumentius episcopus Alexandria missus est in Æthiopiam, usque ad adventum novem sanctorum [Tom. X Octobris, pag. 751 annot. bb.; et infra in Actis S. Elesbaæ.] , reges sex Axumi sedisse, nimirum Asfah, Arded et Amoy fratres, dein Arado, Saladoba et Alameda. Atqui certo scimus Alamedam, filium Saladobæ, patrem fuisse Tazenæ et avum S. Elesbaæ, qui anno 519 bellum primum gessit contra Homeritas et alterum anno 525. Ex quibus conficitur, uti ex ipsis catalogis regum (jamque idem ostendit ducentos ante annos patriarcha Mendesius [Ap. Tellez, Historia geral de Eth. pag. 80 et seqq.] , hunc Alamedam regnasse circiter annum 480, et insuper regna tria præcedentia, quorum primum obtinuere Abreha et Atzbeha, secundum alii tres fratres, tertium Saladoba, pater Alamedæ, altius quam ad annum 420 pertingere non posse, et quidem docent nos catalogi, non pertingere ultra annum 425, quo circiter Abreha et Atzbeha regnare cœperunt. Ceterum adeo inconcinni sunt in libris suis Æthiopes, ut si eorum catalogis regum jam fidere possumus, minime tamen eorumdem chronologiæ fidendum sit. Accipiendi igitur ex eorum manibus catalogi, sed temporum ratio ab ipsis europæis constituenda est.
[34] [Memoria regum Abreha et Atzbeha in fastis Æthiopum.] Derelinquendi itaque Æthiopes et negligendi, dum scribunt Axumi regnasse, quando episcopus advenit S. Frumentius, Abreham et Atzbeham; nam ipsi mox sese confutant, addentes, vixisse hos reges medio fere sæculo quinto. Unde vero orta sit hujusmodi sententia, superius satis declaravimus. Forte etiam horum principum vita christiana, eorumque et subditorum mutuus amor insignes fuere, quo facilius eorum remanserit memoria superstes. Etenim et in liturgia Æthiopum commendantur in hunc modum: Memento, Domine, regum Æthiopiæ Abrehæ et Atzbehæ [Ludolf. Hist. Æth. lib. II, cap. 4.] . Immo in ipso Senkessar, sive menologio sanctorum Æthiopum ad diem quartum mensis teqemt (die 1 octobris) hæc solum leguntur: hodie commemoratio mortis regum justorum Abreha et Atzbeha, qui regnarunt in Æthiopia in diebus Aksum [Sapeto, Viaggio ecc. pag. 395.] , id est, ni fallor, quando Aksum adhuc urbs regia erat, non vero Gondar, ut nunc. Nam Adulin aliquando regiam fuisse Æthiopes, qui e Salomone ortos reges suos autumant, altum silent. Nihil autem hic superaddit Senkessar, quia scilicet hos reges fratres a S. Frumentio sacra christiana excepisse in membranis veteribus minime legebatur. Nec etiam id legitur in Vita antiquissima, et ceteris tutiori, clarissimi inter Æthiopes monachi Tekla-Haimanot, (quam forte edituri sumus, si quando eam nanciscamur); sed pauca illa solum adscribuntur, quæ supra excerpsimus, num. 15 et 17.
[35] [Adveniente S. Frumentio non regnabant Ela-Awda, aut Ela-Azguagua] Expendendus hic breviter quoque locus quidam synaxarii Æthiopici, infra edendi, quo dicuntur Frumentius et Ædesius, comprehensi ab Æthiopibus, ducti esse ad eorum regem Ela-Aëda: quo mortuo regnassent, dum adolesceret ejus filius, reges Ela-Azguagua (nam hujus nominis plures fuere). At vero alii Ela-Azguagua inter reges Æthiopum non computantur quam illi qui regnarunt ab anno Christi circiter 144 ad 221 et quos inter et regem Ela-Awda, eorum decessore, anni solum quinque inter fluxerant. Ela-Awda igitur rex ille est qui dicto loco synaxarii Æthiopici Ela-Aëda dicitur: quo pacto S. Frumentium secundo sæculo floruisse nihil sibi conscius tradit synaxaristes; additque, quando sanctus, jam ordinatus episcopus, denuo in Æthiopiam venit, illic regnasse Abreham et Atzbeham; tanti est Æthiopum in scribendo inconcinnitas!
§ V. Literæ Constantii imperatoris ad Aizanam et Sazanam ex quibus chronologia Vitæ S. Frumentii stabilitur.
[Ad regem Aizanam, sive Ela-San, scripsit imperator Constantius,] Rex igitur Aizanas, sive Ela-San, aliquanto post reditum episcopi Frumentii ab Alexandria, gentilium sacra ejuravit et christianus factus est. Quod inter annos 352 et 356 evenisse dicendum est. Primo enim regni anno, ut diximus, absque dubio gentilis remansit, sed anno 356 christianum jam fuisse, simul cum fratre Sazana, certo discimus ex epistola eis scripta a Constantio imperatore. Hanc recitat S. Athanasius in apologia I, quam anno 356 conscriptam esse omnes chronologi docent, ac paulo ante et intra annum eumdem missa fuerat epistola ad reges sive tyrannos Axumitanos; ex qua etiam discimus Aizanam fratri Sazanæ hanc gratiam fecisse, ut secum regni honores partiretur.
[37] [ut refert S. Athanasius,] Conqueritur itaque in hac apologia S. Athanasius de rebus multis quæ contra catholicos et seipsum, ab Arianis et in primis ab imperatore, sunt gesta… Non est enim pii imperatoris, inquit, ut velit episcopos exterminari, virgines nudari, totas ecclesias perturbari. Verum nobis ita cogitantibus et cœptum iter urgentibus, ecce tertia denuo allabitur fama, scriptum tyrannis in Auxumi, ut Frumentium, episcopum Auxumis, abducerent; ac me, ubicumque, etiam apud barbaros perquirerent et ad custodias præfectorum, quæ commentaria nominantur, deportarent; populosque et clericos ad communionem Arianæ hæresis cogerent. Et post pauca exscribit Athanasius epistolam Constantii ad Alexandrinos, jam ante ab eo memoratam, his præmissis: Ceterum quia tua humanitas hoc mihi concedere videtur, en tibi epistolam (ad Alexandrinos), quam illi assidue recitantes, nulli non mortem denuntiabant.
[38] [et quidem anno 356.] Hæ litteræ Constantii ad Alexandrinos eodem anno, quo apologia, scriptæ sunt, Christi 356, quum accepisset imperator quæ Alexandriæ contigerant. Quibus literis non probat solum quæ gesta sunt, sed et Athanasium contumeliis prosequitur, ac demum ut Frumentium ad Georgium Arianum mittant adhortatur. Literæ vero Constantii, ad tyrannos Axumitarum, ejusdem sunt anni; nam, ut primum Arianis innotuerunt, statim de iis gloriati sunt: quæ mox ad aures Athanasii pervenere. Et quidem has literas tertio et ultimo loco memorat Athanasius, his verbis: ecce tertia denuo allabitur fama, quibus significat se novissime de iis inaudiisse. Fidenter itaque eas anno 356 conscriptas dicemus; sunt autem hujusmodi:
[39] [Literæ Constantii] Magno nobis studio et curæ est optimi cognitio; arbitrabar enim hoc genus solertiæ et diligentiæ omnibus mortalibus æque impertiri debere, quo talia de numine sentientes, vitam cum spe transigant, sine controversiis dissensionibusque de vero et justo. Hac igitur cura cum et vos persequi dignamur, paria cum Romanis impertientes, unum cum illis in ecclesiis dogma retinere jubemus. Quapropter Frumentium episcopum quam primum in Ægyptum dimittite, ad venerabilissimum Georgium, et alios per Ægyptum episcopos, qui in creandis dijudicandisque episcopis summam auctoritatem habent. Scitis et meministis, (nisi eorum quæ publice constant ignorantiam simuletis) Frumentium ab Athanasio, homine omnibus malis obnoxio, in hunc ordinem vitæ cooptatum esse; qui cum ex omnibus criminibus jure ipse objectis, nihil prorsus diluere posset, excidit statim a sua cathedra, et ut in vita ita in locis omnibus errabundus, solum semper ex solo vertit, quasi mutatis sedibus scelera sua effugere posset.
[40] [recitantur.] Si igitur sponte obtemperet Frumentius, rationesque reddat de universa seditione, certum est apud omnes, eum nihil a legibus ecclesiasticis, fideque quam nunc obtinet dissentire, cumque judicio accepto, rationibusque vitæ redditis, ab illis, penes quos est eorum rerum auctoritas et censura, episcopum constitui debere, si modo ipse se revera et jure episcopum videri velit. Quod si procrastinationes aucupetur, judiciumque fugiat, evidens omnino ducumentum est, eum sceleratissimi Athanasii verbis inductum, impie adversus Deum agere; cum eodem modo in sceleribus, quorum ille convictus est, pergat; periculumque est, ne peragrata Auxumi, vestrates nefariis et impiis sermonibus corrumpat, nec solum ecclesias confundat ac turbet, et in summum numen blasphemias dicat, sed ne singulis quoque gentibus vastationem excidiumque conciliet. Certus enim sum, eum, ubi aliquid addidicerit, comparata ingenti in publicum utilitate ex venerandi Georgii familiaritate et ceterorum qui doctrina pollent ad sedes suas reversurum esse, utpote jam exacte in disciplinis ecclesiasticis eruditum. Deus vos servet, fratres carissimi.
[41] [Ex his ostenditur S. Frumentium anno 356 a multo tempore ordinatum minime fuisse.] Constantius, in hac epistola ad tyrannos Axumis, iis præcipit, ait Valesius, ut Frumentium, quem Athanasius Auxumis episcopum ordinaverat, Alexandriam mittant ad Georgium, illius urbis episcopum, ut ab illo veræ fidei doctrinam accipiat. Ex quo apparet, ita prosequitur, Frumentium tunc temporis (anno 356) recens ab Athanasio ordinatum fuisse [Valesius ad Socrat, lib. 1, cap. 19.] . Sed clarissime id conficitur ex his Constantii verbis: Periculumque est ne Frumentius, peragrata Auxumi, vestrates nefariis et impiis sermonibus corrumpat, nec solum ecclesias confundat ac turbet, et in summum numen blasphemias dicat, sed ne singulis quoque gentibus vastationem excidiumque conciliet. Quomodo enim, anno 356, hæc ad Axumitas scribere potuit Constantius, si ab anno circiter 327, ut volunt Pagius aliique [Pagius ad an. 327, num. 15 et 16.] , S. Frumentius Axumi episcopatum gerebat? Ridiculum fuisset post annos fere triginta tanta pericula significare; nec sperare poterant, aut reges Axumitæ, aut Constantius, Frumentium, jam senem factum, a pristina doctrina desciturum. Quocirca S. Frumentium, jam ordinatum episcopum, ad Axumitas rediisse nos diximus anno 352 idque tum ex rebus gestis S. Athanasii, tum maxime ex Æthiopum historia ostendimus.
§ VI. De uno Frumentio, eodemque Habessiniæ, non vero Indiæ aut Arabiæ apostolo, scribunt Constantius, S. Athanasius et Rufinus. Disseritur de ejus cultu.
[S. Athanasius, Constantius et Rufinus de eodem Frumentio scribunt,] Frumentius autem ille de quo scribunt Constantius ac S. Athanasius, et quem hic Axumitarum, seu Indorum Æthiopum episcopum constituit, profecto idem est ac ille quem memorat Rufinus, et qui ab eodem Athanasio ordinatus episcopus, destinatus est in Indiam. Hanc brachmanicam quidem fuisse intellexit Rufinus, sed id manifestus ejus error est. Nullus enim alius scriptor, præter Rufinum et auctores coævos, Socratem, Sozomenum et Theodoretum, qui ejus verba pæne ad literam exscripserunt, ullum Frumentium episcopum umquam ad Indiam orientalem missum esse, aut in ea vixisse, literis mandarunt. Sed Frumentium, fratrem Ædesii, qui cum Meropio in Æthiopiam advenerat, in eam remissum esse, factum episcopum, a S. Athanasio, fideliter perhibent libri Æthiopum omnes.
[43] [ut contra Baronium] Id non noverat Baronius, qui profecto probe assecutus est mentem Rufini, et quin is de India brachmanica dissereret, non dubitavit. Sed Rufino nimium fidit Baronius, atque adeo S. Frumentium, in martyrologio Romano, ad hunc diem 27 octobris, in India evangelium prædicasse scribit, his verbis: Apud Indos, S. Frumentii episcopi, qui ibi primum captivus, deinde episcopus a sancto Athanasio ordinatus, evangelium in ea provincia propagavit. In notationibus vero ad hunc locum, recte docet ita tradere Rufinum, Theodoretum, Socratem et Sozomenum et ex his Cassiodorum, aliosque. Sed quum Rufino fidem in omnibus adhibuisset Baronius, eam negare non potuit sancto Athanasio literisque Constantii, quæ ab eo recitantur. Quamobrem mox addit in dictis notationibus: Vixit iisdem temporibus alius Frumentius episcopus Auxumeos in Ægypto (l. Æthiopia), ordinatus a sancto Athanasio, confessione clarus; multa enim passus est ab arianis ob tuendam catholicam fidem: in quem data epistola tyranni exstat apud Athanasium in Apologia ad Constantium col. 330. Baronius igitur binos Frumentios, episcopos, et ab eodem Athanasio ordinatos agnoscere maluit, quam erroris hoc loco arguere Rufinum.
[44] [et Thomam Wright ostenditur;] Scriptorum conciliationem detectam esse a missionariis catholicis, tradit Ludolfus [Hist. æth. lib. III, cap. 2.] ; nec inde ab ullo historico Frumentii duo propositi sunt, præterquam a Cl. Thoma Wright, qui opusculum in juventute aut adolescentia conscriptum, et varia ac amœnissima eruditione plenum, occasione belli orientalis, undecim ab hinc annis, typis mandavit, quin, ad alia studia vocatus, quidquam emendare potuerit [Thomas Wright, Early christianity in Arabia in præfat. London 1855.] . In hoc igitur libro scribit se in Pagii Critica legere Frumentium aliquem, episcopum Auxumis, anno 356, quod Arianus esset, ab Athanasii successore episcopatu spoliatum esse [Wright loc. cit. pag. 31.] . At vero hæc nusquam in Pagii Critica leguntur, et manifesto duplicem errorem continent. Primo enim S. Athanasius minime mortem obiverat anno 356, qui usque ad annum 373 vitam protraxit; deinde multum abest ut S. Frumentius ab Athanasio, hæresis Arianæ causa, sede depulsus fuerit, quum Constantius, imperator Arianus, ob idipsum, quod catholicus esset, persecutionem gravissimam adversus eum movere non desierit.
[45] [simulque Arabiæ apostolum S. Frumentium minime fuisse.] Conatur etiam ostendere idem scriptor Anglus S. Frumentium Arabiæ felicis apostolum fuisse, non vero Habessiniæ. Qua in re, quod recens est auctor et eruditus, ejus argumentis breviter respondendum videtur. Sunt vero ista [Ibid. pag. 29 et seq.] : primo, Nicephorus Callistus scribit S. Frumentium Indiæ arabicæ, sive Homeritidis fuisse apostolum. Verumenimvero Nicephorus sæculo solum XIV historiam suam compilavit, et quidem imperite, ac exiguæ fidei et judicii historicus dici a Ludolfo meruit [Ludolf. Hist. lib. III, cap. 2; cfr tom. X Octobris, pag. 741 annotato l.] . Secundo loco, Frumentius Indiæ apostolus fuit, ait Thomas Wright; et Arabia, æque ac Æthiopia, India dicta est, et forte etiam frequentius. Hæc verissima sunt, sed nihil inde conficitur, quum triplex fuerit India veterum, ut ostendimus, Æthiopica nimirum, arabica et brachmanica. Et quidem Rufinus brachmanicæ tantum S. Frumentium episcopum fuisse manifesto credidit, nec Æthiopiam ullibi Indiam vocavit [Supra num. 5 et seqq.] . Tertio loco, credidit Thomas Wright, legisse se in excerptis Socratis apud Pagium, S. Frumentium apostolum fuisse Indiæ quæ Æthiopiæ finitima est; sed idem, inquit, de Bartholomæo dicitur, quem novimus in Arabia felice fidem prædicasse. In eadem igitur prædicavit et Frumentius. At vero minime illa a Socrate dicta sunt, qui in universo capite XX libri 1, ubi omnia enarrat quæ de S. Frumentio percepit, sequenti solum periodo Æthiopiæ meminit: Cum apostoli, inquit, prædicationis causa ad gentes profecturi, eas inter se sortito dividerent, Thomas quidem Parthorum apostolatum accepit, Matthæus Æthiopiam; Bartholomæus vero Indiam huic finitimam sortitus est. Quæ nullatenus cum scriptore Anglo faciunt. Magnopere igitur in his erravit vir alioqui doctissimus, sed hujusmodi indiligentiam juvenilem et σφαλματα advertit ipse anno 1855, siquidem opusculum, ni impediretur, retractare voluit.
[46] [Cultus ex synaxario metrico Æthiopum,] His omnibus excussis, quæ sane nimis pauca esse ad digne illustrandam S. Frumentii vitam, magnopere dolemus, restat ut de ejus cultu apud Æthiopes, Græcos et Latinos disseramus. Porro S. Frumentii, qui ab Æthiopibus Feremenatos et Salama seu Pacificator [Ap. Ludolf. Comment. pag. 435; cfr ejusdem Lexicon, col. 144.] , dicitur, inter eosdem cultus antiquissimus est et proculdubio non dudum ab obitu inchoatus. Celebratur, ait Ludolfus, inter Æthiopiæ metropolitas in liturgia Æthiopica [Novo test. æth. edit. annexa, pag. 160 et 165.] ; necnon a poeta nostro, sive synaxarista metrico, ceu primus qui facem evangelio prætulit, hoc carmine, quod ex Æthiopico latine convertit idem Ludolfus:
Salutem voce lætitiæ dico ei,
Magnificans et extollens eum,
Nempe Salamam, januam misericordiæ et clementiæ,
Qui oriri fecit in Æthiopia luminis Christi splendorem,
Quum in ea caligo et tenebræ antea fuissent.
Hucusque prædictus synaxarista, ad diem 3 mensis Æthiopici Hamle (junii 27); ac denuo ad diem 3 mensis Tachsas (novembris 29) S. Frumentium, sive Salamam salutat his verbis:
Salutem tibi Salama, qui jussus fuisti
Manifestare doctrinam antea occultam;
Quod exorta fuerit in ea (Æthiopia) sicut phosphorus,
Per lucem tuam suavem et pulchritudinem tuam jucundam,
Usque hodie lætatur et exsultat Æthiopia [Ap. Ludolf. Hist. æth. lib. III, cap. 2.] . Ab eodem poeta S. Frumentius celebratur etiam ad diem 26 mensis Hamle (julii 20), 23 mensis Maskaram (septembr. 20) et iterum mensis Tachsas 18 (decembris 14) [Cfr Ludolf. Comment. pag. 389 et seqq.] .
[47] [ex Menæis græcis,] Summarium ejus Vitæ, seu rerum gestarum, præbet Menologium Æthiopum, dictum Senkessar; ex quod id mox mutuabimus. Ex Apologia etiam S. Athanasii et literis Constantii imperatoris synaxarium prolixius concinnarunt Menæorum græcorum editores, quod hic latine conversum, jam recitamus: In diebus Constantini magni regis, Tyrius quidam philosophus abiit ut Indiam ultimam perlustraret, assumptis secum duobus juvenibus fratribus. Cum autem in reditu ad portum quemdam aquationis ergo appulissent, in barbaros inciderunt, qui ex omnibus, qui in navi erant, alios in mare deturbarunt, alios occiderunt, inter quos Tyrius et ipse cædi superadditus. Reliquos vero, e quibus erant duo juvenes illi, vinculis constricti, ad regem Indiæ sunt adducti. Ædesius alter, alter Frumentius vocabatur. Porro rex, cum juvenes ad omnia, quæcumque in animo haberet, solertes esse perspexisset, fisci regii procuratores eos constituit. Postea vero regi defuncto successit filius ejus, apud quem ampliores honores nacti sunt, atque eo pervenerunt ut mercatores, qui illuc applicuissent, secundum morem Romanorum, convenire ad divinam liturgiam celebrandam confidenter jusserint. Non diu post, regem adeunt ab eoque, mercedis gratia, in patriam redire postulant. Voti sui compotes facti, in imperium Romanum proficiscuntur. Ædesius quidem, parentes suos suaque quærens, Tyrum appulsus est. Frumentius vero studio erga res divinas parentum conspectum posthabuit. Alexandriam ergo delatus, hujus ecclesiæ præsidi, ostendit quantopere Indi lumen fidei cuperentaccipere. Ad quem protinus beatus Athanasius (ipse enim tunc temporis Alexandrinam ecclesiam regebat): Quis vero te aptior ad erroris caliginem ab oculis eorum dispellendam, et ad fulgorem divini verbi demonstrandum? His autem dictis, gratia episcopali eum ornavit atque ad colendam hanc regionem misit.
[47] [quæ prolixius gesta S. Frumentii prosequuntur,] Frumentius ergo, patria parentibusque relictis, et spreto propter fidem magno mari, aggressus est gentem incultam. Atqui coluit eam gnaviter, cooperante gratia cælesti. Doctrina enim et prodigiis apostolorum usus, non tantum dæmoniacos sanabat et quemcumque alium morbum curabat, sed et adversarios suos, et eos qui non sat cito ejus dicta excipiebant, vel dæmoni tradidit, juxta Apostoli verbum: [1 Cor. V, 5.] Tradere hujusmodi Satanæ in interitum carnis, ut spiritus salvus sit, vel macie tabescentes effecit, vel tandem oculorum lumine orbavit. Qui confestim utique, ad ejus genua provoluti, sanitate recuperata, in Christum credebant. Quæ autem quotidie contingebant miracula in ejus et christianæ religionis laudem declarant, qui confertim totus populus ad Dei cultum festinaret. Itaque brevi tempore solus cum Deo, totam Indiam baptizavit, sacerdotes ordinavit, complura templa ædificavit, fana idolorum evertit, simulacra ipsa contrivit, ac tandem universam gentem cognitioni Dei initiavit. Mirabantur autem rex et ceteri omnes: Non paucos annos, aiebant, nobiscum versatus es, neque unquam hujusmodi prodigia exhibuisti: unde ergo nunc, o dilectissime, talis virtus tibi collata est, tamque subito? Meum non est, respondebat ille, hoc donum, o amici Christo carissimi, sed sacerdotii et ipsius Christi. Namque cum bonam vestram mentem agnovissem, relictis, juxta Domini vocem, patria et familia, Alexandriam profectus sum: summum ibi ecclesiæ præsulem, magnum Athanasium quæ ad vos pertinebant edocens, et ab eo sacram accipiens unctionem, apostolica gratia auctus, ipsius ad Deum precibus, ad vos missus sum. Cum autem me fideliter receperitis, sacerdotii, imo Dei ipsius gratia ea quæ coram videtis per me operata est. Sanctus ille vir, postquam diu cum ipsis pie vixerat, et præcepta Domini eos docuerat, et ad divinum cultum mire formaverat, secundum unius cujusque vires, annos circiter centum natus ad Dominum migravit. Hujus autem pretiosæ reliquiæ omnibus qui ad eas accedunt, in variis morbis, salutem afferunt in laudem veri Dei nostri.
[49] [et ex fastis latinis.] E Menæis et aliis auctoribus, quos supra laudavimus, elogium S. Frumentii excerpsere Petrus de Natalibus libro nono, capite CXIII, et Sirletus, in Menologio Græcorum, ad eumdem diem 30 novembris, atque inde ad martyrologos recentiores transiit [Vide supra num. 41.] . Slavos etiam a Græcis memoriam, et annuntiationis diem petiisse demonstrat Joannes Martinov in anno Græco-Slavico. Nunc vero huic commentario adjiciemus quæ, ex Senkessar Æthiopico ad diem 26 mensis Hamle, sive 20 julii [Sapeto, Viaggio, pag. 395 et seqq.] , edere sumus polliciti, paucis ad calcem, pro more annotatis. Minime etiam omittendus erat locus, quem, e vetusto et laudatissimo inter Æthiopes chronico Axumensi, lusitanice edidit Tellezius, in Historia sua, pagina 73 et seqq., nos vero post eum latinum faciemus. Hæc sint pro Actis et documentis, quæ, præter loca in Commentario allata, de S. Frumentio nulla omnino supersunt.
ELOGIUM S. FRUMENTII EX ÆTHIOPICO SYNAXARIO.
Frumentius, conf. pont. apostolus Habessinorum (S.)
Hac die obiit Abba a Salama b revelator lucis, episcopus Æthiopiæ, cujus historia est hæc. Vir quidam e Græcia, dictus Meropius, sapientium princeps c, advenit visitandæ Æthiopiæ gratia; quocum erant adolescentes duo e propinquis; uni nomen erat Fere-Menatos d, alteri Adesios (vel ut alii dicunt, Sidrakos) e; et venit cum navi ad littus maris Agazi f, rebusque pulchris omnibus inspectis quæ sibi placebant, quum ad regionem suam redire vellet, irruerunt in eum hostes, eumque cum sociis omnibus occiderunt, exceptis binis adolescentulis, qui servituti addicti sunt ab incolis, et trucidare edocti. Deinde regi Axum, qui tunc erat Ela-Aëda g donati sunt, isque Adesium œconomum constituit, Fere-Menatum vero chartophylacem et scribam [regni] Axum. Elapso tempore aliquo obiit rex et filiolum h reliquit cum matre sua, regnaruntque [principes] Azguagua i. Adesios et Fere-Menatos puerulum educarunt, eumque paulatim fidem Christi benedicti docuerunt. Ei quoque tentorium k exstruxerunt, in quo adolescentulos congregabant, docentes eos psalterium et cantum. Adulto jam puerulo, eum rogarunt ut ad regionem suam se dimitteret. Adesios patriam Tyrum adiit, ut genitores reviseret, Fere-Menatos vero Alexandriam, Athanasiumque patriarcham, quem nuper electum invenit l. Huic quæcumque sibi contigerant enarravit, et ad fidem quod spectat, quomodo gens istius terræ Agazi, licet nec episcopos nec presbyteros haberent, in Christum benedictum credidissent. Post hæc abba Athanasius, episcopum terræ Agazi, quæ est Æthiopia, consecravit Fere-Menatos, ad quam terram eum cum pompa dimisit. Adveniens igitur iste, quum jam regnarent Abreha et Atzbeha m, in pace prædicavit Christum benedictum in omnibus imperii partibus. Propterea dictus est abba Salama n, et postquam fidem dederat Æthiopibus, in pace obiit.
ANNOTATA.
a Abba epitheton est patriarcharum, episcoporum, abbatum atque doctorum in Æthiopia, ait Ludolfus sub voce. Mutuata est a Coptitis veteribus, in quorum libris frequenter est obvia.
b Salama. Abba Salama, ait Ludolfus in Lexico, fundator doctrinæ evangelicæ (immo, uti et catholicæ) in Æthiopia, seu primus Æthiopiæ apostolus, alias Frumentius dictus. Quæ verba ideo recitamus, ut pateat olim Salama pronuntiatum fuisse, ut didicit Ludolfus ex Æthiope suo Gregorio, non vero Selama, ut scribit Sapetus tam in æthiopicis quam italicis. Nomen evidenter deductum a voce Salam, pax, vel Salamawi pacificus.
c Sapientium princeps, æthiopice, liqa tababet. Mirum est quod hic scribit Sapetus: Merobios protomedico; quæ sensu ambiguo vocis tababet, pl. comm. tabib optime explicantur. Ut enim ex Dillmanni lexico, col. 1229,apparet, tabib significat et philosophum et medicum, cfr arabicum Hakim. Certe Meropius nec protomedicus, nec medicus fuit.
d Fere-Menatos. Sapetus Ferie-Menatos, ex pronunciatione hodierna; Tellezius, Fermonatos, vel Fremonatos [Tellez, Historia geral de Ethiopia a alta pag. 73 seqq. et 728.] ; Ludolfus, Fremonatos [Historia æthiopica lib. III, cap. 2.] , Fere fructum significat. Vide locum mox recitandum e chronico Axumensi.
e Sidrakos. Sic dicitur in chronico Axumensi, ut ex loco edendo mox patebit.
f Agazi, nomen antiquum provinciæ Tigræ et forte universæ Habessiniæ. Videatur Cl. Vivien de Saint-Martin in Commentario de Inscriptione Adulitica [Journal asiat. Octobre 1863, pag. 349.] .
g Ela-Aëda. Significare voluit regem Ela-Awda, qui regnavit post Awtheth et quidem non diu post annum Christi centesimum; quod prorsus erroneum est. Vide hunc commentar. num. 33, disquisitionem huic tomo adjectam, et mox dicenda sub vocibus Azguagua et Abreha et Atzbeha.
h Filiolum reliquit. In æthiopicis eguala nusan, filios parvulos, in plurali, sed infra et in ceteris monumentis unus tantum significatur,ut observat Sapetus pag. 471.
i Azguagua. Quo ordine et tempore hi principes regnarint, quantoque errore hæc scribat synaxarista æthiops, percipietur ex sequenti loco chronici Axumensis, tum etiam ex annotato præcedenti: Awtheth regnavit annis duobus, El-Ada triginta, Rema quatuor, Zeghen quatuor, Gafila uno, Beese-Sarg quatuor, [principes] El-Ezguagua regnarunt annis septuaginta septem. Atqui hi omnes sæculo secundo christiano regnarunt, dum annis circiter centum viginti post reges El-Azguagua in Æthiopiam advenit S. Frumentius. Vide infra sub Abreha.
k Tentorium, vel oratorium. Vide Sapetum pag. 471.
l Nuper electum invenit. Hæc hausit synaxarista æthiops, ut alia plura, ex Socrate et Sozomene, vel ex synaxariis græcis. Falsa vero esse pluribus ostensum est in commentario.
m Quum jam regnarent Abreha et Atzbeha. Negatur id hodiedum ab omnibus, nec verum ullatenus esse in commentario ostendimus.
n Salama, id est, pacificus; vide annotat. b.
ELOGIUM S. FRUMENTII EX CHRONICO AXUMENSI LUSITANICE A TELLEZIO SCRIPTUM.
Frumentius, conf. pont. apostolus Habessinorum (S.)
Multis elapsis annis advenit mercator quidam e Tyro cum duobus pueris, quorum alter Fremonatos, alter Sidracos a dicebatur. Quum vero mercator ægrotasset b et in littore maris in terra Æthiopiæ mortem obiisset adolescentes ad regem deduxerunt, qui eorum præsentia multum recreatus est, jussitque ut cum filiis suis c versarentur ac viverent. Mirabantur autem plurimum vitæ rationem gentis Æthiopum eosque rogabant quo pacto in fidem Christi crediderant d. Eos enim et precationes facere ac adorare sanctissimam Trinitatem, mulieresque e signo Crucis sese munire videbant. Quamobrem gratias multas Deo reddebant quod tantam misericordiam huic genti tribuisset, ut sine concionibus crederet, et sine apostolo fidem reciperet f. Quamdiu rex ille vixit, in ejus domo habitarunt; qui morte adveniente eos dimisit et quocumque vellent abire permisit. Sidracos igitur ad patriam suam Tyrum reversus est, sed Fremonatos patriarcham Alexandrinum adivit, cupiens ut remedium adhiberetur ad salutem Æthiopum operandam g. Quapropter ei. quæcumque viderat, narravit, et quomodo crederent a tempore apostolorum h. Quibus de rebus multum gavisus est patriarcha, Deoque gratias egit pro misericordia magna quam erga eos exsecutus erat, eis manifestando sanctam suam fidem. Deinde dixit Fremonato: Tu eris eorum pastor, siquidem te elegit et extulit Deus; eumque sacerdotem consecrans episcopum Æthiopiæ constituit. Qui ad eam reversus ejus incolas baptizavit, multosque creavit sacerdotes et diaconos, qui se adjuvarent; eumque omnes magni faciebant et venerabantur. Et quia pacem ad se detulerat, eum vocarunt abba Salama, (id est, pater pacis, seu pacificus) i. In Æthiopiam venit, regnantibus Abra et Azba, fratribus k, qui doctrinam sanctam receperunt, ut terra arida pluviam cœli [Ap. Tellez, Historia geral, pag. 73 et seq.] .
ANNOTATA.
a Sidracos. Quo pacto id nomen Ædesio obtigerit, divinare non possum.
b Non ægrotavit, sed in littore occisus est. Vide narrationem Rufini initio commentarii et Synaxarium Æthiopicum modo recitatum. Meropium hic mercatorem, non philosophum dicunt, quod Tyro eum venisse noverant. Tota hæc narratio minus tuta est quam præcedens illa, quam Sapetus e magno Synaxario sive Senkessar Æthiopico excerpsit. Hujus compilator manifeste græcos fontes præ manibus habuit; at presbyteri Axumenses suum chronicon pro libitu adornarunt; quod et ex infra dicendis patebit.
c Cum filiis. Unicus is fuit; vide annot. h ad synaxarium præcedens.
d Hæc a presbyteris Axumensibus sunt inventa, ut et alia quæ hic sequuntur. Reperit quidem christianos in Æthiopia S. Frumentius, sed inter mercatores Græcos. Vide hunc Commentar. num. 4.
e Ex his viderentur solæ mulieres in Æthiopia, ævo illo de quo, non vero quo hæc scripta sunt, cruce signare se consuevisse, quod tamen minime est verisimile. Id frequentissimefecisse christianos veteres agnoscit et Ludolfus [Ludolf. Comment. pag. 373] ; vide Acta SS. Octobris tom. X pag. 736 num. 19 et ibid. annot. p; Eusebium, De Vita Constantini lib. III cap. 2 etc.
f Vide annotata b et d.
g Non erant igitur christiani; en ut sibi contradicit.
h Cfr annot. b et d.
i Hæc ab ipso Tellezio nostro inserta proculdubio fuere.
k Abra et Azba etc. Id falso tradi in libris Æthiopum, hosque sæculo solum quinto regnasse nullo negotio ostenditur; vide hunc Comment. § IV.
DE SS. ABBANIS KILL-ABBANIENSI ET MAGHARNUIDHIENSI ABBATIBUS IN HIBERNIA
AD FINEM SÆC. V ET VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Abbanus Kill-Abbaniensis in Hibernia (S.)
Abbanus Magharnudhiensis in Hibernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Distinctio inter duos SS. Abbanos, a biographo in unum confusos. Utriusque genealogia.
Venit S. Abbani nomen inter celeberrima Hiberniæ, sed difficultatum spinis undique obsitum; [Duo fuerunt SS. Abbani in Hibernia, ut constat ex duobuscorporibus, altero servato Kill-Abbaniæ in Lagenia septentrionali, altero Magharnuidhiæ in Lagenia meridionali;] quoniam (firma hæc mea persuasio est) duo Abbani, quorum alia fuerunt vitæ tempora, aliæ laborum palæstræ, alii natales seu dies cultus et alia demum sepulcra, in unum confusi fuerunt: ita ut quæ plurium sunt ea omnia uni tribuantur, cujus ævum ad trecentos et plures annos prorogetur. Ab his distinguendis (quantum fieri licebit) ducamus exordium. Imprimis ex ipsa Vita, inferius edenda, liquido constat biographi ætate duorum SS. Abbanorum servata fuisse corpora, alterius Magharnuidhiæ prope Newrossin comitatu Wexfordiensi, in plaga australi seu meridionali Lageniæ; alterius Kill-Abbaniæ in Midia seu aquilonari Lageniæ parte. Quodsi duo sint corpora, duos fuisse Abbanos utique necesse est. Scilicet in fine Vitæ, ubi narratur S. Abbani mors, introducuntur ejus discipuli, alii ex Kill-Abbania seu Lagenia aquilonari, alii ex Magharnuidhia seu Lagenia australi, contendentes de beati magistri exuviis: quæ plaustro impositæ, duobus jugis boum permissæ sunt. Sed magnum miraculum, ait biographus, num. 46, tunc a Deo per merita sancti sui patratum est. Ecce enim velociter duo boves cum plaustro et CORPORE ad populum AQUILONAREM perrexerunt, et duo boves ejusdem coloris et magnitudinis cum simili plaustro et CORPORE ad populum AUSTRALEM venerunt. Et omnes male habentes variis languoribus in CIVITATIBUS adducti sunt ad reliquias et sanabantur omnes. Ipsæque reliquiæ cum debito honore in hymnis et laudibus post missarum solemnia sepultæ sunt honorifice. Quid luculentius expeti potest ad adstruendum duo extitisse corpora quæ S. Abbani dicerentur? Hæc quidem perhibentur unius fuisse viri, et prodigiosa multiplicatio intercedere dicitur. Sed prodigia admittenda non sunt, nisi firma auctoritate nitantur: quam laudem non habet biographus, qui excogitarit hanc multiplicationem, ut per eam componeret duorum corporum exsistentiam cum unius S. Abbani celebritate.
[2] [item ex mortis temporibus, altero S. Abbano e vivis sublato ad finem sæculi V, altero ad finem sæculi VI;] Post palmare hoc argumentum alia non nisi confirmandi aut explicandi vim habent. Quidquid id est, secundo observandum venit loco, quod si unus admittatur Abbanus, is vixerit oportet plus trecentos annos. Quod quidem bolum non refugit stomachus Colgani, incredibilia quæque in sanctis Hibernis admittere et defendere parati; sed quis prudentior in hac parte sequatur archæologum, tot aliis nominibus laudatissinum? Fluunt autem omnia facile, si statuatur unus S. Abbanus presbyter, qui ad finem sæculi V vitam finiverit, et alter qui integro sæculo postfloruerit et ad cælestem patriam abiverit. Quæ cæterum utrique sint propria definire inferius conabimur. Distinctis etiam locis laborasse videntur ambo SS. Abbani; quamquam tanta sit rerum confusio ut vix quidquam discerni possit.
[3] [item ex duabus festivitatibus, altera die 16 martii, altera 27 octobris,] Sed duos item exstitisse SS. Abbanos suadent hagiologia, in quibus festum S. Abbani annuntiatur jam die 16 martii, jam die 27 octobris. Ad priorem diem legitur in Martyrologio Tamlactensi: Abbani, filii Hua Corbmaïc; in Festilogio S. Ængussii: Abbanus angelicus, ramus aureus; in Calendario Casselensi: Abbanus, filius Hua Cormaidhe; in Martyrologio Mariani Gormani: S. Abbanus, filius Hua Corbmaic, in Maghardnuidhe, in Hi Kenselach; et de Kill-Abbain in Hi Muiredhuigh; in scholiis ad S. Ængussii fastos seu in Ængussio aucto Cathali Maguire: Festum obitus sive depositionis S. Abbani, nepotis Corbmaïc, de Lageniis oriundi: quiescit in Magharnuidhe, in regione Hi-Kenselach; et in Kill-Abbain, in Hi Muiredhaich; annis septem et decem supra trecentos vixit in carne [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 624.] ; demum in Dungallensi O'Clery [Todd et Reeves, Martyrologium Dungallense, pag. 77.] . Abbanus filius Ua Corbmaic, de Magharnaidhe in Ui-Cennsealaigh, in Lagenia; et de Kill-Abbain in Ui-Muireadhaigh in Lagenia. Ortus erat ex genere Labhraidh, filii Ugaine Mor. Ad diem 27 octobris in Tamlactensi laudatur S. Abbanus iisdem verbis ac ad 16 martii; in Casselensi non vocatur nude filius Hua Cormaidhe, sed filius Hua Corbmaic, de Kill-Abbain. In Festilogio S. Ængussius vocat eum Abbanum, abbatem multorum monachorum, et in Calendario metrico patronorum Hiberniæ [Matt. Kelly, Martyrology of Tallagh, pag. 161.] Abbanum nobilem et popularem abbatem. Sic de eo Maguire: Abbanus de Kill-Abbain in Hi Muredhuich et de Magharnuidhe in Hi Kenselaich; vel in Helia septentrionali est ejus ecclesia. Hoc est festum nativitatis ejus et ipse est filius Hua Corbmaic. Omittit eum ad hanc diem in Dungallensi Martyrologio O'Clery. Martyrologium Salisburiense, anglice redditum atque anno 1526 Londini impressum, sequitur Acta S. Abbani his verbis: Festum S. Abbani, regis filii, ex Hibernia: qui, repudiata omni mundi pompa, intravit religionem, in qua tam sancte vixit quod curaverit leprosos, claudos, cæcos et surdos, et mortuos resuscitaverit: et inter multa alia miracula angelorum fuerit visitationibus frequentatus; propriæque mortis dies fuerit ei revelatus. Martyrologium Carthusianum Neuportense eadem, atque iisdem fere verbis, habet [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 624.] . Omitto Castellanum, Chalonnerum aliosque recentiores martyrologos et hagiographos, quorum nullus magna diligentia videtur in S. Abbano usus.
[4] [quæ ambo dies fuerunt emortuales; nam prior venit tempore quadragesimali, posterior auctoritatem habet a biographo.] Porro, quum S. Ængussius ineunte sæculo IX hagiologica sua scripta collegit, non apparet jam tum duos SS. Abbanos in unum confusos fuisse; sed quum Tamlactense Martyrologium sæculo XII aut etiam prius confectum est, confusio illa jam invaluerat: quam a Casselensi Martyrologio ejusdem ævi non abesse arbitror. Sed duæ festivitates, quæ perseverabant, pristinæ distinctionis testimonia supererant. Re quidem vera complures sancti non unis honorantur diebus; sed numquam id temere fit et absque ratione. Suggerit Magguirius, sæculi XV scriptor, die 16 martii celebrari S. Abbani depositionem seu obitum, et die 27 octobris ejus terrestrem nativitatem. Profecto S. Columbæ quoque nativitatis memoriam recoluerunt aliquando Hiberni [Reeves, Life of St-Columba, pag. LXIX.] , (quemadmodum olim ecclesia latina nativitatem S. Agnetis, nunc in S. Agnetis secundo mutatam [Binterim, Denkwürdigkeiten, tom. V, part. I, pag. 320.] , et universa fere ecclesia S. Joannis Baptistæ conceptionem celebravit;) sed Maguirii assertum plane caducum est: pugnat scilicet cum Vita S. Abbani, in qua Dei famulus VI kal. novembres apertissimis verbis asseritur obiisse. Hæc itaque posterior dies naturaliter festa erat; neque ulla poterat esse causa cur dies 16 martii etiam sacra esset, nisi alter S. Abbanus eam sua morte consecrasset. Etenim vi canonis LI concilii Laodiceni propter jejunium quadragesimale, nedum solemnitates non necessariæ insererentur mensi martio, transferebantur potius olim festa, hoc tempore occurrentia, ad alios menses, aliis memoriis substitutis [Cfr Martene, Ecclesiæ disciplina in divinis officiis, pag. 170 et 563.] . Sic aliquot olim locis minori pompa S. Benedicti mortis anniversarius dies celebrabatur 21 martii, et multo solemnius translationis 11 julii; item minus solemniter S. Gregorii depositio 12 martii, majori celebritate ejus ordinatio 3 septembris. Atque nondum S. Ambrosii obitum recolimus die aprilis, sed ordinationem diem 7 decembris. Quid, quod SS. Amandi et Vedasti festa, quæ die 6 februarii agenda essent, transferebantur ad diem 26 octobris [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 785.] , licet raro admodum dies 6 februarii quadragesimali tempore concluderetur?
[5] [Vita S. Abbani Magharnuidhiensis scripta fuit sæculo VII; sed ei postea immixta gesta S. Abbani Kill-Abbaniensis et Abbani eremitæ Britanni.] Hoc itaque certum et manifestum esto duorum SS. Abbanorum Hibernorum, alterius Magharnuidhiensis, alterius Kill-Abbaniensis nomina, gesta, cultum confusa fuisse; quin etiam (ut suo loco videbimus) tertii Britannici. Unius Vita scripta fuit ab auctore suppare, scilicet a nepote viri ex regione Eliorum, quem S. Abbanus baptizaverat. Ad finem enim num. 24 legitur: Ego autem, qui Vitam S. Abbani collegi, sum nepos ipsius filii, quem S. Abbanus baptizavit et de quo prophetavit. Quæ verba, ut jam pridem animadvertit Lanigan [Eccles. history of Ireland, tom. III, pag. 15.] , non sunt hujus scriptoris, cui Vitam, quæ nunc sola superest et fabulis est plena, debemus; sed antiquioris, qui illi præluxit, quum omnia, quæ de SS. Abbanis, in unum jam pridem populari errore confusis, circumferebantur, congereret et in corpus quoddam disponeret. Quod si quæritur utrius Vitam antiquior ille conscripserit Magharnuidhiensis an Kill-Abbaniensis, confidenter respondebo prioris; maxime quoniam Magharnuidhiæ mortuus fuisse dicitur et fabula de duplici ejus sepultura inventa est ut explicaretur quomodo factum esset ut Kill-Abbanienses etiam de ejus sepultura gloriarentur. Quæ fabula quum procul dubio a priori Vita abfuerit, restat ut hujus prioris Vitæ auctor S. Abbanum Magharnuidhiensem laudaverit. Quum hujus itaque Vita exstiterit et alterius Vitæ nulla appareant vestigia, non tamen sequitur illum longe celebriorem fuisse; quandoquidem Kill-Abbaniensis eatenus ejus celebritatem vicerit ut illi non quidem substitutus fuerit, sed ei immixtus et cum eo quasi confusus; ita ut ex celebritate nullus certus canon constitui possit, quo singularia quæque alterutri attribuantur.
[6] [Diversa quæ de patre] Veniunt autem inter hæc singularia primo loco quæ de S. Abbani traduntur genere. In omnibus scilicet Vitæ exemplaribus de claro genere Laginiensium, scilicet de Dal-macchorb, ortus; cujus pater vocabatur Cormacus, qui erat rex Laginiensium; mater autem ejus vocabatur Mella, quæ fuit soror Ibari episcopi. Quibuscum conveniunt quæ in ejusdem S. Ibari Vita legit Usserius [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 507, edit. 1687.] : S. Ibarus, qui et Ivorus episcopus, natus est in Hiberniæ provincia Ultonia ex patre Lugna, matre Daferia: quæ et eidem peperit Mellam, postea reginam Laginiensium, nuptam Cormaco regi; qui pater fuit S. Abbani, confessoris et abbatis cœnobii Magarnoide in regione Kensellach. Gens autem Dal-macchorb, (quæ et Dal-maschorb, Dal-mescorb et Dalmesincorb,) sedem suam habebat in littore comitatus Wicklow [Crf O'Donovan, Miscellany of the Celtic society, pag. 31; Vita S. Coemgeni, num. 1 in Actis SS. tom. I Junii, pag. 312.] , ad fines septentrionales comitatus Wexfordiensis; quæ gens descendebat a Lughaidh Corb, quinto filio Daire Sirchreachtach [Cfr O'Donovan, op. cit. pag. 33; O'Flaherty, Ogygia, part. III, cap. 67.] : de quo tam præclara fabulati sunt veteres Hiberni ut ei occidentalium Europæ partium imperium adscripserint [Ap. O'Donovan, Op. cit. pag. 15.] . Sed clarissimum fuisse S. Abbani genus inde manifestum est. Patrem ejus non fuisse Cormacum seu Corbmacum, filium Alildi, qui ab anno 526 ad 535 Lageniæ gubernacula tenuit, contendit Colganus. Quo auctore, loco Hua Cormaic, id est descendentis a Corbmaco, scripserit posterior biographus Cormacum seu Corbmacum: qui error utique mirabilis non sit. Sentit itaque ille Lugneum seu Lagnenum genuinum patris fuisse nomen: in Sanctilogio enim genealogico, cap. XX, dicit S. Abbanum filium Lagneni, filii Cannechi, filii Lavradii [filii Imchadii, interserit Maguire,] filii Corbmaci, filii Niadchorbi, filii Cucorbi, [qui sæculo II floruit [Cfr Lanigan, Eccl. hist. of Ireland, tom. III, pag. 17.] ], filii Modhcorbi, filii Comchovarii, regis Hiberniæ [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 626.] circa Christi nati tempora [The four Masters, ad. an. M. 5192, tom. I, pag. 91.] ; ita (ut quod raptim animadverto) genealogico huic stemmati insint lacunæ, quæ non sinant propius determinare patris S. Abbani ævum.
[7] [et matre S. Abbani referuntur, ita forte eæplicanda sunt] In libello de materna sanctorum Hiberniæ genealogia, num. 68, loquitur S. Ængussius de matre S. Abbani, quam non Mellam appellat, ut biographus, sed Caoinech Abbadh. Caoinech Abbadh, inquit, filia Lugnei, fuit mater S. Blathi, filii Lugnei, qui dicitur Abbanus. Suadet Colganus [Acta SS. Hib. pag. 626.] ut legatur Caoinech Abbain, id est lugens Abbanum; quo cognomento significetur Mellam luxisse quod filius a patre in sæculo retineretur. Sed mallem admittere eam binominem fuisse quam hujusmodi verborum detorsionem aut explicationem. Ejus parentela magis innotescit ex num. 83 citati libelli, ubi hæc occurrunt: Bronnfinna, cognomento Breac, filia Lugnei, soror S. Ibari episcopi, fuit mater S. Senachi Gairb de Killmoir, et S. Miachæ, et S. Tondenachi de Ross-Glasse et S. Lithgenii; quos Maguirus perperam fratres S. Abbani facit, qui nonnisi consobrini fuerint, et quibus addit etiam quasi fratres SS. Damanum de Teagh-Damain in Hi-Crimthannain, Dumanum et Dabbanum. Maguirius insuper Mellam sororem appellat S. Coemgeni, non autum S. Ibari; qui S. Coemgenus die 3 junii anni 618 mortem obierit [Cfr Lanigan, Eccl. hist. of Ireland, tom. II, pag. 44.] , natus circa annum 500 [Ibid. pag. 49.] . Sed Maguirrium errasse contendit Colganus [Acta SS. Hib. pag. 626.] .
[8] [ut Kill-Abbaniensis dicatur parentes habuisse Lugneum et Caoinech Abbadh, sororem S. Ibari; Magharnuidhiensis vero Corbmacum et Mellam, sororem S. Coemgeni.] Verumtamen haud scio utrum hoc Colgani judicium omnibus æque placiturum sit. Fieri potest ut nonnulli archæologi, videntes patrem S. Abbani vocari ab aliis Corbmacum, ab aliis Lugneum, matrem vero ab aliis dici Mellam, ab aliis Caoinech Abbadh, jam sororem S. Ibari, jam S. Coemgeni, sentiant duorum Abbanorum significari parentes. Neque adversus hæc ego ullatenus repugnabo, dummodo ita res ordinentur ut antiquior Abbanus, et quidem Kill-Abbaniensis, filius dicatur Lugnei et Caoinech Abbadh, sororis S. Ibari, natus circa annum 430, alter vero seu Magharnuidhiensis filius Corbmaci et Mellæ, sororis S. Coemgeni, natus circa annum 520: quæ cum ætate SS. Ibari et Coemgeni, necnon Lugnei et Corbmaci, Laginiensium principum, conveniunt. In Vitis SS. Abbani et Ibari hoc unum corrigendum, ut Mella, mater, soror dicatur S. Coemgeni loco S. Ibari. Quibus si stetur, antiquioris Abbani genuinum nomen, ut ex S. Ængussio patet, Blathus fuerit oportet. Abbanus autem proculdubio commune est, et quidem diminutivum, abbatulum significans: quæ forma ut amoris sic et venerationis plena erat apud veteres Hibernos.
§ II. S. Abbani Kill-Abbaniensis itinera, discipuli et commercium cum SS. Patricio Seniori et Finniano. Monasteria ab ambobus SS. Abbanis condita.
[S. Abbanus Kill-Abbaniensis peregrinationem instituit cum 150 Celtis et totidem Romanos reducit seu Italos.] Similiter, si statuatur filium Ua-Cormaic alium esse ac filium Cormaci, ad eumden Kill-Abbaniensem referenda sunt quæ in Vita traduntur de triplice itinere Romano et de centum quinquaginta discipulis: hæc enim omnia a S. Ængussio, qui ad finem sæculi VIII scripsit, prædicantur de S. Abbano, filio Ua-Cormaic. In litaniis scilicet, quibus integra agmina sanctorum, maxime peregrinantium aut peregrinorum complexus est, his verbis invocat S. Abbani, filii Ua Cormaic, comitatum [O'Curry, Lectures etc. pag. 381, 382 et 615.] : Ter quinquaginta Gaëlicos Hiberniæ, in sacris ordinibus constitutos et singulos severum vitæ institutum sequentes, qui uno agmine peregrinationem susceperunt sub Abbano, filio Ua Cormaic, invoco in auxilium meum per Jesum Christum. Quod agmen a Romanis et Italis videri non potuit quin multi cupierint ei adjungi. Ex his admisit S. Abbanus centum quinquaginta; quos iterum S. Ængussius auxilio invocat his verbis [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, pag. 539.] : Sanctos centum quinquaginta peregrinos Romanos et Italos, qui comitati sunt S. Abbanum in Hiberniam, invoco in auxilium meum per Jesum Christum. Quæ peregrinationes in edenda Vita cum S. Ibari, ad annum 500 demortui, gestis connectuntur; ita ut etiam ex hoc capite ad antiquiorem S. Abbanum seu ad Kill-Abbaniensem hæ peregrinationes referendæ sint.
[10] [commercium habet cum S. Patricio Seniori et baptizat S. Finnianum Cluanerardensem.] Ad eumdem S. Abbanum pertinet conversatio cum S. Patricio Seniori, qui inter annum 450 et 460 diem obiisse videtur. Similiter baptismus S. Finniani, celeberrimi episcopi et abbatis Cluanerardensis, cujus mors ad annum 548 a quatuor Magistris [O'Donovan, The four Masters, pag. 187.] consignata est et qui ad fontem sacrum delatus fuit circa annum 460 [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 365.] , certe aliquanto ante annum 480. In hujus Vita [Ibid. pag. 393.] hæc narrantur: Cumque natus esset filius, lætati sunt parentes, atque baptizandum ad sanctum episcopum Fortkernum miserunt usque ad Roscurensem ecclesiam. Mulieres vero iter agunt; et ex insperato obvius fit eis S. Abbanus presbyter. Quærente vero sancto viro ab eis quo tenderent; responderunt mulieres dicentes: “Ad sanctum episcopum Fortkernum pergimus, baptizandi hujus pueri causa.” Venerabilis igitur Abbanus vidit angelos in comitatu pueri: mulieres quoque, quæ puerum portabant, contestatæ sunt se vidisse juvenem pulcherrimum, ponentem super caput pueri manum. Qui dixit: “Beatus erit hic puer;” et baptizavit infantem sanctus vir Abbanus, vocans eum Finluch (id est lacus albus), quia ibi bina flumina ex diversis fontibus cohærent. Aqua enim ibi quasi albi coloris propter sui puritatem apparuit. Hic vero altero nomine, quod est magis commune, Finnianus dictus. In loco vero, ubi sanctus infans benedictus lavacro salutis est purificatus, crux posita est, quæ crux Finniani vocatur. Quæ res quo loco sit facta, neque veteres neque recentiores archæologi hactenus potuerunt definire.
[11] [Ambo SS. Abbani construxerunt plura monasteria, composita fere ex tuguriis:] Ab alterutro S. Abbano permulta monasteria constructa in Vita recensentur; sed non consentit Lanigan [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 18 et seqq.] , quoniam pleraque non S. Abbani, sed alterius nomine insignita sunt: ita ut velit a S. Abbano (duos enim non admittit) monasteria tantum condita esse in patria Hy-Kenselagh et alia duo ab ejus nomine dicta Kill-abbans. Sed profecto infirmum est fundamentum, quo nititur. Etenim Eas-mic-Neirc, quod a Dachonna seu Machonna, filio Neirc, nomen suum habebat [Reeves, Life of St. Columba, pag. 281.] , et Termon-Maguirk seu Cuiminig, quod a Cuimne, sorore S. Columbæ, nomen suum sumpsit [Ibid. pag. 283.] , S. Columbam auctorem agnoscebant, et tamen a discipulis nomen acceperant. Sed similia in omnibus fere sanctorum Vitis, qui plurium cœnobiorum fundatores exstiterunt, observantur. Neque magnus monasteriorum numerus admirationem creare debet. Non enim illis temporibus exstruebantur magna ædificia, neque ingentia prædia crebro accipiebantur, neu diuturna disciplina exercebantur tirones; hi mores per S. Benedicti alumnos propagati; antea multo simpliciora erant instituta. Degebant fere singuli aut in speluncis, si quæ essent, aut in tuguriis, paleis et terra glutinosa compactis paucarum horarum aut certe dierum labore. Neque multo magnificentiores ædes sacræ, ex materie fere confectæ. Victum autem comparabant ascetæ labore manuum atque agricultura, quamquam (si offerrentur) non recusabant campos, ut vel ex illa ipsa Vita constat. Tirocinium non minus simplex. Si qui venirent vitæ severioris cupiditate, discebant alieno exemplo orare, laborare et corpus castigare: atque in his fere tum consistebant monachorum officia.
[12] [quorum sex, posita in comitatu Wexfordiensi, adscribenda videntur S. Abbano Magharnuidhiensi;] Quapropter non ausim affirmare inter recensita a biographo monasteria ullum esse quod a neutro S. Abbano fundatum fuerit. Multo difficilius est utrius sint singula. Siquid tamen tentandum sit, considerandum primo est alterum S. Abbanum, quem scilicet Magharnuidhiensem appellavi, natum esse apud gentem Ui-Ceinnsealaigh *, quæ Wexfordiensem comitatum et vicinorum comitatuum partes occupabat, eumdemque ibidem, pluribus monasteriis excitatis, vitam finivisse. Qui quum videatur locorum mutationem minus amasse, ei adscripsero dumtaxat monasteria comitatus Wexfordiensis, scilicet Magharnuidhiense, Roismictruiense, Druim-Ceallaigh, Camros, Fionnmagh et Disert-Cheanandain. Singulorum situm, quantum fas erit, indicabimus, plura in annotatis ad Vitam quæsituri. Veniat itaque primo loco monasterium Roismictruin; quod positum erat in loco, nunc New-Ross appellato florentique oppido, in comitatu Wexfordiensi, baronia Bantry. Medio sæculo VI, quo jam floreret S. Emenus, anterius est, quippe quod ab illo habitatum fuerit. Prope erant sita monasteria Druim-Ceallaigh et Camros, aliunde non nota. Neque longe distabat monasterium Magharnuidhe, ubi alter S. Abbanus potissimum vixit vitamque finivit. Disert-Cheanandain, prope Magharnuidhiense monasterium, solitudo potius erat quam monasterium. Fionnmagh in Fotharta, oppidum Deo et S. Abbano oblatum, videtur monasterium factum esse. Consistebat in comitatu Carlowiensi aut Wexfordiensi.
[13] [S. Abbano vero Kill-Abbaniensi tria in Conactia, unum in comitatu Kerriensi,] In recensendis monasteriis, quæ mihi S. Abbano Kill-Abbaniensi adscribenda esse videntur, ordinem quemdam sequitur biographus geographicum; ita ut ab occidente incipiat, pergat per partes australes et in orientalibus Hiberniæ plagis desinat; quem etiam sequi potuit hic alter S. Abbanus. In Connactia itaque, in Campo Ce seu Magh-ce, id est in campo Trindi seu Magh-Trindi, tria constructa dicuntur a S. Abbano monasteria. Hæc in Galviensi comitatu posita fuisse volunt, sed nescio qua auctoritate. Hinc gradus convertendus est ad plagas meridionales, et quidem ad regionem Corcaduibhne, quæ fere comitatum Kerriensem ad occidentalem brumalem Mumoniæ complectebatur; ubi S. Abbanus condidisse traditur monasterium CEAL-ACHAID-CHERICH-INIS seu CEALL-ACHAID-CONCHINN. Prior nominis forma cœnobium in insula positum fuisse significat; sed hæc minus probabilis. Commemoratur a martyrologis S. Conchenna de Cill-achaid, quæ parthenoni nomen dederit; sed hæc non plus nota quam ipsa ejus sedes. Sed nomen quoque suum postea communicavit S. Finnianus, tunc nondum natus; quippe qui lucem viderit sub annum circiter 460, si S. Finnianus Cluanerardensis intelligitur. Utcumque est, nonne indicatur Killemlagh in baronia Iveragh? Certe vetus ecclesia S. Finniano dicata erat [Smith, The state of the country of Kerry, pag. 104.] ; ibidem exstat adhuc fons S. Finniani, in mappis topographicis indicatus [Ordnance survey, sheet 183.] , et ad occidentem habes S. Finniani æstuarium.
[14] [tria in comitatu Corcagiensi et totidem in Tipperariensi,] Comitatui Kerriensi adjacet comitatus Corcagiensis, in quo tria monasteria S. Abbanus condidisse traditur. Primum est monasterium Burnech, nunc Ballyvourney in baronia Muskerriensi, prope fines comitatus Kerriensis. Dedit hanc sedem S. Abbanus S. Gobnatæ; cujus tempora hactenus non videntur fuisse definita. Secundum est monasterium CEALL-CRUIMTHIR prope civitatem Culcollingi seu Cillculen in Hua-Liathain seu Oletan; repræsentatur procul dubio hic locus parochia Killcrumper, baronia Fermoy. Tertium in comitatu Corcagiensi monasterium est CEALL-NA-MARBHAN prope civitatem Briggobhain, nunc Brigtown seu Brigoon. Situm hoc erat in baronia Condons seu Clongibbons, non procul a finibus comitatuum Tipperariensis et Waterfordiensis. In adjacenti comitatu Tipperariensi sita erant alia tria monasteria; quorum primum erat CLUAIN-AIRD-MOBEHGOC, situm in baronia Clanwilliam, ubi adhuc vetus templum Kilpeacan et fons S. Becani exsistunt; qui S. Becanus anno 687 obiisse traditur, ita ut neutro S. Abbano coævus fuerit et occupaverit locum, jam pridem Deo consecratum. Secundum monasterium vocabatur CLUAIN-FINDGLAISE, quod etiam situm erat in baronia Clanwilliam, non procul a præcedenti, in parœcia nunc dicta Clonfinglass. Tertium dicebatur monasterium CLUAIN-CONBRUIN, in occidentali parte campi Femyn non procul a Casselia, ad occasum brumalem, positum.
[15] [unum in comitatu Regis, alterum in comitatu Reginæ et duo in Midia Septentrionali.] Tipperariensi comitatui contermini sunt comitatus Reginæ et Regis. In hoc RAITH-BECAIN monasterium fuit conditum in regione Eliorum, baronia Clonlisk; atque nunc hic locus dicitur Rathbeg. In comitatu Reginæ prope gentem Ui-Bairrche, in Ui-Muighe, surgebat CEALL-ABBAIN, et locum dedit templo parœciali, Killeban seu Killebane dicto, in baronia Slewmargy, inter Athy et Carlow. Duo reliqua erant in comitatu Midiæ seu Midiæ Orientalis, alterum prope Navan puellare, nomine CEALL-AILBHE; cui præfecit S. Abbanus S. Sincham, a cujus nomine dictum est Cill-Sinche, nunc Kilshine. Paucis leucis longius ad aquilonem, id est in Midia Septentrionali et in partibus septentrionalibus Lageniæ alterum monasterium nomine CEALL-ABBAIN, condidit S. Abbanus Kill-Abbaniensis; cujus reliquiæ illic diu quieverunt. In his utique ordinandis, non quæ certa, sed quæ probabilia visa sunt, persecuti sumus. Orietur aliquando aliquis, qui, melioribus instructus monumentis, penitius hæc discutiat meliusque componat.
[16] [Reliqua singularia gesta inter neutrum S. Abbanum dividuntur.] Dixi supra num. 8 S. Abbanum Kill-Abbaniensem mihi videri natum circa annum 430 et S. Abbanum Magharnuidhiensem circa annum 520; unde prioris mors referenda sit ad finem sæculi V, et posterioris ad finem sæculi sequentis. Quocirca nullam fidem habendam esse arbitror biographo, qui S. Abbanum a S. Gregorio Magno presbyterum et abbatem creatum fuisse narrat. Pugnat enim hoc cum universæ chronologiæ ratione, quæcumque ineatur; neque minus cum illius ævi moribus. Neque alteruter conversari potuit cum S. Molingo Luachra, qui anno 696 diem obiit, aut cum S. Flannano, primo episcopo Killaloensi, qui floruit ad annum 700; sed nil obstat quominus S. Abbanus Magharnuidhiensis commercium aliquod habuerit cum S. Brendano Clonfertensi et cum S. Fintano Munnu; quemadmodum a biographo num. 34 traditur.
[Annotata]
* Hy-kenselagh.
§ III. De Abbano, Abingdoniensi eremita seu abbate in Anglia.
[Abbeni, eremitæ Britanni, cujus res etiam videntur confusæ cum SS. Abbanorum negotiis,] Studiose hactenus abstinui a prodigioso S. Abbani itinere ad Angliam australem, ubi in Barcheria regem convertisset et Abbendoniense seu Abingdoniense excitasset monasterium. Hæc enim res ad neutrum S. Abbanum pertinere videtur, sed singulare exemplum esse rationum, quas biographus secutus est. Quum scilicet intellexisset hujus cœnobii initia et nomen repeti ab Abbano seu Abbeno quodam eremita, hæc quoque ad suum Abbanum retulit; ita ut non duos tantum, sed tres diversissimos viros in unum confuderit. Abbeni illius res, plane cohærentes cum monasterii Abingdoniensis originibus, magis erunt conspicuæ ex his, quæ narrantur de cœnobii exordiis, quam si ipsius venerabilis viri gesta singillatim explicare conarer. Quum itaque Abingdoniense monasterium inter præcipua esset et antiquissima universæ Angliæ, summa erat in veneratione; sed mala fortuna, inter Danorum invasiones et occupationes, pleræque ejus memoriæ veteres perierunt: ita ut, quum meliora illuxerunt tempora, necesse fuerit seniores interrogare de rerum originibus; quo interrogationum genere via aperitur ad multas conjecturas et divinationes, quæ facile pro rebus certis accipiantur.
[18] [ex historia monasterii Abingdoniensis, a fabulis non vacua,] Quæcumque autem sit generalis hujus sententiæ laus et auctoritas, fuerunt qui affirmarent [Cressy, Church history, pag. 121; Enderby, Cambria triumphans, in Monastico Anglicano novo, tom. I, pag. 505.] hoc monasterium fuisse conditum a Lucio rege, initio sæculi III; quingentos monachos, sparsim in silvis et eremis labore manuum viventes, eo convenisse diebus dominicis et sabbathis aut feriis II; reliquis diebus semper quinquaginta monachos adfuisse, qui officia divina et liturgiam perficerent; Constantinum Magnum illic in pueritia educatum fuisse; sed Diocletiani imperio corruisse universum institutum. Quum autem illic crux nigra servaretur, perjuris formidolosa, et titulo S. Helenæ exsisteret oratorium, de his etiam alii alia narrabant Abingdonienses. Crux dicebatur magnam partem facta ex clavis Christi Domini; et quum ex terra effossa esset, alii volebant eam illic repositam esse a Constantino Magno, alii vero acutiores eam ab eodem Constantino ad Brittones missam, ut esset patriæ tutela, sed nescio quam ob causam in terra occultatam; quam tempore Anglorum fuisse repertam, quum in honorem S. Helenæ, quæ illic conversata esse dicebatur, capellula ædificata est [Descriptio villæ de Sevekesham, postea Abbendon appellatæ, in Monastico Angl. novo, tom. I, pag. 512 et 513.] .
[19] [cognoscitur, et in Berkshire, non procul ab Oxonia, sub medium sæcuculum V floruit.] Interea floruisse ibidem volunt sanctissimum virum Abbenum; de quo in Historia de primis fundatoribus Abingdoniæ hæc leguntur [Mon. Angl. novum, tom. cit. pag. 511.] : Eo tempore, quo nequissimus Hengistus paganus apud Stanhengest tot nobiles consules et barones, id est CCCC et LX seductoria calliditate peremit, filius cujusdam consulis, qui ibidem occubuit, vix evasit: cui nomen erat Aben. Hic, maximo timore percussus, ad quamdam silvam in australi parte Oxoniæ sitam, (nomine Bayley wood), pervenit, ibique (scilicet duobus milliariis ab Abingdonia, sive Bayworthi, parochia Sunningwell, sive in Chilswell villa, parochia de Cumnor) cum feris, herbis et radicibus vitam ducens, multo tempore delituit. Cum autem non haberet aquam unde biberet, oratione facta, dedit ei Deus fontem, qui usque hodie ibidem cernitur. Cum audissent ergo homines provinciæ illius sanctitatem viri, confluebant ad eum, et ejus sermonibus multum proficiebant. Tunc construxerunt ei habitaculum et capellam in honore S. Mariæ. Non ferens ergo vir ille sanctissimus hominum frequentiam, latenter recessit, et in Hiberniam profectus ibique bono fine in Domino quievit. Mons vero, ubi ille manebat et quem relinquebat, ex nomine ejus Abendum vocatur; hic est mons qui juxta Baiwrthe situs est juxta Pinnesgrave.
[20] [Alibi quærenda Abingdoniensis monasterii fata] Sed quum sedes stabiles non amarent Britanni monachi atque omnium minime inter medios Saxones, brevi relictus est ille locus; ita ut, quum ad annum 675 Cissa, apud Saxones Occidentales regulus, ejusque fratris filius, Heanus, novum illic molirentur monasterium, desertus esset. Sed non diu placuit hæc sedes; adeoque monachi translati sunt in vicinum locum Sevekesham, florens olim oppidum; ubi quod novum exstructum est monasterium Benedictinum, Abbendun seu Abbandun nomen a priori monachorum sede mutuatum est. Conditum etiam in vicinia, puellare S. Helenæ asceterium et aliæ plures ædes sacræ excitatæ. Sed nolim hæc prosequi, quippe quæ ad rem nostram minus attineant. Cæteram Historiam cœnobii Abingdoniensis a prima ejus fundatione ad annum Domini 1131 ex additamentis Chronici Wigorniensis, auctore monacho Abingdoniensi, edidit Wharton in priore tomo Angliæ suæ sacræ. Sermone anglico dedit in lucem anno 1844 J. O. Halliwell Chronicum monasterii Abingdoniensis ab anno 1218 ad annum 1304. Quatuordecim annis post Josephus Stevenson Chronicis et memorabilibus Majoris Britanniæ et Hiberniæ inserendum curavit vetus chronicum monasterii de Abingdon. Horum partem aliaque multa documenta dabit tomus primus Monastici Anglicani; sed et Gough in primo tomo Majoris Britanniæ Camdeni multa addidit ex Lelandio aliisque, quibus pristina et recentiora celeberrimi hujus monasterii fata intelligantur. Hæc videat qui plura velit.
[21] [Perperam aliqui dubitarunt utrum Abbenus ille Britannus exstiterit in natura rerum;] Sed, ut ad Abbenum seu Abbanum redeamus, de eo valde diversæ sunt sententiæ. Alii eum sanctis accensuerunt; alii dubitarunt an in rerum exstitisset natura [Cfr Acta SS. tom. III Maji, pag. 186.] . Quæ posterior opinio hoc nititur fundamento, quod locus ille Abbendun dictus est, non ab Abbeno, sed ab abbatia, ita ut abbatiæ oppidum significet. Sed nequaquam verum hoc est: et quidem ne tunc quidem erat in usu vocabulum abbatia, sed Abbendun seu Abbandun abbatuli mons est; quam diminutivam formam venerationis ergo olim a Celtis adhibitam fuisse supra monui. Deinde ex melioribus documentis constat ante Cissæ et Heani tempora in priori monasterii sede exstitisse modicum antiquitus monasteriolum, sed tunc neglectum ac destitutum, vilibus ædificiis consistens, et 40 tantum mansas possidens. Quod utique auctorem habuit virum Abbanum nomine seu potius cognomine, et quidem Celtam.
[22] [sed et perperam accensitus est sanctis, nisi idem dicatur qui S. Abbanus Kill-Abbaniensis.] Wilsonus in secunda sua Anglicani Martyrologii editione, quam anno 1640 fecit, ad diem 13 maji eum laudavit hoc modo: Eodem die Abbingtoniæ in Berkaria commemoratio S. Abbeni, eremitæ Hiberni; qui, solitariam ibi vitam ducens, miraculis et sanctitate celebris fuit; ab eoque nomen retinuit locus, in quo postea Occidentalium Saxonum princeps Cissa monasterium in ejus honorem exstruxit circa annum 700. Fitzsimon quoque in Catalogo sanctorum Hiberniæ alphabethico retulit inter cælites Abbenum eremitam. Item Lingardus, Wilsoni vestigiis insistens, retulit S. Abbeni eremitæ nomen ad 13 maji in Calendario ecclesiastico Romano, quod Harris Nicolas Chronologiæ historicæ [The chronology of History, pag. 112.] inseruit. Titulo sancti eum etiam condecorant Alfordus et Cressyus in indicibus Annalium suorum ecclesiæ Britannicæ. Contra Smithius in Floribus ecclesiæ Anglicanæ et Challoner in suo Martyrologio Anglicano eum plane omittunt; et quidem (meo judicio) rectissime. Nuspiam enim apparet eum umquam fuisse cultum; neque sanctus aut beatus appellatur in monasterii Abingdoniensis memorabilibus. Falsum insuper est a Cissa et Heano monasterium exstructum fuisse in ejus honorem. B. Maria Virgo tum prioris, tum posterioris patrona fuit [Monasticum Anglicanum novum, tom. I, pag. 505 et 511.] ; neque Abbeni festum venit inter quindecim celebriores Abingdonienses solemnitates [Ibid. pag. 510.] . Restat itaque ut ejus nomen ex sanctorum catalogis excludatur; nisi quis velit eumdem eum esse ac S. Abbanum Kill-Abbaniensem, qui Britto natione in Hiberniam iverit et multa ibidem condiderit monasteria. Hoc utique non singulare exemplum; sed, si tempora satis conveniant, minus conveniunt memoriæ genealogicæ. Quod si adjiciatur biographo Abbenum Abingdoniensem eumdem visum esse ac celebrem abbatem Hibernum, atque ipsis Abingdoniensium memoriis constare asceterii sui auctorem secessisse in Hiberniam, hæc mihi sufficere non videntur ut periculo objicere me velim confundendi in unum duos forte distinctos viros: parum enim mihi arridet exemplum biographi, quem, quod omnia permiscuit, in hoc Commentario castigavi; sed neque eum redarguam qui me audacior sit.
VITA SANCTI ABBANI ABBATIS DE MAGHARNUIDHE
Ex editione Colgani conformata pristino ms. Bollandiano Dubliniensi seu P. Fitzsimon.
Abbanus Kill-Abbaniensis in Hibernia (S.)
Abbanus Magharnudhiensis in Hibernia (S.)
a
EX MSS. ET IMPR.
CAPUT PRIMUM.
Hiberniæ natura et sanctitas. Prophetiæ SS. Patricii et Ibari de S.
Abbano. Hujus constantia in proposito linquendi sæculi. Ejusdem in
bestias misericordia.
[Hiberniæ descriptio, nomen, natura, sanctitas; prophetia S. Patricii de SS. Coemgeno et Molingo et S. Abbano;] [In Occidentali plaga totius orbis est insula posita, cujus nomen Hibernia dicitur. Eadem vero insula est magna, et clara, atque amœna terra; in qua continentur maximæ quinque provinciæ; in qua etiam nulla bestia venenosa, nec genus ullum serpentum habitat; sed terra sana et morbis carens, habitabilis valde, fructifera in diversis fructibus, tam in aquis quam in terris et lignis. Habitatores autem ejus bino nomine nominantur, id est, ab Hibero flumine Hibernia vocatur; et ab Hibernia Hibernienses vocantur: Scoti vero a Scota matre ejusdem gentis dicuntur, quæ fuit filia regis Ægypti b. Quomodo de Ægypto ipsa venit ad Hiberniam brevitatis causa omittimus, quia invenitur de illa in libris, qui narrant quomodo in primis temporibus habitata est Hibernia. Cultores vero Hiberniæ probati sunt in fide catholica et dogmatibus ecclesiasticis, et plus omnibus nationibus sanctificantur. De illa scilicet gente maximum sanctorum agmen sibi elegit Deus, sicut veritas in Evangelio ait: “Alias oves habeo, quæ non sunt ex hoc ovili:” et alibi: “Multi venient ab Oriente et Occidente, et recumbent cum Abrahamo etc.” De quorum collegio] fuit vir vitæ venerabilis nomine Abbanus c, quem Deus præelegit antequam fuisset natus; quia multi viri sancti per multa tempora antequam ipse natus est, prædicaverunt ipsum esse nasciturum. De quibus S. Patricius archiepiscopus d, tenens portum in australi parte Laginensium, id est Huacenselay e, cum venisset ad prædicandum in Hiberniam, dixit: “Tres filii vitæ æternæ de gente Laginiensium nascentur, quorum nomina vocabuntur Abbanus, Coemgenus f, et Molingus g; ipsi majores sanctorum Laginensium erunt, et per merita eorum, quamvis nondum nati sunt, Deum modo rogabo; quia illi venturi sunt lucernæ clarissimæ hominibus, pia opera et Deo placita clarificaturi, et propter eos convertam Laginienses ad Christi fidem; sed non modo, quia prædestinavit mihi prius ire in Aquilonali Hibernia; et postea otiosius venire ad Laginienses, quia ipsi belligeri sunt.” Nomina vero aliorum sanctorum et quomodo ipsi prædicaverunt de S. Abbano propter brevitatem omittamus, nisi quomodo in hora nativitatis ejus prædicavit de eo S. Ibarus episcopus h.
[2] [hujus patria et parentes; S. Ibari de eodem prædicatio.] Sanctus ergo Abbanus de claro genere Laginiensium scilicet de Dalmachorb ortus est, cujus pater vocabatur Cormacus, qui erat rex Laginiensium; mater autem ejus vocabatur Mella, quæ fuit soror Ibari episcopi i: illa vero mater nimiis doloribus parturitionum tenebatur. Cum sibi parturiendi tempus advenisset, episcopus Ibarus vocatus est ad sororem suam pene mortuam. At illa videns venientem episcopum versum sequentem scotica lingua dixit:
Easbocc jobhair dom chobhair
Se ro fhidir mo runa
Cuingheadh diolghadh mo chionadh
Rom gabhsad jodhain gura.
Et episcopus alterum eadem lingua dixit.
Easbuce jobhair atfhasradh
Rod gabhsad jodhain gura
Beara mac uasal amhra
Rod cabhra ri nan dula k.
Ista possunt ita interpretari: “Regina in primo rogavit episcopum scientem secreta ejus, ut oraret pro ea, et pro remissione sibi peccatorum;” et episcopus in secundo ipsam a Domino adjuvandam de doloribus suis prædicat, et sibi filium nasciturum altissimum et mirabilem esse coram Deo et hominibus.
[3] [S. Abbanus respuit et contemnit sæculi delicias et honores;] Statim vero regina sine ulla tribulatione sanctum infantem parturivit; et baptizatus est, ac diligentissime enutritus. Cum autem potuisset ambulare, ad ecclesiam ibat, et ibi quasi senex religiosus assidue orabat, graviaque jejunia fortiter in infantia sustinebat; et ita permansit usque ad obitum suum studiosissimus in vigiliis et jejuniis, atque orationibus et eleemosynis ac in dilectione proximi, et in cæteris divinis mandatis; verbaque divina, ut loqui potuit, omnibus hominibus prædicabat, quasi fuisset peritus in Scripturis, et vere erat peritus in Scripturis; quia a nativitate sua Spiritus Sanctus eum docebat; suadebatque verbis et operibus homines, ut hoc caducum sæculum despicerent, et sequerentur Christum crucifixum pro eis, et sibi vitam æternam postularent ab eo.
[4] [incarceratur a patre, martyrium minanti, nisi consentiat manere in sælo; vinculis divinitus solutis liber dimittitur] Parentes autem ejus et cæteri qui eum noverant, mirabantur de vita et moribus ejus honestis, dicentes ad invicem: “Nescimus qualis est iste puer, qui nec didicit apud ullum hominem, et opera religiosorum seniorum facit, et studia doctorum docet.” [De hoc contigit ut adulantes ei, alii volentes placere menti ejus, alii autem tentantes eum, si sibi placeret regnum terrenum habere, vocarent eum: “O rex;” et loquerentur ei de regalibus rebus, et promisissent eum regem futurum post patrem suum. Sanctus puer, audiens homines talia verba de se loquentes, increpavit eos dicens: “Miseri homines, cur me regem dicitis? quia non solum non ero rex, sed nullam aliam curam sæcularem habebo, quoniam volo servire Domino meo Jesu Christo, qui dat servientibus sibi regnum indeficiens.” Pater autem ejus et mater, scientes quod ipse talia verba dixisset, vocato ad eos dixerunt ei: “Fili, cur non vis esse propagator regni post patrem tuum? Plus te oportet equitare, venatum ire, jam uti ludis militaribus, ut cum senuerit pater tuus, tu exires ante Laginienses contra alienos pro patria certare.” “Quare, inquit, vultis prohibere me famulari Deo Patri omnipotenti creatori cæli et terræ, qui unigenitum suum propitiationem pro toto mundo misit, et Filio ejus, qui obediens fuit Patri usque ad mortem, et Spiritui Sancto, qui suis donis illustravit humanum genus, quia vaticinatus sum a famulis Domini Dei miles et non miles hujus sæculi: ergo scitote me famulum semper sanctæ Trinitatis, id est Patris, et Filii, et Spiritus Sancti.” Cum autem audisset rex eum loquentem talem sententiam, iratus jussit eum constringi et catenari catenis, donec hæc verba mutaret; et juravit rex, nisi puer promisisset quod esset sæcularis, quod martyrium acciperet. Compulsus vero sanctus puer Dei a facie regis, cum esset paratus ad martyrium, hilaris magis ac magis voce magna clamabat: “Servus Dei ego sum, a cujus servitute potestas hujus mundi me separare non potest.” In sequenti autem nocte cum esset in custodia, omnia vincula ejus divina virtute confracta sunt, et a circumstantibus custodibus solutus inventus est. Hoc cum nunciatum esset regi, non jussit eum iterum ligari, sed motus pietate, et rogante eum regina flebili rogatu, liberum dimisit.
[5] [S. Abbani pietas et compassio in bestias fame laborantes: vitulum occisum et comestum vitæ restituit.] Cum ergo omnipotens Deus famulum suum Abbanum ad ecclesiam ad discendos ecclesiasticos mores cum licentia parentum suorum adducere voluisset, ut, sicut dignum est, esset prius sub magisterio, qui a Deo prædestinatus est pater et magister multorum futurus; hoc miraculum, quod audituri estis, patravit per eum, ne plus contra voluntatem sancti pueri parentes sui retinerent eum, quia noluit ire ab eis, nisi cum licentia et benedictione.] Quodam die cum aliis pueris coætaneis suis, exeuntibus in agro ad ludendum, S. Abbanus perrexit, et cum alii ludere cœpissent, ipse seorsim exivit, ut Deum adoraret. In loco quodam stetit, in quo circa eum vituli villæ fuerunt: tunc misera lupa cum catulis suis de propinqua sylva pervenerunt ad vitulos, et steterunt ante eum. Videns vero piissimus puer miseriam eorum, et eos macilentos fuisse, motus misericordia præcepit eis, ut comederent unum de vitulis: statim lupi irruentes occiderunt vitulum, et comederunt velociter. [Nonne mirandum, quod lupi esurientes per suam escam, et non tangentes, ad sanctum venirent, et vituli, videntes devoratores suos ad se venientes, non fugerent a servo Dei? Tamen non est mirandum, quod Deus subjecit jumenta famulo sibi servienti pro duabus causis; pro una quidem, ut ipse plus arderet amore Dei; pro alia, ut dimitteretur ipse liber ad serviendum Deo.] Ut autem satiati sunt lupi, ire cœperunt, circumeuntes eum, quasi benedicentes ei pro suo prandio. Tunc contigit, ut pueri, de ludo cessantes, venirent ad locum, in quo erat sanctus puer; videntesque lupos sanguinolentos vituli, accusare et increpare atrocissimis verbis sanctum puerum cœperunt; pastores vero ululare et se lacerare præ timore non cessabant, dicentes; quod non viveret vituli mater. Porro puer sanctus audiens quod non viveret vacca post mortem vituli sui, et pastores timoratos, motus misericordia oravit ad Dominum dicens: “Domine Deus meus, qui fecisti hanc creaturam de nihilo, revivifica istum vitulum, ut veniat vivus ad matrem suam.” Hæc et his similia sancto puero dicente, signavit reliquias signo sanctæ crucis; et illico coram omnibus caro et pellis ossa nuda induit, et erat ejusdem coloris magnitudinis, qualis prius fuerat; et surgens de terra cucurrit ludens, ad alios vitulos. Pueri et pastores, videntes hoc miraculum, nunciaverunt regi et alii quod factum erat. Audiens rex tale miraculum per filium, in corde suo gavisus est, et ante omnes regni principes cum regina, matre ejus, decrevit cum licentia omnium, sicut placuit animæ stabilis pueri, semper sic se Deo offerre.
ANNOTATA.
a Colganus in Actis sanctorum Hiberniæad diem 16 martii, edidit hanc Vitam, ex hibernico latine versam, ex codice ms. membraneo Kill-Canigensi; eamque contulit cum tribus aliis Vitis ejusdem sancti, duabus hibernicis, atque una latina, codicis Salmanticensis. Qui codex Salmanticensis, olim Bollandianus, nunc in bibliotheca publica Bruxellensi conservatur, notatus numm. 7672 et 7673. Editionem Colgani contulit P. Fitzsimon, in republica literaria Hibernica non incognitus [Oliver, Collections towards illustrating the biography of the Scotch, English and Irish membres S. J. pag. 228.] , cum codice hibernico Dubliniensi, seu potius versionem Colgani correxit ex codice Dubliniensi eamque cum hoc codice conformavit. In Colgani versione centones aliquot insunt, alii ad ethicam pertinentes, alii explanatorii; nulli historici: plerosque uncinis [] inclusimus. Maluimus autem versionem Colgani et Fitzimonii edere, quam codicis Salmanticensis textum latinum; quoniam hic nonnisi versio latina est, sæculo forte XV facta, proculdubio multo minori labore et diligentia quam Colganus et Fitzsimonius adhibuerunt. De origine hujus Vitæ diximus in Commentario prævio numm. 5 et 17.
b Ridendum me propinarem, si serium in hunc locum commentarium scriberem. Sed idem locus occurrit in Vita S. Cadroe, abbatis Valciodorensis, edita a decessoribus nostris et a Colgano ad diem 6 martii. Si quis tamen eum locum priscis Hibernorum testimoniis explanatum videre velit, adeat Colgani annotata ad S. Cadroe Vitam [Acta SS. Hiberniæ, pag. 502.] et ad hanc ipsam S. Abbani Vitam [Ibid. pag. 621.] . Connectuntur hæc cum adventu coloniæ Milesianorum in Hibernia: de quo adventu veteres narratus vide apud O'Brennan [A school history of Ireland, pag. 1 et seqq.] et Eugenium O'Curry [Lectures on the mss. materials of ancient Irish history, pag. 446 et seqq.] .
c De hoc nomine seu potius cognomine dictum in Commentario prævio, num. 8.
d S. Patricius secundum communiora placita Hibernorum rebus ecclesiasticis præfuit ab anno 432 ad 492. In Lagenia fidem prædicasse videtur annis 442 et sequenti.
e Huancenselay, communius Ui-Ceinnsealaigh, complectebatur comitatum Wexfordiæ et vicinorum comitatuum partes. In ejus extensionem diligenter inquisivit Joannes O'Donovan [The circuit of Ireland, by Muircheartach Mac Neill, in Tracts relating to Ireland, tom. I, pag. 36.] . Situm facile dabit mappa veteris Hiberniæ, quam Vitæ S. Columbæ præmisit V. V. Guilielmus Reeves.
f S. Coemgenus traditur natus esse anno 498 et mortuus anno 618 [Lanigan, Eccles. hist. of Ireland, tom. II, pag. 44.] . Ejus Acta dederunt decessores nostri ad diem 3 junii.
g S. Molinghus episcopus Fernensis fuit ab anno 691 ad 697; cujus anni die 17 junii obiit: ad quam diem ejus Acta in opere nostro edita fuerunt.
h Vita functus est S. Ibarus de Beg-erin anno 500, die 23 aprilis; ad quam ejus Acta in opere nostro fuerunt data. Non convenit de tempore quo manuum impositionem acceperit.
i De genere S. Abbani dictum in Commentario prævio numm. 6 et seqq.
k Defectu literarum hibernicarum, latinis hos versus expressi, additis aspirationibus. Eosdem secundum idioma vulgare aliquantisper mutatos misit ad decessores nostros P. Fitz-Simon, scilicet: Espoc Ybiur domcobur seraitir merura Cunget dilgud moynac ranthablat idungura. — Espuic Ybuir ranthablat ydungura bera abb nafab avtarat tablar ringula. Inferius, num. 15, alius versus occurrit; quem ille idem sic descripsit: Curach Abain a linn, muint erfion Aban Inn. Horum loco hæc habet codex Salmanticensis: Confide, soror mea, ne timeas; quoniam filium salva paries; qui virtutibus et vita mirabilis et perdilectus Deo et hominibus erit.
CAPUT SECUNDUM.
S. Abbani cum S. Ibaro commercium. Disciplina. Miraculosa navigatio.
[S. Abbanus traditur S. Ibaro erudiendus] Postea S. Abbanus a parentibus suis ad S. Ibarum episcopum, germanum matris suæ, adductus est; et gloriosus pontifex suscepit illum gaudens. Non ideo sanctus episcopus tantum gavisus est in adventu ejus, eo quod filius regis et sororis suæ esset; sed quia eum plenum Spiritu Sancto esse scivit, et ipsum patrem fore multorum servorum Dei, et magnam hominum multitudinem conversurum de jugo diaboli ad Christum. [Videamus, charissimi, ne simus in concupiscentiis hujus sæculi; sicut nec iste sanctus fuit; quia sanctus Abbanus filius regis erat, et a patre suo ligatus est constringi in hoc sæculo, et pene ad martyrium est adductus; atque cum esset electus rex post patrem suum a toto regno, puerulus et indoctus, res caducas de corde suo sprevit et Christo famulari, sicut promisit, complevit. Igitur oportet nos proponere eum nobis in exemplum, ut fugiamus hunc mundum, et cum eo mereamur habere Dominicam promissionem, qua dicitur: “Qui vicerit, faciam eum columnam in templo Dei mei, etc.” Divina nos misericordia adjuvante, sermonem modo vertamus narrare de vita sanctissimi pueri Abbani, et de miraculis, quæ Deus optimus et maximus patravit per eum.]
[7] [ætate duodecim annorum. Innumerabiles S. Ibari discipuli, monasterium, reliquiæ, cultus, miracula, prædicatio et genus.] Duodecim annorum erat, quando venit ad S. Ibarum episcopum, et cum eo in sanctitate multis annis vixit. Cœpit autem statim in Scripturis proficere, non solum in divinis, sed etiam cæterarum artium, sicut est juvenum in juventute; ita ut mirarentur cæteri de profunditate scientiæ sapientiæ ejus et eloquentiæ. Sed tunc ipsi non deberent de sapientia ejus mirari, qui in domo patris sui puerulus et indoctus disputans cum omnibus, de divinis Scripturis testimonia proferebat, docente se Spiritu Sancto: et ab eodem Spiritu semper inspirabatur divinitus. Multi autem sancti monachi clerici et sanctimoniales in diversis locis per totam Hiberniam tempore illo sub magisterio S. Ibari erant. Sed beatus episcopus Ibarus in famosissimo et in opinato suo monasterio, quod vocatur Begereinn a, plus habitabat quam in aliis locis, quia multum locum illum diligebat. Illud vero monasterium in australi parte Hua Kenselaig b est positum, in insula, mari vallata, et insula et monasterium uno nomine dicuntur, id est Begerynn, quod latine interpretatur, Parva Hibernia. In illo autem monasterio reliquiæ beatissimi antistitis Ibari jacent, et honorifice coluntur, atque ipse locus honoratur ab Hiberniensibus pro nomine S. Ibari valde; quia ipse unus erat egregius dispensator divini dogmatis de prioribus prædicatoribus, quos elegit Deus ut Hibernienses ad fidem Christi converterent: ibique clara miracula per eum non cessant a Deo ostendi. Ipse vero de gente Ultorum ortus est, quæ est pars quinta Hiberniæ. At illum Laginiensibus Deus largitus est, ut in regionis eorum humo sanctissimum ejus corpus jaceret, et ut hic et in futuro, suffragio ejus defenderetur.
[8] [S. Abbanus, Dei potentia confisus,] Rogamus et adjuramus vos, fratres charissimi in Christo Jesu, ut omnia quæ audistis, et audituri estis, patrante Deo per famulum suum Abbanum, omni credulitate credatis, et nihil in eis dubitetis, scientes Scripturam dicentem: “Omnia possibilia sunt credenti;” et sicut Jacobus apostolus: “Postulet in fide nihil hæsitans;” [in Apocalypsi dicitur: “Potestatem habent super aquas;” et S. Petrus apostolus dicit: “Quis est, qui nocet vobis, si boni fueritis? Humiliamini sub potenti manu Dei, et vos exalter.” Joannes apostolus dicit: “Omnis, qui habet spem in Domino Jesu Christo, sanctificat se, sicut et ille sanctus est.”] Et Dominus dicit in Evangelio: “Amen, Amen, dico vobis, qui credit in me, opera quæ ego facio ipse faciet, et majora horum faciet. [Et quodcumque petieritis Patrem in nomine meo, hoc faciam.” De hoc autem testimonio nemo potest dubitare. Hinc Joannes apostolus dicit: “Si testimonium hominum accipimus, testimonium Dei majus est.”] Ideo, dilectissimi, credenda sunt vobis omnia, quæ Christus per in se credentem, et custodientem ejus mandata fecit. Ad hæc igitur narranda, — et erga ea vos præmonuimus, ne sit dubium vobis in eis, — Deo suffragante, nos stylum convertimus modo.
[9] [super mare ambulat; quem S. Ibarus, Romam peregrinaturus, renuit socium admittere] Quodam tempore S. Ibarus episcopus cum esset in supradicto loco, volens se præsentare sedi apostolicæ, decrevit Romam adire, peregrinando pro Christi amore: et jussit sibi navem cum necessariis præparari. Audiens autem S. Abbanus, quod S. Ibarus se peregrinum esse volebat, venit ad eum, inclinans se ad pedes ejus, rogans eum cum suspiriis, ut sibi licentiam eundi secum in peregrinatione donaret; nam ardens erat adolescens simili amore peregrinandi. Sed S. Ibarus, et qui cum erant, uno animo optaverunt B. Abbanum in loco Ibari episcopi esse, si ipse non rediret, videntes eum plenum Spiritu Sancto, et signa per eum facta; decreveruntque omnes cum episcopo, ut in illo monasterio maneret, donec episcopus reveniret de peregrinatione: rogaveruntque eum omnes cum episcopo, ut hoc votum et consilium admitteret, et quodcumque ei jusserat episcopus, id lubentius faceret. Sanctus vero Abbanus nullo modo precibus eorum adhæsit, sed indubitanter in peregrinatione se profecturum promisit. Tunc S. Ibarus cum indignatione jussit eum a se abire, et promisit coram populo, quod non admitteret eum secum in navi: sed tamen, cognoscens bonitatem et felicitatem ejus, non maledixit ei, nihilque asperum ei evenire voluit: quia scivit eum inspiratum esse a Spiritu Sancto.
[10] [semel atque iterum; sed currens super mare sequitur et apprehendit S. Abbanus navim.] Postea sanctus pontifex cum omni populo perrexit ad locum, in quo navis erat parata, et valedicens populo, cum præordinatis discipulis in navim intrare cœpit. Adhuc vero erat S. Abbanus in comitatu, et rogavit pontificem pro petitione eadem. Atque iterum sanctus etiam antistes respuit eum, cum juramento, secum venire. Hoc audiens servus Dei tristis redire et flere cœpit; et sanctus episcopus, ut vidit eum revertentem, flentem et lachrymantem, valde amans eum, revocavit eum ad se, et dixit ei: “Fili mi, sede et pone caput tuum in sinum meum.” At ille, ut sic posuit, statim dormivit. Ipso autem dormiente, episcopus caput ejus super terram posuit, jussitque populum revertere in domum suam, et ipse cum comitibus suis navim intravit, et Abbanus in illo loco dormiens, solus dimissus est. Interea, elevato velo, et inspirante vento ab aquilone, cœperunt navigare velociter; quidam autem fratres, volentes scire quid servus Dei faceret post dormitionem suam, longe ab eo steterunt respicientes eum; et cum surrexisset de somno, respiciens vidit navim volantem longissime a terrain mari, ita ut vix discerneret quod navis esset vel nubes. Tunc divina dispensatio cor ejus trino amore implevit, id est amore peregrinationis, amore pii magistri sui, atque amore S. Trinitatis. Et tunc intentissime ex profunditate cordis sui ad Deum oravit flectens genua et dicens: “Domine Deus omnipotens, qui in Trinitate permanes et unitate concordiæ, subveniat volenti tibi famulari misericordia tua, qui eduxisti populum tuum per mare rubrum et Jordanem siccis pedibus; cui serviunt omnes creaturæ; et fac quidquid vis facere, sed in nomine tuo atque dilectissimi Filii tui Domini nostri Jesu Christi Sanctique Spiritus intrabo nunc super mare confidens in dono pietatis tuæ.” Hæc et his similia dicens, cucurrit in mare, et dixit: “In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum:” et exivit velocissimo cursu rectoque itinere post navim, non respiciens post tergum, ad dextram nec ad sinistram, sed ante se: et angeli Dei concurrere cum eo per mare videbantur. Prædicti illi fratres videntes hoc precabantur Deum assidue pro eo, glorificantes Dominum, et sic gratias agentes revertebantur nuntiantes coram populo quæ viderunt; et omnes, qui hoc audierunt, Domino gloriam dederunt. Navis itaque in medio maris stetit in loco, in quo fuit, quando sanctus Dei super mare intravit; et inde non exivit, donec ipse ad eam pervenit. Gubernatores siquidem et discipuli episcopi, videntes quod minime nataret navis, hoc indicaverunt episcopo. Tunc repletus episcopus divino spiritu ait eis: “Signate vos, fratres, signaculo crucis Christi; quia modo videbitis magnum miraculum factum a Domino: ecce enim famulus Christi, quem non dimisimus nobiscum intrare in navim, currit super undas, comitantesque eum angeli Dei.” Adhuc episcopo loquente, viderunt eum velocissime venire: alii dicebant quod curreret, alii quod volaret præ velocitate cursus; quia angelica conductione confortabatur. Cum autem pervenit ad navim, valde gaudentes, acceperunt eum ad se in navim: et illico soluta est navis; et postea cum omni serenitate navigaverunt usque ad Britanniam.
ANNOTATA.
a Insula hæc, quæ jacet in parte septentrionali æstuarii seu portus Wexfordiæ (Wexford haven), idem servavit nomen et adhuc dicitur Beg-Erin seu Begery. In S. Ængusii litaniis memoria fit ter quinquagenorum sanctissimorum monachorum, sub disciplina S. Ibari instructorum [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 174.] .
b Hua Kenselaig. Vide annotatum e ad caput I.
CAPUT TERTIUM.
Fabulosus narratus de miraculis Abingdoniæ patratis et regis ac populi conversione.
[Prædicatio S. Ibari coram rege infideli: S. Abbanus accendit candelam suo anhelitu;] Post hæc die quodam perambulantes famuli Dei S. Ibarus et S. Abbanus cum comitibus suis in australi parte Britanniæ pervenerunt ad quandam civitatem gentilem, et deditam idolis. Intrantibus vero illis forum civitatis, mirabantur cives de habitu et loquela eorum. Alii putabant eos phantasmata esse, alii vero homines de terra longinqua. Statim de ipsis ante regem civitatis verbum fuit, et jussit eos ad se adduci. Et cum venissent, rex interrogavit eos unde essent; et quo irent et quæ fuit causa itineris eorum. Tunc promissione completa, qua dicitur: “Linguis loquentur novis;” dixit ei S. Ibarus: “Si genus nostrum quæris, Hibernienses sumus; si ad quem locum pergimus, Romam; si causam, ut ibi Deum omnipotentem oremus, per merita apostolorum, martyrum, confessorum et virginum, qui in illo loco post diabolum superatum ad regnum cæleste migraverunt.” Sed quando rex audivit episcopum dicentem Deum omnipotentem, ait: “Quis est Deus omnipotens?” Tunc episcopus, plenus Dei gratia, de Patre, et Filio, et Spiritu Sancto diligentissime regi prædicavit. Rex iterum ait: “Quid dicitis de diis nostris?” Respondit episcopus dicens: “Non est nisi unus Deus, sed cogit vos diabolus adorare simulacra dæmoniaca, quæ manibus vestris construxistis. Deus autem noster, qui [fecit] cælum et terram, mare et omnia, quæ in eis sunt, super universas creaturas, quas fecit, tonat: et non solum qui hæc viderunt, sed qui in eum credunt, signa magna in nomine ejus faciunt.” Tunc rex ait: “Facite igitur signa in conspectu meo modo vos, quia creditis in eum; et nisi feceritis, ego vos decollari faciam, et canes et volucres comedent corpora vestra.” Ait episcopus: “Et si fecerimus signa in nomine Dei nostri, credes tu in eum?” Promittente rege se crediturum, jussit ei episcopus ut peteret signum. Et rex dixit: “Unus ex vobis, sine igne, suo anhelitu candelam accendat, ut ante me ardeat.” Illa autem hora S. Abbanus lassus a via dormiebat. Accipiente ergo sancto episcopo candelam et non valente eam accendere, appropinquanti sibi de suis dedit; et ipse non valens, simili modo alter ab altero usque ad extremum accipiebat, et candelam non accenderunt. Videntes autem lictores quod non potuissent lucernam accendere, evaginare gladios cœperunt, jubente rege, volentes eos percutere. Tunc dixit episcopus: “Expectate paulisper, quia non nobis hoc donum Deus donavit, sed illi dormienti; quoniam nobis navigantibus ipse suis pedibus super mare ambulavit, et nostra navis eum in medio maris expectavit.” Steterunt autem illi audientes hoc verbum. Expergefactus ergo Abbanus de somno, signans se signaculo sanctæ crucis, ante omnes suo anhelitu candelam accendit. Flamma vero ejus lucidissima erat, et mirum, nullo modo passa candela est extingui, quousque consumpta erat tota. Pagani vero, videntes talia miracula, tremefacti sunt in semetipsis; et Christiani gratias Deo suo dederunt, qui facit mirabilia solus.
[12] [mortuam reginam vitæ restituit: et rex et regina cum tota civitate ad fidem convertuntur.] In diebus illis uxor regis ejusdem gravi morbo torquebatur; et in illo die, quo sancti Dei in civitate, quæ dicitur Abbain-dun a, venerunt, mortua est: et sedente rege pro tribunali et judicante, nesciens adhuc suam uxorem mortuam esse, venit tristis nuncius, et indicavit ei. Statim audiens rex perrexit ad corpus ejus velociter, et flevit amare; et postea, divina inspirante gratia, reversus est ad sanctos Dei cum gemitibus et flebili voce, rogavitque eos, ut in nomine Dei sui uxorem suam a morte suscitarent, promittens se indubitanter credere in Deum illorum et cum illa baptizari. Tunc ait S. Ibarus ei: “Illum, qui candelam ante te hodie accendit suo anhelitu, duc tecum, ut oret pro ea: ei enim Deus dedit tantam gratiam, ut mereatur mortuos suscitare.” Et intrans sanctus Dei domum, in qua erat corpus exanime, salutavit ex evangelico imperio illam, et rogavit ex intimo rogatu ad Dominum, ut ostenderet potentiam suam ad reginam suscitandam, et ut tali testimonio gentiles ad fidem converterentur. Et ipso orante, anima ejus in suum corpus intravit, et statim in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, vir sanctus jussit ut surgeret: et sine mora ad vocem ejus, illa surrexit: atque sanctus eam vivam ante omnes viro suo regi assignavit. Illa vero testificata est, quæa sanctis sunt prædicta vera esse, et clara testimonia de gloria Trinitatis perhibuit. In hora vero illa rex et regina baptizati sunt, et ipsis jubentibus omnes, qui ibi erant, similiter, totaque civitas de errore ad viam veritatis conversi sunt. Ecclesia vero Dei ædificata est, ecclesiasticis viris, a sancto pontifice ordinatis, tradita. Famuli Dei, omnia idola et simulacra ipsius loci habentes in sua potestate, fregerunt et igni tradiderunt.
[13] [Belluam patriam vastantem interimit;] Eodem tempore ferus erat valde venenosus, et incognitus in illis regionibus, in territorio civitatis ipsius, et pene obsedit civitatem, et magnam partem regionis devastavit. Similis quidem forma et fortitudine erat leoni; sed rabies ejus intolerabilior apparuit, quia provincialis exercitus et rex cum militibus suis sæpe contra eum certaverunt, et nihil ei nocere potuerunt, sed ab ipso solo superati sunt; et in diversis tentationibus trecentos homines occidit. Homines vero non volentes sibi resistere, recedebant ab eo: et quocumque vellet ire secure ambulabat, et in propinquo ejusdem civitatis magis habitabat. De hoc illi, qui tunc effecti sunt Christiani, querimoniam fecerunt S. Abbano, ut talem diabolicam pestem in nomine Christi de terra expelleret. Famulus Domini audiens hanc miseriam, cum hominibus, scientibus ubi esset bestia, perrexit: et indicantes ei locum, in quo erat, reversi sunt ab eo timentes, et velocius currentes. Continuo leonalis bestia furens, de sua spelunca exivit in agrum, odorans hominem ibi accedere, et miles Christi inermis contra eum audacter accessit. Erumpens vero bestia in viribus suis, et in omni impetu obviavit servo Dei: et ipse signo crucis e contra signavit dicens: “O diabolica radix, tibi dico in nomine Domini mei Jesu Christi, depone venenum tuum et morere.” Ad hanc vocem ferus in terram cecidit, et expiravit. Homines autem illi valde gavisi sunt, et inde gratias Deo egerunt, atque firmiores in fide erant, glorificantes Deum in sancto ejus.
[14] [bestias populo infestas ligat; et in Hiberniam redit.] Iterum ipsi homines, ad S. Abbanum accedentes, de bestiis habitantibus in stagno quodam ante civitatem eamdem, quæ erant valde venenosæ (quia in tempore eorum, qui tunc vixerunt, centum homines occiderunt; numerus vero pecorum non est præsto,) aliam querimoniam fecerunt dicentes: “Adhuc magnifica nomen Christi ante nos, cui per te credimus, liberando nos ab istis bestiis, quæ manent in stagno illo, et cum ad horam currunt in terram, et homines et pecora occidunt.” Et abiit sanctus cum illis ad stagnum, et solus ante omnes in aquam intravit, et statim asperæ bestiæ cum horridis vultibus festinantes venerunt ad eum, et videntes vultum ejus angelicum, omnes impetum deposuerunt, et mites steterunt ad pedes sancti viri; et jussit eas exire secum in profundo laci, et ibi constituit eis locum ligans eas sic, ut in eo habitarent usque ad finem mundi; et de piscibus laci annonam eis omni die constituit. Et ab illa hora usque in hodiernum diem inde non apparuerunt, et nemini nocuerunt. Sed ex illo loco, in quo sunt ligatæ bestiæ, motus totius stagni adhuc in septimo anno in signum virtutis hujus videtur. Redeunte vero sancto Dei de stagno, populus videns eum incolumem de immenso periculo venisse, Deo gratias egit, glorificans sanctum virum; et gaudens reversus est in civitatem cum ipso. Et post hæc S. Ibarus et S. Abbanus, dimittentes ibi fundatores ecclesiæ, et cultores veræ fidei, acceptaque a populo licentia et benedictione, Romam perrexerunt, et vota sua ibi solventes ad Hiberniam reversi sunt.
ANNOTATUM.
a Addit Colganus: vel Dun Abbain; quod ita in aliquot codicibus repererat. In Salmanticensi codice, ubi passim loco Abbain substituitur Albain, hæc legimus: Quæ Albatun nunc appellatur; quod interpretatur Villa Albani; et quidem dun collis est, domus supra collem, castellum et oppidum [Diefenbach, Origines Europeæ, pag. 324 et seqq.] . Jacet autem Abbend unum, vulgo Abingdon, in Barcheria seu Berkshire, fere inter Oxoniam et Dorcestriam. De universo hoc loco dictum est in Commentario prævio, § III.
CAPUT QUARTUM.
Peregrinationes Romanæ. Diabolus victus.
Tribus vicibus S. Abbanus in peregrinatione pro Christi nomine Romam perrexit a. [S Abbanus tertium Romam peregrinatur; fit patronus navigantium: anni vitæ ejus. Prædicitur ordinandus in presbyterum et abbatem a S. Gregorio M.] Quodam autem die contigit sibi esse in littore maris orans, et vidit ingentem undam de medio maris ad se viam dirigentem, et in altum in modum collis surgentem, et minantem propinquam terram transire. [Hoc sanctus videns periculum, recordatus est verbi Domini dicentis: “Cum audieritis prælia et seditiones, nolite terreri.” Timetur quidem plus quod videtur, quam quod auditur, et terribile periculum fragili naturæ humanæ fuit, videre abyssum tumentem, et non fugere eam: et forte fuit sibi stare contra undosum certamen.] Tunc vir beatus baculum suum sub plantis posuit, et nihil curans de suo periculo, rogavit Christum ne mare terram habitabilem usibus humanis dissiparet. Quid plura? unda præter littus non attigit terram, nec violavit: sed Dei famulum stantem super baculum secum traxit in pelago. Cum autem esset in medio maris, horrida turba dæmonum venit ad eum, clamavitque vocibus horridis, dicens: “Miser homo hora hac miris fluctibus mergeris, et corpus comedent belluæ, et injuriam, quam fecisti nobis convertendo populum gentilem ad Christum, et frangendo simulacra in quibus habitamus, occidendo etiam et ligando bestias, quæ ex nostris insidiis occiderunt homines, modo vindicabimus in te.” Sanctus autem, intente psalmos et divinos hymnos canens, nihil adhuc eis respondit: et circumvallabant eum ex omni parte, minantes ei vitam auferre, et dicentes, quod ipsi adduxerunt eum ad hoc periculum. Tunc sanctus ait eis: “Magnus est Dominus Deus noster, et magna virtus ejus: vos autem nihil virtutis habetis, sed ex insidiis seducitis mundum.” Interea suavissimum carmen auditum est ab angelis, de cælo venientibus et dicentibus: “Mirabilis Deus in sanctis suis: vos autem infernales habitatores a famulo Dei recedite, et ne inquietetis eum, quia vobis nusquam placuit.” Expellentibus vero angelis Dei, recesserunt dæmones. Tunc angelus Domini accessit ad S. Abbanum dicens: “Multis usque in finem mundi navigium tuum hodie proderit, famule Christi;” et sanctus ait: “Quomodo?” Angelus respondit: “In veritate tibi dico, quicumque invocaverit nomen tuum in terris intrans navim et dicens tibi in nomine sanctissimæ Trinitatis:
Curach Abain ar an linn,
Is muinnt earfhionn Abain inn,
de illa navigatione non mergetur, sed incolumis ad terram perveniet.” Ita interpretatur latine, quod angelus scotice dixit sancto: “Navis Abbani super aquas: familia pulchra Abbani in ea b.” Tunc sanctus Deo gratias egit de ista promissione magis, quam ipsum a pelago liberari. Et dixit angelus ad eum: “Per trecentos et septemdecim annos a nativitate tua usque ad obitum tuum vives c, Deo militans, tanto tempore sine crimine: et multa monasteria in honore Domini ædificabis, et patronus multorum eris in die judicii. Hac vice venies Romam, et reverteris ad Hiberniam: et iterum tertia vice venies Romam, et tunc ordinabit te Gregorius, pater apostolicæ sedis, presbyterum et abbatem, et postea reverteris ad Hiberniam, et in multis locis sub tua cura famuli Christi erunt.” Angelo hæc prophetante, ejectus est sanctus de unda in terram: et perveniens Romam, reversus est ad Hiberniam.
[16] [Diabolus specie belluæ marinæ terret virum Dei;] Quadam quoque die S. Ibarus episcopus, sanctus senior Patricius Abbas d, et S. Abbanus in una navi in stagno Garman e navigantes, apparuit monstrum bestiale et incognitum in mari, habens centum capita diversis formis, ducentos oculos et totidem aures; et extendit se usque ad nubes, et aquam de labio eminentioris capitis, quod superabat cætera, alte in nubibus ejiciebat; et fecit ingentes fluctus per totum stagnum, ut pene mergeretur navis. [Quamvis autem dicitur stagnum, dicitur fretum maris maximum, et mundatio marina eo longius manat quotidie in flumen Slane f; quia in stagno Garman fluit Slane, et in eodem loco in pelago vadunt.] Et navigatores videntes tale monstrum, timuerunt valde. Tunc S. Ibarus et S. Patricius surrexerunt, et oraverunt contra diabolicam bestiam. Sanctus autem Abbanus sedens tacuit propter humilitatem. Et tunc divina vox de cælo ait illis: “Non est vestrum orare modo, sed Abbani; in quo per orationem ejus forma diabolica auferetur a vobis, in qua diabolus se finxit, et venit terrere mentes vestras et navim vestram mergere, et socios vestros secum ad infima deducere, ideoque oportet Abbanum modo pro vobis orare, quia virtus ejus semper super aquas proderit; et quod Deus promisit ei stanti super aquas maris, hoc complebitur in eum.” Tunc velociter surgens oravit contra monstrum, signans signaculo crucis Christi: et illico illud, quasi mortuum apparens, cecidit pars in aqua, et pars in terra; et statim sedati sunt fluctus, et stagnum serenum totum apparuit; et navis sanctorum, ipsis Deo gratulantibus, ad optatum portum pervenit. Mirum dictu nihil inventum est de corpore monstri diabolici in aqua vel in terra, vel postquam a sanctis capita ejus numerata sunt: et intenderunt turpitudinem et terribilitatem ejus: et in hoc apparet quod diabolus fuit in tali effigie.
[17] [150 clerici, peregrinantes Romam, accipiunt S. Abbanum in abbatem;] Quodam tempore S. Abbanus vidit tres naves paratas navigare trans mare, et, naulo dato, in unam earum intravit. Et tres naves simul navigabant, atque in his tribus navibus centum quinquaginta clerici erant g, volentes omnes peregrinari: sed unusquisque eorum per se erat, et non habuerunt magistrum. Et ecce venit magna tempestas ad eos, et mare movebatur a profundo ad summum, et oraverunt omnes ad Deum: et Deus, misertus eorum, tempestatem repulit ab eis: et, cum mare serenum esset, retentæ sunt naves in medio mari, et non natabant. Et omnes videntes naves immobiles, turbati mente fleverunt, non dubitantes mortem ibi pati, et nesciebant pro qua causa talia patiebantur. Tunc vox divina ait: “Illis ideo hæc angustia tenuit vos, quia non curastis unum ducem habere, vel esse sub magisterio unius, sed ego dabo vobis pium, et mansuetum ducem, ut Moysen; qui vos de hoc mundo ad regnum cæleste perducet: inter vos ipse est, et vocatur Abbanus.” Ad hanc vocem illi non cognoscentes eum; et ipse non indicans se illis, miserunt sortem in nomine Trinitatis, ut scirent in qua navi ipse fuit; et sors cecidit super navim, in qua erat S. Abbanus; et viderunt angelum stantem super eum, et indicantem ipsum esse Abbanum: statimque centum quinquaginta clerici unanimiter acceperunt eum suum magistrum, et promiserunt Deo monachi esse semper sub eo. Tunc solutæ sunt naves, et prospere ad terram navigaverunt. Sanctus vero Abbanus cum discipulis suis Romam perrexit.
[18] [hospes singulariter honorat S. Abbanum,] Et intrantibus illis Romam, occurrit eis vir bonus, qui consueverat Christi peregrinos in domum suam recipere; et adduxit eos secum ad cellam hospitum; habebatque procuratorem peregrinorum, qui fuit pius et sanctus; et ipse procurator recepit eos gaudens: sed per omnes ad S. Abbanum perrexit, et salutans et adorans eum humiliter, honorificavit eum, ut dignum erat. Et omnes mirantes interrogabant eum dicentes: “Cur honoras eum præ omnibus nobis? Non est vultus ejus multis nostrorum senior, nec vestes eminentiores habet.” Ille respondit: “Testis mihi Deus est, quod angelus Domini mihi eum ostendit, et jussit fieri, quod feci.” Et illi Deo gratias agentes, retulerunt ei quomodo coacti sunt, ut essent discipuli ejus. Interea S. Gregorius papa h S. Abbanum ordinavit presbyterum et abbatem in conspectu sociorum monachorum: et, benedictione accepta, vir Dei cum suis discipulis recessit.
[19] [qui Romæ duces litigantes signo crucis reconciliat.] Sed quod factum est Romæ, sancto recedente, non est prætereundum. Tunc duo duces ad dextram monasterii S. Petri i constituerunt cum magno exercitu præliari. Videns vir sanctus aciem belli et lanceas directas ante se, et unum quemque illorum cominus accedere, de tali opere doluit, et oravit ad Deum pro eis, signans eos signaculo crucis Christi. Quid plura? Statim accepta dilectione pro odio, dimissis armis, omnes osculabantur se invicem, et duces et sui ditati sancta benedictione in vita sua amici fuerunt. Omnes audientes et videntes tale miraculum, Christum glorificaverunt in suis peregrinis.
ANNOTATA.
a In Commentario prævio, num. 9, demonstratum est unam saltem S. Abbani peregrinationemRomanam niti historicis documentis.
b
Vel ex hoc loco patet S. Abbanum nautarum patronum habitum fuisse. Colgani tempore canebatur a mare ingredientibus hic versiculus latinus:
Hæc vehat Abbani tuta carina clientes!
c Trecentos et decem annos habet editio Colgani. Salmanticensis autem codex trecentos et XVII. De ætate S. Abbani dictum est in Commentario prævio, num. 2.
d S. Patricius Senior seu Sen-Patrick simul cum celeberrimo Hiberniæ apostolo vixisse traditur, mortuus inter annum 450 et 460, quadraginta prope annis ante alterum S. Patricium. Lanigan [Eccles. hist. of Ireland, tom. I, pag. 324 et seqq.] contendit unum dumtaxat fuisse S. Patricium, adeoque S. Patricium Seniorem ab homonymo non distingui. Sed quam improbabilis hæc sit opinio ostenderunt Joannes O'Donovan [Annals of Ireland by the four Masters, tom. I, pag. 143.] et Robertus King [Memoir to the hist. of the Primacy of Armagh, pag. 68.] .
e Stagnum Garman seu Gorman, olim vulgo Lochcarman, est ipse portus seu æstuarium Wexfordiæ: quod oppidum fundarunt et nominedonarunt Dani; Carman tamen nondum omnino obsoletum est [Cfr Colganus, Acta, pag. 622; Carlisle, Dictionary of Ireland, V° Wexford.] .
f Rivus ille nunc Slaney dicitur, exigua mutatione. Commune cete proculdubio hoc loco indicatur, sed adjecta rerum mirabilium fictione.
g S. Ængussius in Litaniis, quas paulo supra jam indicavi, cap. XV, eosdem centum quinquaginta clericos commemorat his verbis [Ap. Colganum, Acta, pag. 622.] : Centum quinquaginta Deo consecratos Hibernos, quorum quisque erat veteranus miles, qui in uno comitatu cum S. Abbano, filio Hua-Corbmaic simul peregrinati sunt, invoco in auxilium meum, per Dominum Jesum Christum.
h S. Gregorius Magnus papa sedem S. Petri occupavit ab anno 590 ad 604. Nequaquam probabilis est illa ordinatio, parum insuper conveniens cum rationibus chronologicis.
i Monasterium S. Petri Romanum videtur intelligi, scilicet Vaticanum. Olim enim omnibus majoribus ecclesiis monasterii nomen commune fuit; dein in monte Vaticano circumcirca erant monasteria, quorum unumfacile dictum fuerit S. Petri; demum in charta ineuntis sæculi XI legitur abbas monasterii majoris basilicæ B. Petri apostoli: et quidem vix dubitandum quin olim monachi divinum servitium fecerint in basilica S. Petri Vaticana [Martorelli, Storia del clero Vaticano, opp. tom. V, pag. 15 et seqq.] . Quæ utique sufficiunt ut hic locus comprobetur.
CAPUT QUINTUM.
Monasteria condita in Connactia et Mumonia. Iter in Lageniam.
[S. Abbanus diversa monasteria fundat: S. Becani eximia sanctitas.] Et post hæc vir Dei cum suis fratribus ad Hiberniam pervenit, et multa loca in honorem Domini construxit. In regione Connacthorum (in campo Ce, id est, in campo Trindi a), tria monasteria construxit; quibus constructis et dimissis in eis viris catholicis, ad regionem Mumoniensium perrexit, et in occidentali parte Mumoniæ, id est, in regione Corcaduibhne b construxit monasterium, quod dicitur Ceallachaidh Cherichinis c. Hoc ædificato, dimisit ibi fundatores ecclesiasticos, et prophetavit quod ipse locus a S. Finniano abbate d, qui tunc non fuit natus, nominaretur; et ita factum est. Et postea venit ad confinium Occeozay; et construxit ibi in terra Muscraighi monasterium, quod vocatur Burnech e, et ipse locus a viro Dei sanctissimæ virgini Gobnatæ divino instinctu cum suis omnibus donatus est. Deinde sanctus Dei venit ad terram Hua-Liathain, et ibi cellam, quæ dicitur Ceallcruimthir, prope civitatem Culcollingi f ædificavit: et alios ex discipulis suis ibi dimisit. Et transiens inde in confinio Nandesi, et Nerra muighe, juxta civitatem Briggobhainn g, cellam quæ dicitur scotice Cællna marbhan, id est cella mortuorum, ædificavit. Ibi fidelibus viris manentibus, sanctus vir ad aquilonalem plagam montis Crott, in regione Muscraighi, perrexit: et ibi ad radices ipsius montis magnum et regularissimum monasterium, Cluain-aird Mobhegoc h construxit, et in eadem regione magnum monasterium, quod vocatur Cluain-findglaise i, ædificavit. In prædicto vero loco, id est Cluainaird, vir beatissimus et religiosissimus Becanus in vita mirabili usque ad suum obitum permansit, totumque cursum vitæ in lachrymis et jejuniis triduanis, in oratione assidua, in flectionibus genuum, in lamentationibus manuum, et in vigiliis nocturnis duxit; qui fecit sibi crucem lapideam foris seorsum; et quotidie quamvis esset serenum vel turbidum, frigidum aut calidum, crucifigens se ad illam crucem, totum canebat psalterium: quæ modo crux in magno honore habetur. Omnem seriem vitæ ejus, aut miracula, quæ fecit in nomine Domini, hic non scribimus; quia in Vita ejus scribuntur, sed hoc audacter dicimus quod nullum religiosiorem vel sanctiorem eo audivimus, neque pulchriorem vel regulariorem locum suo monasterio vidimus. Et istud monasterium a multis vocatur Ceall nander, id est cella lachrymarum; eo quod hominibus ibi a Deo pœnitentiales lachrymæ postulantibus per merite beatissimi patris Becani donantur. Sanctus vero Abbanus, constructo monasterio Cluain-findglaise, pertransivit flumen Siur, et in occidentali parte campi Femyn monasterium, quod dicitur Cluain-conbruin, k ædificavit. Eoque ædificato, ad aquilonalem regionem Mumoniæ l perrexit.
[21] [Converso populo Heliæ, S. Abbanus exstruit ecclesiam de Rath-Beccain.] Quæ gens, adhuc incredula erat, et idola adorabat. Contigit vero ut totus populus illius regionis in uno cœtu cum suo duce esset, quando S. Abbanus illuc pervenisset. Tunc sanctus Dei prædicavit eis de regno cælorum, et suadebat illis credere in Deum, et baptizari in nomine ejus. Dux ait ad virum Dei: “Quis est iste Deus? et quid facit hodie?” Vir sanctus respondit: “Deus est conditor cæli et terræ, maris, et omnium quæ in eis sunt, et quod quotidie facit hodie facit, cælum et terram gubernat, et quæ in eis sunt, et omnia sua elementa sibi serviunt, homines et jumenta salvat, et humilia conspicit.” Hæc et his similia sancto dicente, dux tentavit eum, interrogans de longissimo lapide, qui stabat in terra ante se dicens: “Dic mihi veritatem hujus rei, ut sciam si tuus Deus est, sicut narras, vel si es verus ejus servus.” Sanctus ait:“ Ut scias quia ita est, interroga quod vis.” Dux ait: “Ostende nobis quæ pars hujus lapidis major est, in terra, an super terram.” Vir Dei dixit: “Æqualiter constat in terra, et super terram.” Dux vero non credens hoc, sed putans quod sanctus tale verbum dixit, quasi ipsi non potuissent scire qualiter fuit, misit totum populum terram effodere, et inde lapidem educere. Et populus effodit, et cum magno labore et sudore lapidem eduxit; et inventum est, ut vir sanctus dixit. Et tunc mirantes, et uno animo credentes, baptizavit eos famulus Dei Abbanus. Ipsa vero villa, in qua fuerunt, Raith-Becain vocatur, id est, atrium Becani m; eamque et multa alia munera auri et argenti, et aliarum rerum, dux et populus S. Abbano in honorem Domini obtulerunt. Tunc angelus Domini venit ad virum Dei dicens: “Munera horum ne accipias, sed præcipe ut pauperibus ipsi dividant. [Villam vero tene ad usum servorum Dei.” Postea sanctus benedixit illam plebem promittentem sibi servire usque in finem sæculi: ipse est patronus ipsius gentis.
[22] [Cattum venenosum domat et ligat.] Eo tempore in illa regione inaudita bestia, et valde venenosa, et incognita forma erat, id est cattus magnus, ut vitulus anniculus, ignitum caput habens, anhelam igneam, caudam igneam, ingentes dentes, et ungulas longissimas: et de hoc ante omnes quidam subulcus, qui ibi erat, querelam fecit ad sanctum Dei dicens: “O famule Domini, qui plebem a Deo tibi creditam liberasti a cultura diaboli, defende eandem a catto diabolico, qui mortificat plures homines et pecora, et regionem istam devastavit, et milites non possunt ei resistere neque molossi, quia a toto corpore ejus arma vincuntur quasi a lapide: et est modo in via qua tu vis ire.” Vir sanctus respondit: “Scio quia ita est, sicut tu dicis; et scio quia est in via qua volo ire: sed in Christi nomine dico quod ab hac die usque ad finem sæculi nulli nocebit.” Et inde sanctus descendit, jubens catenas sibi adduci; et venit ad ripam fluminis Brosnaigi n: et statim occurrit ei bestia ignifera et formidabilis. Comites vero viri Dei valde erant timentes: solus ipse contra bestiam accessit: bestia autem, ut respexit vultum sancti, quasi domesticus gaudens in adventu domini sui, venit ad eum inclinans se ad pedes ejus. Hoc videntes comites sancti, expulso timore, venerunt ad eum. Sanctus vero apprehendit monstrum, et traxit secum ad lacum propinquum, et ibi cum catenis ligavit; et in septimo anno aliquod signum de eo videtur in ostensione virtutis. Hoc facto, tota regio illa repleta est magna lætitia.]
[23] [Videtur sexus ad ejus intercessionem mutari; monetur proficisci in Lageniam;] Quidam homo senex decrepitus, et dives valde, de nobiliori genere regionis Hele o, non habens filium, nec fratrem, neque nepotem, duxit in senectute uxorem ad quærendum hæredem, et illa peperit ei filiam: quæ ducta est ad S. Abbanum, ut baptizaretur ab eo; et ille pater senex pater suus venit cum ea, et dixit ad B. Abbanum: “O homo Dei audi miseriam meam.” Et narravit sancto omnia, quæ supra diximus. Sanctus ait illi: “Filium habebis.” Ille autem risit dicens: “Mulier nihil pertinet ad me, nec ego ad eam; quia plenus senectute et doloribus sum: ideoque, famule Dei, scito quod femina in mea cura non erit plus.” Sanctus ait: “Mihi hoc placet; sed expecta paulisper, et potestatem Domini videbis.” Tunc vir Dei baptizavit filiam ipsius; sed cum educeretur de lavacro baptismatis, fuit filius p. Et ait sanctus patri ejus: “Ecce filius tuus.” Et ille gaudens multum, et omnes qui erant cum eo, dixit ad sanctum virum: “Ipse et semen suum post se tibi serviet.” Vir sanctus respondit: “Quamdiu ipse et semen suum mihi serviet regnabitur ab eo regnum istius regionis.” Et ita est. Ille homo cum filio suo reversus in domum suam de tali prophetia gaudebat in corde suo. Sanctus vero circuivit regionem illam prædicans, et construens ecclesias: in ipsa siquidem regione ipse volebat vitam suam finire. Sed angelus Domini venit ad eum, dicens: “Propera ad fines Laginiensium, quia prædestinatum est tibi a Domino, ut sis ibi resurrecturus, et ibi in honorem Domini loca ædificabis: [dimitte autem hæc inter istos ædificatores fidei.” Ita siquidem sancto ordinante et benedicente, populo flente et dante sibi licentiam non voluntariam, cœpit ire in viam suam.]
[24] [tyrannus, parans ei insidias baptizatur et fit monachus;] Tunc vir bonus, qui S. Abbanum diligebat, venit ad eum, dicens: “O dilecte Dei, quidam ex regali genere istius terræ adhuc est incredulus, et infidelis, qui est hæres et tyrannicus; qui semper occidit, et rapit, et vivit in latrociniis; qui etiam te quærit interficere, et ipse misit exploratores scire viam tuam, et te expectat in insidiis: ideo, Domine, remane hic per aliquot dies, ut possitis evadere per aliam viam. [Quamvis enim milites tecum irent, incolumis pervenisses in aliam provinciam, timeo si sit cædes virorum in conspectu tuo.]” Tunc sanctus ait ei: “Sis tu benedictus a Domino, quia sermo oris tui prudens est et dulcis; sed hoc dico tibi in Christi nomine, ego novi quæcumque deeo mihi narrasti, sed in eo complebitur prophetia quæ dicit: “Ex lupo efficietur ovis. Filius enim electionis est ipse, quia cor ejus compungetur a Domino, quando me videbit.” Et benedicens viro illi, sanctus perrexit in viam suam. Supradictus vero tyrannus ex insidiis contra virum Dei surrexit, accinctus armis. Videntes autem comites S. Abbani virum armigerum, tyrannum horridissimum in incessu et habitu, cum simili turba militum, valde timuerunt; et unusquisque eorum hinc et inde cœpit se abscondere. Vir autem Dei, fide armatus, intrepidus viam ibat. Illico autem, sicut prophetavit de eo pridem sanctus, ut intendebat in illum sanctum Dei Abbanum, arma sua, quæ in manu gerebat, posuit super terram, et venit humiliter ad Christi famulum, inclinans se ante eum, et rogans cum lachrymis ut eum in fide et moribus instrueret et postea baptizaret. Tunc vir sanctus baptizavit eum cum suis. Et ille vir unicum habebat filium, et adduxit eum, et baptizatus est. Ille siquidem vir habitum sanctum accepit, et mansit cum S. Abbano usque ad obitum suum in conversatione felici, et gesta sanctitatis ejus narrantur. Vir autem sanctus dixit ad eum: “Filius tuus filios et filias generabit, et de semine ejus principes et potentes civitatis meæ erunt, in qua ego ipse de hoc sæculo ad regnum cæleste migrabo” et ita factum est. Ego autem qui Vitam S. Abbani collegi et scripsi sum nepos ipsius filii, quem S. Abbanus baptizavit et de quo prophetavit q.”
[25] [construit S. Abbanus monasterium Kill-Abbain in Lagenia.] Post hæc S. Abbanus cum suis clericis fines Laginiensium intravit, et venit in plebem Huabarchy r, et ipsa plebs honorifice recepit eum, et valde gavisa est in ejus adventu. Et vir sanctus benedixit eam diligenter, et multis diversis languoribus ibi sanatis, et miraculis perpetratis, inde recessit in plebem Huam adhi s, ibique magnum monasterium construxit; et propter honorem ejus in eodem loco civitas ædificata est: et monasterium et civitas uno nomine scotice vocantur Ceallabbain, quod interpretatur latine Cella Abbani.
[26] [Monetur ab angelo proficisci in Hykenselach ubi diversa fundat monasteria.] Peracto jam multo tempore, venit angelus Domini ad S. Abbanum, dicens ei: “Vade ad regionem Huakenselach t, et manebis in loco ubi de cælo audies sonum cymbali post occasum solis in campo Mudhi u, quia ibi migrabis ad regnum cælorum. Sed ex eo loco in aliis locis in eadem regione monasteria et cellas ædificabis; quia multum tempus restat adhuc usque ad obitum tuum, et in eodem loco in honore tuo civitas erit, in qua migrabis ad Dominum.” Et postea S. Abbanus, gratia Dei benedicens civitatem suam Ceallabain, et benedicens populo et clero ejusdem, et constituens viros sanctos ibi manere, et alios secum eligens, iter suum ad fines Huakenselagh direxit. Et angelus Domini ostendit ei locum, sicut prius sibi dicebat. In quo loco S. Abbanus vitam mirabilem duxit, et maxima mirabilia in nomine Domini fecit, et ex eo cellas et monasteria per circuitum ejusdem loci construxit. Magnum siquidem monasterium prope flumen Barwa, quod vocatur Roismictruin, in quo jacet beatus abbas Emenus x; Druimcain Ceallaigh et Camross. y; et alia loca in honore Domini in eadem regione, sicut prædixit sibi angelus Domini, ædificavit. Volumus jam, fratres, dignitati vestræ narrare pauca de miraculis, quæ in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti sanctus Abbanus fecit a tempore, quo civitatem Magharnoide z habitavit usque ad obitum suum.
ANNOTATA.
a In codice Salmanticensi legitur: In campo Ehe, id est in campo Trindi; in Vita hibernica S. Abbani, quam habuit Colganus, Mag-ele dicitur, sive Mag-elle. In comitatu Galviensi (Galway) exstare hunc locum tradit Colganus; et Carlisle in Lexico topographico Hiberniæ, verbis Maghce et Maghele, consentit, secutus Archdallium [Monast. Hibern. pag. 294.] ; qui et ipse Colgani pressit vestigia.Sed Hely Dutton in Descriptione comitatus Galviensis [Survey of the county of Galway, pag. 478 et seqq.] omisit, licet diligenter loca pia recensuerit. Examinent itaque archæologi Hiberni annon potius jaceret Maghce seu Magh-Ce, id est campus Ce, in vicinia logh seu lacus Ce, nunc dictus Lough Key et situs prope oppidum Boyle, ad septentrionem, in comitatu Roscommon. In Connactia Maghce seu Trindi esse positum tradit Lanigan [Eccl. hist. of Ireland, tom. III, pag. 18.] , designatione biographi, sed minus definita quam ut examinari possit.
b Regio Corcaduibne dicta complectebatur fere comitatum Kerriensem (Kerry). Eo enim continebatur Garinish, ut hoc ipso tomo videbitur.
c Loco Ceall-achaidh Cherich-inis edidit Colganus Ceall-achaidh-Conchinn; ad quam lectionem, quæ videtur esse melior, accedit codex Salmanticensis. Archdall [Monast. Hibern. pag. 41.] et post eum Carlisle [Topogr. Dict. of Ireland, V° Killachad-Conchean.] assignant hunc locum comitatui Kerriensi, baroniæ de Corcaguinny; sed simul comitatui Corcagiensi et baroniæ de Imokilly, quod ibi parœcia est nomine Killeagh seu Killeigh [Carlisle, V° Killeagh.] : qua in re eos sequitur Lewisius [Topograph. Diction. of Ireland, V° Killeagh.] . Sed comitatus Corcagiensis non in Mumonia occidentali jacet, sed in orientali; nec quidpiam commune habet cum Corca duibne, ubi hoc asceterium positum fuit. In baronia vero de Corcaguinny locum nullum reperio, cujus nomen accedat ad Ceall-Achaid; sed in baronia Magonihy, quæ etiam Kerriensis comitatus pars est, superest locus dictus Killaha seu Killagh [Carlisle et Lewis, V° Killaha et Killagh.] ; ubi, postquam Angli Hibernia potiti sunt, erectus est prioratus canonicorum regularium et conventus eremitarum S. Augustini; quibus S. Conchennæ monasterium facile obscuratum fuerit. Conchind Cilli achaid inscripta est Martyrologio Tamlactensi ad diem 28 aprilis et Coinchenn de Cael-Achadh in Martyrologio Dungallensi ad 20 augusti. Quæ S. Conchenna diversa est ab homonyma Kill-Slebhensi in Ultonia, die 13 martii celebrata [Colgan, Acta SS. Hiberniæ, pag. 606.] ; sed eadem visa Colgano [Ibid. pag. 607.] ac Conchenna seu Coincheann, filia Ceallach Cualann, quæ anno 738 secundum Quatuor Magistrosdiem obiit [The four Masters, Annals of the kingdom of Ireland, edit. II O'Donovan, tom. I, pag. 341.] . Consentire non ausim, quoniam, quum Ceallach Cuallann filius Gerrtide, regis Lageniæ, fuerit [Ibid. ad an. 713, tom. I, pag. 313.] , minus verisimile est hanc Conchennam in extrema Mumonia degisse. Restat ut, quod decessores in prætermissis ad diem 28 aprilis monuerunt, nos quoque confiteamur, scilicet de S. Conchenna Cill-achadensi nullam aliam superesse memoriam. Severior est Lanigan [Eccl. hist. of Ireland, tom. III, pag. 19.] , quum concedere non vult vocabulo topographico Cill-achaid Conchenn et annuntiatione martyrologica Conchind Cilli-achaid significari eumdem locum Cill-achaid et eamdem personam Conchennam.
d Æstimat Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 622, num. 18. Cfr ibid. pag. 46, et Todd et Reeves, Martyrologium Dungallense, pag. 97.] memorari hoc loco S. Finanum, cognomento Cam, de Kemetigh seu Ceann-Eitigh ad montem Bladma, oriundum de Corca duibna et martyrologiis inscriptum ad diem 7 aprilis. Verum obstare videtur quod Kinnitty (hoc enim nunc vulgare nomen) situm est in comitatu Regis, in provincia Lageniæ, cujus pars non erat Corca duibna. Lanigano [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 19.] tamen non disciplicuit Colgani conjectura. Sed nonne potius intelligiturS. Finnianus, abbas Cluanerardensis, quem S. Abbanus sub annum 460 baptizavit, ut paulo supra narravit biographus?
e Ediderat Colganus Husneach, monens in annotatis rectius eumdem locum in codice Salmanticensi et in utroque Hibernico vocari Boirneac; quod idem est ac Burnech, in Dublinensi codice repertum. S. Gobnata, monialis de vico Boirne, Bairnigh, Boirena seu Burneach, laudatur in martyrologiis hibernicis ad diem 11 februarii. Ex Sanctilogico genealogico [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 315.] , ut ex Vita S. Abbani, expressa a Colgano, novimus Burnech positum fuisse in confinibus regionum Muscragiæ Mutinensis et Eoganathiæ de Loch-lein, (nunc Torc Lake et Lower Lake,) adeoque non multum extra fines comitatus Kerriensis, neque procul a Killaha; de quo in annotato c. Consentiendum itaque Archdallio [Monasticum Hibernicum, pag. 57.] et Lanigano [Eccl. hist. of Ireland, tom. III, pag. 14.] statuentibus Burnech esse præsens Ballyvourney in comitatu Corcagiensi, in baronia Muskerriensi, prope fines comitatu Kerriensis.
f Hua Liathain, Hy-Liathain, Hi-Liathain seu Oletan, cujus pars erat Major insula prope Corcagium et Castle-Lyons seu Caislean-Liathain, jacet in comitatu Corcagiensi ad orientem brumalem [O'Donovan, the four Masters, ad. an. 1579, pag. 1722.] . Ceallcruimthir prope civitatem Culcollingi visa est Colgano [Acta SS. Hib. pag. 622, num. 20.] cella S. Fraechi, qui Cruimhter seu Presbyter agnominari solet et in Dungallensi Martyrologio ad diem 20 decembris dicitur de Cluain Collaing in Muinter Eoluis. Sed Cill Cruimther Fraoich jacebat prope Ath-in-Urcair [Todd et Reeves, Martyrologium Dungallense, pag. XLIII et seq.] , nunc Ardnurcher, in Midia occidentali [O'Donovan, the four Masters, tom. VIII, pag. 6.] , procul a Corcagia. Alio itaque convertamur oportet; et quidem in comitatu Corcagiensi, baronia Fermoy, jacet adhuc ingens pagus, nomine Kilcrumper, detorta utique forma a Kilcrumther. Culcollingi civitas visaest Lanigano [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 20.] eadem ac vicus Kilcully in parochia Desertmore; sed longius distat a Kilcrumper.
g Monasterium Kill namarbhan, quod hic positum dicitur juxta civitatem Brigh gobhann, in aliis codicibus situm traditur in confinio Desiorum et Feramurghe; neque aliud significant distorta verba Nandesi, immo na nDesi, et Nerramuirghe. Desiorum autem finibus concludebatur fere pars occidentalis comitatuum Water fordiensis et Tipperariensis [Cfr Vita S. Declani passim, in Actis SS. tom. III, pag. 18.] . Feramuighe autem seu Fera-muighe feine est regio Corcagiensis comitatus et diœcesis, in qua ecclesia de Tulagh-mhin [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, pag. 148, num. 1.] , nunc Tullaghmaine seu Tullamaine, in comitatu Tipperariensi, baronia Middlethird. Ita ut Kill namarbhan et civitas Brigh gobhann a finibus comitatuum Tipperariensis, Waterfordiensis et Corcagiensis non procul abfuerint. Sed in hac regione, scilicet in baronia Condons et Clongibbons, comitatu Corcagiensi, exstat etiamnum Briggtown, seu Brigoon, quæ nominis forma convenit cum Brigh gobhann [Lanigan, Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 18.] .
h Universus hic locus facile explicatur exhis quæ Joannes O'Donovan ad annum 687 commentatus est super Quatuor Magistros [The four Masters, ad an. 687, pag. 294 et 295.] . Videlicet Cluain-ard erat hoc ipso loco, ubi nunc vetus templum Kilpeacan est et fons S. Becani, ad pedem montis Sliabh Crot, in baronia Clanwilliam, comitatu Tipperariensi in Mumonia, super viam ferream Waterfordiensem et Limericensem. Mobhegoc autem est S. Becanus cum præfixa particula mo, meus, et affixa oc, diminutivi signo; qui S. Becanus calendariis inscriptus legitur ad diem 26 maji et a Quatuor Magistris obiisse traditur anno 687.
i Monasterium de Cluain-Finglaise nomen suum reliquit præsenti parœciæ Clonfinglass, in comitatu Tipperariensi, baronia Clanwilliam, non procul a S. Becani vico. Archdall et Lanigan perperam assignant hanc sedem baroniæ Muskerriensi in comitatu Corcagiensi.
k Fluvius Suir, qui hactenus nomen suum servavit, limes occidentalis erat campi Femyn [Cfr Vita S. Declani, in Actis SS. tom. V Julii, pag. 605. num. 64.] , jacentis in plaga meridionali Casseliæ, comitatu Tipperariensi, ita ut Hynneon (nunc Mullach-Indeona, pars parœciæ Newchapel prope Clonmel [O'Donovan, the four Masters, ad an. 852, pag. 487; Leabhar na g-Ceart, pag. 92.] ,) esset in medio campi Femhyn in aquilonari plaga Desiorum [Vita S. Declani, num. 41, Acta SS. tom. V Julii, pag. 601. Cfr Lanigan, History of Ireland, tom. I, pag. 281 et 282.] . Illic itaque quærendum Cluain-conbruina.
l In editione Colgani dicuntur Helii seu Elii; et partes de Hely leguntur in codice Salmanticensi. Horum nomen adhuc superest in vocabulo Elyogarty; quæ baronia est comitatus Tipperariensis. Hanc incolebant et viciniam Ikerrin, necnon baronias Clonlisk et Ballybritt in comitatu regis [Cfr O'Donovan, the four Masters ad an. 874, pag. 520.] . Fidem ibidem jam ante prædicaverant S. Patricius, S. Kieranus Sagirensis et S. Declanus; ita ut spicas post messores collegerit S. Abbanus.
m Sunt plures S. Becani. Supra annotato h pauca indicavimus de S. Becano Cluainardensi,qui colitur die 26 maji. Recensentur insuper S. Becanus de Kinnsaile, qui die 26 seu 27 februarii kalendariis inscriptus est; S. Becanus eremita, qui in iisdem occurrit ad diem 17 martii; S. Becanus filius Culæ, de Imlech-fiaich, qui die 5 aprilis memoratur. Quis autem Rath-becain patronus fuerit, nemo facile definiet. Carlisle [Topog. diction. of Ireland, V° Rathbeg.] arbitratus est Rath-becain nunc repræsentari vico Rath-beg in comitatu Regis, baronia Clonlisk, quæ partem regionis Eliorum continebat [O'Donovan, the four Masters ad an. 874, pag. 520.] . Goug [Camdeni Britannia, tom. III, pag. 538.] etiam asserit in comitatu Regis vicum fuisse, nomine Rathbeg, monasterio olim insignem; sed accuratius determinare non possum, quem quippe locum in mappis topographicis non reperiam. Rathbeggon in Midia nimium dissitum est.
n Flumen Brosnaigi seu Brosnach hodie dicitur Brusna seu Brosna. Duo autem sunt rivi, major et minor, ambo in comitatu Regis, in Shannon fluvium currentes. Putem designari minorem, qui oritur prope Shinrone, baronia Clonlisk, comitatu Regis; quam baroniam, amplexam adhuc Castletown Ely et KilmurryEly, partem fuisse territorii Eliorum modo diximus. Cattus autem, de quo hoc loco sermo est, videtur felis silvestris fuisse, pro more biographi fabulosis adjunctis deformatus.
o De Heliorum seu Eliorum sede dictum in annotatis l et m.
p Vindicare conatur Colganus hoc prodigium in annotatis, tum Dei omnipotentia adhibita, tum allegatis aliquot hermaphroditorum exemplis, qui prius feminæ visæ sunt, dein viri. Sane exempla plura leguntur in medicorum et physiologorum libris, nec quidquam prodigii habent, quum in hoc consistant quod virilia, prius imo ventre abscondita, deinde emissa palam apparuerint. Verum, quum hæc rara sint, meliori forte auctoritate niti debent quam hujus biographi; nolim tamen inter fabulas amandare.
q Vide quæ diximus de hoc loco in Commentario prævio num. 5.
r Huabarchy seu Ui-Bairrche (perperam edidit Colganus Huathmarchy) sunt posteri Daire Barrach, secundo geniti Cathaeiri Mor, regis universæ Hiberniæ sæculo secundo æræ christianæ. Sedes eorum in baronia de Slewmargy, comitatu Reginæ, et in baroniis Narragh occidentali et orientali atque Naas meridionali [O'Donovan, Leabhar-na-g-Ceart, pag. 212.] .
s Colganas edidit Hua Midhe; sed observavit ad hunc locum in codice Salmanticensi legi Hua Mudhe; in hibernico Tuatha Muidhe; in martyrologiis Hi-Muiredhuigh seu Muiredhaigh: quam genuinam esse nominis formam. Sed neutram bonam esse ostendit Joannes O'Donovan [Ibid. pag. 213 et seqq.] , atque legendum Hua Muighe, Ui Muighe seu O'Muighe, loco Ua m-Buidhe; etenim gentem Ui-Muighe divisam fuisse a Ui-Muiredhaigh flumine Barrowo, ita ut illa esset in ripa occidentali, hæc in orientali; superesse illic ecclesiam Killabban, Killeban seu Killebane in comitatu Reginæ, inter Athy et Carlow, baronia Slewmargue. Monasteriumitaque Ceall-Abbain in Hua-Muighe, atque hoc num. 25 designatum, plane diversum est ab homonymo, numm. 29 et 45 significato, et posito in Midia septentrionali seu in partibus septentrionalibus Lageniæ. Quod posterius in comitatu Louth situm erat, ut ad num. 29 explicabimus. Errant Colganus et Lanigan [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 18.] , quum statuunt monasterium Ceall-Abbain in Hua-Muighe, seu (ut perperam volunt) in Ui-Muiredhaigh, et monasterium Ceall-Abbain in septentrionalibus Lageniæ partibus unum idemque fuisse; contra monasterium Lageniæ septentrionalis et Midiæ septentrionalis duo monasteria fuisse diversa. Sed de his redibit sermo ad numm. 29 et 45.
t Vide annotatum e ad caput I.
u Magh-Mudhi seu Midhi situm fuerit oportet Magharnuidhiæ, siquidem beatus vir illic mortuus sit.
x Loco Barwa edidit Colganus Barbha; in Martyrologio Dungallensi Berbha, nunc Barrow; quod flumen pro ostiis habet Waterfordiensem portum, et Wexfordiensem comitatum separat a Kilkenniensi et Waterfordiensi. In ejus ripa sinistra, super viam quæ inter Wexfordiam et Waterfordiam strata est, jacet florens oppidum New-Ross, a quo paululum distat Old-Ross, ad orientem, in baronia Bantry, comitatu Wexfordiensi. Quem locum Old Ross ajunt [Cfr Lanigan, Eccles. hist. of Ireland, tom. I, pag. 466, et tom. III, pag. 20.] olim dictum fuisse Ros-mac triun seu trieoin et Colgani ævo Rosglas. Sed hoc stare non potest. Roismictruin, (seu quæcumque alia nominis forma retineatur,) in quo jacet beatus Emenus, diversum erat a Ross-Glas; qui posterior locus non longe distabat a Kildaria, spectans ad occidentem: ut in Dungallensi Martyrologio ad diem 22 decembris legitur: Eminus, episcopus de Ross-glas, in Lagenia, in occidentali plaga Kildariæ, in ripa Berbhæ; ita ut Ross-glas manifeste idem sit locus, qui olim Mainister Eimhin, nunc Monasterevan, id est Monasterium Emeni, dictus fuit, positus in comitatu Kildariensi, baronia Ophaly occidentali, sex miliariis anglicis a Kildaria. Contra Roismictruin idem est oppidum, quod hodie New-Ross appellatur, ut tum ex veterum monumentorum memoria, tum ex præsenti hibernico oppidi nomine manifestum est [O'Donovan, the four Masters, ad an. 1394, pag. 731 et seqq.] . S. Emenum circa annum 504 floruisse collegit Eugenius O'Curry [Lectures on the mss. materials of ancient Irish history, pag. 351.] ex genealogicis tabulis; sed integro fere sæculo eum recentiorem facit Lanigan [Eccl. hist. of Ireland, tom. II, pag. 311 et seqq. Cfr Colganus, Trias thaumat. pag. 106 et 217.] , meliorem auctoritatem secutus. Quod autem hoc asceterium a S. Abbano conditum fuisse tradit biographus, auctoritatem accipit hic locus a Vita S. Luani seu Moluani, qualiter edita fuit a Sirino, in Collectaneis sacris Patricii Flemingi, ubi num. 41 traditur [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 350, ann. c.] S. Luanus visitasse S. Eminum abbatem, in regione Kennselach non longe a flumine Berbha in monasterio Rosmac treoin, quod sanctissimus Abbanus fundavit, habitantem.
y Druimcain-Ceallaigh, seu (ut in Salmantici codice legitur) Druimchin-Chellig et Camross erant in eadem regione, in qua Ros-mac triun. Sed propius determinare non ausim. Archdallius [Monasticum hibernicum, pag. 733.] S. Mosacram abbatem fuisse in Camross tradit; sed (ut videtur) non recte [Cfr Colganus, Acta SS. Hib. pag. 454.] .
z Loco Magharnoide edidit Colganus Maghir nenina. Codex Salmanticensis habet Magharnaide; alii Magharnuide. Si fides Carlislio [Topogr. Diction. of Ireland, V° Maghere Nuidhe.] , nunc dicitur Maghere Nuidhe, situm in baronia Shelburne, comitatu Wexfordiensi, prope flumen Barrow, in meridionali plaga Newross, in parochia White Church. Et quidem hinc procul distare non potest; sed in mappis topographicis Hiberniæ hunc vicum illic notatum non reperio.
CAPUT SEXTUM.
Miracula S. Abbani, dum habitaret Magharnuidhiæ.
Quodam die S. Abbanus cum turba multa discipulorum ad flumen Barwa venit, [S. Abbanus habitans in Magharnuidhe, siccis pedibus aquas transit,] et, non inventis vehiculis, steterunt super ripam fluminis. Sanctus autem senior seorsum ad Deum orabat. Tunc, videntibus omnibus, flumen divisum in duas partes, et siccum vadum apparuit: pars superior altius et altius surgebat, et pars inferior quasi sine motu stetit. Hoc videns vir sanctus jussit omnes ire ante se, et, omnibus euntibus siccis pedibus, sanctus senior posterius transivit. Erat autem in comitatu eorum quidam infantulus, qui videns calculos pulcherrimos in profundo, post tergum sancti stetit colligens eos; et nemo vidit eum ibi manentem, quia sanctus jussit omnibus ne post se aspicerent, sed ire viam suam; et ipse tantum sursum ad Deum cæli aspiciebat; et ut pes ejus de vado descendit, illico flumen cucurrit iter suum: in loco vero in quo infans fuit, quando flumen descendit, ibi mansit sub aqua, et nec inde potuit ire. Sanctus vero senior cum discipulis suis viam suam ambulabant. Cum autem puer in nocte quæreretur ad comedendum, non est inventus: omnes enim usque ad ipsam horam putabant eum in comitatu eorum fuisse. Sed omnes dixerunt quod non vidissent eum, postquam in flumen secum descendit. Sanctus senior ait eis: “Ne inquietetis vos de ipso, quia a Deo custoditur; ego crastina die de flumine ante vos eum ducam incolumem.” Vir sanctus reversus mane ad flumen solus in aquam accessit, et inde puerum extraxit incolumem. Puer autem non solum vivus erat, sed etiam vestimenta sua sicca fuerunt: aqua enim non tetigit eum. Ipse vero puer omnibus narrabat quomodo custodiebat et consolabatur eum angelus Domini; et quomodo ab eo prædictum est sibi quod per gratiam S. Abbani defensus est, et quod ipse educeret eum de aqua, et quomodo aqua ad se in illo loco non intravit; et ipse hinc vel inde transire non potuit, donec ipse apprehendit eum. Omnes hoc audientes, Deo gratias egerunt, et suum sanctum Abbanum honoraverunt.
[28] [imperat lupis;] Alio quoque die pastores, custodientes armentum S. Abbani in villa, quam habebat in regione Romani a, volentes ludere, dixerunt ad invicem: Ludamus noset pecora sua et suorum monachorum! S. Abbanus custodiat! Postea pastores jucunde ludebant, nihil curantes de pecoribus. Ludentibus vero pastoribus, lupi irruerunt in armenta: irruentibus autem in eo, sanctus senior sedens in cella inter fratres, alta voce dixit: “Dimittite et custodite.” Fratres audientes hanc vocem, nescientes pro qua causa dixit, interrogabanteum dicentes: “Pater, quid dixisti?” Sanctus ait eis: “Ne asperi modestos occiderent, hoc dixi: sed ab aliis scietis ad quos dixi.” Nemo tamen eorum adhuc quid dixerit ausus est interrogare eum. Divina vero potentia lupi, vocem sancti sedentis in cella sua longe per aëra audientes, non solum pecora dimiserunt; sed eadem usque ad obitum custodiebant. Postea divulgatum est per totam illam regionem quod lupi armentum S. Abbani custodiebant. De hoc in eadem regione in proverbium habetur adhuc, id est, per nomen istius sancti, jurantes dicunt: “Per Abbanum, qui fecit lupos custodire vaccas.” Tunc fratres scientes quod dixit sanctus inter eos, scilicet: “Dimittite et custodite;” Deo gratias egerunt; et videntes prophetiam per suum seniorem esse completam, quæ dixit: “Lupus cum agno habitabit,” quia illi non solum ad boves mites facti sunt, sed ad cætera animalia; et neque unquam necesse fuit ut esset alius pastor cum illis pecoribus, nisi tantum lupi, quamdiu vixerunt. Non mihi minus mirandum esse videtur, quod nullus homo nec ullus canis inventus est, qui noceret illis in vita sua, per gratiam ejusdem viri Dei, quia ipsi suam escam non tetigerunt.
[29] [duo monasteria fundat in Midia;] Alio tempore S. Abbanus suos sanctos sodales habitantes in regione Midhi visitavit; et ipsi audientes in suam patriam eum venisse, valde gavisi sunt, et multi eorum de locis in occursum ejus venerunt. Et S. Abbanus rogatus ab eis ut inter eos ad tempus maneret. Duo enim monasteria in eadem regione fundavit, unum in orientali parte Midhe, quod Ceall-ailbhe vocatur b: quo sancta virgo Segnick sub cura sancti patris Abbani sanctas virgines Deo nutrivit; et alterum in aquilonali parte ejusdem regionis, quod dicitur Ceall-abbain c, in quo maxima a Deo mirabilia patravit. Deinde beatissimum abbatem Finianum visitavit d, a quo honorifice sanctus senior susceptus est; quem quidem Finianum S. Abbanus baptizavit, cum esset infantulus. Ipsi propinantes sibi invicem pocula salutaria divini dogmatis, S. Finianus in suo monasterio mansit; sanctus autem Abbanus ad sua reversus est cum suis.
[30] [prædator punitus; S. Abbanus accipit Finmagh;] Quodam tempore Cormacus, filius Diarmada, rex Hua-Kenselach e, Camross cellam S. Abbani prædavit, volens familiam ejus de ea expellere, et villam ipsam in sua potestate habere. Satellites vero ejus prædantes villam, ipse stetit in platea. Duo siquidem satellites de sancti cunula f magnum vas plenum lacte optimo tulerunt, et posuerunt vectem per aures ejusdem vasis seu ansas, et inter se ad plateam portaverunt; sed cum voluissent illud deponere, nullo modo potuerunt, quia vectis collis eorum adhæsit. Et cum rex et alii hoc vidissent, timuerunt valde, putantes sibi omnibus malum contingere, quia noverunt se sancto Dei injuriam fecisse. Et, inito consilio, rex et omnes sui nuncios miserunt ad S. Abbanum ut veniret ad eos. Et sanctus ex suasione fratrum cum multis perrexit ad regem. Tunc rex inclinavit se ante sanctum, et rogavit eum cum omnibus, ut solveret miseros a ligno, quod cuti eorum pro sua culpa adhæsit, et promiserunt se facturos quodcumque sanctus postea vellet. Et videns quod corda eorum compuncta essent, signavit lignum signo sanctæ crucis, et jussit portantes illud deponere: et statim ad verbum ejus solutus est vectis, et onus deposuerunt. Tunc rex et omnes qui ibi erant, videntes tale miraculum et volentes satisfacere Deo et sancto seniori, non solum suam cellam, sed totum suum oppidum sibi et Deo unanimiter obtulerunt. Illud enim oppidum scotice Fionnmagh vocatur g, quod dicitur latine Lucidus campus; et sanctus senior, videns eos devotissimos esse Deo, ipsam gentem, et semen ejus, et regem, et omnes reges futuros de semine ejus, præter dissipatores ecclesiæ Dei, in æternum diligenter benedixit. Et rex et populus, accepta licentia et benedictione a sancto Dei, eum patronum suum accipientes, cum gaudio reversi sunt ab eo.
[31] [candela divinitus ipsi ministrata ut iter peragat in nocte tenebrosa;] Alio quodam die sanctus senior Abbanus ad monasterium suum cum centum quinquaginta h viris reversus est: sed in die ad monasterium pervenire non potuerunt; quia spatio longo ab eo nox cecidit; et erat illa nox tenebrosa, frigida ac densa nebulis. Illi vero non potentes præ tenebrositate ambulare viam, sedere cœperunt. Juniores siquidem senes suos frigore opprimi timebant, quia nox pluere minabatur. Tunc apparuit angelus Domini de cælo, habens candelam ardentem et lucidam candore auri, et obtulit eam in manu S. Abbani. Sanctus vero tenuit eam in manu, et cum eo omnes viam suam ambulaverunt: et candela ardens in manu viri sancti, non solum illis viam illuminabat, sed magnum spatium in circuitu eorum satis lucidum fuit: et ita cum claro lumine ad civitatem pervenerunt. Cum autem pervenisset ad propinquum civitatis, vir sanctus nuntium misit ut templum sibi aperiretur, volens illam candelam super Dei altare ponere. Stans vero sanctus in choro ante altare et orans, iterum angelus candelam de manu ejus accepit. Tunc sanctus senior, et omnes qui ibi erant, gratias pro suo dono Deo egerunt.
[32] [feræ vicinæ ipsi familiares; angelus cum eo loquitur.] Sanctus iste senior in sylva desertum locum habebat designatum a fratribus; et in diebus constitutis, ibi habitabat, serviens Deo. Inter ipsum locum et suum monasterium Magharnoidhe i, fere plus quam unum milliare constat. Ipse locus vocatur Disert Cheducain k, Cheducae desertum, quia ipse solus de fratribus cum sancto ibi ingredi solebat; ideoque ille locus ex nomine ejus nominatur; quia ibi vitam suam post obitum viri Dei duxit, et in vita curam ipsius loci habuit; et in eodem loco feræ diversæ sylvarum ad virum S. Abbanum veniebant, et nullæ earum venientes vel redeuntes alteri nocebant. Et angeli Dei cum eo ibi loquebantur quippe cum sanctus Dei esset in secreto, angeli Dei veniebant ad eum; quia a die, quo angeli per mare in juventute sua eum duxerunt, angelus Domini in quocumque loco fuisset, quotidie loquebatur cum eo.
[33] [Libellus sub dio relictus a nivibus intactus.] Et quodam die in eodem loco Evangelium foris legebat, et erat liber apertus super lapidem: et rediens die illa ad monasterium, oblitus est librum apertum super lapidem: et illa nocte nix maxima super totam regionem Hiberniæ fluxit: sed tamen gratia Dei donavit sancto, quod nulla gutta nivis super librum, nec super lapidem, nec in atrio in quo ipsi erant cecidit. Mane autem facto, sanctus recordatus est libri: valde doluit de eo et misit nuncios ut portarent eum. Nuncii vero invenientes siccum librum et lapidem, utrumque nive intactos, cum magna velocitate ad virum Dei redierunt, ostendentes librum et narrantes quæ viderant. Tunc S. Abbanus gavisus est, et omnes qui erant cum eo gratias Deo retulerunt.
[34] [S. Braccanum, pene occisum, et latronis manum arefactam curat; fœdus init cum quinque sanctis;] Alio tempore quidam homo nobilis, sed latro de finibus Ossraighi l, venit cum suis satellitibus, et rapuit magnum gregem porcorum, quem S. Abbani monachi habebant. Et ille latro filius sororis S. Braccani abbatis erat, qui regebat monasterium Cluinmanir chuir m. Et sanctus senior Abbanus, rogatus a monachis suis venire post porcos ad fines Ossraighe, visitans B. Braccanum, ab eo honorifice susceptus est. Et S. Braccanus cum S. Abbano perrexit ut rogaret filium sororis ne retineret porcos sanctorum, timens ne forte S. Abbanus eum merito malediceret. Ille vero maleficus homo, ut vidit sanctos ad se venientes, decrevit in corde suo, ut manus sua S. Abbanum occideret: et cum essent ambo sancti sibi comminus, elevavit manum ut sanctum jugularet Abbanum; sed divina potentia manus ejus aversa est; et avunculum suum juxta stantem, sanctum scilicet Braccanum jugulavit; vidensque quod ipsum jugulasset, iterum elevavit manum, ut S. Abbanum percuteret; sed illico manus ejus arefacta est. Sanctus autem Abbanus, videns famulum Christi sanguinem fundentem et pene morientem, valde in corde suo doluit, quod causa sui sanctus Dei occideretur; et accessit ad eum in Deo confidens, et tenuit vulnus manibus suis, et statim sanguis stetit, et, signans vulnus, illico apparuit cicatrix inter manus ejus. In illa hora sanctus effectus est validus et conformatus, quasi nunquam esset vulneratus; ille vero miser homo videns manum arefactam sibi, et avunculum suum sanatum, inclimavit se ante pedes sanctorum, et egit pœnitentiam secundum jussionem sanctorum, statimque manus ejus servata est, et ipse quod rapuit integre restituit. Tunc S. Braccanus et S. Abbanus firmissimam fraternitatem inter se et inter suos monachos venturos usque ad finem mundi fecerunt. Eamdem etiam fraternitatem alia vice cum S. Brandano Moling, et S. Flannano, et S. Munna n et cum aliis multis firmaverunt, et osculantes se invicem ad sua loca reversi sunt.
[35] [muto loquelam restituit;] Alio tempore quidam bonus sacerdos aliquo casu amisit loquelam, effectus est mutus: hunc amici adduxerunt ad S. Abbanum ut eum curaret; et sanctus pomum benedixit, et jussit ut comederet; illico ut comedit loquutus est, et gratias agens Deo psalmos cœpit cantare, et reversus est cum gaudio ad domum suam, offerens seipsum et suum locum, atque omnia, quæ habuit, Deo et S. Abbano concessit.
[36] [mundata lepra;] Quodam tempore leprosus quidam audiens quanta miracula S. Abbanus in nomine Domini faciebat, venit ad eum dicens: “Famule Christi, cui tantam gratiam Deus donavit, ut omnia miracula possibilia tibi sint, rogo ut meam miseriam respicias, et me pietate divina ab ea eripias.” Et ille orans pro eo, signavit eum signo sanctæ crucis: et illico a lepra hospes apparuit. Tunc omnes videntes tale miraculum, gratias Deo egerunt.
[37] [Sanat paralyticum, cæcum, claudum, mutum et surdum;] Quodam tempore cum esset S. Abbanus in campo, qui scotice dicitur Maghna taibhse, latine vero Phantasmatis campus, adductus est ad eum homo paralyticus, qui erat cæcus, et claudus, et mancus, et surdus, et mutus: et rogaverunt amici illius sanctum ut curaret illum, et ille homo nobilis erat. Videns vir sanctus tantam miseriam in uno homine, misericordia motus, et a populo rogatus ut oraret pro eo, respexit ad eum dicens “:Domine mi Jesu Christe, istum paralyticum tua potestate salva, ut omnes, qui eum noverunt, te Deum Patrem omnipotentem cum Filio et Spiritu sancto credant.” Hæc et his similia sancto orante, homo ille ante omnes se circumstantes, ab omnibus suis doloribus sanatus est: et Deum magnificans loquutus est, ambulavit, audivit, vidit, et binas manus habuit, atque totum corpus ejus in pulchritudine versum est. Ipse et omnes, qui ibi erant, Deum laudabant et sanctum ejus Abbanum, per quem Deus in uno homine talia miracula fecit, quia sex miracula in eo, Deo permittente, sanctus patravit, dans lumen cæco, gressum claudo, auditum surdo, loquelam muto, ambas manus manco; et qui venit deformis, formosus recessit.
[38] [duces inter se pugnaturos reconciliat;] Alio die contigit ut duo duces convenirent cum suis exercitibus in uno loco præliari; ipsi enim erant inimici. Ille vero locus, in quo convenerunt, scotice Achdh-uabhair vocatur, quod interpretatur latine Ager superbiæ. Vix vero illis procedentibus et omni ornatu bellico appropinquabant ad alterutrum, ut lanceæ eorum mixtæ essent. Et tunc Abbanus per eundem locum iter agens vidit eos, et dixit “:Domine mi Jesu, tua maxima potentia prohibe illos, ne tanta multitudo in jucunditate diaboli permaneat; ut pacifice recedant tua bonitate, qui, pleni ira, suasione diabolica huc convenerunt.” Ad hanc vocem illi retrotrusi sunt ab invicem, quousque spatium fuit inter eos. Et deinde se non potuerunt movere, donec sanctus Dei pacem fecit inter eos. Et ipsi mirantes quid sibi acciderat, et videntes sanctum ad se venientem, tunc cognoverunt quod ipse miraculum fecit in eis, et cum pacificati essent et soluti sunt, gratulantes Deo et sancto suo ad sua reversi sunt lætantes.
[39] [cæco fabro obtinet lumen quamdiu in ecclesia viri Dei laborat;] Quidam famosus artifex et peritissimus in omni arte lignorum et lapidum erat in Hibernia, nomine Gobbanus. Ipse autem postquam aliis sanctis in superflua artis suæ mercede lumen oculorum amisit, et erat cæcus. Hic vocatus est ad S. Abbanum et dixit ei: “Volo ædificium in honore Dei ædificare, et tu age illud.” Et ille ait: “Quomodo possum agere, cum sim cæcus?” Dixit ei sanctus “:Quamdiu illud operaberis, lumen oculorum habebis, sed tibi postea non promitto.” Et ita factum est, nam ille artifex apud sanctum Dei in lumine suo operatus est, et cum esset illud perfectum, lumen oculorum amisit.
[40] [muto restituit loquelam:] Alio die cum S. Abbanus esset juxta stagnum, quod scotice dicitur Lochna-georr, id est, Stagnum gruum, quidam homo mutus a longe ductus est ad eum ut curaretur ab eo. Vir autem sanctus videns illum ait: “Domine omnipotens, qui bruto asino humanum eloquium tua pietate dedisti, cum necesse fuerat, da homini huic, quem plasmasti, suam loquelam ut magnificetur nomen sanctum in eo.” Et conversus ad hominem, dixit ei: “Dico tibi, o homo, in nomine Domini mei Jesu Christi aperi os tuum et loquere.” Statimque homo ille, aperiens os suum, loquutus est, gratias agens Deo optimo et maximo et magnificans famulum ejus S. Abbanum.
[41] [vaccam reddit fæcundam;] Quodam die pastor armenti S. Abbani loquens cum eo dixit: “Domine, vacca pulchra nimis in armento tuo est, et ipsa per multos annos a nativitate sua usque hodie sterilis est.” Vir autem sanctus benedixit illam, sedens in cella sua, et dixit pastori: “Hoc anno duos vitulos pariet, qui mites et domiti hic manebunt usque ad mortem meam; sed post obitum meum non longe apud vos manebunt.” Et ita factum est secundum vaticinium viri Dei. Sed quid ipsis bobus accidit post mortem viri Dei, postea dicetur.
[42] [impetrat gratiam monachis S. Columbæ et militibus ejus causa occisis.] Alio tempore S. Columba o ad Abbanum venit et ab ipso honorifice susceptus est; et cum colloquerentur, S. Columba dixit ad S. Abbanum: “Ideo ad te venimus, ut Deum ores pro animabus eorum, qui occisi sunt, in bello quod commissum est, nobis suadentibus, pro ecclesiastica causa: et scimus quia Deus eos per tuam orationem adjuvabit: quia novimus quod angelus Domini loquitur tibi quotidie.” S. Abbanus multum rogatus ab eo, ait ei: “Ego cum omni diligentia orabo pro eis ut dignetur Deus facere eis misericordiam.” Postea S. Abbanus ibat ad secretum locum, in quo consueverat Deum orare, et angelus Domini ad sevenire; et ibi cum intentione cordis pro eis ad Deum oravit. Sanctus autem Columba, sciens quod S. Abbanus ad orandum perrexit, ipse post eum exivit, volens videre eum orantem; stetit prospiciens eum occulte. Orante vero S. Abbano, apparuit ei angelus Domini dicens: “Sufficit quod nunc fecisti, Abbane, quia Dominus Deus tuus donavit tibi quod petisti ab eo.” Sanctus ait ei: “Nihil aliud peto modo a Domino Deo meo nisi requiem animabus eorum quorum curam gerit S. Columba.” Angelus dixit: “Requiem habebunt, et ideo missus sum tam cito ad te, quia supra vires corporis tui pro his laborasti.” Et hoc dicens discessit ab eo. Tunc sanctus Deo gratias agens inde ad fratres descendit. Sed S. Columba ad fratres ante eum exivitet narravit eis, quia angelus locutus est ad S. Abbanum, ipso tamen adhuc ad eos non veniente. Et cum venisset, et inter fratres sedisset, dixit eis sanctus Columba: “Dic nobis quid tibi indicatum est a Deo de nostris militibus.” Sanctus autem Abbanus nolens indicare quod angelus sibi locutus fuisset, ait: “Deus miserebitur illis.” S. Columba dixit: “Cur nobis celas, quod angelus Domini locutus est tibi? nam sic et sic loquutus est tecum. Ne mihi, quæso, pater, irascaris, quia ego audivi et vidi hoc.” Tunc omnium fratrum clamor factus est magnus et Deum laudantium et gratias sibi agentium. Tunc S. Abbanus et S. Columba se reficientes salutaribus verbis et se invicem salutantes, S. Columba in osculo pacis viam suam rexit.
[43] [Hic invisit S. Brandanum eumque interrogat de mirabilibus visis in Oceano.] Alio tempore S. Abbanus, postquam reversus est S. Brandanus de navigio suo quærendo terram repromissionis p, volens eum interrogare de mirandis rebus quæ vidit in Oceano, adivit eum. Sanctus autem Brandanus, jubente sibi angelo Dei, in occursum B. Abbani cum magno gaudio venit. Sanctusque Abbanus interrogavit eum omnia, quæ voluit. Et S. Brandanus cuncta mirabilia, quæ inventa sunt in Oceano, ei diligenter narravit: et per aliquot dies una in divinis colloquiis et in angelicis visitationibus permanserunt, et fraternitatem, quam superius diximus, inter se firmaverunt, et post hæc osculantes se invicem, unusquisque ad sua remeavit in pace.
[44] [Occisum vitæ restituit.] Quidam homo nomine Conallus in regione Huakenselach in propinquo monasterii S. Abbani habitabat. Hic vero bonus, et studiosus bonis operibus et eleemosynis erat, et amicus S. Abbani; [nomen quidem ejus loci Seanvhoithard q vocatur, quod latine interpretatur Vetusta casa alta.] Iste homo quadam die incidit in suos inimicos, et ligantes jugulaverunt et occiderunt. Filii vero ejus et pueri corpus mactatum et laniatum in domum suam tulerunt. Uxor vero ejus et filii nuncios miserunt ad sanctum senem Abbanum ut discipuli sui corpus ejus ad se perducerent ad sepeliendum in suo monasterio, quia sic voluit Conallus vivens. Vir autem sanctus audiens quod Conallus occisus esset, nimis doluit in corde suo: et ipse senex et decrepitus cum magna turba ad afferendum corpus perrexit; et cum ad villam pervenissent, uxor illius et filia, et omnis familia magnum ululatum ante virum Dei fecerunt. Et ipse sanctus, videns miseriam illorum, motus misericordia, cum eis flevit dicens: “Cur factum est mihi, Domine, ut vir bonus, et clemens, et factor bonorum operum et eleemosynarum, subitaneam mortem effuso sanguine pateretur?” Tunc jussit omnes tacere, et adivit locum ubi corpus fuit, atque oravit ad Deum ex toto corde suo. Et post orationem conversus ad corpus, ait: “Dico, dico, Conalle, in nomine Domini Jesu Christi surge, et loquere nobiscum; quia Deus animam tuam mihi donavit.” Ad hanc vocem corpus illius motum est, et postea surrexit benedicens omnibus; et ibi sanctus assignavit eum vivum et sanatum coram omnibus a vulneribus suis. Tunc Conallus omnibus narravit, quomodo dæmones contendentes atrociter animam suam, et angeli Dei defendentes eam fortiter, summus angelus desuper venit ad eos dicens: “Istam animam jubet Deus iterum in suo corpore afferri, quia suus famulus sanctus senex Abbanus eam sibi donari a Deo petiit, et omnis familia cæli ad ejus orationem intendit.” Et postea animam (inquit) angeli Dei adduxerunt ad corpus meum, et ecce vivens sum per orationem sancti patris Abbani.” Et tunc Conallus omnia, quæ habuit, id est filias et filios, servos atque ancillas cum sua regione Deo et sancto Abbano obtulit: cujus semen et regio usque in hodiernum diem in servitio monasterii sancti Abbani constant.
ANNOTATA.
a Regio Ronani seu Magh Ronan sita fuerit oportet prope Newross. Nomen forte suum debuit Ronano, filio Bledini, ducis Eliæ, vel homonymo, filio Colmani, regis Lageniæ.
b Midia videtur complexa esse utrumque comitatum Meath (Meath et West-Meath), comitatum Louth et partem aliquam comitatuum adjacentium Monaghan, Armacani et Dunensis. Midia itaque orientalis fere continetur comitatu Meath in Lagenia et confinis est comitatui Dublinensi. Perperam tradit Colganus in ea sitam fuisse ædem nomine Tegh-Sinche, quam incoluerit S. Sineach, de Stirpe Manii, filii Neill, culta die 4 decembris; quam ædem prius dictam fuisse Cillailbe, sed postea prævaluisse S. Sinchæ vocabulum. Meliora tradidit O'Donavan [The four Masters, ad an. 596, pag. 222.] scilicet S. Sincham (in nominativo Sineach) adhucdum in honore esse in Cill-Sinche, nunc Kilshine, prope Navan, in Midia orientali, et in Teach-Sinche, nunc Taughshinny, prope Ballymahon in comitatu Longfordiensi. Quatuor Magistri die 9 novembris anni 596 mortem obiisse tradunt S. Sincham virginem de Cluain-Leththeangadh; quem locum arbitratur Joannes O'Donovan eumdem ac Teagh-Sinche.
c Præsens monasterium de Kill-Abbain, quod in Midia septentrionali positum erat, plane diversum est ab altero ejusdem nominis,quod situm erat in comitatu Reginæ, inter Athy et Carlow, et quod a biographus num. 25 commemoratum est. Sed præsens hoc monasterium idem erat ac monasterium Kill-Abbain in partibus aquilonaribus Lageniæ; de quo sermo fit num. 45. Errat enim Colganus, quum affirmat partem aquilonarem Lageniæ et partem aquilonarem Midiæ esse regiones longe diversas et a se invicem distantes: contra sunt omnino eædem. Et quidem, licet errorem hunc non vitaverit Lanigan [Eccles. hist. of Ireland, tom. III, pag. 18.] , observat tamen in comitatibus Louth et Monaghan, qui in septentrionali Lageniæ plaga jacent, regiunculam fuisse, nomine Hy-Meith seu Ui Meith Mara, a vicinitate maris, nunc O' Meith, decem complexam pagos inter Carlingford et Newry [Cfr O'Donovan, Leabhar na-g-Ceart, pag. 148; Colganus, Trias thaumaturga, pag. 184, num. 16.] , et alteram fere adjacentem, continentem parœcias Tullycorbet, Kilmore et Tehallan, comitatu et baronia Monaghan, dictamque Ui Meith Macha seu Ui Meith Tire dictam, quod Armaco vicinior est aut magis mediterranea [Cfr O'Donovan, loc. cit.] ; sed ne illic sitam fuisse dicamus alteram S. Albani cellam, obstat quod utraque illa Hy-Meith, non Lageniæ, sed Ultoniæ pars fuit. Restat itaque ut Ceall-Abbain quæratur in baroniis Lower Kells, Lower Slane et Morgallion, comitatu Midensi; quæ regio in partibus septentrionalibus Lageniæ simul et Midiæ posita est.
d Vide de hoc loco Commentarium prævium, num. 10.
e De Hua-Kenselach regione dictum in annotatis, lit. e, ad cap. I. Cormacus et Diarmada nomina erant a dynastis hujus pagi usurpata. Sed de hoc Cormaco nihil propius determinari potest. De Camross vide annotatum y ad caput V.
f Cunulam vocat, ait Colganus, vas in quo lac servari et premi solet; quod hibernice cainneoc appellatur. Codex Salmanticensis habet vas magnum lactis.
g Intelligitur Fionnmagh in Fotharta, ubi S. Mosacri cultus florebat. Fothartorum autem gens maxime in comitatibus Carlowiensiet Wexfordiensi consistebat.
h Discipuli vocantur in codice Salmanticensi. Qui centum quinquaginta discipuli visi sunt Colgano Romani et Itali, qui cum B. Abbano in Hiberniam venerunt et de quibus S. Ængussius in libello litaniarum, cap. XVI: Centum quinquaginta alios peregrinos ex Romanis et Italis, qui cum S. Abbano in Hiberniam venerunt, in auxilium meum invoco, per Dominum Jesum Christum. Has advenarum seu peregrinorum litanias, de quibus videndæ sunt Eugenii O'Curry [Lectures on the ms. materials of ancient irish history, pag. 381.] observationes, dabit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 539.] .
i Vide annotatum z ad caput V.
k Edidit Colganus Chenndubhain, in annotatis subjiciens rectius forte fore Cheanandan, ut sit Cheannanus, de quo Martyrologium Tamlactense, Marianus et alii ad 26 martii.
l Ossraighi Ossoriensis diœcesis finibus continebatur, constans fere ex comitatu Kilkenniensi, baronia Superioris Ossoriæ et parte comitatus Regis [Erck, Account of the eccl. establ. in Ireland, pag. 108.] ; sed principes suam ditionem extensam volebant usque ad flumina Siuir et Bearbha, montes Sliabh Bladhma etconfluentem Trium aquarum in Waterford [O'Donovan, Leabhar na-g-Ceart, pag. 18.] .
m In codice Salmanticensi vocatur monasterium Cluain munuir chuir. In Martyrologio Dungallensi venit ad diem 17 septembris S. Bracan, de Ros-tuirc, in Magh-Raighne, in Ossoria; seu de Cluain-iomorchuir; qui S. Bracan diversus est a S. Berchano Cluain-Sostensi, celebri inter Hibernos propheta. In comitatu Regis Cluain-iomorchuir positam fuisse tradit Thomas a Burgo, episcopus Ossoriensis [Hibernia Dominicana, pag. 729, num. 66.] : sed plus (ni fallor) conjectura, quam certa definitione.
n In his Actis edita fuit S. Brendani Vita ad 16 maji, S. Molingi ad diem 17 junii et S. Munnæ ad 21 octobris. S. Flannani autem Acta venient ad 18 decembris. Ex his S. Brendanus, celeberrimus Clonfertensis abbas in comitatu Galviensi, diem obiit anno 576 aut sequenti [O'Donovan, the four Masters, ad an. 576, pag. 209.] ; S. Molingus Luachra,episcopus et auctor templi Ros-broc, nunc Tigh-Moling seu anglice S. Mullin's, in comitatu Carloviensi, anno 696 [Ibid. ad an. 696, pag. 299.] ; S. Munna, qui et Fintanus, abbas Teachmunnensis in comitatu Wexfordiensi, anno 635 [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 332.] ; demum S. Flannanus, primus Killaloensis episcopus in comitatu Clarensi in Mumonia, natus est inter annum 640 et 650, neque multo ante annum 700 floruit [Lanigan, Eccl. hist. of Ireland, tom. III, pag. 148.] . Non potuisse S. Abbanum conversari cum viris, qui annis 696 et 700 mortui sint aut floruerint, manifestum est.
o Placet eumdem locum ex codice Salmanticensi exscribere: Alio etiam tempore centum quinquaginta clerici venerunt ad eum ut pro eis oraret et prædiceret eis de profectu eorum et finis consummatione. Qui devote eos suscipiens pro eis oravit, et prædixit de meritis futuris et locis quibus Deo militarent et resurgerent. At ipsi committentes se sibi tamquam patrono speciali ad propria cum gaudio sunt reversi. Alio quoque tempore S. Columba cum pluribus discipulis venit ad sanctum patrem. Qui cum devotione magna ab eo susciperetur, dixit ei S. Columba: “Ideo ad te nunc venimus ut ores pro animabus illorum qui occisi fuerunt in bello commisso nuper, nobis suadentibus, causa ecclesiæ. Scimus enim quod per tuam orationem Domini misericordiam consequentur. Rogamus etiam quod ab angelo, qui tecum cotidie loquitur, quæras super hoc Dei voluntatem.” Cumque sanctus senior ab eis instantius pulsaretur, respondit: “Propitius sit eis Deus; et ego libenter pro eis orabo.” Accessit ergo vir sanctus ad secretum locum in quo consueverat Dominum orare, et angelum Dei videre et audire. Ubi quum se toto conamine in oratione dedisset, S. Columba, volens sanctum patrem orantem videre et audire quid ei angelus loqueretur, post eum abiit callide observando. Cum ergo S. Albanus sic orasset, ecce angelus Domini dicit ei: “Sufficit, Albane, quod fecisti; quia Deus te petitionem tuam donavit.” Qui respondit: “Tantum nunc petivia Domino requiem illis animabus quarum curam habet S. Columba.” Et angelus: “Requiem habebunt. Et ideo tam cito missus sum ad te, quia super vires corporis tui pro hiis laborasti.” Tunc sanctus, hoc audito, descendit ad fratres. Sed Columba præveniens omnia fratribus enarravit. Tunc S. Columba quam maxime consolatus rediit gratias agens clementiæ creatoris. In editione Colgani rogatur S. Abbanus dumtaxat ut pro S. Columbæ monachis oret, non autem pro militibus occisis; de quibus tamen respondet S. Abbanus: ut ex responso pateat interrogationem, quæ non videretur S. Columbæ satis honorifica, fuisse mutilatam. Porro integer commentarius scribendus esset, si de hac S. Columbæ caritate militum agere placeret. Pauca admodum annotabimus. Qui proxime post S. Columbæ mortem scripserunt, consentiunt omnes beatum virum anno 557 sponte sua, non coactum, Hibernia excessisse ut Pictos ad fidem converteret; sed brevi sparsus est rumor hanc ei pœnam fuisse impositam quod auctor fuerat belli Cubdrebinæ et duorum aliorum. Atque hujus rei hic etiam memoria renovatur: de qua vide V. V. Guilielmus Reeves, in præclaro suo de S. Columba opere [Life of S. Columba, pag. 9 et 247 et seqq.] .
p Ipsa navigatio S. Brendani admitti potest, sed adjuncta inter fabulas referenda [Cfr Lanigan, tom. II, pag. 29; O'Curry, Lectures, pag. 289 et 382.] . Facta est illa navigatio aliquanto ante medium sæculum VI.
q In Vita S. Maidoci [Ap. Colganum, Acta SS. Hib. pag. 211.] , cap. XXVI, legimus: Monasterium quod dicitur Seanbotha juxta radices montis, qui dicitur scotice Suighe Lagen, id est Sessio Laginensium, situm erat in Templeshanbo seu Teampull-Seanbotha in baronia Scarawalsh, comitatu Wexfordiæ. An idem hic locus qui Seanvhoith-ard? Neque negare, neque affirmare ausim. Certe erat in Hy-Kinselach; sed distabat plus viginti milliariis anglicis a S. Abbani monasterio, et Senboithe-Sine a quatuor Magistris dicitur [O'Donovan, the four Masters, ad an. 601, pag. 229.] et a S. Ængussio [Ap. Todd The irish Version of Nennius, pag. 218.] Senbotha Fola.
CAPUT SEPTIMUM.
Obitus et sepultura S. Abbani.
[S. Abbanus, prædicto die mortis, moritur; cum concentu angelorum sepelitur.] In hoc, Fratres carissimi, terminum ponimus miraculis, quæ sanctus pater Abbanus in sua vita fecit. Quamvis enim, quamdiu vixerimus, scriberemus et scrutaremur ejus miracula, non tamen sciremus omnia perficere: quia ipse in longissima sua ætate in nullo die fuit, quo non fecit aliquod dignum ad scribendum. Nunc autem volumus breviter scribere de ejus obitu, et quomodo corpus ejus beatissimum terræ est collocatum. Quodam die, cum appropinquaret sibi tempus migrandi ad Dominum, convocatis ad se aliquibus fratribus diem obitus sui indicavit eis. Præpositus vero sui monasterii, et procurator omnium rerum ejus intus et foris, de civitate Ceall-Abbain ortus fuit, quæ est in regione Aquilonalium Laginiensium, quem primum locum in terra Laginiensium S. Abbanus fundavit: cui soli præposito ipsam horam suæ solutionis patefecit. Tunc ipse præpositus corpus sanctissimum beati furari et perducere ad suam civitatem, si potuisset, decrevit; et nuntios misit ad suam civitatem, ut populus ejus colligeret secum Aquilonales Laginienses; et venirent in occursum ejus in die, et per viam quam nuntius eis indicavit. Et ipsi gaudentes ita fecerunt, sed ipse præpositus boves, quorum superius mentionem fecimus, sub cura sua habuit: sicut prophetavit vir sanctus de eis, antequam nati essent, quasi monachi fuerunt; et nec erat necesse, ut illi ad opus cogerentur, sed ipsi libenter et mitissime venerunt: et sanctus pater et fratres eos diligebant. Et in nocte, qua sanctus pater se migraturum ad cælum prædicavit, præpositus illos duos boves juxta plaustrum in signato loco collocavit, et angeli Dei illa nocte visibiliter virum Dei visitabant. Sciens vero præpositus ex ore viri sancti ipsam horam suæ migrationis, jussit omnes fratres ad sua lectula ire, et requiescere interim, præter amicos suos, quibus propositum suum patefecit. Et egredientibus fratribus paululum requiescere, illico anima pii patris inter choros angelorum ad regna cælestia migravit. Et statim præpositus cum suis amicis corpus ejus sanctum de monasterio abstulerunt, et posuerunt illud in plaustro, illis bobus in eo subjugatis; et ipsi boves, scientes suum onus, congruo cursu viam carpere cum suis comitibus cœperunt. Tunc angelorum exercitus de cælo descendit, canentes dulciter circa corpus, et radii lucis ab eis lucentes viam omnem illuminabant, quasi radii solis orientis vel occidentis cum serenitate: et ita fecerunt toto tempore quousque corpus venerabiliter est humo collocatum. Ductores autem corporis cum illa luce angelica velociter ambulaverunt.
[46] [Corpus ejus a bobus ad diversa simul loca vehitur;] Cum autem fratres post intervallum temporis surrexissent, perrexerunt in locum, in quo patronum suum dimiserunt, et non videntes eum ibi, omnia claustra monasterii scrutatisunt, et non invenerunt. Tunc cognoverunt quod præpositus eum ad suam civitatem perducens evasit. Et, ipsis flentibus et lachrymantibus, et campanis pulsatis, omnis populus civitatis ad se collectus est: et cum esset narratum, conversa est tota civitas in mœrorem. Itaque plus populus et clerus contristati sunt, quod corpus ejus a se ablatum est, quam quod ipse de hac vita migravit, quia se liberandos ab omni malo, et se augendos in omni bono non dubitabant, Deique petitam gratiam juxta reliquias sancti viri obtineri, sicut liberati sunt ab ipso inter eos vivente. Et, inito consilio, plures nuntios in circuitu miserunt, ut venirent sequi patronum suum, et pro ejus recuperatione contenderent. Statimque populus armatus cum fratribus contendere sanctum suum perrexerunt, et postea ad civitatem ubi corpus erat cum impetu magno pervenerunt. Et populus civitatis cum exercitu Aquilonalium Laginiensium ibi convenit, et ipsi multo plures erant, et paratiores Australibus. Sancti vero monachi, clerici, et boni homines et sapientes, qui erant ex utraque parte, videntes maximum esse periculum, jusserunt ambos populos in suo statu expectare, et corpus in medio itineris inter eos collocari, ut considerarent si eos pacificare potuissent. Et ipsi altercantes nullo modo potuerunt perficere pacem; quia exercitus Aquilonalis dicebat: “Iste sanctus civitatem nostram de agro signavit, et nos primum populum in his regionibus accepit, et nos eum nostrum sanctum et patronum in æternum accepimus: prius nos omnes moriemur antequam dimittamus eum a nobis.” Populus autem civitatis Magharnoidhe cum Australibus Laginiensibus ita dicebat: “Iste sanctus a Deo ad nos missus est, et per multos annos apud nos vixit, et monasteria multa et cellas in nostra regione ædificavit, et ipse est noster sanctus et venerabilis pater, qui nostram civitatem similiter construxit, qui post multa miracula apud nos ad Dominum migravit, et per eum semper a Deo nos juvari speramus: et scitote quod nos morti prius omnes trademus, antequam revertamur, eo a nobis absente.” Ad hanc vocem ira principum et militum utrorumque exarsit in furorem. Tunc monachi et clerici, quibus non licebat bellare, seorsim exierunt ululantes et flentes, et fusis lachrymis dicentes: “Heu heu! Domine Deus, cur concedis maximam cædem virorum circa corpus famuli tui, qui in sua vita multa bella prohibuit?” Armati autem exercitus iracunde ad invicem appropinquabant festinantes contendere acriter circa corpus. Et magnum miraculum tunc a Deo per merita sancti sui patratum est. Ecce enim velociter duo boves cum plaustro et corpore ad populum Aquilonalem perrexerunt, et duo boves ejusdem coloris et magnitudinis cum simili plaustro et corpore ad populum Australem venerunt. Tunc sancti, qui erant ex utraque parte, gratias agentes, et sanctum suum magnificantes, in maxima lætitia cum magno honore ad suas civitates venerunt a. Et omnes male habentes variis languoribus in civitatibus adducti sunt ad reliquias et sanabantur omnes. Ipsæque reliquiæ cum debito honore in hymnis et laudibus post missarum solemnia sepultæ sunt honorifice.
[47] [qui boves miraculose disparent.] Ipsi vero boves, qui reliquias portabant ad sepulchra Domini sui, per homines exierunt, et recte tribus vicibus illa circuierunt, et postea mugientes per civitatem ad rivos propinquos cucurrerunt, et multi de civitatibus sequuti sunt eos volentes videre quid illi acturi essent. Boves vero ante omnes in vada rivorum intraverunt; sed inde nunquam hominibus apparuerunt: et dicuntur illa vada scotice singulariter Ath dain Cheilt, id est Vada boum se abscondentium. Tunc notum est quod sanctus de eis vivens dixit: “Non longe post obitum meum apud vos manebunt.” Apud reliquias S. Abbani magna et mirabilia miracula quotidie, sicut ipse fecit in vita sua, patrantur. Sanctus igitur Abbanus, post multos conversos de gentilitate ad fidem et baptizatos, post ecclesias fundatas, post cæcos illuminatos, post leprosos mundatos, post surdos et claudos sanatos, post mortuos suscitatos, post omnes morbos adjutos, VI kal. novembris inter choros angelorum ad regna cælestia migravit; ad quod regnum precibus istius sancti perducat nos Deus. Amen.
ANNOTATUM.
a Vide Commentarium prævium, num. 1.
DE SS. IA ET BREACA VIRGINIBUS EORUMQUE COMITIBUS UNI, SININO, ELWINO, MARUANO, GERMOCHO, CREWENNA, HELENA, THECLA SEU ETHA, GWITHIAN ET GWINNEAR SEU WYMERO, IN CORNUBIA BRITANNICA
MEDIO CIRCITER SÆCULO VI.
SYLLOGE
Ia, in Cornubia Britannica (S.)
Breaca, in Cornubia Britannica (S.)
Uni, in Cornubia Britannica (S.)
Sininus, in Cornubia Britannica (S.)
Elwinus, in Cornubia Britannica (S.)
Marnanus, in Cornubia Britannica (S.)
Germocchus, in Cornubia Britannica (S.)
Crewenna, in Cornubia Britannica (S.)
Helena, in Cornubia Britannica (S.)
Tecla seu Etha, in Cornubia Britannica (S.)
Gwithean, in Cornubia Britannica (S.)
Gwinnear seu Wymerus, in Cornubia Britannica (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. SS. Iæ, Breacæ et comitum patria Hibernia. Adventus in Cornubiam. Præcipua eorum gesta. Ecclesiæ eorum nomine insignitæ.
Cornubia et Wallia, montuosæ Britanniæ Majoris regiones, quæ ad occasum spectant, hoc sibi quasi proprium habent, [Recentiores conatus de SS. Walliæ et Cornubiæ, licet pleraque monumenta perierint.] quod pleræque parochiæ sanctos olim coluerunt patronos, non extraneos, sed indigetes, aut certe Hibernos, qui ibidem fidem christianam docuerant aut genuinam adversus Deum observaverant pietatem. Nunc plerumque eorum ædes sacræ aliaque monumenta perierunt aut tribulis muscoque operta sunt; perseverat tamen eorum memoria apud plebem; et quidem alii post alios exsurgunt inter Protestantes eruditos meliores pristinæ religionis æstimatores, quibus non placeat omnino oblivisci præclaros viros, divini verbi in Britannia satores aut certe christianæ sanctimoniæ perfectissima exempla: adeoque triginta abhinc annis egregiam in hac parte operam posuit Rice Rees, ecclesiæ Anglicanæ minister [An Essay on the Welsh Saints, London 1836.] , et quinque abhinc annis anonymus Oxfordiensis [The Calendar of the Anglican Church illustrated. Oxford, 1861.] , ille ut sanctorum Walliæ merita ab oblivione vindicaret, hic ut Cornubiæ cælitum nomina paulo melius colligeret quam dimidio abhinc sæculo fecit Lyson [Cornwal, pag. XXXIII et seqq.] . Ardua profecto tentamina, quum Vitæ aliaque monumenta, quæ tribus abhinc sæculis adhuc exstabant, nunc perdita esse videantur, odio potius quorumdam antiquæ pietatis, quam communi neglectu et socordia. Certe, (ut in solis sanctis, de quibus nunc agendum mihi est, consistam), quum Lelandus medio sæculo XVI Cornubiam aliasque multas Britanniæ partes peragravit, conservabantur adhuc SS. Breacæ, Elwini, Iæ et Wymeri seu Womeri Vitæ; sed nunc nulla amplius earum reperta fuerunt exemplaria a Thoma Duffus Hardy aut certe nulla ab eo fuerunt recensita in egregio suo Catalogo documentorum de rebus Majoris Britanniæ et Hiberniæ [Descr. Catalogue of materials relating to the history of great Britain and Ireland; cfr tom. I, part. II, 681 et seqq.] ; cui catalogo omnia, quæ ei de sanctis Angliæ et Hiberniæ innotuerunt monumenta, solertissime inscripsit.
[2] [Memoriæ de SS. Ia, Breaca et sociis servatæ a Lelandio.] Lelandio itaque referamus gratiam quod, quum illas Vitas manibus volvit, nonnulla inde excerpsit, per quæ veniamus in aliqualem S. Iæ et sociorum notitiam. Loquens itaque de oppido S. Iæ, quod nunc S. Ives vulgo nuncupatur, hæc tradidit [Itinerary of John Leland, the antiquary, published by J. Hearne, edit. tert. Oxfordiæ, 1760, tom. III, pag. 21.] : Templum parœciale patronam habet S. Iam, filiam nobilis viri ex Hibernia et discipulam S. Barricii. Ia et Elwinus cum pluribus aliis venerunt in Cornubiam et appulerunt ad Pendinas; qui locus est peninsula et saxea rupes, super quam nunc exsurgit oppidum S. Iæ (S. Iës). Dinan aliquis, unus ex Cornubiæ magnatibus, condidit templum in Pendinas rogatu Iæ, ut in Legenda S. Iæ scriptum est. Antea vero hæc ex Vita S. Breacæ tradiderat [Ibid. pag. 15.] : Barricius socius Patricii, ut legitur in Vita S. Wymeri. Breaca nata in partibus Lageniæ et Ultoniæ. Campus Breacæ in Hibernia, in quo Brigida oratorium construxit et postea monasterium: in quo fuit et S. Breaca. Breaca venit in Cornubiam, comitata multis sanctis; inter quos fuerunt Sininus abbas, qui Romæ cum Patricio fuit, Maruanus monachus, Germocchus rex, Elwen, Crewenna, Helena, Tecla. (Omittitur Tecla in exemplaribus B et G. Itinerarii.) Breaca appulit sub Revyer cum suis, quorum partem occidit Tewder. Breaca venit ad Pencair. Breaca venit ad Trenewith. Breaca ædificavit ecclesiam in Trenewith et Talmeneth, ut legitur in Vita S. Elwini.
[3] [Dies, quibus olim culti fuerunt, hactenus incerti.] Cohærent itaque inter se hæc omnia nomina; atque omnes illi sancti ex eorum sunt numero, qui, Hibernia patria relicta, venerunt in Cornubiam, eam virtutum suarum exemplo illustraturi [Cressy, the Church History of Brittany, lib. IX, cap. 19, pag. 194, et lib. XI, cap. 19, pag. 244.] , et quos Cornubii non minori veneratione quam suos populares prosecuti sunt; ita ut Camdenus [Britannia, edit. Blaeu, pag. 89.] non dubitaverit scribere: Sanctos Hibernicos et indigites suos hæc gens ut tutelares ita semper suspexit, ut omnia fere oppida illis consecraverit. Non male itaque Richardus Challoner, qui prius ad hanc diem in Martyrologio suo Anglicano solam S. Iam annuntiaverat, deinde in supplemento [Memorial of ancient British piety, supp. pag. 27.] ei sociavit S. Breacam virginem, S. Sininum abbatem, S. Maruanum monachum, S. Crewennam, S. Helenam, S. Teclam et S. Germochum; qui omnes eodem fere tempore ex Hibernia in Cornubiam venerint. Arbitror Challonero S. Iam prius non fuisse notam nisi ex Camdeno; quam pro suis institutis [Memorial, pag. 7.] ad diem 27 octobris, quæ fere vacua erat, retulerit; postea vero ab eo visos fuisse Lelandii seu Hearnii libros, atque inde in appendicem ab eo fuisse regesta reliqua nomina: ita ut nulla plane auctoritate S. Iæ et sociorum memoriam die 27 octobris consignaverit. Eum tamen secutus est, quem supra laudabam, anonymus Oxoniensis [Calendar of the anglican Church, pag. 248.] ; verumtamen S. Breacam die 4 junii olim fuisse cultam intellexit aliunde [Ibid. pag. 197.] . Quocirca, si breviter de illis sanctis hodie agamus, hac maxime ratione eo inducti sumus quod, quum decessores nostros latuerint, melius est Chalonneri vestigia premere quam eos in opere nostro omnino præterire.
[4] [Res S. Iæ ejusque fratris S. Uni;] Porro postquam in Cornubiam venerunt illi sancti, sedem sibi elegerunt in ultimo peninsulæ recessu. Pendinas scilicet, ubi S. Ia templum exstruendum curavit, jacet ad ingressum sinus maritimi Hiberniæ obversi; qui sinus non secus ac oppidum a sancta virgine nomen sumpsit et dictus est S. Ia, S. Hya, S. Eye, et Porth-Ia. Medio sæculo XVI S. Iës dicebatur adhuc oppidum; nunc perperam S. Ives appellatur; quod S. Ivonis nomen est, alteri oppido comitatus Huntingdoniensis inditum. Dinan, qui S. Iæ rogatu templum fecit, nobilissimæ familiæ Cornubiensi Dinan, Dinam, Cardinan seu Denham, nomen suum communicavit [Lyson, Cornwall, pag. LXXIX.] . In hoc autem templo conditum fuisse S. Iæ corpus refert ex Guilielmi Worcestriensis Itinerario Lyson [Ibid. pag. 147.] . Cessaverit aliquandiu necesse est hoc templum; quod enim hodie S. Iæ nomen gerit, ædificatum est tamquam capella a vicina parochia Lelant dependens, vi bullæ Alexandri papæ V, anno 1410 datæ; et die 3 februarii anni 1434 ab episcopo Excestriensi dedicatum est [Ibid. pag. 150 et 151, ex Hickii mss.] . S. Iæ ætas cognoscitur ex magistri ævo. Quum enim S. Barricius, cujus discipula fuisse traditur, socius fuisse legatur S. Patricii, anno 492 ad superos translati, hinc verisimile fit S. Iam medio circiter sæculo VI diem obiisse. S. Uni seu Uny frater fuisse dicitur S. Iæ [Ibid. pag. XXXIV.] , et patronus parœciæ Lelant et oppidi Redruth; quæ posterior præcipua fere est universi promontorii parœcia [Ibid. pag. 277, et Calendar of the anglican Church, pag. 290.] .
[5] [item S. Breacæ in Hibernia;] De S. Breaca paulo plura novimus. Nata est in partibus Lageniæ et Ultoniæ, id est in illa Hiberniæ regione, quæ comitatus Cavan, Midiæ et Louth in Lagenia et comitatus Fermanagh, Monaghan, Armagh et Down in Ultonia complectitur; verisimillime autem in Bregia seu Magh Breagh in Midia Orientali, inter rivos Liffey et Boyne, cujus tamen campi limites aut varii fuerunt aut hactenus non accurate definiti [Cfr O'Donovan, the Book of rights, pag. 11; the four Masters, ad an. 226, pag. 111.] . Illic certe vitam monasticam iniit in cœnobio, quod S. Brigida condiderat et ad quod, ex Ultonia veniens, declinavit, ut in quarta ejus Vita, lib. II, cap. VI, num. 29, refertur [Acta SS. tom. I Februarii, pag. 164.] : Et venit ad campum Breagh in regione Midiæ, et cum ibi habitaret in quadam cella, etc.; quæ quidem cella videtur esse hæc ipsa, quam Dei famula, sacrum velum accipiens, omnium primam dedicaverat [Ibid. pag. 120, num. 16; cfr pag. 106, num. 36.] . Quum autem in plerisque institutis monasticis lex de stabili domicilio tunc nondum vigeret, minime autem in Hibernia, in Cornubiam venit S. Breaca cum magno sanctorum virorum et feminarum comitatu.
[6] [item S. Sinini, socii S. Patricii in itinere Romano;] Ex hoc erat S. Sininus abbas, qui Romæ cum S. Patricio fuit. Voluerunt nonnulli recentiores [Cfr R. King, Primer of the Church history of Ireland, tom. I, pag. 30.] . S. Patricium Romæ numquam versatum fuisse; quo fieret ut ne ipse S. Sininus eo perrexisse habendus foret: sed non feliciores in hac adornanda fuerunt sparta [Moran, Essais on the origin, doctrines and discipline of the early Irish Church, pag. 19 et seqq.] , quam alii in demonstrando ipsum S. Petrum apostolum numquam Romam accessisse. Quibus omissis, juxta Usserii, archiepiscopi protestantis Armachani, computum [Britannicarum eccles. antiquitates, pag. 412 et seqq.] Romam primo ivit S. Patricius anno 402, secundo anno 432 et tertio anno 462; sed primum iter negligit Lanigan; secundum anno 431 illigat; et tertium omnino diffitetur [Eccles. hist. of Ireland, tom. I, pag. 319 et seqq.] , Jocelini auctoritate contempta. Cæterum hoc unum iter, quod S. Patricius anno 431 aut sequenti instituit, huc pertinere videtur. In quo itinere socium habuit presbyterum, assignatum sibi a S. Germano Antissiodorensi, nomine Segitium seu Segetium, a Jocelino dictum Sergecium, a Ninio Segerum et a Probo Regirum [Cfr Usserius, op. cit. pag. 436.] . Quem equidem non ausim dicere eumdem esse ac S. Sininum; maxime quoniam memoria superest præter Segetium alios fuisse beato viro in itinere Romano comites [Cfr Lanigan, tom. I, pag. 195.] . Quidquid id est, S. Sininus nomen suum communicavit vico cuidam plebis S. Burianæ, a Lysone [Cornwall, pag. 282 et 359.] Sennen dicto, a Carlislio [Topographical dictionary of England, V° Senan (St.)] St. Senan. Distat a S. Iæ oppido milliariis fere tredecim et a Penzance decem, in extrema plaga occidentali Cornubiæ. S. Senanum hunc eumdem arbitratus est Colganus [Trias thaumaturga, pag. 229.] ac S. Sannanum diaconum, fratrem S. Patricii; sed non viderat præstantissimus Hibernus hagiographus S. Breacæ Acta, in quibus socius dumtaxat dicitur Romani itineris.
[7] [item S. Maruani monachi, S. Germochi ex regio sanguine et S. Elwini.] Secundus comes erat S. Maruanus monachus, qui nomen suum communicavit vico St. Maruani, vulgo St. Moran, St. Merran seu St. Merryn, tres fere leucas distanti a Padstow, ad occasum brumalem [Lyson, Cornwall, pag. 225 et 226.] . Tertius socius erat S. Germochus rex seu potius ex regio genere; qui nomen suum dedit vico St. Germoch, St. Germoe seu St. Germowe, qui quasi pars est parœciæ S. Breacæ, et tribus milliariis a Monte S. Michaelis distat ad orientem brumalem. Medio sæculo XVI vidit ibidem adhuc in templo sancti viri sepulcrum Lelandus [Itinerary, pag. 16.] ; item ejus cathedram in cœmeterio ejusque fontem paulo extra hujus ambitum. Qui fons et sepulcrum, ait Whitaker, scriptor protestanticus [Ap. James Yeowell, Chronicles of the ancient British Church anterior to the Saxon era, London, 1847, pag. 138.] , nunc sunt perdita, neglecta et oblivioni data per frigidam protestantismi philosophiam erga sanctos et per stupidam considerationem Germochum fuisse veterem papistam. Cathedra adhuc exstat in parte septentrionali cœmeterii; quæ cathedra ex saxis exstructa est, divisa per columnas saxeas in tres partes [Lyson, Cornwall, pag. CCXXIX.] . Capellam S. Germoch Guilielmus, comes Glocestriensis, dedit prioratui S. Jacobi Bristoliensi, confirmante donationem Henrico rege II [Monasticum Anglicanum novum, tom. IV, pag. 335.] . S. Elwinus seu Elwen, nunc vulgo St. Allen, Allan et Alleyn, cujus Vitam medio sæculo XVI legit Lelandus, templum, in quo olim jacebat corpus et quod hactenus ejus nomen servavit, simul cum cognomine parochia, in hundreda de Powder habet [Lyson, Cornwall, pag. 12. Cfr. pag. XXXIV.] . Ejus memoriam recensent Chalonner et anonymus Oxoniensis ad 22 februarii.
[8] [item SS. Crewennæ, Ethæ, Helenæ, Levinæ, Burianæ, Dellyn seu Dillower, S. Gwithian et S. Gwinear seu Wymeri.] Tres quoque socias secum duxit S. Breaca; ex quibus S. Crewenna, quæ et Crevenna et Crowenna, nomen suum communicavit vico et ædi sacræ de Crowan [Ibid. pag. 72. Cfr the Calendar of the Anglican Church, pag. 214.] . De SS. Helena et Tecla nihil reperio; sed non dubito quin loco S. Teclæ legenda sit S. Tetha seu potius S. Etha: nam, quod in Galliis, Hispania et Italia sæpe factum est ut litera, qua vocabulum sant desinit, cum sequenti nomine (si a vocali inciperet) conjungeretur, hoc quoque in Britannia vicinisque regionibus factum esse deprehenditur [Cfr Todd, the Book of obits and Martyrology etc. pag. LXXX et seqq. Lyson, Cornwall, pag. XXIX, in S. Ewe seu St. Tue.] . Hanc S. Etham, quæ et Teath et Theha, commemorat Chalonnerus [Memorial of ancient British piety, pag. 126.] ad diem 6 septembris; quod exemplum secutus est anonymus Oxoniensis [Calendar of the anglican Church, pag. 288.] . Parœcia S. Teath jacet in hundreda de Trigg atque olim duos habebat præbendarios [Monasticum Anglicanum novum, tom. VI, 1449; Lyson; Cornwall, pag. 302.] . Inter S. Breacæ socios refert quoque Jacobus Yeowell S. Levinam, vulgo St. Levan, a Saxonibus occisam, dum mediterranea visitaret; cujus oratorii, fontis et baptisterii rudera adhuc conspiciuntur prope Land's End seu S. Iæ oppidum. Verum si S. Levan eadem sit quæ S. Levina seu Lewina, putem ego eamdem esse de qua dixerunt decessores nostri ad diem 24 julii et cujus reliquiæ, olim prope Lewes asservatæ, sæculo XI furto Bergas S. Winoci in Flandriam asportatæ sunt. S. Burianam, cujus ædes in vicinia quoque exstat, eidem comitatui annumerant Lyson [Cornwall, pag. 48.] et Yeowell [Chronicles etc. pag. 140.] ; nil obstat; sed de ea dictum est in opere nostro ad diem 29 maji. In S. Burianæ parœcia ad maris littus exstat oratorium aut certe rudera ædis S. Dellyn [Ibid. pag. cit.] ; quem S. Loy seu Dillower appellat Lyson [Cornwall, pag. 49.] . His etiam accensetur S. Gwythian martyr, qui et Gwithian, Gothian et Guivian, qui nomen suum dedit parœciæ et templo, positis in ripa septentrionali sinus maritimi S. Iæ [Ibid. pag. 129.] . Commemorare demum lubet S. Gwinnear, cujus templum parœciale in iisdem exsurgit partibus. Vocatur etiam Wynnear, Gwimear, Wymer et Womer [Ibid. pag. 128.] ; ille ipse est, cujus Vitam illic legit Lelandus. Sed non audeo plura quærere, quippe qui timeam ne omnes fere sancti, qui in hoc coluntur promontorio, mihi recensendi sint, tamquam socii SS. Iæ et Breacæ.
[9] [S. Breacæ adventus in Cornubiam; ecclesiæ ab ea appellatæ.] Cum illis itaque aliisque comitibus appulit S. Breaca prope Revyer, ad ostia rivi Hayle [Ibid. pag. 266.] , in parte septentrionali sinus maritimi S. Iæ. (Vicus autem Revyer, seu Rivier aut Riovier, dicitur etiam Cayle-Castle.) Partem occidit Tewder, proculdubio vir præpotens: ex quorum martyrum numero fuit S. Gwythian [Kalendar of the angl. Church, pag. 243.] . In colle adjacebat Pencair, quo se contulit S. Breaca. Inde meridiem versus profecta est venitque in Trenewith atque inde in Talmeneth. De quibus locis hæc memoriæ servavit Lelandus. Trenewith, inquit [Itinerary, tom III, pag. 16.] , parum distat ab ecclesia parochiali de Pembro… Talmeneth mansum in [Pembro] Cairdine, antiqua sedes Cowlingorum, ubi nunc Guilielmus Godolcan habitat. Carne Godolcan est in summo colle, ubi erat fossa atque ædificium et præcipua sedes Godolcanorum. Apparet adhuc fossa et multi lapides hinc nuper delati. Distat a Monte S. Michaelis (parva insula prope Penzance et Marazion) tribus milliariis, ad orientem æstivum. Cair Kenin, alias Gonyn et Conin, exstabat in colle de Pencair. Ex quibus liquet non intelligi Trenewith, longe ad septentrionem dimotum, positumque in parochia Tintagell, in littore maris [Lyson, pag. 306.] ; sed alterum Trenewith situm in parte septentrionali parœciæ Crowan. Crowan autem et Breage, de qua mox, videntur partes fuisse parœciæ de Pemburgo * [Ibid. pag. XXVIII.] , cujus sæpius meminit Lelandus. Mansio Godolcanorum seu Godolphinorum in mappis topographicis adhuc designatur [Ibid. pag. 40 et seqq.] et Cowlingorum sedes etiam in parochia de Crowan erat [Ibid. pag. CXXXI.] . Cardine nunc Kerthen vocatur [Ibid. pag. 72.] . In Trenewith et Talmeneth ecclesiam ædificavit S. Breaca, ut in Vita S. Elwini legit Lelandus. Breage seu St. Breage, quæ parochia ad meridiem adjacet, ab ea quoque nomen accepit; nisi sit ipse locus Trenewith; similiter S. Breock, quæ parochia inde multum ad septentrionem distat, in hundreda de Pyder posita est. Utra esset olim penes abbatiam Cisterciensem de Hayles, in agro Glocestriensi, definire non ausim; sed alterutram partem fuisse ejus dotis, constat ex Computo ministrorum regis Henrici VIII [Monasticum Anglicanum novum, tom. V, pag. 689.] . Lezant, decem milliariis a Tavistockio distans, et Lanlivery in hundreda de Powder dicuntur etiam S. Breacam patronam habere [Calendar of the angl. Church, pag. 197.] ; verumtamen Lanlivery sæpe Lanvorck seu ecclesia S. Vorci, qui et Brevit, appellatur [Lyson, Cornwall, pag. 178 et 179. Cfr pag. XXXIV.] : ut mihi assertum hoc incredibile videatur.
[10] [Invitantur eruditi Cornubii ut aliquando sanctorum suorum memorias illustrent.] Plura me latent; sed stylum ponere non possum quin eruditos Cornubios rogem ut tandem aliquando in res sanctorum, qui olim hanc tellurem illustrarunt, inquirere velint. Re quidem vera, ut initio monui, perierunt documenta permulta; sed non possunt non exsistere vetera Usuardi Martyrologii exempla ria, quæ illic olim, sicut et alibi, in cœnobiis et in majoribus ecclesiis in usu fuerunt. Inde si excerperentur nomina sanctorum popularium aut Celticæ originis et calendaria conficerentur, lux affunderetur multa non tantum illorum festivitatibus, verum etiam eorum gestis. Hoc enim imprimis inde disceretur quinam sancti iidem sint ac homonymi Hiberni et Britanni, quinam autem plane diversi. Deinde memoriis martyrologicis innectuntur plerumque præcipua sanctorum decora, verbi gratia eos martyres fuisse, episcopos, presbyteros, abbates, virgines et alia id genus. Quicumque ii demum fuerint, per eos floruit olim christiana fides et pietas; per eos vana idola dejecta sunt et cessavit gentilis superstitio; per eos novi inducti fuerunt mores, novaque instituta; et tandem per eorum quotannis celebratam omnique tempore servatam memoriam erectæ fuerunt tot sæcula hominum mentes ad cogitanda cælestia et incitati animi ad serviendum uni Deo viventi. Quantum hæ laudes superant et politicorum prudentiam, et militum fortitudinem, et sapientum scientiam! Atque ab his illustrandis cessatur numquam; sancti vero perpetuo obvolvuntur silentio. Hoc non nos soli catholici querimur, sed et meliores protestantes.
[Annotata]
* Pembro
DE S. ELESBAA REGE ET SANCTIS SEPTEM MONACHIS IN ÆTHIOPIA
CIRCA AN. DLV.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
AUCTORE E. C.
§ I. Sancti Elesbaæ nomina plura; errores duo scriptorum multorum; Xenodon, rex Nubiorum; bella tria Æthiopum adversus Homeritas, a Joanne Asiæ episcopo in unum conflata.
S. Caleb, rex Æthiopiæ, ut reges ceteri Æthiopes [Ludolf, Hist. æthiop. lib. II, cap. 4, num. 22; Dillmann, Zeitschrift d. d. morgenl. Gesell. tom. VII, pag. 352; Tellez, Historia geral, pag. 80.] , [Sancti nomina inter Æthiopes et inter Græcos.] nomina plura habuit, dictusque est etiam Ela-Atzbah: quod nomen e particula Ela (quam alii idem esse autumant ac articulum arabicum el, alii nominibus principum sæpe præpositam fuisse, ut voculam himyariticam Dhu [Acta SS. tom. X Octobr. pag. 725, annot. k.] ,) et e voce æthiopica Atzbah [Ibid. pag. 724, annot. g.] , benedictus, coaluit. A Græcis dictus est Ἐλεσβαᾶς [Nonnosus ap. Photium cod. 3; Theophanes chronographus.] , Ἐλεσβόας [Joannes Malala Chronographus.] , Ἐλεσβᾶς, a Cosma Indicopleuste, qui vivente sancto rege in Æthiopia versatus est, Ἐλλατζοβάα [Tom. X Octob. pag. 724, annot. d et g.] , ab aliis demum Ἐλεσβαάν [Metaphrastes, Menæa, Codex B Actorum S. Arethæ in tom. X Oct. pag. 724 etc.] , quæ postrema nominis forma vel Syris debetur, vel ipsis Æthiopibus. Syri enim nomina virorum non raro absolvunt litera n, v. c. Naaman [IV Reg. V, 20; cfr tom. X Octobris pag. 687, num. 85 et seq.] , Dimian vel Dimion [Tom. X Octobr. pag. 696, num. 117 et seq.] etc. Æthiopes autem veteres, nescio qua de causa, dum nomina rerum aut virorum æthiopica græce convertere voluerunt, litteram n euphonicam non numquam adjecere. Sic, ut in commentario huic volumini adjecto ostendimus, rex Æthiopum Demahe, in nummo pretiosissimo qui hucusque vel neglectus est, vel perperam Homeritis adscriptus, vocatur Διμηαν. Eadem ratione factum forte est, ut in Actis S. Arethæ martyris Negranensis, quæ a presbyteris Æthiopibus, primum æthiopice, vel græce conscripta sunt, dein syriace conversa et demum e syriaco iterum græce [Ibid. pag. 720, num. 260.] , rex Homeritarum Dhu Nawas dictus sit Dunaan, et S. Elesbaas in plerisque codicibus mss. Elesbaan; quod num ex æthiopica, an vero e syriaca lingua repetendum sit philologis dispiciendum relinquo: adverto tamen regem Dhu Nowasum in monumentis syriacis dici Dimion vel Dimian, nusquam vero Dunaan. Sanctus vero rex, quem hac die celebramus, a nobis deinceps dicetur vel Caleb, vel plerumque Elesbaas quod cognomini Æthiopico proximum est.
[2] [Errores duo præcipui scriptorum veterum ac recentium: in historiis omnibus orientalibus,] Antequam historiam S. Elesbaæ suo ordine deducamus, prius corrigendus est error gravissimus scriptorum tam recentiorum quam veterum, quo eidem regi plura adscribuntur, quæ manifeste ad ejus avum Ela-Amedam pertinent [Lebeau, Hist. du Bas-Empire, édit. Saint-Martin, tom. VIII, pag. 490; Salt etc.] . Deinde solvenda est confusio altera, qua bella duo quæ gessit S. Elesbaas adversus Dunaan seu Dhu Nowasum, regem Homeritarum, alterum occisorum mercatorum et interruptæ negociationis causa, alterum ad vindicandos martyres Negranenses, in unum congesta sunt. Ut a posteriori difficultate, quæ facilius expedietur, et a scriptoribus plerumque cum priore permixta est, ordiamur, ostendimus in Commentario de S. Aretha martyre et sociis Negranensibus, S. Elesbaan bellum primum gessisse contra Dhu Nowasum initio imperii Justini senioris, et quidem circiter annum 519 [Tom. X Oct. pag. 694, num. 111, 113, et pag. 753 annot. nn.] ; occasionem hujus belli fuisse tributa mercatoribus Græco-Romanis, qui religionem christianam profitebantur, a Dhu Nowaso imposita, aliasque ejus vexationes [Ibid. pag. 694, § X.] ; et denique profligatum fuisse Dhu Nowasum, qui fugit ad tractus montanos, in quibusvixit annos circiter tres, donec extremo anno 522 iterum adversus Æthiopes rebellavit [Ibid. passim.] . Anno 523 et 524 totam Homeritidem occupavit, et judæus quum esset ac christianorum hostis infestus, horum multis diris suppliciis vitam ademit. Anno vero sequenti, æræ vulgaris 525, S. Elesbaas expeditionem suam alteram, in Arabiam suscepit, et profligato occisoque Dhu Nowaso, et vindicatis martyribus Negranensibus, universam regionem subdidit. Tum pro rege constituto, quem Esimiphæum dicit Procopius, id est, e gente Arabica Ebn-zi-Kifan, ut arbitratur Cl. Caussin de Perceval [Vide Acta SS. loc. cit. pag. 699.] , in Æthiopiam regressus est.
[3] [bella duo S. Elesbaæ in unum conflatur.] Procopius porro, libro I de Bello Persico, quem scripsit extremo imperio Justiniani circa annum 560, has duas expeditiones S. Elesbaæ in unam conflavit: Sub tempora hujusce cum Persis belli, inquit [Procop. De bello Persico, lib. 1, cap. 20.] , quod gerebatur a Justino I adversus Cavadem, regem Persarum, Hellestheæus (lege Hellesbeæus, vel Elesbaas) [Acta SS. tom. X Oct. pag. 694, num. 110.] , Æthiopiæ rex, christianæ religionis cultor eximius χριστιανος τε ὠν και δοξης τηςδε ὡς μαλιστα ἐπιμελουμενος, quum audiisset Homeritarum, qui in adversa continente degunt, non paucos genere Judæos, multos etiam priscæ superstitioni, quam hodie Græcanicam vocant, addictos, illius oræ christianis tributa supra modum imponere, classe copiisque collectis, eo bellum portavit, commissoque prælio victor, magnum Homeritarum numerum, ipsumque adeo regem vita spoliavit. (Dhu Nowasum scilicet, regem Homeritarum, idque factum est anno Christi 525). In ejus locum subrogato Esimiphæo, christiano et Homerita, sub ea tamen conditione, ut tributum annuum Æthiopibus penderet, domum rediit. Hucusque Procopius; in quibus, ut dixi, miscuit expeditiones duas ejusdem regis Elesbaæ; quarum prima facta est anno 519, secunda, interjecto spatio annorum sex. Quem errorem historici ad unum omnes exceperunt, at nos, in expendendis Actis S. Arethæ, tomo præcedenti, certo deteximus.
[4] [Error secundus: Res gestæ regum] Jam devenimus ad difficultatem alteram, quæ non secus ac prior, numquam soluta est a scriptoribus et longe est major. Auctor primus confusionis videtur fuisse Joannes, Asiæ, seu Ephesi episcopus, scriptor monophysita, qui historiam ecclesiasticam orientis concinnavit a Christo nato ad annum 585, cujus tamen non pauci libri deperditi sunt [Tom. X Oct. pag. 695, num. 115.] . Rex Æthiopiæ qui Dhu Nowasum profligavit et occidit, ab eo vocatur Aidog, quem vero nomine Elesbaan sive Caleb dictum fuisse, modo ostendimus. A Joanne Malala, scriptore Antiocheno (qui chronographiam suam orientis contexuit circa annum 585, quo circiter anno Joannes, Asiæ episcopus, scribere desiit, immo forte ante Joannem episcopum, ut vult Leopoldus George [L. George, de Æthiopum imperio in Arabia felice, pag, 16; cfr tom. X Oct. pag. 760, annot. l.] , sua literis mandavit) rex idem Andas vocatur, a Theophane vero, nomine biblico, Adad. Scilicet scriptor iste nomina extranea facilius immutare consuevit: sic Dhu Nowasum, alias Dhu Nawas, Dunaan, regem Homeritarum, qui a Syris Dimion dicitur, nuncupat ille Damianum [Theophan. Chronographia, pag. 346, edit Bonn.] .
[5] [Alamedæ et Elesbaæ confunduntur;] At vero secundo loco advertendum est, Joannem episcopum eidem regi Aidog, res gestas non solum S. Elesbaæ adscribere sed etiam, alterius regis Æthiopici, nomine Amdæ, cujus nomen vix, ac ne vix quidem, differt ab illo quo usus est Malala, qui in universa narratione Joannem episcopum secutus, eum in solo nomine emendat. Dico itaque, præter similitudinem nominum Aidog, Andas, Amda, a scriptoribus prædictis ea tribui regi Aidog, vel Andæ, vel Adad, quæ ab Æthiopibus non solum regi Elesbaæ, sive Caleb, sed etiam regi Amdæ, seu (adposita particula Æthiopica Ela vel Ala) Ala-Amdæ adscribuntur. Atque hæc duo jam ipsis verbis auctorum ostendenda sunt. Joannes, Asiæ episcopus, eorum antiquissimus, hunc in modum exorditur:
[6] [ut ostenditur ex Joanne Asiæ episcopo;] De regno Indorum (i. e. Æthiopum seu Habessinorum), et quomodo belli causa christianam religionem amplexi sunt: qui titulus videtur ipsi Joanni adscribendus, potius quam Dionysio patriarchæ, ex cujus Chronico Syriaco Assemanus narrationem Joannis excerpsit. Dein prosequitur Joannes: Per idem tempus (i. e. imperante Anastasio, aut Justino ut ex sequentibus patet; et ut nobis verisimilius est, imperium tenente Anastasio, aut etiam paulo ante: sed quum desiderentur quæ præcedebant, certo dici nequit de quo tempore sit sermo), accidit ut bellum inter reges Indorum, Africæ scilicet, qui etiam Æthiopes dicti sunt, oriretur, nimirum, inter Xenodonem, Indorum regem, et inter Aidog, alterum Indiæ interioris regem, qui ethnica superstitione tenebatur.
[7] [Xenodon, quocum Alameda bellum gessit, rex Nubiorum fuisse videtur.] Xenodon iste rex Nubiorum fuisse videtur. Etenim infra Joannes episcopus regna Africana septem, quæ mari Rubro et Indico adjacebant, discernit in regna Indica et Æthiopica; et posteriora, numero quatuor, ait longius distare jacereque intra partes meridionales juxta mare magnum (oceanum appellant), quo universus terrarum orbis circumdatur. Illic itaque, præter Ægyptum, alia regna non agnoscit quam Indica et Æthiopica; et Indica aperte ad septentrionem Æthiopicorum, et Ægyptum versus, jacere significat. Novimus insuper Nubiam Indiæ nomine olim venisse. Scribit enim Procopius, Nilum ex Indis in Ægyptum fluere [Procop. De ædificiis, lib. VI, pag. 331. Bonnæ 1828; cfr Ludolf. Comment. pag. 69.] ; et similia habent scriptores alii. Quibus addi potest, etiam Tazenam, regem Axumitarum, patrem S. Elesbaæ, qui regnavit circa annum Christi 500, bellum gessisse contra Nubios; de quo infra erit sermo. Ex quibus utique verisimile est Xenodonem regem Nubiæ fuisse. Mihi quidem videtur tertium regnum Indorum fuisse Meroëticum, olim celeberrimum, vel regnum Aloa, paulo superius ad meridiem, cujus urbs regia Soba [Cfr Lepsius ap. Annales des voy. loc. cit. pag. 341 – 343; Idem, Briefe aus Ægypten, pag. 161 et 196.] fuit, et quod labascente priore, constitui cœpit. Etenim incolæ regni Meroëtici nigri minime erant, sed albi fere, ut Ægyptii [Ibid. pag. 333; cfr idem, Briefe aus Æg. pag. 220.] . Et ea propter a Græcis recentioribus Æthiopes dici non potuisse videntur, atque Indis potius adcensendi fuere. Tria igitur regna Indorum, quæ a Joanne, Asiæ episcopo, proponuntur, hæc fuerunt: Habessinia, insula Meroë et Nubia. Sed, ut dixi, hæc bella regis Aidog, non secus ac bella Tazenæ, potius cum Nubiis gesta videntur [Vivien de Saint-Martin, Journal asiatique, annee 1863, tome II, pag. 374.] .
[8] [Narrat Joannes episcopus rebellionem priorem Dhu Nowasi, regis Homeritarum] Prosequitur Joannes episcopus: Atque hic (rex Aidog sive Elesbaas; nam hic narrare incipit scriptor quæ gesserit S. Elesbaas in expeditione sua priori, anno 519, contra regem Homeritarum Dhu Nawas, seu Dunaan, quem Dimian, vel Dimion nuncupat) [Cfr tom. X Octob. pag. 696, num. 118.] rebus cum Xenodone compositis, iterum adversus Dimionem, regem Homeritarum, qui et ipsi ex Indis numerantur, bellum suscepit, ex hujusmodi causa: Regnum Æthiopum ultra Homeritidem (respectu Syrorum scilicet, qui per Arabiam, transmisso Mari Rubro, Æthiopiam adibant) contra regiones Ægypti et Thebaidis, quæ extra Indiam jacent, situm est. Romani vero mercatores per Homeritarum terras ad interiores Indorum partes, quæ Euzeliæ dicuntur, penetrabant (hac voce Euzeliæ, syriace Auzelis, significatur proculdubio Africæ civitas Zeila [Cfr Vivien de Saint-Martin, le Nord de l'Afrique dans l'antiquité, pag. 284. Paris 1863.] , ad sinum ab Aden dictum, inter Somaules, versus gradum 11m latitudinis): atque inde in ulteriores Indorum Æthiopumque regiones proficiscebantur.
[9] [adversus S. Elesbaan;] Septem enim sunt Indorum atque Æthiopum regna: tria nimirum Indorum et quatuor Æthiopum; atque hæc quidem longius distant, jacentque intra partes meridionales, juxta mare magnum (oceanum appellant), quo universus terrarum orbis circumdatur. Romanos igitur mercatores supra memoratos, per Homeritarum fines in regiones Indorum mercaturæ causa de more transeuntes, rex Homeritarum Dimion (alias Dunaan, ut supra monuimus) comprehendit, direptisque omnibus eorum mercibus, interfecit. Aiebat enim: Quia christiani judæos in partibus Romanorum secum habitantes vexant, et necem eorum plerisque inferunt, propterea et istos morte plectendos adjudico. Atque hunc in modum complures ex ipsis morte affecit; ex quo reliquis timore correptis, commercium interiorum Indorum (i. e. Axumitarum, seu Habessinorum, quorum rex erat S. Elesbaas) Æthiopumque diremptum fuit. Posthæc aliud caput orditur Joannes episcopus in hunc modum:
[10] [et similiter hujus expeditionem priorem.] De iis quæ rex Æthiopum (dicere debuit: Indorum interiorum, ut supra num. 6: sed his nominibus fere promiscue utitur), ad regem Homeritarum scripsit, et de bello quod inter ipsos obortum fuit — Tum Æthiopum rex Aidog (seu Elesbaas, nam ut dictum est, referuntur hæc ad expeditionem priorem S. Elesbaæ) [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 752, annot. nn.] , regi Homeritarum per nuncios significavit, inquiens: Turpe facinus admisisti; christianos enim Romanorum mercatores occidendo, commercium diremisti, nec meis tantum regnis, sed et ceteris commoda utilitatesque sustulisti: sed meum præ ceteris regnum damno a te affectum est. Hac igitur de causa, orto inter ipsos dissidio, ad arma ventum est. Quumque jam acie congressuri essent, Æthiopum rex Aidog: Si dabitur, inquit, mihi, ut latrone isto, Homeritarum rege, superior evadam, christianus fiam; christianorum enim sanguinem, ab ipso fusum, ulcisci cupio.
[11] [Qua in narratione expeditiones tres,] Hæc ultima nec ad primam expeditionem S. Elesbaæ spectare possunt, quæ facta est anno 519, nec ad alteram anni 525: dudum enim ante utramque, et quidem a nativitate, S. Elesbaas christianus fuit; ut infra nullo negotio conficietur. Ea, ut plura alia, quæ idem scriptor mox proferet, quin referenda sint ad expeditionem quamdam regis Amdæ, seu Ela-Amdæ, qui pater fuit Tazenæ, patris S. Elesbaæ, minime dubitamus. Tunc conserto prælio Homeritarum regem Æthiops devicit, et captum interfecit (occisus est Dunaan, seu Dhu Nowasus, a S. Elesbaa in hujus expeditione secunda, anno 525) [Acta SS. tom. X Oct. pag. 756.] , totumque regnum ejus diripuit suæque ditioni subjecit, et exercitum ultima internecione delevit. Quæ omnia facta sunt dicto anno 525: licet enim eorum plura contigerint anno quoque 519, in expeditione prima S. Elesbaæ [Ibid. pag. 752 et seq. annot. nn.] , rex tamen Homeritarum Dhu Nowasus interfectus tum minime est, sed fugit ad tractus quosdam montanos, et, resumptis viribus, extremo anno 522, bellum alterum contra Æthiopes exorsus est.
[12] [unam nimirum Alamedæ et] Ex his, et maxime ex universis Actis S. Arethæ, quæ, tomo X Octobris publicavimus, manifesto apparet Joannem, Asiæ episcopum, expeditiones annorum 519 et 525 in unum conflasse: secutus scilicet Procopium, qui viginti ante annis historiam suam bellorum Persicorum ediderat, et qui primus binas expeditiones S. Elesbaæ confuse retulit, causas prioris conjungens cum exitu alterius (supra num. 3). Quo factum est ut hic auctor martyria Negranensium, quæ occasio fuere belli secundi, prorsus omiserit: atque illud Michaëlisius, a Procopio, qui animum a religione christiana alienum gessit, consulto factum esse arbitratur [Ibid. pag. 745, annot. t.] . Interim, quum fama plurimum inter scriptores valeret Procopius, eum Joannes episcopus fideliter secutus est. Attamen, exscripta narratione Procopii, nonnulla superaddit, quæ ad expeditionem quamdam antiquiorem pertinent, de qua scriptor Cpolitanus altum silet, et quæ a rege Æthiopiæ Amda, seu Ela-Amda, S. Elesbaæ avo, facta est. Atque ista prioribus ita intermiscet, ut hæ tres expeditiones, in unum conflatæ, unam solam, quæ a rege Aidog peracta sit, efficere videantur.
[13] [binas S. Elesbaæ] Mox victoria hujusmodi [Supra, num. 11.] potitus rex Aidog, inquit, votum solvere haud cunctatus est (amplectendi religionem christianam), sed duos ex optimatibus suis ad Justinianum imperatorem (seu Justinum, quem historici orientales Justinianum primum [Assemani, Bibl. Orient. tom. I, pag. 362.] appellare solent) allegans, ut episcopum sibi atque clericos mitteret rogat. Quibus ille incredibili lætitia affectus, episcopum quem ipsi delegissent, dari jussit. Legati vero, diligenti inquisitione facta, Joannem, S. Joannis paramonarium (i. e. ecclesiæ Alexandrinæ S. Joannis mansionarium, seu ædituum, ut mox ex Theophane patebit), virum castitate, puritate ac zelo insignem, ordinari sibi episcopum postularunt. Eo igitur una cum pluribus clericis accepto, in patriam, mirifico gaudio affecti, reversi sunt: quos Aidog rex pari cum lætitia excepit, una cum episcopo et sacerdotibus qui simul advenerant. Ipse autem sacra imbutus catechesi, baptismum suscepit et christianus factus est, una cum omnibus regni proceribus. Parique studio omnes eam suscepere curam, ut in toto regno christiana fides obtineret, templaque in honorem veri christianorum Dei ubique locorum excitarentur. Atque hac ratione errantibus hisce populis salutem Deus largitus est.
[14] [in unam conflavit.] Atqui, dico, hæc minime facta sunt regnante S. Elesbaa, quum a nativitate christianus fuerit, et ejus pater Tazena, in inscriptione Axumitana a Rueppelio et Sapeto detecta, sese manifeste christianum prodat; et multa se gessisse contra gentes ethnicas vicinas gloriose prædicet. Atque hæc dilucide apparebunt ex §§ sequentibus: in quibus, resumpta et, quantum licebit, chonologice expensa historia regum Æthiopiæ, ubi in Actis S. Frumentii derelicta est, pluribus ostendemus, fidem christianam, sæculo quinto, illic pæne exstinctam esse, sed regnante Alameda advenisse ex Ægypto episcopum cum monachis plurimis, et denuo factam esse conversionem universe gentis ad sacra christiana.
§ II. Eamdem confusionem exhibet Joannes Malala; harum trium expeditionum chronologia ex historia novem sanctorum aliisque monumentis stabilitur.
[Joannes Malala] Antequam vero in conditionem religionis christianæ in Æthiopia ejusque historiam sæculo quinto et sexto inquiramus, proferendus est locus e chronico Joannis Malalæ, cujus supra jam meminimus; et ex quo plurimum confirmantur, quæ modo proposuimus. Hic auctor, qui floruit extremo sæculo sexto, narrationem quidem Joannis episcopi perpetuo sequitur, at regem Æthiopiæ non Aidog, sed Andas, seu Anda, vocavit. Porro quin nomine isto designare voluerit regem Æthiopiæ Amda seu Ela-Amda, et sic emendare Joannem episcopum, non potest dubitari. Verumtamen errorem antesignani sui partim retinuit, uni regi adscribens, non secus ac ille, quæ ad duos diversos pertinent: Contigit autem, inquit, eodem tempore (quo imperator Justinianus debellandis Hunnis distinebatur) ut Indi bellum gererent inter sese, Auxumitæ scilicet et Homeritæ, et ex causa quidem ista. Homeritarum rex quum propius ab Ægypto absit quam qui interiora occupat, rex Auxumitarum, negotiatores Romani Auxumam interioraque Indorum petentes, iter suum per Homeritas faciunt.
[16] [similiter expeditiones tres regum Æthiopum] Indorum enim et Æthiopum septem sunt regna, quorum tria Indorum sunt, quatuor vero, quæ oceano contermina in orientem vergunt, Æthiopicæ sunt ditionis. Negotiatores itaque Romanos, ob mercaturam exercendam partes Homeritarum pertranseuntes, Dimnus (syriace Dimion, alias Dunaan, Dhu Nowasus), Homeritarum rex, aggressus, bonis eos omnibus, vitaque spoliavit: Quippe, dicebat, judæi a Romanis christianis, proprios etiam intra fines, male habiti sunt, plurimis eorum quotannis occisioni datis. Exinde igitur negotiatoribus interdictum est. Rex vero Auxumitarum, Homeritensem regem per literas interpellans: Male, inquit, egisti, quod Romanorum christianorum negotiatores occideris: quod et meo pariter regno in detrimentum cessurum est.
[17] [contra Homeritas confuse protulit;] Exinde vero odium inter eos ortum est; quod in bellum tandem mutuum prorupit. Ceterum rex Auxumitarum; in bellum profecturus, vovebat, si Dimnum Homeritensem regem bello superaverit, christianum se futurum: Pro christianis enim, inquit, adversus eum arma sumo. Auximitarum vero rex, victoria tandem potitus, Homeritarum regem, bello captum, occidit, deleto exercitu ejus toto, regionibus etiam regnisque ejus occupatis. Post partam vero victoriam, duos ex proceribus suis, ducentis aliis stipatos, Alexandriam misit; per quos Justinianum imperatorem rogatum habuit, uti episcopus sibi clericique darentur, a quibus christianæ religionis rudimentis et mysteriis imbutus, sacro baptismatis lavacro intingeretur; insuper etiam petens, uti tota Indorum regio sub Romano esset imperio. Imperator autem a Licinio, augustali (titulus est præfecti Ægypti qui Alexandriæ residebat) Alexandriæ, per literas de his certior factus, rescripto suo jussit, episcopum, quemcumque vellent, sibi acciperent. Deligebant itaque Indorum legati Joannem, (ecclesiæ) S. Joannis in Alexandria paramonarium, (seu mansionarium) virum pium, et cælibem, annosque circiter LXII natum. Hunc igitur, una cum clericis, episcopum legati sumentessecum, in Indiam, ad regem suum Andam abduxerunt [Joannes Malala, pag. 433, edit. Bonn.] .
[18] [nec nomen Licinii, ad eas distinguendas, quidquam conferre potest.] Ex his apparet eadem pæne scripsisse alterum syriace, alterum græce, Joannem, Asiæ episcopum, et Joannem Malalam, nec levius negligenda esse quæ perhibent. Si vero Licinius, augustalis Ægypti, qui a Malala memoratur ex historicis innotuisset, jam nullo negotio ætas illius legationis Æthiopicæ constitueretur. At nullus ejus meminit præter Malalam, et quidem a diligentissimis scriptoribus Cangio [Glossarium latin, V° Augustalis.] et Bœckhio [Bœckhius, Corpus inscriptionum Græcarum, vol. III, pag. 323 et 325.] , in catalogis augustalium Ægypti prætermissus est. Quin recte tamen adscriptus sit a Malala, non dubito, quum paucissima ex multis nominibus præfectorum Ægypti ad nos pervenerint. Præterea gentem Liciniorum Alexandriæ floruisse et ornatam fuisse dignitatibus, conficitur ex fragmine lapidis hac in urbe collecto, in quo hæc leguntur: Λούκιον Λικίννιον Λουκίου Λικιννίου Ἱέρακος ἐξηγητοῦ υἱὸν, Λουκίον Ἰσι[δώ]ρου κοσμητοῦ [υἱωνὸν vel πατέρα]… [Bœckhius, loc. cit. pag. 332.] . Porro dignitas του ἐξηγητοῦ, quem Strabo purpura ornatum fuisse scribit, Alexandriæ inter præcipuas connumerata est. At licet genuinum habeamus nomen Licinii, augustalis Alexandrini, latet tamen ejus ætas, et sic nihil conferre potest ad figendam ætatem prædictæ legationis Æthiopicæ.
[19] [Earumdem expeditionum chronologia in primis ex historia novem sanctorum] Hæc igitur petenda est aliunde et sedulo quidem investiganda, maxime quum ex ea pendeat universa pæne chronologia antiquioris historiæ Æthiopicæ, et sola confusionem amovere possit, quæ inter reges Æthiopiæ Alamedam et S. Elesbaan facta est. In chronico igitur antiquissimo regum Æthiopiæ, quod nuda fere nomina exhibere novimus, hæc leguntur in rem nostram nomini regis Amdæ, seu Ela-Amdæ, vel Ela-Amedæ subjecta: Eo regnante advenerunt novem sancti ex terris Romanorum (i. e. ex imperio Græco) et ex Ægypto, et fidem rectam effecerunt (reformarunt), qui sunt: Abba Aleph, Abba Tzehma, Abba Aragawi, sive Za-Michaël, Abba Aftze, Abba Garima, Abba Pantaleon, Abba Liqanos, Abba Guba, Abba Jemata. Sic habet codex Æthiopicus bibliothecæ Bodleianæ Oxoniensis [Dillman in Zeitschrift d. d. morgenland. Gesell., tom. VII, pag. 346.] , teste Dillmanno, qui eruditos catalogos codicum Æthiopicorum, tum illius bibliothecæ, tum Londinensis confecit. Verbis differunt, non re, codices alii ejusdem chronici. Exemplar, quo usus est Mendezius, Æthiopiæ patriarcha, hæc habebat loco isto: Regnante Amiamid venerunt multi monachi ex Rum, qui impleverunt totum imperium. Ex quibus novem adierunt provinciam Tigre et singuli erexerunt ecclesiam suo nomine appellatam [Apud Tellez, Historia de Ethiopia a alta, pag. 79.] .
[20] [desumenda est,] De quibus adverte Amiamid alibi dici Alamidam et eumdem esse ac Alamedam, seu Ela-Amedam. Deinde vocabulum Rum significare imperium Græco-Romanum, at hoc quidem loco, in primis Ægyptum, quæ Græcis Cpolitanis subdita erat. Initio crediderant missionarii Lusitani, sæculo decimo sexto, hic Romam Europæam designari; sed facile, ait Ludolfus, animadvertit doctissimus illorum patriarcha Alphonsus Mendezius [Ap. Tellez, loc. cit. lib. I, cap. 31.] vocabulum Æthiopicum Romja (i. e. Roma), arabice Errum (nimirum sic vocabulum Rum cum adjecto articulo pronuntiatur, sed scribitur El-Rum), Græcos et quidem Ægypti, denotare, tunc temporis imperio Romano potientes [Ludolf. Comment. pag. 283.] . De regione, ex qua advenerint novem sancti, hæc addit idem patriarcha Mendezius, cujus verba e Lusitano sermone latina facimus.
[21] [qui ex Ægypto in Æthiopiam, extremo sæculo quinto, advenerunt;] Advertens primum eorum unum, nimirum S. Pantaleonem, nomen suum Græcum retinuisse. Etiam ex eo judicamus eos Græcos et Ægyptios fuisse, inquit, quod fuerint omnes ex ordine S. Antonii. Florebat vero hic ordo tum temporis non solum per Ægyptum, in qua natus est S. Antonius, sed per universum imperium Græcum. Et ut de ceteris taceamus, expressis verbis id dicitur in Vita abbatis Tecla Haimanot, de abbate Aragawi, inter novem sanctos natu maximo, hunc scilicet in modum: abbatem Aragawi habitum monachi accepisse a S. Pachomio, S. Pachomium a S. Macario et S. Macarium a S. Antonio [Ap. Tellez, loc. cit. pag. 79.] . Hæc igitur Mendezius, qui dein ostendere aggreditur, maxime ex Actis S. Arethæ, adornatis a Simeone Metaphraste, novem sanctos advenisse in Æthiopiam, inter annos Christi 470 et 480.
[22] [non vero sæculo sexto, regnante S. Elesbaa. Hic a rege Alameda] Verum Henricus Salt et dicere maluit novem sanctos multo serius venisse, et regem Amedam eumdem esse ac Elesbaan. Ad hoc usque tempus, inquit, arbitrati sunt scriptores, absque ulla ratione sufficienti, adventum sanctorum contigisse inter annos 426 et 480 [Tellez, pag. 91 (l. 81); Geddes, Church History of Ethiopia, pag. 14; Ludolf. Comment. pag. 283.] ; et expeditio illa in Arabiam, quam memorat Joannes Malala, a Saltio laudatus, adscripta fuit imperatori Caleb, qui regnavit usque ad annum circiter 570. Et advertit paulo inferius idem viator Anglus, Joannem Malalam etiam mentionem habere cujusdam legationis Justiniani imperatoris, ad regem Axumitarum, qui, inquit, ab eodem historico altero illo loco vocatur Elesboas, et sic feliciter ostendit nomina Anda, Ameda, Elesboas, ad unum solum regem pertinere [H. Salt, Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 255 et 258. Paris 1816.] . Ex quo patet arbitratum esse Saltium, rarissimas fuisse legationes imperatorum Græcorum ad Æthiopes, aut Homeritas. Demum credit Saltius expeditionem S. Elesbaæ factam esse anno 522, et concludit, paulo post illum annum sanctos novem ex Ægypto simul cum episcopo deductos esse in Æthiopiam. In quibus omnibus non paucæ sunt hallucinationes, quas partim in commentario de S. Aretha, tomo hujus operis X, partim hic depellere conamur. Nos enim oppositum tenemus, et Amedam, seu Andam, prorsus diversum dicimus a S. Elesbaa; nec adventum sanctorum retrahendum esse ad hujus regis tempora, sed ipso regnante Ameda, seu Alameda, factum esse.
[23] [probe distinguendus est.] Ad primum quod attinet, multa de eo scribere opus non est, quum nemo ante Saltium id umquam negaverit, vel de eo negando vel cogitaverit solum. Etenim omnes catalogi regum, itemque Vitæ antiquissimæ sanctorum, Alamedam a Calebo, sive Elesbaa, probe discernunt, ac inter eos regnasse Tazenam perhibent, S. Elesbaæ patrem, idque patebit etiam ex iis quæ de historia christiana Æthiopiæ sæculis quinto et sexto mox subjicienda sunt. Quamobrem incautus fuisse dicendus est Saint-Martin, qui in notationibus ad Historiam imperii Cpolitani, Saltium nihil dubitans secutus est [Lebeau, Hist. du Bas-Empire, édit. Saint-Martin, tom. VIII, pag. 49, 51.] ; atque etiam in eo is erravit, quod nomina Dimion et Dunaan ad diversos principes Arabes pertinere autumaverit [Ibid. pag. 53 et seq.] .
[24] [Ex vita Teclæ Haimanot et chronico regum Æthiopiæ,] Altero loco pressius ostendendum est sanctos novem diu ante S. Elesbaan in Æthiopiam venisse, et quidem regnante Ameda, seu Alameda. Præter catalogos regum, quorum plerique, in notatione aliqua nomini Alamedæ adjecta, id diserte asserunt, ut supra est dictum (num. 19), idem continetur duobus antiquissimis Vitis sanctorum, quæ inter Æthiopes repertæ sunt, sancti Aragawi scilicet, sive Za-Michaël, quam aliquando typis edituros nos esse speramus, et de qua id testatur Dillmannus [A. Dillmann, loc. cit. pag. 348, not. 1.] , et dein abbatis Teclæ Haimanot. In hac posteriori Vita, verba sunt hujusmodi: Venit Tecla Haimanot ad monasterium Damo, quod ædificatum fuit ab abbate Aragawi, uno ex novem sanctis qui advenerunt ex imperio Romano et ex Ægypto, tempore Alamedæ; filio Saladobæ, et decessore Tazenæ. Isti novem, novem stellæ sunt, quæ illuminarunt universum mundum etc. [Ap. Tellez, loc. cit. pag. 79.] . Hucusque dicta Vita Teclæ Haimanot, quæ accuratissime hoc loco successionem regum Æthiopum consignat. Eodem enim ordine in probatissimis catalogis regum nomina obvia sunt, hunc in modum: Saladoba, Alameda, Tazena, et Caleb, i. e. Elesbaas. Ceterum Vitam Teclæ Haimanot multo plura continere historica, quam reliquas Vitas Æthiopicas, testantur qui eam præ manibus habuerunt, patriarcha Mendezius [Ibid. pag. 79 et seqq.] , Tellezius [Ibid. pag. 85.] , Dillmannus [Catalogus Codd. mss. Musei Britannici, part. III, pag. 49. Londini 1847.] et Ant. d'Abbadie [Catalogue raisonné de mss. éthiop. appartenant à Ant. d'Abbadie, pag. 48. Paris 1859.] .
[25] [ex Actis S. Arethæ, martyris homeritæ,] Præter catalogos regum et Vitas antiquissimas sanctorum Æthiopiæ, in quibus disertis verbis traditur, novem sanctos regnante Alameda advenisse, in promptu est idem ostendere ex Actis probatissimis S. Arethæ, quæ tomo præcedenti vulgavimus. Poteritque simul eo ex fonte accuratius tempus constitui, quo et Alameda regnaverit, et sancti Alexandria in Æthiopiam missi fuerint. In Actis scilicet S. Arethæ aperte ostendimus S. Elesbaan, ætate anni 525, expeditionem bellicam duxisse contra Dhu Nowasum, regem Homeritarum; qui, judæus quum esset, innumeros christianos diris suppliciis intemerat, et Æthiopum dominatum in Homeritide subvertere ac funditus abolere conabatur. Antequam vero ex Æthiopia solverent naves, adiit S. Elesbaas monachum quemdam sanctissimum, jam ætate provectum, ut expeditionem suam Deo commendaret rogaturus. Stabat, inquiunt Acta, monachus iste, ab annis quadraginta quinque in turri parva, non habente neque januam, neque fenestram, lata cubitus duos, alta, simul cum ædificio, cubitus quinque. Foramen parvum erat in ima turri, per quod audiebantur quæ dicebat. Hucusque Acta, quæ græce et latine edidimus tomo decimo. Mox referunt quæ sancto monacho obtulerit rex, quæ collocuti sint, regique venerandum senem benedictionem impertitum esse.
[26] [et ex Synaxario Æthiopico] At vero in Synaxario magno Æthiopum, quod hi Senkessar vocant, ad diem 27 mensis Hedar seu 23 novembris juliani, quo S. Arethas et socii coluntur, horum etiam obvia sunt Acta, eaque ab Actis Græcis nihil differunt; nisi quod paucis quibusdam additis, pleraque multum contrahant. Deinde regem qui post stragem christianorum Homeritarum, bellum in Arabiam intulit, non Elesbaan vocant, ut Græci, sed Caleb, more Æthiopico, ut alibi monuimus. Ast ubi memorant, Calebum sive S. Elesbaan, antequam in Arabiam trajiceret, sanctum quemdam monachum adiisse, hujus quoque nomen adscribunt, his verbis: Kaleb igitur, rex Æthiopiæ … accepta prius benedictione ab Abba Pantaleon, speluncæ incola, transiit ad regionem illam cum multis militibus et navibus multis, ac universam Sabæam, regnum judæi illius, vastavit. Hucusque Senkessar, ad diem 27 mensis Hedar; verum multo plura habet his de rebus ad diem 6 mensis Teqemt, quo memoriam celebrat S. Pantaleonis, ex quo die nos infra integrum elogium excipiemus. Præmissis paucis de vita ante acta, his verbis, quæ post adventum in Æthiopiam egerit, auctor prosequitur: Inde venit S. Pantaleon in Æthiopiam cum novem sanctis, temporibus regis Alamedæ, filii Saladobæ regis; et hospitati sunt in aliqua domuncula. Deinde ad diversa loca abeuntes, ascendit sanctus abbas Pantaleon in verticem alicujus exigui montis, in quo sibi speluncam quamdam confecit altam cubitus quinque, longam cubitus duos, latam tres (sic), tectam lapide, nec aliam fenestram habentem quam parvum aliquod foramen. In ea remansit annos quadraginta quinque, etc.
[27] [ostenditur, regnante Alameda, anno circiter 479,] Quæ si conferantur cum iis quæ de sancto sene, quem anno 525 adiit S. Elesbaas, in Actis antiquissimis S. Arethæ leguntur (supra num. 25), et cum iis etiam quæ in elogio modo laudato martyrum Negranensium habet Senkessar, luce meridiana clarius apparebit, eumdem sanctum senem designari his tribus monumentis. Insuper, ut advertit patriarcha Mendezius, in Æthiopum libris et in omnium ore id perpetuo obvium est, senem quem rex Calebus sive Elesbaas, antequam expeditionem Homeriticam susciperet, consilii audiendi gratia invisit, fuisse S. Pantaleonem [Tellez, pag. 82.] . At vero multis et invicte ostendimus in Actis S. Arethæ, expeditionem illam factam esse anno 525 [Acta SS. Octobr. tom. X, pag. 700, num. 132 et pag. 711, num. 172 et seq.] ; ex quo facile conficietur, quo circiter tempore S. Pantaleon, cum reliquis octo sanctis, Æthiopiam adierit. Etenim libri hagiographici tum Græci, tum Æthiopici nos docent, dictum sanctum tum temporis annos jam 45 exegisse in sua spelunca, sive turricula, et quum ab adventu in Æthiopiam alibi hospitatus esse non dicatur, et dici queat, annos istos 45 significare universam vitam monasticam, quam in Æthiopia exegerat, subductis 45 a 525, quo numero annus signatur expeditonis S. Elesbaæ, tempus ipsius adventus S. Pantaleonis in Æthiopiam propemodum reperietur: quem idcirco in annum incidere circiter 479 non immerito arbitramur. Idque mirum in modum aliunde confirmatur; infra enim ostendimus, ex ipsa Homeritarum historia, Alamedam anno præcedenti, seu 478, de his victoriam reportasse. Dicto igitur anno 479, novem monachi, quos Habessini novem sanctos vocitant, a patriarcha Alexandrino in Habessiniam, seu Æthiopiam, missi sunt; et anno præcedenti, Æthiopum rex Homeritidem, aut potius ejus provinciam aliquam, obtenta victoria, occupaverat, et quum promissis stare vellet, sacra christiana, si vinceret, amplectendi, a patriarcha Alexandrino, missa legatione, episcopum et clericos sollicitatus erat (num. 13).
[28] [novem sanctos ex Ægypto in Æthiopiam venisse.] Aliunde, in ipsa expeditione anni 525 (quam anno 522 factam esse Saltius ceterique credidere), et post quam advenisse novem sanctos, et conversum esse regem Æthiopum ejusque gentem idem viator autumabat (num. 22), multi monachi Æthiopes regem Elesbaan comitabantur [Acta SS. Oct. loc. cit. pag. 95, num. 36 et pag. 96, num. 37.] ; qui proin non secus ac Æthiopum gens, jamdudum erat christianus. Insuper, urbs Negrana, in qua Æthiopes a multis annis dominabantur, anno 523 aut 524, adveniente Dhu Nowaso, judæo persecutore, martyria suorum ultra quater mille computavit: inter quos fuit ipse phylarcha, sive regulus provinciæ, inclytus martyr S. Arethas; qui profecto sub ditione fuit Æthiopum. Ex quibus palam fit novem sanctos, quibus Æthiopiæ conversio adscribitur, illuc advenisse anno circiter 479; eos accersitos esse Alexandria a rege Æthiopico Ameda, qui devicto rege Homeritarum religioni christianæ, ut pollicitus erat, nomen dedit; et exinde per universam Æthiopiam evangelium propagari, ac superstitiones ethnicas in perpetuum renunciari cœpisse. Tres igitur expeditiones regum Æthiopum in Homeritidem, quæ præcipite sæculo quinto et ineunte sexto contigerunt, et ab auctoribus confuse narrantur, rite distinguimus ac separamus, earumque primam factam esse dicimus ab Alameda anno 478, alteram a S. Elesbaa anno 519, itemque tertiam anno 525. His constitutis et definitis, tum Actis S. Elesbaæ, tum præcedentium regum rebus gestis lux multa affulgebit; et quæ adhuc tenebris involvebantur et confusa erant, suis singula affixa temporibus, proprio lumine et nitore clarescent. Quocirca, ut promissis stemus, pauca illa, quæ de conditione rei christianæ in Æthiopia ab ætate S. Frumentii usque ad S. Elesbaan, enotuere, suo ordine jam proferimus; dein ipsius S. Elesbaæ historiam proposituri. Sed quoniam Theophanes chronographus regem Alamedam judæum fuisse scribit, et ab remotissima ætate judæos, qui ingenti numero hodiedum Æthiopiam incolunt, in ea versatos esse plerique crediderunt, alii ab Ægypto eos advenisse autumantes, alii e Palæstina post eversam Hierosolymam a Nabuchodonosor, hac de re universa simul quæstionem hic habebimus.
§III. Num rex Ela-Ameda, seu Alameda judæus fuerit; unde et quando judæi in Æthiopiam venerint; hujus regni ecclesia et hodiedum judaizat.
[Rex Alameda judæus non fuit quidquid scripserit Theophanes;] Ante omnia fatendum est, de regibus qui a medio sæculo quarto usque ad præcipitem jam quintum floruere, nihil præter nuda nomina, e veteribus monumentis erui posse. Quapropter, neglectis eorum rebus gestis, quæ propius ad scopum nostrum spectant tantum inquirere paulisper licebit; nimirum num christiani fuerint, et num post obitum S. Frumentii res christiana in Æthiopia floruerit, aut progressa sit. Prima ratio ut de eo dubitetur, eaque non levis, ipsa conversio est regis Alamedæ a cultu idolorum ad sacra christiana; de qua in superioribus fuse diximus. At Theophanes, inquies, dum post Malalam, victoriam memorat regis Amedæ (qui ab eo Adad [Vide supra, nnm. 4.] vocitatur), de Homeritis relatam, eum religione judæum fuisse scribit; quod si verum sit, intervertitur omnis Æthiopiæ historia, jamque Æthiopes seriem regum suorum a Salomone et regina austri prognatam esse, non immerito jactare videbuntur [Cfr tom. X Octob. pag. 725 et scriptores ibi laudati.] . En locum Theophanis, quem integrum dare opus non fuerit, siquidem pleraque ex Malala excerpsit: Hoc anno regem Exumitarum (sive Axumitarum) Indorum, QUI JUDÆI ERANT, inquit [Theophanes, tom. I, pag. 346, edit. Bonn.] , ex hujusmodi causa bellum sustinere contigit. Exumitarum rex interiorem Ægyptum occupat, et Judæorum opiniones sectatur. Romani porro mercatores ad Exumitam et interiores Indorum Æthiopumque partes per Homeritarum terras penetrant. Mercatores istos, ut moris erat, per Homeritæ montes iter agentes, rex Homeritarum Damianus [V. supra, num. 4.] , direptis eorum facultatibus omnibus, occidit: eo quod Romani, aiebat, Judæos secum habitantes vexant, et mortem eis non verentur inferre; ex quo commercium interiorum Indorum Exumitæ diremptum fuit. Iratus itaque Exumitarum rex Adad… Deo opitulante, magnam retulit victoriam… Eo nuncio Justinianus supra modum lætatus, episcopum quem ipsi vellent dari jussit. Legati, diligenti examine præmisso, Joannem quemdam, ecclesiæ sancti Joannis in magna Alexandria paramonarium, virum pium et cælibem, annorum duorum et sexaginta, delegerunt. Eo igitur abducto, ad regem Adad et propriam regionem redierunt. Ita demum Christi fidem professi, baptismi lumine cuncti fuerunt illustrati. Ex his satis apparet Theophanem, non secus ac antesignanos suos Malalam et Joannem, Ephesi episcopum, tres expeditiones regum Æthiopum in Homeritidem, in unum conflasse. Sed præterea, narrationem suam magnam partem ex Malala exscribens addit, ut dictum est, Axumitas sacris judaicis fuisse addictos. Atque istud quidem ex mera indiligentia scripsisse videtur, quod alii de cultu judaico regis Homeritæ narrant, attribuens regi Axumitarum. Etenim nullus auctor ante eum, ex iis qui ad nos usque pervenerunt, aliquid simile de rege Axumita literis mandavit; et qui eum secuti sunt, quod scribit de ejusdem regis judaismo, vel omittunt, vel negant.
[30] [dissentiunt enim reliqui historici. Judæi multi in Æthiopia habitant, eoque antiquitus advenerunt.] Sic Georgius Cedrenus, Theophanis, ut solet, vestigia premens, narrationem ducis sui, de bello Axumitas inter et Homeritas, accurate contrahit [Cedrenus, tom. I, pag. 656, edit. Bonn.] , sed de cultu judaico regis Axumitæ silet omnino. Nicephorus vero Callistus, dum easdem res gestas Historiæ suæ ecclesiasticæ, ut par erat, interserit, Theophani aperte contradicit. Eo vero adhuc imperium gubernante, inquit, nimirum Justiniano ut arbitratur, bellum Alamedæ cum Homeritis a bellis S. Elesbaæ non discernens, de quo alibi scripsimus [Supra, num. 4 et seqq.] , Axumitarum Indorum rex, GRÆCORUM SACRORUM CONSECTATOR, prælium cum Homeritis Indis, judaicam religionem colentibus commisit. Dein reliqua prosequitur Theophani de cetero inhærens, eademque narrat quæ nos ex historicis antiquioribus recitavimus. Theophanis igitur assertum, in quo ei nemo præluxit, et quod a nullo scriptore, quod sciam, assumptum est, quodque ille aliud agens, et quasi oscitanter scribens, chartæ mandavit, nullo negotio negligi potest. Non tamen negamus quin jam tum Judæi non pauci in Æthiopia fuerint, quum id in Ægypto quoque et Homeritide obtinuisse alibi ostenderimus [Acta SS. Octobr. tom. X, pag. 668.] , et jam præcedenti sæculo Jacobus Bruce minimum 100,000 illic vivere scribat, auctor vero recens hodiedum ad bis centena et quinquaginta millia ascendere asseveret [H. Stern, Wanderings among the Falashas in Abyssinia, pag. 194. London 1862.] . De quo argumento multi varie scripsere; et siquidem moribus judaicis religio christiana in Æthiopia a multis sæculis infecta est, operæ pretium fuerit quo ævo Judæi in hoc regnum advenerint, breviter inquirere.
[31] [Eversa Hierosolyma a Nabuchodonosor plerique advenisse sentiunt; quam sententiam pluribus confirmare] Hæc quæstio similis est illi quam de judæis arabicis instituimus tomo X Octobris [Pag. 668, num. 24 et seqq.] , possentque iterum sententiæ variæ hic recenseri, at quum harum una hucusque præ ceteris placuerit et reliquas fere complectatur, hanc expendisse satis fuerit. Quam his verbis effert Abulfeda, de Arabai scribens: Alii tamen dicunt Judæos advenisse … quando debellati sunt a Nabuchodonosor et diruta est Jerusalem [V. Tom. X Octobr. pag. 668.] . Devictus est Sedecias, captaque est Hierosolyma a Nabuchodonosor anno ante Christum natum 588, et tum maxime dispersos esse Judæos ante eversionem urbis a Tito, haud est dubium. Quæritur itaque num illo quoque tempore Judæi Æthiopes e patria migrarint; quam in rem aliqua notatu non indigna collegit eruditus viator Antonius d'Abbadie, cujusmodi sunt ista: 1° Hos Judæos, qui vulgo in Æthiopia Falasja, appellantur, initio secundæ lunæ post Pascha inchoare jejunium, dictum tornas, in memoriam jejunii quod principio obsidionis Hierosolymæ a Nabuchodonosor Hierosolymitani peregerunt. Verum et Judæi hodierni jejunia plura ob captam urbem a Nabuchodonosor observant [Cfr Petavius, de doctrina temp. tom. I, lib. VII, cap. 18; item kalend. judaic. ap. Calmet, Dictionn. de la Bible, tom. II, pag. 595, edit. 1757.] : nimirum mense decimo, quo inchoata est obsidio; mense quarto, quo urbs capta est; quinto, quo combustum est templum; et septimo, quo occisus est Godolia judæus, qui a Nabuchodonosor constitutus fuerat præfectus judæorum, quos in patria relinquebat (Jerem. cap. 41; Zachar. cap. 8 etc). Istud jejunium tornas refertur ad renovatam obsidionem, anno 589, ad quem vide Annales Usserii. Nihil igitur inde deduci potest. 2° Luna tertia post festum Paschatis ab iisdem instituitur jejunium ab tom in memoriam sacerdotum, capta Hierosolyma, a rege Nabuchodonosor occisorum, idque solum jejunium est quod non modo a sacerdotibus, sed ab omnibus Judæis Æthiopibus, sive Falasja servandum sit [Ant. d'Abbadie, les Falacha ou Juifs éthiopiens, in Revue de l'Orient, tom. VII, pag. 230.] . At jejunium istud vix ac ne vix quidem differt a jejunio mensis quarti, de quo modo diximus.
[32] [et explicare nititur cl. Ant. d'Abbadie. Verba Philonis.] Deinde celebrantur ab iisdem jejunia et festa in honorem patriarchæ Joseph; quam ob rem Cl. d'Abbadie censet Judæos Æthiopes ex iis quidem prodiisse qui e patria migrarunt, cæso rege Judæorum Sedecia a Nabuchodonosor, sed ex iis simul qui ex Judæa in Ægyptum transierint, de quibus non pauca leguntur in Jeremia propheta [Jer. cap. 41 ad. 47.] . Verumenimvero permulta festa celebrant Judæi, ut patet ex eorum calendario apud Calmetum: et ex paucissimis quæ adducit Ant. d'Abbadie, licet Josephi patriarchæ festum in calendariis nobis notis adscriptum non sit, nihil videtur deduci posse. Profecto in Ægypto Judæi permulti fuerunt, ut etiam tomo præcedenti ostendimus ex insigni loco Philonis: Non minus decies centenis millibus (1,000,000) Judæorum, ait scriptor ille, in Alexandria et regione circumsita habitant, a descensu ad Libyam usque ad fines Æthiopiæ. Adverte vero scripsisse Philonem ante eversam denuo Hierosolymam a Tito, novamque dispersionem. Sed simul memento Ptolemæum Lagi Judæos circiter 100,000 in Ægyptum abduxisse, annis plus quam trecentis ante Christum, ut narrant Aristarchus et Josephus. Sententiam Cl. Ant. d'Abbadie sequitur Josephus Sapeto, ejusdem regni missionarius catholicus [Sapeto, Viaggio e missione catholica fra i Mensa, i Bogos ecc. pag. 40 et 55. Roma 1857.] . Ex Ægypto prodiisse Judæos Falasja similiter censuit vir eruditus Phil. Luzzato, addens ex Judæis hellenistis illos fuisse et ideo Bibliis hebraicis carere [Archives israelites, 1852 et 1853.] . Narrat demum A. d'Abbadie, qui de Æthiopiæ Judæis præ omnibus accuratissime scripsit, illos faciem referre et ad stirpem spectare, non Judæorum, sed tribus Æthiopicæ Agaw, cujus et lingua utuntur [D'Abbadie loc. cit. pag. 222 et 233; Rüppell, Reise in Abyssinien, tom. II, pag. 323 et seq.; cfr tamen Stern. Wanderings, pag. 197.] . Unde demum conjicit mercatores Judæos ex Ægypto advenisse sive itinere maritimo, sive terrestri per regnum Meroëticum, et partem gentis Agaw ad sacra sua convertisse.
[33] [Habessiniæ Judæi ex Æthiopia Meroëtica non advenerunt,] Addunt alii, Judæos ab antiquissimis temporibus in Habessinia et extrema Æthiopia habitasse, significari a Sophonia propheta his verbis: Ultra flumina Æthiopiæ sive Cusj, ut habet hebraica veritas, inde supplices mei, filii dispersorum meorum, deferent munus mihi [Sophonias III, 10; cfr Isaiæ XVIII, 1, et Vivien de Saint-Martin, l'Afrique dans l'Antiquite, pag. 200.] . At, missa loci disquisitione, Cusj ab Hebræis et Ægyptiis [Cfr Brugsch, Geographische Inschriften altägyptischer Denkmäler, tom. I, pag. 100 – 107. Leipzig 1857.] dicebatur in primis Æthiopia septentrionalis, hodie Nubia, quæ per multa sæcula ante Christum natum potentissima fuit, et cujus urbs regia primum Napata erat, ad latitudinem fere 19°, dein Meroë in insula cognomine et ad latitudinem circiter 17°. Ex laudato autem loco Philonis et ipso ingenio Judæorum, qui mercaturæ gratia regna potentiora urbesque majores adibant, haud difficulter admittimus in Æthiopia ista, quam plurima flumina interluunt, non paucos adfuisse Judæos, ac alibi monuimus illic vixisse eunuchum reginæ Candacis. At Habessini usque ad initium fere æræ christianæ barbari fuerunt, nec facile inter eos Judæi consedissent. Insuper tanto numero adfuisse in regno Meroëtico ac inter flumina Cusj non videntur, siquidem sanctus Lucas, tot regna recensens ex quibus Judæi ad Pentecosten advenerant, Æthiopiæ, sive Ægypto proximæ sive ulterioris, nullam habet mentionem [Cfr Acta apost. II, 9 seqq.] . Libya enim cujus meminit, nec Habessiniam, nec Meroën insulam, nec ipsam Nubiam hodiernam complectebatur [Vivien de S. M. loc. cit. pag. 30.] . Quam ob rem, etiamsi Judæorum colonia in Æthiopia occidentali seu Meroëtica vixisse, ut temere ex Sophonia arguunt, tamen modica fuisset nec veri simile esset, omnes, sive plerosque inde Judæos simul ad regionem barbaricam, qualis antiquitus fuit Habessinia, seu Æthiopia orientalis [Vide dissert. huic tomo adjectam.] , transiisse.
[34] [nec etiam ex Ægypto;] Restat igitur ut quæramus num ex Ægypto, quæ multorum sententia est, Judæi in Habessiniam advenire potuerint. Quam in rem iterum in mentem revocandum est, quod modo advertebamus, Æthiopes orientales usque ad primum sæculum ante Christum natum barbaros fuisse, ut ex geographis Agatharchide et Artemidoro certissime constat (et nos suo loco ostendimus), demptis forte locis paucissimis in littore maritimo. Qui igitur Judæi, qui in Ægypto vivebant, regnantibus Ptolemæis, sive antea etiam, rebus prosperis utentes et omnimoda cultura, inde ad gentem barbaram transiissent? Romanis quidem Ægyptum obtinentibus, multo magis frequentari cœpit littus æthiopicum, sed nulla tamen causa reperiri potest hujusmodi transitus Judæorum multorum. Denique sero in Habessiniam advenisse videntur, nulla enim eorum mentio est in historia SS. Frumentii et Elesbaæ, nec in libro Cosmæ Indicopleustæ, qui dum mercatorem ageret, circa annum 519, dudum in Æthiopia versatus est et notissimas jam inscriptiones Aduliticas jubente ipso S. Elesbaa excepit, et in Ægyptum redux libro inseruit. Nec quidquam de his Judæis habet Procopius, ejusdem sæculi sexti scriptor; nec denique ullum nomen judaicum in catalogo regum agnoscitur, ante sæculum quintum christianum, quo floruere reges fratres Abreha et Atzbeha; at prioris nomen tam christianum est quam judaicum.
[35] [sed ex vicina Homeritide] Verum opus minime est ut Judæos istos ex longinqua et multo cultiori terra Ægypti in Habessiniam deducamus, nec satis mirari possum neminem de vicina Homeritide cogitasse, ubi Judæos permultos vixisse ostendimus in Actis S. Arethæ, immo ineunte sæculo sexto ipsum regnum fuisse judaicum [Tom. X Octob. pag. 668, num. 24 et seqq.; pag. 694, num. 108 et seq. et pag. 722, num. 1.] . Quo tempore ex Judæa illuc devenerint in Actis S. Arethæ inquirere conati sumus, at certum est post ruinam Hierosolymarum a Nabuchodonosor, multos in Arabiam fugisse [Jeremiæ, cap. XL, 11.] . Linguam etiam homeriticam admodum similem fuisse æthiopicæ, sive geez, omnes norunt, inter Æthiopiam et Homeritidem continua commercia fuisse, et unam ab altera non distare, trans fretum Bab-el-Mandeb, plus chiliometra 23. Adde, nomina Dei hebraica inter Judæos Æthiopes, licet Bibliis hebraicis hodiedum careant, frequentia esse, eaque magnam partem desinere in voculam El [D'Abbadie loc. cit. pag. 232; cfr Stern, Wanderings etc., pag. 198.] ; quumque et Homeritæ, seu Arabiæ Felicis incolæ, in inscriptionibus suis eadem vocula El frequenter sint usi [V. Addenda ad commentar. de S. Aretha ad calcem tomi X Octob. in fine.] , multo facilius intelligitur quomodo hæc nomina per multa sæcula retinuerint, quam si dixeris ex Ægypti Judæis hellenistis eos prodiisse. Præterea templa sua meskid vocare consueverunt [Stern, Wanderings etc., pag. 188 et passim.] , quod sane arabico mesdjid, templum, mosquea, proximum est, quamquam tacere nolo Æthiopes christianos, licet raro, et ipsos sacella mesghad aliquando vocasse [Ludolf. Lexicon, col. 184; Dillmann, col. 399.] . Sic facilius quoque percipitur, cur inummera eorum festa mensibus lunaribus sint illigata [D'Abbadie, Nouvelles annal. des voyages, annee 1845, tom. III, pag. 95.] . Etenim Ægypto ab antiquissimis temporibus et a duodecima minimum dynastia, ut ostendere viri clarissimi vicecomes de Rouge et post eum Richardus Lepsius, annus sothiacus dierum 365 cum horis sex, vel vagus dierum mere 365, in usu erat, nec hucusque demonstrari potuit Ægyptios, ætate quam historicam vocant, umquam annum lunarem adhibuisse. Deinde longe jam veri similior fit sententia Kepleri, celeberrimi astronomi, Usserii, aliorumque plurium, Hebræos veteres anno solari usos fuisse, et quidem usque ad captivitatem Babylonicam, ut nobis videtur, vel ut Keplero aliisque usque ad dominatum Macedonum in Asia.
[36] [in Habessiniam venerunt.] Si igitur Judæi Æthiopes ante ipsam captivitatem Babylonicam e Judæa fugissent et dein in Ægypto dudum vixissent, quomodo jejunia sua et festa permulta tam fideliter ad lunæ cursum disposuissent? Annus eorum ecclesiasticus, ait eruditus vir Ant. d'Abbadie [Loc. cit. pag. 95 et seq.] , evidenter initio lunaris fuit, quamvis hodiedum annum christianorum Æthiopum (qui demptis mensium nominibus mere ægyptiacus est) admiserint: omnis luna nova seu prima, ac item decima eis festa est, etc. Atqui nulla aderit in his rebus difficultas, si dixerimus eos ex Homeritide in Æthiopiam venisse, sæculo in primis sexto, quando rex Abraha Alasjram Judæos Homeritas persequi cœpit, vel sequenti, dum invaluit Mahumetes, cui Judæi similiter odio fuere [Cfr tom X Oct. pag. 727 annot. tt. pag. 730, annot d.] . In Arabia enim menses lunares, ut patet ex anno mahumetanorum, multum usui fuerunt, licet Arabes Syriæ mensibus solaribus usos esse jamdudum ostenderit Norisius, ac nos forsan suo loco amplius ostensuri simus; sed mutuati eos erant isti a Syris et Phœnicibus, ut nunc certo novimus. Nec solum sæculo sexto et septimo Judæos in Æthiopiam transiisse censemus, sed partim etiam sæculis præcedentibus, quod hæc regna adeo vicina erant, et forte negotiationis causa, quæ in littore Adulitico sæculis primis christianis florentissima fuit.
[37] [Judæorum conditio inter Æthiopes christianos, qui a pluribus sæculis judaizant:] Duobus vero in tractibus habitant Judæi Habessini, in provincia Semen, sive Simen, locisque vicinis, et prope urbem maritimam Massawa. Singulare vero est quod de provincia Semen, ejusque montibus sæculo sexto scribebat Cosmas Indicopleustes, illuc crimine reos in exsilium mitti consuevisse [Cfr Vivien de Saint-Martin, Journal asiat. octobre 1863, pag. 353.] ; unde credere subit, exeunte illo sæculo vel sequentibus, Judæos advenas a regibus christianis illuc relegatos fuisse. Deinde numero creverunt et potentes facti sunt [Cfr Tellez, pag. 38.] ; quin etiam aliquando in Æthiopia dominati esse videntur. Æthiopes enim christianos a multis sæculis et in hanc usque diem judaizare negari vix ac ne vix quidem posset. Quæ res hæc tria præ ceteris complectitur: circumcisionem, abstinentiam a carne suilla et religionem sabbati.
[38] [circumcisio inter Æthiopes christianos, ejus carnis suillæ et sabbati religio;] Ad circumcisionem Æthiopum quod attinet, certum est eam differre a circumcisione judaica, quod multis ostendere conatus est Ludolfus, idque etiam asseverat rex Æthiopum Claudius, in confessione quam anno 1555 tradidit missionariis nostræ societatis [Ludolf. Hist. æth. lib. III, cap. I; Comment. pag. 240.] . Nec vero de eo dubitandum est. Circumcisio enim in ora æthiopica exstitit dudum ante Christum natum, et forte non multo minus antiqua illic est quam in ipso Ægypto. Sed patet ex Agatharchide et Artemidoro apud Strabonem, tum etiam ex notis editorum Du Theil et Letronne, plerumque similem fuisse hodiernæ circumcisioni mahumetanorum et multo minorem judaica; at gentem quamdam memorat Agatharchides, quæ alio quodam circumcisionis modo utebatur, tam a judaico quam ab ægypto et mahumetano iterum diverso [Geographi minores edit. C. Müller, tom. I, pag. 154.] . Circumcisio illa minor a S. Frumentio et consecutis episcopis inter Æthiopes christianos procul dubio abolita fuerit, sed renatam eam esse, quis aliter explicet quam si dixerit Judæis illic aliquando dominatum obtigisse? Idem de abstinentia a carne suilla dicendum videtur, quidquid hanc in rem scripserit rex Claudius et post eum Ludolfus [Hist. æthiop. lib. III, cap. 1.] . Sabbati feriationem aliquatenus intelligi ex usu ecclesiæ primævo non diffiteor [Vide ibid. a num. 52.] , et quidem in S. Athanasio quartam sabbati alicubi legere me memini pro feria quarta: quam ob rem minus miror locutionem Æthiopum, echud sanbat, sabbatum primum, feria prima, id est, dies dominica, quo postremo nomine carent; aut alteram illam, sanbat krestiyan, sabbatum christianorum: sabbatum vero Judæorum sabbatum antiquum nuncupant [Ludolfus in Lexico, col. 168, edit. Alterius; Dillmann, col. 369] .
[39] [verejudaïzant, a sæculo, ut videtur, decimo.] At vero fatetur rex Claudius, Æthiopes suos in sabbato antiquo sacram cœnam suscipere et agapas exhibere, quod de feria prima non scribit. Quocirca vix iterum dubitare possum quin hæc dominantibus aliquando Judæis, fuerint inducta. Quo tempore tantam potestatem in Æthiopia adepti sint Judæi, definire non possum; video tamen plerosque omnes aperte tradere impiam feminam Gudit sive Essat, quæ a Falasyan Esther dicitur, et quæ sæculo decimo Æthiopiæ regnum occupavit, judæam fuisse [Iter J. Bruce, Sapeto, pag. 126, Rueppell, tom. II, pag. 350, Salt etc.; cfr Dillmann, Zeitschrift d. d. morgenl. Gesell. tom. VII, pag. 350.] ; cujus prosapia regnavit ultra annos trecentos. Num vero jam ante illud ævum ritibus judaicis adhæserit Æthiopum ecclesia, forte ille discere poterit, cui aliquando Vitam longissimam Teclæ Haimanot, quæ æthiopice Londini adservatur, et arabice Parisiis, perlegere contigerit.
§ IV. Religio christiana in Æthiopia sæculo V pæne deperdita. De catalogo metropolitarum et presbytero Joanne. Interrupta est sæculo V metropolitarum series.
[Religionem christianam in Æthiopia sæculo V pæne extinctam] Ratio prima, ut jam diximus, cur verisimile videatur Æthiopum reges sæculo quinto iterum gentiles esse factos, et religionem christianam inter illos pæne exstinctam esse, [extinctam esse, ostenditur ex historia, conciliis et] ipsa conversio est regis Alamedæ ad fidem catholicam. Inter incultas enim hasce gentes (ut antiquitus universim), rex eadem sacra ac subditi semper profitebatur, et si ea mutaret, etiam his adhibita vi mutanda erant. Quocirca et alii ante me idem de Æthiopiæ conditione sæculo quinto suspicati sunt [Th. Wright, Early christianity in Arabia, pag. 51.] . Ratio vero altera hæc est: quod in historia ecclesiastica, illius gentis a medio quarto sæculo usque ad bella S. Elesbaæ adversus Homeritas judæos, nulla est mentio. Responderi quidem potest, neque regis Tazenæ, quem christianum fuisse, mox e monumentis evidenter ostendetur, mentionem occurrere in Ecclesiæ annalibus. Verum, non solum in historia ecclesiastica, at neque in conciliis patriarchatus Alexandrini, quæ satis frequentia fuere [Cfr Labbe, Concilia tom. I – IV.] , per universum illud tempus, de Æthiopia quid quam dicitur aut ullius ejus metropolitæ legitur nomen. Insuper ipse Tazena, in inscriptione priore, ut censent plerique, adhuc filium Martis sese dicit. Denique catalogus profertur patriarcharum Æthiopiæ, seu metropolitarum, aut potius episcoporum: siquidem jura patriarchatus nulla habent, et in universa Æthiopia, ab ævo jam S. Frumentii, non sit nisi unus episcopus, qui a patriarcha Alexandrino ordinatur et mittitur. De hoc catalogo dicendum breviter hoc loco, ut pateat quam parum inde possit confici.
[41] [catalogo metropolitarum Æthiopiæ.] Metropolitarum Axumensium, qui Frumentio successere, ait Michaël Lequien, catalogum apud Habessinos ferri ajunt Jobus Ludolfus et Michaël Vanslebius: ille quidem lib. III. Hist. Æthiopicæ, ad annum usque 1613 nonaginta quinque metropolitas numerari scribit, quorum indicem a se visum non esse fatetur: hic vero in Historia ecclesiæ Alexandrinæ lib. I cap. IX ait eos a Frumentio ad Sennodium usque, quem Alexandrinus patriarcha Matthæus anno 1670 miserat, centum et sexdecim metropolitas recensere. Quæ certe non satis videntur posse conciliari, propter breve spatium quod intercessit ab anno 1613 ad 1670.
[42] [Quatenus genuinus sit] At vero, quin error admissus sit a Wanslebio, qui res Æthiopum non adeo introspexit, dubitandum non est. Sapetus enim, qui annos multos in Æthiopia transegit, et, ut arbitror, in ea versatur etiamnum, eumdem Sinodam sive Sennodium, quem Wanslebius memorat, diserte scribit Æthiopiæ metropolitam fuisse centesimum [Sapeto, Viaggio ecc. pag. 97.] : in quo cum iis quæ a Ludolfo proferuntur manifeste consentit. Porro catalogus ille patriarcharum nihil continet præter nuda nomina, et forte nonnihil luxata, siquidem viatoribus dignus visus non est qui in Europam afferretur, et post tanta copia collectos ex Æthiopia codices manuscriptos, in nulla bibliotheca obvius est: de quo jam Ludolfus conquerebatur [Historia Æthiopica, lib. III, cap. 7, 18.] .
[43] [iste catalogus.] Quum tamen ab anno 350 quo circiter S. Frumentius ut episcopus in Æthiopiam advenit, usque ad annum 1670, quo Sinoda creatus est patriarcha, non plures fuerint quam 99, et totidem circiter episcopi, intra idem tempus in pluribus Europæ sedibus episcopalibus numerentur, et multo plures Pontifices Romani, inde culpari catalogus ille non deberet, et forte paucissima nomina sunt vel spuria, vel pseudo-patriarcharum. Licet tacere nolim, observatum esse a Renaudotio [Historia patriarcarum Alexandrinorum, pag. 337, 381.] , et post eum a Michaële Lequien [Lequien, Oriens christ. col. 647 et seqq.] , Æthiopes interdum per annos multos metropolitis caruisse; et inde factum esse ut reges plures metropoliticam potestatem exercuerint, immo et liturgiam celebrarint. Quam in rem adducit Renaudotius locum scriptoris Arabis Abuselah [Hist. patr. pag. 338; cfr D'Herbelot, Bibl. orient, V° Abu Salah] , sæculi XIV, aitque propterea regem Æthiopiæ dictum esse presbyterum Joannem. Quam sententiam amplexus est etiam Michaël Lequien [Oriens christianus, loc. cit.] .
[44] [Presbyter Joannes dictus est primitus nec rex Habessinorum, nec Ung-Khan, rex Keraitarum,] At vero de hac quæstione, de qua ab annis plus quam ducentis, adeo disceptarunt [Cfr Ludolfus, Commentarius ad hist. Æthiop. pag. 218 et seqq.; Tellez, Historia geral de Ethiopia ou Preste Joam, pag. 3 et seqq.] , quoniam hoc ipso tempore soluta est, hic paucis dicendum videtur. Compertum igitur nunc est regem Habessiniæ nec ab ipsis Habessinis, nec a scriptoribus extremo sæculo decimo quinto antiquioribus umquam presbyterum Joannem esse dictum; inditumque illud nomen primitus fuisse vel regi Karaitarum ad septentrionem Sinensis imperii, degentium, ut hucusque credidere plurimi, qui rex, dictus Ung-Khan, anno 1203 a magno imperatore Tjinghis-Khan devictus est [Cfr G. Pauthier, le Pays de Tanduc et les descendants du pretre Jean, pag. 15 et 21.] , vel potius regi gentis Qarakhitay, ad orientem maris Caspii habitantis, a Chorasmia, seu a civitatibus Bukhara et Samarkan, usque ad desertum Gobi [G. Oppert, der Presbyter Johannes in Sage und Geschichte, pag. 60. Berlin 1864.] . Posterioris vero regionis rex, qui a scriptoribus Sinensibus Yeliutasje dicitur, ab Arabibus vero et Europæis Kor-Khan, anno 1141, dudum ante victorias Tjinghis-Khani, sultanum Turco-Persarum Sandjarum profligavit [G. Oppert ibid. pag. 21 et 132.] . Atqui hæc victoria memoratur ab Ottone Frisingensi, scriptore coævo, qui diem obiit anno 1158, et Korkhanum presbyterum Joannem appellavit [Otto Frising, lib. VII, cap. 53, ap. Oppert loc. cit. pag. 13 et 134.] .
[45] [sed Kor-Khan, rex Qarakhitayorum.] Ex quibus sequitur ipsum Kor-Khanum, regem Qarakhitayorum, inter quos non pauci erant Nestoriani, nomine presbyteri Joannis insignitum esse; non vero Ung-Khanum, regem Keraitarum, qui anno 1141 forte natus nondum erat. Atque hanc sententiam, quæ a perito geographo d'Avezac jam paucis proposita fuerat [D'Avezac, Notice sur les anciens voyages de Tartarie, tomo IV operis. Recueil de voyages et de mémoires publiés par la société de Géographie. Cfr G. Oppert, pag. 58.] , hoc ipso anno 1864 insigni libello tuitus est doctor Gustavus Oppert, eamque in primis ex itineribus Benjamini de Tudela et nostratis Ruisbrochii sive Rubriquisii, ex historiis Ottonis Frisingensis, Abulfaragii, Abulfedæ, Mirkhondi et Abulgasii confirmavit. Advertit vero idem scriptor recte dixisse Marcum Paulum, in regione Tanduc (cujus situm nuper Cl. Pauthier, derelicta sententia Julii Klaproth, aliorumque, ex libris sinicis aptissime, quantum judico, significavit) [G. Pauthier, le pays de Tanduc, pag. 13 et seqq.] , regnasse principes ex genere presbyteri Joannis, idque pluribus ostendit [G. Oppert, libro cit. pag. 73, not. 1 et pag. 162 et seqq.] .
[46] [Qua occasione presbyter Joannes labente tempore dictus sit rex Habessinorum.] Quomodo autem factum sit, ut, extremo sæculo decimo quinto, nomine presbyteri Joannis, non jam rex Asianus, sed Æthiopiæ rex nuncupatus fuerit [Cfr Ludolf, Commentarius ex pag. 218 et seqq., Sapeto, pag. 86 et seq.; Russell, Nubia and Abyssinia, pag. 126; Combes et Tamisier, Voyage en Abyssinie, tom. IV, pag. 5.] , hic paucis declarandum est. Viatores nonnulli et scriptores sæculi XIII et XIV, dum Joannem presbyterum ejusve progeniem, in media, aut extrema Asia regnare perhibent, simul Æthiopiam Africanam, cum rege suo potentissimo, sacris christianis addictam memorant [Vide Oppert ibid, pag. 6.] . Et quum paulatim regis Asiani memoria, post victorias Mongolorum et Turcarum, obliterata esset, nec jam scirent Europæi, ubi ejus regnum quærerent, qui illius negotii causa a Lusitania missus est, Petrus de Covilham, reperta Æthiopia ejusque rege christiano, quin hic regnaret progenies presbyteri Joannis, jam non dubitavit [Tellez, Historia geral de Ethiopia a alta, pag. 4; Lafitau, Hist. des découvertes des Portugais dans le nouveau monde, tom. I, pag. 59 et seqq.] . Percrebuit error iste in Europa universa et ultra duo sæcula perstitit, contradicentibus tamen ab ineunte sæculo XVII missionariis Lusitanis nostræ societatis. Tum iterum in Asia regnum presbyteri Joannis quærere cœperunt, at variis admixtis erroribus, qui demum a nuperis scriptoribus G. Pauthier et in primis G. Oppert omnes depulsi videntur.
[47] [Ex catalogo metropolitarum deducendum videtur,] Ad catalogum vero metropolitarum Æthiopiæ quod spectat (ut unde digressa est, illuc redeat oratio), patet ex dictis, hoc monumentum, prorsus in omnibus, quæ continet, tutum non esse, at forte in plerisque; quum omnino sit verisimile, memoriam eorum, qui tanta dignitate inter Æthiopes ornati sunt, ut et reges eam interdum ambiverint, posteris servari debuisse. Quamobrem notatione aliqua, quam ad codicem suum 191 adscribit Antonius d'Abbadie [Catalogue raisonne de manuscrits ethiopiens etc. pag. 190.] , quæque ad tenebras pellendas, quibus rei christianæ primordia in Æthiopia obvolvuntur, aliquantum conferre potest, haud temere uti videbor. Scribit scilicet, metropolitis Æthiopiæ quatuordecim nomen Joannis fuisse, at primum qui eo appellatus est, metropolitam sextum fuisse post. S. Frumentium. Quumque is inter annos circiter 360 et 380 e vita decesserit, et universe metropolitis singulis nonnisi anni quindecim ad summum, attribui possint, sedisset ille Joannes minimum ad annum usque 450. Aliunde scimus, post bellum regis Andæ, sive Alamedæ, adversus Homeritas, id est, circa annum 478 aut 479 [Supra num. 27.] missum esse in Æthiopiam metropolitam, nomine Joannem, paramonarium ecclesiæ Alexandrinæ S. Joannis; quem Michaël Lequien, non satis considerate, inter Homeritas missum esse scribit. Etenim factum id esse credidit, imperante Justiniano, circa 542 [Oriens Christ. tom. II, col. 663; cfr tom. X Octob. pag. 698, num. 123.] , quando Æthiopes apertissime erant christiani, nec libellum supplicem Alexandriam mittere, ut episcopum, stipatum multis clericis, obtinerent, a quibus regni sui ecclesia excitaretur, ullatenus debebant [Cfr Acta SS. Octobr. ibid. pag. 701, num. 137 et seq.] ; legensque in Actis S. Arethæ, circa idem tempus S. Elesbaan episcopum accersivisse in Homeritidem, neglecta narratione veterum scriptorum, hunc Joannem paramonarium esse statuit. Verumenimvero, iste sexaginta ante annis in ipsam Æthiopiam episcopus missus fuerat.
[48] [sedem Æthiopicam vacasse annis circiter 50, et Joannem paramonarium episcopum sextum fuisse a S. Frumentio;] Si igitur metropolita sextus post S. Frumentium nomine Joannis designatus est, ut perhibet catalogus, is Joannes paramonarius, qui anno 479 ab Alameda accersitus est, fuerit oportet. Etenim si metropolitæ sibi continenter successissent, sedisset sextus ille a S. Frumentio usque ad annum circiter 450 (num. 47). At quum certissime interrupta fuerit eorumdem series, ut discimus ex historia Alamedæ, ex metropolita qui Alexandria advenit, ex conversione Alamedæ ac ipsius gentis, minus abesse quam annis 50 metropolitæ non potuerunt, nimirum ab anno minimum 430. At vero inter annum circiter 370, aut 380, quo S. Frumentius cessit e vivis, et annum 430, metropolitæ sex vix ac ne vix quidem sedere potuerunt. Quamobrem Joannes ille, sextus a S. Frumentio, ipse Joannes paramonarius fuit ab Alameda accersitus; nam si illum anteriorem dixeris, et paramonarium septimum fuisse vel octavum a S. Frumentio, tunc nulla fuisset seriei metropolitarum interruptio, nec metropolita extra ordinem Alexandria cum clericis et monachis advocandus fuisset, nec denique conversionem Alamedæ ad sacra christiana, aut gentis ejus, intelligere daretur. Hæc igitur licet certa non sint, in primis sunt verisimilia. Nec temere dicemus seriem metropolitarum interruptam fuisse annis circiter quinquaginta. Ex quibus sequitur, ineunte sæculo V, jam paucos superfuisse christianos, siquidem demum metropolitam aut sacerdotes mittere patriarcha Alexandrinus omisit.
[49] [nec paramonarius, factus episcopus, nomen immutavit:] At dicet forte quispiam, nescimus retinueritne Joannes paramonarius nomen suum necne, dum episcopatum suscepit, mutatoque nomine, anno 479, dum in Æthiopiam advenit, non sextus a S. Frumentio, sed forte primus ejus successor, aut ex primis fuisse dicendus est; qua ratione universam Æthiopiam, jam ab obitu S. Frumentii, paulatim iterum gentilem factam esse appareret, et quæ de conversione Alamedæ, seu Andæ, ad religionem christianam historici perhibent, longe facilius intelligerentur. At vero his plura opponimus. Et primo quidem, licet monachis quibusdam jam olim in more fuerit nomen in baptismo acceptum immutare, cum episcopis tamen id minime consuevit fieri. Deinde nomen Joannis inter Æthiopes commune erat, siquidem quatuordecim hujus nominis metropolitæ fuerunt; nec ulla erat ratio ut nomen immutarent, uti factum est cum S. Frumentio, qui, forte quod nomen difficile pronunciabatur, itemque propter invectam religionem pacificam, Salama, vel Selama est dictus, sed retinuit etiam nomen pristinum, aliquantum linguæ Æthiopum accomodatum, hoc modo: Fremenatos, vel Fere-Menatos [Sapeto, Viaggio etc. pag. 395 et seqq.; Tellez, pag. 73 et seq.] . Deinde medio sæculo IV, religio christiana inter Æthiopes satis invaluerat, ut ex epistola Constantii imperatoris ad tyrannos Axumitarum Aizanam et Sazanam deducere pronum est. Tertio denique, scribit S. Hieronymus epistola 7. De India, de Perside et Æthiopia monachorum quotidie turmas suscipimus. Et epistola 17: Quid referemus Armenios, quid Persas, quid Indiæ, quid Æthiopum populos, ipsamque juxta Ægyptum fertilem monachorum? Quamquam de Nubia potius hic sermo esse videtur.
[50] [elanguit vero sensim, IV et V sæculo,] Quum tamen ab Æthiopibus nulli colantur sancti, qui sæculo IV aut ineunte V inter eos vixerint, præter S. Frumentium, videtur post obitum hujus sancti jam non tantum floruisse in Æthiopia religio christiana. Memorantur quidem in liturgia reges Abreha et Atzbeha, qui sæculo quinto ineunte floruerunt, sed de iis nihil scitur, nec ut sancti habendi sunt. Immo eorum mentio in liturgia et cultus aliquis [Sapeto, pag. 495.] mihi certo ex errore Æthiopum fluxisse videtur. Quum enim ex operibus S. Athanasii aliisque libris græcis didicissent, quando advenit S. Frumentius in Æthiopiam, missus a S. Athanasio, in ea duos fratres regnasse Aizanam et Sazanam, nec ullos fratres binos intra sæculum quartum in catalogis regum detegere possent, eos ex sæculo quinto delegerunt, Abreham scilicet et Atzbeham, sic seriem regum, chronologiam et ipsam historiam prorsus subvertentes. Hæc jam ostendimus magnam partem in Actis S. Frumentii et amplius ostendemus ad calcem dissertationis huic tomo adjiciendæ. Deinde, neque etiam ipso vivente S. Frumentio, extra urbem regiam Axumin et provinciam Tigræ, adeo forte floruisse religio dicenda est, tum ob causam modo propositam, tum quod in Vita S. Aragawi dicatur S. Frumentius partem tantum Æthiopum ad fidem perduxisse (inter documenta in fine), tum quod exstincta sæculo quinto aut pæne exstincta est religio christiana, ac derelicta est dignitas metropolitica, nulla intercedente persecutione. Nullam enim factam esse suademur, quod in fastis Æthiopum nulla horum temporum celebrantur martyria. Nam si ulla fuissent, fieri nequit ut anno 479, quando res christiana revivere cœpit, eorum memoria et recordatio nulla superesset, quumque tanta fuerit, omni tempore, veneratio christianorum erga martyres, proculdubio diptychis et calendariis fuissent inscripti, et in hanc usque diem colerentur. Quapropter nequidem suspicati sunt historici, reges Æthiopiæ ævo illo persecutos esse christianos. At non satis in obscurissima Æthiopiæ historia versati, nec etiam elanguisse tum temporis ejus ecclesiam fassi sunt [Pagius ad an. 541, num. 5; Lequien, Oriens christ. tom. II, col. 367 et 369.] . Elanguit scilicet, quod recessissent aut adversarentur reges Æthiopici; dudum tamen, et perpetuo forte, remansere christiani in Æthiopia, qui donec numero, opibus, aut potentia valuerunt, episcopum suum forte Alexandria de more expetebant.
§ V. Æthiopes circa annum 478 provinciam Negranensem in Arabia occuparunt et simul universam Homeritidem vectigalem fecerunt.
[Joannes Malala et Joannes episcopus de Æthiopiæ conditione et victoria Alamedæ] Apparet igitur ipsam ecclesiam Æthiopicam, sæculo quarto et quinto, debilitatam esse plurimum, et adeo quidem, ut tum reges, tum gens pæne tota, idolis thura iterum adoleverint. Nulla enim est ratio cur ea, quæ a scriptoribus pæne coævis, Malala et Joanne episcopo perhibentur, admittenda non esse censeremus [Cfr Leop. George, De Æthiopum imperio in Arabia felice, pag. 28 et 32.] . Etenim Malala, qui eodem fere tempore ac Joannes episcopus, Annales suos literis mandasse videtur monumenta plura præ oculis habuit, et aliqua addidit a Joanne episcopo omissa, aliave prodidit emendatius [Tom. X Octobr. pag. 697, num. 122 et pag. 760, annot. l.] . Quumque alter, catholicus quum esset, alter monophysita, vix ac ne vix quidem ab invicem diversi sint, profecto temere hujusmodi narratio repudiaretor. At vero, dicet quispiam, victoriæ quam ab Homeritis retulisse regem Andam, seu Amedam, scribit Malala, itemque Joannes episcopus, solo nomine regis Æthiopis aliquantum diversus [Supra, num. 15.] , victoriæ, inquam, illius historici Arabes memoriam nullam servarunt; ideoque confictam esse a scriptoribus illis Syris dicendum est.
[52] [vera testantur, licet hanc scriptores Arabes silentio premant.] Verumenimvero, ne plura hic regerere oporteat, dicimus solum, Arabas, qui alioqui tribus tantum post sæculis Annales scribere cœperunt, clades suas silentio prætermisisse, sicuti cum regibus Ægypti et Assyriæ factum esse, ex antiquissimis eorum monumentis et Ægyptologorum, ut loquuntur, et Assyriologorum studiis manifestum est. Quod si unius e tribus bellis S. Elesbaæ adversus Homeritas meminerunt, et insecutæ victoriæ, id, propter diuturnum dominatum Æthiopum in pæninsula, et præsentiam christianorum, quibuscum prophetæ suo Mahumeti aliquoties agendum fuit [Acta SS. loc. cit. pag. 720, num. 205 et seq.] , oblivioni tradere non potuerunt. Ast victoriam ejusdem Elesbaæ, anno 519, et fugatum Dhu Nowasum [Ibid. pag. 753, annot. nn.] , et vectigalia Æthiopibus dudum pendi solita [Ibid. pag. 745, annot. s.] , silentio tegunt.
[53] [Ab hac enim victoria accepit dominatio ultima ac diuturnior Æthiopum in Arabia;] Neque, si obtenta non sit victoria illa Alamedæ, intelligi possunt aut expeditio S. Elesbaæ anno 519, aut reges christiani Negranæ constitui soliti [Loc. cit. et pag. 701, num. 137.] , aut prædicta vectigalia. Nisi dicatur dudum ante, et a pluribus sæculis, Arabiæ regna aliquot Æthiopum vectigalia fuisse, ab iisque suos reges accepisse. At certe, neque in expeditione Ælii Galli, nec in Periplo maris Erythræi, quem anno Christi 246 aut 247 conscriptum fuisse vir cl. Reinaud nuper autumabat [Revue archéologique, 1862, pag. 222; Reinaud, Mémoire sur le Périple de la mer Erythrée, pag. 8 Paris 1864.] , de quo videnda dissertatio nostra de Æthiopia antiqua in fine hujus voluminis edenda, horum ulla occurrit mentio. Haud diffitemur quidem ea olim obtinuisse ad tempus et in una alterave provincia tantum, ut inscriptiones græcæ, Adulitica et Axumensis nos docere videntur [Cfr infra dissert. de Æthiopia antiqua et Acta S. Frumentii.] , sed illa ipsa ætate aliud in Homeritide non possederunt Æthiopes, quam partem aliquam minimam, quin immo ipsa inscriptio Aizanæ tentamina potius et studia regum Æthiopum significare videtur, quam provinciarum aliquot possessionem. Etenim Theophilus Indus eo ipso tempore, anno circiter 345 [Acta SS. tom. X Octob. pag. 677.] , omnem Homeritidem peragravit, ut Philostorgius narrat [V. Ibid a pag. 675.] , nec ullibi Æthiopes obvios habuisse fertur. Quum tamen christiani inter hos adessent, cum eis agendum fuisset Theophilo, nec, si Æthiopibus, qui jam episcopum suum Frumentium nacti erant [Ibid. pag. 677, num. 55; supra in Actis S. Frumentii.] , provincia aliqua obtigisset, de facili intelligitur quare Philostorgius, in iis quæ de Homeritide ejusque rege perhibet, Æthiopum mentionem nullam haberet. Quamobrem titulus regis Homeritarum in monumento Auxumitano Aizanæ honoris causa adscribi videtur, uti principes plures etiamnum reges Hierosolymarum se vocant, nec quidquam significare quam possessionem aliquam veterem et obsoletam.
[54] [ante quam vix quidquam ultra mare rubrum possedisse videntur.] Æthiopes, sæculo quinto et ante annum 478, vix quidquam, aut ne vix quidem, in Homeritide possedisse, argumento sunt etiam, quæ de bello, illo tempore gesto, inter Alamedam, regem Æthiopum, et regem Homeritarum, narrantur a Procopio, Malala et Joanne episcopo. In iis enim mentio nulla est possessionis alicujus Æthiopum in Homeritide, nec alia fuisse causa bellorum perhibetur, quam occisio mercatorum Græco-Romanorum et inde interrupta negotiatio Æthiopes inter et Græco-Romanos; et quum hi christiani essent, nullo negotio intelligitur, quomodo rex Alameda, quem eorum fœderatum fuisse non immerito conjeceris, exinde religioni christianæ favere plurimum cœperit. Quamobrem hoc ipso anno 478, sæculo quinto (nam de superiori ætate in dissertatione huic tomo adjicienda dicetur, aut in Actis S. Frumentii est dictum) Æthiopum dominationem in provincia Negranensi, ad septentrionem Homeritidis, accepisse vix dubito. Quam sententiam comprobant in primis Acta S. Arethæ, quæ inter probatissima recensenda esse olim ostendimus; ex quibus hunc in modum res gestas esse dicendum est.
[55] [Ostenditur Æthiopes provincium Negranensem occupasse] Negranæ propagari cœpit religio christiana sæculo IV et sequenti [Acta SS. loc. cit. pag. 673, num. 42 et seqq. et pag. 722, num. 2.] ; at quinto sæculo, anno nimirum 445, converso ad fidem S. Aretha, phylarchæ Negranensis filio, qui patri postmodum in phylarchiam successit, gentisconversio non parum promota est [Ibid. pag. 693, num. 105.] . Illo vero tempore suberat adhuc provincia Negranensis regi Homeritarum; ut patet ex verbis quibus, anno 523, rex Homerita Dhu Nowasus S. Aretham alloquitur. Quare imitatus non es patrem tuum, inquit, qui imperavit civitati et omnivici niæ, qui et honore afficiebatur dum regnabant mei decessores? Sed voluisti tyrannum agere et monarcham super civitate Negran et ejus vicinia. Dum vero ait Dhu Nowasus anno 523: Qui et honore afficiebantur dum regnabant mei decessores, manifeste significat Negranenses numquam ante sub sua fuisse potestate, seu occupatam esse Negranam ab Æthiopibus ante annum 490, quo regnum capessivit [Ibid. pag. 695, num. 113.] . Quamobrem Æthiopes illuc advenisse dicendum est inter annos circiter 450 et 490.
[56] [inter annos Christi 450 et 490, ac simul universam Homeritidem vectigalem fuisse;] Nec serius id factum esse comprobatur etiam ex initio Actorum S. Arethæ, quæ sæculo VI conscripta esse ostendimus, et ex quibus certo conficitur, passum esse martyrem extremo anno 523. Deum non timebant Homeritæ, inquiunt, colebant vero idola sua; ex quo orta sunt bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum qui Æthiopis erat tributarius. Ex quibus postremis verbis certum videtur, anno 523, regem Homeritam, jam a multis annis, et verisimilius ab extremo sæculo V, Æthiopibus vectigal solvere debuisse. Dici enim non potest id cœpisse ab anno solum 519, quando S. Elesbaas primam suam victoriam de rege Dhu Nowaso retulit; quandoquidem iste tum ad montes fugere debuit, ut in iisdem Actis narratur [Ibid et num. 2.] et Homeritis universa non solum tributaria est facta, sed regi Æthiopi undequaque derelicta [Ibid. pag. 694 et seq., num. 112.] . Litteræ quoque ipsius Dhu Nowasi ad Almundarum Hirensem ostendunt Æthiopes dudum ante annum 519, non solum ex Homeritis vectigalia percepisse, sed et tractum Negranensem tenuisse, et Negranam habuisse civitatem regiam. Scribit enim: Noveris, frater mi Mondere rex [Cfr ibid. num. 87 et seq.; 93, 98.] , regem illum quem Æthiopes regioni nostræ (Homeritidi universæ) præfecerant (nimirum anno 519) e vivis jam excessisse.
[57] [idque circa annum 478 factum esse, monumenta pluri ma docent.] Adventante autem hieme (sic scribit ineunte mense januario anni 523), quum in nostram regionem Æthiopes contendere nequirent, ut christianum regem DE MORE constituerent, totum ego Homeritarum regnum occupavi… Tunc demum … ad Nagran (Negranam, Nedjran) REGIAM EORUM URBEM, castra movi etc. Quod si Æthiopes anno 522, quo bellum auspicatus est Dhu Nowasus, regem christianum Negranæ de more constituere debebant, ille igitur qui anno 519, post victoriam Elesbaæ, Homeritarum prorex factus est, primus minime fuit qui ab Æthiopibus dignitate illa ornatus fuerit. Nec melius hæc duo intelliguntur, anno 522 Æthiopas jam reges Homeritarum Negranæ constituere consuevisse, et sæculo quinto ac ante annum 490, eamdem civitatem, ab Æthiopibus captam esse, quam si dicas anno 478, ut nos jam aliunde satis ostendimus, regem Alamedam de Homeritis victoriam retulisse, et regnum, vel potius ejus partem occupasse. Atque ita monumenta plura, nimirum historiæ Joannis Ephesi episcopi, et Joannis Malalæ, Epistola Simeonis episcopi Beth-Arsam, et Acta S. Arethæ, quæ omnia ante exitum sæculi VI literis mandata sunt, ad idem adstruendum conspirant.
§ VI. Rex Homeritarum qui ab Alameda occisus est quis fuerit. Æthiopes sæculo V in Homeritide fidem christianam propagarunt. Num jam tum in universum illud regnum dominatum aliquem habuerint.
[Rex Homeritarum, qui anno 478 aut 479 ab Alameda occisus est, Hassan fuisse ostenditur;] At vero si anno 478 Homeritæ ingenti clade ab Æthiopibus affecti sunt, et provincia Negranensis occupata est, num consistere poterit cum annalibus Arabum quod Malala, et Joannes episcopus adjiciunt, regem Homeritarum ab Æthiopibus interemptum fuisse? Illud certe ex historicis manifestum est, regnum Homeritarum perstitisse, et post regem Hassan, filium Amri, quem ab anno 460 ad 478 regnasse censet Cl. Caussin de Perceval, in regnum successisse Laknia Tanu f Thu Sjenatir, qui anno 490 a Dhu Nowaso occisus est. Quin etiam Hassan regni sedem habuit Tapharon, seu Dhafar, regiam pristinam, atque ea civitate potitus est etiam Dhu Sjenatir [Caussin de Perceval, Essai sur l'hist. des Arabes avant Mahomet, tom. I, pag. 119.] . Ex quibus patet solam partem australem regni in manus devenisse Æthiopum; tum etiam regem qui anno 478 aut 479, ab Æthiopibus interfectus est, fuisse verisimilius ipsum Hassan, filium Amri. Dicet forte quispiam, principem illum, qui occisus est, dominatum non esse in universa Homeritide, sed in aliqua solum provincia, ut cum Amro Dhu Kifan, aliisque pluribus, illo tempore factum esse legimus. Verum historici sexti sæculi, Procopius, et in primis Malala et Joannes episcopus, his contradicunt et aperte significant ipsum regem Homeritidis victum et cæsum esse ab Æthiopibus.
[59] [idque ex narratione tum Joannis episcopi,] Ac dici nequit perperam scripsisse Joannem episcopum et Malalam, post victoriam regis Æthiopum Aidog, sive Andæ, aut Alamedæ, occisum esse regem Homeritarum; idque non contigisse nisi post victoriam regis Elesbaæ, sequenti scilicet sæculo, anno Christi 525. Etenim, licet Malala horum occisionem non distinxerit [Supra, num. 17.] , aperte id factum est a Joanne episcopo, et quidem pluribus locis [Assemani, Bibl. orient. tom. I, pag. 363, 380 et 381.] ; quorum postremo sic scribit: Quum hæc accepisset (martyria scilicet S. Arethæ et sociorum) rex Æthiopum, qui INTERFECTO PRIMO HOMERITARUM REGE christianam fidem amplexus fuerat, in quibus, ut in omni narratione sua, regem Alamedam, qui primum illum regem Homeritarum interfecit, non discernit ab Elesbaa, qui martyria Homeritarum contra regem alterum, Dhu Nowasum scilicet, vindicavit istumque truncavit capite; de quo jam dicet: Quumque christianæ rei excidium, et judæi (nimirum regis Dhu Nowasi) tyrannidem comperisset, zelo incensus copias adversus tyrannum eduxit, CAPTUMQUE OCCIDIT; exercitum quoque ejus delevit, et universos Homeritidis judæos funditus exstirpavit (anno 525). In his itaque Joannes episcopus, licet reges Æthiopes, Alamedam et Elesbaan, non distinxerit, probe tamen discernit reges duos Homeritas qui ambo ab iisdem occisi sunt.
[60] [tum scriptorum Arabum,] Hos clarius etiam sejungit altero loco. De priore enim interemptione scribens: Tunc conserto prælio, inquit, Homeritarum regem Æthiops devicit, et captum INTERFECIT, totumque regnum ejus diripuit, suæque ditioni subjecit (anno 478). Nos tamen post victoriam illam primam solas provincias Homeritidis quæ ad septentrionem jacent, subjectas fuisse modo dicebamus, nec regnum universum ante annum 519 subditum fuisse pluries monuimus: sed victoriam anni 519 ignoravit Joannes episcopus. Interjectis vero paucis commatibus, Paulo post, inquit, defuncto christiano rege, sive prorege, quem rex Æthiopum ibi constituerat [Tom. X Octob. pag. 699, num. 127.] , non post victoriam anni 478, et occisionem alterius, ut credit Joannes episcopus, sed post victoriam alteram anni 519 resumptis viribus judæi Homeritæ sibi REGEM e sua secta Homeritidi PRÆFECERUNT: i. e. diversum a duobus præcedentibus, quorum prior occisus fuerat (Hassan, anno 478), alter vero qui christianus erat, suapte mortem obierat (anno 522, cujus nomen ignoratur) [Tom. X Octobr. loc. cit.] , tertius vero ille, e secta judaica, Dhu Nowasus fuit, de quo pluribus dictum in Actis S. Arethæ tomo X Octobris. Quod si ita manifestum sit regem Homeritarum, qui anno 478 ab Alameda devictus est, ab eodem trucidatum esse, hic alius esse non potest quam rex Hassan, filius Amri. Quam sententiam etiam historici Arabes, utut inconcinni sint in rebus gestis sæculo VII veterioribus enarrandis, duplici ex capite comprobant. Primo enim, quo leto ablatus sit, reticent; deinde, quod longe potius ducimus, eo exstincto, progeniem Himyar, quæ a tot sæculis in Homeritide regnabat, a throno amotam esse significant, eumque occupatum esse a Laknia Dhu Sjenatir, viro factioso, qui Tapharo, urbe regia, potitus, devictisque æmulis, tandem in Jemania tota, seu Homeritide, dominatus est.
[61] [plurimum confirmatur.] Quo pacto hæc interpretabitur, qui dixerit regem Hassan, communi e vita exitu atque e medio suorum migrasse. Nonne ejus liberi, aut consanguinei, quos plerosque a Dhu Sjenatir, aut forte ab Æthiopibus, postmodo absumptos esse verisimile est, in paternum regnum successissent? Aut minimum frater ejus uterinus, Hodjr Akil-el-Morar, qui vicinis Maaddenis et genti Kinda imperabat, aut unus e plurimis hujus liberis [Caussin, loc. cit. tom. II, pag. 266 et 269.] ? Et quidem tribus Maadd et Kinda potentes erant, et harum prior paulo post, anno circiter 481, Homeritis vectigal solvere detrectans, commisso prælio, eos devicit. Habitabat tribus Kinda in provincia Nadj, Arabiæ interioris, et ad orientem Negranæ; tribus vero Maadd, in Tehama provinciæ Hedjaz, circa Meccam. Discimus vero ex earum historia, quotiescumque affecti ac debilitati erant reges Homeritæ, Maaddenos, qui longius aberant, tributum solvere abnuisse. Quod factum est quoque medio sæculo quarto, quando Æthiopes in aliqua regni parte dominatos esse plurimi censent [Caussin, loc. cit. pag. 261; supra num. 53, et in Actis S. Frumentii et tom. X Octob. pag. 677, num. 23 et seq.] . Rebellio vero Maaddenorum, anno 480 aut 481, facile intelligitur, si admittatur jam tum, Negranam ejusque phylarchiam, quæ inter Homeritas et Maaddenos media erat, occupatam fuisse ab Æthiopibus, atque his regem Homeritam tributum solvere coactum esse.
[62] [Eamdem suadent Acta S. Arethæ, epistola Justini imperatoris,] Atqui id ex plurimis monumentis confici supra ostendimus. Tributum vero solvisse Dhu Nowasum regi Habessino, etiam ante cladem anni 519 [Cfr Acta SS. loc. cit. pag. 753, annot. nn.] , diserte narratur in Actis vetustissimis S. Arethæ [Vide infra num. 77.] , et nos supra similiter satis ostendimus. In epistola autem imperatoris Justini ad S. Elesbaan, de anno 523, aut 524, quam referunt eadem Acta et quam genuinam esse plura demonstrant [Acta SS. loc. cit. pag. 745, annot. s, x et z.] , legitur, Dhu Nowasum constitutum esse regem Homeritarum, aut a rege Æthiope, aut minimum cum ejus placito: Novi, ait Justinus, quantum religioni christianæ addicta sit fraternitas tua. Pervenit vero ad nos, rebellem illum, CUI CREDIDISTI REGNUM HOMERITARUM, arrepta occasione, omnes, quos misisti, christianos Æthiopes, cum repertis ibi Romanis et Persis ejusdem religionis … occisione gladii interemisse [Ibid. pag. 743, num. 27.] . Epistola igitur Justini imperatoris hac in re Actis S. Arethæ apprime concinit, et aperte significat, Dhu Nowasum aliquando, (et quidem ante annum 519, nam hoc anno a S. Elesbaa regno spoliatus est) ac, ut verba sonant, ab ipso inito regno, id est, ab anno 490, a rege Æthiope tanquam regem Homeritarum agnitum esse et comprobatum; quod ceteroqui circa annum 540 iterum, fatentibus ipsis historicis Arabibus, cum rege Homerita Abraha factum est [Taberita, Masud. Nuweir. ap. Schultens in Historia imperii Joctanidarum.] . Atque ita Joannes, Asiæ episcopus, et Joannes Malala, dum scribunt Aidog, vel Andan, regem Æthiopum, profligasse regem quemdam Homeritarum, eum captivum abduxisse [Cfr Theophan. Chronogr. pag. 347, Malalam, pag. 434.] et occidisse, ac tum fidem christianam in Æthiopia innovatam esse; historici Arabes, dum narrant, post regem Hassan ab anno circiter 478, interturbatum fuisse regnum Homeritarum, et recusasse Maaddenos eis pendere vectigal; Simeon Beth-Arsamensis, dum scribit anno 524, Æthiopas de more Negranæ regem, seu proregem, constituisse christianum. Acta denique S. Arethæ et Justinus imperator, dum tradunt, dudum ante annum 519 Dhu Nowasum, regem Homeritarum, Æthiopis fuisse tributarium, et ut regem ab Æthiope agnosci debuisse: ac insuper S. Aretham, Negranæ phylarcham, sub Dhu Nowasi imperio numquam fuisse; hi, inquam, scriptores omnes ad illud commonstrandum conspirant, Negranam et adjacentem provinciam, ab exeunte sæculo quinto, et quidem, ut nos arbitramur, ab anno 478, Æthiopibus subditas fuisse, insuper, reges Homeritarum, qui Taphari plerumque vivebant, iisdem tributum solvere ac ab iis ut reges agnosci consuevisse, ac denique, principem Homeritam, qui ab Alameda victus et cæsus est, fuisse regem Hassan.
[63] [et denique historia christianatum Æthiopiæ, tum Homeritidis.] Præterea quod mihi dubium omne e medio tollere videtur, aliam interpretationem non fert historia ecclesiastica, tum Æthiopiæ, tum Homeritidis. Etenim innovatam tum esse religionem christianam in Æthiopia testatur historia regis Alamedæ et novem sanctorum, quæ luculentissima est, nec ab ullo umquam negata, et quam Acta S. Arethæ manifeste comprobant [Tom. X Octob. pag. 748, num. 31.] . Atqui sancti illi novem, quos certum est ex Ægypto advenisse [Supra, num. 19 et seqq.] , qui sunt, nisi illi ipsi, quos Joannes Asiæ episcopus [Ibid. num. 13.] et Malala [Ibid. num. 17.] , a rege Anda, seu Ameda, post victoriam suam, Alexandria, una cum Joanne paramonario, accersitos esse perhibent? Atque ista ex historia ecclesiæ Homeriticæ eum in modum confirmantur, ut sola vera esse oporteat. Quomodo enim anno 523, quando Negranam advenit Dhu Nowasus, adeo illic floruisset religio christiana [Acta SS. loc. cit. pag. 702, num. 140; 703, num. 141 et seqq; 730 annot. d et e.] , si ab anno solum 519 e regum ethnicorum et judæorum potestate avulsa hæc civitas, Æthiopi subjecta fuisset? Quomodo, triennii spatio, tot intra ejus mœnia erecta fuissent monasteria [Ibid. annot. g.] ; tot facti essent sacerdotes? Nonne Paulus, Negranæ episcopus, qui obiit anno 521, ante annum 519 Dhu Nowaso innotuerat [Ibid. pag. 702, num. 140.] ? Quam in rem plurimum faciunt etiam quæ leguntur in historia ecclesiastica Theodori Lectoris lib. II: Immireni (Himyareni, seu Homeritæ) gens est Persis subjecta, inquit, ad extremos noti fines habitans. Et ab initio quidem judæi fuerant, jam inde a regina austri, quæ ad Salomonem olim venit. Postea gentiles facti sunt. Anastasii vero temporibus christianam religionem amplexi sunt et episcopum acceperunt [Theodorus Lector lib. II, num. 58.] . Imperavit Anastasius ab anno 491 ad 518. Ex quibus iterum confirmatur, Negranenses factos esse christianos, et potestati regum Homeritarum subductos esse, extremo sæculo V. Quando scilicet Æthiopes aliquamdiu Negranæ dominati erant, adeo illic accreverat religio christiana, ut jam solis sacerdotibus suis Æthiopibus non contenti, episcopum postulaverint. Quod fieri nullatenus potuisset, si Dhu Nowasus, qui circa annum 490 regnare cœpit, Negranæ ejusque phylarchiæ dominus adhuc fuisset. Tenendum vero est animo, Theodorum Lectorem vixisse eo fere tempore, quo hæc gesta sunt, quamquam perperam addit Homeritas Persis tum fuisse subjectos.
[64] [Videntur Æthiopes, ante annum 519, non solum tributa excepisse ab Homeritis,] Num præter hæc amplius aliquid suadeant Acta S. Arethæ et Epistola Simeonis Beth-Arsamensis, iis locis quibus, anno 522, jam per universam Homeritidem christianos multos, sacerdotes, et ecclesias fuisse tradunt, nimirum num inde deducendum sit, auctoritatem tantam Æthiopum fuisse in Homeritide universa, etiam ante annum 519, ut religionem christianam ibi libere professam voluerint, renitentibus licet hinc inde Homeritis, dicere non audemus; quantumvis id innuere videantur dicta monumenta. In epistola enim Simeonis, quæ scripta est anno 524, literæ recitantur Dhu-Nowasi ad Almundarum, quarum istud est initium: Noveris, frater mi Mondere rex, inquit, regem illum, (seu proregem) quem Æthiopes regioni nostræ præfecerant, et qui Negranæ habitabat, e vivis jam excessisse. Prorex iste, ab anno minimum 519, quo Dhu Nowasus, a rege Elesbaa cæsus, ad montes fugerat, universam Homeritidem sibi subditam habebat; sed hic quæritur, num etiam ante annum 519, reges Homeritarum, qui Taphari plerumque, aut Sanaæ sedem habebant, aliqua in re sub potestate proregum Æthiopum fuerint.
[65] [sed etiam in universum eorum regnum dominatum aliquem habuisse.] Adventante autem hieme (anni 552), ita Dhu Nowasus prosequitur, quum in nostram regionem Æthiopes contendere nequirent, ut christianum regem de more constituerent totum ego Homeritarum regnum occupavi. Ac primum quidem, cunctos christianos, qui in Christum crederent, cepi, mortem ipsis comminatus, nisi Judæi nobis similes fierent. Occidi autem quos reperi, bis centum et octoginta sacerdotes; Æthiopes quoque qui ecclesiam custodiebant una cum ipsis e medio sustuli; eorum vero ecclesiam in synagogam nostram converti. Tunc demum, cum centum et viginti millibus (ita et Acta S. Arethæ num. 3), hominum ad Nagran, REGIAM EORUM (Æthiopum) URBEM, castra movi, etc. Discimus ex his, Dhu Nowasum, antequam Negranam perveniret, occidisse bis centum et octoginta sacerdotes, præter christianos multos diversis in locis; nam scriptores Arabes universim ad 20,000 occisos fuisse memorant [Acta SS. tom. X Octob. pag. 709, num. 167.] . Si meminerimus insuper loci illius Actorum S. Arethæ, quo dicitur, ob diversitatem religionis fuisse bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum, qui Æthiopis erat tributarius [Ibid. pag. 722, num. 1.] ; tum epistolæ Justini imperatoris qui scribit de rebelli illo, cui crediderat S. Elesbaas regnum Homeritarum [Ibid. pag. 743, num. 27.] : si, inquam, horum meminerimus, dubitare subibit, num a victoria regis Andæ, seu Alamedæ, quam anno 478 factam esse autumamus, Æthiopes jus aliquod, seu auctoritatem non retinuerint in Homeritide universa. At vero his jam, donec lux nova e monumentis affulgeat, relictis in medio, quum satis illud, quod maximi ad historiam christianam Æthiopiæ refert, ostenderimus, circa annum scilicet 478 regem Alamedam de Homeritis victoriam reportasse, et cultui christiano deinceps magnopere favisse, qua ratione id factum sit nunc amplius despiciendum est.
§ VII. Sancti novem Aragawi, sive Za-Michaël, Pantaleon, Garima, Tzehma, Aftze, Guba sive Otz, Imeata, Liqanos et Alef, qui regnante Alameda ex Ægypto in Æthiopiam advenerunt et religionem christianam instaurarunt.
[Circiter a 480, post victoriam Alamedæ, in Æthiopiam advenerunt novem sancti,] Scribit Joannes monophysita, Æthiopas, post hanc victoriam legatos Alexandriam misisse, qui episcopum et clericos peterent, ipsisque missum Joannem, ecclesiæ S. Joannis mansionarium una cum pluribus clericis [Supra num. 13.] ; et similiter Malala: Hunc igitur, inquit, una cum clericis episcopum legati sumentes secum, in Indiam (seu Æthiopiam) ad regem suum Andam (Alamedam) abduxerunt [Supra, num. 17.] . Inter clericos illos, quin presbyteri plerique fuerint, qui sacris præessent, haud est dubitandum; sed fuere etiam plurimi monachi, quos tum temporis in Ægypto multos numero fuisse, et simul raro presbyteratu ornatos, ex historia novimus. Monachos novem tum ex Ægypto, et forte ex aliis vicinis regionibus advenisse, omnes historiæ Æthiopicæ docent [Supra, num. 19 et seqq.] , quos appellatione novem sanctorum perpetuo insigniunt. Ex quibus sequitur, vel monachos novem solum tum advenisse, vel ex monachis, qui advenerint, hos novem vita sanctiore insignes fuisse. At posterius admittendum esse manifestum fit ex Chronico civitatis Aksum, ex quo hæc recitat Mendezius noster: Regnante Alameda venerunt multi monachi ex imperio Romano, qui totum regnum impleverunt. Ex illis novem substiterunt in provincia Tigræ, quorum singuli ecclesiam, seu monasterium condiderunt, suo nomine appellatum [Ap. Tellez, pag. 79.] . Horum vita hic paulisper illustranda visa est, quod hucusque, deficientibus monumentis, non potuit, idque non parum conferet ad conspectum illum universæ historiæ ecclesiasticæ Æthiopum, a primordiis ad sæculum VII, quem antea polliciti sumus.
[67] [qui in monumentis pluribus memorantur.] Dictum est supra memorari hos sanctos in vetustissimis monumentis Æthiopicis, catalogis regum scilicet, et Vita Teclæ Haimanot, et eorum celeberrimum, quem plurimum S. Elesbaas venerabatur, in Actis quoque S. Arethæ. Omissis aliis monumentis, summarium Vitæ singulorum dabimus ex Synaxario, sive Senkessar, quod Æthiopes ex arabico æthiopice vertentes Synaxarium ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, auctore Michaële episcopo Athribæ et Meligæ, qui claruit circa annum Christi 1425 [Sed cfr Dillmann, Codices æthiopici musei britannici, pag. 46.] , sibi concinnarunt, additis sanctis ecclesiæ æthiopicæ, qui desiderabantur. Hujus Synaxarii Æthiopum indicem accuratissimum, quo frequenter nos utemur, contexuit doctor Aug. Dillmann [In Catalog. cod. æthiop. biblioth. Bodleianæ.] , qui cum Ludolfo de literis hujus gentis præ ceteris omnibus meritus est. Librum vero ipsum, qui typis editus non est, præ manibus non habemus, quamquam, si opus foret, excerpta ex exemplaribus quæ Parisiis, Londini et Oxonii asservantur, nancisci daretur. At summaria præcipua lingua Æthiopica et Italica vulgata sunt a Sapeto, e quibus nos ea quæ ad novem sanctos pertinent, latine versa, infra subjiciemus.
[68] [Miracula in libris Æthiopum obvia, tuto minime et plerumque ridicula sunt.] Recolendum vero hoc loco homines illos qui hoc modo a fide catholica desciverunt, ut solum codicem sacrum retineant proprio singulorum sensu interpretatum, miracula nulla sanctorum suscipere, et hi temeritatis et superbiæ vitio adversus ecclesiam rebellant; alios vero, qui pæne omnia ignorant et ecclesiam veram inscitia et incultu agnoscere nequeunt, nimia credulitate laborare, et miracula sanctorum suorum excogitare, quæ risum moveant. Verum nos medium tenemus, et miracula illa sanctos operari posse dicimus, quæ non apostolos modo, sed et sanctos plurimos post mortem Christi viventes, ut Philippum diaconum, et qui linguis loquebantur, operatos esse in Novo Testamento legimus. Nec ideo fidem adhibemus omnibus quæ a viris simplicibus et credulis adornata sunt, sed iis solum quæ suis stipata probationibus prodeant. Quæ ideo in mentem revocare hoc loco oportuit, quoniam Jobus Ludolfus miracula, quæ a catholicis agnoscuntur, cum iis conferre ausus est, quæ a scriptoribus æthiopibus, omnium rerum insciis, pro libitu inventa sunt. Qua de re alicubi graviter conqueritur Michaël Lequien. Sane stolidas fabulas, quæ inter Æthiopes circumferuntur, jam dudum missionarii catholici damnarunt, quod advertit doctissimus A. Dillmann, Vitam memorans Gabræ-Manfas-Quedus, qui in Æthiopia præcipua fama sanctitatis gaudet: Patres societatis Jesu, inquit, contra hunc sanctum merito quam maxime invectos esse ex hoc nostro libro (de quo scribit) elucet; blasphemiis enim utique et fabulis stupidissimis refertus est [A. Dillmann, Codices æthiopici musæi Britannici, pag. 51, annot. b.] . Profecto eousque imperita non sunt, quæ in summariis Vitarum, huic commentario subjiciendis, corripere velis, at miracula tamen aliqua, quæ hinc inde obvia sunt, nimis ridicula visa sunt quam ut in opere nostro literis mandarentur; quocirca, nugis omissis, ea tantum quæ aliquousque saltem historica erant hic recudere visum est. Ubi vero aliqua omissa sunt, id interjectis punctis significabitur.
§ VII. Tazena, pater S. Elesbaæ, christianus fuit, ut ex altera ejus Axumi reperta inscriptione probatur.
[De Catalogis regum et quatenus sint veraces:] Catalogos regum Æthiopiæ varii varios jam ediderunt, Andreas Schottus, J. Bruce, Salt, Combes et Tamisier, Rüppell et J. Sapeto; quorum plurimi, catalogos optimos adeptos se esse arbitrantes, ceteros vel negligentiæ, vel ignorantiæ arguebant. At demum ipsos fontes adiit Cl. Dillmann, codices scilicet mss. quos ex Æthiopia J. Bruce, aliique advexerant [Zeitschrift d. deutsch. morgenl. Gesellschaft, tom. 7, pag. 338 et seqq.] : qua in re dignum operæ pretium tulit. Etenim catalogos, qui in Europa circumferebantur, vidit defluxisse omnes e tribus fontibus, ipsosque fontes proprio nitore emicare, ut sic loquar, coram lectoribus et fluere jussit. Quo factum est, ut satis expedite, quatenus catalogis et quibusnam sit fidendum, dignosci possit; tum etiam, quibus literis europæis accuratius nomina regum ex æthiopicis transferantur: nam omnia æthiopice edidit Dillmannus, adjecta tamen ubique interpretatione germanica.
[70] [quid doceant de Alameda ejusque successoribus;] Ex his tribus catalogis si deducere velis
seriem eorum qui post Alamedam regnum
Æthiopiæ tenuerunt, statim percipies catalogum
primum abundare eo loco, plura nomina
adscribere, et successores Alamedæ promiscue
proferre [Cfr Dillmann, loc. cit. pag. 332; Rüppell, tom. II, pag. 346.] ; quod ex duobus sequentibus catalogis,
et maxime ex Vitis antiquissimis
Teklæ Haimanot et Aragawi, ex inscriptionibus,
et ex Senkessar manifestum est. In secundo
autem et tertio catalogo, reges qui ab
exeunte sæculo V ad medium circiter sæculum
VI in Æthiopia sceptra tenuerunt, hunc
in modum prodeunt:
Saladoba;
Hujus filius Al-Ameda;
Hujus filius Tazena;
Hujus filius Kaleb, qui divisit terram;
Hujus filius Gabra-Masqal, quo regnante
Jared librum cantuum concinnavit [Ibid. Catalogi B et C, pag. 348 et seq.] .
[71] [catalogis adstipulantur Vita SS. Teklæ Haimanot et Aragawi, Senkessar et inscriptiones æthiopicæ.] Huic seriei, quam tradunt catalogi regum, undequaque et præclare concinit Vita antiquissima Teklæ Haimanot, eo loco qui supra adductus est [Num. 24.] . Itidem concinit Vita S. Aragawi, unius e novem sanctis, in qua hi sancti regnante Alameda in Æthiopiam advenisse dicuntur; et deinde res gestæ passim referuntur regum Tazenæ, Caleb sive Elesbaæ, et denique Gabra Masqal, quo regnante S. Aragawi mortem obivit [Dillmann, loc. cit. pag. 348 et not. 2.] . Tertio confirmatur eadem series ex Senkessar Æthiopico, quod in summario Vitæ S. Caleb, eum filium Tazenæ appellat [Infra ad calcem commentarii et ap. Sapeto, Viaggio etc. pag. 422.] , altero vero loco eumdem, Justino Romæ, sive Cpoli, imperante, victoriam de Homeritis reportasse perhibet [Tom. X Oct. pag 717, num. 191.] . Quarto denique, eadem confirmatur ex duabus inscriptionibus æthiopicis prædicti regis Tazenæ, quæ repertæ primum sunt anno 1830, et tribus post annis inspectæ et exscriptæ a viatore Eduardo Rüppell [Reise in Abyssinien, tom. II, pag. 269, 280 et seq., 426, et in adjectis tabulis.] ; quarum priorem interpretari tentavit presbyter quidam Æthiops, quem Kahiræ obvium habuit Rueppelius [Ibid. pag. 278.] , dein philologus doctissimus Rödiger [Hallische allgem. Literaturzeitung. Juni 1839.] , et demum feliciori successu Sapetus et Dillmannus, ut mox amplius dicetur. Atqui in ambabus his inscriptionibus rex Tazena filium Alamedæ se dicit. Fatemur quidem initio prioris inscriptionis solam syllabam na asservatam esse, et initio alterius syllabas zana tantum legi potuisse (sive zena quum literæ æthiopicæ za et ze vix differant). At Sapetus vel integrum nomenlegit in lapide, vel minimum syllabam ta supplere non dubitavit [Sapeto, Nouvelles Annales des voy. 1845, tom. II, pag. 309.] , uti nec Dillmannus, dum paucis post annis easdem inscriptiones, at ex mutilo Rueppelii apographo, retractavit [Zeitschrift d. d. morgenl. Ges. tom. VII, pag. 355 et seqq] Ex quibus manifestum et extra omnem dubitationis aleam est, prædicto ordine Æthiopiæ solium hos reges tenuisse.
[72] [Initia inscriptionum Tazenæ ex versione A. Dillmanni.] Quando vero regnare cœperint et quot annis singuli regnarint, requirendum erit in dissertatione adjicienda huic tomo. Notamus hic solum, Tazenam regnasse ab anno circiter 484 ad 512. Quid autem gesserit labente regno, reticet historia; nec quidquam de eo nos docent annales brevissimi Æthiopum. Inscriptiones tamen, quæ a Rueppelio et Sapeto Axumi lectæ sunt, silentium historicorum paulisper supplent. Utramque, post presbyterum Æthiopem Kahirensem interpretari conatus est Cl. Dillmannus, qui, ut ceteros omnes notitia linguæ æthiopicæ vincit, ita et eos qui eisdem apographis Rueppelii usi sunt, facile superavit. At vero apographa ista duplici vitio laborabant: primo, quum in ipsis lapidibus lineæ plurimæ integræ non sint [Rüppell, Reise u. s. w. tom. II, pag. 278.] , ita nec in apographis integræ leguntur; deinde nec fideliter absumpta hæc sunt. En tamen initium utriusque, prout a Dillmanno ex æthiopica lingua versum est, ac eo modo, ut mox apparebit, qui vix a vero abesse possit. Nota vero, quæ e lapidibus exciderant, aut erasa erant, uncinis includi. Inscriptio prior sic orditur:
[Ta]zena, filius Ela-Amidæ, Bese-Halen, rex Axum et Himyar et Raidan et Saba et Salhen et Tzijamo et Buga et Kash, filius Mahrem, a nullo exercitu vincitur. Alterius inscriptionis istud est initium:
[Taze] na filius Ela-Amida, Bese-Halen, rex Axum et [Himyar et] Raidan et Saba et Salhen et Tzijamo et Buga et Kash, rex regum, filius Ela-Amida [Dillmann, loc. cit. pag. 356.] .
[73] [Ex inscriptione 1 dubium foret num Christianus fuerit Tazena, sed certissimum ex 2.] In prima inscriptione num plene christianum se ostendat Tazena, dubitat nonnihil Dillmannus [Loc. cit.] quum vox Mahrem deum Martem significare videatur et altero versu similia verba, partim erosa tamen aut exesa prodeant; sed e neutro loco id certo confici posse fatetur, addendumque Tazenam, ut fit, regum priorum titulos exscripsisse, iisdemque uti pæne ac Aizana in inscriptione græca Axumitana, quæ lecta est primum a viatore Anglo Salt, anno 1805 [Cfr Acta S. Frumentii supra.] . Insuper Mahrem, in dicta inscriptione prima, jam a Tazena deus non vocatur; licet eo nomine insigniatur ab Aizana: υἱὸς Θεοῦ ἀνικήτου Ἄρεως. Quamobrem si sola præsto esset inscriptio prima, ac in omnibus bene legeretur, quod dubium est, videretur Tazena aut ethnicus, aut incerti cultus fuisse [Dillmann, pag. 356.] . At vero in inscriptione secunda Tazenam christianum se prodere adeo manifestum est, ut nemo hac in re Dillmanno, qui partem ejus non exiguam ex æthiopico vertit, et Josepho Sapeto, qui in Æthiopia versatus, ipsam inscriptionem præ oculis habuit, atque eam fortasse adservat etiamnum, omnino assentiri non valeat.
[74] [Lefevre et Salt non pauca nos docent de his inscriptionibus,] Etenim de inscriptionibus quatuor Axumi se inaudiisse scribit viator Lefevre, quarum una, lingua Gheez, seu æthiopica veteri conscripta, erat penes prædictum missionarium J. Sapeto. Addit vero idem viator inscriptiones duas exaratas esse literis ignotis atque hieroglyphicis [Lefevre, Voyage en Abyssinie, tom. III, pag. 435.] ; quod posterius inauditum est, et ab eruditis procul dubio repudiabitur. Nullus enim alius viator de monumentis hieroglyphicis in Habessinia significavit, ac recentius est regnum illud, ut in commentario de Æthiopia veteri pluribus ostendimus, quam ut typi hieroglyphici in eo usui esse potuerint. Plurimum autem miramur nullam europæam rempublicam, hujusmodi inscriptiones, quibus adeo illustratur historia, adhuc coemisse. At laudatus Josephus Sapeto inscriptionem secundam (quæ excepta fuerat ab Eduardo Rüppell, anno 1833, at non adeo feliciter) se Axumi reperisse ait anno 1839. Lineas habet 52, inquit (ut alioqui patet ex apographo Rueppellii), incisaque est tabulæ marmoreæ, longæ pedes quinque cum dimidio, latæ duos cum dimidio. Literæ altæ sunt sex ad octo lineas Parisinas, et arte exquisita ac longe perfectiori cælatæ ac ea quæ in inscriptione græca et himyaritica (lege: Æthiopica veteri, ex qua tamen appellatione, pluries apud Sapetum obvia, sequitur minimum duo literarum genera Æthiopibus veteribus usui fuisse) [Cfr Dillmann, Zeitschrift der d. m. Gesell. tom. VII, 367.] cernitur, ac in altera inscriptione æthiopica, similiter Tazenæ coæva, quam etiam in libro meo, ait Sapetus, in lucem protuli. At vero in Itinerario, quod duodecim post annis editum est [Viaggio e Missione cattolica etc., Itoma 1857.] , ista inscriptio mi nime legitur, nec alii libri editi sunt hucusque a Sapeto, quamquam, dum Itinerario præfatur, plurimos promittit. Repertæ fuerant inscriptiones hæ duæ in agro suo a Dabtara quodam, sive scriba ecclesiæ Axumensis, qui a Sapeto Ghebzakalemsis dicitur, id est Akalemsis Coptita, a viatore vero Lefevre solo posteriori nomine appellatur: quem hic anno 1845 sollicite has inscriptiones adservare scribebat. Merito addit Sapetus, si terra Axumi foderetur, ut multis in locis ab Europæis factum est, monumenta non pauca repertum iri ad historiam Habessiniæ et vicinarum regionum illustrandam utilissima. Dies octo impendit Sapetus, prius quam hanc inscriptionem secundam intelligere inciperet. Ejus etiam apographum expressit, nec dubitat, quin loca exesa petræ, ejus diligenti adhibita indagine feliciter compleverit [Annales des voyages, 1845, tom. II, pag. 299, 303 et seq.] .
[75] [quarum altera Tazenam Christianum fuisse, non secus ac ejus pater, demonstrat.] Porro, anno 1845, dictam inscriptionem majorem Tazenæ sermone gallico vulgavit, omisso nimirum contextu litterarum æthiopicarum, quod magnopere dolendum. Attamen quum linguam æthiopicam probe calleat, multa ex ea vernacule converterit et monumentum ipsum cominus inspexerit; denique quum Dillmannus initium tantum et finem, seu versus 13 et 52, reddiderit germanice, nos versionem Sapeti, quæ vestigiis textus æthiopici ad verbum inhæret [Ibid, pag. 30.] , latine infra exhibebimus. Notationes pauculas adjiciemus, partim ex Commentariis geographicis Cl. Vivien de Saint-Martin, partim ex aliis scriptoribus. Hoc unum monuisse sufficiat, ex primis hujus inscriptionis vocibus, christianum jam se prodere Tazenam. Quis enim Christo non adhærens, et Sacræ Scripturæ doctrinis non institutus ita inciperet: Virtute Dei qui extendit cælum et terram, Domini in æternitate. Verum quæ sequuntur de Nubarum infidelium irruptione et clade, luce clariora sunt; nos ideo commentario hic supersedemus. Concidunt ergo, quæ excogitavit viator Salt, Aidog, seu Andam, quo regnante propagata est denuo religio catholica in Æthiopia (et quem nos eumdem esse demonstravimus ac Alamedam, Tazenæ patrem), diversum non esse ab ipso Elesbaa, Tazenæ filio: quo asserto conversio regum Æthiopiæ, ejusque innovatio religiosa, retrahebatur ad annos fere quinquaginta, ab anno scilicet 479 ad 525. Deinde falsissimum id esse nos itidem ostendimus ex historia novem sanctorum, et Actis S. Arethæ.
§ VIII. Expeditio prima S. Elesbaæ contra Dhu Nowasum, regem judæum Homeritarum, anno 519; anno 522 denuo rebellat ille, Negranam civitatem dolo ingreditur, et plura millia christianorum occidit.
[Regnum auspicatur S. Elesbaas; ejus expeditio prima contra Dhu Nowasum, regem Homeritarum,] Quid de regno Tazenæ innotuerit, jam perspectum et exploratum est. De principio regni S. Elesbaæ nihil novimus; at paucis inde annis, Dhu Nowasus, rex Homeritarum, qui Æthiopum vectigalis erat, in hos rebellavit, et provincias forte aliquot Æthiopibus subditas occupavit, de quibus jam satis supra est dictum. Tum rex Elesbaas exercitum paravit, eumque in expeditionem duxit adversus regem Homeritarum. Aduli vero, in portu Æthiopiæ, e quo solvendum erat in Homeritidem, versabatur tum temporis Cosmas Indicopleustes, cujus liber de Topographia editus primum est sæculo præcedenti a B. Montfaucon. Quapropter expeditionem illam S. Elesbaæ alicubi memorat Cosmas his verbis: Cum annis abhinc plus minus viginti quinque, sub initium principatus Justini, Romanorum imperatoris, qui imperavit a mense julio anni 518 usque ad mensem augustum anni 527, istis in locis adessem Aduli nimirum, Ellatzobaa (seu Elesbaas) [Cfr tom. X Octob. pag. 724, annot. g.] , tunc Axumitarum rex, bellicam suscepturus expeditionem contra Homeritas, in adversa sinus ora positos, Adulis præfecto literis mandavit, ut exemplum inscriptionis Ptolemaicæ sellæ atque lapidis, seu ambarum inscriptionum, quum duas fuisse nunc certum sit [Vide dissert. de Veteri Æthiopia in fine hujus vol.] , sibi transmitteret. Tunc præfectus ille, nomine Asbas, evocatum me et alium negotiatorem, Menam nomine … jussit loca petere et inscriptionem exsumere [Cosmas Indicopl. lib. II, pag. 140 seq. edit. Montfaucon.] .
[77] [facta est anno 519, et ut fertur ob persecutionem christianorum.] Ex hoc loco Cosmæ alibi ostendimus, expeditionem S. Elesbaæ de qua hic scribit, factam esse anno circiter 519, nec referri hæc posse ad expeditionem alteram ejusdem regis, quæ contigit anno 525 [Tom. X Octob. loc. cit. pag. 752, annot. nn.] : atque illa suo loco videri possunt. Ceterum expeditionem illam primam memorant etiam Acta S. Arethæ, nec memorant solum, sed quid in ea gestum sit, breviter adscribunt. Qui locus, quamvis jam supra partim recitatus fuerit, quum ad historiam S. Elesbaæ in primis spectet, hic integer ex Actis illis antiquissimis mutuandus est. Contigit autem per idem tempus, ait Actorum scriptor, regem esse Homeritarum Dunaan quemdam, judæum, et præ omnibus illius gentis hominibus crudelem et cruentum… Sola Homeritarum terra, quæ et Saba dicitur, idolis dedita erat, et simul religionis judaicæ placitis. Deum non timebant, colebant vero idola sua: ex quo orsa sunt bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum, qui Æthiopis erat tributarius. Eximieque divino zelo motus Elesbaas, rex christianissimus, cum exercitu advenit et improbum regem profligavit.
[78] [S. Elesbaas, fugato Dhu Nowaso, universam Homeritidem obtinet.] Quid factum sit post victoriam illam primam S. Elesbaæ, quam anno 519 relatam esse diximus, paucis complectitur Actorum scriptor in sequentibus. Intersertis enim nonnullis de civitate Nagran, cujus martyres mox celebraturus est, in hæc verba prosequitur: Accidit itaque tum temporis ut Homeritarum judæorum rex (Dunaan, seu Dhu Nowasus), bello devictus, in fugam se dederit, atque in montibus quibusdam inaccessis [Acta SS. loc. cit. pag. 694, num. 112.] sese præservarit; Æthiopum vero rex Elesbaas in regnum suum redierit, relicto duce cum exercitu, qui regionem custodiret. Dux ille, sive prorex, qui constitutus est anno 519 et cujus nomen ignoratur, a dicto anno non in sola provincia Negranensi, sed in universa Homeritide, Æthiopum nomine, dominatus est: quod manifesto ad illud usque tempus factum numquam fuerat. Nam quocumque demum modo in parte majori Homeritidis, ab anno 479 reges Arabes regnarint, sive ut tributarii solum Æthiopum, quod negari non potest, sive etiam, ut suadet epistola Justini, proregum vice quodam modo agniti, illud tamen satis e monumentis elucet, reges illos indigenas, qui Taphari aut Sanaæ habitabant, usque ad annum 519 regia potestate plene usos esse. Quamquam eadem ratione ea usum esse noverimus Abrahamum Alasjram, quem agnosci debuisse a rege Æthiopum fatentur historici Arabes, in primis Nuweirus [V. Supra, num. 62.] .
[79] [Anno 522 rebellat Dhu Nowasus, gravissimam persecutionem orditur et Negranam aggreditur.] Narrat dein scriptor Actorum S. Arethæ, descendisse Dhu Nowasum e montibus inaccessis: Dæmon vero, inquit, honesti osor et pie vivere volentium adversarius, armavit iterum regem Homeritarum contra relictos a rege Æthiopum Elesbaa. Eos enim interemit ille et persecutionem inhumanam contra omnes venerantes Christi nomen exorsus est, sive Græci forent, aut Persæ, aut Romani, aut Æthiopes, et tamquam dæmon carne indutus contra christianos tunc in sua ditione exsistentes armatus est. Post hæc collectos omnes christianos illos interfici jussit. Denique exercitum movet contra jam dictam Christum amantem civitatem Negranitarum, ut eam dirueret… Instante igitur hieme (extremi scilicet anni 522, postquam annos tres Dhu Nowasus in montibus delituerat) non potuerunt rex Æthiopum ejusque exercitus in aciem exire contra judæum, oppugnantem sanctorum ac triumphantium horum martyrum venerabilem et inclitam civitatem Negran… Appropinquat itaque rex judæus et signum venerandum crucis Domini nostri Jesu Christi in ligno figit. Dein præcones emittit, obcinctaque, ope exercitus sui, vallo civitate, eos clamare jubet: Si quis non blasphemat crucifixum, et non contemnit hocce lignum, quod est signum maledictionis, igne et occisione gladii peribit. Ecce enim qui relicti sunt a rege Æthiopum in meis terris, et christianos regni mei, et qui monachi dicuntur, omnes gladio et igni tradidi; christianorum vero ecclesias, quas dicunt, in omnibus meis circumjacentibus provinciis, incensas et ad solum usque eversas in pulverem redegi. Et ecce venio ad vos, o Negranitæ, cum copiis multis et brachio excelso et cum delectis viris ad oppugnandum vos centies et vicies mille.
[80] [Juramento asseverat, se Negranam salvam habiturum; vectigal holcadis unius: inde numerus incolarum] Tot igitur strages jam ediderat rex Dunaan, seu Dhu Nowasus, antequam Negranam attingeret! In sequentibus narrant eadem Acta quomodo jurare cœperit et attestari Deum cœli et Legis, ac sanctas potestates: Quoniam non nocebo alicui civi, nec quemquam blasphemare cogam quam veneramini religionem, sed solum in deditionem vos recipere volo, et ut aperiatis civitatem etc. Rogaturum vero se dicit solum id quod ex more datur in in singula capita distributum ab omni anima in civitatibus Homeritidis habitante, nimirum Holcadem unam. Ex quibus innotescit vectigal regni Homeritici, ut mox videbitur. Holcas autem ista, quæ dicitur, ait scriptor, moneta est regia Homeritica, ex auro conflata, pondus habens ceratiorum duodecim: ita ut conficiantur in annum vectigal ex prædicta civitate Negran auri talenta centum et triginta. Est autem talentum in Æthiopum et Homeritarum regnis librarum tredecim. Hæc vero pondera, libra et ceratium, vel Græco-Romana sunt, vel Alexandrina, siquidem in patriarchatu Alexandrino scripta primum hæc Acta fuere. Si Græco-Romana sunt, quum valuerit libra Constantinopolitana æque ac Romana ceratiis 1728 [Hultsch, Griechische und Römische Metrologie, pag. 114, 119 not. 14, et 249; Vasquez Queipo, Essai sur les systèmes metriques, tom. II, pag. 65 et seq. Paris 1859.] , et holcadibus Homeriticis 144, siquidem harum singulæ pendunt ceratiis 12 (1728/12 = 144), talenta Homeritica centum triginta, singula librarum tredecim, holcadibus valebunt 243,360 (144 × 13 × 130 = 243,360). Et quum Homeritæ singuli Æthiopibus penderent holcadem unam, qua etiam contentum se fore Dhu Nowasus spondebat, inde sequitur in Provincia Negranensi quam possidebant Æthiopes, cives fuisse ultra ducenta quadraginta tria millia.
[81] [provinciæ Negranensis. Eorumdem mercatus et divitiæ.] Si vero prædicta pondera Ægypto-Romana sint, quum non satis constet quanti valeat in hoc systemate tum libra, tum ceratium [Vasquez Queipo, tom. I, pag. 209 et seq.; Saigey, Metrologie ancienne et moderne, pag. 54 et 85.] , aut quoties ceratium libra contineatur, nihil hac via certum conficere poterimus. Id tamen tentavimus tomo præcedenti [Tom. X Octob. pag. 727, annot. pp.] , sed methodo minus tuta. Ast notamus, in gratiam maxime metrologorum, vocem ὁλκας idem esse ac notiores voces ὁλκη, δραχμη, quod tomo præcedenti, nos ipsi secuti Boissonadium, non advertimus [Ibid. annot. oo.] ; et quum drachma utantur et Arabes, quam dirhem nuncupant, certum videtur scriptorem Actorum S. Arethæ verbo ὁλκας significare voluisse aliquam monetam auream Arabicam, una drachma pendentem; eaque forte hujus nomine Homeritico insignita fuerit. Si igitur admittatur, post nuperum metrologum Vasquez Queipo [Loc. cit. tom. I, pag. 209 et tom. II, pag. 202 et 446.] , dirhem Arabum ante Mahumetem valuisse grammatis 2,832, libram vero Ægypto-Romanam grammatis 339,840, quum hæc libra contineat drachmas hujusmodi 120, inde sequeretur talenta Homeritica 130, singula lib. 13, valuisse drachmis arabicis seu holcadibus 202,800 et tot cepisse incolas provinciam Negranensem; quod ab altero numero, quem indicavimus tomo præcedenti, methodum non satis accuratam secuti, tamen non multum abludit. Si vero holcas ista, seu drachma aurea Homeritarum pependit grammatis 2,832, valeret hodiedum francis fere decem. Atqui legitur in Actis S. Arethæ (supra num. 80) istud fuisse vectigal annuum quod requirebant reges ab omni anima; quod spectato valore, seu potestate auri, annis abhinc mille trecentis, duo illa confirmare videtur quæ alias ex ipso veterum scriptorum testimonio declaravimus [Loc. cit. pag. 664, num. 12, ad 17.] , Homeritas scilicet auro abundasse, et postquam Phœnicum potestas a Persis et a Græcis eversa est, plus quam aliam ullam Asiæ gentem, mercatui fuisse deditam.
[82] [Apertis januis civitatis pejerat Dhu Nowasus, proceres exspoliat et demortui episcopi ossa comburit.] Cives Negranenses, promissis capti Dhu Nowasi, regis judæi, civitatem aperuerunt, et intravit dolosus serpens, rex Homeritarum, qui jurejurando affirmaverat, quia illæsos et intactos vos servo, si sponte hanc civitatem mihi tradideritis. Postero die, apertis januis, exiverunt omnes proceres, simul cum Aretha, ad regem, et prosternentes se in terram, eum venerati sunt. Jussit hic congregari omnes (convenere trecenti quadraginta) et primo quidem facultates suas extra civitatem afferre, deinde ostendere sibi Paulum, episcopum civitatis. Proceres autem omnes responderunt, obiisse eum a biennio; et non credidit illis, sed mittens ad locum in quo jacebat venerandum ejus corpus, effusis ossibus, jussit ea igni tradi, et cineres palis projici in aerem [Acta SS. loc. cit. pag. 724.] . Fiebant hæc anno 523, mense octobri; inde sequitur Paulum, episcopum Negranensem, de quo Dhu Nowasus sciscitabatur, vita functum esse anno 521. Alibi diximus Paulum illum videri episcopum, qui imperante Anastasio et quidem initio imperii, circa annum 491, aut non multo post, missus est ad Homeritas [Supra num. 63 et tom. X Oct. pag. 694, num. 111 et seq.] .
[83] [Tunc martyres facti sunt cives 4252 et plerique in fossam ignis projecti.] Quæ postmodum Negranæ gesta sunt a Dhu Nowaso, in primis innumerorum christianorum cædes, huc non spectant, sed in Actis S. Arethæ, tomo præcedenti requirenda sunt. Satis erit hic repetere tum christianos Negranenses quater mille ducentos quinquaginta duos constantiam fidei usque ad martyrium et mortem crudelissimam produxisse. Ex his sacerdotes, monachi et virgines Deo sacræ 427 igne combusti sunt; feminæ aliæ 227, pleræque ex uxoribus procerum, et dein ipsi proceres, numero 340 (quorum caput et antesignanus fuit S. Arethas, phylarcha Negranensium) capite plexi sunt. Reliquis ter mille similiter caput abscissum esse videtur. Projecti sunt plerique omnes in fossam aliquam, eam ipsam, ut videtur, in qua martyres 427, ordine primi, incendio consumpti fuerant. Hujus fossæ memoria servabatur centum post annis, dum florebat Mahumetes, ejusque meminit is in Corano, sura 85; ex quo inter Arabes celeberrima est facta, et Dhu Nowaso judæo, propter horum christianorum (quos fideles appellat Mahumetes) horrenda supplicia, nomen adhæsit domini fossæ, arabice Ssaheb-el-Okhdud. Dhu Nowasus insuper pueros christianos utriusque sexus, a prima pueritia ad ætatem annorum quindecim, numero mille ducentos nonaginta septem, in servitutem tradidit. Denique literas dedit ad regem Persarum Cavadem et ad Almundarum, regem Hirensem, referens quæ gesta erant, et ut se imitarentur adhortans. De quibus omnibus plura dabit Commentarius prævius ad Acta S. Arethæ [Acta SS. tom. X Oct. pag. 703, num. 141 et pag. 708, § XV.] .
[84] [Legatio Justini imp. ad Almundarum Hirensem.] Contigere hæc, ut diximus, mense octobri anni 523. Sequenti januario ad eumdem Almundarum, seu Mundhir III, regem Hirensem, tum in provincia Hedjaz, non procul ab hodierna Mecca versantem, a Justino imperatore et a Cavade, rege Persarum, legati fuerant Abramius, presbyter Cpolitanus [Ibid. pag. 700, num. 134 et seqq.] , Simeon Beth-Arsamensis, presbyter Persa catholicus, Angæus, filius Zed, dux coloniæ militaris Arabum Hirensium, qui in Palæstina consederant, et alii; ut scilicet cum rege Hirensi de redimendis captivis Græco-Romanis agerent, de pace concilianda deque rebus christianorum. Quum vero ad regem Almundarum pervenerunt die 30 januarii anni 524, cum eo versabatur nuncius missus a Dhu Nowaso, cum literis ejus de quibus superius dictum est; quæ coram legatis perlectæ sunt, et Simeoni Beth-Arsamensi occasio fuere scribendæ epistolæ ad abbatem monasterii Gabulæ in Euphratesia, chiliometris viginti a Chalcide.
[85] [Veracitas Simeonis Beth Arsamensis; qua de causa scripserit docet nos in fine epistolæ.] Hæc vero Simeonis epistola, quæ ipso tempore persecutionis a viro gravi et erudito conscripta est, ut alibi ostendimus [Ibid. pag. 699, num 129 et seqq.] , ab Assemano et J. D. Michaëlis in primis commendatur et cum Actis græcis S. Arethæ, quæ vulgavimus et quibuscum mirum in modum consentit, ut veracissima persecutionis historia habenda est. Epistolam absolvit Simeon his verbis: Quod reliquum est, vestram caritatem etiam atque etiam obtestamur, ut quam primum monasteriorum præfectis et episcopis, in primis vero Alexandrino (Timotheo, qui illo tempore monophysitam se non prodebat) [Ibid. pag. 710, num. 169 et 171.] ista significentur, ut regem Æthiopum (S. Elesbaan) ad ferendam Homeritis opem suis literis cohortetur; simulque curetis ut pontifices judæorum, Tiberiade (prope lacum ejusdem nominis in Palæstina) commorantes, adigantur scribere ad istum regem judæum, qui modo apparuit, ut a bello et persecutione Homeritarum in posterum abstineat [Ibid. pag. 708, num. 161.] .
§ IX. Justinus imperator hortatur S. Elesbaan ut martyres Negranenses vindicet; is classem parat in portu Adulitico; de civitatibus Aduli et Axumi; ad bellum proficiscitur.
[Abramius legatus res gestas Dhu Nowasi renuntiat imp. Justino; hujus epistola] Abramius, presbyter Cpolitanus et legatus Justini imperatoris ad Almundarum, qui non secus ac Simeon pleraque e legati Homeritæ narratione perceperat, reversus Cpolim, rem universam detulit ad imperatorem. De quibus hæc narrant Acta S. Arethæ: Tunc servi Dei, legati imperatoris, ineuntes fœdus pacificum cum Alamundaro, reversi sunt; et contenta in literis regis Homeritæ, tum ea quæ facta fuerant, retulerunt servo Dei Justino, imperatori Romanorum. Is vero absque mora scripsit ad Timotheum, episcopum Alexandrinum, (ex quo iterum patet hunc illo tempore monophysitam non fuisse, siquidem Juslinus, orthodoxiæ tenacissimus, episcopos monophysitas a sedibus amovebat) ut beatitudo sua literas mitteret ad regem Æthiopum nomine Elesbaan (cujus regnum ad patriarchatum Alexandrinum spectabat), quibus eum hortaretur ad instruendum exercitum delendosque omnes impios cum rege suo. Scripsit vero imperator et ipse pio regi Elesbaæ in hæc verba. Hæc epistola Justini, quam genuinam esse alibi ostendimus [Ibid. pag. 720, num. 207; pag. 726, annot. z et pag. 745, annot. x.] , hic omittenda minime est: Novi, inquit, regem Æthiopum alloquens, quantum religioni christianæ addicta sit fraternitas tua. Pervenit vero ad nos rebellem illum, cui credidisti regnum Homeritarum (de quo vide quæ superius sunt dicta num. 62), arrepta occasione, omnes, quos misisti, christianos Æthiopas, cum repertis ibi Romanis et Persis ejusdem religionis, quum negare nollent Jesum Christum Filium Dei occisione gladii interemisse. Sed et Nagran civitatem (ubi miror scribi Nagran, forma syriaca [Cfr Acta SS. pag. 720, num. 203 et seqq., pag. 724, annot. d.] , loco Negran, nominis arabici, quod, solum in Actis obvium esse videtur) desertam fecit et inhabitabilem.
[87] [ad S. Elesbaan de anno 524.] Deinde scripsit regi Persarum et Alamundaro qui dicitur Sacchicas, rogans et ipsos ut similia agerent cum habitantibus ibi christianis: Hortamur itaque fraternitatem tuam et obtestamur, per sanctam et consubstantialem Trinitatem, ut aggrediaris exsecrandum et impium judæum, sive mari sive terra, tecum habiturus in auxilium sanctorum Angelorum potestatem. Si enim hoc haud præstat pietas tua, ei hinc quidem cælitus irascetur Deus et regno suo; illinc vero nos per Coptum et Berenicen immittemus Blemmyarum et Nobadum copias multas (de quibus civitatibus et populis alibi [Ibid. pag. 745 annot. w et seqq.] diximus), et transibunt hæ per terras tuas, conterent omnia, atque Homeritam et regnum ejus universum ad omnimodam ruinam et maledictionem adducent. Vale. Scripta fuerit hæc epistola Justini primis mensibus anni 524, postquam Cpolim redierant Abramius, ceterique legati, ut ex narratione quam supra (num. 84) ex Actis S. Arethæ recitavimus satis apparet.
[88] [S. Elesbaas, collecto exercitu, classem instruit navium sexaginta.] Verum hujusmodi adhortationibus, aut adjectis minis, minime indigebat S. Elesbaas, qui jam anno 519 eumdem Dhu Nowasum devicerat, subdita jam tum Homeritide universa. Ipse igitur extremo anno 523, aut ineunte 524, exercitum et classem parare cœpit, quæ tamen, maxime posterius, intra breve tempus fieri non potuerunt. De quibus hæc legimus in Actis S. Arethæ: At servus Dei Elesbaas, quum ex proprio regno, tum ex vicinis gentibus, mature exercitum collegerat centum viginti millium militum [Ibid. pag. 711, num. 172.] . Insuper providentia Salvatoris collectæ sunt naves institorum [Ibid. pag. 749 annot. c.] Romanorum, seu Byzantinorum, tum Persarum et Æthiopum, denique ex insulis Pharsan, hodiedum Farsan, in Mari Rubro, circa latitudinem 16° 50, [Ibid. annot. d.] , universim sexaginta: nimirum ex Æla civitate, naves quindecim; cujus emporii rudera visuntur hodieque, in fronte sinus Ælanitici * non procul ab Akaba. De his vero aliisque civitatibus et insulis, quarum hic mentio prodit, videnda quæ alibi declaravimus [Ibid. pag. 749 et seq.] ; ex Clysmate, non procul a Suez, viginti; ex insula Iotabe *, septem; ex Berenice duæ; ex insula Pharsan, septem; et ex India novem.
[89] [Indiæ nomine sæculis V et VI veniebat pars Persidis et Belutsjistan, India hodierna et Arabia Felix, rarissime Æthiopia.] Hucusque Acta S. Arethæ, in quibus Indiam significare Caramaniam veterem atque Gedrosiam seu partes Persidis hodiernæ et regni Belutsjistan quæ sinui Persico adjacent, ex ipsis Actis manifestum est [Ibid. pag. 706, num. 154, 722, num. 2 et 726, annot. aa; cfr ibid. pag. 673, num. 39.] . Ac insuper de eadem India et ipsa India hodierna intelligendum esse locum intricatissimum Rufini quo scribit Metrodorum et Meropium adiisse Indiam ulteriorem contra Pagium, Letronne, aliosque, supra in Actis S. Frumentii pluribus ostendimus. Denique licet Virgilius, et post eum Servius, Procopius dein, ipsis verbis Virgilii usus [Ibid. pag. 672, num. 34.] , et Joannes Malala [Supra num. 15.] ejusque sequaces Æthiopiam Indiæ nomine donarint, vix dubitamus quin sæculis V et VI jam rarius id fieret a scriptoribus [Cfr Acta SS. loc. cit. pag. 672, num. 34 et pag. 694, num. 111; Ludolfus, Commentarius, pag. 75 et seq.] , quod partim ex Actis S. Arethæ evincitur et ex Rufino [Cfr Acta SS. oc. cit. pag. 673, num. 39 et seq.] , partim ex argumento negativo, ut vocant; nam hac in re, siquidem Æthiopiæ historici Byzantini multoties meminerunt, argumentum istud valet plurimum. Attamen Indiæ nomine satis frequenter adhuc hisce temporibus veniebat Arabia Felix, seu Homeritis; sed quum id in Actis S. Arethæ obvium non sit, ac India dicatur sola illa vasta regio quæ a sinu Persico in orientem protenditur, inde merito deducimus ex prædicto sinu S. Elesbaan naves illas novem obtinuisse. Ad quorum normam emendanda videntur quæ olim de India, ex qua naves habuerit Æthiopiæ rex, conjectando indicavimus [Ibid. pag. 749 annot. k.] .
[90] [Adulis ejusque situs, ecclesiæ] Quas omnes naves, sexaginta numero, ita Acta prosequuntur, congregavit Elesbaas in quadam statione navali, dicta Gabaza, quæ intra fines est civitatis Adulis, sitæ ad mare, et trahi jussit supra arenam. Adulis emporium fuit Æthiopiæ, negotiatione olim celebre. Jam ævo Procopii plurimum distabat a mari, stadiis minimum viginti [Ibid. pag. 750.] , cujus rei non meminit Eduardus Rüppell, non intelligens quomodo tantum recedere mare potuerit intra tredecim sæcula. Jam enim Procopius scribebat: A portu stadiis XX distat urbs Adulis; tanto nimirum spatio a mari retracta! Rudera Adulis reperit Henricus Salt [Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 237.] , sed multo diligentius ea inspexit supra dictus viator Germanus. Jacent inter viculos Zula et Afte, plusquam dimidio milliario Germanico (mehr als einer Stunde i. e., plus quam chiliometris quinque; Cosmas Indicopleustes [Cosmas Indicopl. pag. 140; cfr Hultsch, Griechische und Röm. Metrologie, pag 281 et seqq.] , duobus milliaribus Ptolemaicis a mari distans, seu metris 3, 193), a sinu Axesley, et ad latitudinem geographicam 15° 15′44″ [Rüppell, Reise in Abyssinien, tom. I, pag. 267.] . Illic vero nihil præter rudera idem conspexit, ad passus quingentos ab oriente ad occidentem se porrigentia; inter quæ notabiliora ex antiqua ecclesia procidisse autumat. Verumenimvero trium ecclesiarum parietinas videre socii viatoris galli Lefevre [Lefevre, Voyage en Abyssinie (1839 – 43,) tome III, pag. 437 et seqq.] .
[91] [et portus. Naves indicas decem conficit, præter 60 alias ipse S. Elesbaas.] Portus vero ille, seu statio navium (ὅρμος), quæ plurimum a civitate distabat, in Actis S. Arethæ variis locis dicitur Gabaza, vel Gabazan [Tom. X Oct. pag. 750, annot. n.] , quæ vox mere æthiopica est et littus significat. In hoc itaque portu, qui a civibus Adulitanis Gabaza dictus est, extremo anno 524, indictione tertia, naves sexaginta collegerat S. Elesbaas. Insuper hieme ejusdem tertiæ indictionis, id est, circiter mense novembri: (anni 524, ad martium anni 525: nam currebat illa indictio a septembri anni 524 ad septembrem anni sequentis) confecit et ipse naves indicas decem; adornavitque in hunc modum universim septuaginta. Naves indicæ, quas in solis his maribus Africanis visere est, absque ullo ferro ædificantur; de quibus plura habent Procopius [De Bello Persico, lib. I, cap. 19.] , Edrisi [Geographie, tom. I, pag. 46, edit. Joubert.] et Ritterus [Erdkunde, tom. XI et XII.] . Quum vero has solas naves indicas proprias habuisse videatur S. Elesbaas, licet id certum non sit, inde verisimile fit eum mari non multum potuisse. Attamen in eo manifeste errant Acta S. Arethæ, ut aperte ostendimus, quod referant omnes copias S. Elesbaæ his navibus vehi potuisse. Et quum in hac posteriori parte longe minus tuta sint Acta illa quam in priori, quæ de navibus S. Elesbaæ referunt, ut certa accipere non possumus [Cfr tom. X Octobr. pag. 753, annot. oo et 757 annot. x.] .
[92] [Timotheus patriarcha Deum exorat pro felici exitu expeditionis et Eucharistiam mittit ad S. Elesbaan.] Dum hæc Aduli gerebantur, Timotheus, patriarcha Alexandrinus, qui illo tempore hæreticum se non prodebat, supplicationem publicam instituit ac vigilias egit pro felici expeditionis exitu. In Alexandria igitur Ægypti, inquiunt Acta, mense aprili, indictione tertia, anno igitur, 525, beatissimus episcopus Timotheus, congregatis in ecclesia sancti apostoli Marci, cujus corpus sæculo IX a Venetis ablatum est, omnibus orthodoxis et multitudine monachorum Nitriæ et Scetis [Cfr Acta SS. tom. VIII Octobr. pag. 39 et seqq.] , promulgavit processionem publicam et vigilias egit, et die sequenti, finita synaxi, divinam oblationem, sive SS. Eucharistiam [Cfr ibid. tom. X pag. 746 annot. ll.] , reponit in vase argenteo et per presbyteros mittit ad regem Æthiopum. Hortabatur autem eum per verba disciplinæ, sicut Samuel commovit regem Saul contra Amalec [I Reg. XV], ut exercitum instrueret, et ruinæ per ensem et ignem omnia traderet.
[93] [Mittuntur contra Homeritas milites 15,000 per Barbariam et Somaules, at misere pereunt.] Non multo post mittit S. Elesbaas quindecim millia Æthiopum barbarorum itinere terrestri ad meridiem Æthiopiæ, ut illic trajiciant mare et ad orientem ascendant, et in partibus quibusdam Homeritidis instruantur. In rem erit hæc verba Cosmæ Indicopleustæ hic adscribere: Non enim admodum distat Homerites a Barbaria, mediante mari trajectus bidui [V. ibid. tom. X, pag. 751, annot. p.] . Sic enim, ita Acta prosequuntur, quum naves cum copiis ex occidente erant adventuræ, illi ex oriente inexspectati adfuissent. Sed posteaquam hi barbari quindecies mille iter peregerant dierum triginta (seu leucas horarias, chiliometrorum quinque, circiter 287 [Cfr Cosmas Indicopleustes, pag. 138.] ; ex quibus videntur versus promontorium Guardafui, inter Somaules [Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 164 et seqq.] processisse, a quo facilis erat transitus ad insulam Socotora et inde in Homeritidem), ac dein (iter) dierum septem per montes inaccessos et aridos, neque ad Homeritidem progredi potuerunt, neque reverti ad Æthiopiam; et misere perierunt, dilapsi, ut verisimile est, ac fame et siti consumpti.
[94] [Processio S. Elesbaæ ad ecclesiam Axumensem; quæ hæc fuerit.] Transacto festo Pentecostes, quod hoc anno 525, indictione tertia, incidebat in diem 18 maji, quum jam parasset omnia rex Æthiopum, instante profectione, processionem instituit ad sanctissimam Dei magnam ecclesiam, in qua reges et sacerdotes regionis sepeliuntur. Significatur hic ecclesia primaria civitatis regiæ Axumis; nam paulo inferius hæc leguntur: Quibus dictis exit e civitate regia ad exercitum suum, etc. Hujus magnificæ ædis fata, quæ templum gentilium olim fuerat, brevi comprehendam, quod id antea numquam factum est. Splendidam fuisse patet tum ex verbis scriptoris Actorum S. Arethæ, tum ex ruderibus de quibus mox dicetur. Ædificata vero est sæculo primo christiano, siquidem ipsa urbs Axumis ejusque obelisci tunc ædificata fuere; non vero ævo Ptolemæi Evergetæ I, aut aliorum e primis Ptolemæis, ut scripsit Jacobus Bruce [Bruce, Voyage en Nubie et Abyssinie, tom. III, pag. 146.] et ceteri post eum, ad hanc usque diem [Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 192. Russell, Nubia and Abyssinia, pag. 242 et 244; Lefèvre, Voyage en Abyssinie, tom. III, pag, 427.] . Ostendimus enim dissertatione de Æthiopia antiqua, nec Meroën, in insula cognomine, ædificiis multis olim ornatam, sæculo primo ante Christum natum antiquiorem esse [Infra, ad finem hujus tomi.] , nec Axumin sæculo primo christiano; ac simul declaramus quo pacto hujus ædificia stylo græco aut græco-ægyptiaco concepta fuerint [Ibid.] . Ab initio vero, et per plura sæcula, hæc ecclesia primaria Axumensis, ut dictum est, templum fuit idolorum; at sæculo IV, quum reges Axumitæ fidem christianam susceperunt, ejecta sunt proculdubio idola e templo, illudque in ecclesiam christianam conversum est. At iterum idola cepisse sæculo V, donec sacra christiana amplexus est rex Alameda, ac episcopus et clerici ex Ægypto venerunt, vix est dubium, uti etiam, illam exinde christianis perpetuo addictam mansisse.
[95] [traditur. Judicium de viatore Jacobo Bruce.] Circa annum tamen 925 [Sapeto, Viaggio ecc. pag. 73; Dillmann, Zeitschrift d. d. morgenl. G. tom. VII, pag. 350.] , femina quædem dicta amharice Godit id est prodigiosa [Sapeto loc. cit.] , et a quibusdam Juditha [Bruce, tom. I, pag. 606; Russell, pag. 150.] , imperium Axumiticum evertit ac ad provinciam Lasta illud transtulit, ipsamque urbem regiam Axumin penitus subvertit. Vix dubitandum est quin tum multum passa sit præcipua urbis ecclesia, quæ secus, quum e sectis lapidibus ædificata esset, diutissime persistere potuisset; res tamen certa non est. Æthiopum enim annales, qui hodieque Axumi in ecclesia adservantur, tradunt eam eversam fuisse a bellicoso rege Adelensi Mahumete Gragne, circa annum 1526 [Salt, Voyage (premier) en Abyssinie, tom. I, pag. 246.] , vel anno 1530, ut tradit Jacobus Bruce [Bruce, tom. II, pag. 176 et tom. III, pag. 147.] . Hujus vero viatoris libris, haud gravate utimur, licet missionarios catholicos locis plurimis calumniatus sit. Est enim vir non infimi ingenii, multa conquisivit et festive ac jucunde loquitur, sed sicuti alios sprevit, qui ante ipsum scripserant, sic ipse a pluribus culpatus est [Valentia et Salt, passim; Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 178 et seqq.; C. T. Beke, Mémoire justificatif en réhabilitation des pères Paëz et Lobo; missionnaires en Abyssinie, en ce qui concerne l'Abaï (Nil Bleu) et la cataracte d'Alata (versum ex Anglico) etc.] . Sane ridiculum est, si quis scripserit, verbi causa, de historia aut geographia, ideo in eo pleraque quæ ad res sacras minime pertineant, reprehendere ob id solum, quod alii cultui addictus est. Soli obstinati impii, quibus nihil est sacrum, sperni merentur.
[96] [Describitur eadem ecclesia ex Tellezio aliisque;] Ecclesiæ vero Axumensis pristinæ, quæ sive a Godit, sive, ut verisimilius est, a rege Adelensi eversa est sæculo XVI, dum advenerunt Lusitani, magnifica supererant rudera, de quibus hæc scribit Tellezius in historia Æthiopiæ [Tellez, Historia geral de Ethiopia a alta, pag. 56; Lobo, Voyage historique d'Abyssinie, edit. Legrand, pag. 201.] : Axumi visuntur multa rudera antiqua, potissimum magnæ cujusdam ecclesiæ, quum apparet quinque navium fuisse, longam palmos ducentos viginti, latam centum. Si meminerimus palmum Lusitanicum valere partibus millesimis metri Gallici 219, patebit ecclesiam istam longam fuisse metra 48, 18, latam vero 21, 9. Verum templum circumdabat amplum peristylium cum sedibus multis ingentibus, in quarum una Jacobus Bruce inscriptionem Græcam se legisse ait, e qua patuisset templum ceteraque ædificia et obeliscos a Ptolemæis erecta esse, sed hæc inscriptio a nullo subsequentium viatorum reperiri potuit, et nunc eam numquam exstitisse in confesso est; quam relationem viatoris Scoti Rev. Michaël Russell non inepte explicare conatus est [Russell, pag. 246; Lefevre, tom. III, pag. 431.] .
[97] [et maxime ex libris recentis viatoris Lefevre.] De ædificio universo diligenter scribit Theophilus Lefevre: Fundamenta hujus antiquæ ædis, inquit, quæ sola remanserunt, et inter quæ exsurgit ecclesia hodierna Axumensis, (ædificata a structoribus Lusitanis anno 1657 [Salt, premier voyage, pag. 240.] , et quam laudant alii [Ibid. pag. 238; Lefèvre, tom. III, pag. 427 et seq.; Parkyns, Life in Abyssinia, tom. I, pag. 207.] , alii contemnunt [Bruce, tom. III, pag. 146; Combes et Tamisier, Voyage en Abyssinie, tom. I, pag. 267; cfr Rüppell, tom. II, pag. 272 et seq.] ) ejus pristinam magnitudinem et splendorem manifeste ostendunt. Scalæ majores quæ ad peristylium ducebant et quæ integræ remanserunt, decem erant numero, latitudinis partium centesimarum metri sexaginta (0 m 60), longitudinis metrorum omnino septuaginta. Sequebatur spatium planum, latum metra quatuor, longum quinquaginta octo, quo nitebantur tum acroterium, tum aliæ scalæ quæ ad templum ducebant. Universum hoc ædificium quadratum erat, longum et latum metra sexaginta tria. Hæc vero rudera, seu immensæ moles lapidis syenitæ, quem amphibolicum vocant, ostendunt dudum multumque hic laboratum esse, optimeque notam fuisse structoribus artem mechanicam et balisticam; horum lapidum minimi longi sunt metrorum trium vel quatuor, lati partium centesimarum metri septuaginta vel octoginta, alti vero harum partium triginta quinque aut quadraginta [Lefevre, tom. III, pag. 432.] .
[98] [In eadem reges et sacerdotes sepeliebantur. Oratio S. Elesbaæ ante expeditionem Homeriticam.] De augusto igitur hoc templo, cujus rudera solum videre Lusitani ceterique viatores, sermo est in Actis S. Arethæ, ubi dicitur S. Elesbaas processionem instituisse ad sanctissimam Dei magnam ecclesiam, in qua reges et sacerdotes regionis sepeliuntur. Quorum tamen sepulcra in hanc usque diem a viatoribus retecta fuisse non videntur [Vide tamen Ed. Rüppell, Reise, tom. II, pag. 273.] Sanctus itaque Elesbaas perveniens ad narthecem seu vestibulum ecclesiæ, vestem deposuit et ornatum quem solent reges gerere, ac induto habitu plebeio intravit stetitque inter cornua altaris. Tum protensis manibus: Domine Deus omnipotens, inquit … (scripta est hæc oratio ita diu post mortem S. Elesbaa, ut patebit ex infra dicendis; ex qua ea tantum huc transferimus quæ pertinent ad bellum cum Homeritis). Et ecce dies ipse [I Cor. IV, 3.], et impia terra et cinis percussit matrem in filiis, ac sacerdotes tuos et oves pascuæ tuæ penitus perdidit, et adversus Filium tuum et cornu altaris ejus armatus est. Et nunc, dominator Deus visibilium et invisibilium, ecce confidens in signo Christi tui, quod impius ille (Dhu Nowasus) contumelia affecit, aciem instruo adversus eum. Non igitur fraudes me in hac exspectatione mea [Ps. CXVIII, 116.], ne quando dicant qui ignorant nomen tuum: Ubi est Deus eorum? Quod si multitudo peccatorum meorum adversatur precibus meis, me percellas, Domine, et non tradas hæreditatem tuam in manus impiorum qui blasphemant tuam sanctam Trinitatem. Nos enim populus tuus et oves pascuæ tuæ [Ps. XCIX, 3.] sumus et tibi gloriam damus in sæcula. Amen.
[99] [Invisit S. Pantaleonem, unum e novem sanctis, et inde Adulin, civitatem maritimam, adit cum exercitu, et naves ingreditur.] Posthæc narrat scriptor regem Elesbaan invisisse S. Pantaleonem, unum e novem sanctis, de quibus dictum pluribus supra [Supra num. 66 et seqq. et Synax, infra.] ; dein in hæc verba prosequitur: Et accepta benedictione ab eo, descendit rex ad Adulin civitatem, nimirum e montibus in quibus ædificata erat Axumis, ad civitatem maritimam Adulin, et inde ad Gabazan, seu ad portum Aduliticum, qui ab ipso emporio non parum distabat et æthiopice dicebatur Gabaza. Jubetque exercitum omnem cibaria secum ferre ad dies viginti tantum: factum id forte fuerit quod tam paucis navibus multa deferri non poterant, et admodum vicina erat Arabia. Et sic depositi sunt in navibus septuaginta, non vero septingentis, ut alii dixere. Atqui ostendimus antea [Tom X Oct. pag. 711, num. 172; 753, ann. qq.] , transitum factum fuisse per fretum Bab-el-mandeb, quod etiam ex contextu narrationis mox apparebit; atque ita satis fuisse navium, ut universus exercitus transfretaret. Addidimus, naves singulas a S. Elesbaa paratas ad summum milites centum capere [Ib. ann. oo.] , atque adeo non plus quam 7,000 militum simul transvehi potuisse.
[Annotata]
* Golfe d'Akaba
* Tyran
§ X. Bellum in Homeritide. Tapharo potitur S. Elesbaas, cujus rudera plures viatores recentes conspexerunt. Victo et cæso Dhu Nowaso, ecclesiam Taphari ædificat et episcopum Alexandria accersit.
[Homeritidem ingreditur et Tapharo, sive Dhafar, civitate regia, potitur.] Dum vero hæc gerebantur in portu Adulitico, rex Homeritarum Dhu Nowasus, milites quindecies mille a meridie in Homeritidem missos, ut supra est dictum periisse percepit, et inde jam nihil sibi timendum esse intelligens, in freto Bab-el-mandeb, quo advenire debebant naves S. Elesbaæ, catenam ferream extendit, eo scilicet tractu angustiore, quo mare, inter oram arabicam et insulam Naucleriam (Pilots' island) interfluit. Sed hæc catena, favente tempestate, rupta est a navibus Æthiopum. Naves tamen, vel ventis, vel potius consulto ad excipiendas et transmittendas copias ex littore æthiopico in Arabiam, in tres partes divisæ sunt, quot in partes quoque Homeritarum suorum copias discrevit Dhu Nowasus. Hæc late narrantur in Actis S. Arethæ, quæ tomo X octobris vulgata sunt. Primum vero ex agminibus homeriticis devictum est ab ipso S. Elesbaa, nec vel unus eorum evasit, qui regi Homeritæ, coram aliis navibus quadraginta versanti, nuntiaret quæ contigerant. Nimirum aberat rex Dhu Nowasus circiter mansionibus tribus ægyptiacis, seu milliariis nonaginta, id est chiliometris fere 145. Tunc rex Elesbaas, cum cognato regis Homeritarum, qui, licet vinctus, dux erat viæ, abiit ad urbem regiam, nomine Taphar ἐπι την βασιλευουσαν πολιν Ταφαρ, eamque occupavit cum reginis et divitiis multis [Tom. X Octob. pag. 755, num. 35.] .
[101] [Sita hæc urbs in Yemana in teriori, non vero in Hadhramautia ad mare.] Hanc civitatem Taphar, regiam Homeritarum, quæ a Philostorgio Ταφαρον dicitur, ostendimus sitam fuisse in Yemana interiori ad latitudinem 14° 13', ejusque rudera visa esse a viatoribus Niebuhr et Seetzen [Ibid. pag. 676.] . Sed ducentis ante annis, anno 1588, eadem viderat celebris missionarius Petrus Paëz, natione Hispanus, a Lusitanis dictus Paysqui a piratis Arabibus captus prope Zhafar maritimam in Hadramautia (quæ civitas ab eo Dofar, seu Dhofar appellatur) [Tellez, Historia de Ethiopia, pag. 212 et seqq.] , inde ductus est Sanaam, Yemaniæ urbem primariam, in qua annos quinque cum dimidio captivus vixit [Ibid. pag. 223.] In itinere vero obvia habuit prædicta rudera, ut ipse in commentariis suis perhibet, quam narrationem hunc in modum contraxit Tellezius: Die sequenti, ineunte julio anni 1588, ad vicum parvum pervenerunt, dictum Melquis [Ibid. pag. 218.] , vel forte Belkis, siquidem Arabes hoc nomen fuisse reginæ Sabæ referunt, quam hoc in loco regnasse et habitassse dictitant; quo in loco rudera viderunt grandium ædificiorum, literas antiquas lapibus insculptas, quas nec ipsi indigenæ legere poterant [Tellez, loc. cit. pag. 218; cfr ibid. pag. 64.] ; at dicebant ibi fuisse civitatem maximam et reginam habuisse numerosos armentorum greges; quod si verum sit, inde firmabitur quod jam dictum est reginam Saba, dominam fuisse, non modo Æthiopiæ universæ, sed et majoris partis Arabiæ [Ibid. pag. 64.] .
[102] [Regina Saba num simul Homeritidis et Æthiopiæ regina fuerit; ejus urbs regia Mareb.] Nimirum Tellezius sententiam sequitur patriarchæ Alphonsi Mendez, ex qua regina Saba in Æthiopia, non vero in Arabia, dominata sit, cujus sententiæ argumenta, ab ipso patriarcha proposita, principio suæ Historiæ inseruit; at videns P. Paëzium, propter rudera a se in Arabia inspecta gentisque traditionem, has duas sententias non immerito componere voluisse [Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, tom. I, pag. 88.] , ab eo quoque non abhorret. De qua re superius dictum ubi advertimus, Tapharon Homeritarum regiam factum esse post eversionem catarractæ Marebensis, seu post annum Christi 120, ut censet Cl. Caussin de Perceval [Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, tom. I, pag. 88.] . Ad illud vero usque tempus, urbs Mareb, pluribus veteribus memorata, ea dignitate potiebatur; cujus ingentia rudera videre audaces viatores Wellsted et Thomas Arnaud [Tom. X Octob. pag. 666.] , ex quibus etiam non ita pridem inscriptiones viginti octo, in tabulis cupreis totidem exaratas Museum ditissimum Londinense accepit. Has non ita pridem cum aliis quatuordecim lapidi incisis Londini vulgavit Cl. S. Birch notissimus Ægyptologus [Inscriptions in the Himyaric character discovered chiefly in southern Arabia and now in the British Museum. London 1863; Journal asiatique octob. 1863, pag. 399 et seq. et Zeitschrift d. d. m. G. tom. XVIII, pag. 789 et tom. XIX, pag. 159.] .
[103] [Vincitur ipse Dhu Nowasus et adveniente S. Elesbaa trucidatur.] Sed ut eo jam, unde digressi sumus, revertamur, Tapharon Yemanæ urbem regiam Homeritarum (ut manifeste ostendimus adversus Fulgentium Fresne), jam post victoriam primam in littore ab Homeritis relatam, rex Elesbaas occupaverat. Ante diem unum, ait scriptor Actorum S. Arethæ, novit rex Homeritarum captam esse Taphar civitatem, cum reginis, timensque ne ex cognatis septem adjungerentur aliquot regi Elesbaæ, catenam ferream confecit, et tam se quam illos ea ligans, sedebat in curru suo in sede aurea; septem vero cognati, ad eum alligati, in sellis septem similiter aureis [Tom. X Octob. pag. 755, num. 37.] . Hoc loco usus est eruditus vir F. Movers, ut ostenderet Himyaritas mores et usus imitatos esse Babyloniorum et Persarum [Movers, Die Phönizier, Buch III, pag. 300.] . Mox etiam de copiis istis, quibus ipse rex Dhu Nowasus præerat, victoriam retulere Æthiopes, ope S. Gabrielis, ut aiunt Acta S. Arethæ; quem archangelum omni ævo multum coluerunt. Tum exsilientes Æthiopes hostes trucidarunt, regem Homeritarum cum cognatis septem captivos reservantes. Et facta est vox ista cælitus clamas: Gabriel, Gabriel, Gabriel, in salutem et victoriam ingentem illa die. Nuntiata sunt hæc regi Elesbaæ, qui adveniens interfecit impium regem et cognatos ejus septem, clamans et dicens: Exsurgat Deus et dissipentur inimici ejus [Ps. LXVII, 1.]. Et erectis in ipso loco altaribus, preces fudit Deo.
[104] [Taphari ecclesiam ædificat S. Elesbaas. Pars posterior Actorum S. Arethæ conscripta inter annos 570 et 597.] Tum rediens ad civitatem regiam Taphar seu Dhafar, morti et maledictioni tradidit qui habitabant in palatio. Sed illustriores aliquot magnates aufugerunt; deinde reversi, facti sunt christiani. Tum propriis manibus rex diebus septem terram fodiens inchoavit, quæ nunc conspicitur, sanctissimam ecclesiam. Videtur et ante rebellionem Dhu Nowasi ecclesia exstitisse Taphari [Tom. X Octob. pag. 701, num. 137 et seq.] ; at Sanaæ ecclesiam fuisse illa ætate, aut non multo post, quæ, regnante El Saffah, alias Seif, ultimo rege ex prosapia Himyar, diruta fuerit, ex inscriptionibus ostendit nuper vita functus Cl. Ern-Osiander [Zeitschrift d. d. m. G. tom. X, pag. 22 et 27.] . Ex his autem verbis: inchoavit quæ nunc conspicitur sanctissimam ecclesiam, uti ex aliis locis Actorum [Tom. X Oct. pag. 718, num. 197 et seqq.] , apparet concinnata ea fuisse, non solum ante victorias Mahumetis, sed etiam verisimilius ante annum 597 quo expulsi et deleti sunt Æthiopes a Cosroe Parviz, rege Persarum. Horum enim victoriæ, aut dominatus, in Actis nulla est mentio. Imo partem priorem Actorum, non multo post annum 525 conscriptam primitus fuisse sive Homeritice, sive Græce, alibi diximus [Tom. X Octob. pag. 720, num. 206.] . Ad hanc vero partem postremam quod attinet, concinnatam eam fuisse extra Arabiam, post obitum S. Elesbaæ sed ante occupatum regnum a Persis, seu inter annos circiter 570 et 597, certo dicendum videtur [Ibid. pag. 719, num. 199.] ; quod alioqui et ex sequentibus constabit.
[105] [Tum Patriarcha Alexandrinus episcopum Tapharon mittit; qui nec Jones paramonarius fuit, nec S. Gregentius.] Sanctus autem Elesbaas nuntiavit omnia ista quam primum sanctissimo archiepiscopo Alexandriæ Timothæo [Supra num. 92.] , et per hunc imperatori Justino. Archiepiscopus vero sanctum quemdam et orthodoxum virum episcopum consecravit, eumque misit ad Homeritas et ad Elesbaan regem. Qui adveniens sanctificavit templum quod ædificarat rex Elesbaas, et omnes incolas civitatum et viciniæ baptizavit in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Presbyteros quoque constituit in locis singulis et diaconos et reliquos ministros ecclesiarum. Tunc Elesbaas missum sanctissimum episcopum duxit Negranam, ad civitatem martyrum, eamque reædificavit simul cum sanctissima ecclesia. Negranitarum vero ducem et principem constituit filium S. Arethæ. Ecclesiæ quoque dono dedit ex terris regiis possessiones quinque, et juxta mandatum S. Arethæ, ex ejus facultatibus possessiones tres [Cfr tom. X Octob. pag. 736, num. 18.] . Locum quoque in quo corpora sanctorum jacebant combusta et projecta, venerandum reddidit, et jure asyli donavit; et sic plenus gaudio et felicitate ad civitatem regiam Homeritarum, Taphar, videlicet, reversus est. Nomen episcopi, qui anno 525 a patriarcha Alexandrino missus est, et qui Negranæ verisimilius episcopus constitutus est, non vero Taphari, ubi christiani non adeo multi adhuc vivebant, nullus scriptor perhibuit. Non enim fuit Joannes paramonarius, qui anno 479 in Æthiopiam missus est, ut supra ostendimus contra Michaëlem Lequien [Supra pag. 307.] . Neque etiam Gregentius sive Gregorius, esse potuit, qui circa annum solum 540, quando tertium mare trajecit S. Elesbaas, archiepiscopus Tapharensis non vero Negranensis constitutus est: quod jam olim viderat Lequien. De episcopo Negranæ, regiæ Æthiopum, qui anno 525 Alexandria in Homeritidem venit, addit Joannes Asiæ episcopus, scriptor monophysita: Qui quum regionem illam brevi rexisset, vita functus est. Quod quatenus accuratum sit, certo dicere haud possum, quum Joannes scripserit circa annum solum 585, et hoc ipso loco in pluribus erraverit [Tom. X Oct. pag. 713, num. 180 et seq.] .
§ XI. De proregibus Homeritarum a S. Elesbaa constitutis, Esimiphæo et Aryate, deque rege Abrahamo, qui omnes christiani fuerunt. Legatus ad S. Elesbaan missus a Justiniano imperatore anno 530.
[In Actis S. Arethæ omittuntur regna Esimiphæi et Aryatis.] In sequentibus non distinguit scriptor Actorum S. Arethæ hanc expeditionem secundam regis Elesbaæ, quam anno 525 factam esse diximus (prima enim anno 519 contigerat), ab expeditione tertia in qua Abrahamum, qui Aryatem, proregem Æthiopum, interfecerat, ut regem seu proregem agnovit. Tum incolis præfecit regem quemdam, Abraam nomine, inquit, prudentem, timentem Deum et valde christianum. Cui tradidit, simul et sanctissimo episcopo decem millia Æthiopum christianorum. His peractis, cum ingenti præda ad proprii regni civitatem regiam Axumin remeavit. Pertinent hæc omnia et singula ad expeditionem anni 540; et quæ intercedunt, ab anno 525, omissa sunt. Partem enim priorem Actorum S. Arethæ, quæ historiam ejus martyrii continet, non multo post annum 525 conscriptam esse, modo diximus; at pars posterior post mortem Abrahæ regis, seu post annum 570, aut 571, adjecta est, ut satis innuit locus ultimo recitatus: atque inde confirmatur quod supra dicebamus [Supra num. 104 et tom. X Oct. pag. 619, num. 199.] , adjectam esse inter annum 570 et 597; et quidem, ut jam pridem advertimus [Ibid. num. 203 et pag. 724, annot. d.] , non in Homeritide, aut in Æthiopia, sed in Syria id factum est.
[107] [Locus Procopii de Esimiphæo,] Retrocedendum itaque ad annum usque 525, et quæ deinceps gesta sint, ex aliis historicis colligenda sunt; sed id jam præstitum est partim tomo X. Quamobrem breviter solum, sed lucidius paulo, iisque intersertis quæ illic omissa sunt, hic rerum summa colligenda est. Anno 525, devicto cæsoque Dhu Nowaso, subactaque Homeritide universa, regionis proregem constituit S. Elesbaas Esimiphæum quemdam, genere Homeritam, quem non immerito e gente Dhu Kifan, et dictum fuisse Ebn-Dzi-Kifan, conjicit Cl. Caussin de Perceval [Essai sur l'hist. des Arabes avant l'Islamisme, tom. I, pag. 139.] In his perficiendis et ordinandis annos fere tres insumpsisse S. Elesbaan, innuunt alicubi Actorum S. Gregentii pars prima, quam e slavico codice bibliothecæ Berolinensis [Cfr Fabricius, Bibl. græca, tom. X. pag. 116, ed. Harles.] nobis latine versam dedit Joannes Martinov. Verum horum fides dubia est. De Esimiphæo autem deque modo quo ceciderit, audiamus Procopium, sæculi VI, de quo scribimus, in plerisque diligentem historicum. In ejus (Dhu Nowasi) locum subrogato Esimiphæo, inquit, christiano et Homerita, sub ea tamen conditione ut tributum annuum Æthiopibus penderet, domum rediit (S. Elesbaas). Abeuntem sequi noluerunt multi e servitiis exercitus et quicumque erant ad facinus prædamque nati: quos cepit ac tenuit singularis felicitas regionis Homeritarum. Haud multo post turba hæc et colluvies, aliique nonnulli, conflata in Esimiphæum regem seditione, eum in castellum incluserunt, regnumque Homeritarum detulerunt Abramo, christiano illi quidem, at servo Romani cujusdam institoris, qui apud Æthiopes in urbe Aduli, commercii maritimi gratia morabatur.
[108] [Aryate et Abramo, Æthiopum proregibus:] Quod ubi Hellestheæus (Elesbæus, Elesbaas) [Ita Lequien, Salt, Jo. Dan. Ritter in opere Guthriano, tom. V, pag. 283 et seq.; cfr tom. X Oct. pag. 694, num. 110.] accepit, illatæ Esimiphæo injuriæ pœnas ex Abramo ac participibus rebellionis sumere festinans, tria pugnatorum millia adversus illos expediit, duce e regia propinquitate lecto. Quem ducem Aryatem vocitant historici Arabes [Cfr L. George, de Æthiopum imperio in Arabia felice, pag. 22, 29 et 36.] , Theophanes vero Aretham. At hi quoque patriæ renuntiantes, ut in regione perbona habitarent (quam regionis prærogativam jam secundo hic memorat Procopius, ut tanta fuerit, sæculo adhuc VI, Arabum Felicium, sive Homeritarum, fama!) [Tom. X Octob. pag. 662, num. 4 – 17 et pag. 757, annot. u.] clam cum Abramo egerunt, insciente duce Aryate, quem et postea, ubi in aciem contra hostes educti iniere pugnam, necarunt. Contigere hæc circiter annum 540, post regnum satis diuturnum Aryatis; quibus docemur plura eodem tractu orationis, aliis omissis, hic perhibere Procopium. Quapropter addit in fine: Sed hæc recentiora sunt [Procop. de Bello Persico, lib. I, cap. 20.] . Esimiphæus igitur ab anno 525 ad annum circiter 527 Homeritidem moderatus est: hunc enim annum ab historico veterum Arabum propositum, re perpensa, libenter suspicio; non multo enim diutius eum regnasse nos docent quæ J. Malala et Theophanes de legatione Juliani ad Æthiopes et Homeritas perhibent, ut mox dicetur. Anno autem 527, ut dictum est, Esimiphæo in castellum incluso, Homeritarum prorex missus est Aryates, et quod creditu difficile videbitur, cum tribus tantum pugnatorum millibus. In Homeritas vero sæviorem hunc fuisse et crudelem, narrant scriptores Arabes [Tom. X Octob. pag. 712, num. 176 et seqq.; cfr Walchius in Novis comment. societ. reg. Gotting. tom. IV, part. II, pag. 28 seqq. et 35.] .
[109] [ad Aryatem legatio Justiniani imp. anno 530.] Ad eumdem proculdubio missus est a Justiniano imperatore legatus Julianus, quem Theophanes magistrianum fuisse perhibet [Theophanes edit. Bonnensis tom. I, pag. 456.] ; et quidem principio regni Aryatis, qui a Theophane, ut monuimus, Arethas est dictus. Etenim Procopius, qui triginta circiter post annis, historiam belli Persici conscripsit, legationem ad proregem Esimiphæum factam esse refert; quem ideo pronum est dicere tum in vivis adhuc fuisse, et forte auctoritate aliqua simul cum Aryate potitum. Idem vero conficitur ex iis quæ adjicit Procopius, tum ex Joanne Malala. Narrant enim missum esse legatum a Justiniano, ut tum proregem Homeritam, tum Æthiopum regem, Elesbaan, adversus regem Persarum, Cavadem, quocum bella gerebat Justinianus, excitarent. Quæ referunt chronologi, ex serie narrationis Procopii, ad annum Christi 530; Cavades autem anno 532 vita functus est. Merito itaque circiter annum 530, aut etiam paulo ante, Julianum legatum advenisse dixerimus. Addit enim Procopius proregem Homeritam et Elesbaan plura quidem pollicitos esse et bellum parasse; at neutrum contra Cavadem quidquam gessisse queritur. Historiam legationis suæ conscripsit Julianus, eamque Malala præ oculis habuit [Cfr præfatio Dindorfii ad Malalam et L. George, loc. cit. pag. 16.] ; in qua forte fabulosa nonnulla adscivit, ut et in Nonnoso advenisse ostendit Photius [Photius, Bibliotheca, codice III.] , atque etiamnum in illis contingere qui brevi tempore inter exteras gentes consident, omnibus notum est.
[110] [Historia legationis ex Malalæ chronographia; errores nonnulli corriguntur:] Hanc vero historiam legationis Joannes Malala, sexti sæculi scriptor, hunc in modum contraxit: Sed interim imperator Justinianus, inquit, de Coadis, Persarum regis, prævaricatione certior a Rufino patricio factus, regem Auxumitarum, seu Æthiopum, nimirum Elesbaan, ut mox dicet ipse Malala, super his per sacras, seu litteras imperatorias, interpellavit. Regem hic Homeritarum Indorum, prælio cum eo commisso, penitus debellaverat anno 525; et regno ejus regioneque occupatis, regem ibi, ex genere suo, Anganem consituerat; eo quod Homeritarum Indorum etiam regnum jam sibi subjectum haberet. Quod nomen Anganis in solo Malala legitur, et corrupte legi in codicibus pro nomine Aryatis certum videtur; litteræ enim nominum Ἀγγανης et Ἀριατης, vel Ἀῤῥιατης non adeo differunt. Præterea Theophanes, qui in dubiis nomina biblica seligit, et nomen Adad adscripsit, loco Aidog [Supra num. 29.] , Malalæ hic pæne ad verbum inhærens, dictum principem non Anganem, nec Ariatem, sed Aretham nominavit; quamvis, alio adscito errore, eum Æthiopum regem fuisse scripserit. Quocirca, quum S. Elesbaan hoc tempore eis imperasse sciret, legationem ad imperium Justini Junioris retraxit, legatum tamen, non secus ac Procopius, Julianum fuisse scribens. At vero Persis imperante Cavade missum esse legatum, nec multo post victoriam ab Homeritis relatam, anno 525, quando cæsus est Dhu Nowasus, ex Procopio auctore coævo [De Bello Persico lib. I, cap. 20; cfr tom. X Oct. pag. 694, num. 111 et pag. 698 num. 126.] , nec multo sequiore Joanne Malala, manifestum est.
[111] [Julianus legatus coram Elesbaa admittitur, cujus describitur habitus et modus procedendi in publicum.] Hunc, jam de ipsa legatione narrantem, iterum audiamus: Ceterum legatus Romanorum, inquit, nave conscensa, Alexandriam versus cursum dirigit; Niloque flumine usque ad Coptum, et mari Indico, sive Arabico, a portu Berenice [Tom. X Octobr. pag. 745, annot. x.] , trajectis, Indorum ad regiones pervenit, nimirum ad Æthiopiam; nam legationem ad Homeritas omittit Malalas, quum tamen eam quoque a Juliano institutam esse, ex Procopio manifestum sit: Julianum ad eos legavit Justinianus Augustus, inquit, ad regem Æthiopum scilicet et ad regem Homeritarum, per ipsum ab utroque petens, ut,.. Romanos cum Persis gerentes bellum juvarent. Cujus ad ingressum, ita Malala prosequitur, rex Indorum seu Æthiopum, id est, Elesbaas, ut mox patebit, summo ex gaudio obstupuit. Diu, inquiens, est, quod societatem cum Romanis ineundi me tenuit desiderium. Habitus autem regis Indici, pompaque solemnis, quibus legatum Romanum excepit, uti et ipse legatus narravit ὡς δε ἐξηγησατο ὁ αὐτος πρεσβευτης, quæ tamen de scripta narratione intelligenda sunt, erant hujusmodi. Nudus erat, eo modo scilicet quo jam dicetur, a zona vero circa lumbos vestis linea auro intertexta demittebatur; ab humeris autem ad ventrem pendebat tunica soluta, margaritis et clavis per quiniones distributis insignita; manibusque armillas aureas gestabat. Caput ejus pileo lineo, auro intertexto et contortuplicato, quatuor catenulas utrinque demittente, collum vero monili aureo ornabantur. Currui vero insedebat alto, quatuor rotis suffulto, quatuorque elephantis tracto, qui petalis quatuor aureis, (qualibus argenteis provinciarum præfecti utuntur) circumdabatur. Huic insidens Indorum rex, scutum parvum deauratum, lanceolasque duas et ipsas deauratas, manibus gestabat. Parvum est quoque et rotundum scutum Æthiopum hodiernorum. Ad lanceolas vero quod spectat, notabile est et principes Homeritas hujusmodi gessisse, et quidem pretiosissimas et in pharetra repositas, licet non λαγκίδια, ut hic, sed κοντοί dicantur: λαβὼν πέντε κοντοὺς χρυσοῦς διαλίθους εἰς σκευοθηκάριον κρεμάμενον ἐν τῷ αὐτοῦ τραχήλῳ… Ὁ οὐν βασιλεὺς Ἐλεσβαὰν ἀνέθετο τοὺς πέντε κοντοὺς τοὺς χρυσοῦς τῷ Θεῷ [Tom. X Octob. pag. 754, num. 34 et seq.] .
§ XII. De eadem legatione anni 530; deque negotiatione Æthiopum cum Indis, aliaque, maxime de serici negotiatione. Legatio Nonnosi ad S. Elesbaan anno 537.
[Literæ Justiniani imperatoris ad eumdem. Græce calluisse] Prosequitur Malala: Stipatus autem erat a primoribus suis et ipsis similiter armatis, choroque ad tibias carmina musica modulante. Introductus autem legatus Romanus, in genua procidens, regem veneratus est, sed me (legati enim narrationem Malala exscribit: και ἐκελευσεν ὁ βασιλευς Ἰνδων ἀναστηναι με rex surgere jussit et propius accedere. Acceptis autem Romani imperatoris literis, sigillum deosculatus est, donis etiam, ab imperatore missis, acceptis; scilicet obstupuit. Apertis deinde literis imperatoriis, perque interpretem lectis, id imperatorem Romanum a se poscere intellexit, uti Coadem bello aggrederetur; disperditisque Persarum vicinis regionibus, commercia cum illis non amplius haberet, sed per Homeritarum quam sibi subjugaverat regionem, perque Nilum Ægyptum petens, Alexandriæ potius mercaturam exerceret. Ex his verbis literis per interpretem lectis, tantum illo ævo Romanos inter et Æthiopes commercium fuisse, et literarum Græcarum notitiam, quam in Æthiopia quondam floruisse ostendit Cl. Letronne [Matériaux pour l'histoire du christianisme en Egypte, en Nubie et en Abyssinie, pag. 44 et seqq.] , jam intercidisse diceres. Quod nihil dubitans admisit Leopoldus George: Qua ex descriptione Joannis Malalæ etiam elucet, inquit, connexum inter Æthiopes et Romanos antea non magnum fuisse, quum legatio tanquam res nova et inaudita Æthiopum regi appareat, barbari autem Æthiopum mores legatum admiratione afficere videantur [L. George, de Æthiop. imperio in Arabia Felici, pag. 37.] .
[113] [videtur S. Elesbaas; frequens commercium Græco-Romanos inter et Æthiopes.] Verumenimvero ut diximus, illis qui regna longinqua adeunt, ac paucis hebdomadibus in iis commorantur, non in omnibus credendum esse experientia docuit, maxime quum olim non ut hodiedum pleraque jam ex aliorum libris innotescerent. Certum est enim illa etiam ætate satis frequens fuisse imperatorum Græco-Romanorum commercium cum regibus Æthiopibus, ut docent legationes Abrahami ejusque filii Nonnosi [Tom. X Octobris, pag. 701, num. 136.] , et universa Acta S. Arethæ; tum maxime mercatorum Æthiopum cum mercatoribus græcis Alexandriæ aut in insula Jotabe commorantibus; ut ex Cosma Indicopleuste aliisque scriptoribus nullo negotio colligitur [Ibid. pag. 687, num. 84.] . Quinetiam quin græce calluerit S. Elesbaas saltem aliquatenus, vix, dubito. Hæc enim circa annum 545 scribebat prædictus Cosmas Topographiæ libro II: Cum annis abhinc plus minus viginti quinque, sub initium principatus Justini Romanorum imperatoris, istis in locis adessem, Aduli nimirum, Æthiopæ portu, Elesbaan, seu Ἐλλατζοβαα, ut in antiquissimo codice Vaticano legitur, tunc Axumitarum rex, bellicam suscepturus expeditionem contra Homeritas, in adversa sinus ora positos, Adulis præfecto literas mandavit, ut exemplum inscriptionis Ptolemaicæ sellæ atque lapidis sibi transmitteret. Tunc præfectus ille nomine Asbas, evocatum me et alium negotiatorem, Menam nomine …, jussit loca petere et inscriptionem exsumere [Cosmas Indicopleustes, pag. 138 et seqq.] . Ex his patet, ut id in transitu advertam, auctore S. Elesbaa a Cosma exscriptas esse et posteris servatas pretiosissimas inscriptiones Ptolemæi Euergetæ, et primi regis Æthiopum orientalium in quas commentati sunt Saltius, Sacyus et nuper felicissime Cl. Vivien de Saint-Martin in Actis societatis orientalis Parisiensis [Vide dissert. nostram de veteri Æthiopia.] S. Elesbaas etiam alternis annis, teste eodem Cosma, mercatores fere quingentos mittebat ad regionem Sasi et Barbareotarum, ultra Zeilam, ut negotiarentur aurum, illudque dein Græco-Romanis divendebatur.
[114] [Finis legationis. Vicissim legatum ad Justinianum mittit S. Elesbaas; persas tamen aggressus non videtur.] Mihi itaque fidem omnem Juliano legato adhibendam non esse manifestum videtur, uti etiam finis ejus narrationis mox suadebit. Sed hanc, e Juliani libro haustam Malala jam absolvat: Sine mora igitur Indorum rex Elesbaas Ἐλεσβοας, legati ipsius in conspectu, adversus Persas arma movet; præmissisque quos sub se habuit Saracenis Indis, Persidem statim, Romanorum causa, invasit; simul regem Persarum per literas monens, hostem ut sibi exspectaret Indorum regem, Romanorum partes agentem, Persicique quodcumque esset imperii devastantem. Succedentibus itaque ad hunc modum omnibus, Indorum rex legatum Romanorum, capite ejus prehenso datoque ei pacis osculo, perquam honorifice dimisit; missis etiam Imperatori Romano, per legatum Indum literis regiis et muneribus. Ex his S. Elesbaan in Persas arma movisse diceres; verum statim a reditu historiam legationis suæ scripserit Julianus oportet, aliqua addens forte in gratiam concivium. Plurimum enim eam effecisse significat, quum contra Procopius, bellorum Persicorum historicus, omni successu caruisse memoret. Theophanes eo progressus est, ut inserta narratione compendiosa Joannis Malalæ, Aryatem, quem Aretham appellat et regem Æthiopum, Persarum ditionem ingressum et vicinas provincias quaqua late patent depopulatum esse addiderit; in quo eum ab Harith-el-Aradj, seu Aretha V, rege Ghassan non discriminasse certum videtur [Cfr Caussin de Perceval, tom. II et tom. X Octob. pag. 691, num. 98 et 99.] .
[115] [De eadem legatione Justiniani imp. narratio Procopii, deque serici negotiatione navibus indicis ac persicis sæculo VI.] Jam audiatur Procopius, eamdem narrans legationem, qui licet de S. Elesbaa modoque quo Julianum acceperit, vix quidquam perhibeat, plura tamen adjicit de negotiatione illius ævi, aliaque quæ hic omittenda non sunt. Quo autem tempore, inquit, Hellestheæus (Elesbæus, Elesbaas) [Acta SS. loc. cit. pag. 694, num. 110.] regnabat in Æthiopia parebantque Homeritæ Esimiphæo [Supra num. 107.] , Julianum ad eos legavit Justinianus Augustus, per ipsum ab utroque petens et pro religionis communione, qua cum Romanis devincti essent, illos cum Persis gerentes bellum juvarent: Atque Æthiopes quidem sericum, ex quo vestis conficitur, quæ olim a Græcis dicta medica, nunc serica appellatur, sericum inquam, ab Indis emerent, ac postea Romanis venum id darent, quo et sibi pararent ingentem pecuniam, et commodum istud afferrent Romanæ genti, ne ad hostes cogeretur aurum suum transferre: Homeritæ vero Caisum patria profugum Maaddenis phylarchum præponerent et cum valido exercitu ex Saracenis illis suaque gente conflato in Persidem irrumperent. Vir erat Caisus philarchico sanguine prognatus, et bellica virtute præstans; at quoniam propinquum occiderat Esimiphæi, vitam fugæ solitudinique mandarat. Auctoritate enim aliqua Homeritæ, quorum prorex erat Esimiphæus, in Maaddenos potiebantur [Ibid. num. 61.] . Uterque sane rex, Elesbaas et Esimiphæus sive Ariates, postulatis annuit, eaque se facturum pollicitus, legatum remisit liberaliter: tamen promissa et conventa neuter implevit. Nec vero fieri poterat ut ab Indis Æthiopes sericum mercarentur: siquidem institores Persæ illis portubus propter vicinitatem imminent es ad quos Indi prius appellunt, merces omnes emere plerumque occupant. Homeritis autem grave visum est per solitudines agere longinquum iter, ac demum in ejus exitu gentem multo bellicosiorem invadere. Quin etiam postea Abramus ipse, cum regnum sibi stabilisset, se in Persidem eruptionem facturum Justiniano sæpe spopondit: verum ingressus viam, idque semel tantum, ex templo reversus est. Ita demum cessit Romanis missa ad Æthiopes et Homeritas legatio. Legationem Nonnosi, quæ anno 537 iisdem fere de causis est suscepta, omittit Procopius, sed his verbis, postea Abramus ipse (qui circa annum 540 Homeritarum rex agnitus est)… Justiniano sæpe spopondit, satis ostendit ad proreges Homeritarum, qui ab Æthiopibus constitui solebant, et ideo, ut videtur, ad ipsam Æthiopiam, legationes Justiniani frequentissimas fuisse; contra quam censuit Leopoldus George [Supra num. 112.] . Observa etiam ad hæc verba Procopii, ex quo Persæ cum Indis amplum mercatum instituere cœperunt, necessario aliquantum decrevisse negotiationem Æthiopum et maris Rubri, quæ tamen regnante S. Elesbaa, ut novimus ex Cosma Indicopleuste, scriptore coævo, ingens adhuc erat [Ap. Thom. Wright, Early Christianity, pag. 50; vide etiam Acta græca S. Arethæ, num. 2, tom. X Octobr. pag. 722.] .
[116] [Legatio Nonnosi ad S. Elesbaan et ad pro regem Homeri tarum, de anno 537.] Anno circiter 537, denuo legatum misit Justinianus ad Æthiopes et Homeritas et ad Kaisum seu Imrulcays, qui præerat Chindinis et Maaddenis et qui, quum Palæstinæ secundæ et tertiæ præficiendus esset, prius imperatorem convenire debebat. Duplici Nonnosus nomine missus est, ait Photius in excerptis ex ejus historia legationis [Photii Bibliotheca, codice III.] : ut Kaisum, si posset, ad imperatorem adduceret; et ad Auxumitarum regem, cui genti Elesbaas tunc præerat (Ἐλεσβαᾶς non vero Ἐλεσβαάν, ut tamen dixisse videntur Homeritæ, et forte etiam Syri), itemque ad Homeritas proficisceretur… Kaisum refert Nonnosus, misso iterum Abramo Nonnosi patre, ad illum legato, Byzantium profectum esse, suamque præfecturam gentium Kinda et Maadd [Supra num. 61.] Ambro et Iezido fratribus divisisse; ipsum vero Palæstinarum præfecturam (non vero Palæstinæ, ut vertit Schottus noster; Palæstinæ enim primæ phylarchæ Arabes, quantumvis christiani, numquam præfuerunt) ab imperatore administrandam suscepisse, infinitamque hominum subditorum secum multitudinem duxisse. Quæ ideo recitanda hic fuerunt, ut pateat Nonnosum legationem hanc suscepisse non multo post obitum Abucharabi, similiter Palæstinarum præfecti qui circiter annum 536 functus est; nec audiendos esse qui jam ab anno 531 hanc legationem contigisse crediderunt [Tom. X Octob. pag. 682, num. 71 et 74; cfr Vivien de Saint-Martin in Journal asiatique, 1863, tom. II, pag. 351.] .
§ XIII. Bellum Homeriticum tertium S. Elesbaæ anno 540; agnito novo rege Homeritarum ipse regno se abdicat, fit monachus, et anno circiter 555 e vita excedit. Colitur ut Sanctus.
[Quæ in Homeritide contigerint anno 540; ejus rex Abrahamus S. Elesbaæ vectigal solvere debuit,] Anno circiter 540 Abramus, sive Abrahamus, qui forte ab anno 527 sese abdiderat et in tractibus montanis dominabatur, ut olim Dhu Nowasus [Tom. X Octob. pag. 694, num. 112 et pag. 711, num. 178.] , rebellionem alteram contra Æthiopes eorumque proregem Aryatem suscitavit. Hujus vero milites, patriæ renuntiantes, ait Procopius, Æthiopiæ scilicet, ut in regione perbona habitarent, seu in Homeritide, clam cum Abramo egerunt, insciente duce Aryate, quem et postea, ubi in aciem contra hostes educti iniere pugnam, necarunt [Cfr ibid. pag. 712, num. 178 et seq.] , mox facta transitione, ibi manserunt. His graviter exulceratus Hellestheæus (Elesbaas) confestim eodem destinavit exercitum alterum, qui demum cum Abramo congressus magnam accepit cladem, et fœde mutilatus in patriam ocius renavigavit. Quem ducem hic exercitus habuerit, non perhibent scriptores. Metu deinceps cautior Æthiopiæ rex, ita Procopius prosequitur, Abramo bellum inferre desiit. Defuncto Hellestheæo (Elesbaa), tributum pactus est Abramus ejus successori, itaque asseruit sibi regnum. In postremis recessum S. Elesbaæ ad vitam monasticam non distinxit Procopius ab ejus morte; quum tamen anni decem aut quindecim interfluxerint. Si ab anno 540 usque ad obitum S. Elesbaæ, nullum vectigal Abrahamus solvisset, quomodo deinde illud solvisset elapsis annis decem, aut quindecim, ejus successori et filio Gabra Masqal, quem bella nulla gessisse libri Æthiopici tradunt [Infra pag. 330, annot. f.] .
[118] [immo et ab eo publice agnosci et aliquomodo constitui.] Insuper pars postrema Actorum S. Arethæ aperte docet S. Elesbaan Abrahamum Homeritarum regem constituisse vel agnovisse, itemque Menæa Græca, Nuweirus scriptor Mahumetanus et Acta partim fabulosa S. Gregentii. In his Actis, satis antiquis, quæ partim ex lingua slavica latine conversa, partim græce a Boissonadio Anecdotorum tomo quinto edita ob oculos habemus, iterum, ut in aliis monumentis, expeditiones plures Æthiopum in Arabiam, in unum conflantur, nimirum expeditio secunda S. Elesbaæ de anno 525 et ejusdem tertia de anno 540. Ex quibus aliisque conficitur ante sæculum VII hæc Acta conscripta non esse. In iisdem porro fabulose traditur, Abrahamum, ut regem, SS. Elesbaæ et Gregentio, miraculo designatum esse; id enim ex præcedentibus nullo negotio falsum ostenditur. Quin etiam innuit Procopius, supra num. 117, S. Elesbaan in tertia et ultima expeditione contra Homeritas, Arabiam non adiisse. In additamentis tamen ad Acta antiquissima S. Arethæ legitur similiter S. Elesbaan, dum in Homeritide versabatur, Abrahamum regem constituisse, hunc scilicet in modum: Tum incolis præfecit regem quemdam, Abraam nomine, prudentem, timentem Deum et valde christianum. Cui tradidit, simul et sanctissimo episcopo, decem millia Æthiopum christianorum. His peractis, cum ingenti præda ad proprii regni civitatem regiam Axumin remeavit. At vero in his additamentis, quæ Actis primigeniis S. Arethæ longe posteriora sunt, manifeste confunditur expeditio secunda S. Elesbaæ cum expeditione tertia, idque satis apparet vel ex solis verbis quæ modo exscripsimus. Certum est enim S. Elesbaan, post expeditionem secundam anni 525, proregem Homeritarum constituisse Esimiphæum et anno 527, rebellante Abrahamo, in Homeritidem misisse Aryatem, ducem e propinquitate lectum; anno denique 540, victo cæsoque Aryate ab Abrahamo, illuc denuo exercitum destinasse. At dubium est num ipse hoc anno Arabiam adierit, maxime quum et adversus Abrahamum, primum rebellantem anno 527, jam alium ducem eo destinaverit. Id igitur in incerto relinquendum.
[119] [Regno se abdicat S. Elesbaas anno 541,] Rebus compositis in Homeritide, cujus reges iterum a Negusio, sive rege Habessinorum, constitui aut agnosci debebant, et isti annuum tributum pendere (quæ rerum conditio usque ad occupationem alteram Persarum, seu ad annum 597 duravit) [Tom. X Octob. pag. 718, num. 198.] , sanctus Elesbaas jam de abdicando regno, quod a juventute et per annos fere triginta tenuerat, cogitavit. Pace igitur domi et foris coagmentata, et ædificata sibi spelunca quadam satis ampla, de qua infra dicetur, solium sceptrumque tradidit filio suo Gabra Masqal; ut catalogis regum [Cfr dissertatio de Æthiop.] , Vita S. Aragawi [Dillmann, loc. cit. tom. VII. pag. 348 et in Catalog codd. æthiop, qui in musæo britannico asservantur, cod. 46, pag. 50. Londini 1847.] , et Senkessar æthiopico [Infra num. 142.] apertissime traditur. Post quæ, anno 541 aut sequenti ad prædictam speluncam secessit, in qua imitatus S. Pantaleonem, solitarius vixit usque ad mortem. De quibus hæc habent additamenta ad Acta S. Arethæ: Pro tanta itaque Dei benedictione, ait scriptor, nimirum pro victoriis plurimis in Homeritide et confecta pace cum Abrahamo, nihil se dignum reddere posse aiebat rex Elesbaas; hoc tantum invenit, ut coronam regiam deponeret et indueret vestem monasticam.
[120] [et in spelunca vitam solitariam suscipit; coronam mittit Hierosolymam] Et profectus nocte, sine ullo comitatu pervenit ad locum montosum et excelsum, in quo exstat monasterium virorum ascetarum, intransque in cellam aliquam, constituit se vivum ex ea non exiturum, sed perseveraturum se illic usque ad diem mortis. Nec quidquam in ejus cella reperire erat, præter tegetem et pateram, ad bibendam aquam, sportulam, et quas induebat vestes monasticas. In cibum sumebat sicca paximatia tria quotidie, sine vino et oleo vel ullis pomis. Si quis vero casu afferret ei olera viridia, ea comedebat cruda. Nec quisquam laicorum, per omne tempus vitæ, ausus est cum eo loqui, aut eum cominus aspicere. Coronam vero regiam, quam gesserat in capite, ex auro et lapidibus pretiosis confectam, obtulit Christo, eam mittens Hierosolymam, literisque sanctissimum episcopum Joannem (seu potius ejus successorem ut infra ostendetur) rogans, ut suspenderetur in conspectu januæ vivifici sepulcri, in quo principium resurrectionis et incorruptionis nobis ostendit Christus filius Dei a mortuis resurgens. Cui gloria cum Patre et Spiritu sancto nunc et semper in sæcula sæculorum. Amen. Atque his verbis Acta S. Arethæ, sive potius eorum supplementa absolvuntur.
[121] [Confirmantur eadem ex aliis monumentis.] Similia de abdicatione S. Elesbaæ, sive Caleb, ejusque vita monastica habet Senkessar æthiopicum, ex quo summarium Vitæ cum annotationibus infra typis edemus. Nec magis differunt Acta S. Gregentii, ubi adjiciuntur solum nomina duo ignota, de quibus suo loco dicetur. Sed jam audiatur his de rebus Mendezius patriarcha, qui annos multos in Habessinia transegit, nec solum Actis S. Arethæ, a Metaphraste concinnatis, sed libris etiam Æthiopum usus est; quorum linguam probe callebat, qua etiam amplam catechesin, ad usum Æthiopum conscripsit [Sotwellus. Biblioth. scriptorum S. J. et De Backer, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, V° Alfonso Mendes.] . Missa corona sua Hierosolymam, inquit, noctu e regia exiens, cilicio indutus in montem quemdam subiit, ubi in casulam se recepit. In hac diu vitam monasticam duxit, nihil retinens penes se, præter mattam et poculum ad bibendum aquam [Ap. Tellez, Historia de Ethiopia a alta, pag. 81 et seq.] .
[122] [Spelunca S. Elesbaæ a Mendezio descripta,] Scribit dein Mendezius de monasterio et turricula S. Pantaleonis, quæ aliquoties inspexit; de quo dictum superius. Additque: Media in via inter Axum et Beta Pantaleon seu monasterium S. Pantaleonis, obvia sunt conclavia tria continua, e lapide ædificata, per quorum unum fit ingressus ad alia duo. Ejus vero janua ad occidentem patet (Viator Lefevre tom. III, pag. 433, fait face a l'ouest 25° nord), atque intus longum est cubitos quindecim (valet cubitus Lusitanus sive covado metri partes millesimas 657), latum quatuor. A latere et a principio in modum crucis cernuntur alia illa conclavia duo, longa singula cubitos decem, et quod ad dexteram ædificatum est, meridiem versus, largum est cubitos quatuor, alterum vero, quod ei respondet, cubitos sex. Spatium omne quod obtinent conclavia hæc, e colle excavata, undique muris circumdatur (cfr. infra num. 124). Iste igitur locus est, in quem se recepit sanctus rex Caleb qui idcirco venerationi est. Sancti autem sepulcrum non secus ac sepulcrum S. Pantaleonis in ecclesia monasterii S. Pantaleonis custoditur; quæ quum anno 1630, ingenti facto terræ motu, disrupta essent, monachis, ut ea quam primum reficerent, commendavimus. Loca ista admodum pie obivimus, ac ut ea diligenter metirentur comites nostri jussimus. Hucusque Mendezius [Ibid. pag. 82.] .
[123] [a viatoribus Henrico Salt] Eamdem speluncam S. Elesbaæ, sive Caleb, quem nunc corrupte aliqui Æthiopes dicunt Calam negus, seu Calam regem, anno 1805 invisit viator anglus Henricus Salt, additque solum opinionem vulgi illic fuisse, sanctum Caleb, ingressum speluncam, sub terra usque Hierosolymam perrexisse [Salt, Voyage en Abyssinie, extrait des voyages de Lord Valentia, tom. I, pag. 223 et seq. Paris 1812.] . At adeo lugenda est ignorantia Habessinorum hoc ævo, ut pigeat referre quæ de sanctis suis ac viris illustribus somniarunt. Denique speluncam, sive cellam S. Elesbaæ visitavit diligenter anno 1843 viator gallus Lefevre, et pleraque metitus est.
[124] [et Lefevre, qui annis 1805 et 1843 in Æthiopia versati sunt] Tria conclavia sive cellas, cooperiri scribit amplo quodam solario, longo metris vigintiquinque, lato quindecim; istudque centrum fuisse ædificii, cujus rudera adhuc circumjacent. Inusitatæ vero magnitudinis hæc sunt et e syenite amphibolico excisa, ut ipsæ tres speluncæ; notatque Saltius unum e lapidibus syenitis, quibus speluncæ operiuntur, longum esse pedibus anglicis undecim et quadrante (metris 3.42), latum octo et quadrante (metris 2.51) [Salt, loc. cit. pag. 233.] . Quamobrem ædificium grande hæc rudera significant, verisimilius, ait Lefevre, religioni aut sepulcro regio sacrum; ædificii enim ratio ruderum similis est tumulis regum Palæstinæ [Lefèvre, Voyage en Abyssinie, tom. III, pag. 433.] . Ex his videtur S. Elesbaas simul et cellam et tumulum sibi exstruere voluisse, et forte voluit ut in parte ædificii superna, siquidem e loco non exibat, interdum liturgia sacra celebraretur: quæ tamen mera divinatio est; nam inclusi græci, sive ἐγκεκλεισμενοι liturgia carebant, licet ex monumentis doceamur ad eos delatam fuisse SS. Eucharistiam [Cfr tom. X Octobr. pag. 746, annot. ll et 751 annot. gg.] . Metris inde quinquaginta sex, meridiem versus, alia spelunca cernitur similiter cum conclavibus tribus in quorum uno Saltius tres tumulos reperit, qui omni ornatu carere videbantur. Speluncæ vero istius originem, aut usum pristinum, prorsus se ignorare fatetur [Salt loc. cit. pag. 234 et seqq.] .
[125] [S. Elesbaas obiisse ostenditur anno circiter 555.] Restat ut de anno obitus S. Elesbaæ paulisper inquiramus; quem usque ad annum 570 retrahit Saltius [Salt, Voyage (second) en Abyssinie, tom. II, pag. 255.] , Sapetus vero inter annos 565 et 570 contigisse verisimilius scribit [Viaggio ecc. pag. 69.] . Verumenimvero ut meras conjectationes hæc proponunt, nec ullis argumentis ea fulciunt. Porro scribebat Procopius lib. I Persicorum, cap. XX: Defuncto Hellestheæo (Elesbæo, Elesbaa), tributum pactus est Abramus ejus successori, itaque asseruit sibi regnum Homeritarum. Sed hæc recentiora sunt. Atqui alibi ostendimus Procopium libros de bello Persico conscripsisse inter annos 562 et 565, sub finem imperii Justiniani, quem olim adulatus erat et a quo jam valde alienum se prodit; ac insuper hos libros nonnisi post obitum Justiniani vulgari potuisse [Tom. X Octobr. pag. 691, num. 99, et pag. 750, annot. l.] . Licet itaque abdicationem et mortem S. Elesbaæ non discernat Procopius, et hujus professionem monasticam pro more consulto omittat [Ibid. pag. 745 annot. t.] , non potuit tamen inscienter scribere eum recens defunctum esse; facile enim hujusmodi nuntii ex Æthiopia, quam inter et imperium tum temporis ingens commercium erat [Ibid. pag. 633. num. 7 et seq. et pag. 687, num. 84, annot. d et 753 annot. qq; et supra num. 112 et seqq.] , Constantinopolim perveniebant. Aliunde tamen alia miscet ibidem Procopius, quæ adeo recentia non erant. Quamobrem non anno 562, aut 563, diem obiisse S. Elesbaan dicemus, sed potius dudum ante. Etenim jam regnabat S. Elesbaas anno 519, dum Cosmam Indicopleusten epigrammata Adulitica exscribere jussit, ac eodem anno in Homeritidem trajecit cum exercitu, Homeritas devicit, et universam regionem subegit; cujus rex Dhu Nowasus ad montes fugere, atque in iis per annos quatuor abditus vivere coactus est. Quocirca annos tum 25, aut 30, jam natus fuerit oportet S. Elesbaas, ac lucem viderit circa annum 480 aut 485; et quum nullibi dicatur ad insolitam senectutem pervenisse, vita functus videtur inter annos 550 et 560, id est circa annum 555, postquam annos circiter quindecim in spelunca transegerat.
[126] [Ejus cultus apud Æthiopes, Græcos et Latinos.] Illustris regis memoriam, tum præclare gestis, tum vitæ sanctitate celebrem, studiose servarunt Æthiopes. Quod patebit ex elogio in Senkessar æthiopico, infra cum paucis annotationibus edendo, et ex versibus quibus laudatur in Menologio metrico, cujus excerpta a Ludolfo accepta hic damus. Hæc igitur ad diem 20 mensis giubot (15 maii juliani) legimus:
Salutem Calebo (qui) signum reliquit potentiæ suæ
Dum misit coronam suam Hierosolymam ut suspenderent eam
(ut ibi in signum depositæ potentiæ suæ suspenderetur)
Hic Heros vana gloria usus non est ob fortitudinem suam,
Cum per manus ejus exercitus Sabæorum deletus fuisset,
Ita ut non superesset quisquam ex illo [Ludolf. Hist. lib. 2, cap. 4, num. 39 et Comm. pag. 433.] .
Russi in Menologiis S. Elesbaan annuntiant ad diem 24 octobris ut patet ex Anno ecclesiastico Græco-Slavico [Tom. XI Octob. ad dictum diem.] , nimirum quod eo die cebrantur martyres Negranenses in quorum Actis de S. Elesbaa, qui eos vindicavit, multus est sermo. Catholici autem Italo-Græci, ut nos docet Kalendarium Basilianorum, eumdem annuntiant, nescio qua de causa, ad diem ejusdem mensis 19 [Ibid. ad diem oct. 19.] . Baronius denique in Martyrologio Romano, non immerito sanctum Æthiopiæ regem statim post ejusdem regni apostolum Frumentium colendum indixit hunc in modum: In Æthiopia sancti Elesbaan regis, qui Christi hostibus expugnatis, misso regio diademate Hierosolymam tempore Justini imperatoris (lege Justiniani), monasticam vitam ut voverat agens, migravit ad Dominum. Quam vero ob causam diem 27 octobris selegerit Baronius, ut hos Æthiopiæ sanctos annuntiaret, potius quam diem 24 ejusdem mensis, satis alibi declaravimus [Tom. X Octob. pag. 714.] . Sed nos qui ab initio operis semper, quantum licebat, ordinem in Martyrologio Romano propositum secuti sumus, utriusque sancti hac etiam die Acta colligere debuimus.
ELOGIUM SANCTI ELESBAÆ EX SENKESSAR ÆTHIOPICO
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
[Col. 03280B]
[Res gestæ S. Caleb, sive Elesbaæ usque ad susceptam vitam monasticam;] Giubot die 20 (15 maii juliani). Commemoratio Kaleb, regis Æthiopiæ, filii Tazenæ a Deum amantis b, cui propter vivam fidem suam Deus terram aperuit c et sic secreto transivit ab Aksum ad terram Matara d ex qua incredulos e, dictos gentem Gomorrhæ f expulit, ac ibi ecclesias exstruxit. Sed iterum g bellum gessit contra Saba h, mare, tamquam si terra foret, trajiciens, ac Judæos dissipavit, altare Domino erexit, et ibi regem constituit i filium suum primogenitum, dictum Israël k. Hunc jussit abscondite regnare, sedentem in curru quin videretur l, et misit ad impiam gentem cum militibus. Qui in terra ista non ædificabant domos, sed in tentoriis habitabant m, nec laborabant malitia aut aliqua molestia in viis suis, et duplum ætatis aliorum hominum attingebant. Sic autem pila et sagittas emittebant, et bellum promovebant contra gentem Deo infensam. Gabra-Masqal n autem, filium alterum, ætate minorem, jussit Kaleb regnare aperte, siquidem diligebat eum; qui sedit in throno patris sui, et rex Sion o appellatus est.
[2] [corona missa Hierosolymam, in spelunca vivit usque ad mortem.] Post hæc sibimet ipsi dicebat Kaleb: “Quid retribuam ego Deo meo pro lætitia tanta, qua me affecit, et tot prodigiis, quæ manibus meis operatus est. Aliud non habeo quod dem Domino meo et Deo, Jesu Christo, quam animam meam et corpus meum. ”Renuntians igitur mundo et regno suo, de nocte exiens, pedes venit ad monasterium situm in cacumine montis abbatis Pantaleonis p. Hoc in monasterio boni erant monachi, inter quos habitavit in quadam spelunca, occlusa janua ut neminem umquam videret, et adhibito jurejurando q, se inde non exiturum. Nec quicquam illuc secum tulit, præter pellem r, quæ ei pro lecto erat, poculum fictile, et vestem monasticam; nec alius ei victus fuit quam panis cum sale, nec potus præter aquam. Coronam vero pretiosissimam, quam regnans in capite gerebat, Hierosolymam misit, ad Joannem s, patriarcham civitatis, eumque rogabat ut supra portam sepulcri Domini nostri et Redemptoris, Jesu Christi, illam suspenderet. Prædictam autem speluncam semel ingressus, cum nemine locutus est aut conversatus, sed virtutibus ac pietati addictus Deo placere studuit, et in pace e vita discessit.
ANNOTATA.
a Filii Tazenæ. Ita catalogi regum et monumenta pleraque omnia.
b Est græcum θεόφιλος. Vide Lexicon Ludolfi pag. 617 et seq; Dillmanni col. 1359.
c Hujusmodi rebus, quæ solo Synaxarii æthiopici testimonio nituntur, pluries monuimus nullam fidem adhibendam esse.
d Credit Sapetus pag. 463 vocem corrupte scribi ac Tapharon, urbem regiam Homeritarum significari; quod valde verisimile est, non tamen certum. Bellum autem Homeriticum primum S. Elesbaæ sive Caleb, uti et secundum contra Dhu Nowasum judæum susceptum est.
e Vox æthiopica etiam rebelles significare videtur.
f Sapetus in codice quodam Samora legisse se arbitratur, loco Gamora, et ideo montem aliquem Samora prope Tapharon in Homeritide significari dicit; sed mons iste prope Dhafar maritimam, in Hadramautia, quærendus esset. Vocem Gamora, seu Gomorrha referrem ad vitia gentis [Cfr. Dillmanni lexicon, col. 1148, et Sapeto, pag. 458.] .
g Vox æthiopica Kaëba significat iterum, denuo, sed præterea, etiam, quoque, etc., ita ut e voce ista certo ostendi non possit pro Matara legendum esse Taphara, seu Tapharon, et expeditionem illam primam etiam ad regnum Saba, seu Homeritidem factam esse. In tam diuturno enim regno S. Elesbaæ vix dubium est quin et contra Africanos, ut et pater ejus Tazena, aliquando bella gesserit. Non tamen diffiteor credibiliorem esse Sapeti sententiam, siquidem quæ hic obvia sunt, pleraque e monumentis græcis deducta videntur, vel potius ad eorum normam composita.
h Saba est Homeritis, ad cujus limitem borealem sita erat Negrana, palæstra S. Arethæ et sociorum quater mille ducentorum quinquaginta. Quando regnum Saba Himyar vel Hamer, et ac Græcis Homeritis dici cœpit, dudum tamen perstitit nomen Saba vel inter ipsos Arabes, et aliquamdiu diversas partes Arabiæ Felicis hæc nomina significarunt [Cfr tom. X Octobr. pag. 667, num. 21; Osiander, Zeitschrift d. d. morgenl. Ges. tom. X, pag. 68.] .
i De his omnibus dictum est supra in hoc Commentario.
k Filius iste Israel in solo Senkessar æthiopico et in catalogo regum, quem edidere Rueppelius et Sapetus [Rüppell, Reise in Abyssinien, tom. II, pag. 346; Sapeto, Viaggio ecc. pag. 360.] , obvius est. Nec alioqui scriptores prisci, sive Arabes, sive Byzantini, eum inter proreges Homeritidis nuncupant. Forte hic confusio intercedit cum prorege Aryate, qui dux fuit exercitus æthiopici contra Homeritas, et quem scriptores Arabes S. Elesbaæ e fratre nepotem, Procopius vero et Malala ex ejus propinquitate lectum perhibent. At vero in Rueppelii et Sapeti catalogis rex ipsius Æthiopiæ fuisse significatur, sed regnasse mensibus solum octo. Deest tamen in aliis catalogis, et quum isti mendis pleni sint, nec eum Calebi, seu Elesbaæ filium dicant, sed cujusdam Qosthanthinos (licet post eum sequator Gabra-Masqal, S. Elesbaæ filius), vix quidquam inde erui potest. Noto denique in Rueppelii et Sapeti catalogis, nonIsraël sed Beita-Israël, vel Bed-Israël, vel Bed-Israël legi, quod domum Israël significare videtur. At nomen istud nimis aperte judaicum est, quam ut sæculo sexto jam id habuerint Æthiopes. Fateor tamen et nomen Caleb aliquantum judaicum videri, quamvis inter gentem lingua semitica et hebraicæ proxima utentem, hoc mirari vix debeamus. Vide quæ supra scripsimus de judæis Æthiopiæ.
l Vide annot. c.
m Hæc ad Sabæos, sive Homeritas, pertinere minime possunt, uti nec sequentia. Multas enim habebant civitates et sæculo adhuc sexto perquam commercio erant dediti. Ad milites ipsos omnia sunt referenda. Vix dubito hac fabula amplificari, quæ de fertilitate terræ traditione acceperant auctores Synaxarii.
n Hunc memorant omnes catalogi regum, eumque alibi, ab anno circiter 514 regnare cœpisse dicimus. Nomen Gabra-Masqal æthiopicum est et servum crucis significat. Multa sunt hujusmodi nomina inter Æthiopes, Gabra-Iasus, Gabra-Manfas-Qeddus (servus Spiritus sancti), Gabra-Krestos, etc.
o Gabra-Masqal regem Sion vocatum esse a coævis nullatenus verum est. Tum temporis enim reges Æthiopum occidentalium a Salomone et regibus Judæorum se progeniem ducere ne somniaverant quidem.
p De his dicemus ad synaxarium S. Pantaleonis. Vide etiam librum lusitanicum: Os dous atlantes da Ethiopia… santo Elesbano e santa Ifigenia… pelo Fr. Joseph Pereira de santa Anna. tom. 1 pag. 269 seq. et Annotacoens pag. 89. Lisboa occidental, 1735. Sanctum nostrum celebrat is auctor, sed simul ostendere voluit ex ordine Eliæ eum fuisse, in quo inutilissimam posuit operam. Ceterum multo nimium hæret in amplificatione, fontes orientales præter græcos nullos novit, et licet lusitanicis satis feliciter utatur, pauca lectorem docebit.
q Acta S. Arethæ, circa finem: Intransque in cellam aliquam in ea se inclusit, constituens (δους συνταγας) se vivum inde non exiturum [Tom. X Octobr. pag. 758, num. 39.] .
r Acta S. Arethæ loc. cit: præter tegetem, εἰ μὴ ψίαθος; teges vero longe usitatior erat inter monachos quam pellis.
s Vide hunc Commentarium paulo superius num. 120.
ELOGIUM SANCTORUM
NOVEM MONACHORUM EX SENKESSAR ÆTHIOPICO. S. ARAGAWI SIVE ZA-MICHAEL.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 14 mensis Teqemt (octobris juliani 11) Commemoratio sancti patris nostri Aragawi a qui etiam dictus est Za-Michaël b. Iste sanctus dux c fuit servorum Dei, ascenditque montem Dammo d sanctum … in quo virtutem mirum in modum excoluit et a Deo accepit pactum Kidan e, in gratiam eorum qui sese vel invocarent vel piis laudibus celebrarent. Post quæ absconditus vixit usque ad mortem, Dei gratia, tradita tamen discipulis suis regula religiosa, quam didicerat in monasterio Pachomii, patris sui f.
ANNOTATA.
a
Aragawi, vox Æthiopica, senem significat. Primus, ait Ludolfus, post Mendezium, ex novem sanctis viris qui post S. Frumentium in Æthiopiam venerunt, eamque converterunt. Primo Michael dictus. Nomen vero novum ab Æthiopibus accepit ob senium [Ludolfus, Lexicon athiopicum v° Aragawi.] , sicut habet synaxaristes metricus ejusdem Ludolfi ad diem 14 mensis Teqemt sive octobris 11. Sic enim canit:
Salutem Michaëli, qui nominatus fuit Aragawi,
Quoniam vita ejus sapientia et mors ejus prudentia.
Cum eo trinus qui simul unus est essentia (i. e. Deus fuit cum illo).
Salutem sanctis, qui concorditer vixerunt concordiam;
Ut per preces destruerent regnum Arwe (i. e. serpentis) [Idem Hist. Æthiop. lib. III, cap. 3.] .
Synaxarista Æthiops hac voce Arwe, serpens, idololatriam significavit. Primum quidem regem suum, quem dudum ante ævum Salomonis et reginæ Saba regnasse et quidem per annos 400 Æthiopes stulte credunt, hoc nomine donant [Cfr Dillmann in Zeitschrift d. d. morgenl. Ges. tom. VII, pag. 341 et alii multi.] . Verum id alii de magno quodam serpente accipiunt, quem prisci Æthiopes pro Deo coluerint, et qui a quodam Angaba occisus sit. Angaba enim Æthiopes regem suum secundum fuisse credunt ac regnasse per annos ducentos [Dillmann ibid.] . Atqui hoc etiam modo Arwe idololatriam significaret. Alii vero regnum Arwe simpliciter de ethnicismo seu regno Satanæ, qui serpens in Bibliis dicitur (Genes III; 2 Cor. XI, 3 etc.) intelligunt, cujus regnum precibus novem sanctorum destructum sit [Ludolf. Lexicon Æth. V° Arwe.] . Atque iste videtur sensus esse quem præ oculis habuit synaxarista Ludolfi, licet legerit Mendezius in monumentis æthiopicis novem sanctos serpentem aliquem qui omnia vorabat circa Axum, pecora hominesque, precibus occidisse [Tellez, Historia, pag. 79, col. 2; Ludolf. Comment. pag. 284.] . Id itidem infra obvium est in synaxario S. Garimeaæ.
b Za-Michael genitivus est, ut Za-Krestos, Za-Maryam quæ voces servum Michaëlis, Christi, Mariæ significant. Aragawi vero cognomen fuit. Particula Æthiopica za eadem ac syriaca de, quas particulas in quantum formando genitivo inserviunt, ut optime intelligunt qui a rabbinismo ad harum linguarum studium transeunt.
c Dux fuit servorum Dei etc. i. e. novem sanctorum. Id etiam insinuat vita Teclæ-Haimanot: Angelus sanctus Michaël, ait ejus biographus, habitum monasticum dedit S. Antonio; sanctus Antonius sancto Macario; hic sancto Pachomio (vide infra annot. f): hic Abbati Aragawi qui fuit e novem sanctis, qui venerunt in Æthiopiam; hic dedit habitum Abbati Christos Bezana etc. [Ap. Tellez, pag. 83.] . Mendezius ideo eum non solum comitem sancti Pantaleonis, sed et caput novem sanctorum fuisse scribit [Ibid.] . De quo ego paulisper dubito, censeremque potius sanctum Aragawi multo diutius vixisse quam reliqui octo sancti et ideo Aragawi, sive senem esse dictum. Vitam enim ejus æthiopicam præ manibus habuit Cl. A. Dillmann, de qua sic scribit: e nostro autem libro major ejus vitæ pars in Gabra-Masqal regis ætatem coincidit [Catalog. Codd. æthiop. qui in Museo Britannico asservantur, pag. 50. Londini 1847; Cfr d'Abbadie, Catalogue raisonné de manuscrits éthiopiens, pag. 52. Paris 1859.] . Ex quibus videtur S. Aragawi inter novem sanctos ætate minimus fuisse, sed dudum, ut dicebam post alios vixisse. Etenim Gabra-Masqal, filius S. Elesbæ non ante annum 540 regnum auspicatus est, ut infra ostendetur, nec post annum 479 novem sancti advenerunt. Horum itaque pauci regnum Gabra-Masqal ætate attigerunt, at S. Aragawi non attigit modo, sed non modicam vitæ partem eo regnante transegit. Quamobrem centum circiter annos vixerit oportet, et ideo κατ᾽ ἐξοχην senex ext dictus. Ceterumætas tanta inter anachoretas admodum rara non fuit, ut ex scriptis SS. Athanasii et Hieronymi percipimus.
d Hæc leguntur in Vita Teclæ Haimanot: Venit ad monasterium Damo (sive Dammo, reduplicata litera m æthiopica mai, ut docent grammatici), conditum ab abba Aragawi, uno en ovem sanctis qui venerunt e Rum (imperio Romano) et Ægypto, regnante Alamida filio Saladobæ et antecessore Tazenæ. Hi novem, stellæ novem sunt, quæ illustrarunt totum mundum etc. [Ap. Tellez, pag. 79.] . Monasterium Dammo situm in provincia æthiopica Tigræ, ut monasteria omnia, aut ecclesiæ, a novem sanctis fundata.
e Kidan, vox æthiopica, pactum, conventionem significat. Credunt scilicet Æthiopes,homines simplicissimi, Deum pacisci cum plerisque sanctis suis, ut si istud aut istud fideles eos rogent, id certo obtineant. Hujusmodi pacta in eorum Vitis sanctorum frequenter obvia sunt.
f Obiit S. Pachomius anno 349, ita ut S. Aragawi, qui anno 479 in Æthiopiam venit, habitum monasticum ab eo accipere minime potuerit, quamquam id dicitur in Vita Teclæ Haimanot (supra annot. c); sed forte in monasterio S. Pachomii aliquando vixit, aut ejus regulam secutus est. Exstat Vita Æthiopica S. Aragawi in codice 46 Musei Britannici, inter æthiopicos, cujus istud est initium: Scribamus formam et famam certaminis et firmitatem patientiæ et abstinentiæ beati et sancti viri Dei, patris nostri Za-Michaë, qui est Aragawi, unus e novem sanctis … (Hoc loco sine dubio, vox quædam, ut, coævus, amicus, etc. deest. Ita Dillmannus) Jared presbyteri musici [De quo V. Villoteau in Description de l'Egypte, tom. XIV (1826), pag. 272 et seq., Isenbergii Lexicon amharicum, pag. 209 et Dillmann, Catalog. Mus. Brit. pag. 32.] , luminis Æthiopiæ, ætate regni Gabra-Masqal, filii Caleb regis. Ex quibus ultimis verbis docemur auctorem Vitæ sancto coævum minime fuisse; quod et exinfra dicendis apparebit. Liber, præter fabulas manifestas, ait Dillmannus, multas quoque traditiones ex Æthiopum historia non contemnendas continet [Dillmann, Catalog. cit. pag. 50.] . Hanc Vitam S. Aragawi forte aliquando inter Vitas sanctorum orientalium typis mandabimus. In ea, ut in Vita Teclæ Haimanot, sanctos novem in Æthiopiam, regnante Alameda, advenisse perhibetur. Dicitur etiam S. Frumentium partem solum Æthiopum ad fidem christianam perduxisse; partem autem perductam esse etiam a S. Aragawi, eos maxime qui nomadum vitam ducerent; tum Æthiopes ab eo in fide orthodoxa confirmatos esse [Dillmann, Zeitschrift d. d. m. G. tom. VII, pag. 345.] . Memorat eadem Vita reges Æthiopiæ Tazenam et Caleb, sive Elesbaan, et hujus bellum aliquod contra Arabes, sed paucis verbis, nimirum, ut conjicere pronum est, bellum ejus maximum et felicissimum anni 525. Ex quibus non videtur ante sæculum VII hæc Vita fuisse conscripta; sed quum rarissima sint priscæ historiæ æthiopicæ monumenta, profecto spernenda non est. Denique S. Calebum celebrat, quod regnum renuntiaverit et vitam monasticamamplexus sit; ejus vero filium Gabra-Masqal bella nulla gessisse, at solum ecclesias ædificasse tradit [Ibid. pag. 348, annot. 2 et 3.] .
S. PANTALEON.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
[S. Pantaleonis natales, adventus in Æthiopiam, miracula,] Die sexto mensis Teqemt (octobris juliani 3). Obitus celebratur sancti abbatis Pantaleonis a, qui in spelunca habitavit. Erat sanctus ille filius nobilium parentum e Roma b qui in aula ad dexteram regis sedebant. Remotus a lacte matris, delatus est ad monasterium aliquod, in quo crevit et conspicuus factus est sapientia, sacra disciplina, oratione et jejunio. Inde vero exsulavit et ad Æthiopiam devenit, unus e novem sanctis c, temporibus regis Alamedæ d filii regis Saladobæ, et in parva quadam domo habitarunt. Deinde sejuncti sunt, et sanctus quidem Pantaleon exiguum montem conscendit, in cujus vertice turriculam sibifecit, altam cubitos quinque, latam duos, profundam tres, eique lapis fastigium erat, et fenestra foramen parvum e. In ea stetit et vixit, quin umquam sederet, et quin dormiret annos 45, atque adeo sine cibo aut potu ita ut pellis adhæreret ossibus et præ lacrimis e palpebris cilia excidissent f.
[2] [prophetia facta regi Caleb et obitus.] Innumera miracula operatus est, ægrotis valetudinem et cæcis visum restituens. Aliquando mane arborem plantavit, quæ crevit et alta facta est ante occasum solis et dein sicca; quam quum succidisset ejus discipulus, et in ignem misisset, ipse ex eo prunas in vestimento collegit atque in turibulum invexit g. Rex Caleb bellum illaturus regi Saba, venit ad abbatem Pantaleonem, et osculatus h speluncam, quibus in angustiis versaretur explicavit. Cui abbas Pantaleon: Vade in pace; Deus omnipotens tibi victoriam dabit ex hostibus, et absque ullo damno redibis. Rex igitur Caleb, quum in Sabæam venisset, adversus incolas bellum gessit, eosque devicit et occidit, cecideruntque tamquam folia nec ullus remansit i. Porro sanctus abbas Pantaleon ipsi prælio interfuit, ut testantur multi, qui eum viderunt: Nos, inquiunt, abbatem Pantaleonem vidimus stantem inter nos, media in acie, et hostes dissipantem k. Rex vero Caleb, regis judæi victor, quum in patriam rediisset, regnum reliquit et sese sub regimine S. Pantaleonis monachum constituit l. Quando denique ascesim suam idem sanctus abbas absolverat, ad eum venit Dominus noster Jesus Christus, eique dedit kidan m, sive pactum, ut omnes qui se invocassent, vel sui memoriam egissent, aut etiam vitam suam scripsissent, salvi forent. Deinde ei dixit: Jam satis est, in posterum quiesce. Statimque soluta sunt ossa ejus et in pace functus est n.
ANNOTATA.
a
S. Pantaleon solus e novem sanctis nomen græcum retinuit. A synaxarista metrico Ludolfi celebratur similiter ad diem 6 mensis Teqemt, et his quidem verbis:
Salutem dico Pantaleoni tentato,
In interiori cellæ, extructæ juxta sepulchrum;
Loqui faciens mortuum ministerio verbi sui [pretiosi:
Convertit in lætitiam fletum cujusdam viduæ,
Et animam filiorum ejus liberavit e servitute [amara.
b Æthiopicum Rome, sive Romya, ut Arabicum Rum per multa sæcula non Romam, sed imperium Græco-Byzantinum significavit, maxime Ægyptum et vicinas regiones. Id jampridem adverterat Ludolfus post Mendezium [Ludolf. Commentar. pag. 283.] . Sed auctor Synaxarii, sive Senkessar, videtur ipsam Romam intelligere, et ideo forte Rome scripsit, non Romja, ut veteresconsueverant. Quod si sit, erravit manifeste, uti in his quæ addit: Qui in aula ad dexteram regis sedebant. Sanctus enim Pantaleon, qui et Zonenus dictus est, Æla civitate in fronte sinus Ælanitici *, non procul ab hodierna Akaba, oriundus erat.
c Æthiopice: Mesla tasatu qedusan; cum novem sanctis, ait Sapetus (italice: coi nove santi). Rectius vertisset: Inter novem sanctos.
d Novem sanctos regnante Alameda advenisse unanimes perhibent scriptores æthiopici, et nos insuper ex Actis S. Arethæ ostendimus [Supra num. 27 sqq.] .
e De hac turricula vide quæ supra recitamus ex Actis S. Arethæ. Vox æthiopica Tsamaet a Ludolfo eremum, desertum significare dicitur, quæ hic minime conveniunt; hinc Sapetus in spelunca habitasse S. Pantaleonem scribit [Sapeto, pag. 400.] , sed quæ adjicit Senkessar hujusmodi sunt ut similiter speluncæ convenirenon videantur, maxime quod paulo inferius dicitur, S. Calebum speluncam, in quam tamen ingressus minime est, osculatum esse. Cum Dillmanno igitur tsamaet aut tsomaet cellulamsignificare dixerim [Dillm. Lexicon col. 1297.] , aut turriculam, ut habent Acta S. Arethæ. Ceteroqui S. Pantaleonem in turricula habitasse manifestum est ex Mendezio, qui ipsam ejus turriculam Axumi conspexit. Vide infra annot. n.
f Hujusmodi ridicula et stulta nunc prædicant Æthiopes de sanctis suis, sed nihil simile de S. Pantaleone habent Acta S. Arethæ, ut mox videbitur. Sane operam perdidit Ludolfus in comparandis hujusmodi miraculis cum miraculis sanctorum Ecclesiæ catholicæ [Ludolf. Commentar. pag. 292 et seq.] , si hæc genuina sint et probata; nam quæ solum a vulgo narrantur Ecclesia non curat.
g Vide annot. præced.
h Voce æthiopica amplexum, aut salutationem significari, sed quum muros ecclesiarum, aut locorum sacrorum osculari soleant Æthiopes, hic osculum indicari Sapetus ait. Verum utrumque sensum habet illa vox [Viaggio, pag. 450.] .
i Veriora habent Acta S. Arethæ quæ tomo X octobris nostri edita sunt.
k Omittitur et istud in Actis S. Arethæ et propterea a recentioribus Æthiopibus excogitatumesse haud est dubium. En igitur quæ de S. Pantaleone narrant sæpe dicta Acta S. Arethæ: Qua dicta oratione, exiit S. Elesbaas, sive Caleb, e civitate regia Axumi, ad exercitum suum ad quem convenerant pedites ter centies et decies mille [Cfr Acta SS. tom. X Octobr. pag. 711, num. 172.] . In civitate autem Æthiopiæ quæ dicitur Sabi, non procul ab Axumi [Ibid. pag. 751, annot. aa.] erat Romanus, seu Græco-Romanus quidam en Æla civitate sive Ailath, aut Ælana non procul ab hodierno castro Akaba, in fronte sinus Ælanitici, monachus sanctissimus; asceta strenuus et propheta, cui nomen abba Zonenus. Significari hic S. Pantaleonem manifeste ostendimus in Actis S. Arethæ [Ibid. pag. 718, num. 195 et pag. 751, annot. aa et seqq.; Cfr Mendes ap. Tellezium, Historia de Ethiopia, pag. 82, col. 1.] , et id ex ipso hoc loco Actorum S. Arethæ collato cum synaxario æthiopico S. Pantaleonis satis elucebit. Ad hunc cum viris quinque habitu plebeio et pedester venit rex, ut interrogaret eum Dei nomine. Stabat autem ab annis quadraginta quinque [Supra num. 70.] in turri parva, non habente neque januam, neque fenestram, lata cubitus duos, alta simul cum ædificio cubitus quinque [Ibidem.] . Foramen parvum circa fundamenta erat turris, per quod audiebantur quæ dicebat [Ibidem.] . Defert igitur ei rex thymiamata composita septem habentia unumquodque exterius in superiori parte denarios aureos decem [Cfr tom. X Octob. pag. 752, annot. ll.] ; dicitque: Benedic mihi, abba, et ora Deum ut dirigat nos in via et nobis cooperetur. Respondit servus Dei: Tecum sit qui regnat tecum; sed aufer dolum et auferetur a te. Seni respondit rex: Quis ego sum, o abba? Non tentes interrogare me, ait senex. Tunc rex intellexit de auro eum loqui. Dixitque senex: Oratio episcopi Alexandriæ [Cfr ibid. pag. 710, num. 171.] , et lacrimæ Justini et sacrificium boni odoris martyrum ascenderunt ad altare spirituale. Et accepta benedictione sancti viri, descendit rex ad Adulin civitatem et inde ad Gabaza, sive littus maris. Jubetque exercitum omnem cibaria secum ferre ad dies viginti tantum etc.
l De his dictum in Commentario.
m Vide supra annot. e ad summarium Vitæ S. Aragawi.
n Celeber cultus fuit S. Pantaleonis inter Æthiopes, ut patet ex synaxario supra recitato et ex his quæ scribit patriarcha Mendezius [Ap. Tellez, Historia etc. pag. 82.] : Senem illum, inquit, quem invisit rex Caleb, sive Elesbaas, et qui ab annis quadraginta quinque in turricula tamquam captivus vivebat, sanctum Pantaleonem fuisse, unum e novem sanctis omnes libri Æthiopum perhibent, idque in omnium ore est; nec quisquam id negare potest, aut tentabit, quum præter unanimem narrationem librorum æthiopicorum, id loquitur locus ipse, quem pluries inspeximus. Duobus enim milliaribus ab Axumi, ita Mendezius prosequitur, orientem versus, ecclesia et monasterium conspiciuntur a S. Pantaleone ædificata, quæ dicuntur Beth (lege Beta) Pantaleon, id est, domus Pantaleonis, et inde quantum globus a sclopeto projicitur, etiamnum turricula cernitur [Ap. Tellez, loc. cit.] , in qua vixit et a rege Elesbaa visitatus est. Post hæc speluncas describit Mendezius, in quibus S. Elesbaas, factus monachus, habitavit usque ad mortem; de quibus, ad calcem hujus commentarii, pluribus dicitur a num. 122. Beta Pantaleon, sive monasterium Pantaleonis, ædificatum est in colle et rupe ad dexteram viæ, quæ ab oppido Adowa Axumin ducit, ac una fere leuca horaria ad orientem hujus civitatis [Mansfield Parkyns, Life in Abyssinia, tom. I, pag. 206. London 1853.] . Aditus tamen monasterii non a prædicta via et a meridie patet, sed a septentrione et ab ipsis rupibus in quibus excisæ speluncæ S. Caleb sive Elesbaæ, dictæ ab Æthiopibus Caleb negus i. e. Caleb rex [Salt, Voyage (premier) en Abyssinie, tom. I. pag. 234; Lefèvre, Voyage en Abyssinie, tom. III, pag. 433.] . Addit viator Anglus M. Parkyns, S. Pantaleonem ab Habessinis dici etiam Mentellin (consonanti prima immutata), olim in primis cultum esse, et tum opibus monasterium non caruisse, at nunc, quum plurimum interciderit ejusdem sancti cultus, jam non habitari nisi ab uno alterove monacho. Hæc prædictus viator, quem penes sit harum rerum fides [Parkyns, loc. cit.] . Sanctus vero Pantaleon in Calendaria Græcatransscriptus non est, nequidem sub nomine Zoneni, quod in Actis S. Arethæ legitur: ex quibus ostenditur numquam Græce ejus Vitam literis mandatam esse.
* Golfe d'Akaba
S. GARIMA.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
[S. Garimæ natales:] Die 17 mensis Sene (11 junii juliani) a. Commemoratio Isaaci qui dictus est abbas Garima b, cujus vitam, pietate motus erga hunc sanctum, conscripsit Joannes episcopus c. Vir fuit nomine Masfianos, rex Græco-Romanorum d, cujus uxor dicta est Sefenghia, quia sterilis erat. Qua de causa annos quindecim in tristitia transegerunt, pauperibus eleemosynas erogantes. Uxor vero, coram imagine depicta Dominæ nostræ Mariæ e aliquando provoluta, Da mihi filium, inquit, qui faciat voluntatem tuam ac Filii tui; at si tibi placiturus non esset, mihi præcludatur uterus. Annuit depicta imago, et concepit mulier peperitque sanctum hunc, quem vocavit Isaacum. Natum annos duodecim mater magistro tradidit, a quo legere didicit Actus Apostolorum et Prophetas. Voluit pater ut sibi in regnum succederet f, sed angelus Domini ei apparens, dixit: Ne fiat, nam ejus ministerio omnes salvabuntur. Mortuo patre, convenerunt magistratus et præsides provinciarum, arreptumque regem constituerunt, tametsi plangeret.
[2] [in Æthiopiam transit et reliquis octo sanctis convivit.] Quum vero annos sex regnasset g, qui in pace et lætitia gentis transacti sunt, misit qui diceret abbas Pantaleon: O Isaace, regnum hujus mundi labile est; at regnum cæleste in æternum permanet. Tum oravit Isaacus: Audi, Domine, orationem meam, et ostende mihi viam rectam. Quumque nocte exisset, apparuit ei Gabriel, qui eum alis suis portavit, uno die, a regione Græcorum ad regionem Aksum h; et mane ad cantum galli i ad abbatem Pantaleonem veniens, Awlogson k, inquit, ter idem repetens. Tum abbas Pantaleon ei benedixit signo crucis, eum amplexus est, et Deo gratias egit. Remanserunt autem simul dies decem, loquentes de rebus divinis: Dixit aliquando Isaacus abbati Pantaleoni: Indue me Askima l; qui dixit: Poteris tu ita vivere? et quum affirmasset Isaacus, hac veste eum donavit. Remansere vero simul anno uno; at quando innotuit Isaacum regnum reliquisse et exsulasse, venere sancti, abba Liqanos ex Constantinia m, abba Imeata ex Qosiat n, abba Tzahma ex Antiochia, abba Guba ex Cilicia, abba Aftze ex Asia, abba Mataë o e Roma et abba Otz p ex Cæsarea, ad abbatem Pantaleonem et abbatem Isaacum q, sese amplexati sunt ac annos quinque conjunctim vixerunt. Dum mensæ accumbebant, lychnus, ut sol splendescens, inter eos medius descendebat, sed cibum non sumebant nisi sole occidente. Serpens horridus, longus cubita 170, latus cubitum unum, dentes gerens etiam unius cubiti qui in Æthiopia regnavit annis 25, ab iisdem oratione occisus est r. Quum advenisset monachus idiota, qui aliud non sciebat quam matronarum comas implicare s, contra eum obstrepere cœperunt, et quum illico evanuisset lychnus, quærentibus inter se quare id fieret, respondit advena: Quia obmurmurastis, lychnus vos illuminare desiit.
[3] [Aliquam multa miracula] Hac data occasione alter ab altero discesserunt; et sanctus quidem Isaacus venit ad locum Madara dictum, ibique miracula operatus est, dæmonia ejecit et feminam curavit quæ fluxum sanguinis patiebatur a triginta annis. Remansit vero eodem in loco annos sexdecim, ac semel quum hora diei tertia frumentum seminasset, illud hora nona legere potuit t et obeunte sole ad sacrificium u venire. Sequenti die in arborem acaciam ascendit, trium brachiorum. Extrito vero frumento, de quo dictum est, fuere modii 76, quos pauperibus distribuit, nihil sibi retinens; nec quidquam emit præter cucurbitulam et melotam. Quum aliquando duo monachi ad S. Pantaleonem venissent, eis escam præbuit remanens ipse jejunus; sed quum sacrificii tempore ad ecclesiam venisset, et sacram Eucharistiam sumpsisset, iidem apud S. Pantaleonem eum diffamarunt, dicentes: Isaacus missam celebrat postquam prandium sumpsit. Quibus dixit sanctus Pantaleon: Num per fidem vestram hæc asseritis? et quum affirmassent, rogavit ut id jurarent in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Tum mandavit eis abbas Pantaleon ut convenirent in via, et quum advenisset et abbas Isaacus, ei dixit: Rem inexspectatam tibi dicturus sum, sed prius abscedant isti homines. Non modo homines, ait Isaacus, sed ipsæ arbores silvæ et lapides. In quibus verbis ad quinque stadia recesserunt w.
[4] [patrat, monasteria fundat et in spelunca moritur.] Quod videns abbas Pantaleon, ei prono corpore reverentiam exhibuit et caput osculatus est, dixitque: Frater, hæc admiror prorsus. Respondit abbas Garima: Quare me vocasti; et quum alter respondisset, eum apud se diffamatum esse quasi sacrificium obtulisset post prandium, narravit abbas Garima rem omnem a principio; quamobrem sanctus Pantaleo istis hominibus maledixit, dicens: Sint maledicti ex ore Patris, et Filii et Spiritus Sancti. Fuit abba Garima, sicut sancti Antonius et Macarius, caput quadraginta monasteriorum x. Et cum eo Deus Kidan y pactus est, dicens: Qui tui memoriam celebraverit, res gestas literis commendaverit et precibus tuis fidem adhibuerit, ejus misererebor usque ad duodecimam generationem. De his gavisus est abbas Garima, et discipulis valedicens, ingressus est speluncam obscuram et evanuit z. Certamen autem absolvit suum die 17 mensis Sene.
ANNOTATA.
a
S. Garima ab encomiographo metrico Ludolfi annuntiatur primum ad diem 17 mensis Magabit, seu 13 martii juliani, his verbis:
Salutem Abba Garimæ, qui visus est adolescere
In monasterio Servatorum, monasterio Cinnamomi.
Puritatem cordis ejus amans et bonitatem ejus probans
A gradu diaconi ad superiorem promovit
Deus, presbyterum eum occulte constituens.
Annuntiatur dein iterum cum Senkessar ad diem 17 mensis sene:
Salutem Abba Garimæ, qui ut ostenderet virtutem suam,
Convenire fecit et conjunxit semina cum spicis suis.
Hic justus quocumque in loco esset,
A facie magnitudinis ejus et a sono venerandæ vocis ejus
Amota fuerunt saxa et arbores abscesserunt [Ludolf. Commentar. pag. 283 et seq.]
In his encomiis iterum adverterit lector prodigia ab Æthiopibus excogitata, quod adeo frequenter ab iis factum est, ut eorum synaxaria in opere nostro recudere vix possibile sit. Et quidem ad præsens synaxarium S. Garimæ quod spectat, stupidissimus fuerit oportet ejus scriptor. Sed hæc servavimus ut pateret quam miseranda sit a multis sæculis ecclesiæ æthiopicæ conditio.
b Nomen Garima, notat Sapetus [Viaggio, pag. 450.] , idem esse ac prodigiosum, mirandum, quem significatum Ludolfus in Lexico non adscripsit; sed nec eum admisit doctissimus æthiopologus (si ita loqui fas sit) A. Dillmann, qui et ipsevoces sensu affines terribilis, venerandus tantum proponit.
c Joannes iste unus e metropolitis Æthiopiæ fuerit, sed istius nominis multi fuerunt, et siquidem Vita S. Garimæ pæne tota fabulosa est, Joannes ille episcopus antiquus minime est.
d Masfianus, nomen ignotum. Rex Græco-Romanorum, ad verbum: rex Romæ; sed vocem Rome accipiunt Æthiopes non solum pro urbe, sed etiam pro regione et maxime pro imperio Byzantino seu Græco-Romano [Ludolf. Lexic, col. 124.] . Nullus profecto e novem sanctis patrem habuit imperatorem aut regem. Nomen matris, quod hic adscribitur, Sefenghya, æthiopicum est; sefeng enim spongiam significat.
e Dudum ante sæculum quintum christianos imagines pictas Beatæ Mariæ Virginis veneratos esse docent nos splendida volumina, sumptibus imperii Gallici [Perret, les Catacombes, 6 voll. maxima.] publicata, tum etiam nuperi libri Cl. V. equitis de Rossi. Ceterum ideo vera esse mirabilia quæ hic narrantur minime dixerim.
f Vide annot. d.
g Omnia hæc ridiculæ fabulæ sunt ab Æthiopibus pro libitu inventæ.
h Vide annot. præcedentem.
i Hic obiter notamus, cantum galli, antequam horologia reperta essent, omnibus gentibus finem noctis fuisse. Partes quidem diei motu solis, sive umbræ, metiebantur, at quo noctem metirentur haud habebant. Romani tamen eam in quatuor vigilias partiebantur, militibus, ut credere par est, ad singularum initia amplas clepsydras vertentibus. Habessini vero etiamnum noctem dividere nesciunt, notantque solum, quantum possunt, noctem mediam, et dein, cantum galli [Cfr Das Ausland 1859, pag. 377.] .
k Awlogson evidenter græcum εὐλόγησον est.
l Askima vel Askema, stola est sive scapulare monachorum Æthiopum, idemque est manifeste hæc vox ac græcum σχημα.
m Id est, ex Constantinopoli [Tom. X Octobr. pag. 717, num. 191.] , sed sanctum Liqanum, unum e novem sanctis, Cpoli oriundum esse minime crediderim; quum, ut suo loco ostendimus, novem sancti, inter Æthiopes celeberrimi, missi fuerint in Æthiopiam a patriarcha Alexandrino, cui ad id ex aliis patriarchatibus monachos advocare opus minime fuit. Præterea sanctus Pantaleon, qui supra in Senkessar æthiopico similiter extra patriarchatum Alexandrinum, et quidem Romæ natus dicitur, oriundus erat oppido Æla ad mare Rubrum in dicto patriarchatu. Quocirca quin sancti novem et reliqui qui cum eisdem advenerunt, omnes ad hunc patriarchatum pertinuerint, dubitandum non est, et eapropter negligenda sunt nomina civitatum, aut regionum, quæ nominibus sanctorum hic adscribuntur. Inter nomina autem novem quæ hic obvia sunt, octo ad novem sanctos pertinent, e quibus tamen unus diversis nominibus, Guba et Otz, bis designatur; ita ut duo e novem desiderentur, S. Alef et S. Aragawi, et unus superradditus sit: quæ mox manifestiora fient. Interim ex tutissimis monumentis, in primis ex catalogis regum, qui a Dillmanno vulgati sunt, eadem sanctorum nomina hic adscribere visum est, suntque ista: Abba Aleph, abba Tzehma, abba Aragawi sive Za-Michaël, abba Aftze, abba Garima, abba Pantaleon, abba Liqanos, abba Guba, abba Iemata [Dillmann in Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellschaft, tom. VII, pag. 348.] . Eadem nomina habent Mendezius [Ap. Tellez, Hist. de Ethiopia a alta, pag. 79.] Ludolfus [Hist. Æthiopica, lib. III, cap. 3] et alii.
n Qosiat, regio aut civitas mihi ignota.
o Abba Mataë, non est hic e novem sanctis.
p Abba Otz idem est a Guba, ut nos monet Mendezius [Ap. Tellez, pag. 79.] , addens vocem Guba significare excelsum, et nomen inditum esse quod in excelso monte habitabat.
q Isaacus idem est ac Garima, ut dictum supra. Hic igitur e novem sanctis septem prodeunt.
r Vide supra pag. 329 annot. a.
s Vide annot. g.
t Hæc iterum, ut et ea quæ proxime sequuntur, fabulosissima sunt.
u Vox æthiopica maswet sacrificium et aram significat, at, quantum video, de sacrificio hic vocabulum intelligendum est. Verumenimvero quis crediderit sæculo adhucsexto, aut quinto extremo, circa vesperam sacrificium celebratum fuisse?
w Vide annot. a circa finem.
x Quousque hæc vera sint non novi. De æde et monasterio ejus in Tigra scribunt Patres Societatis, quod ibi fuerit sepultus [In addit. ad relationem Æthiopiæ, lib. V, cap. 2, pag. 279.] . Verba sunt Jobi Ludolfi [Commentar. ad hist. Æth. pag. 431.] . Addit vero alibi [Ibid. pag. 284.] . Istius ædes haud procul Fremona, ubi habitabant missionarii nostri, ædificata fuit, magna atque opulenta, sed a Turcis superiori sæculo, nimirum XVI, vastata: ut patres Societatis scribunt in Litteris annuis ann. 1607 et 1608 lib. I, cap. XV, pag. 58.
y Vide supra pag. 330 annot. e.
z Vide annot. t.
S. TZEHMA.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 15 mensis Ter (11 januarii juliani) Commemoratio beati et sancti abbatis Tzehma a, unius e novem sanctis, qui sanctissima vita sua Deoplacuit.
ANNOTATUM.
a De hoc sancto nihil præter nomen perhibent libri Æthiopum, et hæc est ratio, proculdubio cur ab encomiographo metrico Ludulfi omissus fuerit [Ibidem] . In synaxario S. Garimæ vocatur Tzahma [Supra, pag. 332, num. 2.] , a patriarcha Mendezio Sahami [Ap. Tellez, Historia, pag. 79.] dicitur a Ludolfo vero altero loco Saham, post Alvarum [Historia Æthiopica, lib. III, cap. 3.] , altero Atzam [Commentar. loc. cit.] . Quamobrem Tzahma scribendum videtur esse, non vero Tzehma ut habet Sapetus hoc loco et paulo ante [Viaggio, pag. 405 et 412.] . Alibi enim et ipse eum Tzahma vocavit [Ibid. pag. 237.] . Hunc sanctum et sequentes ordinemensium anni juliani hic ponimus; siquidem de iis vix quidquam innotuit, præterquam circa annum 480 eos in Æthiopiam venisse.
S. ALEF.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 11 mensis Magabit (7 martii juliani). Commemoratio abbatis Alef a unius e novem sanctis qui venerunt in regionem Agazi b, et aliquamdiu simul habitarunt in domuncula c. Iste vero post hæc ascendit in montem Behza d et Deo placere studuit jejuniis, orationibus ceterisque piis operibus, diemque supremum obiit in pace.
ANNOTATA.
a
De sancto Alef, qui Mendezio Alefi dicitur [Ap. Tellez, pag. 79.] , hæc canit poëta Ludolfi ad eumdem diem 11 mensis magabit:
Salutem Alefo, qui sanctificavit incessu suo
Regionem Æthiopiæ, regionem emigrationis
suæ.
Tempore obitus mei veniat cum reliquis novem
sanctis,
Ut corroboret me valido auxilio suo,
Quoniam tetrica est mors peccatoris [Ludolfus, Commentar. pag. 284.]
b In regionem Agazi, id est, in provinciam Tigræ, quæ primitus dicta est Agazi, vel Agaazi, forte quia gens hujus nominis in ea olim dominata est. Hanc enim significare videtur vox Gazi, sive Γαζη quæ in inscriptione græca Adulitana obvia est [Vivien de Saint-Martin, in Journal asiatique, oct. 1863, pag. 349.] .
c Vide synaxaria S. Pantaleonis et S. Garimæ.
d Behza mons est et tractus provinciæ Tigræ.
SS. AFTZE ET GUBA
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 29 mensis Giubot (24 maii juliani). Memoria abbatum Aftze et Guba a e novem sanctis qui ex imperio Græco venerunt ad regionem Agazi b, et Æthiopiam sicut sol illuminarunt fide sua recta. Abba Aftze quod placere noverat Deo, complevit, et sepultus est in tractu Iaha c, eique dicata est ecclesia elegans, mirabilis et splendida aspectu. Abba Guba vero transivit ad desertum Baraka d, nec quisquam aut res gestas ab eo novit, aut locum sepulcri.
ANNOTATA.
a Guba etiam dictus est Otz. Vide annot. p ad pag. 334.
b Vide paulo superius annot. b.
c Civitas antiqua est provinciæ Tigræ, cujus ecclesia, nunc diruta, ætate S. Alefi, ait Sapetus, recentior non est. Hæc igitur ipsaforet de qua mox additur in synaxario: Eique dicata est ecclesia etc. Addit Sapetus, inter rudera inscriptiones himyariticas conspici [Sapeto, Viaggio, pag. 450.] , id est, proculdubio, literis himyariticis, seu æthiopicis veterioribus exaratas, lingua tamen æthiopica, qualis in omnibus Æthiopiæ occidentalis inscriptionibus legitur.
d Baraca videtur Sapeto esse regio Barca, nigris et præruptis montibus late conspicua [Ibid. pag. 238, 347.] .
S. IMEATA.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 23 mensis Teqemt (20 octobris juliani). Commemoratio sancti abbatis Imeata a e novem sanctis.
ANNOTATUM.
a Sanctus iste a patriarcha Mendezio [Ap. Tellezium, pag. 79.] et a Ludolfo [Hist. lib. III, cap. 3; Commentar. pag. 284.] post Alvarezium, dicitur Adimata. Verum Senkessar æthiopicum tam insummario Vitæ S. Garimæ, quam in præsenti annuntiatione, eum manifeste Imeatam vocat.
S. LIQANOS.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
Die 28 mensis Hedar (24 novembris juliani). Commemoratio abbatis Liqanos, sacerdotis, qui certamen suum complevit in monte Qonatzel a in Æthiopia b.
ANNOTATA.
a Qonatzel mons est et monasterium provinciæ Tigræ.
b
Dum scribebat encomiastes metricus Ludolfi adhuc paulo plura de abbate Liqanos circumferebantur. Canit enim:
Saluto abbam Liqanos, unum
E sanctis, quorum novem numerantur.
Hi verticem capitis mei semper corona vitæ cingant,
Illius digiti in precatione instar lucernarum arserunt;
Et cum teneret baculum perforatæ sunt manus ejus.
INSCRIPTIO REGIS TAZENÆ
EX JOSEPHI SAPETO VERSIONE.
Elesbaas, rex et confessor (S.)
Aragawi seu Za-Michael, monachus in Æthiopia (S.)
Pantaleon, monachus in Æthiopia (S.)
Garima, monachus in Æthiopia (S.)
Alef, monachus in Æthiopia (S.)
Tzehma, monachus in Æthiopia (S.)
Alftze, monachus in Æthiopia (S.)
Liqanos, monachus in Æthiopia (S.)
Imeata, monachus in Æthiopia (S.)
Guba sive Otz, monachus in Æthiopia (S.)
[Tazenæ genus et potentia; irruptio Nubarum infidelium] Virtute Dei qui extendit cælum et terram Domini in æternitate a, qui fecit regem Tazenam, filium Ala-Ameda b, hominem ex Halen c, regem Axum d, et Hamer e et Raidan f et Saba g et Selken h et Tzaiom i et Ban k et Kassu l, regem regum, filium Ala-Ameda m, hostibus invictum, potentia Domini cæli, qui ei donavit regnum altissimum, optimum et hostibus invictum; ac in ejus præsentia hostes non consistunt, ac contra eum non invalescunt, fortitudine Domini qui eum fortitudine donavit in bello adversus Noba, et multiplicati sunt, et venerunt a flumine Takazze n, hostes Nubæ o idolatræ p, diripuerunt regnum ejus, et subverterunt et vastarunt provincias ejus; tum venerunt et multiplicarunt bellum et populati sunt fideles q bis et ter, et hiemem transegerunt occidendo incolas regni, ac insurrexerunt et combusserunt nos. Tum christiani miserunt ad nos r, dicentes: Si vastatio et direptio et cetera usque in hanc diem peracta mihi placerent? et respondi, post paulo quam hoc dictum esset: Non. Et reliquit (hostis) regnum nostrum, procul abiit et transmisit (fluvium) Takazze.
[2] [Eos aggreditur prope fluvium Takazze, profligat, multamque prædam agit;] Tunc statim eis bellum indixi et exsurrexi in virtute Dei et occidi (hostes) in (fluvio) Takazze et ultra (Takazze)… Posthæc (idololatræ) surrexerunt, eosque diebus viginti tribus persecutus sum, occidens, deprædans, et homines regni hostium in servitutem redigens, prædam capiens et armenta quæ ad pascua hostes deducebant, oppida Nedque et Hassar s incendens, diripiens commeatus, argentum et ferrum, picturas destruens in domibus, et horrea in quibus erant cibaria, gossipium, quæ projeci in flumine Seïda t. Multique mortui sunt in aquis (fluminis) Takazze, quia arctior est ejus alveus et licet natare possent (artem natandi callerent), suffocati sunt et mortui, donec viris et feminis (flumen) repleretur. Ad urbem veniens alia cibaria deprædatus sum, deponens ea in naviculis, quarum hæc sunt nomina… Inenodabilis hoc loco fit inscriptio, ait Sapetus; hujusmodi tamen nomina ibi leguntur: Naka, quatuor Dagala, 4 Hawre, 4 Karikar, 4 Marahomu, 4 Anaku, 4 Isaka, 4 Butal, 4 Anghebenawi… Discernere non potuit Sapetus num ipsæ naviculæ his nominibus significentur, an vero oppida ad quæ pertinuerint. Naka enim, Dagala et Karikar utrumque significatum ferunt. Videntur tamen, ait Sapetus, nomina esse urbium et provinciarum, quum addat inscriptio opus fuisse diebus centum ut caperentur.
[3] [tributarios facit incolas tractuum Nedque, Kassu et Noba.] Et deprædati sunt argentum album… Et perveni ad Kassu u, incolas regionis inter flumina Seïda et Takazze occidens et in servitutem redigens, et postridie misi expeditionem militum ex Mahaza et militum ex Hara, qui vicerunt supra, infra et circa (flumen) Seïda. Partes regionis Nedque vocantur Alhawa et Doro: quas deprædati sunt, incolas occiderunt, eos in aquam projicientes, reversique feliciter, equis vecti. Et postmodum misi copias ex Halen w, et copias ex Selken x et copias ex Raidan y supra, infra et circa Seïda, in regione Noba z et rex tributarios fecit provincias quatuor (regionum) Nedque, Kassu, Noba … et imposuit (tributa) camelis quatuor, et pervenit usque ad fines Nubiæ Rubræ aa, et dominatus est idololatras, possessiones eorum cepit, eosque occidit et servos fecit, virtute Domini cæli. Et statui thronum meum ad confluentem fluminum Seïda et Takazze, ex adverso regionis Nedque et lacus insulæ bb. Præda virorum quam ei dedit virtus Domini cæli fuit 204, et præda mulierum et puerorum fuit 157, et numerus mortuorum et servorum simul fuit 1176 cc, et præda boum fuit quinquagies centum dd et præda ovium fuit 500. Et ibi constitui thronum meum, virtute Domini cæli, qui me adjuvit mihique regnum dedit. Dominus cæli confirmet regnum meum usque in æternum…; et denuo Nubiam intravi, ut a subditis, nunc hostibus, non vincerer, et ad castigandos idololatras in justitia et sanctitate ac confirmandum thronum quem Domino cæli, qui me regem constituit, erexeram. Et ille qui sedem meam e loco suo transportaverit, et diri puerit et destruxerit, comminuatur, eradicetur, supplantetur et evellatur e patria sua. Et erexi sedem meam virtute Domini.
ANNOTATA.
a Hic jam christianum se prodit Tazena; vide Commentar. num. 75.
b Dillmannus supra num. 72: filius Ela-Amida.
c Idem ibid.: Beze-Halen; notatque eamdem appellationem aliquot veterum regum nominibus apponi. Nimirum hæc obvia sunt in catalogis,quæ eamdem voculam præfixam habent: Za-Bese-Bazen, Za-Bese-Sarq, et Za-Bese-Tsawesa. Jam vero in nominibus istis dicta vocula besi sive beesi, ut alii pronunciant, ubique latine verti potest homo, et sic exempli causa eam vertit Sapetus in Bese-Serq: homo ex oriente [Sapeto, Viaggio, pag. 370.] ; Bese enim est status constructus nominis besi, homo: ut nos docet ipse Dillmannus [Dillmann, Grammatik der äthiopischen Sprache, pag. 258.] , ex quo significatu intelligitur eam facile nominibus diversis provinciarum et regionum præponi posse. Quum igitur regi nostro nomen sit Tazenæ, istud, Bese-Halen, ut merum appositum habendum est. Nihil itaque obest quin latine reddatur Homo ex Halen. Vide inscriptionem Aizanæ in Actis S. Frumentii.
d Rex Aksum. Vide ibidem.
e Hamer nomen æthiopicum Homeritidis,ut ostendimus in Actis S. Arethæ [Acta SS. Octob. tom. X, pag. 677, num. 54; cfr Ludolf. Comment. pag. 65.] . Presbyter æthiops quem Rueppellius Kahiræ reperit, habet hoc loco Hamaray [Rüppell, Reise w. s.u. tom. II, pag. 280.] , Dillmannus vero locum legere non potuit, ideoque Himjar sive Himyar inter uncinos adscripsit, quod est merum nomen arabicum. Affirmat Ludolfus nomen olim pronuntiatum esse Homer ac perperam adjectas esse notas vocales ab Arabibus recentibus [Ludolf. loc. cit.] . Notabile est regem Himyar parentem Homeritarum inscribi monumento regis Sargon in palatio Khorsabad; de quo duo monenda sunt: primo, illic nomen efferri Itamara aut Itamra: variant enim hujus inscriptionis exemplaria [Journal asiatique, janvier-février 1863, tab. 3, ligne 6; et janvier 1864, pag. 14.] . Ex quibus Ludolfi assertio, uti et ex nomine Æthiopico, non parum confirmari videtur. Adverte secundo, non valde infeliciter ævum regis Himyar deduxisse Cl. Caussin de Perceval, et vel ex solis catalogis Arabum. Ait enim natum esse Himyar circa annum 695 [Essai sur l'histoire des Arabes, tom. I, tabl. 1.] : Assyriologi vero, ut loquuntur, regem Ninivitam Sargon, a quo in monumento rex Himyar devictus dicitur. Ninivæ dominatum esse ferunt ab anno 720 ad 704 [J. Oppert, ap. Annales de philosophie chretienne, tom. XIV, 1856, pag. 342.] . Vide supra pag.262 et seqq.
f Raidan. De hac provincia diximus in Actis S. Frumentii ad inscriptionem Axumiticam.
g Saba; vide ibidem.
h Dillmannus et Rœdiger legunt hoc loco Salhen, quod proximum est voci Σελεη, quæ in inscriptione græca regis Aizanæ obvia est. Vide quæ ibi notavimus.
i Tzaiom, vel ut legit Dillmannus, Tziiamo, significat tractum Tzama in provincia Agame, ad occidentem Axumis. Idem nomen occurrit in utraque inscriptione græca [Vide dissertationem de Æthiopia et Acta S. Frumentii.] .
k Dillmannus hic legit Buga, Rœdiger et presbyter habessinus Bega, at Sapetus, errore manifesto, Ban. Etenim, ut alibi observavimus, nomina provinciarum, in hac inscriptione, et in inscriptione græca Aizamæ, sibi invicem respondent. In græco autem legitur hic Βουγαειται, sive gens Buga; quæ gens ex itinere Lepsii [In Nouvelles annales des voyages 1845, tom. III, pag. 336, 339, 342 et seqq.] , geographis Arabibus, et inscriptionibus antiquioribus jam satis innotuit.
l De tractu Kasu, sive Kas, qui ad gentem Buga, sive Bodja pertinebat, scripsimus in annotatis ad inscriptionem Aizanæ in ActisS. Frumentii.
m Certum non est integrum nomen Tazena initio inscriptionis lectum fuisse a Sapeto; in Rueppelii enim apographo solam syllabam Zena discernere potuit Dillmannus, ut supra jam monuimus: verum nihil dubitavit literas reliquas supplere, quum deinde rex filium Alamedæ se nuncupet. Post Alamedam enim regnavit ejus filius Tazena. Ceterum Sapetus et Dillmannus diversis apographis usi sunt; ac alter alterius translationem ignoravit: ex quibus non parum firmantur nomina regum et provinciarum, de quibus in his annotatis aliqua collegimus.
n Flumen Takazze a Græcis et Latinis dicitur Astaboras, ab Arabibus vero Bahr-el-Aswad (flumen nigrum), ut distinguatur a Bahr-el-Azrek (flumen cæruleo), seu Nilo cæruleo, et Bahr-el-Abiad, seu Nilo albo, cujus non ita pridem fontes duos majores detexere viatores Angli Spake et Baker.
o Hos Nubas, sive Nubæos, veros quidem Nubæos fuisse primum censuit Cl. Vivien de Saint-Martin, sed diversos ab incolis Nubiæ hodiernæ, utpote qui ex alia stirpe prodierant [Vivien de Saint-Martin, le Nord de l'Afrique dans l'antiquité, pag. 84. Paris 1863.] . At vero advertit paulo post, in provincia Taka, et mare inter et flumen Astaboram, sive Takazze, ubi facta est expeditio Tazenæ, solam gentem Bodja, aliunde satis notam, habitasse. Ac inde deducendum esse conjectat, siquidem Noba hæc gens appellatur a Tazena, Nubæorum reges jam tum in provincia Taka dominatos fuisse. Minus tamen feliciter addit, has binas inscriptiones Tazenæ ad partem alteram sæculi sexti relatas fuisse [Vivien de Saint-Martin in Journal asiatique, octobre 1863, pag. 374.] , atque ideo coævas esse Silconis, potentissimi regis Nubiorum. Notum est enim hujus inscriptionem repertam esse in hodierna Nubia ab architecta Coloniensi Gau [Gau, Antiquites de la Nubie.] , in quam erudite commentati sunt Niebuhrius [Niebuhr, Inscriptiones Nubienses lectæ in conv. academ. archæol. Romæ 1820.] , Letronne [Letronne loc. cit.] , Franz [Ap. Boeckh, Inscript. græcæ, tom. III, num. 5072.] , et nuperrime Phil. Vanderhaeghen [In Revue archéologique 1864.] . Atqui apte quidem ostenditLetronnius inscriptionem a rege Silcone exaratam esse extremo sæculo sexto, idque ex historia ecclesiastica Joannis Ephesi plurimum confirmatur [Land, Joannes Bischof von Ephesos, pag. 172 et seqq.] , sed certum est aliunde regem Tazenam, cujus filius Elesbaas annis 519 et 525 bella gerebat adversus Arabes, floruisse circiter annum 500. Ex quibus sequitur, si reges Nubæi isto jam ævo arma provinciæ Taka aliisque vicinis intulerint, id primum factum non esse a rege Silcone, nec contra eum arma gessisse Tazenam. Aliunde tamen nos ipsi supra num. 7 ostendimus, etiam S. Elesbaan contra regem quemdam Indorum Æthiopum, sive Nubiorum ut verisimilius est, nomine Xenodon, belligerasse. Ex quo conficitur, partem non exiguam conjecturæ peritissimi geographi Vivien de Saint-Martin, Nubios scilicet in provincia Taka, dum epigrammata marmore cælabat Tazena, jam dominatos esse, extra aleam poni.
p Idololatræ. Sapetus gallice: les idolatres.
q Fideles. Sapetus: les croyants.
r Ex his significari videretur nondum Habessinos omnes tum christianos fuisse.
s De his oppidis, sive pagis potius, et aliis, qui inferius occurrunt, geographia silet.
t Fluvius Seïda, sive Seda, Sida, Seta ut legitur apud Rueppelium [Rüppell, Reise u. s. w. tom. II, pag. 383 et seq.] et Vivien de Saint-Martin [Journal asiatique, loc. cit. pag. 373.] hodiedum innotuit viatoribus, qui eum Setit appellant. Confluit vero cum Takazze ad septentrionem altæ planitiei, cui insidet Habessinia occidentalis, sive provincia Tigræ.
u Kassu. Vide supra annotat. l.
w Halen. Vide ibid. annot. c.
x Selken. Vide ibid. annot. h.
y Raidan. Cfr ibid. annot. f.
z Noba. Vide hic annot. o.
aa Nubia Rubra, i. e. Nubia ab Ægypto remotior, ait Sapetus [Nouvelles annales des voyages, 1845, tom. II, pag. 305.] , nimirum versus meridiem sita. Verumenimvero Nubia rubra illam Nubiam significat cujus incolæ rubri, sive rubelli coloris sint, non autem nigri; ac Æthiopes priscos qui in insula Meroë et in Nubia hodierna habitarunt, subrubeos, sive fuscos fuisse, nos docent monumenta picta, quæ inspexit Lepsius [Ibid. tom. III, pag. 333.] . Hujusmodi autem Æthiopes fusci habitabant, sæculo V et VI, in insula Meroë [Ibid. pag. 340 et supra annot. k.] , in provincia Taka, ac in hujus vicinia ad septentrionem [Ibid. pag. 342 et supra annot. l.] . Porro dicit quidem rex Tazena in superioribus, se fluvium Takazze transmisisse, atque ita in insulam Meroën intravit, hostem persequens; hoc tamen posteriori loco fluvium Takazze omittit, illos potius tractus commemorans quæ ad orientem fluvii sese porrigunt. Ex quibus videretur Nubia Rubra in provincia Taka, aut ad septentrionem se protendisse. Atque inde id etiam confirmatur, quod sæculo sexto ineunte Nubii ad insulam Meroën pervenisse minime videntur [Lepsius, Nouvelles annales, loc. cit. pag. 334, 339 et seq.] ; et quidem ad provinciam Taka etiam pervenire non potuerunt nisi coloniæ quædam, quæ paucis forte tractibus nomen indiderunt [Ibidem.] .
bb Sapetus: vis-a-vis de … et du lac de l'ile.
cc Manifestum est ex his numeris Tazenam non in civitates ingentes irrupisse, sed in pagos et vicos tantum.
dd Id est 5,000. Hunc modum supputandi usque in hanc diem retinuere Æthiopes. Sapetus.
DE S. FLORE, CONF. PONT. POLÆ IN ISTRIA
TEMPORE INCERTO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Flos, conf. et pont. Polæ in Istria (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. S. Floris cultus. Æmonensis an Polensis episcopus fuerit. Reliquiarum fata.
Aseptentrionali maris Adriatici parte ingens procurrit ad austrum peninsula, cui Istria nomen est; [Polæ, cujus fata præcipua recensentur,] olim pars ditionis Venetæ, nunc imperii Austriaci. Surgit illic ad profundum sinum, non procul ab australi promontorio, occasum aspiciens, oppidum, Romanorum ævo florentissimum, amphitheatro aliisque ædificiis publicis insigne [Ant. Deville, Portus et urbis Polæ descriptio, in Thesauro antiq. Burmanni, vol. VI, tom. IV, ad fin.] ; sed, depravato aere, jam pridem neglectum et prolapsum [Ibid. pag. 2.] , nisi quod ab anno 1849 portus ejus militaris factus est et potentiæ Austriacæ in Adriatico mari propugnaculum [Moroni, Dizionario di erudiz. eccl. tom. LIV, pag. 15.] . Vetus ejus nomen Juliapietas [Deville, op. cit. pag. 2.] et Colonia Polensis [Seidl, Beitræge zu einer Chronik der archæologischen Funde in der Œsterreichischen Monarchie, in Archiv für Kunde œsterr. Geschichts-Quellen, tom. IX, pag. 143 et 144.] . Origines ejus christianæ obscuræ; sed dubium non est episcopos illic sedisse ab remotissimis temporibus, quamquam nulli cognoscuntur antiquiores Antonio [Cfr Ughelli, Italia sacra nova, tom. V, col. 475, et Series Epp. Parentinorum et Polensium, edit. 1853.] , qui ad exordia sæculi VI floruit: dedit quippe ad eum literas Theodoricus rex [Inter opp. Cassiodori, lib. IV, epist. 44, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX, col. 637.] . Dicitur hæc sedes prius suffraganea fuisse patriarchæ Aquilejensis, dein archiepiscopi Ravennatis, postmodum iterum patriarchæ Aquilejensis: quo patriarchatu a Benedicto XIV suppresso, suffraganea facta est novi archiepiscopi Utinensis. Sed anno 1790 viginti amisit parœcias, diœcesi Tergestinæ attributas, atque anno 1818 vicino episcopatui Parentino unita est sub patriarcha Veneto; demum anno 1830 Parentina et Polensis unitæ cathedræ subjectæ fuerunt archiepiscopo Goritiensi [Moroni, Dizionario, tom. LIX, pag. 23.] . Ambæ tamen diœceses non multo plus sexaginta millia incolarum habent.
[2] [cultus olim fuit S. Flos die 27 octobris; sed nunc non ita pridem ejus festivitas perperam suppressa] Colitur illic jam pridem S. Flos, qui et Florus et Florius; cujus et corpus ibidem asservatur ante hominum memoriam. Ejus meminit Ferrarius in Catalogo generali sanctorum ad diem 27 octobris his verbis: Polæ in Istria S. Floris, episcopi Æmoniensis. Atque hæc se accepisse ibidem tradit ex tabulis seu kalendario liturgico ecclesiæ Polensis et ex Historia Istriæ Nicolai Manzolii Justinopolitani. Et quidem olim ejus agebatur festum illo die, ut mihi constat ex literis, quas Angelus Randi, ex præcipuis Polensibus presbyteris, die 10 augusti anni 1688 ad decessores nostros dedit, in quibus de S. Flore ita disserit: Ejus festum celebratur in civitate die 27 octobris; et fit aliquis populi concursus, si ratio habeatur paucitatis incolarum. Stabilis tamen omnino non erat hæc celebritas. Nam ex literis Mathiæ Woutermans, die 8 octobris anni 1685 ad Papebrochium datis, intelligo paucis annis ante in Directorio diœcesis Polensis scripta fuisse sequentia: Die 26 octobris Lavarici S. Floris, episcopi et confessoris, duplex. In vesperis a capitulo de S. Salomone, rege Hungariæ, confessore. — Die 27 octobris S. Salomonis, regis Hungariæ, confessoris, duplex. Sed nunc, ut S. Salomonis, sic quoque S. Floris festum omittitur; cujus rei causa hæc ad me Parentio perscripta est: Anno 1851 — verba hæc Parentini clerici sunt — quo nova Kalendarii unitarum diœceseon Parentinæ-Polensis reformatio et reductio, ad uniformitatem præcipue inter utramque diœcesim (quantum par erat) introducendam exarata et a S. Sede apostolica adprobata fuit, visum est omittere officium S. Floris in obsequium decreti sacræ rituum congregationis, datum 11 augusti anni 1691, vetantis cum approbatione sanctissimi fieri ratione corporis vel insignis reliquiæ officia illorum sanctorum, quorum nomina non sunt in Martyrologio Romano descripta, salva tamen erga prædicta corpora vel reliquias debita fidelium veneratione. Sed, pace VV. VV. qui propter decretum anni 1691 S. Floris officium omittendum duxerunt, dicere mihi liceat, eos tota via errasse. Vetuerat Urbanus VIII ne propter insignium reliquiarum præsentiam festa cum officio celebrarentur in aliis ecclesiis ac in iis, in quibus hæ reliquiæ asservarentur; decreto autem anni 1691 statutum fuit necesse esse ut reliquiæ sint sancti, cujus nomen in Martyrologio Romano descriptum sit. Sed Polæ non agebatur S. Floris natalis propter reliquiarum præsentiam, sed tamquam de sancto proprio ex antiquissima consuetudine; adeoque festum intermissum non fuerat, quum nonnulli excitassent dubium essetne revera Polæ S. Floris corpus. Quod adeo verum est ut, licet festivitas orta esset præpostere propter asservatas reliquias sancti Martyrologio Romano non inserti, quin etiam martyrum cœmeterialium (de quibus S. R. C. jure merito non permittit officia fieri, nisi plurimæ gravesque circumstantiæ concurrant [Decr. 26 nov. 1678, ap. Benedictum XIV, de Canon. SS. lib. IV, part. II, cap. 28, num. 28.] ), si tamen accesserit præscriptio, nihil innovari possit; quemadmodum demonstravit Benedictus XIV et respondit ipsa S. R. C. [Cfr Benedictus XIV, de Canon. SS. lib. IV, part. II, cap. 28, num. 29.] . Et sane operæ pretium esset restaurare Polæ cultum S. Floris, quum sine controversia legitimus esset, in alia non exstet diœcesi et perperam suppressum fuerit ejus nomen in kalendario S. R. C. approbationi proposito. Verumtamen non omnino periit ecclesiasticus S. Floris cultus: quum enim patronus sit parœciarum Laberici et Pomarii, pergit illic agi ejus natalis solemnibus officiis cum octava.
[3] [Censuerunt Polenses eum suum fuisse episcopum, et memoriam aliquot ejus gestorum diu retinuerunt.] Porro S. Florem episcopum Polensem fuisse diu constans fuit Polensium persuasio. Nitebantur autem, et quidem jure merito, antiquo Antiphonario, in quo sæpius hoc traditur. Quod quoniam ad finem ipsi dabimus, pauca dumtaxat hoc loco afferemus. Legitur itaque illic:
Dat odorem Flos in Pola,
Dum invigilat doctrinæ.
Et hæc alia:
Flos, egressus de radice,
Polam quærit refragrare.
Plura omitto. Perseverantem hanc opinionem adstruit quoque Ughellius [Italia sacra, editio Coleti, tom. V, col. 229.] his verbis: Beatum Florem hujus ecclesiæ (Polensis) fuisse episcopum Polenses populi adfirmant, ejusdem festum celebrant 27 octobris, et sacra ejus lipsana in cathedrali servant magna populorum veneratione. Tempus tamen, quo ille vixerit, adhuc obscurum, quemadmodum et ejus acta. Ex literis Andreæ Danielis de Raunach, episcopi Petinensis (Petinum non procul distat a Pola, vergens ad orientem æstivum,) sed ex illis literis, anno 1675 scriptis, quæ Polenses de S. Flore tum comperta habere sibi videbantur, cognovimus. Loquens itaque de eo ex Polensium sententia: Hic, inquit, elapsis aliquot annis sui episcopatus, archidiacono comite, clam sine alicujus præscitu ad partes Palæstinæ ad invisenda loca sacra se contulit. Et, consumptis multis annis in peregrinatione, clerus inscius de pastore, tandem … ad electionem novi pastoris devenit; qui a sede apostolica confirmatus et installatus [fuit]. Redux vero Florius, re intellecta, ne successorem turbaret, adiit occulte locum, Marichie vulgo vocatum, prope Fasanum, uno milliari germanico distantem prope mare, sub spelunca, silva circumdata; et dies vitæ suæ in pœnitentia, archidiacono sibi semper occulte victum suppeditante, peregit. Cujus morte per archidiaconum patefacta, episcopus cum clero et populo, signo cælesti duce, locum adiens, corpus ejus in civitatem transtulit; ubi cum aliis quinque sanctis, videlicet S. Basilio Magno, S. Georgio martyre, S. Demetrio, S. Salomone, rege Hungariæ, et S. Theodoro ossa ejus reposita sunt. Quæ pleraque in antiquis quoque illis antiphonis leguntur.
[4] [Alii putant eum Æmonensem fuisse episcopum. Æmona, antiquis cognita, erat in Norico prope hodiernam Labacum; medio a'vo hoc nomine perperam dicta est Civitas Nova in Istria: in neutra episcopus fuit S. Flos.] Sed his non consentit Civitas Nova, vulgo Citta Nuova, quæ in Istria quoque est posita, itemque in littore maris occidentali, ad ostia fluminis Queti seu Quieti. Hæc enim gloriatur pristinæ Æmonæ sedem occupare et S. Florem episcopum Æmonensem fuisse. Sed imprimis animadvertendum est olim a Joanne Ludovico Schœleben [Carniola antiqua et nova, tom. I, Apparatus, pag. 51 et seqq.] luculentissime demonstratum fuisse priscam Æmonam positam fuisse in Carniola hoc ipso fere loco, ubi nunc surgit Labacum, vulgo Laybach; nec quisquam amplius eruditus ea de re dubitare videtur [Mentelle, Géographie ancienne, tom. I, pag. 75; Mannert, Geographie der Griechen und der Römer, tom. III, pag. 693 et 694; Muchar, das Römische Noricum, tom. I, pag. 241 et seq.; Guibert, Dict. géogr. pag. 1027.] . Et quidem tres antiquos titulos, Labaci repertos, excitavit Schœnlebius, quibus Emona seu Emonia inscripta est. Difficultatem, ex Herodiani et Capitolini dictis ortam, dejecit plane Cellarius [Notitia orbis antiqui, tom. I, pag. 444.] . Sed vetus est error Istrianorum, putantium Æmonam milliari dumtaxat dissitam fuisse a loco, in quo nunc Civitas Nova posita est. Quæ hujus erroris causa fuerit inquisiverunt complures; sed propius ad nos pertinet jam sæculo X aut certe XII Civitatis Novæ episcopos appellari cœptos fuisse Æmonenses [Italia sacra nova, tom. V, col. 227.] . Quum itaque Istriani S. Florem episcopum Æmonensem seu Æmoniensem dixerunt, intellexerunt proculdubio erroneam hanc Æmonam, quam Civitatem Novam in Istria præcessisse arbitrabantur; et quidem, nisi documenta barbarorum adventu antiquiora sunt, semper intelligitur falsa illa Æmona Istriana. Verum nullæ proferuntur veteres memoriæ, in quibus S. Flos episcopus Æmonensis dicatur. Reliquis omnibus præivit Nicolaus Manzioli, J. C. Justinopolitanus, anno 1611, qui, de ecclesia Polensi verba faciens, hæc tradidit [Nova Provinciæ Istriæ descriptio, pag. 43.] : In ecclesia majori adest capella episcopi Ursini, (qui ab anno 1483 ad 1497 cathedram Polensem occupavit,) et in ea arca, qua intus corpus beati Floris. Fuit episcopus Civitatis Novæ et festa celebrantur die 27 octobris. Traditione monemur in cadem arca fuisse corpora S. Basilii episcopi, B. Salomonis, regis Hungariæ, S. Georgii martyris, S. Germani martyris, S. Demetrii et S. Theodori. Sed ista sancta corpora sublata fuerunt tempore, quo Januenses Polam incenderunt, postquam Pisani ante illos eam apprehenderunt. Pone venit Ferrarius, qui in Catalogo sanctorum Italiæ (quod opus sæculo superiori recusum est cum titulo Hagiologii italici) laudat imprimis tabulas et antiqua monumenta ecclesiæ Polensis, — in quibus S. Flos certissime episcopus Æmonensis non dicitur, — dein Historiam seu Descriptionem Istriæ, quam (ut paulo mox monebam) ineunte sæculo XVII Nicolaus Manzolius, J. C. Justinopolitanus, edidit. Sed Manzolius scriptor est exiguæ auctoritatis, quippe qui multa ex vulgari rumore de sanctis Istrianis tradidit [Acta SS. tom. VII Maji, pag. 14.] . Ferrarium secutus est Ughellius [Italia sacra nova, tom. V, col. 229.] ; qui tamen contrariam Polensium opinionem indicavit, censuris abstinens. Successit Neotericus Civitanovensis (sic eum in Commentariis mss. designatum reperio), qui adversus Schœnlebium surrexit: hic enim Ferrarium quoque descripsit, ut ex verborum similitudine liquet; adeo ut omnes hi rivi nonnisi Manzolium repræsentent, ex quo tamquam ex fonte fluxerunt. Manzolium ducem quoque secutus est Jacobus Philippus Tommasini, qui ab anno 1614 ad 1655 in cathedra Civitatis Novæ sedit: se operæ non pepercit ut aliunde lucem acciperet: Post adventum Attilæ in Italiam, inquit [Historici et geographi Istriæ, pag. 218.] , qui provinciam (Istriæ) devastavit et Aquilejam demolitus est, diuturna per ecclesias est subsecuta pastorum privatio, unacum jactura scripturarum hujus episcopatus (Civitatis Novae), nec aliud invenio nisi fuisse episcopum beatum Florium, cujus corpus in cathedrali Polensi in quadam capella episcopi Ursini requiescit, et cujus festum 27 octobris celebratur. Huc usque vero scripturam nullam datum fuit mihi reperire, quæ tempus indicaret, quo ipse floruit. Imprudenter definivit hoc tempus Petrus Stancovich: Anno 600, ait [Biographiæ illustrium Istriæ virorum, tom. I, pag. 218.] , S. Florius vel Flos, episcopus Civitatis Novæ, cujus gesta ac tempus quo vixit, penitus ingnorantur. Videtur tamen fuisse de primis illius sedis episcopis et habuisse illam civitatem pro patria. Ejus corpus in cathedrali Polensi in arca, sita in capella episcopi Ursini, servatur, ejusque festum die 23 (immo 27) octobris celebratur. De eo mentionem faciunt Manzioli et Ughelli. Ipsemet itaque aperit Manzolium sibi ducem præivisse. Ultimis demum hisce temporibus Petrus Kandler, præclarus Tergestinus archæologus, occasione solemnis ingressus R. V. Bartholomæi Legat, qui nunc cathedras Tergestinam et Justinopolitanam occupat, librum edidit, quo provinciæ Tergestinæ ecclesiarum origines et vices persequitur; in quo libro, quum venit ad ecclesiam Civitatis Novæ, tradit verisimile esse B. Florum primum fuisse Æmonensem episcopum; quem in itinere Constantinopolitano Polæ substitisse, ibique supremum obiisse diem; ubi et corpus quiescere summa populi veneratione et festum quotannis agi die 27 octobris. Sed et hunc Manzolii vestigiis insistere et nonnisi conjecturas de suo addidisse manifestum est. Quamobrem omnes illi testes ad unum reducuntur, cujus auctoritas magna non est, et certe comparari nequit cum veteri traditione Polensi, Antiphonario antiquo et corporis possessione nixa. Ut autem ex Commentario, ad me Parentio misso, intelligo, videntur nunc illic recedere a pristina persuasione, quoniam omnes qui de S. Flore scripserunt eum Pseudo-Æmonæ episcopum faciunt. Sed hujus rei causa est, quod nemo Polensis de patria sua olim libros edidit, et quod qui primus de sancto Polensi episcopo aliquid edidit, eum Æmonensem cathedram tenuisse dixerit, reliquis ignorantia Antiphonarii Polensis secure primum ducem sequentibus. Quo scopulo nullum frequentiorem esse sæpe admonuit Baronius, ideo malens ipse post unum antiquiorem auctorem ire, quam sexcentis, eosdem errores ex ordine repetentibus, fidem addere.
[5] [Licet alia Polam advecta fuerint sanctorum corpora, inter hæc censendum non est corpus S. Floris.] Verum et aliam sententiam, ab illis omnino diversam, olim propositam fuisse comperio. Quoniam scilicet in Istriæ oppidis multa servantur sanctorum corpora, quæ ex Illyrico aliisque locis, barbarorum incursioni expositis, eo videntur asportata, sic quoque S. Floris exuviæ, quæ Polæ custodiuntur, eo aliunde advenisse visæ sunt viro erudito, cujus scriptiunculam inter decessorum nostrorum reliquias inveni et qui alius non esse mihi videtur ac laudatus Schœnlebius; et quidem censet corpus esse S. Flori, lapicidæ sociique S. Lauri, qui ambo die 18 augusti coluntur et in Illyrico martyrium fecerunt. Verum hæc opinio nullis nititur documentis, sed conjecturis dumtaxat et suspicionibus. Polenses utique plura habebant sanctorum corpora, aliunde advecta, quæ inter reperiuntur exuviæ SS. Theodori, Georgii et Demetrii, quorum primus colitur die 7 februarii, secundus die 23 aprilis tertiusque die 8 octobris, et qui trini singulares militum adversus Turcas bellantium patroni sunt. Profecto hæc genuina esse illorum sanctorum corpora parum probabile est [Acta SS. tom. IV Octobris, pag. 78.] ; sed multo magis verisimile Polenses deceptos fuisse a reliquiarum circumforaneis venditoribus, adversus quod hominum genus reclamarunt toties ecclesiæ prælati. Neque S. Basilii, episcopi et confessoris, corpus melioris forte notæ est. Sed ex his nullum mutarunt Polenses in civitatis suæ episcopum; ita ut ratio nulla sit cur potius S. Florem episcopum suum fuisse somniaverint. Quod autem Polenses antiquis libris traditiones suas firmare nequeunt, profecto mirum non est. Ferrarius in Catalogo sanctorum hanc annotationem S. Floris encomio subjecit: Acta hujus divi episcopi desiderantur. Populantibus enim Istriam Genuensibus, multæ sanctorum historiæ disperierunt, Polæ præsertim, quæ tunc ab hostibus passa est incendium, sublatis inde et ab aliis locis aliquot sanctorum corporibus.
[6] [Ineunte sæculo XV collocatur ejus corpus cum quinque aliis in tumba marmorea atque iterum anno 1487.] Hinc itaque factum est ut præter Antiphonarium nullæ sint memoriæ, ineunte sæculo XV antiquiores, quibus constet S. Floris penes Polenses fuisse. Sed Blasius Molina, qui ab anno 1410 ad 1420 Polensem cathedram occupavit, quum altare novum poneret, intus inclusit sex sanctorum corpora et apposuit titulum, ex quo (quum jam in opere nostro editus fuerit [Ibid. tom. VII. Sept. pag. 849.] ) hos duos dumtaxat excerpemus versus:
Ara nitens flagrat Blasio sub stirpe Molina;
Ossa habet intus marmor; conspicis ecce figuras.
Ita ut ex figuris intelligi posset qui sancti illic sepulti essent. Sed anno 1487 Michael Ursinus, similiter Polensis antistes, quum denuo hoc altare consecraret, in sex capsulis ex cypresso collocavit eorumdem sanctorum ossa, et, in S. Theodori capsula clauso instrumento, reposuit eadem in pristina tumba marmorea. Hæc illius instrumenti est forma [Pray, Dissertat. de SS. Salomone, rege Hungariæ, et Emerico, duce Hungariæ, pag. 20.] : In Christi nomine. Amen. Anno ejusdem nativitatis MCCCCLXXXVII, indictione V, die XVIII mensis novembris, reverendissimus in Christo pater et Dominus Michael Ursinus, Dei et apostolicæ sedis gratia episcopus Polensis, consecravit hoc altare ad laudem et honorem summi et magni Dei sub vocabulo infra scriptorum sanctorum, quorum corpora manibus suis propriis in isto altari posuit in capsulis ex cypresso ad laudem Dei. — Corpus S Theodori M. — Corpus S. Georgii M. — Corpus S. Demetrii M. — Corpus S. Flori, episcopi et conf. — Corpus S. Basilii, episcopi et conf. — Corpus S. Salomonis, regis Hungariæ, conf. — Joannes de Tombacis de Pola notarius scripsit.
[7] [Medio sæculo XVII hæc nota erant alibi, Polæ vero incerta.] Arcam hanc marmoream, quæ simul altare erat, licet sex contineret sanctorum corpora, propter celebritatem tamen S. Floris vulgari nomine sancti Floris compellabant [Ibid. pag. 17.] . Nil itaque dubitans Ferrarius, Manzolium secutus, anno 1613 in Catalogo sanctorum Italiæ scripsit: Corpus ejus Polæ, ubi diem suum obiisse putatur, in majore basilica in arca lapidea pie asservatur et colitur. Tomum V Italiæ sacræ edidit Ughellius ante annum 1653; atqui cognovit ipse non S. Floris dumtaxat corpus illic asservari, sed et quinque aliorum. Reliquiarum sanctorum, inquit [In Italia sacra nova, tom. V, col. 475.] , prædives est cathedralis ecclesia; quæ in peculiari altari honorifice asservantur, nempe SS. Floris, Demetrii, Hermagoræ, Fortunati, Theodori, Georgii, Basilii et Salomonis, regis Hungariæ. Abundant SS. Hermagoras et Fortunatus: certa tamen extra Polam documenta repererat.
[8] [Occasione S. Purpurini, ex cœmeteriis Romanis Polam translati,] Sed hæc Polæ in oblivionem abiverant. Quum enim Aloysius Marcellus, qui die 15 decembris anni 1653 Polensem cathedram conscendit, ecclesiam suam visitaret, non minori admiratione quam cordis dolore animadvertit nullum in ea sancti alicujus corpus asservari [Instrumentum inventionis corporum SS. Flori etc. ap. Pray, Dissertationes, pag. 17.] . Dedit itaque in mandatis Francisco Bartimora, archidiacono et vicario generali, quum eum ad limina apostolorum ablegavit, ut Roma reliquias secum asportaret. Facile assecutus est vicarius martyris cœmeterialis corpus; quem, quod effuso sanguine corpus suum purpurasse putabant, S. Purpurinum appellaverant. Atque hic S. Purpurinus etiamnum Polæ colitur die 20 novembris ritu duplici secundæ classis tamquam secundarius patronus civitatis, ut mihi ex calendario liturgico anni 1853 constat. Cavendum autem ne Cajet. Moronium, de hoc S. Purpurino loquentem, ita intelligas quasi hic vir fidei lumen Polæ intulisset. Neutiquam ita est, quum annonymus sit christianus, ex catacumbis Romanis effossus, et ex palma, vase rubricato aliisve id genus signis ab episcopo Porphyriensi pro martyre agnitus. Corpus itaque S. Purpurini martyris, quod pomposa solennitate et populorum circumvicinorum concursu introductum, ut digniore loco reponeretur, in marmoream arcam, quam sancti Flori compellabant, inferre ac collocare decreverunt.
[9] [aperitur arca S. Floris, in qua ejus corpus cum quinque aliis reperitur.] Sed quoniam ex actis illustrissimorum præteritorum episcoporum testimoniis et scriptis, variisque populi vocibus dubium oriebatur: cum nonnulli corpus ipsius S. Flori, episcopi Polani, arca ea reconditum assererent; alii dicerent cum aliis sanctorum reliquiis anno 1380 a Genuensibus ablatum, quando illi, armata manu ea maria pervagantes, totam eam provinciam, et in specie Polam devastarunt; alii demum asseverarent requiescere ibi exuvias divi Blasii Molini, episcopi Polani, atque hoc ex incisis arcæ carminibus satis intelligi; prælibatus Rms et Ims episcopus, ægritudine ipse præpeditus, ad amovendum dubium a prædicto D. Bartimora, vicario suo, arcam illam aperiri voluit. Jussa fecit Bartimora in multorum comitatu. Sed vix apertam illam arcam et diductam vidimus, inquit episcopalis cancellarius, cum amœnissimus suavissimusque exhalans odor circumstantes omnes exhilaravit; et in ea quinque de ligno cypressino fabricatæ arcæ inventæ sunt, quæ reseratæ continebant corpora sanctorum martyrum Theodori, Demetrii et Georgii, et sanctorum confessorum Flori, Basilii episcopi et Salomonis, Hungariæ regis; ita ut sancti Flori et Salomonis ossa una eademque cistula conderentur… In cistula S. Theodori tunc quoque repertum est instrumentum episcopi Ursini, quod supra dedimus. Pulsatæ continuo campanæ, hymnus ambrosianus decantatus et cistulæ in arca repositæ [Ibid. pag. cit. et seq.] . Urna marmorea cum capsulis collocata postmodum super altare, cum titulo: ALTARE CORPORUM SANCTORUM, et claves diversæ distributæ rectori civitatis, capitulo, consilio oppidano et episcopo; quemadmodum ad cardinalem Kolonichium anno 1702 rescripsit Josephus Maria Bottari, episcopus Polensis [Ibid. pag. 25.] .
[10] [Incerto tempore vixit sanctus vir.] Quando autem vixerit S. Flos plane incompertum est. Neque indicium ullum in Antiphonario occurrit, quo firmiter nitamur. Relicta quidem diœcesi, Hierosolymam perrexisse traditur; quæ res in ecclesia latina ad finem sæculi VI sæpe in usu fuisse videtur. Certe narrat de S. Gregorio M. Joannes diaconus [Acta SS. tom. II Martii, pag. 194.] eum pontificibus, voluntarie suis renuntiantibus sedibus, successores nullo modo denegasse; atque tunc temporis, nisi ab ipso Romano pontifice consecrati fuissent, aut legati constituti seu vicarii apostolici, non solebant papam Romanum licentiam rogare episcopi, suæ cathedræ renuntiantes [Cfr Thomassin, Discipline ecclesiastique, part. II, lib. II, cap. LII, num. 4; cap. LVII, num. 9.] . Hunc quoque usum secutus est S. Flos. Sed extremo sæculo IV S. Justus, episcopus Lugdunensis, Ægyptum petiit [Acta SS. tom. I Septembris, pag. 367 et seqq.] , et quatuor fere sæculis post S. Ambrosium, episcopum Cadurcensem, deserta petentem, reperimus [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 1042.] . Adeoque, ut sæculo VI florere potuit S. Flos, sic quoque IV et VIII. Sed conjecturarum satis.
IN FESTO S. FLORIS EPISCOPI
Flos, conf. et pont. Polæ in Istria (S.)
Antiphonæ ad vesperas.
[1] [Polæ multos virtutem docet S. Flos,] I. Ecce flos odoris miri
Polæ datus in odorem;
Odorata cujus viri
Mutant labem in pudorem.
[2] II. Dat odorem Flos in Pola,
Dum invigilat doctrinæ;
Qui, contempta terræ mola *,
Totum se confert divinæ.
[3] III. Flos, egressus de radice,
Polam quærit refragrare,
Cujus statum illa vice
Mors petebat na ufragare.
[4] IV. Odor Flori[s] sparsus extra
Multos movet ad sequelam,
Ponentes se in parte dextra;
Spondet omnibus medelam.
[5] V. Agri Florem redolentis
Monstrat Christus gratiose,
Dum Polensis duræ gentis
Lustrat corda luminose.
Ad Magnificat.
[2]
[rebus cælestibus deditus et a terrenis alienus;] Legi divinæ deditus,
Ipsam ex fervore
Sic scrutabatur, cælitus
Quod plenus erat vere;
Nec gravabatur, penitus
Illectus ex dulcore.
Alleluia.
Ad Matutinum Invitatorium.
Flos florere voluit
In civitate Polæ,
Qui nos pollere monuit,
Abjecta carnis mole.
Venite.
In I Nocturno.
Ad Ps. I.
Ad Ps. II.
Ad Ps. III.
[3]
[Istrianos instruit, curat et erigit, ipse severe vivens;] Pastor datus pascit oves
Regionis Trevistinæ a,
Fugat morbos et languores
Suæ carnis labe sine.
Verbo pascit et doctrina
Florus suo studio,
Quos cernebat fame bina
Lapsos in tripudio.
Vita Flori parit partum;
Austera pœnitentia
Aquam brevem, panem artum
Sumit benevolentia.
In II Nocturno.
Ad Ps. I.
Ad Ps. II.
Ad Ps. III.
[4]
[pergit ad sepulcrum Domini ut peccatorum veniam obtineat;] Cœpit Florus sedem deserere,
Sepulchrum perrecturus,
Ut Christo se possit inserere,
Ibidem moriturus.
Vadit Hierosolymam
In spiritus fervore,
Qui partem novit optimam
Eligere decere.
Sua meruit sancta devotio,
Dum sacra loca quæreret,
Ut suarum optata lotio *
Labum Christus tribueret b.
In III Nocturno.
Ad Ps. I.
Ad Ps. II.
Ad Ps. III.
[5]
[redit in Istriam et Fasani cum discipulis vitam eremeticam colit.] Florus, cum Polam veniret,
Ad portum audivit sibi placita,
Qui lætanter introiret
In hortum mente solari tacita.
Vicum sibi construit,
Ut Fasani colonus c,
Et ibi multos instruit,
Sicut doctor bonus.
Archidiaconi * servitia
Miræ devotionis,
Præstabat beneficia
Optatæ salutationis d.
ANNOTATA.
a Regio Trevistina videtur esse Tergestina, a Tergesto, vulgo Trieste. Quod oppidum quum jam pridem Istriæ præcipuum sit, loco Istriæ dixisse videtur Antiphonarum auctor regionem Trevistinam. Nequaquam itaque Tergesti aut in ejus vicinia Dei verbum seminasse censendus est S. Flos, sed tantum Polæ in Istria.
b An magnum quoddam piaculum admiserit S. Flos, non liquet. Re quidem vera, quum episcopi sedes suas olim desererent, sæpe id fiebat, quod se reos agnoscerent. Atque ipse S. Augustinus, quod in Antonii Fussalensis, viri scelerati, consecratione partem habuerat, episcopale officium voluit abdicare. Sed alii nil nisi pietatem, quietem et caritatem cogitabant. De qua re videatur Thomassinus in Disciplina ecclesiastica, parte II, lib. II, cap. LI.
c De his vide Commentarium prævium, num. 3. Quum S. Flos multos Fasani instruxisse dicatur sicut doctor bonus, non solus illic vitam eremiticam egisse videtur. Facile fieri potuit, ut illic coloniam monasticam instituerit; neque enim obstat quod in spelunca degerit: antiqua monasteria sæpe ex specubus constabant et circumpositis cellulis.
d Antiphonæ, ut patet, non sunt integræ. Desunt quæ cantandæ erant ad Laudes et secundas Vesperas.
* mole
* lotionem
* Archidiaconus.
DE S. ODRANO, CONFESSORE IN INSULA HIA
SUB ANNUM DLXIII.
SYLLOGE HISTORICA
Odranus, conf. non pont. in insula Hia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Plures sancti Odrani a se invicem distinguendi. S. Odrani Hiensis mors, sepultura, cultus.
Grevenus, Coloniensis Carthusiæ alumnus, qui nescio quod hibernicum Martyrologium habuit, [S. Odranus, S. Patricii discilus et martyr, male hac die annuntiatur ab aliquot martyrologis;] adjecit Usuardo ad hanc diem S. Odrani, episcopi in Hibernia, memoriam; similiter Ferrarius in Catalogo generali sanctorum: In Hibernia S. Odrani presbyteri et martyris: quod se hausisse testatur ex Menologio scotico Dempsteri; ubi addatur eum ex Scotia in Hiberniam profectum esse qui sequeretur S. Patricium, atque illic ab idololatris occisum; ejusque officium liturgicum contineri Breviario ac Martyrologio canonicorum. Martyrologium Subense in Bavaria, quod Colgano [Acta SS. Hiberniæ, pag. 372, num. 15.] præluxit, ejus quoque meminit his verbis: Sexto calendas novembris. In Hibernia sancti Odrani martyris, discipuli magni prædicatoris Patricii; et Fitz-Simon in Catalogo sanctorum Hiberniæ: Sanctus Odranus de Disert-Odrain in Hi-Falgia, auriga Patricii, die secundum aliquos 27 octobris. Verum hæc errore manifesto traduntur. Colitur enim S. Odranus, S. Patricii discipulus et martyr, die 19 februarii et die 8 maji et de eo jam dixerunt decessores nostri ad priorem diem. Quare pluribus hic prosequendus non est.
[2] [item male confunditur S. Odranus Hiensis cum S. Odrano Letrachensi et male immiscetur nomen monasterii Tigh Airerain.] In Martyrologiis autem hibernicis alius omnino S. Odranus seu potius duo, in unum confusi, laudantur. In Martyrologio scilicet Tamlactensi ad hanc diem sequentia leguntur: Odrani sacerdotis Lethrechensis vel Hiensis; apud Marianum Gormannum: S. Odranus, abbas Hiensis et Tech Ererain in Media; in Martyrologio Dungallensi: S. Odranus, abbas Hiensis et de Tegh Ererain in Media; similia in Casselensi [Acta SS. Hiberniæ, pag. 372, num. 16; cfr Trias thaumaturga, pag. 50, num. 51. Todd et Reeves, Martyrology of Donegal, pag. 287.] ; in Festilogio autem metrico S. Ængussii: Odran, nobilis, natans abbas; ubi in annotatis additur: Id est, natando pervenit in Gair mic mogha (Gar inis), quæ insula est in Corca Duibline (in parte occidentali comitatus Kerriensis in æstuariis Kenmare-river et ad ostia Owreagh-river). Odran, sacerdos de Tigh-Airerain (Tyfernan, seu Tyfarnham) in Media (occidentali, in baronia de Corkery, in Momonia), et de Letracha-Odran (Lateragh, in baronia de Ormondia superiori, in comitatu Tipperariensi, in Momonia), in Muscrigia-Thire, et de Ia Colaimcille, id est Relic-Odrain in I; vel est in Gair mic mogha, quæ insula est Corcæ Duibline, quo natando pervenit. Imprimis hinc delenda sunt quæ de Tegh Ererain seu Tigh-Airerain habentur; non enim alia de causa huc irrepsisse videntur quam quod hac eadem die Arennanus, qui huic loco nomen suum communicavit, in Martyrologiis hibernicis memoratur. Odranus, qui et natans abbas dicitur, in Gair mic mogha mirabiliter pervenit et Letracha-Odrain virtutibus et nomine suo illustravit, huc etiam male intrusus est. Obiit enim die 2 octobris, qua fastis hibernicis inscriptus legitur; anno 549 [Lanigan, Eccles. hist. of Ireland, tom. II, pag. 70 et 73. Cfr Quatuor magistri, ad an. 848, et ap. Colganum, Acta SS. pag. 465, num. 32.] cum aliis pluribus sanctis peste absumptus [Cfr Colganus, Acta SS. pag. 150, num. 31.] . Ei male tribuuntur termille discipuli, quos ad S. Finnianum referendos esse demonstravit Lanigan [Tom. II, pag. 73, num. 227.] . In Sanctilogio genealogico, cap. XVII, quod penes Colganum [Acta SS. Hiberniæ, pag. 465.] fuit, traditur S. Odranus de Letracha filius fuisse Mac Craithi, filii Trochalli, filii Esomonis, filii Dagraei, filii Nuadhati et sic deinceps, donec ad Conarium Magnum, Hiberniæ regem perveniatur. Plura referenda non videntur, si quidem decessores nostri reliqua dederint ad diem 7 julii, quo S. Medranus, illius S. Odrani frater, colitur, atque illa satis sint quibus S. Odranus Hiensis a S. Odrano Letrachensi discernatur. S. Odranus enim seu Oranus Hiensis in citato Sanctilogio [Ap. Colganum, Trias thaumaturga, pag. 482, num. 36.] filius fuisse traditur Angini, filii Enni Bogunii, filii Conalli Gulbanii; ita ut sobrini fuerint ipse et S. Columba, abbas Hiensis, filius Fedhlimi, filii Fergusii Cennfadæ, filii Conalli Gulbanii [Ap. Reeves, Life of St. Columba, Genealogical table of the early abbots of IIy, ad pag. 342.] . Deinde mori non potuit ante annum 563, quum non prius in insulam Hiam appulerit S. Columba, cujus illic discipulus fuit. Demum quæ reliqua de eo feruntur plane convenire non possunt S. Odrano de Letracha; ita ut nil certius sit quam diversos hos esse viros.
[3] [Dicitur S. Odranus Hiensis is esse discipulus, qui in S. Columbæ Vita legitur primus in insula Hia obiisse;] Porro S. Odranus Hiensis ille idem censetur, de quo Adamnanus sequentia scripsit in Vita S. Columbæ [Ibid. pag. 202.] : Alio in tempore, cum vir sanctus in Joua commoraretur insula, quidam de suis monachis, Brito, bonis actibus intentus, molestia correptus corporis, ad extremum perductus est. Quem cum vir venerandus in hora sui visitaret exitus, paulisper ad lectum ejus assistens et ei benedicens, ocyus domum egreditur, nolens videre morientem. Qui eodem momento, post sancti de domu secessum viri, præsentem finiit vitam. Tum vir prædicabilis, in plateola sui deambulans monasterii, porrectis ad cælum oculis, diutius valde obstupescens, admirabatur. Quidam vero frater, Aidanus nomine, filius Libir, bonæ indolis et religiosus homo, qui solus de fratribus eadem adfuit hora, flexis genibus, rogare cœpit ut sanctus eidem tantæ admirationis causam intimaret. Cui sanctus: “Nunc sanctos angelos in aere contra adversarias potestates belligerare vidi; Christoque agonothetæ gratias ago quia victores angeli animam hujus peregrini, qui primus apud nos in hac insula mortuus est, ad cælestis patriæ gaudia evexerunt.” Sed hoc, quæso, sacramentum nemini in vita mea reveles. Ubi id advertendum Britonem illum peregrinum primum e S. Columbæ discipulis fuisse, qui in insula Hia moreretur.
[4] [quæ res deinceps fabulis immixta est.] At vero, licet S. Odranus ex genere fuerit S. Columbæ et proinde Hibernus potius fuisse videatur quam Brito, constantissima traditio est hanc ei sortem obtigisse. Scilicet in Vita quinta S. Columbæ, edita a Colgano [Trias thaumaturga, pag. 411, cap. 12.] , hæc leguntur: S. Columba, pulso ab insula superstitioso Druydum cœtu, se suosque longe sanctiores colonos novæ illi vineæ excolendæ invexit; sed necdum in ea sedem firmarat, cum unus sociorum, nomine Odranus, qui et præsentis vitæ pertæsus et futuræ perquam appetentior, summis votis optabat dissolvi et esse cum Christo; brevi languore absumptus, primus e sancta illa societate carnis ergastulo solutus, veram in exilio patriam invenit, prout illi paulo ante adhuc incolumi vir sanctus prædixit. Fertur enim socios, cum primo appulissent, in hunc modum allocutus: “Quisquis nostrum in hac insula, in qua expedit ut radices alte figamus, primus optarit sepeliri, suo et sociorum compendio voti damnabitur; suo, inquam, quia sic maturius ad Christum migrabit; sociorum, quia peregrinam humum velut sui corporis pignore quodammodo devinctam, iis clementiorem reddet et cultu faciliorem.” Ad hæc autem audita respondenti mox Odrano, se ea conditione deligere continuo præsenti vita defungi, subintulit sanctus: “Salva tibi sint, fili, quæ expetis, mansura præmia; sed et hanc etiam prærogativam in promptæ pietatis præmium, me sponsore, consequeris, ut quisquis olim meum sepulchrum inviset, non prius quæ volet, exorabit, quam etiam tuum veneretur.” Utcumque sit, primus in ea insula, ut dictum est, e sociis viri sancti Odranus ad Christum migravit; ejusque sacrum corpus eo loco creditum est, qui deinceps Odrani sepulcretum est appellatus. Hæc Magnus O'Donellus, Tirconalliæ princeps, in Vita S. Columbæ, quam anno 1000 hibernice conscribi curavit [Cfr Reeves, Life of St. Columba, pag. XXXV.] : verba Hibernica dabit Guilielmus Reeves [Ibid. pag. 203.] .
[5] [Sepulcrum, cœmeterium, ædicula, collis et fons S. Odrani in insula Hia. Pauca de S. Otterano Waterfordiensi.] Multas fabulas his intextas esse vix est quod moneam. Imprimis S. Odranus hic exhibetur quasi unus fuisset ex sociis, quos ex Hibernia in insulam Hiam invexit S. Columba; sed ita non est: nomen enim ejus non reperitur inter duodecim viros, qui eum illuc comitati sunt et quos ex libro Cottoniano jam pridem recensuit Usserius [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 363, edit. 1687.] ; neque aliter fieri poterat, si quidem S. Odranus Brito fuerit et ab Adamnano peregrinus dictus. Immo id unum inde pro vero accipiendum est S. Odranum primum illic sepultum fuisse; qua super re ædificarit reliqua, ut fieri solet, populi eximia S. Odrani existimatio. Postquam autem sacra catholica illic cessarunt, aliæ omnino fabulæ, forte ad invidiam creandam religioni catholicæ et ad abolendam S. Odrani piam memoriam et popularem venerationem, excogitatæ fuerunt: scilicet S. Columbam frustra tentasse ædificare ecclesiam; dæmonum malevolentia corruisse muros, donec intellectum sit nil stare posse nisi vir unus vivus humaretur; obtulisse se S. Odranum; sed triduo post jussu S. Columbæ sepulcrum fuisse apertum; exiisse S. Odranum et dixisse commenta esse quæ de inferni pœnis tradantur; quibus impiis verbis auditis, imperasse S. Columbam ut iterum S. Odranus tumulo conderetur [Pennant's secound tour in Scotland, ap. Pinkerton's Voyages, tom. III, pag. 298, et ap. Todd et Herbert, The irish version of the Historia Britonum of Nennius, pag. XXV. Cfr Camden, Britannia, edit. Gough, tom. III, pag. 715.] . Sed quidquid id est, valet aliquid ad persuadendum S. Odranum illic reapse primum humatum fuisse, quod ejus, sepulturæ locus semper præcipuum et nunc quidem unicum insulæ cœmeterium est, omni ævo de ejus dictum nomine. Sic in annotatis ad S. Ængussii Festilogium Relic-Odhrain seu sepulcretum S. Odrani dicitur; quod nomen adhuc perseverat. Stat illic etiamnum sacellum, beati viri venerationi sacrum, quod sæculo XI exeunte aut XII ineunte extructum est [Reeves, Live of St. Columba, pag. 415; Carlisle, Topograph. Dict. of Scotland, V° l-Colm-Kill.] et ubi prope januam lapis ruber cernitur, sepulchri S. Odrani testimonium [Pennant etc. ap. Todd et Herbert, pag. XXV.] : quem locum pie aditum fuisse a venerabundis peregrinis, priusquam ad S. Columbæ lipsanothecam accederent, liquet ex Magni ODonelli verbis. Pictas imagines hujus ædis duodecim abhinc annis Grahamius in Antiquitatibus Ionæ exprimendas curavit [Cfr Reeves, Life of St. Columba, pag. 204.] . Qui locus olim tam sanctus habitus est ut velint Scoti moris olim fuisse ut illic reges sui sepelirentur; et reapse plures illic invenisse quietem res certa est. Collis etiam in insula est, qui a S. Odrano nomen accepit atque nunc adhuc Cnoc Odhrain appellatur [Ibid. pag. 431.] ; similiter fons, dictus Tobar Odhrain. Volunt nonnulli [Cfr Camden, Britannia, tom. III, pag. 714] parthenoni canonicarum S. Augustini, qui illic olim erat, titularem patronum fuisse S. Odranum; quod Joannes Spottiswoode [Ap. Keith, Scottish bishops, pag. 458.] , qui satis diligenter de monasteriis Scotiæ scripsit, auctoritate sua confirmat. Quæ retulimus, sufficiunt ut intelligatur post S. Columbam neminem magis illic in honore fuisse habitum quam S. Odranum. Aliquantum verisimile est S. Otteranam, Waterfordiæ in Hibernia patronum, qui hac die solemnissime olim colebatur, eumdem esse ac S. Odranum Hiensem: suadet id enim et nominum similitudo et natalium seu festorum concurrentia [Cfr Matt. Kelly, Calendar of irish saints, pag. 133 et 134.] : quod tamen quum nequaquam certum sit, (S. Otteranus enim episcopus dicitur), hujus nomen inter prætermissos collocavimus: ubi innuimus probabilius esse S. Otteranum discipulum esse S. Senani ejusque in regimine ecclesiæ de Inis-Cathaig (Scottery Island) in ostiis fluminis Sinenni (Shannon) successorem. Quare non videntur hic plura addenda de Waterfordiensi patrono.
DE S. CYRIACO, EPISCOPO CONSTANTINOPOLITANO
ANNO DCVI
COMMENTARIUS HISTORICUS
Cyriacus, episcopus Constantinopolitanus (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Cur S. Cyriaci gesta illustrentur. An ejus exstent Acta. Fuit œconomus S. Sophiæ et episcopus Constantinopolitanus.
Quum decessores nostri in Historia patriarcharum Constantinopolitanorum, [S. Cyriacus, cujus gesta sunt illustranda,] quæ tomo I Augusti præmissa est, atque in Prætermissis ad diem 2 septembris singulari cura examinassent an Joannes Jejunator, qui brevi post mortem impulsu Mauritii imperatoris sanctorum fastis Constantinopolitanis inscriptus fuit, inter cælites referri possit aut debeat, atque contra Pagium, Thomassinum aliosque, culpas ejus extenuare annisos, demonstrassent, auctoritate S. Gregorii Magni, S. Leonis IX, Baronii aliorumque eum omnino non mereri tantam gloriam, non parum anxii fuimus utrum S. Cyriaco, ejus successori, qui diu pertinacissimi illius hominis vestigia pressit, adversus S. Gregorii Magni preces et objurgationes obfirmatus certusque œcumenici titulum non deponere, locus dandus esset in his nostris Actis, annon. Et quidem Cuperus Historiæ illius auctor, plane abnuit Cyriacum sanctum appellare. Verum fugit egregium scriptorem Cyriacum, qui plus voluntate Mauritii imperatoris quam propria ambitione peccasse videtur, non perseverasse in sua contumacia, sed post principis illius obitum ad meliorem venisse frugem et demum S. Gregorii jussis dicto audientem fuisse. Ingens itaque inter Joannem Jejunatorem et S. Cyriacum intercedit discrimen; quemadmodum ex controversiæ illius fine, quem inferius secundum Joannem diaconum, præclarum S. Gregorii Magni biographum, declarabimus, abunde constabit.
[2] [et Acta verisimiliter non fuere scripta,] Porro, quamvis complures historiarum Constantinopolitanarum scriptores de S. Cyriaco meminerint, nullus tamen videtur ejus gesta singulariter memoriæ prodidisse. Hinc factum est ut de primis ejus annis, conditione, parentibus, nihil ad nos pervenerit. Scimus tamen ei fuisse sororem, quæ munere diaconissæ fungebatur in ecclesia B. Mariæ Virginis, ubi et ipse inter diaconos erat adscriptus. Postea, quum episcopus Constantinopolitanus esset constitutus, hujus ecclesiæ non immemor fuit; quam quippe anno decimo sexto imperii Mauritii seu anno Christi 600 denuo ædificavit. Quin et ecclesia Diaconissæ nuncupata fuit, ait Codinus [Codinus, De Originibus Constantinopolitanis, in Scriptt. rer. Byzant. edit. Par. pag. 53; Cfr Theophanes, Chronographia, pag. 233; Georgius Cedrenus, Historiarum Compendium, tom. I, pag. 279, ead. edit.; Du Cange, Constantinopolis Christiana, part. II, pag. 87, ead. edit.] , quod patriarcha adhuc diaconus ibi habitaret, et soror ejus ibidem esset diaconissa. Neque multo melius, quid egerit quum esset ecclesiæ Constantinopolitanæ vel œconomus, vel episcopus, nobis innotescit. Et hæc penuria documentorum eo magis est lugenda, quod per S. Gregorii Magni epistolas omnibus manifestum est eum multis annis fuisse minus obsequiosum erga Romanum Pontificem, a quo gravissimis verbis ob suam arrogantiam pluries fuit reprehensus, donec tandem, ut inferius videbimus, monitis acerrimis paruerit.
[3] [fuit prius magnæ ecclesiæ œconomus,] Quod autem S. Cyriacus a Codino diaconus dicitur, eo titulo honestari videtur potius propter officium, quo fungebatur, quam propter gradum, quo in hierarchia divina consistebat. Legitur enim apud Nicephorum Callistum [Ecclesiastica Historia, lib. VIII, tom. II, pag. 861.] et in pluribus episcoporum Constantinopolitanorum catalogis, quos edidit Anselmus Bandurus [Imperium Orientale, lib. VIII, tom. I, pag. 187.] , antequam in episcopum Constantinopolitanum cooptaretur, fuisse magnæ ecclesiæ, quæ est S. Sophiæ, unus ex presbyteris, qui sexaginta per Justiniani novellam III et octoginta per Heraclii constitutionem esse poterant [Du Cange, Constantinopolis Christiana, tom. II, § 78, pag. 71, Byzantin, scriptt. edit. Veneta.] . Quin et ejusdem ecclesiæ, uti referunt Nicephorus aliique, erat magnus œconomus: quod munus apud Christianos est antiquissimum. Primis scilicet ecclesiæ temporibus, institutione apostolica, mos invaluerat ut diaconi curam ecclesiæ bonorum gererent, et quamvis post Constantinum Magnum paulatim non nisi ex presbyteris crearentur œconomi, tamen Patres concilii Chalcedonensis canone XXVI, concilii Toletani IV canone XLVIII et concilii Hispalensis II canone IX, satis ducunt œconomos ecclesiarum ex clericis assumi [Christ. Lupus, Synodorum generalium etc. canones et decreta illustrata, tom. II, pag. 105 et seqq., edit. Venet. 1724; Morinus, De Sacris Ordinationibus, part. III. Exerc. XVI, cap. 5, pag. 227.] . Ast in ecclesia Constantinopolitana œconomus inter diaconos sedebat [Ordo ecclesiæ Constantinopolitanæ, apud Goar, Rituale Græcorum, pag. 268.] , et valde verisimile est eos ibidem plerumque fuisse diaconos, ac proin lege vel consuetudine discessum esse in S. Cyriaco, uti etiam in Paulo [Bandurus, Imperium Orientale, tom. I, pag. 187.] , ad episcopatum Constantinopolitanum similiter promoto; qui ambo, licet presbyteri, munere œconomi aucti fuere. Jam vero quam præclarum fuerit apud Græcos hoc officium ex hoc liquet quod ex omnibus officialibus ecclesiæ Censtantinopolitanæ œconomus primus post dignitatem patriarchalem censebatur [Morinus De Sacris Ordinibus, part. III, pag. 227.] , et ei auctoritate inferiores erant quinque exocatacœli seu aulæ patriarchalis præstantiores ministri, magnus scilicet sacellarius, magnus vasorum custos, chartophylax, et præfectus sacelli. Hinc in ordine magnæ ecclesiæ Constantinopolitanæ, quando patriarcha ad aram operatur, primus assignatur locus œconomo [Catalogus officialium magnæ ecclesiæ Constantinop., apud. Goar, op. cit. pag. 274.] : adde quod in benedictione et promotione œconomi orationes, non multum absimiles ab iis, quæ in ordinatione diaconorum usurpantur, episcopus adhibet [Ordo servandus in benedictione et promotione œconomi, apud Goar, op. cit. pag. 280.] . Quas vero partes præcipuas magni œconomi officium complecteretur, accipe ex Simeone Thesalonicensi: Ordinatur, inquit [De Sacris Ordinationibus, cap. XIII, apud Morinum, Commentarius de Sacris Ordinationibus, pag. 252.] , œconomus ut possessionum, proventuum, et unicuique datorum curam habeat. Oportet enim illum de his, boni publici et rectirerum ecclesiasticarum ordinis causa, esse sollicitum. Propemodum eadem loquitur Georgius Codinus [De Officiis magnæ ecclesiæ et aulæ Constantinopolitanæ, cap. I, pag. 2, 5.] . Sed hæc in Catalogo magnæ ecclesiæ Constantinopolitanæ multo fusius explicantur: Magnus œconomus, ait hujus Catalogi scriptor, tunica sua ornatus, a dextro altaris latere stat, et pontifice celebrante sanctum flabellum tenet. Ad eum spectat habere notitiam censuum, expensarum et ratiociniorum in episcopatu, eaque recipere et conservare. Cura ideo cujuscumque possessionis illi demandata est, et subservientem sibi habet chartularium, et quoscumque episcopatui obvenientes fructus in scripta refert, et bis (alibi quater [Ordo magnæ ecclesiæ Constantinopolitanæ, apud Goar, pag. 280] ) singulis annis rationem dat pontifici. Adest etiam et in judiciis. Offert quoque sacerdotem consecrandum. Gubernat etiam episcopatum post episcopi obitum usque ad successoris adventum. In electione suffragium primus habet. Et tandem debitas partes ex annuis episcopatus bonis unicuique fratrum suorum ex æquo dividit [Catalogus magnæ ecclesiæ Constantinop., apud Goar, Rituale Græcorum, pag. 275.] . Eadem fere occurrunt in ordine magnæ ecclesiæ Constantinopolitanæ.
[4] [dein episcopus Constantinopolitanus:] Quo œconomi munere fungebatur S. Cyriacus, quum e vivis recessit Joannes Jejunator, episcopus Constantinopolitanus. Ejus loco antistes electus fuit ipsemet, quemadmodum testimoniis Chronici Alexandrini seu Paschalis [Chronicon Paschale, pag. 378, edit. Paris.] , Theophanis [Chronographia, pag. 229, edit. eadem.] et Catalogorum episcoporum Constantinopolitanorum, quos Bandurus [Imperium orientale, tom. I, pag. 897 et seq.] edidit, certum est: quod etiam confirmatur ex regesto epistolarum S. Gregorii Magni, quem post Philippum Jaffe per totum hunc commentarium sequemur. Sed non omnium eadem est sententia, quum initium Cyriaci episcopatus determinandum est. Etenim, qui Chronici Paschalis chronotaxi fidem adhibet, existimabit indictione XII post consulatum Mauritii Tiberii X (cui respondet annus 594, uti probat Pagius in Dissertatione Hypatica, [Annalium ecclesiasticorum Baronii apparatus, pag. 120, edit. Lucæ, 1740.] ) episcopum ecclesiæ Constantinopolitanæ creatum fuisse S. Cyriacum, eique præfuisse annis XII. Sed hæc non conveniunt cum his quæ a compluribus rerum Byzantinarum scriptoribus traduntur, neque cum fere omnibus episcoporum Constantinopolitanorum catalogis, in quibus Joannis Jejunatoris episcopatui anni tredecim et menses quinque, incohati a die 12 aprilis anni 582, assignantur [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 69 *.] , et S. Cyriaci episcopatui anni undecim. Quæ intelligi nequeunt, nisi dicatur cum Banduro [Imperium Orientale, tom. I, pag. 897.] , Pagio [Critica Annal. eccles. Baronii, ad annum 596, num. II.] , Cupero [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 74*.] aliisque S. Cyriacum circa finem anni 595 Joanni Jejunatori, qui eodem anno, die secunda septembris, obierat, successisse, ut ex episcopatus spatio et mortis tempore suo loco ostendere conabimur.
[5] [de qua re multum lætatur S. Gregorius M.] Difficile autem dictu est quantum S. Gregorius Magnus qui, Constantinopoli apocrisiarii munere fungens, cum S. Cyriaco amicissime junctus fuerat, de ejus electione lætatus sit: neque potuit quin, semel et bis mense octobri anni 596 ad eum scribens [Opera, tom. III, lib. VII, epist. V, col. 854, 858, edit. Migne.] , animæ suæ sensa manifestaret. Et eo magis gaudio erat perfusus quod ex ipsiusmet literis eum nullatenus episcopatum appetiisse noverat. Mauritio imperatori quoque gratulatus est eodem mense S. Gregorius, quia Joanni Jejunatori, de hac luce subtracto, dignissimum constituerat successorem. Dein subjungit: Aptum valde existere in pastorali regimine fratrem atque consacerdotem meum Cyriacum existimo, quem ad eumdem ordinem pietatis vestræ consilia longa genuerunt. Qui in administrandis dudum rebus ecclesiasticis quam sollicitus et quomodo fuerit exercitatus, cuncti novimus [Lib. VII, epist. VII, col. 859.] . Episcopi quoque illius tractus magna lætitia electionem S. Cyriaci exceperunt: sed modestiæ limites prætergressi, a S. Gregorio, qui de eorum gaudio multum exsultabat, fuere reprehensi. In ordinatione enim S. Cyriaci clamarant: Hæc dies quam fecit Dominus; quibus verbis præmissum est, ait S. Gregorius in epistola ad Petrum, Domitianum et Elpidium: “Lapidem quem reprobaverunt ædificantes, hic factus est in caput anguli. A Domino factum est illud, et est mirabile in oculis nostris.” (Psal. CXVII, 22 – 23.) Redarguit itaque vehementer S. Gregorius improbabilia illa dicta, de quibus sic prosequitur: “Hæc dies quam fecit Dominus.” Ipse enim qui pro fortitudine constructionis dicitur lapis, pro illuminationis gratia appellatus est dies, qui etiam factus est quia incarnatus est. In quo exsultare, et lætari præcipimur, quia erroris nostri tenebras suæ in nobis virtutis luce superavit. In creaturæ itaque laude vox illa dari non debuit, quæ soli convenit Creatori [Ibid. epist. VII, col. 860 et seq.] .
§ II. S. Cyriaci epistola synodica ad S. Gregorium Magnum. Assumit titulum episcopi œcumenici. Arrogantia episcoporum Constantinopolitanorum.
[S. Cyriacus mittit ad S. Gregorium epistolam synodicam] Erat more receptum, ut quemadmodum Romani Pontifices recens electi per epistolas, quæ vocabantur synodicæ [Liber diurnus Romanorum pontificum Garnetii, app. ad not. cap. II, § III et seqq. apud Hoffmannum, Nova Scriptorum ac Monumentorum collectio, tom. II, pag. 212 et seqq.; Franc. Bern. Ferrarii de antiquo ecclesiasticarum epistolarum genere, pag. 91, edit. Meieri.] , episcopos et præsertim patriarchas de sua ordinatione et fide certiores faciebant, simulque preces expetebant, quo dignius suo munere pastorali fungerentur, ita quoque præcipuarum sedium episcopi et potissimum patriarchæ, quum ad ecclesiam suam regendam primum essent assumpti, mitterent sine mora ad Romanum pontificem literas synodicas, fidei suæ testimonia. Cui consuetudini non videtur statim satisfecisse S. Cyriacus: nam mense augusto anni 596 S. Gregorius, ad Athanasium presbyterum scribens, ait: De hoc quoque et dilecto fratri nostro Constantinopolitanæ civitatis antistiti, qui in supradicti sancti Johannis loco ordinatus est, nostra volumus scripta transmittere: sed quia consuetudo non est, ut priusquam ad nos ejus synodica deferatur, debeamus scribere, idcirco distulimus: sed postquam ex vobis delata fuerit, ei hæc, dum opportunum fuerit, indicabimus [Epist. LXVI, lib. VI, col. 852.] . Verum paulo post, mense nempe octobri ejusdem anni, S. Cyriacum veteris traditionis fuisse memorem atque per apocrisiarios Georgium et Theodorum misisse epistolam synodicam ostendunt hæc verba ad eum a S. Gregorio scripta: Epistolas vestras directas plena fide suscepimus, atque omnipotenti Deo gratias agimus, qui inconsutilem tunicam desuper contextam, videlicet ecclesiam suam, vicaria confessione fidelium in unitate gratiæ ab omni erroris scissione custodit, et contra pereuntis mundi, ut ita dicam, tot culparum diluvium, ex multis lignis arcam construit, in qua omnipotentis Dei electi serventur ad vitam… Præterea cum recta a vobis fides veraciter et subtiliter sit prolata, inter eos quos per sanctissimas generales synodos damnandos esse censuistis, Eudoxium quemdam vos damnasse reperimus: cujus nomen in latina lingua neque in synodis, neque in libris beatæ memoriæ episcoporum Epiphanii, Augustini, et Philastrii, quos contra hæreticos præcipue disputasse novimus, positum reperimus. Quod si quis eum veraciter de catholicis Patribus damnat, ejus proculdubio sententiam sequimur. Vos tamen, si in synodica vestra epistola eos quoque nominatim damnare voluistis, qui extra sanctas synodos per Patrum scripta damnantur, multos scriptis suis vestra fraternitas minus posuit; si autem eos quos generales synodi respuunt, hunc unum amplius [Epist. lib. VII, col. 856 et seq.] . Eudoxium hunc episcopum fuisse Germaniciæ, Arianæ hæreseos fautorem et sedis Antiochenæ invasorem, accepit postea S. Gregorius ab Eulogio Alexandrino, communicatis SS. Basilii, Gregorii et Epiphanii testimoniis [Ibid. col. 857 et seq., 893, 933.]
[7] [in qua assumit titulum œcumenici,] Quodsi in hoc non erravit S. Cyriacus in sua epistola synodica, non tamen in omnibus a culpa vacuus fuit, quippe qui exemplo decessoris titulum œcumenici assumpserit, ut ex memoratis S. Gregorii literis liquet; cujus hæc sunt verba: Sed cum sapienter a vobis recta fides prolata sit, restat ut proculdubio debeatis pacem custodire… Quam videlicet pacem tunc nobiscum veraciter habebitis, si prophani nominis superbiam declinetis… Nimis quippe iniquum est, si hi qui prædicatores humilitatis facti sunt, de vani nominis elatione glorientur, cum verus prædicator dicat: “Mihi absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi.”… Ecce in nefandi appellatione nominis scandalizati sumus, et non minimas querelas servamus in mente, et prominus in voce… Curate ergo cordis vestri scandalum festine detergere, ut possit omnipotens Deus oblationis vestræ sacrificium acceptabile habere [Ibid. col. 857.] . Porro cum ex his pluribusque aliis literis, de quibus modo dicturi sumus, liqueat S. Gregorium omnem lapidem movisee ne S. Cyriacus œcumenicum sese nuncuparet aut ab Orientis vel Occidentis episcopis nuncuparetur, breviter de eo titulo disseremus.
[8] [sectatus arrogantiam prædedecessorum.] Præter patriarchas Romanum, Alexandrinum et Antiochenum, tres erant exarchæ, Ephesinus scilicet pro Asiæ diœcesi, Cæsareensis pro Ponto, et Heracleensis pro Thracia, quorum potestas non multo minor erat quam auctoritas patriarcharum. Sed cum Constantinus Magnus Byzantium, Thraciæ urbem, in Constantinopolim mutasset, ita ut jure merito secunda Roma vocaretur, ejus episcopi summa ope annisi sunt sibi inter patriarchas sedem comparare. Unde factum est ut in concilio Chalcedonensi lectus fuerit canon: Constantinopolitanæ civitatis episcopum habere oportet primatus honorem post Romanum episcopum, propterea quod sit nova Roma [Labbe, Conc. tom. II, col. 948.] ; quasi a patribus concilii generalis Constantinopolitani I esset editus: et quamvis legati apostolici palam professi essent synodo Constantinopolitana I numquam hujusmodi canonem fuisse latum; nihilominus patres Chalcedonenses, longius procedentes, exarchas Asiæ, Ponti et Thraciæ suprema sua potestate spoliarunt, atque eam ad episcopum Constantinopolitanum transtulerunt [Ibid. tom. IV, col 769.] . Sed S. Leo papa ad Anatolium, episcopum Constantinopolitanum [Ibid. col. 845.] , et ad S. Pulcheriam Augustam scribens [Ibid. col. 849.] , prælectum canonem, utpote sedi Romanæ semper ignotum, fictitium esse testatus est [Ibid col. 847.] ; dein Acta concilii Chalcedonensis ad fidem non pertinentia suo calculo probare renuit. Quæ controversia tum quievit, quoniam Anatolius, episcopus Constantinopolitanus, cui nulla affulgebat spes trahendi ad suas partes S. Leonem, ejus monitis morem gessit [Ibid. Epist. Anatolii ad S. Leonem, col. 907.] . Attamen ex Anatolii successoribus vix unus illius modestiam imitatus est; atque Acacius quidem, aliis superbior, ab opere numquam cessavit, usquedum episcopi Ephesinus et Cæsareensis, vestigiis Heracleensis episcopi insistentes, sese ejus potestati subdiderint: neque Simplicius [Ibid. Epist. Simplicii ad Acacium, col. 1034 et seqq.] aut Felix III [Ibid. Epist. Felicis III ad Acacium, col. 1073.] , Romani pontifices, ejus audaciam frangere potuerunt. Et cum solemne eis esset niti concilii Chalcedonensis effato: Novam Romam, quæ et imperio et senatu honorata erat et æqualibus cum antiquissima regina Roma privilegiis fruebatur, etiam in rebus ecclesiasticis non secus ac illam extolli ac magnifieri, secundam post illam existentem, non dubitarunt plures episcopi Constantinopolitani, calcatis ecclesiæ canonibus, patriarchis Alexandrio et Antiocheno jus dicere, et tandem sibi titulum œcumenici usurpare [Ibid. tom. V, col. 1181 et seqq.] . Œcumenicorum episcoporum primum fuisse Joannem Cappadocem tenent Pagius [Pagius in critica Baronii ad annum 520, num. 5.] et Vaira [Vaira, de Œcumenica papæ potestate.] ; Joannem vero Jejunatorem Baronius [Annales ecclesiastici ad annum 518, num. 14.] et decessor noster Cuperus [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 57.] . Sed cum initio titulum tantummodo œcumenici, non vero potestatem sibi vindicarent episcopi Constantinopolitani, et tamen multum de tanta superbia conqueretur S. Gregorius Magnus, Mauritius imperator non veritus est S. Gregorium vocare virum indiscretum, vel etiam præcipere ut pro appellatione frivoli nominis, inter eum et Cyriacum scandalum vitaretur [Opera, tom. III, Epist. ad Mauritium, col. 891.] .
[9] [Hanc valde perniciosam esse] Porro nequaquam vanam esse aut minimi momenti appellationem œcumenici pluribus capitibus ostendit S. Gregorius: Multos Constantinopolitanæ ecclesiæ in hæreseos voraginem incidisse novimus sacerdotes et non solum hæreticos, sed etiam hæresiarchas factos… Si igitur illud nomen in ea ecclesia sibi quispiam arripit, quod apud bonorum omnium judicium fecit; universa ergo ecclesia, quod absit, a statu suo corruit, quando is qui appellatur universalis cadit. Sed absit a cordibus christianis nomen istud blasphemiæ, in quo omnium sacerdotum honor adimitur, dum ab uno sibi dementer arrogatur [Ibid. Epist. ad Mauritium, col. 746.] . Multa alia hujusmodi argumenta colligit S. Gregorius: quem minime opinio fefellit, uti comprobavit ipse eventus: nam brevi post Theophylactus Simocatta, sub principatu Heraclii, res gestas Mauritii referens, non erubuit dicere Sergium, Constantinopolitanum episcopum, magnum totius, quantumcumque exporrigitur, orbis pontificem et præsulem [Theophylacti Hist. Dial. pag. 2.] . Theophylactum imitatus est continuator Historiæ Byzantinæ post Constantinum Porphyrogenetum; ubi memorans ordinationem S. Ignatii Constantinopolitani, addit: Hunc in patriarchalem thronum provehunt, orbis gubernacula illi committunt [Historiæ Byzantinæ scriptores post Theophanem, pag. 120.] . Ast primas honoris Romano Pontifici denegare nullus ausus erat, donec Photius in aciem progrediens propugnavit, ad novam Romam, cum totius imperii prima et præcipua urbs facta esset, transiisse omnia jura et privilegia, quæ senior Roma hucusque tenuerat [Epistola, Nicolai ad Hincmarum, ap. Labbe tom. VIII, col. 472.] .
[10] [ostendit S. Gregorius S. Cyriaco et imperatori Mauritio] Quæ quum aliquando futura prævideret S. Gregorius, non potuit non esse semel et bis auctor Cyriaco ut ab assumendo œcumenici titulo abstineret. Quum itaque Anastasius Antiochenus, ad exemplum Mauritii imperatoris, minoris faceret œcumenici appellationem, neque momentum ullum in ea constitutum esse arbitraretur, recte ad eum, mense junio anni 597 scripsit: Quod vero dicitis pro nulla causa dare nos locum scandalo debere, hæc mihi et piissimus dominus filius vester, pro cujus vita incessanter orandum est, jam sæpius scripsit; et quod ille ex potestate, scio quia hoc vos ex amore dicitis. Nec miratus sum vos in vestris epistolis imperialia verba posuisse, quia habent inter se maximam cognationem amor et potestas. Nam utraque principaliter præsumunt, utraque per auctoritatem semper loquuntur. Et quidem in suscipienda fratris et consacerdotis nostri Cyriaci synodica epistola dignum non fuit ut pro causa prophani vocabuli moras facerem, ne unitatem sanctæ ecclesiæ perturbarem; sed tamen de eodem superstitiose et superbo vocabulo eum admonere studui, dicens quia pacem nobiscum habere non posset, nisi elationem prædicti verbi corrigeret, quam primus apostata invenit… [Epist. ad Anastasium, Opp. S. Gregorii M. tom. III, col. 882.] . Dein eodem mense junio, quum S. Cyriacum suis monitis minus obtemperantem cerneret, ad eum iterum scripsit: Omnipotenti Deo incessanter gratias refero, quia si erga nos in corde vestro virtutum mater caritas permanet, bonorum operum ramos numquam amittitis, qui ipsam bonitatis radicem tenetis. Oportet ergo ut mihi atque omnibus fratribus vestris ejusdem charitatis pulcritudinem in hoc primum opere monstretis, ut verbum superbiæ, per quod grave scandalum in ecclesiis generatur, auferre festinetis… Tunc enim ostensa caritas vera est, si per typhum superbiæ inter nos schisma non fuerit [Ibid. Epist. ad Cyriacum, col. 888.] . Quin et circa idem tempus ad Mauritium imperatorem, qui Romanum pontificem indiscretum et de frivola appellatione nimis anxium dicebat, dedit literas, ubi postquam ostendit sese in hoc negotio prudentiæ leges sequi, addidit: Cyriacum vero fratrem et co-episcopum meum studiose admonere curavi, ut si habere pacem omnium concordiamque desiderat, ab stulti vocabuli se appellatione compescat [Epist. ad Anastasium, col. 891.] .
[11] [atque etiam patriarchis Alexandrino et Antiocheno,] Præterea S. Gregorius, timens ne Elogius Alexandrinus et Anastasius Antiochenus patriarchæ S. Cyriaco œcumenici agnomen tribuerent, eo magis quod jam antea in episcopis Constantinopolitanis patriarchæ Alexandrinus et Antiochenus non raro auctoritatem agnoverant, eis dicto mense junio anni 597 exposuit qua ratione cum S. Cyriaco, servata fidei unitate, pacem ruperit: Caritas, ait, qua vobis valde constrictus sum, tacere me minime permittit, ut sanctitas vestra quæcumque apud nos agentur agnoscat, et falsis rumoribus non decepta, suæ justitiæ atque rectitudinis viam, sicut perfecte cœpit, perfectius teneat. Responsales siquidem fratris et consacerdotis nostri Cyriaci venientes ejus ad me synodicam detulerunt epistolam. Et quidem inter nos et ipsum, sicut vestra beatitudo novit, propter appellationem profani nominis est gravis discordia, sed in causa fidei transmissos responsales ejus existimavi esse suscipiendos, ne culpa elationis, quæ in Constantinopolitana ecclesia pene contra omnes sacerdotes exorta est, dissensionem fidei et rixam ecclesiasticæ faceret unitati. Eosdem vero responsales, quia hoc omnino humiliter precabantur, missarum solemnia mecum celebrare feci, quia sicut et serenissimo domno imperatori intimare studui, responsales fratris et consacerdotis nostri Cyriaci mihi communicare debuerunt, quia auctore Deo in elationis errorem non cecidi. Meus vero diaconus cum prædicto fratre nostro Cyriaco missarum solemnia celebrare non debet, quia per profanum vocabulum culpam superbiæ aut commisit, aut sequitur; ne si, quod absit, procedit (sacra facienti adesse), ei in tali elatione posito vanitatem stulti nominis confirmare videamur. Eumdem vero fratrem admonere studui, ut sese a tali elatione corrigat, quia si hanc non correxerit, pacem nobiscum nullo modo habebit [Epist. ad Eulogium, col. 892.] . Quid egerit Anastasius nos latet: Eulogius justis Romani Pontificis dicto audiens fuit [Epist. alia ad Eulogium, col. 933; Acta SS. tom. IV Sept. pag. 90 et seq.] .
[12] [prohibens quoque episcopos Illyrici ad synodum CP. venire.] Verum mense aprili vel majo anni 599 nondum titulum œcumenici deposuerat S. Cyriacus, et in ea erat sententia ut fas sibi existimaret Thessalonicensem, Dyrachinum, Nicopolitanum, Corinthium, Primæ Justinianæ, Cretensem, Larissæum aliosque episcopos Illyrici Orientalis, quamvis ab antiquissimis temporibus ad patriarchatum Romanum pertinerent, Constantinopolim ad synodum convocare. Quæ cum accepisset S. Gregorius, statim ad episcopos istius tractus dedit litteras, quibus exposuit quo pacto ipse et suus decessor Pelagius cum episcopis Constantinopolitanis, qui œcumenici nomen assumebant, pacem habere renuissent: dein, non immemor quod ecclesia Constantinopolitana, utpote ecclesia novæ Romæ, potestatem in Illyricum appeteret, addit: Præterea pervenit ad nos quod fraternitas vestra ad urbem Constantinopolim sit convocata. Et quamvis piissimus noster imperator agi illic illicita non permittat, tamen ne perversi homines conventus vestri occasione percepta, aut pro hujus nominis superstitione locum surreptionis requirant, aut ob aliam rem facere synodum cogitent, quatenus hoc in ea callidis machinationibus inducant, quamvis sine apostolicæ sedis auctoritate atque consensu nullas quæque acta fuerint vires habeant, verumtamen coram omnipotenti Deo obtestor et moneo ut nullus vestrum illic quibuslibet suasionibus, quibuslibet blandimentis, quibuslibet præmiis, quibuslibet terroribus teneatur assensus; sed pro æterni judicii consideratione adversus prava desideria salubriter atque unanimiter vos exhibete; et pastorali constantia atque apostolica auctoritate suffulti, prædonem irruentemque lupum excludite: et in discissionem ecclesiæ sævienti non cedite; ne de hac re quacumque surreptione synodum patiamini, quæ neque legitima quidem, nec synodus dicenda est, celebrari. Hoc quoque pariter admonemus, ut si forte nil actum de hujus perversi nominis mentione fuerit, sed de alia re synodus forte colligitur, omnino sitis cauti, circumspecti, vigilantes, atque solliciti, ne quid illic contra locum aliquem vel personam præjudicialiter sive illicite, vel adversus canones censeatur. Sed si quid incidentis utilitatis causa tractandum est, sic causa de qua agitur formam accipiat, ut statuta vetera nulla convellat. Unde iterum coram Deo et sanctis ipsius admonemus, ut hæc omnia summo studio et tota mentis intentione servetis. Nam si quis, quod non credimus, scripta præsentia aliqua in parte neglexerit, a beati Petri apostolorum principis pace se noverit segregatum. Ita ergo fraternitas vestra, ut, cum Pastor pastorum in judicio venerit, de loco regiminis quem accepit reatum habere non possit [Epist. ad Eusebium aliosque, col. 933.] . Quibus verbis minime indicat S. Gregorius se S. Cyriacum ab ecclesiæ communione separasse: sed potius, quemadmodum sæpe in ecclesia factum fuisse ostendit noster Cuperus [Acta SS. Chronologia patriarch. Constantin., tom. I Aug. pag. 52 et seqq.] , se nolle cum eo commercium habere.
[13] [Ast tandem paruit S. Cyriacus, S. Gregorio,] Neque in posterum operæ pepercit S. Gregorius ut ad meliora reduceret S. Cyriacum, rursusque ad eum per Bonifacium apocrisiarium, postea Romanum Pontificem, dedit literas, quibus vehementer eum hortatus est ut profanam elationem, quæ animabus semper adversa est, cordis pede calcaneo, perversi superbique vocabuli scandalum ecclesiæ auferre de medio festinaret, ne a pacis (Gregorii) societate divisus inveniri posset. Dein addit S. Gregorius: Nam quam durum, quam indecens, quam crudele, quamque a proposito sit sacerdotis extraneum illum pacem quam aliis prædicat non habere, sanctitas vestra consideret, et suos de superbia fratres scandalizare abstineat [Epist. ad Cyriacum, col., 1290.] . Hæc scribebat mense julio anni 603 S. Gregorius. Vani tandem ejus non fuerunt conatus; adeoque, antequam die 12 martii anni proxime sequentis, ad cœlum migraret, suis monitis obtemperantem habuit S. Cyriacum. Legitur enim apud Joannem diaconum in Vita S. Gregorii: Cum Mauritius imperator, sacerdotum videlicet Christi contemptor, pro Cyriaco, qui Joanni successerat, suaderet, ne pro caussa tam frivoli nominis Gregorius laboraret, ipse tamdiu pontificatus sui auctoritatibus restitit, quousque pestem universalis nominis ab ipsis etiam subdolis adulatorum labiis penitus abstulisset [Acta SS. tom. II Martii, pag. 179.] .
[14] [Antea S. Pausicacum episcopum Synnadarum creaverat et permiserat S. Theodorum episcopum Anastasiopolitanum ire in desertum;] Priusquam autem hæc fierent, S. Cyriacus S. Pausicacum, natione Apamenum, qui ex medico monachus factus erat severissimæ vitæ, ob ipsius meritum Synnadarum in Phrygia episcopum initiavit, quantumvis repugnaret [Ibid. tom. II Maji, pag. 240.] : quod aliquale indicium est, eum curasse ut episcopi essent egregii. Verumtamen impulsu Mauritii imperatoris, cui in omnibus morem gerere studebat, S. Theodorum Siceotam, episcopum Anastasiopolitanum in Galatia, ab officio suo absolvi fecit. Scilicet S. Theodorus [Ibid. tom. III Aprilis, pag. 49.] , consilio Antiochi eremitæ episcopales curas pertæsus, cum ad metropolitanum Ancyranorum archiepiscopum Paulum pervenisset, rogabat ut sibi successor daretur: at ille tam bono viro dari non posse respondebat. Cumque magna inter eos contentio esset exorta, convenit inter illos, ut ea res ad beatissimum Constantinopolis patriarcham Cyriacum rejiceretur, et quod ille constituisset, ratum foret. Beatus igitur Theodorus piæ memoriæ imperatori Mauritio et beatissimo patriarchæ Cyriaco supplicavit, ut decernerent, sibi dandum esse successorem: metropolita vero recusationi ejus rationes suas opponebat. Sed beatissimus Cyriacus patriarcha, ita etiam jubente imperatore, metropolitano respondit, ut beati Theodori preces admitteret, et insignia ei propter vitæ sanctitatem et innocentiam relinqueret episcopatus. Mandato igitur parens metropolitanus ab episcopatus onere Theodorum liberavit et episcopatus reliquit insignia. Contulit deinde se S. Theodorus in solitudinem Heliopolis in Galatia, et dein ad monasterium, divinis fulgens charismatibus.
[14] [unde hic accersitur a S. Cyriaco et a Mauritio, qui ejus monasteria declarat exempta.] Eo tempore, sic pergit Eleusius, discipulus et Vitæ S. Theodori scriptor diligentissimus [Ibid.] , pius imperator Mauritius et beatus patriarcha Cyriacus, et principes, litteris suis sanctum Christi servum Constantinopolim accersierant ut eis benediceret. Quamobrem cum eo se contulisset, et beatissimum patriarcham Cyriacum et imperatorem atque senatum consalutasset eisque benedixisset, apud eos commoratus est. Magno autem cum studio et honore imperator et augusta et omnes familiares complexi sunt; et monasteriis ejus immunitates tributæ, illudque concessum ut nulli alii episcopatui subjecta essent: sed sanctissimæ tantum et magnæ ecclesiæ apostolicæ regiæ ipsius civitatis, ita providente Deo, et sancto martyre Georgio opitulante, propter benevolentiam in eos, qui in illis degebant et sacrificabant. Quæ exemptio eo præclarior est, quod adversabatur canoni IV concilii Chalcedonensis [Collect. concil. tom. IV. col. 757.] , quo monachi per unamquamque civitatem aut regionem subjecti esse episcopo jubebantur. Qui canon, ut reliqui disciplinares hujus synodi, a S. Leone Magno rejectus fuerat; sed tanto ardentius a Græcis propugnabatur. Dum autem Constantinopoli versaretur S. Theodorus sæpius ejus colloquio frui voluisse videtur S. Cyriacus. Certe hæc in illius Vita legimus [Acta SS. tom. III april. pag. 49.] : Quodam die tres energumeni ad S. Theodorum accesserunt, qui in ejus cellula gravissime vexabantur, cum a patriarcha Cyriaco eadem hora accersitus est. Quamobrem beatus vir ire festinans, duobus præcepit, ut liberi essent, et statim humi ad ejus pedes, ut mortui, prostrati sunt. Tertium permisit pati: dæmon enim in illo existens, durus erat, et facile expelli non poterat. Quare vir sanctus fremens: “Quoniam, inquit, sanctissimus patriarcha noster accersivit me, et in præsentia non possum id agere, quod ad te pertinet, sta in hoc loco, et torquere; neque hinc discede, donec rediero.” Et hoc dicto, ad sanctissimum patriarcham se contulit.
§ III. S. Cyriacus imperatorem Phocam coronat. S. Cyriaci mors, sepultura et cultus.
[S. Cyriacus, ejecto Mauritio, coronat Phocam imperatorem,] Verum, quo anno (602) Mauritius filio suo Theodosio uxorem dedit Germani patricii filiam, et sponsis S. Cyriacus nuptiales coronas [Theophanes, Chronographia, pag. 190; Chronicon Paschale Alexandrinum, pag. 345.] pro more Græcorum [Goarus op. cit. pag. 397 et seqq.] imposuit, exorta est mense novembri Constantinopoli exitialis seditio [Theophanes, oper. cit. pag. 243; Chronicon Alexandrinum, pag. 345; Nicephorus Callistus, Hist. eccles. tom. II, pag. 860.] . Mauritius scilicet, qui in odium subditorum suorum jure merito venerat, cum tumultus in diem videret crescentes, ipseque S. Cyriacus, in quem dicteria illeberalesque jocos multitudo spargebat [Theophanes, op. cit. pag. 243.] , eum conviciis proscinderet, de rerum summa desperare cœpit atque media nocte … simul cum conjuge et liberis in Orientem profugere conatus est [Nicephorus Callistus, Historia ecclesiastica, tom. II, pag. 860.] . Interea temporis Phocas ex Thracia venit Constantinopolim et subinde Theodorum a secretis delegat, qui in magnam ecclesiam ingressus, audiente populo, ex tabella recitavit, ac jussit patriarcham, populi factiones et senatum ad Hebdomum (septentrionalem Constantinopoleos partem) venire. Quo demum facto, cum universi ad Hebdomum se contulissent, Cyriacus patriarcha sponsionem a tyranno exegit, qua se rectam fidem retenturum, ecclesiamque a turbis immunem conservaturum promitteret [Theophanes, op. cit. pag. 243; Nicephorus, op. cit. pag. 860.] . Ita Phocas die 23 novembris Constantinopoli salutatur imperator et in Hebdomo, in veneranda æde S. Joannis Baptistæ a S. Cyriaco imperatoriam accipit coronam [Theoph. op. cit. pag. 243; Chron. Alexandr., pag. 345.] . Quo ritu Constantinopoli imperatorum inauguratio sæculo VI celebraretur, non retulere scriptores, sed opinari fas est eam non fuisse multo diversam ab illa quam descripsit Codinus [De Officiis aulæ et ecclesiæ Constantinop., cap. XX, pag. 138 et seqq.] et explicuere Gretzerus [Ibid, Commentarius in Codinum, pag. 253.] , Goarius [Rituale Græcorum, pag. 925 et seqq.] aliique.
[17] [contra quem propugnat ecclesiarum jus asyli.] Ast quatuor circiter annis postquam Phocæ imposuisset coronam S. Cyriacus, adversus eum ecclesiarum jus asyli propugnandum habuit. Etenim cum Phocas (anno 606) post Mauritii necem Constantinam imperatricem et tres ejus filias, ut factioni eis infensæ placeret, educendas jussisset ex ecclesia S. Sophiæ, ad quam confugerant, patriarcha Cyriacus Phocæ se opposuit, mulierculas acerbe avelli minime passus. Juramentis autem a Phoca interpositis, securus redditus nihil indignum laturas, sacris septis extrahuntur, et in monasterio includuntur [Theophanes, Chronographia, pag. 247.] .
[18] [Tandem moritur, sepelitur et colitur ut sanetus.] Brevi post, sede Romana per mortem Sabiniani vacante, temporariam cum æterna vita commutavit S. Cyriacus. Legitur enim in Chronico Alexandrino: Anno Phocæ IV, Ind. IX, post cons. Phocæ Augusti II. Hoc anno (qui respondet anno 606) Cyriacus, patriarcha Constantinopolitanus, moritur mense hyperberetæo, secundum Romanos octobri, die XXIX, feria VII: illiusque funus curatum est XXX ejusdem mensis, feria I; et depositum est corpus illius, juxta morem receptum, in æde sanctorum Apostolorum [Ad annum 606, pag. 303; Bandurus, op. cit. tom. I, pag. 898.] . Cum Chronico Alexandrino concordant S. Nicephorus, patriarcha Constantinopolitanus [Apud Bandurum, tom. I, pag. 189.] , Nicephorus Callistus [Ibid. pag. 194] , Joannes Leunclavius [Ibid. pag. 203.] et Matthæus Cigala [Ibid. pag. 211.] , dicentes S. Cyriacum (quin aut diem aut mensem ejus obitus assignent), postquam undecim annis ecclesiæ Constantinopolitanæ præfuisset, obdormivisse in Domino. Dissentiunt vero Theophanes [Chronographia, pag. 247.] , affirmans S. Cyriaco die undecima octobris anni 598 successorem fuisse datum Thomam diaconum et sacellarium ecclesiæ S. Sophiæ; et Philippus Cyprius [Apud Bandurum, tom. I, pag. 220.] , asserens episcopatum S. Cyriaci trium tantum fuisse annorum. Sed horum sententia, utpote cum certissimis monumentis et universa rerum serie pugnans, omnino rejicienda est. Præterea ex iis, quæ modo disputavimus, apertum quoque est S. Cyriacum duobus mensibus et dimidio ante S. Gregorium obiisse, ac proin Baronium [Annales ecclesiastici, ad annum 606, num. 1 et seqq.] ab errore non esse immunem, ubi scribit S. Cyriacum mœrore et dolore confectum diem obiisse, postquam perceperat a Phoca imperatore fuisse decretum solum Romanum pontificem esse dicendum œcumenicum, nempe universalem episcopum, Constantinopolitanum nequaquam. Nam hujusmodi decretum neque S. Gregorius, neque Sabinianus, ejus successor, obtinuere; sed hæc felicitas obtigit Bonifacio, qui, mortuo Sabiniano, creatus est Romanus pontifex, medio mense februarii anni 607, quod est, tribus mensibus et aliquot diebus post S. Cyriaci obitum [Anastasius bibliothecarius, Vitæ Roman. pontificum, tom. IV, pag. 14, edit. Blanchinii.] . Festum vero S. Cyriaci ad diem 27 octobris celebrandum indicant Menæa Mazarinæa et vulgata [Μεναιον του ὀκτωβριου, pag. 166, edit. 1843.] Græca, atque secundum hæc Siberi Martyrologium metricum [Mensis octobris, pag. 350.] . Verumtamen olim in ecclesia Constantinopolitana celebrabatur ejus natalis in die anniversario ejus exsequiarum, 30 scilicet ejusdem mensis, quemadmodum constat ex calendario hujus ecclesiæ, quod noster Morcellius edidit [Kalendar. ecclesiæ Constantinop., tom. I, pag. 10.] et ad tempora schismate Græcorum antiquiora, ad sæculum nempe medium octavum, referendum esse ostendit. Valde quidem difficile est definire quæ ecclesiæ Constantinopolitanos fastos secutæ fuerint; quoniam, quum ad diem 28 octobris synaxariis aut menologiis aliquot græcis et slavicis inscriptumsit S. Cyriaci nomen, qui patriarcha Hierosolymitanus et martyr sub Juliano dicitur, hinc factum est, ut Cyriacus Constantinopolitanus cum hoc Cyriaco confusus fuerit. Certe in calendario Ostromirano ad diem 30 octobris legitur [Martinof, Annus ecclesiasticus Slavicus, pag. 265.] : Passio SS. MM. Cyriaci patriarchæ, Zenobii episcopi et Zenobiæ sororis ejus. Qui fasti sacri eumdem errorem admiserint quis definiet? Utut id est, legitur Cyriaci patriarchæ, nomen ad diem 30 octobris in pluribus calendariis et menæis, scilicet in Ostromirano, Assemaniano, Parisiensi et Sisatovacensi slavicis, atque in calendariis seu synaxariis græcis Hierosolymitano, Naniano, Sirmundiano et Medicæo. In calendario Novgorodensi musæi Rumiantsoviani slavico, uti et in synaxariis græcis Gothano et Mosquensi Cyrillus dicitur aut Cyrillus patriarcha.
DE S. DESIDERIO, EPISCOPO CONFESSORE AUTISSIODORI IN GALLIA
CIRCA ANNUM DCXXI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Desiderius, episcopus Antissiodorensis (S.)
Quintilianus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Haymarius, episcopus Antissiodorensis (B.)
Maurinus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Aaron, episcopus Antissiodorensis (B.)
Betto, episcopus Antissiodorensis (B.)
Guido, episcopus Antissiodorensis (B.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Autissiodorensis ecclesiæ sancti. Cultus et Acta S. Desiderii.
Autissiodorum, gallice Auxerre, cujus situs in Burgundiæ ducatu et antiquæ origines in opere nostro sæpius fuerunt declarata, [Autissiodorum, quod multos sanctos in suis fastis adscriptos habet,] inter præstantiores Galliæ Christianæ urbes recensetur, præsertim quod vix una est, quæ sacris suis fastis tot sanctos adscriptos habeat. Quod et iis apertum erit quos non pigebit quinquaginta octo totius collectionis Bollandianæ tomos obiter percurrere: ubi Acta bene multorum sanctorum Autissiodorensium, a nobis vel a nostris decessoribus commentariis aucta, ipsis sese offerent. Horum præcipui sunt SS. Julianus [Acta SS. tom. I Febr. pag. 331.] , Camilla [Ibid. tom. I Martii, pag. 242.] , Vigilius [Ibid. tom. II Martii. pag. 72.] , Paladius [Ibid. tom. I Aprilis, pag. 864.] , Tetricus [Ibid. tom. II Aprilis, pag. 95.] , Mamertinus et Marianus [Ibid. tom. cit. pag. 758.] , Heribaldus [Ibid. tom. III Aprilis, pag. 378.] , Amator [Ibid. tom. I Maji, pag. 52.] , Eusebius et Avitus [Ibid. tom. cit. pag. 423.] , Corcodemus [Ibid. tom. cit. pag. 453.] , Jovinianus [Ibid. tom. II Maji, pag. 5.] , Valerianus et Valerius [Ibid. tom. cit. pag. 105.] , Eladius [Ibid. tom. cit. pag. 300; cfr tom. VII, append. pag. 618.] , Marcellianus [Ibid. tom III Maji, pag. 203.] , Peregrinus [Ibid. tom. cit. pag. 563.] , Valens [Ibid. tom. V Maji, pag. 7.] , Helena [Ibid. tom. cit. pag. 152.] , Censurius [Ibid. tom. II Junii, pag. 277.] , Hericus [Ibid. tom. IV Junii, pag. 329.] , Moderatus et Felix [Ibid. tom. I Julii, pag. 278.] , Hugo peregrinus in Nanvige [Ibid. tom. II Julii, pag. 447; cfr tom. VII Julii, pag. 864.] , Angelelmus [Ibid. tom. cit. pag. 520.] , Theodosius [Ibid. tom. IV Julii, pag. 276.] , Marinus [Ibid. tom. VII Julii, pag. 869.] , Ætherius [Ibid. tom. VI Julii, pag. 446.] , Gerannus [Ibid. tom. cit. pag. 502.] , Ursus [Ibid. tom. cit. pag. 158.] , Germanus [Ibid. tom. VII Julii, pag. 184.] , Hugo [Ibid. tom. II Aug. pag. 550.] , Eleutherius [Ibid. tom. III Aug. pag. 299.] , Optatus simul ac Sanctinus et Memorius [Ibid. tom. VI Aug. pag. 680.] , Aunarius [Ibid. tom. VI Sept. pag. 86.] , Alodius [Ibid. tom. VII Sept. pag. 649.] , Fraternus [Ibid. tom. VIII Sept. pag. 135.] , Firmatus et Flavia seu Flavilla [Ibid. tom. III Oct. pag. 13.] , Paladia et Porcaria [Ibid. tom. IV Oct. pag. 18.] , Felicula [Ibid. tom. III Oct. pag. 12.] , Romanus [Ibid. tom. cit. pag. 13.] , Hugo de Montacuto [Ibid. tom. V Oct. pag. 315.] , Salvius [Ibid. tom. VII Oct. pag. 853.] , Justus [Ibid. tom. VIII, pag. 323.] , Humbaldus [Ibid. tom. cit. pag. 996.] , Domnolenus [Ibid. tom. IX Oct. pag. 325.] et Herefridus [Ibid. tom. cit. pag. 206.] . Cui turmæ adjungendi sunt S. Desiderius, qui ut infra explicabitur, die 27 colitur, et BB. Quintilianus, Hainmarus, Maurinus, Aaron, Betto et Guido, de quibus varias ob causas siluere nostri decessores, et quorum Acta nos in appendice ad S. Desiderii Vitam breviter attingemus: item S. Gregorius, aliique sancti, quorum gesta suo loco postea describentur.
[2] [post concordatum anni 1801 partim Nivernensi, partim Trecensi diœcesibus annexa fuit: nunc vero Senonensi.] Verum Autissiodorensis ecclesia, postquam tanta luce per sexdecim sæcula claruisset, eamdem ac multæ aliæ Gallicanæ experta est cladem: atque anno 1801, concordato Pium VII inter et Napoleonem I inito, ejus ditio in duas partes, quarum altera ad diœcesim Nivernensem, altera in qua jacebat Autissiodorum ad Trecensem spectaret, divisa est. Postea cum de augendo diœcesium numero ageretur, et jam res eo devenissent anno 1817, ut Autissiodorensis sedes episcopalis qua suffraganea metropoleos Senonensis denuo a Romano Pontifice erigenda esset, hanc antiquam prærogativam, renitentibus religionis hostibus, recuperare non valuit; et annexa est anno 1821 archidiœcesi Senonensi, ita tamen ut ab anno vigesimo tertio hujus sæculi archiepiscopus Senonensis, mandante Pio papa VII, una simul debeat nuncupari et inscribi episcopus Autissiodorensis [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre et de son ancien diocèse, tom. II, pag. 403, edit. 1848.] .
[3] [Ejus episcopus XIX Desiderius colitur ab antiquis temporibus.] Hujus ecclesiæ decimus nonus, non vero vigesimus, ut tradit Saussayus [Martyrologium Gall. ad diem 27 Oct.] , extitit episcopus S. Desiderius: quem vetera monumenta historica testantur decessores habuisse Pereregrinum, Marcellianum, Valerianum, Eladium, Amatorem, Germanum, Fraternum, Alodium, Censurium, Ursum, Theodosium, Gregorium, Optatum, Droctoaldum, Eleutherium, Romanum, Ætherium et Aunarium; quos omnes, ut modo dicebamus, legimus inter cælites recensitos. Neque minus certum est cultu ecclesiastico a remotissimis temporibus S. Desiderium honestatum fuisse. In antiquo enim Martyrologio Autissiodorensi [Martene, Amplissima collectio, tom. VI, col. 728.] , quod Joannes Lebeuf putat sæculo XI exeunte ad usum ecclesiæ Autissiodorensis fuisse confectum, ad diem 27 octobris legitur: Autissiodoro depositio beati Desiderii episcopi: quæ etiam verba manus aliena, teste Rosweydo [Appendix ad Martyrologium Adonis, edit. Rosweydi.] , Martyrologio Adonis inseruit. Præterea tres Martyrologii Adoniani codices antiquissimi, quorum duo sæculo XII et tertium sæculo XI scripta esse affirmat Dominicus Georgius [Martyrologium Adonis, opera Georgii, pag. 549 et seq.] , die 27 octobris ita exordiuntur: Autissidoro, depositio beati Desiderii, genere clarissimi. Hic cum esset incredibilium, ut ita dicam, prædiorum possessor, basilicam sancti Stephani protomartyris a parte orientis multo ampliavit, decoreque ammirabili opere ex musivo quodammodo decorata ejus divitiis refulget: et ubi et altare transtulit, atque solemniter consecravit sub die XIV kal. maji. Tenuit vero episcopatum annos XVIII, dies XXV. Quievit tandem in pace, et sepultus est juxta sanctum Aunarium in ecclesia beati Germani episcopi. Item et Usuardini Martyrologii codex Antverpiensis sæculi XIV ineuntis, et editiones Lubeco-Coloniensis et Greveni sæculi XV et XVI memoriam S. Desiderii faciunt [Ap. Sollerium, Martyrologium Usuardi, pag. 631 et seq.] . Jam vero cum a remotis temporibus hic sanctus cultus fuerit, pronum fuit ut ejus nomen in Maurolyci Martyrologio et in aliis recentioribus, Gallicano scilicet Saussayi, Universali Castellani, Autissiodorensi Caroli Caylus, nec non in Catalogo sanctorum et sanctarum Simonis Peyronnet ad 27 octobris inscriberetur. Quinino lex erat, dum staret episcopatus Autissiodorensis, ut presbyteri omnes hujus diœceseos, die 27 octobris, festum S. Desiderii officio ecclesiastico, quemadmodum patet ex breviariis editis annis 1580 et 1736 jussu tum Jacobi Amyot, tum Caroli Caylus, antistitum Autissiodorensium, recolerent: atque nostris temporibus clero Autissiodorensi, licet hæc urbs in archidiœcesi Senone nsi nunc jaceat, idem munus incumbit [Ordo divini officii Senonensis et Autissiodorensis pro annis 1827 et 1838.] : dein invocatio ad S. Desiderium fiebat in litaniis omnium Sanctorum, prout olim a Jacobo Amyot et Carolo Caylus præscriptæ fuerant [Breviarium Autissiodorense anni 1580; item anni 1736.] .
[4] [Cujus Acta scripsere viri spectabiles sæculis IX, XIII et XIV,] Quamvis vero plures veteres auctores, nempe Gestorum pontificum Autissiodorensium [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 622; Duru, Bibliothèque Historiq. de l'Yonne, tom. I pag. 333.] et librorem de miraculis S. Germani [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 566; Biblioth. Historiq. de l'Yonne, tom. II, pag. 133 et 176.] atque Robertus seu anonymus S. Mariani Autissiodorensis [Ap. D. Bouquet, Recueil des Historiens etc. tom. X, pag. 295.] et Guido abbas S. Germani ejusdem urbis [Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 573.] , vel etiam auctor veteris codicis Petaviani, a Philippo Labbeo [Bibl. Mss. tom. I. pag. 531.] editi, de S. Desiderio Autissiodorensium episcopo meminerint, nullus tamen ejus Vitam ex integro literis mandavit: et qui paulo longiore stylo eam prosecuti sunt, vel non nisi brevem S. Desiderii, pro re nata, notitiam dare, ut auctor librorum de Miraculis S. Germani, vel munificentiam ejus erga ecclesias potius quam alia ejus gesta posteris tradere sibi proposuerunt. Et ut actorum S. Desiderii penitior notitia habeatur, non oblivioni dandum est Gesta pontificum Autissiodorensium non unius, sed plurium manu fuisse exarata: quod et legitur in hac ipsa historia, ubi agitur de Wala, sæculo nono episcopo Autissiodorensium: Hujus siquidem patris, de quo loquimur, studium fuit magistros litterarum charitative amplecti, eorumque alloquiis et consiliis uti, suoque convivio participari. Quocirca duo luminaria collegii nostri Rainogala et Alagus, collaborante Heirico, teosopho simul et monacho, gesta præsulum istius sedis compendiose atque commatice elucubratis paginis indiderunt [Biblioth. de l'Yonne, tom. I, pag. 357.] . Ex quibus liquet historiam episcoporum Autissiodorensium usque ad Walam, modo ad nostrum ævum incorrupta et genuina pervenerit (quod negant, quin probent, auctores Historiæ litterariæ Franciæ [Histoire litt. de la France, tom. V, pag. 541.] , et dubium habet decessor noster Pierius [Acta SS. tom. VII Julii, pag. 87.] ,) tribuendam esse duobus canonicis Autissiodorensibus et Heirico, monacho S. Germani. Quod si quis petierit, quonam tempore hi tres historiographi vixerint, respondendum erit id contigisse sæculo nono, uti de Heirico, qui inter sanctos relatus est, demonstrarunt decessores nostri [Ibid. tom. IV Junii, pag. 829.] . Verum licet laudata historia præcipuus Autissiodorensium originum et antiquitatum ecclesiasticarum sit fons, nullus tamen negabit eam mendis præsertim chronologicis inspersam esse, atque desiderium accuratioris diligentiæ excitare; et quidem speciatim Acta S. Desiderii, quemadmodum postea videbimus, hinc inde non paucis obvoluta sunt spinis. Alius scriptor Gestorum S. Desiderii habendus est monachus S. Mariani Autissiodorensis; quem Robertum fuisse, ac anno 1212 diem supremum explesse putant multi. Hic a suo continuatore dicitur egregie litteratus et eloquens impense, in historiarum notitia nulli temporis sui secundus. Neque minorem laudem assecutus est sæculo XIV Guido, abbas S. Germani Autissiodorensis. Erat enim vir magni ingenii et præcellentis virtutis, qui ad historiam sui monasterii quam exactissime describendam nulli operæ pepercit, ita ut ejus biographus hanc ei dederit laudem: O quam noctes transiverit insomnes, ut nobis subditis suis quietem præpararet, legendo videlicet et studendo literas et cartas nostras, quæ a tantis et tam longinquis temporibus et tam diversis figuris seu literis extraneis sunt formatæ et confectæ, quod vix aut numquam nostris temporibus posset nobis series reserari, unde seriem prædictarum literarum seu cartarum post multos labores et angustias in quadam cartulari bene legibili fecit inscribi et apponi [Gesta abbatum Autissiodorensium, ap. Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 586.] .
[5] [erga quos non sat æquus est Longueval,] Verumtamen consentire non possum Longuevallio [Hist. de l'Eglise Gallicane, tom. V, lib. X, pag. 122, edit. 1826.] , increpanti Heiricum ejusque socios, quasi ad magis exornandam S. Desiderii Autissiodorensis vitam, ei tribuissent nonnulla præclare facta S. Desiderii Cadurcensis, qui circa annum 670 obiit. Quam accusationem præsertim instruit, quod laudati biographi narrant. S. Desiderium Autissiodorensem monasterio S. Amantii in territorio Cadurcensi multa eaque magna contulisse dona, cum hæc munificentia potius ad S. Desiderium Cadurcensem spectet; qui, ut refert scriptor ejus Vitæ, ædificavit monasterium sub ipso Cadurcæ municipio in cunctis ædibus eximium, septingentos circiter et quinquaginta passus a præcipua pontificum sede distante. Et inferius sic pergit: Nullum quidem eo tempore in urbe Caturcæ propositum monachi, neque habitus religionis aut regulæ cœnobialis intraverat: secta Columbani procul aberat, instituta B. Benedicti longe distabant: Desiderii autem tempore hæc secta Caturcæ intravit; hujus sub die hæc religio adolescere cœpit: nam et Marciliacense cœnobium hujus temporis a viris laudabilibus Aneberto et Leutado initiatum est. Et in ipso oppido sancti viri monasterium his diebus exorditur; alia complura monasteria suo tempore sata creverunt [Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 707; tom. II, append. pag. 2.] : neque in præsentiarum prætereundum est, hæc fuisse posteris a viro quem Mabillonius gravem et æqualem appellat, tradita [Sæculum Bened. IV, part. I, præf. num. 109.] . Quæ Longuevallii animadversio videtur minus æqua, cum fides non sit abneganda Heirico, Alagæ et Raingolæ, qui, uti manifestum est, fuerunt quoque viri fide dignissimi, et S. Desiderii Autissiodorensis testamentum, quod ejus donationes S. Amantii monasterio factas continebat, manibus versarunt: neque hoc impedit quominus id cœnobium postea a S. Desiderio Cadurcensi fuerit prorsus renovatum, et ideo ab eo ædificatum dicatur. Dein cum S. Gregorius Turonensis, qui sæculo sexto extremo ad cælestem vitam transiit, meminerit de abbate Cadurcensi coævo [Historia Francorum, lib. VII, cap. 30, ap. Bouquet, tom. II, pag. 305.] , et Dagobertus rex in capitulari, quo S. Desiderii electionem ratam habet, dixerit: Et dum civium abbatumque Cadurcorum consensus hoc omnimodis exposcit, ut eum (Desiderium) episcopum habeant, et nostra devotio similiter consensit [Baluzius, Capitularia regum Francorum, tom. I, col. 141.] , indubium est multo ante S. Desiderium Cadurcensem in hoc pago viguisse vitam monasticam. Neque pugnant inter se Acta utriusque S. Desiderii: quin potius optime inter se concordant. Sæculo enim VII exeunte vocabulum monachi tantum intelligebatur de his, qui S. Benedicti regulam, seu complexum statutorum SS. Benedicti præsertim et Columbani sectabantur: cujus rei hæc erat causa, quod medio sæculo VII, uti inferius num. 13 ostendemus, in omnibus fere Galliæ monasteriis, etiam quæ olim rexerant SS. Martinus, Cæsarius, etc., et quidem in monasterio S. Amantii tempore S. Desiderii Cadurcensis regula S. Benedicti fuerit introducta. Verum tanta ejus non erat laus tempore S. Gregorii Turonensis, S. Desiderii Autissiodorensis et regis Dagoberti. Quapropter nemo negabit fieri potuisse, quin veritati deessent, ut alii affirmarent, alii negarent ante S. Desiderii Cadurcensis tempora hunc pagum incoluisse monachos. Atque hæc de Longuevallii censura.
[6] [quamvis in accipiendo Ingundem pro alia regina] Errant tamen biographi narrantes S. Desiderium simul cum regina Ingunde, Chlotarii regis uxore, multa pietatis opera promovisse. Etenim in Annalibus Francorum nonnisi de duabus reginis nomine Ingundibus sermo fit: quarum prior matrimonio cum Chlotario I, vita functo anno 562, fuit juncta: posterior vero, filia Sigeberti, regis Austrasiæ, conjugium iniit cum S. Hermenegilde, filio regis Visigothorum, eumque ex Arianismo ad veritatem catholicam adduxit, atque anno 585 obiit: unde fluit, cum S. Desiderius episcopatum non nisi post utriusque Ingundis mortem adierit, biographos ejus accepisse uxorem Chlotarii I pro conjuge alterius regis, quam existimo fuisse vel Haretrudem vel Beretrudem, duas priores easque successivas Chlotarii II uxores. Haretrudem autem ad alteram vitam anno 30 regni Chlotarii II seu 614 Christi jam transiisse certum est; nam in Fredegario legitur Chlotarius eo anno cum Beretrude regina ad villam Maurolegiam in Alsatia venisse: Beretrudis vero, ut ex Fredegarii cap. XLVII constat, anno 36 regni Chlotarii animam posuit. Verum, cum quo tempore S. Desiderius Autissiodorensem ecclesiam regeret, Haretrudes et Beretrudes successivo essent matrimonio cum Chlotario vinculatæ, pronum est concludere S. Desiderii biographos pro Haretrude vel Beretrude accepisse Ingundem Chlotarii I uxorem.
[7] [et Desiderium Autissiodorensem pro Viennensi errarint] Alium in errorem ceciderunt Rainogola, Alagus et Heiricus, scribentes S. Desiderium a S. Gregorio Magno petiisse pallium quoniam id suæ ecclesiæ pontifices Romani antiquitus concesserant: eique fuisse responsum, cum in scrinio apostolico nullum instrumentum, unde id probaretur, inveniretur, non esse indulgendum usquedum a Desiderio, cui hunc in finem chartæ suæ ecclesiæ pervestigandæ essent, transmissum foret ad Urbem pristinæ prærogativæ testimonium. Ast nemini inter eruditos persuasum non est auctores laudatæ historiæ errore scripsisse Desiderium Autissiodorensem loco Desiderii Viennensis; idque eo magis evidens est quod nuspiam in scriptis veterum deprehenditur aliquis ex Autissiodorensibus antistitibus, cui pallium fuerit missum; contra episcopi Viennenses plures hac dignitate fuerunt decorati. Adde quod in codicibus omnino authenticis et genuinis epistola inscripta est Desiderio episcopo Galliarum, vel etiam episcopo in Galliis aut episcopo Gallicinæ civitatis [Opera S. Gregorii M. tom. II, col. 1019 et seq.] , non secus ac aliæ epistolæ indubie ad Desiderium Viennensem scriptæ, quibus titulus est: Desiderio, episcopo Galliæ [Ibid. col. 1139.] ; vel episcopo in Gallia [Ibid. col. 1205.] ; quinimo et alia: Desiderio Viennensi et Syagrio Augustodunensi, episcopis Galliæ a paribus [Ibid. col. 831.] . Quibus perpensis verisimile nobis videtur, auctores Gestorum pontificum Autissiodorensium in archivio hujus ecclesiæ apographum epistolæ S. Gregorii Magni Desiderio, episcopo Galliarum, obvium habuisse, ac non cogitantes de episcopis, quibus in aliis civitatibus fuerat idem nomen, eam tamquam ad Desiderium Autissiodorensem scriptam suæ narrationi inseruisse.
[8] [et nonnulla S. Desiderii gesta prætermiserint.] Neque est dubium quin Raingola ejusque socii multa S. Desiderii præclare gesta prætermiserint, vel quia non satis eis erant comperta, vel quia minus ad eorum scopum spectabant. Hinc silent S. Desiderium non parum promovisse apud Autissiodorenses cultum S. Cotti, qui simul cum S. Prisco, cujus erat socius, aliisque multis vitam in Christianæ religionis testimonium Cociaci * fuderat. Legitur enim in Martyrologiis Mss. Corbejensi et Teruanensi [Acta SS. tom. VI Maji, pag. 365 et seqq; Histoire litter. de France, tom. VIII, pag. 590 et seqq.] ad VII junii: Autissiodoro loco Cottiaco, passio S. Prisci cum sociis suis, cum innumera martyrum multitudine tempore Aureliani imperatoris, sub Alexandro præside: qui cum Christum negare cogerentur … atque illi nequaquam acquiescerent … a gladiatoribus mox interfecti, atque in puteum jactati sunt. Unus autem ex commilitonibus, Cottus nomine, arrepto capite S. Prisci, fugam petiit: sed insequentibus eum paganis, et ipse vitam pretiosa morte finivit. Latuit autem caput martyris Prisci utque ad tempora B. Germani episcopi… Sed et corpus B. Cotti martyris, post multorum circulos temporum, B. Desiderio episcopo a Domino revelatum est, atque ab eo honorifice traditum sepulturæ, non longe a capite S. Prisci, sub die XIV kalendas februarii. Addit Joannes Lebeuf S. Cotti tumulo, tempore S. Desiderii, fuisse inscriptum: Hic requiescit sanctus Cottus qui cum capite S. Prisci martiris suscepit martirium [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 143, tom. II, pag. 96.] . Ast Cll. viri Challe et Quantin [Ibid. tom. I, pag. 143.] , ambo antiquitatum medii ævi non parum periti, sententiam Joannis Lebeuf, cum literæ epitaphii sæculum XI redoleant, manifesti erroris incusant.
[Annotata]
* Saints-en-Puisaie.
§ II. S. Desiderii natales, ætas, obitus, sepultura et translatio prior.
[S. Desiderius videtur ex regia Visigothorum prosapia ortus,] Quo anno, quo loco, quo patre natus sit S. Desiderius, incertum est. Attamen ex Septimania, Aquitaniæ provincia, Visigothis usque ad primos sæculi VIII annos subjecta, atque ex ipsa hujus gentis domo regia oriundus videtur, quandoquidem auctores Gestorum pontificum Autissiodorensium [Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 566.] , et Heiricus in libris de miraculis S. Germani [Ibid. pag. 422.] , non secus ac Martyrologii Adoniani [Martyrol. Adonis, pag. 547 et seq. edit. Georgii.] codices tres sæculi XI et XII eum Aquitanum et consanguineum Brunechildis, filiæ regis Visigothorum, ejusque filiorum prædicant: quinimo scriptor Vitæ S. Hugonis, monachi Æduensis, eum fuisse nepotem Brunechildis superaddit [Acta SS. ordinis S. Benedicti, sæc. V, pag. 94.] ; cui sententiæ favet, quod S. Desiderius missorium argenteum librarum XXXVII cum nomine Thorsomodi, regis Gothorum, inciso, inter suos thesauros habuerit. Rejicienda itaque est opinio Antonii Godeau, episcopi Venciensis [Histoire de l'Église, tom. IV, liv. II, pag. 318.] , qui S. Desiderium ex ignobili prosapia ortum ob hæc Fredegarii [Duchesne, Historiæ Francorum scriptorum tom. I, pag. 746.] verba autumat: Eo anno (tertio regni Theudeberti) Brunechildis ab Austrasiis ejecta est, et in Arciacensi Campania a quodam homine paupere singula reperitur. Secundum ejus petitionem ipsa ad Theudericum perducitur. Theudericus, aviam suam Brunechildim libenter recipiens, gloriose honorat. Hujus vicissitudine meriti episcopatum Audiciodorensem, faciente Brunechilde, assumpsit. Neque Bernardo Montfauconio [Les monuments de la monarchie française, tom. I, pag. 133.] , qui, narrationem Fredegarii veritati consonam putans, suspicatur Brunechildis ducem itineris, post adeptum episcopatum Autissiodorensem, tamquam intrusum a clero et populo fuisse dejectum, assentiendum censeo; cum in nullo antiquo documento aliquid simile referatur. Immo id potius pugnat cum Gestis pontificum Autissiodorensium, in quibus deprehenditur post mortem S. Aunarii, sub cujus episcopatu Brunechildis ex Austrasia in Burgundiam fugere coacta fuit, sedem ejus diebus tantum septem vacasse, ac dein a S. Desiderio usque post Brunechildis obitum fuisse occupatam. Haud minus displicet, utpote nullatenus probata, sententia Joannis Lebeuf, cui satis arridet hunc pauperem, quem Fredegarius celebrat, postea a S. Desiderio, petente Brunechilde, in chorepiscopum fuisse assumptum. Multo itaque verisimilius est allata Fredegarii verba esse vel rejicienda tamquam fabulam, vel referenda ad episcopum alterius civitatis.
[10] [vixitque sæculis VI et VII;] Præterea manifestum est S. Desiderium vixisse sæculis sexto et septimo. Heiricus enim et socii narrant eum Autissiodorensem ecclesiam gubernasse, cum Chlotarius II, Brunechildis ejusque filii regnorum Franciæ habenas tenerent, et S. Gregorius Magnus, Sabinianus, Bonifacius III et IV præessent pontifices Romani universæ ecclesiæ, simul ac Phocas et postea Heraclius imperium Constantinopolitanum regerent: adde quod ejus successor in cathedra Autissiodorensi, S. Palladius, sub pontificibus Romanis Deusdedit, Bonifacio V, Honorio, Severino, Joanne atque Theodoro annos viginti sex et menses tres sederit. Ast vero mortuus est S. Gregorius Magnus mense martio anni 604, Brunechildis anno 613, Bonifacius IV anno vel 614 vel 615. Item Deusdedit, qui incepit pontificatum anno vel 614 vel 616, e vivis recessit mense januario anni vel 617 vel 619. Unde deducimus S. Desiderium cathedram Autissiodorensem ascendisse ante annum 604, et mortem oppetiisse ante annum 619. Hinc etiam ruunt sententiæ eorum, qui de anno, quo S. Desiderius ad pontificatum Autissiodorensem pervenit, disputantes, assignant cum Cointio [Annales ecclesiastici Francorum, tom. II, pag. 570.] annum 605, vel etiam asserunt, præeuntibus Henschenio [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 865.] , Mabillonio [Annales Benedictini ad annum 622, tom. I, pag. 292.] , Joanne Lebeuf [Memoires etc. tom. I, pag. 136.] atque monachis Maurinis auctoribus Galliæ Christianæ [Tom. XI, col. 268.] , eum anno 621 aut 622 vita functum esse.
[11] [obiit die 27 octobris sepultusque fuit prope S. Germanum:] Dies obitus S. Desiderii certo innotescit; quippe qui VI kalendas octobris, id est, 27 octobris, in martyrologiis omnibus inscriptus sit. Quibuscum conveniunt Gesta Pontificum Autissiodorensium, in quibus hæc leguntur: Feliciter, vitæ peracto tempore, plenus virtutibus, migravit ad Christum sub die VI kalend. novembris, et sepultus est juxta S. Aunarium in basilica beati Germani [Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 426.] . Accedit Heiricus, qui in libro secundo Miraculorum S. Germani refert S. Desiderium, vitæ peracto cursu, sexto kalendarum novembris supremam sortitum diem, in ecclesia B. Germani debita veneratione translatum fuisse [Acta SS. tom. VII Julii, pag. 280.] . Neque magis ambigendum est de S. Desiderii sepulturæ loco: legitur enim in libro Miraculorum S. Germani, supremam sortitus diem, in ecclesia beati Germani debita veneratione translatus esse. Et in Gestis pontificum Autissiodorensium hæc occurrunt: Sepultus est juxta S. Aunarium in basilica beati Germani: idemque traditur in laudatis Martyrologii Adoniani codicibus. Verum S. Aunarium, juxta quem tumulatus fuit S. Desiderius, prope S. Germanum sepelierant Autissiodorenses, ut scribit primo B. Heiricus in libro de Miraculis S. Germani, hisce verbis: Beatus Aunarius … VII kalendarum octobrium, sancto spiritu plenus, decessit, et in basilica beati Germani, prope corpus ejus, debita reverentia appositus est ad patres suos [Ibidem, loco citato.] . Dein auctor anonymus Vitæ S. Aunarii: Ad patriam die VII kalendas octobris, duce Christo, migravit. Sicque summa cum gloria sub frequentia populorum in ecclesia beati Germani tumulandus deducitur; ubi condigno honore prope corpus ejusdem sanctissimi patris et beatissimi confessoris sepultus libenter excolitur [Acta SS. tom. VII Sept. pag. 107.] . Liquet itaque et ipsum S. Desiderium non longe a S. Germano sepulturæ fuisse datum.
[12] [unde ejus reliquiæ translatæ fuere anno 859 ad novas S. Germani cryptas.] Quieverunt S. Desiderii exuviæ prope S. Germanum usque ad annum 841, quo S. Heribaldus, Autissiodorensium episcopus, S. Germani corpus, adstantibus imperatore Carolo Calvo ejusque fratre Ludovico Germanico, in aliam earumdem ædium partem transtulit, quin tamen a suo loco dimoverentur aut S. Aunarius, aut S. Desiderius. Verum cum anno 859 lipsana S. Germani ad cryptas, constructas a Conrado comite, (postquam hic oculi, quem medici ad unum omnes insanabilem fatebantur, sanitatem ad sepulchrum S. Germani recuperasset), secundo essent translata, triennio post, anno scilicet 862, huc etiam magna pompa S. Desiderii et SS. Alodii, Ursi, Romani, Theodosii, Aunarii, Fraterni, Censurii et Gregorii, episcoporum Autissiodorensium, atque etiam SS. Urbani papæ, Innocentii, Tiburtii, pueri Moderati, martyrum, aliorumque sanctorum corpora fuerant asportata. Non lubet quidem historiam cryptarum Autissiodorensium, quas post S. Heiricum [Ibid. tom. VII Julii, pag. 273 et seq.; Labbe, Bibl. Mss. pag. 565.] alii [Fournier, Description des saintes grottes de l'église S. Germain d'Auxerre.] descripserunt, exponere: magis placet inhærere translationi alteri corporis S. Desiderii.
§ III. Origines cœnobii Meleretensis. Altera S. Desiderii translatio.
[Ad Meleretense cœnobium] Meleretense seu Meleredense * monasterium, quod B. Heiricus a Quintiliano, Puisayæ dynasta, patre S. Quintiliani, episcopi Autissiodorensium, sæculo VIII conditum fuisse refert, ut Brittonibus, per Puisayam Romam peregrinantibus (quorum numerus tunc temporis erat permagnus), xenodochium esset [Gesta pontif. Autiss. apud Duru, tom. I, pag. 349; Historia miraculorum S. Germani, Bibl. Mss. tom. I, pag. 349.] , ab exordio regulam S. Benedicti legis loco observavit. Hæc enim a sexto ad nonum sæculum, ut optime probat Mabillonius [Acta SS. Ordinis S. Benedicti; Præf. in Sæc. I, num. 65; Præf. I in Sæc. IV, num. 129 et seq. Cfr tamen Acta SS. tom. II Octobris, pag. 472 et seqq.] , paulatim, utpote plerisque monachis Gallis acceptior, in omnibus tum antiquis, tum novis monasteriis (pedetentim omissis S. Martini, S. Columbani, aliorumque sanctorum institutis) admissa est; eaque tantam laudem apud omnes est assecuta, ut Carolus Magnus anno circiter 811 episcopos et abbates sui regni interrogare non dubitaverit utrum aliqui monachi esse possent præter eos qui regulam S. Benedicti observant. Item si in Gallia monachi fuissent, priusquam traditio regulæ S. Benedicti in has parochias devenisset [Sirmundus, Collectio concil. Galliæ, tom. II, Interrog. XII, pag. 263.] . Neque diu post suam fundationem Meleretense monasterium, non secus ac multa alia Galliæ monasteria, a viris laicis occupatum fuit et ab abbatibus sæcularibus gubernatum seu potius expilatum: quam perniciem sustinuit, usquedum Conradus, comes Autissiodorensis, quem ad S. Germani tumulum a morbo sanatum vidimus, ei pristinam libertatem restituerit, seu potius monasterio Autissiodorensi S. Germani unitum declaraverit. Sed cœnobium Meleretense, ita restauratum, paulatim eamdem viam ac multa alia ingressum est, atque sæculo undecimo ineunte, cum ex ejus claustris disciplina regularis exularet, simul etiam res domesticæ in dies labefactatæ sunt [Mabillon. Præf. Sæc. III. Bened. part. I, § 89.] . Quam duplicem calamitatem Helricus, Autissiodorensium Benedictinorum abbas, e medio tollere vehementer cupiens, commisit, anno circiter 939, Tealdo monacho, qui et ipse postea abbas S. Germani fuit, ut cœnobii Meleretensis incolas ad virtutis tramitem reduceret, eisque quæ ad victum erant necessaria suppeditaret. Itaque illud, uti refertur a Guidone, Autissiodorensium abbate, qui fatetur se suam narrationem ex Gestis pontificum hujus civitatis desumpsisse, Tealdus reformavit ac sublimavit tamque ædificiis quam possessionibus ac suppellectili auri et argenti plurimum decoravit, et per manum Hugonis, episcopi Autissiodorensis, obtinuit consecrari [Gesta Abbatum S. Germani Autissiodorensium, ap. Labbe, Bibl. Mss. tom. I, pag. 574.] . Præterea ad ecclesiam Meleretensem, ut restaurato cœnobio novum decus accederet, translatum fuit corpus S. Desiderii. Cujus rei memoriam nobis reliquerunt historiographi Autissiodorenses.
[14] [transfertur anno 939 integrum fere corpus S. Desiderii.] Anno igitur, inquiunt, circa nongentesimum sextum a Passione Dominica cœnobium Meleretense, jubente Heldrico monasterii sancti Germani abbate, per dominum Tealdum monachum, qui eidem tertius in regimen successit, honorifice amplificatum atque sublimatum est, tamque ædificiis quam possessionibus, ac suppellectili auri argentique opido decoratum, atque ab eodem pontifice solemniter, ut decebat, constat esse sacratum: in qua etiam consecratione interdixit sub anathemate, ut nullus mortalium presumere deinceps auderet vim seu calumniam, nec aliquam tortitudinem inferre pro quavis occasione rebus ejusdem ecclesiæ. Contigit vero post hæc, ut beati Desiderii, egregii pontificis Autissiodorensis, corpus, quod in ecclesia beati Germani sepultum habebatur, illuc deferri a fidelibus rogaretur: præcipue tamen a prædicto fratre Tealdo, qui eumdem sublimaverat locum; sed, ut in talibus fieri assolet, inter partium velle seu nolle aliquod temporis spatium evolutum est; tandem, procurante episcopo, concessum est a monachis seu a cetero clero et totius pagi populo, ut exoratum fuerat, deferri: repositum namque est supradicti pontificis venerabile corpus in argentea theca, centum appendente libras, sicque cum exultatione totius plebis deportatum est honorifice ad monasterium Meleretense, cognomento Vallis-Pentane, ibidemque in ecclesia Genetricis Dei Mariæ constat esse locatum: quo in loco, eodem exorante, plurima præstantur poscentibus beneficia [Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 389.] . Quam narrationem confirmat Robertus, monachus S. Mariani Autissiodorensis: Hugo, inquiens, Meleretense cœnobium … sacravit; corpusque B. Desiderii illuc transferens, in argentea theca reposuit [Bouquet, tom. X, pag. 275.] . Neque tamen ita sese spoliarunt exuviis S. Desiderii Autissiodorenses monachi, quin earum aliquam partem sibi reservarint: idque apertum est ex eo quod sæculo XIII in S. Germani ecclesia magna cum reverentia lipsana S. Desiderii servarent in pretiosa capsula: quam capsulam Rudolphus abbas circa annum 1193 venumdare coactus fuit, qui posset exsolvere æs alienum, quod contraxerat, ut contra Hugonem de Noeriis, Autissidorensium episcopum, privilegia monasterii S. Germani ejusque abbatum jure ac judicio integra servaret [Gesta abbatum Autissiodorensium, ap. Labbe, Bibl. Mss. tom. I, pag. 579.] . Hic (Rudolphus), ait scriptor Gestorum abbatum Autissiodorensium, ut asseritur, ab Hugone de Noeriis, Autissiodorensi episcopo, super usu mitræ et annuli infestatus est multipliciter; qui etiam episcopus commovit contra eum Constantium priorem S. Germani et quosdam alios monachos; unde orta est maxima dissensio in monasterio. Quibusdam monachis adhærentibus abbati, quibusdam contra ecclesiam suam faventibus episcopo, propter quam monasterium tanto fuit debitorum onere pressum, tanta inopia, tam spiritualiter quam temporaliter desolatum, quod numquam potuit adjicere ut resurgeret, usque ad tempus Regnaudi abbatis. Capsula etiam beati Germani, olim a bonæ memoriæ Lothario abbate, filio Karoli regis, et gemmis decorata, remanentibus tantum frontibus, auro et gemmis excoriata extitit. Capsulæ quoque beatorum Urbani papæ, Aunarii et Desiderii præsulum fuerunt similiter spoliatæ [Ibid. pag. 580.] .
[15] [Verum non hæc sed prior translatio fuit culta die 17 augusti.] Jam exsurgit quæstio, cum S. Desiderii duplex fuerit facta translatio, utra recolatur in Martyrologio Autissiodorensi, quod primus Martene [Amplissima Collectio, tom. VI, col. 722.] , dein novis et diligentioribus curis denuo Cl. viri Challe et Quantin ediderunt [Mémoires etc. d'Auxerre, tom. IV, pag. 17.] . Legitur itaque ibi ad 16 augusti: Autissiodero translatio Augnarii et Desiderii episcoporum. Pierii nostri et Joannis Lebeuf sententia est hanc translationem tunc sacris fastis adscriptam fuisse, quando sacra eorum ossa exhumata atque in pretiosas thecas transposita fuere: quod factum esse putat Lebeuf circa annum 1030, quia sub idem tempus testimonio Gestorum pontificum Autissiodorensium S. Desiderii corpus, quod in ecclesia beati Germani sepultum habebatur, … repositum est in argentea theca, centum appendente libras [Duru, Biblioth. de l'Yonne, tom. I, pag. 589.] . Verum, cum hocce in loco agatur tantum de lipsanis S. Desiderii translatis circa annum 939 ad monasterium Meleretense, neque historicus verbum ullum de S. Aunarii reliquiis faciat, non assentiendum videtur Pierio nostro [Acta SS. tom. VII Sept. pag. 97 et seq.] aut Joanni Lebeuf [Mémoires etc. d'Auxerre, tom. I, pag. 134.] , sed potius dicendum Nevelonem seu auctorem laudati Martyrologii memoriæ tradidisse translationem SS. Aunarii et Desiderii ad cryptas S. Germani. Quod si tantum utriusque sancti, non vero aliorum translatio memoratur, id factum esse videtur, quia tunc ut primum solemni cultu Autissiodorenses hos duos sanctos venerati sunt. Etenim sancti martyres Mauritius et Innocentius, Agaunenses, Urbanus et Tiburtius, Romani, a pluribus sæculis albo sanctorum, utpote martyres vindicati, erant adscripti. Sancti vero Romanus, Fraternus et Censurius, episcopi Autissiodorenses, cum et ipsi in testimonium virtutis Christianæ sanguinem fudissent, non est dubium, quin brevi post suum agonem cultu publico apud Autissiodorenses fuerint honestati. Idem dicatur de episcopis Lupo et Urso atque puero Moderato martyre, qui, ut refert B. Heiricus [Acta SS. tom. VII Julii, pag. 230.] , jam dudum inter cælites recensebantur. Unde cum SS. Urbani, Gregorii aliorumque vel elevatio, vel translatio pridem esset facta, atque hæc solemnitas nunc primum celebraretur in honorem SS. Aunarii et Desiderii, non mirum est SS. Aunarii et Desiderii, aliis sanctis prætermissis, translationem, quæ æquipolleret præsenti beatificationis officio, ad diem 16 augusti in Autissiodorensibus fastis annuntiari. Neque tamen me fugit in laudato illo veteri Autissiodorensi Martyrologio, ad diem 22 septembris hæc occurrere [Martene, Amplissima Collectio, tom. VI, col. 722; Mémoires d'Auxerre, tom. IV, pag. 18.] : Autissiodoro depositio et translatio S. Augnarii episcopi; atque etiam in tribus codicibus Adoniani Martyrologii [Martyrologium Adonis, pag. 547, edit. Georgii.] et in Fuldensi [Ibid. ad finem, pag. 672.] Martyrologio: Autissiodoro natalis et translatio Aunarii episcopi et confessoris, atque inde impugnari posse ea quæ modo disputabamus. Sed cum S. Aunarius, prout narrant tum auctor anonymus ejus Vitæ [Acta SS. tom. VII Sept. pag. 107.] , tum historici pontificum Autissiodorensium [Ibid. pag. 109.] et Heiricus [Ibid. tom. VII Julii, pag. 98.] , VII kalendas octobris, id est die 25 septembris, ad superos transierit, recte dixisse videtur decessor noster Pierius verbis natalis, vel depositionis et translationis sancti Aunarii nihil aliud significari ac ejus obitum et solemnem funeris ex ecclesia cathedrali, ubi aliquandiu ut satisfieret fidelium pietati expositus fuit, deductionem ad sepulturam in ecclesia S. Germani.
[16] [Nunc vix aliquid ex S. Desiderii lipsanis superest.] Verum aliquando dubitatum fuit an ex S. Desiderii lipsanis, sæculo X ad Meleretense monasterium translatis, aliquid superfuerit, postquam in eas Huguenoti, Autissiodorensem pagum igni ferroque anno 1567 vastantes, impias injecissent manus [Lebeuf, Mémoires etc. tom. I, pag. 144; Fournier, les Saintes Grottes, pag. 146.] . Putant quidem nonnulli, ait Joannes Lebeuf [Ibid. tom. I, pag. 144.] , eas commixtas fuisse cum aliorum sanctorum reliquiis, quæ ex Meleretensi cœnobio ad S. Petri ecclesiam parochialem fuere asportatæ, ubi sub nomine ossium S. Boni in sacristia servantur: dein addit non deesse qui eas S. Desiderii esse existiment. Ast cum sæculo XVIII exeunte propter patriæ tumultus multum timeretur, quemadmodum scribit hodiernus Meleretensis parochus, ut iterum ecclesia hujus loci sacrilege impeteretur, viri pii sacra pignora, in sacristia deposita, dignissimæ familiæ Pautrat crediderunt: apud quam etiam post pacem catholicis redditam per quinquaginta circiter annos recondita mansere: tandem anno 1858, multo post obitum presbyteri Pautrat, parochi in Treigny, suæ domus ultimi surculi, Ven. vir Vee, parochus in Entraing, ejus legatarius universalis, ea ecclesiæ Meleretensi restituit. Quo facto, Ill. Dom. Mellon Jolly, archiepiscopus Senonensis, ea (erant enim quinquaginta circiter fragmenta ossium) recognovit eisque inscriptionem fecit: SS. Desiderii, Prisci et aliorum martyrum. Haud minus irreligiose in S. Desiderii reliquias, quas sibi monachi S. Germani Autissiodorenses servabant, egerunt eodem anno 1567 Huguenoti: easque ex capsis extractas pedibus conculcarunt; atque ex iis nihil superesset, nisi pii catholici lipsana, humi sparsa, simul cum reliquiis aliorum sanctorum in armarium deposuissent, ubi eas recognovit anno 1642 Dominicus Seguier, tunc Autissiodorensis, postea Meldensis episcopus [Fournier, les Saintes grottes, pag. 126 et seqq. pag. 146: ad fin., pag. XXIX et seq. edit. 1714. — Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 144.] .
[Annotata]
* Notre-Dame-de-Moutiers.
§ IV. S. Desiderii testamentum. Basilicæ ab eo ditatæ. Notitia Basilicarum.
[S. Desiderius testamentum condidit, non simplicem donationem;] Certum est S. Desiderium non e vivis intestatum decessisse. Quod non ex eo deducimus quod in Actis, ab Heirico, Alago et Rainogala conscriptis, fragmentum chartæ, quam ipsi testamentum S. Desiderii vocant, relatum est, vel ex eo quod in laudatis Actis dicitur in eodem testamento legi S. Desiderium multa prædia nepotibus aliisque propinquis suis, et omnimodam libertatem duobus saltem millibus mancipiorum esse largitum; nam tunc temporis non raro quævis charta donationis, vel diploma, uti rite animadvertunt Brequigny [Brequigny et du Theil Diplomata, Chartæ etc. ad res Francicas spectantia, tom. I, prolegom. pag. CCXXXVI, edit. 1791.] , Ducange [Du Cange, Glossarium, V° Testamentum.] , atque Novæ Artis Diplomaticæ auctores [Nouveau traité de diplomatique, tom. I, part. I, sect. II, ch. 7.] , testamentum appellabatur: argumentum nostrum in eo potius ponitur, quod in Heirici ejusque sociorum libris narratur, qua ratione sanctus episcopus suorum heredum bonorum Christum et ecclesiam sibi a Deo commissam instituerit: dein quod in die sepulture precepit isdem precipuus pontifex cum corpore suo deferri basilice Domini Germani centum solidos auri purissimi ad suam sepulturam exornandam. Quibus accedit plane extra morem esse, ut una donationis charta tot tamque diversa dona aliis atque aliis ecclesiis conferantur; contra nihil obstare quin testamento tam multiplex fiat largitio. Quæ omnia, maxime si simul considerentur, omnino evincunt a S. Desiderio testamentum fuisse confectum. Verumtamen dubius hæreo an S. Desiderius propria manu vel cautionibus testamentariis argenteam supellectilem, alterum vas CCCCXX librarum et VII unciarum basilicæ S. Stephani, alterum librarum CXIX et unciarum V basilicæ S. Germani dederit, cum ex una parte biographi videantur innuere, ea antequam e vivis excederet a sancto præsule fuisse dono concessa, atque ex altera pronum sit opinari S. Desiderium non nisi testamento utrumque legasse: siquidem seriem donorum, quæ basilica S. Germani a S. Desiderio accepit, Heiricus, Alagus et Raingola per hæc aliaque supra recitata verba claudunt: In die vero sepulture precepit idem precipuus pontifex, etc.; atque deinde recensentur inter reliqua ambo pretiosissima vasa.
[18] [pleraque legata proficiscebantur ex amplissimo ejus patrimonio.] Sed universa illa legata tot tantaque sunt, ut stuporem excitent. Quamobrem nemo non potest non cogitare unde divitias tantas obtinuerit S. Desiderius. Quæritur itaque nactusne sit, quas Deo consecravit possessiones, a munificentia regum, an ab hereditate paterna. Scriptores Maurini Galliæ Christianæ [Gallia Christiana, tom. XI, col. 268.] , innixi, nescio, quo fundamento, affirmant S. Desiderium tot tantaque prædia, quibus monasteria et basilicas ditavit, ex munificentia regum, eorumque præcipue quibuscum consanguinitate erat conjunctus, accepisse. Ast qui attente seriem donationum ejus pervolverit, eum multo plus ex propriis quam ex dono regio auctis opibus liberalem extitisse, compertum habebit. Adde quod neque apud ejus biographos, vel apud alios scriptores aliquid, unde stabiliatur Maurinorum sententia, uspiam occurrit, præter hæc ex Actis S. Desiderii verba: Villam Flaccianam in pago Forojuliensi, quam ei domnus Teodoricus rex concessit… Brunechildis regina per manus ipsius pontificis obtulit Deo et sancto Stephano calicem mire pulchritudinis ex lapide onychino auro purissimo decoratum… Agrum Sessiacum, situm in territorio Autissiodorensi, quem, ipso suggerente, domna Ingundis regina basilice domni Germani delegavit, atque suo precepto habendum confirmavit… Nam et domnus Clotharius rex simulque ejus nobilissima conjux domna Ingundis regina per manus ejus domni Desiderii episcopi eandem basilicam magnis et optimis ornaverunt donariis: fredam vero, quæ sacratissimo corpori est superposita, rex auro argentoque mirifice decoravit, regina nichilominus calice simulque patena ex auro purissimo, gemmis pretiosissimis exornato, devotissime honoravit… Dedit item seniori æcclesie Cadurcine villam, quam Betto tenuit, et ipse ex regum munificentia accepit, sitam in territorio Burdigalensi, cum ædificiis, mancipiis et universis appendiciis suis.
[19] [Quum variis basilicarum generibus dona contulerit,] Porro loca pia, a S. Desiderio divitiis aucta Autissiodori vel in ejus pago, sunt basilicæ S. Stephani, S. Germani, S. Amatoris, SS. apostolorum Petri et Pauli, S. Mariani, S. Juliani et S. Ursicini. Neque mediocria largitus est bona basilicis SS. Columbæ et Leonis juxta Senones, et monasterio Benedictino ibidem ad Icaunam; vel etiam basilicis S. Amantii et ad Brittones in pago Cadurcensi; item basilicæ S. Saturnini Tolosæ et ecclesiæ seniori seu cathedrali Cadurcensi. Quin et ipse S. Desiderius basilicam SS. Nazarii, Gervasii, Protasii et Celsi pueri, cui quoque in testamento aliquem agellum dedit, proprio sumpto ædificasse videtur. Verum, cum in illo testamento ædes sacræ urbium, monasteriorum aut rurales basilicæ appellatæ fuerint, atque hæc appellatio, olim aliter omnino accepta ac nunc, facile lectori errorem faciat, opportunum videtur breviter de hoc vocabulo, quantum ad argumentum nostrum attinet, disserere.
[20] [inquiritur quid fuerint basilicæ apud Græcos et Latinos.] Basilicæ vocabulum flexum est ab adjectivo græco Βασιλικος; atque, teste Plauto poeta, Romæ significabat idem quod insignis, eximius, magnificus. Verum voces Βασιλικη et Basilica postea ad designanda ædificia permagna fuisse adhibita apud omnes certum est [Zesterman, De Basilicis, lib. II, cap. V, pag. 118 et seqq.] . Quid fuerint apud Græcos Βασιλικαι (στοαι) seu portici longe lateque describit Zesterman [Ibid. lib. I, pag. 11 et seqq.] . Apud Romanos vero quatuor basilicarum fuisse genera indubiis veterum testimoniis edocemur: basilicæ scilicet forenses, quæ tractandis fere iisdem rebus, quæ alias in foro tractari solerent, inserviebant: basilicæ ambulatoriæ, quæ ambulationibus publicis, balneis, theatris, curiis et templis adjunctæ vel vicinæ erant, ut qui in iis versati erant, in basilicis molestias aeris effugerent aut ambulantes refrigerarentur: præterea basilicæ domesticæ, quarum amplitudinem et elegantiam describit Vitruvius, et quæ erant intra septa domestica nobilium, præsertim imperatorum: tandem vinariæ seu loca ad uvas in calcatorio calcandas aptata. De his quatuor basilicarum generibus accurate scripsit laudatus Zesterman [Ibid. lib. II, pag. 56 et seqq.] .
[21] [Adhibentur etiam tempore apostolorum in ecclesias.] Basilicas, quo in unum cœtum convenirent Christiani, etiam ante Constantinum Magnum fuisse adhibitas, liquet ex S. Optato Milevitano, qui paucitatem Donatistarum Romæ initio schismatis ex eo arguit quod ne unam quidem ex quadraginta tunc temporis basilicis Romæ existentibus haberent. Non enim, ait S. Optatus, grex aut populus appellandi fuerunt pauci, qui inter quadraginta, et quod excurrit, basilicas locum ubi colligerent, (seu ubi synaxim facerent), non habebant [De schismate Donatistarum, lib. II, cap. IV, ap. Migne, Patrologia, tom. XI, col. 951.] . Et quidem primum basilicarum Christianarum vestigium occurrit in Recognitionibus S. Clementis, ubi dicitur S. Petrus ad Christi legem amplectendam adduxisse Antiochiæ septem millia hominum; qui credentes Deo baptizati sunt et sanctificatione consecrati; ita ut omni aviditatis desiderio Theophilus, qui erat cunctis potentibus in civitate sublimior, domus suæ ingentem basilicam ecclesiæ nomine consecraret, in qua Petro apostolo constituta est ab omni populo cathedra [Opera dubia S. Clementis, col. 1453; Recognitionum lib. X, cap. LXXI, col. 1453; edit. Migne.] . Neque me latet libros de Recognitionibus falso tribui S. Clementi Romano; se did nemo inficiatur eos primævis ecclesiæ temporibus fuisse conscriptos, adeo ut a Cotelerio [Ibid. col. 1187.] ad secundum, a Gallandio [Ibid. col. 1189.] et Nourryo [Ibid. col. 1183.] ad nascens tertium sæculum, atque a Tillemontio et Lumpero [Mémoires ecclésiastiques, tom. II, pag. 163.] ad tempora Origine anteriora referantur. Dein neque inutile opus, ut ait Gollandius [Historia theol. de Vita etc. SS. Patrum ap. Migne, tom. cit. col. 148.] , iis esse poterit, qui philosophorum opiniones, gentium mores, consuetudines allegoricasque fabularum explicationes scire voluerint. Et quidem cum institutio cathedræ S. Petri in Theophili basilica cum historia non pugnet, neque unquam, etiam cum in publicum apud Orientales prodierunt libri Recognitionum, in dubium videatur fuisse revocata, nihil est cur fidem eis abnegemus.
[22] [Basilicarum formæ liturgia sacra adaptata] Præterea SS. Petrum et Paulum, cum Romæ aliisque in locis bene multos discipulos sibi adscivissent, et aliquot neo-christianorum domus, uti ex epistolis I ad Corinth. cap. 16, v. 19, et ad Romanos cap. 16, v. 85 et ex Actis SS. Prudentis, Praxedis et Pudentianæ eruunt Florentinius [Vetustius occidentalis ecclesiæ martyrologium, pag. 697 et seqq.] et Papebrochius [Acta SS. tom. IV Maji, pag. 296 et seqq.] ad divina mysteria peragenda et ad erudiendos Christi fideles in templa veri Dei convertissent, eis formam basilicarum indidisse quis negabit? Extra dubium enim positum fuit a Bosio [Roma sotterranea, tom. II, passim.] , Arringho [Ibid. passim.] , Marchi [Monum. delle Arti Christ. primit. pag. 192 et seqq.] , Perret [Catacombes de Rome, passim.] aliisque cœmeteriorum Romanorum investigatoribus cubicula, quæ ibi ad sacram liturgiam celebrandam usurpabantur, basilicarum ad instar fuisse excisa. Neque minus certum est statim post pacem ecclesiæ redditam Paulinum Tyrium [Eusebius, Historia ecclesiastica, lib. X, cap. IV.] , et dein Constantinum Magnum [Anastasius bibliothecarius, de Vitis Romanorum Pontificum, tom. I, pag. 38 et seqq.; pag. 54 et seqq. edit. Blanchinii.] ejusque successores ad eamdem normam nova templa construxisse vel aptasse. Neque secus fieri potuit, quin ritus sacri in ecclesia Antiochena usurpati continuis mutationibus cum magno rei Christianæ detrimento, essent obnoxii. Hinc et factum est ut præcipui ritus apud orientales et occidentales parum fuerint ab se invicem absimiles et, quemadmodum verissime dixit Mabillonius: De prædicta ecclesia Lateranensi id memoratu dignum est quod scribit Petrus Abælardus in epistola V ad Bernardum Clarævallensem: “Antiquam certe Romanæ sedis consuetudinem nec ipsa civitas tenet, sed sola ecclesia Lateranensis, quæ mater est omnium, antiquum tenet officium, nulla filiarum suarum in hoc eam sequente, nec ipsa etiam Romani palatii basilica.” Quod si ita est, quisquis veteres Romanæ ecclesiæ ritus accurate indagare cupit, studiosius ea legere debet quæ pertinent ad ecclesiam Lateranensem [Musæi Italici tom. II, in ordinem Romanum commentarius, pag. CXXIX.] . Dein ut quis videat quam splendidæ fuerint basilicæ Christianorum, eas descripsere J. L. Guenebault [Annales de Philosophie chrétienne, nouv. série, tom. XVII, année 1838, plan et description d'une basilique, pag. 419 et seqq.] et Carolus Cahier, Societatis nostræ in Gallia sodalis [Ibid. Idée d'une basilique chrétienne, pag. 344 et seqq. pag. 421 et seqq.] .
[23] [Quibus ædibus sacris adhæserit basilicæ nomen: rurales, cœmeteriales,] Quærenti vero num omnes ecclesiæ basilicarum formam acceperint, responderem non aliam esse eruditorum sententiam, quin tamen omnes basilicæ nomine fuerint insignitæ. Etenim ἐκκλησίαν Græci vocavere non modo cœtum concionemque atque conventum civium, sed etiam nonnumquam curiam seu locum in quem convenire consueverant,… eo nomine donavere. Et quoniam initio in singulis civitatibus unus tantum locus Christianorum conventibus assignatus erat, nimirum prima et antiquissima cujusque urbis ecclesia, inde factum est, ut postea florente religione Christiana cum jam plures in singulis oppidis extructæ essent ecclesiæ, major ac vetustior cujusque loci ecclesia cæterarum mater haberetur, et ipsa proprie ECCLESIA, cæteræ plerumque BASILICÆ appellarentur [Valesii Rer. Franc. tom. I, Disceptatio de Basilicis etc. cap. III, pag. 587.] . Et eamdem sententiam validissimis argumentis probant Cangius [Glossarium, V° Basilica et Ecclesia.] Mabillonius [Œuvres posthumes, Antiquites de St-Dénis, tom. II, pag. 353 et seqq.] et auctores Novi tractatus artis diplomaticæ [Nouveau traité de diplomatique, tom. IV, pag. 569 et seq.] , quin tamen id semper factum fuisse autument. Sed multo numerosiores erant basilicæ extra civitatum mœnia: nam sacellis sepulcralibus, cum per modum exedræ seu hemycycli essent constructæ [Rossi, Bulletino di archeologia christiana, anno secundo, pag. 26; Muratori, Dissertatio in S. Paulini Nolani poemata apud Migne, Patrologia, tom. LXI, col. 813 et seqq; Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 211 et 214.] , in Gallia et Italia appellatio basilicæ plerumque contigerat: quæ quam frequentes essent liquet ex S. Gregorio Turonensi [Gloria confessorum passim; Ibid. Vitæ Patrum, col. 1011, edit. Migne.] et ex lege Salica [Bouquet, tom. IV, pag. 154, 158, 197, 225.] ; idque eo magis quod per codicem Theodosianum statutum erat: Omnia quæ supra terram urnis clausa, vel sarcofagis corpora detinentur, extra urbem delata ponantur [Codex Theodosianus, tom. III, lib. IX, tit. VII, pag. 159 et seqq. edit. Gothofredi.] … quæ lex, primitus XII tabulis inserta hisce verbis: Hominem mortuum in urbe ne sepelito, neve urito [Ibid.] , diu in Occidente satis religiose servata fuit. Quoditaque cœmeteriales erant, propterea videntur ecclesiæ S. Amatoris, S. Juliani, S. Amantii et S. Saturnini vocabulo basilicæ in Vita S. Desiderii designari.
[24] [et monasteriales basilicæ.] Eamdem nuncupationem sortiebantur monasteria præsertim sub primæ stirpis regibus, quemadmodum luculentissime demonstravit adversus Launoyum Adrianus Valesius [Rerum Francic. tom. II, pag. 587.] ; cui adhærent Mabillonius [Œuvres posthumes, tom. II, pag. 355 et seq.] , auctores Novi tractatus artis diplomaticæ [Nouveau traité de diplomatique, tom. IV, pag. 569.] et plerique eruditi, quoniam sæpe super alicujus sancti tumulum seu ad sacella cœmeterialia primordia sua ceperant. Statutum enim erat per Theodosii M. legem ut, quicumque sub professione monachi reperirentur, deserta loca et vastas solitudines sequi atque habitare juberentur: et quamvis hæc lex biennio post, anno scilicet 392, revocata fuerit [Codex Theodosianus, tom. VI, part. I, pag. 106 et seqq.] , per plura tamen sæcula viguit in Gallia, quemadmodum liquet ex erectione monasteriorum, quæ in opusculo suo de basilicis passim laudat Adrianus Valesius: quod quoque obtinuit in origine monasterii S. Mamerti Viennæ [Précis Historiques, année 1861, pag. 253.] multisque aliis in Galliæ locis [Gregorius Turonensis, Gloria Confessorum et Vitæ Patrum passim.] . Neque me latet plures opinatos esse codicem Justiniani, (a quo exsulabat illa Theodosiana lex,) in Gallia susceptum et ibi ad ejus apices res religionis fuisse peractas; sed quam parum id cum veritate concordet, ostendit Joannes Josephus Raepsaet [Analyse des droits des Belges et des Gaulois; Œuvres, tom. III, pag. 239.] ineluctabilibus argumentis: quorum præcipuum est, totam Galliam de facto anno 409, et de jure anno 489, ac proin multo ante codicem Justiniani confectum ab imperio Romano fuisse recisam. Cum itaque ecclesiæ S. Germani, S. Mariani, SS. Gervasii et Protasii et S. Columbæ essent monasteriales, jure merito Heiricus et socii eas vocarunt basilicas. Quod si ecclesia S. Stephani quoque vocatur basilica, licet numquam videatur fuisse aut monasterialis aut cœmeterialis, sed potius ecclesia senior seu cathedralis, ratio forsan repetenda ex eo est quod, viventibus Heirico, Alago et Rainogala, clerici ecclesiarum cathedralium regulam canonicam profiterentur, ac proin eorum domus et ecclesia, haberentur ut monasteria et basilicæ [Nouveau traité de diplomatique, tom. IV, pag. 571.] . Ecclesiæ vero rusticæ, quamvis aliud innuant Valesius [De Basilicis, pag. 588.] , Cangius [Glossarium, V° Basilica.] et Mabillonius [Opera posthuma, tom. II, pag. 355.] , sæpe sæpius dicebantur similiter basilicæ; ut liquet ex Actis nostris [Acta SS. tom. II Aug. pag. 350; Ibid. tom. X Octob. pag. 645.] , et S. Gregorio Turonensi [Gloria Confessorum, cap. II, col. 831, cap. XXVI, col. 849; edit. Migne.] , atque etiam ex concilio Valentino III anni 855, et ex Vita S. Justi Lemovicensis (num. 9); quam in præsente operis nostri tomo commentariis auximus. Quæ sententia novum acquirit robur, propterea quod Heiricus ejusque collegæ ecclesiam rusticam vici Crinsencis basilicam nominant.
§ V Conditio servorum medio ævo. Multis servis S. Desiderius dat libertatem.
[Conditio servorum apud Romanos et Germanos non erat eadem:] Referunt auctores Vitæ S. Desiderii eum numerosissima in terris suis habuisse mancipia, quorum multa simul cum villis, quibus erant adscripta, dono dedit ecclesiis vel monasteriis, atque alia duo millia inter ingenuos constituit. Quæ res ut rite intelligatur, conditio servorum breviter exponenda videtur. Atque imprimis in memoriam revocandum est non eamdem fuisse conditionem servorum apud Romanos ac apud Germanos: nam quamvis apud utramque gentem dicerentur familia, juxta romanas tamen leges, ita erant penes dominum, ut in eos potiretur jure vitæ et mortis, et non secus ac prædia vel boves divenderet: apud Germanicas vero gentes servi multis erant juribus aucti, neque poterant a villis, quibus erant adscripti, nisi darentur libertati, avelli. Adde quod Germanorum servi agris colendis extra suorum dominorum ædes, sub tecto dissito, domini sed multo magis proprii quæstus causa, erant addicti: quo lucro frequenter se a servitute redimebant, quemadmodum (ut unum alterumque inter innumeros designem) demonstrarunt vir præclarus Guerard [Guérard, Cartulaire de Saint-Père de Chartres, tom. I, prolegomènes, num. 45 etc.; Polyptique de l'abbé Irminon, tom. I, pag. 502 et seq.] et Hoverlant [Hoverlant, Mémoire sur l'état de la servitude, tom. I, pag. 69.] . Servi vero Romani ad opera domestica seu urbana ubique adhibebantur, atque nullam nisi domino suo faciebant operam. Quod discrimen inter utrumque servorum genus intellexerat Tacitus; qui in libro de Moribus Germanorum, cap. XXV, scripsit: Servis, non in nostrum morem descriptis, per familiam ministeriis utuntur, suam quisque sedem, suos penates regit; frumenti modum dominus, aut pecoris, aut vestis vel colono injungit, et servus hactenus paret. Verum Franci, postquam finibus Gallorum, apud quos servitus Romana vigebat, essent potiti, ab introducendis et imponendis suis moribus et consuetudinibus, vel abrogandis victæ gentis usibus omnino abstinuerunt, imo facile passi sunt, quamvis ipsi regimen francicum subirent, ut Romani seu Galli juxta pristinas suas leges gubernarentur, ac proin etiam ut servitus Romana juxta Germanicam temporis multum temperatum, obtinuit in Gallia saltem usque ad sæculum XIII, uti probat Joannes Josephus Raepsaet [Œuvres complètes, tom. V, Analyse des droits civils etc. des Belges et Gaulois, liv. V, ch. I.] e Philippo Beaumanoir, scriptore illius temporis vere erudito.
[26] [et quidem apud Francos fere omnes servi erant de potestate seu de gleba;] Ast quemadmodum multiplex erat servorum forma, ita et eorum designatio: et quamvis generatim omnes homines dicerentur, alii tamen, scilicet servi Romani domesticis ministeriis addicti, vocabantur servi seu homines de corpore, cum contra Germanici, appellarentur homines de poote seu de potestate; et propterea quod extra suorum dominorum ædes, sed ad eas pertinentes domunculas, nomine casarum designatas, habitarent, appellationem quoque casatorum uti et alias ob causas erant adepti [Cangius, Glossarium, V° Homo, Servus.] ; verum, cum aliquando contingeret ut servi de corpore de facto essent casati, non defuerunt scriptores, qui, re non satis examinata, contenderint omnes indiscriminatim servos inter homines de corpore esse recensendos: quem errorem ii omnes deponent qui doctos eruditosque Joannis Raepsaet aliorumque commentarios diligenter perscrutati fuerint; iique non negabunt servos in regno Francico divisos fuisse in classem hominum de corpore seu domesticorum et in classem hominum de potestate seu casatorum, neque etiam eos confundent cum colonis, quibus nonnulli in dominorum suorum agris labores, quin tamen libertate reliqua essent privati, incumbebant. Sed et magis errant, quando affirmant vitam non minus duram et asperam duxisse homines de potestate quam homines de corpore; quemadmodum colligitur ex articulis 2, 3, 56, 59 et 60 Capitularis Caroli Magni anni 800 [Guerard, Explication du Capitulaire De villis, pag. 4 et seqq.] , in quibus vita casatorum accurate describitur.
[27] [atque ibi eorum regimen erat vere paternum.] Ex quibus articulis patet statutum fuisse, ut abunde omnium necessitatibus casatorum esset provisum, neque fuisse permissum ut qui præessent villis a servis pecuniam repeterent, vel etiam eorum opera ad suum obsequium uterentur. Quod si servi delictorum majorum rei postularentur, non coram villarum præfectis, sed coram judicibus ordinariis ad sententiam audiendam ipsis erat standum; neque de culpis minoribus fas erat præfecto seu majori villarum, nisi re bene examinata et auditis consiliariis, judicium ferre. Adde quod, si quis ex servis existimaret se non satis liberaliter a præpositis haberi, recurrendi ad ipsum imperatorem ei copia erat: et ut omnes servi tum in amore, tum in fide erga dominos suos in dies crescerent, majores villarum non ex nobilibus, sed ex ipsis servis, qui virtute præ cæteris excellerent, desumebantur. Quapropter nemo, qui attente laudatos capitularis Carolini articulos pervolverit, affirmabit servorum vitæ genus (excepta libertate) sub Francorum regibus fuisse deterioris conditionis quam status operariorum, qui seculo decimo nono propriis atque suorum necessitatibus per labores quotidianos providere coguntur: quin, cum mancipia monasteriorum et ecclesiarum præ cæteris feliciores agerent dies, nec erit quod mirentur sæpe sæpius accidisse, ut qui essent ingenui et ab omni servitute liberi, nativam libertatem minoris facientes, instanter rogarint, non ex pietate in Deum, sed quo melius corpori consulerent, inter servos vel monasterii vel ecclesiæ adscribi: idque post Joannem Raepsaet [Raepsaet, Analyse etc. liv. IV, ch. IV, 164, Œuvres, tom. IV, pag. 151.] clarissimus vir Guerard [Guérard, Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 190; Polyptique de l'abbé Irminon, tom. I, pag. 286, 351 etc. — Explication du capitulaire De villis, passim. (Ecole des Chartes, Mars, 1853).] , veritati esse consentaneum ex messium recensione, familiarum recognitione et omnimoda numerorum comparatione luce clarius demonstravit.
[28] [et multi aliqua donabantur libertate;] Jam vero qui inter servos de potestate seu de gleba numerabantur, crebro ad conditionem vel libertorum vel ingenuorum ascendebant [Cangius, Glossarium, Vis Manumissio, Ingenuus, Ingenuitas; Raepsaet, Analyse etc. lib. V, ch. I; Biot, de I'abolition de l'esclavage ancien en Occident, part. IV, ch. III.] : quorum priores, licet non secus ac eorum posteri usque ad tertiam generationem nullo jure vel civili vel politico fruerentur, a voluntate tamen aliena erant immunes; posteriores vero sine ulla nota ac labe servitutis omnibus libertatis privilegiis gaudebant; ita etiam servi de corpore ope manumissionis minus perfectæ creabantur servi de potestate: ad quam classem hominum spectare non erat dedecus, cum apud Francos medii ævi eos adeo frequentes reperiamus, ut, quamvis pauciores ibi viri undequaque liberi occurrerent, servitus tamen, quam a Romanis victis mutuati erant, non nisi raro usurparetur.
[29] [quod pro bene multis fecit S. Desiderius,] Porro ad S. Desiderium revertenti mihi in promptu est nullum argumentum, quo aliquatenus innuatur eum præter servos de potestate, numerasse homines de corpore: dein referunt ejus biographi, cum villas et agros Matriacum, Ganniacum, Milliacum, Puniacum, Siviriacum, Flaccianam atque plura alia basilicis tum sancti Stephani, tum sanctorum Columbæ et Leonis, vel etiam S. Amantii dono daret, simul largitum esse adscripta mancipia: quod sane non exiguum beneficium, siquidem servi malebant ecclesiarum vel monasteriorum quam laicorum negotia agere [Guérard, Polyptyque d'Irminon, ch. VI, pag. 351 et seqq.] . Præterea S. Desiderius saltem duobus millibus suorum mancipiorum de potestate permisit esse ingenua, quin videatur per ullam chartam eorum libertatem limitibus circumscripsisse. Id eo facilius præstare potuit, quod per leges Romanas, quas suas fecerant Francorum reges [Codex, Theod. lib. IV, tit. VIII, num. 1.] , libertatem servis dare penes omnes clericos erat, quin ad ullum juris apicem adhibendum astringerentur: quam prærogativam præ oculis non satis habuit doctissimus Joannes Raepsaet [Raepsaet, Analyse etc. lib. V, ch. I, Œuvres, tom. V, pag. 17.] , ubi, evolvens qua ratione apud Francos et Belgas servi de potestate ab omni servitutis vinculo solverentur, asseruit, quin exceperit clericos, interventum auctoritatis publicæ, ut quis servos suos in classem ingenuorum, non vero libertorum cooptaret, fuisse apud Francicas gentes requisitum.
VITA S. DESIDERII EPISCOPI AUTISSIODORENSIS
Ex Bibliotheca Icaunensi, collata cum editione Labbei.
Desiderius, episcopus Antissiodorensis (S.)
Quintilianus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Haymarius, episcopus Antissiodorensis (B.)
Maurinus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Aaron, episcopus Antissiodorensis (B.)
Betto, episcopus Antissiodorensis (B.)
Guido, episcopus Antissiodorensis (B.)
BHL Number: 2141
EX IMPR.
CAPUT PRIMUM.
S. Desiderii ortus et divitiæ. Petit pallium a S. Gregorio Magno.
[S. Desiderius, regio genere et dives,] Desiderius, natione Aquitanus, ex matre Necteria, sedit annos XVIII, dies XXV, vir nobilissimus atque mittissimus, amator cleri atque tocius sancte religionis. Fuit autem temporibus Chlotarii a, gloriosi regis, sub Romanis pontificibus b Gregorio, Saviniano *, Bonifatio, itemque Bonifatio, imperantibus c Foca * atque Heraclio. Cujus secularis dignitas tanta extitit, ut ei nemo suo tempore quamvis potentissimus ex equo se conferre potuerit. Fuit enim propinquus Brunechildi regine, filiisque ejus tam Francorum quam Burgundionum * regibus. Quorum et munificentia principali ingentem prediorum amplitudinem consecutus est. Hujus genitrix jam dicta Necteria in monasterio Sancti Amantii d, quod est situm in pago Cadurcino, sepulta requiescit. Quod idem postea in matris memoriam, et venerationem reliquiarum sanctorum predecessorum suorum Germani atque Amatoris e, quas ipse ibidem deportaverat, honestis donariis, et maxima fundorum dote perornavit, ut sequens lectio declarabit: nam et pallium pontificale a beato Gregorio expeciit, a quo et talem pro hac peticione accepit epistolam.
[2] [fustra petit S. Gregorio pallium.] — “Gregorius Desiderio episcopo Autissioderensi:” “Fraternitatis vestre desiderium Johannis regionarii f relatione cognovimus, quod quidem libenter parati sumus implere, si diligenter fuerimus de his quæ retulit informati. Inquit autem a vestra sibi relatum dilectione quod ecclesie vestre quedam olim privilegia ab Apostolica Sede concessa sint, atque usum pallii ejus sacerdotes antiquitus habuisse: quod, quia vobis magnopere poscitis reformari, in ecclesie nostre scrinio requiri fecimus, et invenire nil potuimus: sed, quum quanto studiosius ista cupitis adipisci, tanto vos arbitramur esse sollicitos in inquirendis cartis ecclesie vestre, monemus vigilanter * curam impendere; et, si qua exinde scripta inveniri potuerint, que nos valeant informare, huc cure sit vestre transmittere. Nam qui nova concedimus, vetera libentissime reparamus.”
ANNOTATA.
a Chlotarius II regnavit ab anno 584 ad 628.
b Sederunt in cathedra Romana Gregorius Magnus ab anno 590 ad 604; Sabinianus ab anno 604 ad 606; Bonifacius III a 29 junii 607 ad 20 octobris 607; Bonifacius IV ab anno 608 ad 615.
c Imperio Romano præfuerunt Phocas ab anno 602 ad 610 et Heraclius ab anno 610 ad 641.
d De monasterio S. Amantii egimus in Commentario prævio, num. 5.
e SS. Germanus et Amator episcopi fuere Autissiodorenses. Acta prioris ad diem 31 julii [Acta SS. tom. VII Julii, pag. 184.] , posterioris vero ad diem 1 maji [Ibid. tom. I Maji, pag. 50.] illustrarunt decessores nostri.
f Epistolam hanc ad S. Desiderium Viennensem, non vero ad S. Desiderium Autissiodorensem fuisse datam probavimus in Commentario prævio, num. 7.
* Sabianiano La.
* Phoca La
* Burgundorum La.
* vigilantem La.
CAPUT SECUNDUM.
Basilicam S. Stephani Autissiodorensem amplificat, ornat et ditat S. Desiderius.
[S. Desiderius amplificat basilicam S. Stephani, eique donat missoria, aliaque dona;] Is itaque sanctus episcopus adeo fundorum dives extitit, ut nulla vel mediane Burgundie a, vel Aquitanice provincie principalis b ecclesia inveniatur, quam non rebus auxerit peropimis. Basilicam sane beati Stephani, cui sedit, miro decore ampliavit; ingenti testudine c a parte orientis applicita, auroque ac musivo splendidissime decorata, instar ejus quam Siagrius d episcopus Augustudini * fecisse cognoscitur. Altare quoque antiquum eo transponens, sub die XIII kalendarum majarum, sollempniter dedicavit, ubi et hec dona obtulit: missorium e anacleum * f deauratum, pensantem libras L g, habentem in se septem personas hominum cum tauro et litteris grecis. Dedit et alium missorium similiter anacleum granellatum * h, pensantem libras XL et dimidiam, qui habet in medio rotam cum stephadio et in giro homines et feras. Item missorium tercium anacleum, pensantem libras XXXV: susum i habet in se historiam solis cum arbore et serpentibus. Item missorium quartum anacleum, pensantem libras XXX; habet in se Ethiopem k et alias imagines hominum. Item bachovicham * l auratam, pensantem libras XII, uncias II m; habet in se piscatorem cum fuscina n et centaurum cum opere maritimo. Item bacchovicam aliam anacleam circulatam et nigellatam p, pensantem libras XIV et uncias IX. Item aliam bacchovicam, similiter anacleam, pensantem libras XIII; habet in se lusores. Item aliam bacchovicam anacleam, pensantem libras IX et habet in se hominem cornutus et arborem et duos homuntiones infantes in manibus tenentes. Caucos q anacleos IV, pensantes libras XI et uncias II; habent in se homuntiones et feras; unus ex ipsis deauratus.
[4] [item aliam similem] Dedit scutellas anacleas, ex quibus una nigellata pensat libras IV; habet in se ursum caballum tenentem. Item aliam scutellam r anacleam, pensantem libras III; habet in se leonem taurum tenentem. Item aliam, pensantem libras II et uncias IX; habet in se leonem capram tenentem. Item aliam scutellam similiter anacleam, pensantem libras II; habet in se hirchum * cum cornibus. Item aliam, pensantem libram I et uncias VII; habet in se cervum pascentem. Item aliam pensantem libram I et uncias IX; habet in se leopardum tenentem capram. Dedit item salariolas IV s anacleas, que pensant libras IV. Dedit et gabatas VI, que pensant libras XVI. Item gabatam I t medianam anacleam, pensantem libras III et semissem; habet in fundo sigillos IV v et in giro prunellas x Caucellos y decoratos cum capitellis z, pensantes libras VI et semissem. Dedit et hicinarios II aa anacleos, pensantes libras IV et uncias III. Item hicinarios III anacleos, pensantes libras V. Item dedit cocleares IX bb, pensantes libras II et semissem. Item coclearem I impesalem cc, pensantem libram I et uncias X; habet in medio rotellam nigellatam, et in giro listram dd.
[5] [supellectilem,] Dedit et anafum ee unum, pensantem libras II; habet leonem et taurum deauratos. Item fuscinam unam prescriptam ff; habet caput leonis, pensat libras III. Dedit et urceum anacleum, qui pensat libras IV et semissem: et agmanilis *; pensat libras III et semissem. Item cannas II pariles deauratas, pensantes libras V; habent in giro effigies et ferusculas. Dedit item missorium planum, pensantem libras VIII et semissem; habet in medio rotam et in rota monogramma. Item alium missorium, pensantem libras VIII; habet in medio crucem cum duobus hominibus. Item baccovicam anacleam, pensantem libras X; habet in se homunciones V cum duabus ferusculis gg pennatis. Item aliam baccovicam anacleam, pensantem libras VIII et semissem; habet in medio hominem caballicantem hh et ad pedes suos viperam. Item aliam baccovicam anacleam circulatam, pensantem libras VII et semissem; habet in se tres homines grandes et in giro homuntiones et feras. Dedit item gabatas anacleas deauratas, pensantes libras XVIII; habent in se homuntiones cum pisciculis. Gabatam medianam * anacleam deauratam, pensantem libras VIII; habet in medio homines et pisciculos maritimos. Item gabatas liliatas ii V pariles, pensantes libras IX et semissem. Item gabatam medianam anacleam, pensantem libras III; habet in medio caput hominis cum barba. Item gabatam medianam puram, pensantem libras II et uncias III; habet in medio gallum. Item gabatam anacleam colinellatam, pensantem libras III; habet in giro homuntiones et feras. Item scutellam anacleam, pensantem libras II; habet in medio homuntionem et capreolum cum arbore. Item scutellam anacleam pensantem libras II; habet in medio duos homuntiones cum lanceis. Item scutellam parvam, pensantem libram I; habet in medio rotelliunculam kk in giro nigellatam.
[6] [æque variam et pretiosam.] Item salariolam anacleam, pensantem libram I; habet in medio hominem cum cane. Item concam ll anacleam, pensantem libras IX; habet in medio hominem et mulierem et ad pedes eorum corcodrillum. Item salariolam parvam cruciculam mm, pensantem uncias IX. Item suppostorium nn anacleum, pensantem libram I et semissem. Cocleares XII, pensantes libras III et uncias II. Item cocleares XII, pensantes libras II et uncias IX. Item cocleares XII, pensantes libras III; habent caudas scriptas. Item ichinarios columnellatos III; pensat unusquisque libram I. Item ichinarium unum, pensantem libram I et unciam I. Item cancellum oo, pensantem libram I et unciam I. Item urceum anacleum, pensantem libras III, et habet ansam prunellatam pp et in medio caput hominis. Agmanilis * pensat libras II et uncias IX; habet in medio rotam liliatam et in cauda caput hominis. Item recentarium qq deauratum, pensantem libras II et semissem; habet de foris cavaturas. Item alium recentarium, pensantem libram I et uncias IX; habet in medio listellam rr et feras. Item schinonem ss, pensantem libram I; habet caudam nigellatam. Item colatorium tt, pensantem uncias II. Sunt in summa libræ CCCCXX, unciæ VII uu.
ANNOTATA.
a Mediana Burgundia erat ea Burgundiæ pars, quæ medio ævo dicebatur ducatus Burgundiæ; mediana pro media usurbabatur a declinantis latinitatis auctoribus. Erant præterea Burgundia Jurana et Comitatus Burgundiæ (Franche-Comte) [Cfr Acta SS. tom. VII Julii, pag. 281.] . Principales seu episcopales urbes, quas Mediana capiebat Burgundia, erant: Matisco, Autissiodorum, Lingones, Augustodunum et Cabillonum. Aquitaniæ vero præcipuæ urbes erant: Sanctones, Pictavi, Lemovices, Petrocorii, Cadurci, Rutheni et Arverni seu Clarusmons.
b Basilicæ S. Stephani, quam ædificavit S. Amator, episcopus Autissiodorensis, atque auxerunt vel etiam ditarunt ejus successores, multas dedit S. Desiderius villas pretiosamque supellectilem. Postea semel, iterum et tertio sæculis IX, X et XII igne vastatam, in meliorem statum restituerunt episcopi Autissiodorenses Herifridus, Guido et Hugo Cabillonensis. Dein eam anno 1215 ruinas agentem partim solo æquare, atque ejus loco aliam multo splendidiorem construere fecit Wilhelmus Autissiodorensis: quod opus ejus successores etiam sæculis XIV et XV perfecerunt. Hæc perpulcra ecclesia, quæ infelicibus sæculi XVIII temporibus ad cultum Deæ Rationis exhibendum fuit adhibita, nunc, suppressa diœcesi Autissiodorensi, primaria est hujus urbis sacra ædes [Lebeuf, Mémoires historiques, tom. II, passim.] .
c Testudo, ait Facciolati [Lexicon totius Latinitatis, edit. Leipzig anni 1839, V° Testudo.] , in architectura est locus in ædibus fornice tectus in modum testitudinis conformato, ut constat ex Varrone aliisque.
d S. Siagrius, episcopus Augustodunensis, floruit circa annum 600. Ejus Acta decessores nostri ad diem 27 julii commentariis illustrarunt [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 84.] .
e Missorium fuisse vas ad ecclesiæ usum probat Georgius [Georgius, De Liturgia Romani Pontificis, pag. CXXXVII et seq.] ex eo, quod non pauci reges et episcopi ea ecclesiis dono dederint. Eorum usus erat ad eulogias distribuendas, et oblationes accipiendas, ac etiam ad sacrificii divini apparatum, dum hæc vasa exponi in abaco inter Missarum solemnia solerent, quemadmodum legimus plurima vasa aurea et argentea in veteris legis sacrificio in templo exposita fuisse.
f Jam pridem canonicus Joannes Lebeuf animadverterat Philippum Labbeum ubique anacteum pro anacleum scripsisse: at neque anacteum, neque anacleum in antiquis scriptoribus occurrere videtur: hinc eruditi hanc vocem alii in alium sensum acceperunt. Verum, quemadmodum anaglyphus cœlatum, sculptum, nonne anacleum significat idem ac ductile, gallice du repousse?
g Libra 326 grammatibus pependit a tempore regum primæ stirpis usque ad annum 779. Quo tempore jussit Carolus Magnus ut æquaret 408 grammata [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. II, pag. 125 et seqq., item pag. 129 et seqq.] .
h Granellatum, granis distinctum [Cangius, V° Granellatum.] .
i Susum idem ac sursum [Ibid. V° Susum.] .
k Æthiops sumitur pro Nigrita.
l Bacconica, bacchonicha, bacca, baccha, baccale, bacchinus, bacchinon, baccinum seu bacile, variæ formæ unius vocabuli, significatione aquæmanilis occurrunt apud medii ævi scriptores [Ibid. V° Bacchonica etc.] . Hinc gallicum bassin.
m Uncia libræ pars erat duodecima ac proin grammata 27 capiebat usque ad annum 779, sed deinceps grammata 34 [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 192.] .
n Fuscina, instrumentum ferreum et tridens, quo utuntur gladiatores ad se capiendum: piscatores vero ad pisces capiendos etc.; gallice un crochet [Cangius, V° Fuscina.] .
p Circulata, in circulum rotata [Ibid. V° Circulata.] ; nigellata, vulgo niellee.
q Caucus videtur fuisse acceptum pro patera, cyatho, quod est poculi genus. Eruditi plures tenent caucum idem esse ac baucam [Georgius, Liturg. Rom. pont. pag. CX.] .
r Scutellæ videntur fuisse patenæ genus in modum cavitatis scuti. Earum porro peculiaris usus in ecclesia fuit, ad eulogias in hujusmodi vasis benedicendas, ac populo distribuendas [Ibid. CXI.] .
s Salariolæ erant vasa ad salem reponendum, cujus usus est in administrando baptismi sacramento, in aqua benedicenda, et aliis hujusmodi [Ibid. pag. CVI.] .
t Gabata erat lancis seu disci species, quæ in sacra mensa reponebatur, vel vas sacrum quo ad eulogias accipiendas utebantur [Ibid. pag. XCI.] . Cangius vero existimat gabatam fuisse lancem seu discum in ecclesia a laquearibus pendentem, cereis vel lampadibus instructum [Cangius, V° Gabata.] .
v Sigilli erant signa, seu figuræ vasculis seu aliis rebus insculpta aut adpicta [Ibid. V° Sigillus.] .
x Prunellæ. Vide infra pp.
y Caucellus, diminutus a caucus [Ibid. V° Caucellus.] .
z Capitellum, diminutivum capitii, gallice couvercle.
aa Hicinarii seu Ichinarii sunt voces, de quibus nihil profert Cangius. Si conjecturis, ait Georgius [Georgius, Liturg. Rom. pont. pag. CVII.] , quid assequi licet, legerem utrobique “lacunarios”; nam “lacunaria” apud Isidorum in Originibus sunt pendentia lumina, quasi lucanaria, id est, in aere lucentia. Sed nonne potius lychnarii, sæpe columnæ formam habentes?
bb Cochlear in usu sacro sæpe adhibebatur seu ad refundendum vinum aut aquam in calicem, seu ad sacra olea commiscenda, seu ad incensum in thuribulum ingerendum, seu demum ad fragmenta oblatarum colligenda [Georgius, Liturg. Rom. pont. pag. XCIX.] .
cc Impesalem, vox ignota argentariorum.
dd Listra idem ac lista, ora, limbus [Cangius, V° Listra.] .
ee Anafum seu hanapum significat pateram, craterem [Ibid. V° Anafum; Georgius, Liturgia Rom. pont. pag. CX.]
ff Urceolus, vas superius unde lavandis manibus aqua infunditur. Aquamanile vero est vas inferius, in quod manibus infusa aqua delabitur. Ita Lanfrancus, quocum concordant alii veteres.
gg Feruscula, animalculum [Ibid. pag. LXXXIV, LXIX.] .
hh Caballicantem, equitantem.
ii Liliata, habens lilia incisa.
kk Rotelliuncula, parva rota.
ll Conca seu concha utebantur ad baptismum et ad chrisma conferendum [Ibid. pag. CVII.] .
mm Salariola, vas pro sale diebus dominicis benedicendo, aut adhibendo in baptismate [Cangius, Vs Salaria, Salariola, Salarium.] .
nn Suppositorium. Maurini in editione Operum S. Gregorii M. lib. I. epist. 42 accipiunt pro vase quod a Gallis soucoupe, et ab Italis sottocoppa dicitur. Ast Dadinus et cum eo Georgius autumant suppositorium fuisse vas argenteum, quod communicantium ori apponebatur. Magis arridet Georgii sententia [Georgius, op. cit. pag. CVIII.] .
oo Columnellatus, parvis columnis ornatus.
pp Prunellatum, prunulis aut globulis nigellis dictinctum. Prunellæ erant globuli nigelli instar prunelli seu pruni silvestris [Cangius, V° Prunellatus.] .
qq Recentarium putat Cangius [Ibid. V° Recentarium.] esse vas ad ministerii sacri usum, in quod recens seu recentatum vinum infundebatur. At ego existimo, ait Georgius [Georgius, Litur. Rom. pont. pag. CXV.] , recentarium thuribuli genus fuisse, quod… habuerit foris cavaturas, id est, ut puto, foramina ad thuris fumum emittendum.
rr Listellam, diminutivum vocis listæ, quæ significat oram, limbum. Ita Cangius [Cangius, V° Listella.] .
ss Schinonem idem fuisse ac siclonem, scyphonem et sionem autumat Georgius [Georgius, Litur. Rom. pont. pag. CXII.] .
tt Collatorium erat vas per quod vinum pro sacrificio in calicem refundebatur et defæcabatur. Ita Georgius [Ibid. pag. LXXIII.] . Latini dicebant colum, atque inde colare, id est per colum purgare.
uu Libræ 420, unciæ VII. Quæ libræ et unciæ tantum pendent quantum franci 29,260; quibus, cum nunc potestas proportione 655/69,57 seudecies circiter minor sit quam illo ævo, tantum tunc frumenti acervum emere potuerint, quantum nunc francis 275, 541.
* Augustoduni La.
* anacteum La.
* gravellatum La.
* bacconicham La.
* hircum La.
* agemanilis La.
* mediatam La.
* agmanilia La.
CAPUT TERTIUM.
Basilicæ S. Stephani dat multos agros S. Desiderius. Item basilicæ S. Germani multos agros et alia donat.
[S. Desiderius basilicæ S. Stephani dat plures agros;] Isdem quoque sanctus episcopus qualiter suorum heredem bonorum Christum, et ecclesiam sibi a Deo commissam instituerit, sequens pandit auctoritas; dedit namque basilice sancti Stephani agrum Magniacum a, situm in pago Autissiodorensi, quem cum domna Brunechilde regina commutavit, cum domibus, et adjacentiis, vel omnibus instructis ad se pertinentibus: agrum quoque Matriacum b, situm in eodem pago, ubi ipse domos vel oratorium in honore sancti Mimmii c construxit, cum agello vel cum ceteris appendiciis suis, cum mancipiis, vineis, silvis, pascuis et cum omni jure et termino suo; greges quoque boum, equorum, ovium, armentorum et porcorum eidem basilice sollempniter delegavit. Similiter agrum Ganniacum d, situm in pago Tornodorense e, cum edificiis, mancipiis et universis appendiciis suis. Domum etiam vel areas, infra muros civitatis Cabilonensium * sitas, quas cum Wadelino g episcopo commutavit, similiter cum vineis, que sunt site in montanis in eodem pago, in agro Miliacense h, cum vinitoribus et reliquis mancipiis. Dedit et agrum Puniacum i, situm in pago Avalense k, juxta Castrum-Censurium l, quem cum illustri viro Maccone commutavit, cum omnibus edificiis, mancipiis, vineis, silvis, et ceteris appendiciis suis: agrum quoque Genuliacum * m vel Talnisiacum n cum nuclearolio, sitos in territorio Senonico, cum edificiis, mancipiis, silvis, terris ac universis appendiciis eorum. Domos quoque vel areas, infra muros ipsius civitatis Senonum sitas, simulque oleas, in suburbano positas. Similiter dedit, in pago Sanctonico, villam o Siviriacum p, quam con domna Brunechilde regina commutavit, cum edificiis, mancipiis, et omnibus appendiciis suis; villam quoque Flaccianam, sitam in pago Forojuliensi q, quam ei domnus Teodoricus r rex concessit, et suo precepto confirmavit, cum edificiis, mancipiis, olivetis, ac universis rebus, ad se jure pertinentibus. Item in territorio Sanctonico s, agros nobilissimos, quos cum viro apostolico Mammone t, ecclesie Cadurcine episcopo, vel clero ipsius ecclesie, commutavit, hoc est Melredantem et Lopiacum, Nojogelum *, et Uriliacum, cum uni verso apparatu et appendiciis eorum. Item in pago Avalense, agellum qui appellatur Piciacus u, cum universis ad se jure pertinentibus. Similiter in pago Augustudunensi *, villam Dementiriacensem, cum colonica, tilio, et ceteris appendiciis suis; dedit etiam jam dicte matri ecclesiæ agrum Palliacum x, situm in pago Avalensi, cum universo apparatu et appenditiis suis. In pago quoque Senonico Patriciacum y, quem con domno Aetio z episcopo commutavit, similiter cum edificiis, mancipiis et ceteris appendiciis suis. Villam quoque, super fluvium Chore aa positam, Campaniam bb nomine, et colonicas ad se pertinentes, Riniacum cc et Crarium dd, simulque Novam Villam ee, sitam tam in pago Avalense quam in Altissiodorense, cum edificiis, mancipiis, terris et universis appendiciis eorum. Hujus presulatus tempore, prescripta Brunechildis regina per manus ipsius pontificis obtulit Deo et sancto Stephano calicem mire pulchritudinis ex lapide onichino, auro purissimo decoratum.
[8] [item basilicæ S Germani pulchram supellectilem] Præterea basilice domni Germani ff, ubi corpus suum sepeliri decreverat, hec dona obtulit: missorium argenteum, qui Thorsomodi gg nomen scriptum habet; pensat libras XXXVII; habet in se historiam Eneæ cum litteris grecis. Item alium missorium planum, pensantem libras XXX. Item baccovicam anacleam, pensantem libras XIII; habet in medio leonem cum urso et in circuitu homuntiones et feras. Item aliam baccovicam, pensantem libras IX et semissem; habet hominem et mulierem et ad pedes eorum ferusculas. Item scutellam anacleam, pensantem libras V et uncias VI; habet in se hominem caballicantem, serpentem in manu tenentem. Item scutellam anacleam, pensantem libras III; habet in medio rotelliunculam nigellatam cum fera. Dedit et gabatas II, ab intus liliatas, pariles, pensantes libras VIII et uncias II; urceum anacleum, pensantem libras IV; habet ansam nigellatam et in medio caput leonis. Agmanilis,* pensans libras III et uncias IX; habet in medio Neptunum cum tridente. In die vero sepulture sue precepit isdem precipuus pontifex cum corpore suo simul deferri basilicedomni Germani centum solidos auri hh purissimi, ad suam sepulturam exornandam. Sunt in summa libras CXIX et uncias V.
[9] [et plures agros] Ceterum isdem sanctus episcopus contulit eidem basilice domni Germani predia sui juris, hoc est Bringam ii in pago Senonico, cum edificiis, mancipiis, vineis, terris ac omnibus appendiciis suis. Item Robertum in eodem pago cum appendiciis suis. Agrum Sessiacum kk, situm in territorio Autissiodorensi, quem, ipso suggerente, domna Ingundi ll regina basilice domni Germani delegavit atque suo precepto habendum confirmavit. Ipse sanctus episcopus usufructuario, vitæ sue tempore, eadem regina jubente, possedit; et post obitum suum ut absque ullius consignatione vel juditio jam dicta basilica domni Germani reciperet, precepit. Item aggellum Ferrolas mm, situm in pago Autissiodorensi super fluviolum Lupe nn, cum edificiis, pratis, silvis, cum grege armenti et grege porcorum, eidem basilice ad xenodochium pauperum delegavit. Item dedit, in pago Santonico, villas Saturiacum et Visionem * cum edificiis, mancipiis, silvis ac universo apparatu eorum, necnon et areas cum domibus suprapositis tam in Metullo quam in urbe Senonica, quas de Viligunde * matrona, dato pretio, comparavit. Dedit item per manus Palladii, tunc presbyteri et basilice domni Germani abbatis, postmodum vero sui in episcopatu successoris, eidem basilice Orgiacum oo et Mamarciacum pp, * cum omni integritate ad se pertinente, simulque Nantillam qq et Pociacum rr cum omnibus edificiis, mancipiis, vineis, plantis novis, ac universis appendiciis eorum. Nam et domnus Clotharius rex, simulque ejus nobilissima conjux domna Ingundis regina, per manus ejusdem domni Desiderii episcopi, eandem basilicam magnis et optimis ornaverunt donariis. Fredam vero, que sacratissimo corpori est superposita, rex auro argentoque mirifice decoravit,regina nichilominus calice simulque patena ex auro purissimo, gemmis preciosissimis exornato, devotissime honoravit.
ANNOTATA.
a Agrum Magniacum, nunc Magny, in regione Merriaci super Icaunam, pago Icaunensi (Canton de Merry-sur-Yonne, departement de l'Yonne [Quantin, Dictionnaire topographique de l'Yonne,pag. 75.] .
b Agrum Matriacum, vulgo Merry (canton de Courson, dep. de l'Yonne) [Ibid. pag. 82.] .
c S. Memmius primus fuit Calalaunensium episcopus [Acta SS. tom. II Aug. pag. 4 et seqq.]
d Agrum Ganniacum, quod est Gigny (canton de Cruzy, depart. de l'Yonne) [Quantin, Diction. pag. 60.] .
e Pagus Tornodorensis, vulgo Tonnerre, caput pagi minoris Tornodorensis [Ibid. pag. 129.] .
g Wadelinus episcopus a nonnullis dicitur episcopus Cabillonensis, sed ejus nomen in hujus civitatis catalogo episcoporum non occurrit [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 870 et seq.] .
h Miliacum seu Melliacum, vulgo S. Milly (canton de Chablis, depart. de l'Yonne) [Quantin, pag. 83.] .
i Agrum Puniacum, locus destructus [Ibid. pag. 105.] .
k Pagus Avalensis, in vicinia oppidi Avallon, in majori pago Icaunensi.
l Castrum Censurinum, vulgo Chatel-Censoir [Ibid. pag. 150.]
m Genuliacum, locus ignotus,sed alius ac Genouillac, in diœcesi Petragoricensi, ubi vixit et colitur S. Amandus eremita [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 836.] .
n Talnisiacum, vulgo Thenisy [Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 60.] .
o Ut autem lector æstimare possit quanti circiter valerent singulæ villæ, quas S. Desiderius dono dedit, juverit animadvertere viginti sex villas, quas S. Germani Parisiense monasterium sæculo IX possidebat, ita fuisse compositas, ut, si medietas quædam computetur, unicuique assignandi essent mansi tributarii 63, incolæ 385, hectara terræ arabilis 619, vineis obsita 8, pratis et pascuis operta 14, silvis vero 6; atque earum reditus æquasse pecuniæ summam, qua quis nunc 11,650 circiter francis dives haberetur [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 825 et seqq.] .
p Siviriacus, vulgo Chevry-en-Seraine (Yonne) [Quantin, Cartul. de l'Yonne, tom. II, Introd. pag. LX; Guérard, Polypt. d'Irminon, tom. I, pag. 69.] .
q Pagus Forojuliensis, cujus urbs primaria Forum Julii (gallice Frejus ) describitur ab Adriano Valesio [Notitia Galliarum, V° Forum Julii, pag. 199.] .
r Theodoricus rex Ostrogothorum ab anno 475 ad annum 526.
s Territorium Sanctonicum, cujus urbs princeps erat Mediolanum Santonum (gallice Saintes), est tractus in Aquitania inter Ingolismensem tractum ad ortum, Pictones ad Boream, Aquitaniam veram ad meridiem, et Oceanum ad occasum [Baudrand, Novum Lexicon Geograph. V° Santones, pag. 185; Valesius, Notitia Galliarum, V° Santones, pag. 501 et seq.] .
t Cadurcensis ecclesiæ catalogi episcopum nullum nomine Mammonem exhibent [Gallia Christiana, tom. IV, col. 870.] .
u Piciacus, vulgo Pizy, (canton de Guillon, depart. de l'Yonne) [Quantin, pag.99.] .
x Palliacus, vulgo Pailly (canton de Segrinnes, depart. de l'Yonne) [Ibid. pag. 95.] .
y Patriciacum, alias Villapatricia, vulgo Villeperrot [Ibid. pag. 142.] .
z Aetius episcopus, cujus ecclesiæ fuerit præsul nescitur. Innuitur fuisse Senonensis; sed de eo nulla fit mentio in istius ecclesiæ fastis [Gallia Christiana, tom. IV, col. 870.] .
aa Chora, vernacule la Cure, est rivulus qui in Icaunam Crevenni (Cravan) fluit [Quantin, pag. 44.] .
bb Campania a Lebeuf dicitur Champagne.
cc Colonica Riniacum, villa nunc destructa, nomine Revisy, prope Pontiniacum (Pontigny) in partitione Icaunensi [Ibid. pag. 107.] .
dd Colonica Crarium. Putat Lebeuf [Histoire d'Auxerre, tom. I, pag. 139.] hunc locum non esse alium quam Crain (canton de Coulanges-sur-Yonne, depart. de l'Yonne) [Quantin, Dictionn. pag. 42.] .
ee Colonica Nova-Villa, vulgo Villenuevela-Guiard.
ff Basilica S. Germani in suo exordio oratorium erat, quod in honorem S. Mauritii ejusque sociorum S. Germanus, episcopus Autissiodorensis, ædificarat, et in quo ipse pro voto suo sepultus fuit. Verum cum sancti episcopi gloriam per multa miracula omnibus patefaceret Deus, Clotildis, Clodovei I regis Francorum uxor, super ejus tumulum novam eamque magnificam basilicam, ineuntesæculo VI, construere fecit; quin et deinceps reges et magnates, quos inter S. Desiderius, honori sibi duxerunt, hanc sacram ædem prædiis aliisque donis ditare atque augere. Hujus basilicæ qui varios casus percurrere cuperet,adeat opusculum, quod de cryptis S. Germani scripsit monachus O. S. B. Fournior, vel etiam commentarium, quem de Autissiodoro capta ab Huguenotis et liberata edidit Joannes Lebeuf [Description des Grottes de S. Germain, edit. 1730, pag. 1 et seqq.; Histoire de la prise et de la delivrance d'Auxerre, pag. 142 et seqq.] .
gg Thorsomedes, alias Thorismondus, ab anno 451 ad annum 453 fuit rex Visigothorum. Ei missorium aureum, quod postea habuit Sisenandus vir inter Visigothos haud ignobilis, dono dedit Aetius patricius Romanorum [Aimonus, Historia Francorum, lib. IV. cap. 25. Apud Duchesne, Scriptores Historiæ Francorum, tom. III, pag. 112.] . Suspicatur quidem J. Lebeuf missorium quod S. Desiderius basilicæ S. Germani obtulit, fuisse idem ac illud quod penes se habuit Thorsomedes [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 140.] .
hh Centum solidos auri, quorum pondus esset hodie novem millia francorum [Guérard, Polyptique d'lrminon, tom. I, pag. 132 et seqq.] .
ii Bringa,vulgo Branches (canton d'Aillaut, depart. de l'Yonne) [Quantin, pag. 19.] .
kk Ager Sessiacus, vulgo Sacy (canton de Vermanton, depart. de l'Yonne) [Ibid. pag. 111.] .
ll Ingundes hic videtur accepta pro alia Francorum regina, uti ostendimus in Commentario prævio, num. 6.
mm Ferrolæ, alias Ferrula, vulgo Saint-Fargeau (arrondissement de Joigny, depart. de l'Yonne) [Ibid. pag. 114, 152.] .
nn Lupe, alias Lupa, Loing, fluvius qui profluit ex parœcia sanctæ Columbæ (Sainte-Colombe-sur-Loing, depart. de l'Yonne) [Ibid. pag. 73.] in Sequanam.
oo Orgiacum, vulgo Orgy, viculus Cevannarum (hameau de Chevannes) prope Autissidorum [Ibid. pag. 35.] .
pp Mamarciacum, vulgo Montmercy, viculus parœciæ Bercuiaci (Saint-Georges, canton d'Auxerre) [Ibid. pag. 86.] .
qq Nantilla, vulgo Nantelle, viculus parœciæ Vallis (Vaux, canton d'Auxerre) [Ibid. pag. 91 et 136.] .
rr Pociacum, vulgo Poiry. Hæc villa, jam dudum destructa, jacebat in parœcia Vallis (Vaux) [Ibid. loc. cit.] .
* Cabillonensis La.
* Genusiacum La.
* Noiogalum La.
* Augustudunensi La.
* agmanilia
* Ursionem La.
* Vigiligunde La.
* Marciacum La.
CAPUT QUARTUM.
Ditat S. Desiderius basilicas S. Amatoris, SS. Apostolorum Petri et
Pauli, S. Mariani et S. Juliani, necnon et monasteria S. Germani et S.
Martini.
[Dona confert S. Desiderius basilicæ S. Amatoris,] Ceterum basilice domni Amatoris a dedit villam nomine Talonensem b, sitam in pago Autissiodorense, cum edificiis, mancipiis,terris, cum pecoribus et gregibus equarum et porcorum, et omnibus appendiciis suis.
[11] [SS. Apostolorum Petri et Pauli;] Basilice sanctorum apostolorum Petri et Pauli c, que est in suburbano civitatis Autissiodorensis, agellum, qui nuncupatus Brittoilus d, situm in pago Autissiodorensi, cum edificiis, mancipiis, silvis, terris, cum gregibus porcorum et equarum et omnibus appendiciis suis.
[12] [uti et monasterio S. Mariani,] Monasterio, quod domnus Germanus pontifex super ripam Ichaune fluminis construxit, ubi bone recordationis domnus Marianus e confessor corpore requiescit, Villarem, qui appellatur Capitinarius f, situm in pago Autissiodorense, ad integrum cum pecoribus et gregibus porcorum.
[13] [et basilicæ S. Juliani M.,] Basilicæ domni Juliani martyris g, ubi Nivigaldus h abba præerat, villam in pago Watinense i, que appellatur mansiones Theudbaldi, seu Villarus Auroli k, cum edificiis, mancipiis, pratis, cum pecoribus et gregibus porcorum et ceteris appenditiis suis.
[14] [necnon monasterio S. Martini,] Monasterio puellarum l, quod in honore domni Martini ultra fluvium Ichaune est constructum, agellum, qui appellatur Necariola m, quem de Emperia sanctimoniali femina,dato pretio, comparavit, cum edificiis, mancipiis, terris, pratis, silvis ac ceteris appenditiis suis.
[15] [et Basilicæ SS. Gervasii et Protasii;] De basilica quoque sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii n, ita in testamento suo posuit: basilice domnorum sanctorum martyrum Nazarii, Gervasii, Prothasii et Celsi pueri o, quam Marinus diaconus noster pro nostro solatio edificare videtur, ubi etiam et reliquias eorundem martyrum condidimus, agellum, cujus vocabulum est Briennico p, juxta agrum Nanturiacensem, quem nos cum bone recordationis domno Evodio q, quondam episcopo commutavimus, simulque Accolatum r, supra fluvium Chore positum, sicut a nobis presenti tempore possidentur, ad jam dictam basilicam pro anime nostre remedio decrevimus esse donatos,ad ipsam basilicam, vel ibidem deservientibus perpetualiter possidendos.
[16] [atque etiam basilicis SS. Columbæ et Leonis] Nam his supra scriptis monasteriis, unicuique, singula vasa argentea largiri præcepit. Dedit item basilice Sancte Columbe et Sancti Leonis s, que sunt constructe juxta Senonicam urbem, agellum, qui appellatur Viscla, situm in eodem pago, cum edificiis, terris, silvis et universis appendiciis suis, ea ratione ut rectores harum basilicarum eandem villam equa sorte inter se dividerent.
[17] [S. Ursicini,] Basilice quoque domni Ursicini t, vici Crinsensis u, * beati Germani quondam discipuli, agellum de Villa-Materni, situm in territorio Autissiodorensi, cum edificiis et mancipiis ac terris ad integrum.
[18] [S. Amantii in pago Cadurcino,] Item dedit basilice Sancti Amantii x, que est constructa in pago Cadurcino, ad stipendium monachorum ibidem Deo deservientium, ubi et genitrix ipsius, sicut jam supra meminimus, corpore requiescit, V villas vel predia, quorum hæc sunt vocabula: Marciriacum et alterum Marciriacum cum appendiciis eorum, Lintiniacum, Conclusam, Ultraridam, Siviriacum *, Angiriacum *, Teponnacum *, Vetrarias, Quinciacum et Crennonem *, que sunt site in pago Cadurcino, cum edificiis, mancipiis et universis appenditiis eorum. Item villam Crispiniacum, sitam in eodem pago, ea ratione distribuit, ut duas partes basilica Sancti Amantii acciperet, tertiam vero basilica, que ad sanctos Brictones y dicitur, ubi et ipsi corpore quiescunt, vendicaret. Item agrum, qui appellatur Cassinatus, in eodem Cadurcino territorio consistentem, cum omnibus appenditiis suis. Item portionem de agro Macrinio et Reclinis, situm in territorio Albiensi z, cum edificiis, vineis, mancipiis et ceteris appenditiis suis. Item in pago Rotenensi * aa, vallem Catemariam,Versellas, Grossumniagum, Sciacum * et Atratum, cum edificiis, mancipiis,et omnibus appendiciis eorum. Item Vitaliacum, situm in pago Cadurcino, cum omni integritate.
[19] [S. Saturnini] Preterea dedit et basilice Sancti Saturnini bb martyris, quæ est contructa in suburbano Tolosane civitatis, villam, que vocatur Silviniacus, sitam in eodem pago cum omni integritate et appendiciis suis. Similiter et agrum Melgiacum, situm in eodem territorio, cum edificiis, mancipiis, terris et ceteris appendiciis suis.
[20] [et ecclesiæ seniori Cadurcensi.] Dedit item seniori æcclesiæ Cadurcine cc villam, quam Betto tenuit,et ipse ex regum munificentia accepit, sitam in territorio Burdegalensi, cum edificiis, mancipiis et universis appendiciis suis.
[21] [Tandem post quam duo millia mancipiorum declaravit ingenua, et alia sua bona dedit nepotibus,] Multa quidem et alia possedit, sicut testamenti ipsius pagina manifestat, que tam nepotibus, quam ceteris propinquis suis largitus est: sed et mancipia non minus duo millia permisit esse ingenua, quibus et ea, que ad presens possidere videbantur, ad proprium habere permisit.
[22] [moritur et in ecclesia S. Germani sepelitur.] Qui vere felix, feliciter vitæ peracto tempore, plenus virtutibus migravit ad Christum, sub die VI kalendarum novembrium et sepultus est juxta sanctum Aunarium in basilica beati Germani.
ANNOTATA.
a Basilicam S. Amatoris ad pedem montis Autrici fundavit ipse S. Amator in honorem S. Symphoriani martyris Æduensis: sed cum in ea S. Amator a S. Germano successore suo sepulturæ esset datus, atque ibi multis claresceret miraculis, Autissiodorenses eam S. Amatoris basilicam vocaverunt: quin primum locum post S. Germani basilicam ei adscribunt SS. Aunarius [Gesta pontificum Autissiodorensium, apud Duru, tom. I, pag. 329 et seq] et Tetricus [Ibid. pag. 343, 345.] ; atque in tanta erat existimatione hæc ædes ut omnibus esset in votis in ejus vicinia sepeliri [Ibid. pag. 312 et seqq.] . Sed infeliciter a sæculo VIII (demptis solum aliquot sæculi X annis) usque ad sæculum XI penes laïcos fuit. Qua peste ut S. Amatoris cœnobium liberaretur, decrevit anno 1131 Innocentius II, ut ab omni alienapotestate esset immune, et prior et fratres sub regula S. Augustini militarent [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. III, pag. 34.] . Quam viam ne derelinquerent canonici, operam dedit Alanus,Autissiodorensis episcopus, ut prioratus S. Amatoris cum abbatia S. Saturi anno 1163 uniretur [Gallia Christiana nova, tom. XIII, col. 357.] . Quæ rerum compositio, usquedum collegium sæculo XVIII fuerit extinctum, perduravit.
b Villa Tallonensis, vulgo le Talon, viculus parœciæ Sancti Ferreoli (Saint Fargeau, arrond. de Joigny, depart. de l'Yonne) [Quantin, Dictionn. pag. 126, 114.] .
c Basilicæ SS. Petri et Pauli originem neque Maurini Galliæ christianæ auctores [Gallia Christiana, tom. XII, col. 434.] , quibuscum Georgius Viole omnes suos labores literarios circa res Autissiodorenses communicarat, neque Joannes Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. II, pag. 529.] detegere potuere: ejus tamen occurit mentio in Vita S. Aunarii [Gesta pontif. Autiss. apud. Duru, tom. I, pag. 329.] , ubi non secus ac in Vita S. Desiderii et in ordinatione S. Tetrici circa annum 700 de officio divino persolvendo vocatur basilica [Ibid. pag. 343.] . Dein ex Necrologio ecclesiæ cathedralis [Collectio Veterum Scriptorum et monumentorum, tom. VI; Lebeuf, Mémoires sur l'histoire etc., tom. IV, pag. 10.] colligitur basilicam S. Petri sæculis X et XI concreditam fuisse canonicorum collegio, apud quos certo certius ineunte sæculo XII regularis vigebat vita [Acta SS. tom. VIII Oct. pag. 999, 1000, 1003, 1006.] . Alia hujus basilicæ fata usque ad sæculi XVIII perturbationem Gallicam referunt laudati Maurini [Gallia Christiana, tom. XII, col. 435 etc.] , necnon Joannes Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. II, pag. 528.] .
d Brittoilus agellus dicitur gallice, ait Joannes Lebeuf, Breteau; qui locus jacet inter Lupam (la Loing) et Ligerim prope Ferrolas (Saint-Fargeau).
e S. Mariani monasterium primum, ut ait decessor noster Bosschius [Acta SS. tom. VII Julii, pag. 205.] , diœceseos Autissiodorensis S. Germanus pontifex sub tutela SS. Cosmæ et Damiani MM. super ripam lchaune fluminis construxit [Gesta pontif. Autissiod. apud Duru, tom. I, pag. 339.] . Ad illud S. Germanus, quo familiarius cum Deo conversaretur vel corpus suum castigans in servitutem redigeret, non raro divertebat, eique præfecit S. Alodium, quem post suum obitum successorem in episcopatu nactus est. Verum cum Deus ibi ad tumulum S. Mariani Bituricensis, monachi hujus monasterii, multa patraret miracula, monasterium, cui hucusque S. Germani nomen erat, sancti Mariani sub Aunario, S. Desiderii decessore, vocari cœpit. Quod quum in potestate laicorum a Caroli Martelli ævo usque ad Caroli Magni tempora fuisset, atque sæculo IX corpus S. Mariani, ne in Normannorum manus caderet, ad S. Germani ecclesiam fuisset translatum, paulatim eo collapsum est ut sæculo XII non nisi sacellum, S. Germano sacrum, superesset. Tunc Itherus, ecclesiæ cathedralis clericus, monasterium, cujus altare ab Innocentio II fuit consecratum, e ruderibus restauravit: illudque anno 1133 credidit S. Norberti discipulis, qui ibi usque ad extremi sæculi XVIII perturbationes sedem habuere [Lebeuf, Mémoires, tom. II, pag. 516 etc.] .
f Villaris Capitinarius, vulgo Chevigny, viculus parœciæ Testæ (Etais, canton Coulanges-sur-Yonne, depart. de l'Yonne) [Quantin, Diction. pag. 36.] .
g Basilicæ S. Juliani M. origines sunt valde obscuræ Maurini quidem, Galliæ Christianæ scriptores [Gallia Christ. tom. XII, col. 414.] , existimant, si traditioni fides adhibenda est, eam a S. Peregrino, primo Autissiodorensium episcopo, quæ sibi suisqueclericis esset recessus, fuisse constructam: quam sententiam eo promptius sectatur, quod etiam suo tempore lipsana SS. Marsi et Corcodomi, S. Peregrini discipulorum, ibi religiosissime servabantur. Nuncupatur S. Juliani basilica, quia postea a S. Germano reliquiis S. Juliani fuit aucta. De ea sæculo VI meminit S. Aunarius: quo tempore in ea monachi sacris vacabant. Sed S. Palladius, S. Desiderii successor, eam extra urbem transtulit, atque multum amplificatam virginibus sacris, vel etiam monachis, ut plures autumant, adaptavit [Gesta pontif. Autissiod. apud Duru, tom. I, pag. 341; Lebeuf, tom. I, pag. 45; Gallia Christiana, tom. XII, col. 414 et seq.; Quantin, Cartul. de l'Yonne, tom. I, pag. 8.] . Huic monasterio plures reges tertiæ stirpis, inter quos S. Ludovicus, vel privilegia vel beneficia concessere. Ast non omnia ei fuere prospera. Habuerunt enim moniales non raro dimicandum, plerumque felici successu, aut cum episcopis Autissiodorensibus pro exemptione: aut cum nobilibus vicinis pro bonis monasterii. Præsertim extremo sæculo XVI magnam passæ sunt cladem, quum anno 1592, ne Calvinianis monasterium esset quasi propugnaculum, unde civitati continuo imminerent, funditus sublatum fuit [Gallia Christiana, tom. XII, loc. 412.] .
h Tempore Nivigaldi vel brevi post Palladius, episcopus Autissiodorensis, monasterium S. Juliani sanctimonialibus attribuit, ejusque monachos in novo cœnobio suburbano habitare jussit [Ibid.] .
i Pagus Watinensis seu Wastinensis, gallice Gatinois, erat pagus minor majoris pagi Senonensis [Cfr Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 61.] .
k Mansiones, gallice maisons.
l Monasterium puellarum S. Martini jam tempore S. Aunarii florebat [Gesta pontif. Autissiod. Duru tom. I, pag. 329.] ; atque in ejus basilica bis quotannis supplicationes fieri statuit S. Tetricus [Ibid. pag. 343, 345.] . Verum adeo pauca de hoc monasterio documenta antiqua supersunt, utnos lateat, quamnam regulam ibi sequerentur moniales, vel in quasnam laicas devenisset manus, quando medio sæculo VIII in usus ecclesiæ cathedralis S. Stephani rediit [Ibid. pag. 351.] , vel quando sæculo XII ejus basilica transiit ad Præmonstratenses. Qui magnum ibi ædificarunt monasterium, quod anno 1570 ab ipsis catholicis, ne Calvinianis esset arx, solo æquatum fuit [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. II, pag. 518 et seqq.] .
m Necariola agellus erat, cujus situs videtur hactenus ignotus.
n Basilicæ sanctorum martyrum Nazarii, Gervasii, Protasii et Celsi pueri, quam Marinus diaconus noster, ait S. Desiderius in testamento, pro nostro solatio ædificare videtur, meminit et S. Tetricus [Gesta pontif. Autissiod. tom. I, pag. 345.] . Sæculo VIII ei adjecta fuit abbatia in usus ecclesiæ cathedralis S. Stephani [Ibid. pag. 351.] ; sed illius bona atque ipsa abbatia tempore Caroli Martelli in dominatum sæcularium cesserant: quod detrimentum, petente B. Maurino episcopo, cessare jussit Carolus Magnus. Sæculo vero XV prioratus non exemptus erat [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. IV, pag. 256 et seqq.] ; quo nomine etiam occurrit in polyptychis anni 1535 [Ibid. tom. IV, pag. 309.] et anni1641 [Pouillé de l'archevȩché de Sens et des diocèses de Troyes, Auxerre et Nevers.] .
o SS. Nazarius, Gervasius, Prothasius et Celsus puer Mediolani martyrio coronati fuere. Quorum Acta, sanctorum scilicet Nazarii et Celsi ad diem 28 julii [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 503 et seqq.] , sanctorum vero Gervasii et Protasii ad diem 19 junii commentariis illustrarunt decessores [Ibid. tom. III Junii, pag. 817 et seqq.] .
p Briennicus agellus juxta agrum Nantuaricensem, vulgo Brienne. Hujus loci, ait Cl. V. Quantin, qui in parochia Nantriaco (Nitry, canton de Noyers, depart. de l'Yonne) jacebat. non supersunt vestigia) [Quantin, Dictionn. pag. 20, 92.] .
q Evodium Cointius opinatur fuisse circa annum 631 episcopum Trecensem. Eam sententiam referunt auctores Galliæ Christianæ novæ [Cointius, Annales, tom. II, pag. 843; Gallia Christiana, tom. XII, col. 487.] .
r Accolatum, vulgo Accolay (commune de Vermanton, arrond. d'Auxerre) [Quantin, Dictionn. pag. 1.] .
s Basilica simul ac monasterium Benedictinum infra Senonas ad Icaunam constructa fuerant sexto vel ineunte septimo sæculo super tumulum S. Columbæ, quæ in Aureliani persecutione sanguinem pro Christi fide apud Senonas fuderat. Huic basilicæ tanta celebritasex reliquiis S. Lupi Senonensis, quæ illuc translatæ fuerant, accessit, ut extremo sæculo XIII nomen S. Lupi ei fuerit inditum. Post multos casus ad finem sæculi XVIII eamdem quam cætera Galliæ monasteria sortem experta est [Gallia Christiana, tom. XII, col. 146.] Huic asceterio S. Desiderius agelli Visclæ dederat partem unam, alteram concedens basilicæ S. Leonis, episcopi Senonensis. Quam S. Leonis basilicam, cui monasterium adjectum fuit, ædificasse dicitur sæculo IV in honorem SS. Gervasii et Protasii S. Ursicinus [Acta SS. tom. V Julii, pag. 546.] : ubi ipse ejusque successores sepulti fuere. Hos inter S. Leo; ad cujus tumulum quum multa fierent miracula, ejus nomen populari usu assumpsit [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 31 et seq.] . Verum sæculo VIII loci incolæ corpora SS. Leonis aliorumque in ecclesiam S. Petri transtulerunt; et ne basilica iterum Normannis esset arx, eam destruendam esse decreverunt. Fugatis Normannis, restaurata fuit: ast post multas clades anno 1644 parochiæ S. Nicolai in eodem suburbio Senonensi annexa et unita fuit [Gallia Christiana, tom. XII, col. 118.] .
t Basilicæ S. Ursicini in vico Crinsensi (Crain, canton de Coulonges-sur-Yonne) [Quantin, Dictionnaire du département de l'Yonne, pag. 42.] agellum de Villa-Materni dedit S. Desiderius. Quo autem ævo hæc basilica fuerit ædificata, latet. S. Ursicinus, sancti Germani discipulus, quem dicunt fuisse clericum in monasterio S. Martini de Chora (Cure, canton de Domecy-sur-Cure, depart. Yonne) [Ibid. pag. 44.] , patronus hodie etiam colitur Choræ, ubi ejus caput, ut ait Ven. vir Petin [Dictionnaire Hagiologique, tom. II, col. 1211.] , religiose servatur. Sed medio sæculo XVIII alia reliquiarum S. Ursicini pars in honore erat apud Crinsenses, uti legitur in Martyrologio Autissiodorensi sæculi XVIII ad 23 augusti: qua die presbyteri Autissiodorenses, quemadmodum olim [Breve Autissiodorense pro anno 1720.] , ita et nuper [Ordo divini officii etc. juxta ritum Senonensem et Autissiodorensem.] ejus memoriam recolebant.
u Crinsensis vicus, alias Crin seu Crain (canton de Coulonges, depart. de l'Yonne) [Quantin, Dictionn. pag. 42.] .
x Basilica S. Amantii in territorio Cadurcensi S. Desiderii munificentiam quoque experta est. Cui basilicæ cum multo plura dona contulisset S. Desiderius Cadurcensis [Vita S. Amantii, Rutheni episcopi, apud Labbe, Biblioth. Mss. tom. II, pag. 474; Vita S. Desiderii Rutheni, ibid. pag. 709 et seqq.] atque ibi, quemadmodum vivens jusserat, sepulturæ esset datus et multis claresceret miraculis, nomen S. Desiderii, gallice S. Gery, suppresso S. Amantii, inditum est [Gallia Christiana, tom. II, col. 155 et seqq.] .
y Basilica SS. Brictonum quæ in pagi Cadurcensis parte fuerit sita, reperire non potui. Suspicor hunc locum non esse alium quam Breteni [Deloche, Cartul. de Beaulieu, pag. CCLXXVI, 11 et 142.] (Bretenoux, depart. du Lot).
z Territorium Albiense seu Albigense, vulgo l'Albigeois, occurrit aliquando sub nomine pagi Albigiensis et civitatis Albigensium [Valesius, Notitia Galliarum, pag. 10.] .
aa Pagus Rotenensis, alias Rutenus, (le Rouergue), cujus urbs primaria Segodunum seu Ruteni, vulgo Rhodez [Ibid. pag. 491.] .
bb Basilicæ S. Saturnini Tolosæ fundamenta posuit sæculo IV S. Silvius [Acta SS. tom. VII Maji, pag. 438.] , hujus ecclesiæ episcopus, eamque perfecit et dedicavit ejus successor S. Exsuperius, qui etiamistuc e sacello, a S. Hilario [Ibid. tom. VII Sept. pag. 623.] ante medium sæculum IV ædificato, S. Saturnini corpus transtulit. In hac basilica, etiam nostris diebus, corpus S. Saturnini, primi Tolosanorum apostoli, religiose servatur.
cc Seniori seu cathedrali ecclesiæ Cadurcensi dedit quoque villam S. Desiderius. Hanc enim ecclesiam ipse S. Martialis, ut refert Bernardus Guido, in honorem protomartyris Stephani dedicaverat, reliquias ejus primi testis Domini ponens ibi. Sed postea, sæculo nempe VII, multis prædiis eam ditasse dicuntur SS. Desiderii Cadurcensis et Autissiodorensis.
* Bicicrisuensis La.
* Siniaricum La.
* Augiriacum La.
* Teponiacum La.
* Cremonem La.
* Brittones requiescunt La.
* Rotonensi La.
* Siacum La.
APPENDIX.
Desiderius, episcopus Antissiodorensis (S.)
Quintilianus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Haymarius, episcopus Antissiodorensis (B.)
Maurinus, episcopus Antissiodorensis (B.)
Aaron, episcopus Antissiodorensis (B.)
Betto, episcopus Antissiodorensis (B.)
Guido, episcopus Antissiodorensis (B.)
BHL Number: 1321, 8875
AUCTORE R. D. B. & EX MSS. & EX IMP. & EX IMPR.
B. HAINMARUS.
§ Unicus. B. Hainmari, episcopi Autissiodorensis, cultus, gesta et mors. Ejus proximus decessor fuit Savaricus.
[B. Hainmarus, episcopus Autissiodorensis, cujus cultus certus est,] Hainmarus seu Haimarus, vel etiam Aimarus inter sanctos Autissiodorensis ecclesiæ episcopos legitime locum obtinet: nam, primo ejus imago, adjecto titulo S. Haymarus, juxta imagines plurium aliorum sanctorum hujus ecclesiæ episcoporum, in sacello S. Sebastiani circa annum 1540 depicta fuit [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 180; tom. II, pag. 127.] ; quo argumento jam in opere nostro vindicatus est cultus B. Humbaldi, similiter pientissimi episcopi Autissiodorensis [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 996.] ; dein in Indice, Gestis pontificum Autissiodorensium prævio, et sæculo XIII confecto, uti etiam in episcoporum Autissiodorensium catalogo ms. sæculi XII (qui in bibliotheca imperiali Parisiensi sub num. 6042 servatur) S. Aymarus, mart. appellatur. Præterea in codice 4812 ejusdem bibliothecæ, qui videtur ad sæculum XVI referendus, inter Autissiodorenses episcopos, quorum tunc temporis in illa ecclesia officium ecclesiasticum a remotis temporibus celebrabant clerici, numeratur. Accedit quod in epitome episcoporum Autissiodorensium, sæculo XIV conscripta, uti tradit Joannes Lebeuf, dicitur beatus Haymarus martyr [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 180.] . Quam appellationem nemo mirabitur, qui in memoriam sibi revocaverit martyres olim, quemadmodum pluries in opere nostro ostensum est, habitos fuisse qui pro pietate vel etiam nullam ob causam cum pietate necati fuerint [Papebrochii responsio ad Exhibitionem errorum, art. II, § 17, Acta Bollandiana vindicata, pag. 378; Acta SS. tom. VIII Octob. pag. 96 et 367; ibid. tom. IX Octob. pag. 602; ibid. tom. XI Octob. pag. 745, 946 et 716.] .
[2] [et qui post bellum in Aquitania peractum] Gesta S. Hainmari Heiricus, Alagus et Rainogala descripta nobis reliquere in hunc modum: Ainmarus, vocatus episcopus, tenuit principatum annos XV. Fuit enim vir valde strenuus atque nobilitate generis non mediocriter decoratus, simul quoque fundorum dignitate ditissimus. Nam in tantum ejus potestas seculariter excrevit, ut usque ad ducatum pene totius Burgundiæ perveniret. Contigit autem eo tempore Pipinum, filium prioris Karoli, Aquitaniam, ex evocatione Eudonis, Aquitanorum ducis, adversus Aimonem *, Cæsarauguste regem, perexisse; qui Lampagiam, ipsius Eudonis filiam, in conjugium sumpserat, et federa connubii ruperat. Convenientes autem in locum, qui Iberra dicitur, dum inter se pugnare cepissent, hic Ainmarus cum suis in Sarracenorum multitudinem irruens, maxima eos cede prostravit, devicit, atque simul cum rege suo, Christo propiciante, victor exstitit. Sicque Pipinus cum triumpho Franciæ partes repetiit; sed non multum post prædictus Eudo pactum, quod pepigerat cum Pipino, fallaci mutatione deseruit. Unde factum est ut isdem Ainmarus, præcipiente jam dicto Pipino, iterum Aquitaniæ partes, collecta suorum multitudine, repeteret, atque Eudonem ad bellum provocaret; quibus in unum congressis, tanta subito cede Aquitanici corruerunt, ut vix ipse dux eorum Eudo per fugam dilapsus evaderet.
[3] [occisus fuit,] Sed, quorundam insidiante invidia, quæ prosperis rebus semper adesse solet, suggestum est regi, quod ipse Eudo non aliter nisi ex consensu Ainmari evasisset. Qua de causa evocatus ab eodem rege apud Bastoniam * villam, quæ est sita in saltu Arduenne, custodie carcerali est mancipatus. Interjectis itaque paucis diebus, cujusdam nepotis sui ingenio carcere extractus, arrepto equo, fugam iniit; cujus post tergum cum summa velocitate adversarii insequentes in loco, qui Lufaus dicitur in pago Tullensi, eum consequuti sunt, qui videns se eorum insidias evadere non posse, totum se ad divinum contulit auxilium: nam, dum extensis brachiis in modum crucis, oculis ad celum elevatis, supernam gratiam exoraret, lanceis persequentium confossus, simul cum predicto nepote suo occubuit. Ibique dicitur fuisse sepultus. Servatur hactenus Autissiodori in altare matris (cathedralis) ecclesiæ crux aurea ligni dominici, ostentans insignia martyrii ejus.
[4] [multa dedit bona basilicis S. Stephani et S. Germani.] Sed et quasdam res proprietatis suæ ecclesiis Dei fideliter distribuit, consilium et ordinationem nactus domni Teodranni, jam tunc ex sua voluntate ordinati pontificis. Dedit itaque basilicæ sancti Stephani, ad stipendium clericorum ibidem Deo deservientium, villam quæ dicitur Matriacus *, sitam in pago Senonico, cum edificiis, mancipiis, vineis, silvis et universis appendiciis suis. Item in pago Autissiodorensi, ad xenodochium predicte matris ecclesiæ, villam quæ dicitur Miliciacus *, et alteram quæ vocatur Viriliacus *, cum universis appendiciis eorum. Ceterum basilice Sancti Germani, ad stipendium monachorum, villam Abundiacum * nomine, sitam in pago Autissiodorensi, cum edificiis, mancipiis, silvis et omnibus appendiciis suis. Item in pago Vastinensi villam, que dicitur Pons-Maxentii, similiter cum appendiciis suis. Dedit idem ad xenodochium ejusdem basilice domni Germani villas sitas in pago Autissiodorensi, hoc est Nigrontum * cum appendiciis suis; Linerolas * quoque, similiter cum appendiciis suis; simulque Lagunas. Nam Boniacus atque Vitriacus, tempore interfectionis sue, in fiscum cesserunt dominicum. Hactenus episcoporum Autissiodorensium historiographi [Duru, Bibliothèque Historique de l'Yonne, tom. I, pag. 347.] .
[5] [Cointius vero et Lebeuf contendunt eum successisse Aidulfo,] Verum duo scriptores, qui præ cæteris egregiam, in Autissiodorensibus antiquitatibus illustrandis operam navarunt, Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad annum 721, tom. IV, pag. 653 et seqq.] et Joannes Lebeuf [Mémoires etc. tom. I, pag. 172 et seq.] , persuasum sibi habent seriem episcoporum Autissiodorensium istius temporis mendis pluribus eisque gravioribus scatere; et quum S. Heiricus ejusque socii post S. Tetricum ponant Flocoaldum, Savaricum, S. Hainmarum, Theodrannum, Quintilianum, Cillianum, Clementem, Aidulfum, Maurinum; Cointius, intervertens seriem, arbitratur sibi invicem in Autissiodorensi cathedra successisse S. Tetricum, Savaricum, Flocoaldum, Quintilianum, Clementem, Aidulfum, Hainmarum, Theodrannum, Maurinum: quam sententiam sequitur Lebeuf, nisi quod post Flocoaldum venisse opinatur Savaricum, dein Quintilianum seu Cillianum; (hos enim unum eumdem que fuisse episcopum autumat.) Ratio Cointii est quod hinc in Historia episcoporum Autissiodorensium et in omnibus eorumdem pontificum catalogis Savaricum immediate sequuntur Hainmarus et Theodrannus, quorum prior pontificatum gessit Pippino Caroli Martelli filio jam rege, posterior vero ordinatus fuit episcopus ex ipsius Hainmari consensu: illinc in eadem Historia iisdemque catalogis occurrit Aidulfus, qui sedit annos XV “fuitque temporibus Caroli Majoris” id est Martelli “, et perduravit usque ad Pipinum.” Ex quibus infert Cointius Hainmarum et Theodrannum post Aidulfum rejiciendos esse, nec Aidulfum Flocoaldo proxime successisse, quoniam a morte Flocoaldi episcopi ad obitum usque Caroli Martelli seu Majoris effluxerunt anni viginti. Inter Theodrannum, pergit Cointius, et Aidulfum episcopos in catalogis Autissiodorensibus medii collocantur, Quintilianus, Cillianus et Clemens. Tres ii pontifices Autissiodorensi ecclesiæ per annos tredecim præfuerunt. Apud Severtium anno uno completo circumscribitur episcopatus Quintiliani. In Historia episcoporum Autissiodorensium, Cillianus sedet “annos sex, menses duos,” obitque “pridie nonas augustas”; Clemens vero sedet “annos V, mensem I, dies X,” tum dimittit episcopatum. Id est, cum post Flocoaldi mortem civitas Autissiodorensis, ut eadem Historia testatur, sine episcopo dies VII fuisset, hoc ipso anno Quintilianus episcopatum suscipit mense martio, vitamque claudit anno Christi septingentesimo vicesimosecundo; Cillianus eodem anno mense junio fit episcopus, moriturque pridie nonas augustas anno Christi septingentesimo vicesimooctavo; eodem anno Clemens ordinatur episcopus, et, annis quinque, mense uno, diebusque decem transactis, abdicat episcopatum anno Christi septingentesimo tricesimotertio [Annales ecclesiast. Francorum, ad. an. 721, tom. IV, pag. 654 et seq.] .
[6] [licet successerit Savarico.] Ast in sententiam vel Cointii vel Joannis Lebeuf abire non lubet, aut tantos nævos chronologicos in Heirici et sociorum opere aut in episcoporum catalogis admittere. Forsan Cilliani vel Clementis episcopatum præter modum Heiricus sociique protraxerunt. Sed potius dicerem eos loco Caroli Martelli scripsisse Pippinum et ad filium ea gesta quæ ad patrem spectarent retulisse: nam in aliis quas hoc loco narrant rebus hunc errorem admiserunt: bella scilicet cum Eudone et Saracenis, quæ a Pippino gesta fuisse narrant, a Carolo Martello, non vero a filio perfecta fuisse, et Eudonem anno 735 ex hac terra migrasse, unanimi quasi veterum testimonio constat [Cfr Cointius, ibidem ad an. 735, pag. 865.] . Quibus intellectis, nihil impedit quominus Heirici, Alagi et Rainogalæ vestigiis insistentes S. Hainmarum Savarico episcopum Autissiodorensem suffectum fuisse anno 715 vel brevi post affirmemus: quum hocce anno, quo scilicet pugna in silva Cotia, Suessionibus vicina, commissa fuit, Savaricus diem obiit. Etenim Franci, ajunt historiographi Autissiodorensium episcoporum, inter se dissidentes cum plurima civilia bella commoverent, in silva Cotia in invicem irruentes, maxima sese cede mactaverunt: tunc isdem episcopus, postponens pontificalem dignitatem, undecumque collecta plurima multitudine, cum Lugdunum pergeret, ut eam sibi ferro subjugaret, divino fulmine percussus, cita morte interiit, sicque ad civitatem propriam reportatus, atque in basilica Sancti Germani juxta prædecessores suos est sepultus [Biblioth. de l'Yonne, tom. I, pag. 347.] . In Gestis Regum Francorum [Duchesne, Historiæ Francorum scriptores, tom. I, pag. 719.] , uti in Fredegarii Scholastici Chronico [Ibid. pag. 769.] , ubi eadem describitur pugna, additur tunc temporis Dagobertum regem obiisse: dein legitur in Annalibus Nazarianis [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. I, pag. 25.] et Petavianis [Ibid. pag. 7.] id contigisse anno 715 [Cointius, Annal. eccles. tom. IV, ad annum 721, pag. 654.] : ex quibus fluit Savaricum anno 715 e vivis decessisse, ac proin etiam S. Hainmarum eodem circiter tempore episcopatum Autissiodorensem auspicatum esse. Hunc tenuisse ad annum usque 731, suadet primo quod S. Haynmarus, qui non ante annum 715 episcopus creatus fuit, annos XV ecclesiæ Autissiodorensi præfuit: dein quod brevi postquam, mandante Carolo Martello, in Aquitania modo pro Eudone, modo contra Eudonem bellum gessisset, crudeliter fuit necatus: de quo bello legitur in Annalibus Nazarianis: Anno 731, Karolus vastavit duas vices ultra Ligere [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. I, pag. 25.] . Item in Annalibus Petavianis: Anno 731, Karolus fuit in Wasconia contra Eodonem [Ibid. pag. 8.] . Præterea in Annalibus Tillianis: Anno 731, Karolus pugnavit in Vasconia contra Eodonem [Ibidem.] . Neque alio modo loquitur auctor Chronici Sancti Dionysii: Anno 731, ait [Ibid. pag. 523; Cointius, Annal. eccl. tom. IV, ad annum 731, pag. 782.] , Karolus fuit in Wasconia contra Eodonem; vel etiam auctor Annalium Metensium: Anno 731, ab incarnatione Domini, Eodo, dux Aquitaniorum, a jure fœderis, quod Karolo principi promiserat, recessit. Quo comperto, Carolus princeps exercitum congregans Ligerim fluvium transiit. Eodone vero fugato, bis eodem anno Aquitaniam populatus est. Multis quoque thesauris sublatis, ad proprias sedes principatus sui cum gaudio remeavit. Quod si soli Annales Nazariani et Metenses de duplici bello in Aquitania eodem anno moto agunt, alii vero de uno tantum, hæc videtur esse causa quod, cum brevi intervallo in eodem tractu fuerint gesta, tamquam unum bellum haberi possunt.
[Annotata]
* alias Munur
* Bastogne.
* Merry-la- Vallee.
* Milly.
* Vrilly.
* Annay-la-Cote.
* Neron.
* Linereiles.
B. QUINTILIANUS.
§ Unicus. B. Quintiliani, episcopi Autissiodorensis, ortus, mors et cultus.
[B. Quintilianus episcopus Autissiodorensis,] B. Quintilianus primus post Theodrannum inter episcopos Autissiodorenses in antiquis catalogis recensetur. Ejus laudes celebrant Heiricus et socii in libro de Gestis episcoporum Autissiodorensium, præmittentes laudes patris, pagi Puisaye in territorio Autissiodorensi domini et a populo propter vitæ sanctimoniam vocati Saint-Quinquelin [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 174.] . Sed audiatur Heiricus: Quintilianus episcopus fuit nobilis genere, cujus pater Quintilianus monasterium Meleretense (vide Commentarium prævium de S. Desiderio, num. 13) construxit, ac rebus propriis ditavit, xenodochiumque Brittonum, Romam pergentium, ibidem esse constituit. Hic beatus episcopus ante episcopatum abbas fuit monasterii sancti Germani: sed ob vitæ meritum ac generis nobilitatem, a monasterio populi electione vocatus, pastor est ecclesiæ subrogatus. Sepultus est itaque juxta predecessores suos, in basilica sancti Germani [Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 349.] . Dein de Cilliano, B. Quintiliani in episcopatu successore ibidem legitur: Cillianus episcopus sedit annos VI, menses II. Obiit autem pridie nonas augustas, et sepultus est in basilica S. Germani [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 175.] . Verum Joannes Lebeuf arbitratus est B. Quintilianum et Cillianum, tum ob nominum similitudinem, quum ob omissum annorum numerum quibus sedem Autissiodorensem prior occupavit, unum eumdemque fuisse episcopum; addens in errorem lapsos esse Heiricum, Alagum et Rainogalam, quum Cilliano loco XI annorum tantum VI annos episcopatus assignaverunt; sed hæc sententia, nullo firmo argumento nixa et cum testimonio historicorum fere coævorum ac ipsa ecclesiæ Autissiodorensis traditione pugnans, nequaquam probabilis est; adeoque sufficit ut quinque anni episcopatui B. Quintiliani adscribantur ut in Cilliani annis nihil mutandum sit.
[2] [moritur post annum 731.] Neque diem, neque annum, quibus B. Quintilianus mortem oppetierit novimus. Cointius [Annales eccles. Francorum, tom. IV, ad annum 722, num. 53, pag. 679.] quidem et Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 174.] , quos sequi detrectant Maurini auctores Galliæ Christianæ, indicant prior, annum 722, posterior vero, B. Quintilianum et Cillianum unum eumdemque faciens episcopum, annum 728. Ast, ut modo diximus, alia ineunda est via. Post annum 731, quo Hainmarus obiit, creatus fuit episcopus; ita tamen ut inter ambos sederit Theodrannus. Præterea certum quoque est eum occubuisse pluribus annis priusquam Carolus Martellus, cujus circiter temporibus S. Aidulphus ecclesiæ Autissiodorensi præpositus fuerit, anno 741 ex hac vita sublatus est.
[3] [et a remotis temporibus colitur.] De cultu ecclesiastico B. Quintiliani pauca sufficiant. Occurrit ejus nomen in duobus monumentis valde antiquis, in Indice nempe prævio ad Gesta pontificum Autissiodorensium et in Catalogo ms. episcoporum ejusdem ecclesiæ, olim monasterii Pontiniacensis, nunc bibliothecæ publicæ Parisiensis, cum appellatione sancti. Præterea a domno Fournier vocatur beatus; qui et eum inter sanctos, in crypta Sangermanensi conditos, recenset. Demum Castellanus in indice Martyrologii universalis B. Quintilianum venerabilem nuncupat; sed hæc appellatio tantum illic valet quantum alibi beati titulus. Pro more sequuntur Castellanum de Saint-Allais [Dictionnaire universel des saints, martyrs, confesseurs, bienheureux, vénérables, etc. pag. 117.] et V. V. Petin [Dictionnaire Hagiologique, supplément, col. 1561; Cfr les SS. grottes pag. 196.] , nisi quod subjungunt Quintilianum in antiquis libris mss. Autissiodorensibus beatum vocari.
B. MAURINUS.
§ Unicus. B. Maurini episcopi Autissiodorensis cultus et mors.
[B. Maurinus, successor B. Aidulfi, cujus cultus certus est, moritur circa annum 797.] B. Maurinum Heiricus et socii, necnon catalogi omnes episcoporum Autissiodorensium antiquissimi hujus ecclesiæ præsulem post B. Aidulfum (ex cujus voluntate, cum ipse adhuc viveret et paralysi impediretur, administrarat publicas functiones) circa exordium Caroli Magni [Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 350.] , seu circa annum 768, electum fuisse tradunt. A remotissimis quidem temporibus in sanctorum albo adscriptus fuit. Etenim in episcoporum Autissiodorensium catalogo ms. sæculi XII bibliothecæ imperialis Parisiensis, num. 6042, et in Indice, quem sæculo XIII fecerunt prævium Gestis Pontificum Autissiodorensium, nomini ejus additur sancti titulus; similiter in epitome ms. Autissiodorensium episcoporum, anno 1375 conscripta, ut refert Joannes Lebeuf: dein ejus imago juxta aliorum sanctorum Autissiodorensium episcoporum imagines circa annum 1540 in S. Sebastiani sacello coloribus delineata fuit. Quaproper Robertus, Autissiodorensium episcoporum seriem texens, Maurinum vel Marinum merito vocavit sanctum [Gallia Christania, pag. 250.] . Similiter Severtius [Severtius, Chronologia etc., pene omnium Antistitum Galliæ, ad finem Chronologiæ historicæ Lugdunensis archiepiscopatus, pag. 124.] , qui eum Maurinum et Marinum, appellat; itemque Saussayus, qui eum inter sanctos Gallicanos diei 4 augusti recensens, perperam addit eum episcopatum tempore Caroli Martelli auspicatum fuisse. His et calculum suum adjiciunt Galliæ Christianæ novæ scriptores [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 272.] . Postquam vero S. Maurinus sedisset annos XXVIII, decessit anno scilicet 797 vel 798, VIII idus augusti (6 augusti) atque in æcclesia Sancti Gervasii tumulatus est, quam et ipse quoque renovaverat [Bibliothèque de l'Yonne, tom. cit. pag. 350 et seq.] . Ejus etiam meminit Necrologium Autissiodorense (a sæculo VIII ad sæculum XII scriptum) die 6 augusti hisce verbis: Obiit Maurinus episcopus qui dedit stipendiis fratrum agellum proprietatis suæ, cujus vocabulum est Villare, non longe a Varziaco [Lebeuf, Memoires etc. tom. IV, pag. 16.] .
VITA B. MAURINI
Episcopi Autissiodorensis,
ex gestis pontificum Autissiodorensium, secundum editionem ven. viri Duru in Bibliotheca Icaunensi.
CAPUT UNICUM.
[B. Maurinus bona ecclesiæ ablata restitui curavit,] Maurinus episcopus sedit annos XXVIII. Fuit circa exordium regni Karoli Magni vir strenuus, et facunda urbanitate eloquentissimus, atque sanctitatis titulis admodum decoratus: fertur nanque prophetico spiritu nonnulla predixisse, que mox rei probavit eventus; et, quanquam potestate seculari impar, multis tamen etiam potentissimis dignitate se parem exhibuit. De hoc certissime constat, quod ingenio et prudentia singulari res, ut dudum prediximus, ecclesiæ suæ subtractas a, annuente Magno Karolo, tunc rege, postea imperatore, recuperavit. Acceptum nanque aurum, ut fertur, in eadem civitate, in turre Brunechildis b inventum, atque, ut dicitur, libratim distributum, orarii c quo utebatur nodis hinc inde cohercuit, atque collo suspensum, ante prenominati regis presentiam novo ordine detulit; pariterque commisse sibi ecclesiæ paupertatem ac sue tenorem petitionis regiis auribus intimavit, id se precogitasse asserens, ut singulos palatii principes singulis auri libris in sui adjutorium conciliaret; sed postea mutasse sententiam, atque, ut ipse solus cuncta acciperet, rectius judicasse. Annuit benignitas principis, et ut, decedentibus singulis qui tunc res æcclesiasticas obtinebant, paulatim cuncta reciperet, precepto regie auctoritatis edixit. Sicque, annuente Deo, res prospere cessit, ut fere intra biennium nullus pene eorum restiterit, quibus predia ecclesiastica contra licitum deserviebant. Ea tempestate, abbatia sanctorum martyrum Gervasii et Protasii, nec non et sancti Martini d, sancti quoque Eusebii in usus sancti Stephani redierunt: maxima quoque villarum pars, que fuerant eatenus abdicate.
[2] [et ex proprio fundo multa fecit dona pia.] Hoc presule, primus comes pagi Autissiodorensis, Ermenoldis nomine e, in suo ipsius predio monasterium in Salvatoris honore construxit, quod idem episcopus solempniter dedicavit; atque ex rebus Sancti Stephani villam, cui Cocciacus f nomen est, in augmentum dedit; nichilominus prefatus comes obtentu episcopi idem monasterium sancto Stephano postea delegavit. Super altare quoque matris ecclesiæ g, hic ipse pontifex pallium pretiosissimum auro et margaritis obtulit decentissime exornatum. Crucem etiam ex auro purissimo et gemmis pretiosis composuit, nomine inscribens suo. Sed et imitator existens bone memorie predecessoris sui, contulit res proprietatis sue Sancto Stephano, ut pauperum indigentiis subministrarent. Sunt autem eedem res posite in pago Tornodorensi, in villa que dicitur Fontanetus h: nichilominus et stipendiis canonicorum agellum proprietatis sue contulit, cujus vocabulum est Villare, non longe a Varciaco i, quod ipse a quadam matrona optinuerat, nomine Rocla. Decessit VIII idus augusti, atque in æcclesia Sancti Gervasii tumulatus est, quam et ipse quoque renovaverat.
ANNOTATA.
a Sub S. Maurini decessore, S. Aidulpho, adeo res ecclesiasticæ, ab episcoporum potestate per eumdem principem (Carolum Martellum) abstracte, in dominatum secularium cesserant; ut, centum tantummodo mansis episcopo derelictis, quicquid villarum superfuerit in sex principes Baioarios distributum fuerit; abbatie vero singulis abbatibus dilargite [Bibliothèque de l'Yonne, Gesta pontificum Autissiodor. tom. I, pag. 350.] . Contendunt tamen plures [Pagii Critica Baronii ad annum 741, num. XIV; Thomassin, Discipline de l'Église, part. III, lib. I, ch. 8, tom. III, col. 42.] , aliis negantibus [Cointius, Annales ecclesiast. tom. V, ad annum 741, pag. 48 et seq.; Baluzius, Capitularia regum Francorum, tom. II, col. 1137; Raepsaet, Œuvres completes, tom. I, pag. 287 et seq.] , hujusmodi injustæ usurpationis perperam fuisse incusatum Carolum Martellum. De hac re fusius disseremus alibi, scilicet in Commentario prævio ad Vitam S. Remigii Lugdunensis.
b De hac turri nihil certi proferri audent rerum Autissiodorensium periti. Tempore vero, quo Joannes Lebeuf inter vivos agebat, septem vel octo supererant antiquissimæ turres: cuinam earum sæculo VIII fuerit nomen turris Brunechildis, ignorabatur: quin etiam dubitabat Lebeuf num illud nomen Heirici et sociorum esset figmentum [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 181, III, pag. 23.] .
c Orarium, stola sacerdotum [Cangius, V° Orarium.] .
d De monasteriorum SS. Gervasii et Protasii necnon et S. Martini originibus breviter disseruimus in notis, (supra pag. 368) Vitæ S. Desiderii Autissiodorensis adjectis.
e Primum Autissiodorensium comitem Ermenoldum, postquam, fratre suo Carlomanno mortuo, tota Gallia esset potitus, crearat Carolus Magnus [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 182; et tom. III, pag. 24.] .
f Cocciacus positus erat, ubi nunc jacet Saints, alias Saints-en-Puissaye, (canton de S. Sauveur, depart. de l'Yonne) [Quantin, Dictionn. etc. pag. 118.] .
g Mater ecclesia, ecclesia cathedralis [Cangius, V° Ecclesia] .
h Fontanetum putat Joannes Lebeuf eumdem locum esse ac agrum Fontenay-pres-Chablis (canton Chablis, depart. de l'Yonne) [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 182.] .
i Varciaco, gallice Varzy [Ibid. loc. cit.] . Est forte Varzy seu Vassy, viculus parœciæ Taingy, (canton de Courson, depart. de l'Yonne) [Quantin, Dictionn. etc. pag. 126.] .
B. AARON.
§ Unicus. B. Aaronis cultus. Ejus episcopatus et mors.
[B. Aaron, olim inter sanctos recensitus] S. Maurino, e vivis sublato, suffectus est B. Aaron, qui in laudato Autissiodorensium episcoporum catalogo sæculi XII sanctus, et in Indice prævio Gestis pontificum Autissiodorensium beatus appellatur. Sed præcipuum indicium cultus est, quod et ejus imago media inter imagines sanctorum episcoporum Autissiodorensium in S. Sebastiani sacello circa annum 1540, addito sancti titulo, depicta fuit. Ejus meminit Castellanus in supplemento sui Martyrologii Universali ad diem 13 februarii, his verbis: Autissiodori, venerabilis Aaron, episcopi, qui, in S. Gervasii prioratu sepultus, in nonnullis Mss. vocatur sanctus [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 184.] : quæ verba de Saint-Allais in novam Castellani editionem ad diem 13 februarii, et V. V. Petin in Lexicum suum Hagiologicum [Petin, Dictionnaire Hagiologique, col. 16.] transtulerunt. Saussayus quoque, ad diem 7 julii S. Angelelmi memoriam recolens, addit eum post B. Aaronem Autissiodorensem rexisse ecclesiam [Martyrologium Gallicanum, pag. 419.] : dein in Gallia Christiana Robertus [Gallia Christiana, pag. 250.] et postea monachi Benedictini [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 273.] , seriem episcoporum ejusdem ecclesiæ explicantes, Aaroni sancti nomen tribuunt. Quæ omnia abunde probant jam pridem B. Aaronem cælitibus annumeratum fuisse.
[2] [et diversus (ut videtur) ab Aarone laudato ad diem 28 septembris,] Non me fugit in Usuardino Martyrologio, a Greveno annis 1515 et 1521 edito, quemdam Aaronem episcopum inter sanctos diei 28 septembris recenseri: quod decessores nostri, illic et in Florario Ms. sanctorum animadvertentes, eum ab Aarone Autissiodorensi episcopo non esse diversum suspicati sunt, sed quum nullo certo argumento id eis esset apertum et B. Aaron Autissiodorensis in Gestis episcoporum et in vetustissimo Necrologio hujus ecclesiæ die 13 februarii mortem oppetiisse asseratur, neque alius S. Aaron eis innotesceret, S. Aaronem Grevenianum inter prætermissos diei 28 septembris locandum esse censuerunt.
[3] [praefuit ecclesiæ Autissiodorensi ineunte sæculo IX: quo tempore Romam comitatus est Carolum Magnum; non tamen eo detulit reliquias S. Peregrini.] Porro Aaron episcopus, ajunt Heiricus et socii, sedit annos XIII, et addunt: De hoc constat, quod, proficiscente Romam Karolo Magno sub Leone papa (anno 800) ad decus imperii roborandum, cum ipso pariter profectus est, atque in ipsa expeditione abbatiam S. Mariani (quæ in laicornm manus pervenerat, ut supra in Commentario prævio, pag. 367 dictum est) a præfato imperatore obtinuit. Quum ea occasione esset Romæ, si fides sit Sansovino et aliis [Lebeuf, Mémoires etc. tom. I, pag. 184.] , B. Aaron Leoni papæ vel totum corpus vel tres costas S. Peregrini, Autissiodorensium episcopi, dono dederit. Verum hoc minus verisimile est; quum nullius veteris scriptoris testimonio nitatur; neque facile tam sacro pignore sese spoliari sivissent Autissiodorenses. Præterea S. Peregrinus, qui a S. Petri canonicis Romæ colitur, non est S. Peregrinus Autissiodorensis, sed alius S. Peregrinus, qui die 25 augusti pro Christi religione sanguinem fudit, uti ex basilicæ Vaticanæ Calendario sæculi XII, quod primus juris publici fecit B. Josephus Maria Thomasius cardinalis, evidens est [B. Thomasii Opera, tom. IV, pag. 12.] . Accedit quod oratorium S. Peregnini Romæ, ut olim animadverterunt decessores nostri [Acta SS. tom. III Maji, pag. 560 et 563; tom. V Augusti, pag. 114.] , jam ante S. Leonis III tempora fuit ædificatum.
[4] [Quum multum ornasset basilicam S. Stephani, obiit circa annum 799.] Hic idem pontifex Aaron, pergunt Heiricus et socii, ciborium super altare S. Stephani in cathedrali ecclesia auro argentoque mirifice composuit. Ciborium vero illo ævo tegimen seu umbraculum altaris erat, quod quatuor columnis iisque præaltis attollebatur, et in fastigiatam formam eductum totum altare contegebat [Cangius, Glossarium latinitatis, V° Ciborium.] . De aliis B. Aaronis gestis silent Heiricus sociique, præterquam quod obiit idus februarii (13 februarii) sepultusque est in basilica Sancti Gervasii [Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 352.] . Verum cum cathedram Autissiodorensem anno circiter 799 occupare cœperit, et annos XIII sederit, mors ejus ad annum 813 referenda est.
B. BETTO
§ Unicus. B. Bettonis cultus, episcopatus, mors et sepultura.
[B. Betto, qui cultu ecclesiastico fuit honoratus,] In Litaniis, quas monachi S. Germani Autissiodorenses olim recitabant, quoties ob occurrentes necessitates supplicationem per ecclesiæ suæ cryptas instituebant [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 594.] , occurrebat B. Bettonis nomen. Quod referens Joannes Lebeuf [Mémoires etc. tom. I, pag. 228.] subjungit numquam alio cultu eum fuisse honoratum; et huic monachorum Autissiodorensium religioni tribuendum esse, quod sæculo XVII in Senonensi monasterio sanctæ Columbæ festum B. Bettonis fuit celebratum, et Castellanum exemplo Senonensium fuisse perperam inductum ut albo sanctorum B. Bettonis nomen inscriberet [Martyrologe Universel, pag. 97.] . Sed non attendit Joannes Lebeuf B. Bettonem, ex eo quod in S. Germani monasterii Litaniis, (quas ipse ad decessores nostros scribens medio sæculo XVII compositas autumat) [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 594.] , spectante et non contradicente ecclesia, palam invocatur, quin initium cultus ei delati indicari possit, merito inter sanctos recenseri. Quod argumentum, a decessoribus nostris adhibitum ad probandum S. Gerannum, item episcopum Autissiodorensem, jure merito inter sanctos recenseri, olim multum placuit ipsi Joanni Lebeuf [Ibidem, loc. cit.] . Accedit quod Dominicus de Seguier, episcopus Meldensis, anno 1642, in processu verbali reserationis sanctorum, in basilica S. Germani sepultorum, quam annis 1634 et 1636 fecerat, cum esset episcopus Autissiodorensis, B. Bettonem ter appellavit sanctum [Description des saintes grottes de l'église de l'abbaye de saint Germain à Auxerre, ad finem pag. 1 et seq. edit. 1713; pag. 160 et seq. edit. 1780.] : quod certe non fecisset, quum brevi ante Urbanus VIII decreta sua contra imprudentem sanctorum cultum promulgarat, nisi jam ultra sæculum B. Betto inter cælites agnitus fuisset. Præterea in S. Germani monasterio, uti refert anno 1713 Fournier, ejusdem monasterii monachus, B. Bettonis festivitas agebatur, quin innuat eam tunc temporis nuper fuisse usurpatam: neque sæculo XVIII exeunte videtur fuisse abrogata, nam in altera ejusdem opusculi editione, anni scilicet 1780, iterum dies 24 februarii, utpote B. Bettoni in monasterio Sangermanensi sacer, indicatur [Ibid. ad calcem, edit. 1717 et 1780.] . Est tamen mihi dubium, num ante annum 1680 instituta fuerit hæc festivitas, cum Mabillonius hoc ipso anno retulerit Bettonis festum non celebrari in ecclesia S. Germani [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. III, part. II, pag. 578.] .
[2] [sedem Autissiodorensem occupavit a die 12 martii anni 715] B. Betto ecclesiam Autissiodorensem regendam suscepit anno 915. Idque liquet ex Annalibus S. Columbæ, in quibus ad hunc annum dicitur: Quarto idus martii ordinatur Betto, monachus sanctæ Columbæ, ad episcopatum Autissiodorensem. His partim adhærent primo vetustissimum Autissiodorensis ecclesiæ Necrologium, in quo ad diem 12 martii ordinatio domini Bettonis signata est [Lebeuf, Mémoires etc. tom. IV, pag. 11.] ; dein Clarius, monachus Sancti Petri Vivi, qui in Chronico suo, agens de fœdere, Carolum Simplicem inter et Rollonem anno 911 inito, ait: Consilio accepto, Karolus rex cum optimatibus tradidit Neustriam Normannis: sequenti anno, fuit fames magna per totam Galliam. In tempore illo Betho præpositus sanctæ Columbæ ordinatus est episcopus Autissiodorensis VIII * idus martii [Bibliothèque de l'Yonne, tom. II, pag. 480.] . De anno et die mortis non omnes eodem modo loquuntur: nam anonymus biographus narrat eum spiritum reddidisse, ipsa die VI kalendarum martiarum (24 februarii), cum in cathedra Autissiodorensi sedisset annos II, menses IX, dies XIV; annalista vero S. Columbæ anno 918 sexto kalendas martii obiisse jam dictum Bettonem, monachum et episcopum [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. I, pag. 104.] ; dein in Necrologio vetusto Autissiodorensi legitur ad diem 24 februarii: Obiit domnus Betto episcopus, qui dedit fratribus (canonicis) Vendosam ecclesiam, et Rattonacum villam, et in Carbuiaco mansum unum, ad exhibendam refectionem et commune obsequium [Lebeuf, Mémoires, tom. IV, pag. 11.] . Clarius quidem S. Bettonem peractis in episcopatu annis IV defunctum esse asserit [Bibliothèque de l'Yonne, tom. II, pag. 480.] . Sed Clario minor fides est adhibenda quam Historiographo episcoporum Autissiodorensium vel annalistæ S. Columbæ, siquidem B. Betto ecclesiæ Autissiodorensis episcopus et monasterii S. Columbæ abbas fuit, ac proin utrique apprime notus: quin et auctor Vitæ S. Bettonis ei fuit coævus: nam, quemadmodum in Gestis pontificum Autissiodorensium in præfatione ad Vitam Guilielmi de Gressibus traditur, in hac ecclesia, ut statim post singulorum episcoporum obitum eorum scriberentur gesta, laudabilis vigebat consuetudo [Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 378.] . Accedit quod triginta tres dies post B. Bettonis felicem exitum episcopus Autissiodorensis creatus fuit Gualdricus, qui annis quindecim hanc ecclesiam moderatus est [Annales Flodoardi, apud Pertz, Monum. etc. tom. IV, pag. 380.] , et anno 933 diem obiit [Apud Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 596.] : unde fluit eum anno 918, quo B. Betto e vivis sublatus est, Autissiodorensem ascendisse cathedram.
[3] [ad ejus emortualem diem 26 februarii anni 918;] Verumtamen in Gestis pontificum Autissiodorensium B. Betto dicitur sedisse annos II, menses XI, dies XIV: unde sequeretur, quum die 12 martii anni 915 episcopus fuerit ordinatus, eum die 26 februarii 918 e vivis excessisse: quamvis ex aliis probatis monumentis historicis liquidum sit eum die 24 februarii ad cælum migrasse. Verumtamen nullam esse discrepantiam inter laudatos scriptores persuasum habeo. Quod ut luculentius fiat, animadvertat lector a sæculis remotis ad sæculum saltem XI consuetudinem de episcopis creandis diebus præsertim dominicis in Germania et Gallia viguisse [Martene, de Antiquis ecclesiæ ritibus, tom. II, lib. I, cap. 8, art. 4, pag. 10; art. 10, pag. 27, edit. 1783; Acta SS. tom. XI Octobr. pag. 957.] : dein diem 12 martii anni 912, littera dominicali A, incidisse in dominicam [Art de vérifier les dates, pag. 19 et 105, edit. 1750.] : præterea ordinationem tunc temporis inchoatam fuisse vespere sabbati, ita ut perficeretur die dominica [Martene, de Antiquis ecclesiæ ritibus, tom. II, pag. 10 et 27; Acta SS. tom. XI Oct. pag. 957.] . Quibus declaratis, facile intelligitur quomodo anonymus loco XII dies scripserit XIV, episcopatui S. Bettonis annumerans tum diem quo consecratus fuit, tum diem quo mortuus est. Sed innumeræ passim discrepantiæ tolluntur adhibita dierum completorum et cavorum distinctione.
[4] [quo die sepultus fuit in ecclesia S. Germani.] Ipso autem die suæ migrationis, uti non raro antiquis temporibus usurpabatur [Martene, de Antiquis ecclesiæ ritibus, lib. III, cap. VII, pag. 370.] , sepultus fuit S. Betto in sacello S. Martini, alias Nostræ Dominæ de consolatione, in S. Germani crypta [Les saintes grottes etc. pag. XXII, XXVI et seq.] . Ubi anno 1636 proximiori loco juxta parietem patuit Dominico Seguier, episcopo Autissiodorensi, corpora sanctorum cryptæ S. Germani recognoscenti, sepulcrum sancti Bettonis, cujus corpus erat tectum cuculla, sive flocco, cilicio aspero subtus adhærente. Inscriptio autem ejus sepulcri hæc erat:
Hic: Requiescit: Sanctæ: Recordationis: Betto: Episcopus: Qui: Rexit: Ecclesiam: Autissiodor: Annis: II: Mensibus: XI: Diebus: XIIII: Sepultusque: in Ecclesia: Beati Germani: VI: Calendas: Martii: [Ibid. loc. cit.]
[Annotata]
* lege IV,
VITA B. BETTONIS
Episcopi Autissiodorensis,
Ex bibliotheca Icaunensi.
CAPUT UNICUM.
[B. Betto, abbas S. Columbæ,] Betto episcopus, natione hujus nostre Burgundie Burgundio, Senonice a urbis indigena, patre Alberico eque Burgundione editus, matre vero vocabulo Angela Francigena felici est procreatus auspitio. Qui a puero monachus b, monasticis institutis eruditus et liberalibus non mediocriter imbutus artibus, tempore Euvrardi c, cujus erat consanguineus, abbas extitit cœnobii sancti Eraclii d, confessoris Christi egregii: postea vero loci, id est monasterii sancte Columbe e, cujus mancipatus fuerat obsequio, voluntate fratrum prelatus efficitur.
[2] [adversus Normannos munit suum monasterium:] Qua diutius prelatione honestissime fungens, hec precipue illi studii extitit industria, ut operosis cenobium illud excoleret edificiis, æcclesieque Dei fabricam auri argentique decoraret ornamentis. Turrim siquidem in medio templi preeminentemque ob sui amplitudinem ea tempestate, quod p … admisit, tegumento carebat, et quandam brevitatis informitatem intuentibus designabat, in sublime extulit, eamque artificiali argumento pulchro constructum opere, testudine texit, et ob roboris firmitatem subtus arcus priores alios fieri jussit marmoreis columnis subnixos. Exedras quoque beati Lupi f, confessoris Christi, et sancte Columbe, virginis et martyris g, bracteis aureis atque argenteis fabrili artificioso sculptis ambivit: nonnulla etiam vestimentorum peregrina ornamenta in diebus sollempnibus induenda monachis subplevit: tandemque hujus nostri periculosi temporis plerumque timoris instabilem intuens cursum et provido sollicitudinis oculo prospiciens inter hostiles paganorum h acies in sue integritatis statu monasterii fabricam non posse prestare inviolabilem, fisus de largissima Omnipotentis clementia, et accepta Richardi Magni principis i et ejusdem loci abbatis licentia, operosum aggressus est opus, et magna laboris instantia pene usque ad perfectum perduxit: nam in giro monasterii menia cum turribus fundavit, et usque ad propugnacula erexit: quod castrum infatigabili studio peregisset, nisi eum futurum episcopum Dei dignatio ascire decrevisset k.
[3] [dein, creatus episcopus Autissiodorensis,] Geranno quippe Autrice l sedis episcopo ab hujus nostre communione vite corruptibilis per mortis debitums ublato, predictus vir moribus et vita laudabilis, ut pontificatum Autissiodorensis ecclesiæ regendum arriperet, ab omni clero et populo adtentius adclamatur: sed is ad hoc se indignum fore clamans, et totis nisibus obtestans, tandem opitulante prelibato principe, episcopalem indeptus est cathedram: ubi secundum quam celitus didicerat sapientie regulam, ita perfecte studuit vivere, ut inmensitatem opinionis ejus et fame nullius valeat doctoris vel lingue dissertitudo perorare, vel doctrix manus stilo exarare. Nos tamen summatim perstringentes vite illius qualitatem, hoc verissime asserimus, quia sapientie documentis egregius, sanctimonie candore clarus, prudentia perspicuus, gravitatis suavitate vernans, frugalitatis vigore compertus, dapsilitatis benignitate extitit perornatus. Huic mos inerat, tempore convivii post sessionem ad mensam, primam ciborum appocitionem duodecim egenis, in suo conspectu residentibus, aliisque alicubi positis, pene omnem dirigere, continuo equæ alia non minima subsequente, in qua refectione, post finem divine lectionis, nemo aliquid indecens aut scurrile audebat loqui; sed quicumque ex ore proprio quiddam nitebatur proferre, observabat ut ejus verbum, aut divinum aliquid, aut humanum bene condecens sonaret.
[4] [bona ecclesiæ suæ ablata recuperat et auget.] Talibus itaque vitæ lampadibus nitens, et Deo, et omnibus hominibus complacebat. Nam a tempore Geranni præsulis, Ragenardus m vicecomes Gaiacum n et Jussiacum o, villas non longe multum ab urbe sitas, in suo detinebat dominio; sed tamen hic vir egregius, cum nequiret eas, nec speciali commonitione, nec precum importunitate, ab ejus jure extorquere, salubri reperto concilio, exhibitis pecunie donariis, illas sue restituit potestati. Et, ut precessorum suorum imitator foret et in die obitus sui memoriale illius gaudentes canonici recolerent, contulit eis Vendosam p æcclesiam, et Rontoniacum q villam, et in Carboïaco r mansum unum. Cumque meditaretur ut edes episcopales, que post civitatis deflagrationem a nemine fuerant vel mediocriter reparate, reedificaret, et in aula Christi quecunque posset honori congrua studenter exerceret, pleuritico langore graviter adstrictus, diuque detentus cum a fidelium catervis custodiretur, et circa eum divine laudes ac lectiones celebrarentur, felicem Deo cum confessione catholicæ fidei spiritum reddidit, ipsa die VI kalendarum martiarum. Sepultus est in cripta ecclesiæ sancti Germani. Sedit annos II, menses XI, dies XIV.
ANNOTATA.
a Neque Senones, neque Autissiodorum in Burgundia veteri, jacebant; sed, quia aliquando Burgundiæ regno, tempore scilicet Guntramni regis, fuit accensita, a majori parte nuncupatur Burgundia [Adrianus Valesius, Notitia Galliarum, pag. 513.] .
b S. Betto, ait biographus, fuit a puero monachus. Quibus verbis ostenditur eum adhuc puerum, a parentibus, quemadmodum sæculo IX frequenter fiebat, monasterio fuisse oblatum. Erat enim hujus ritus formula tunctemporis multum usurpata: Trado puerum istum in devotione Domini nostri Jesu Christi, coram Deo et sanctis ejus, ut persistat omnibus diebus vitæ suæ, et fiat monachus usque ad mortem suam. Sunt hæc et alia hujusmodi legere apud Magagnottum [De antiquo ritu offerendi Deo pueros adhuc impuberes in monasteriis præsertim sub regula S. Benedicti. Apud Zaccaria, disciplina populi Dei, tom. III, pag. 242 et seqq.] , Cangium [Glossarium latinitatis, V° Oblatus.] , Mabillonium [Vetera Analecta, tom. II, pag. 155 et seqq. edit. Parisiis, 1723. Acta SS. Ordinis S. Bened. Præf. II in Sæc. Bened. IV, num. 199; Præf. I, in Sæc. Bened. VI, num. 36.] , Martene [Martene, Commentarius in Regulam S. Benedicti, cap. 59, pag. 781 et seqq.] , etc.
c Euvrardus fuerat prius monachus, dein præpositus monasterii S. Columbæ. Anno vero 882 creatus fuit Senonensium archiepiscopus. Obiit anno 886 [Annales S. Columbæ Senonensis, apud Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. I, pag. 103.] . De monasterio quidem S. Columbæ, supra egimus in annotationibus ad Acta S. Desiderii, pag. 368.
d Senonense monasterium S. Heraclii ab initio incoluisse virgines liquet tum ex S. Heraclii Vita [Acta SS. tom. II Junii, pag. 71.] , tum ex Clarii Chronico [Bibliothèque de l'Yonne, tom. II, pag. 465.] . Iis successisse monachos nuspiam legi. Quod vero S. Betto hujus cœnobii extiterit abbas, indicare videtur, eum aliis sacerdotibus pro virginibus sacra operantibus fuisse præfectum. Titulus enim abbatis ad omnem fere præfecturam ecclesiasticam designandam medio ævo adhibebatur [Cangius, V° Abbas.] .
e Nuspiam S. Betto dicitur fuisse S. Columbæabbas, sed prælatus, vel præpositus [Annales S. Columbæ, pag. 104.] , forte quia hocce tempore, uti infra videbimus, ibi erat abbas sæcularis Richardus, dux Burgundiæ.
f De S. Lupi, archiepiscopi Senonensis, gestis et reliquiis, in monasterio S. Columbæ olim servatis, disseruerunt decessores nostri [Acta SS. tom. I Sept. pag. 253.] .
g S. Columba mortem in urbe Senonibus, Aureliano imperatore, pro Christi religione subiit. Ejus vero reliquiæ, quæ in Benedictinorum monasterio S. Columbæ colebantur, a Calvinistis sæculo XVI fuere destructæ [Tillemont, Mémoires ecclésiastiq. tom. IV, pag 144.] . Ast de S. Columba postea in opere nostro ad diem 31 decembris agetur.
h Hi pagani erant Normanni. Eos eodem nomine appellat annalista S. Columbæ [Annales S. Columbæ, pag. 104.] .
i Richardus, dux Burgundiæ, simul ac comes Autissiodorensis, erat abbas sæcularis tum monasterii S. Columbæ, tum monasterii S. Germani Autissiodorensis [Lebeuf, Mémoires d'Auxerre, tom. IV, pag. 24.] . Abbates enim sæculares a sæculo VIII ad sæculum X in Gallia fuere valde frequentes: idque munus tum reges, tum duces aliique magnates ambiebant. Quantam autem cladem monasteriishæc institutio intulerit, ex Vita Teutsindis, Abbatis Fontanellensis, [Gesta abbatum Fontanellensium, apud Pertz, Monumenta etc. tom. III, pag. 283.] et ex conciliis Suessionensi anni 744 [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VI, col. 1553.] , Vernensi anni 844 [Ibid. tom. VII, col. 1807.] , Meldensi anni 845 [Ibid. col. 1821 et seq.] , Troslejani anni 909 [Ibid. tom. IX, col. 526 et seq.] , et ex privilegio, a Nicolao I Trasulfo abbati Corbejensi concesso [Ibid. tom. VIII, col. 396 et seq.] , luculente ostendit Mabillonius [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, Præf. I in Sæc. III, num. 111 et 112.] ; addens hanc calamitatem sæculo X hunc in modum crevisse ut pleraque monasteria abbatibus sæcularibus et nonnumquam militaribus essent subjecta. Tandem Hugo, primus ex Capetiana stirpe rex Franciæ, (qui, et ipse ante capessitum regnum monasteria S. Dionysii et S. Germani prope Parisios aliaque tenens, ea, quum prona voluntate in monachos ferretur, abbatibus regularibus resignavit), præcepit ut omnibus sui regni monasteriis libera eligendi abbatis facultas restitueretur. Hugonis vestigiis presse institit ejus filius et successor Robertus [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, Præf. I in Sæc. V, num. 136.] .
k De hoc propugnaculo, adversus Normannos erecto, meminit annalista S. Columbæ ad annum 910: Hoc anno, ait [Annales S. Columbæ, pag. 104.] , 8 kal. jun., feria 6, jacta sunt fundamenta muri circa monasterium domne Columbe a Bettone ejus loci præposito.
l Autrice, Autessioduro, Autosidorum, Autricus, Alchiodrensis pagus, Autixodero, Autiziodero, Autissiodorum, Autessiodero, Attissiodorum, Aucerre, Auceure, Aucuerre, Aussurre, Aucoure sunt totidem formæ, ad designandam urbem Autissiodorum, gallice Auxerre, olim usurpatæ [Quantin, Dictionn. pag. 6 et 148.] .
m Ragenardus sub S. Geranno episcopo Autissiodorensi multum hanc ecclesiam vexavit [Biblioth. de l'Yonne, tom. I, pag. 367.] .
n Gajacum, gallice Gy, (cant. de Coulanges, dep. de l'Yonne) [Ibid. pag. 65.] .
o Jussiacum, gallice Jussi, (cant. de Coulangeles-Vincennes, dep. de l'Yonne) [Ibid. pag. 70.] .
p Vendosa, gallice Venouse, (cant. de Ligny, dep. de l'Yonne) [Ibid. pag. 137.] .
q Rentoniacum, alias Roncennacum, Roncennaium, Roncenet, Roncenniachus, Ronconiacus, nunc gallice Roncenay, viculus parœciæ Pontiniaci, Pontigny, (cant. de Ligny, dep. de l'Yonne) [Ibid. pag. 109.] .
r Carboiacum, alias Charbuiacum, gallice Charbuy, (cant. ouest d'Auxerre) [Ibid. pag. 29.] .
B. GUIDO.
§ Unicus. B. Guido, discipulus et magister scholæ Autissiodorensis. Est acceptus regibus et principibus. Ejus mors et cultus.
[B. Guido, successor Gualdrici, qui primo fuit discipulus dein magister scholæ Autissiodorensis,] In Gestis pontificum Autissiodorensium [Ibid. tom. I, pag. 378.] et in omnibus episcoporum hujus ecclesiæ catalogis post Gualdricum recensetur B. Guido. His suffragatur Flodoardus, mortem Gualdrici et electionem B. Guidonis (quem dicit antea fuisse archidiaconum) ad annum 933 referens [Annales ad annum 933, apud Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. III, pag. 381.] . Ejus Vita, pro more ecclesiæ Autissiodorensis, statim postquam e terra migrasset, conscripta fuit ab anonymo [Duru, Bibliothèque de l'Yonne, tom. I, pag. 511; Histoire littéraire de la France, tom. V, pag. 541.] . In qua legitur in celeberrima istius temporis schola [Ibid. tom. VI, pag. 34 et seqq.] Autissiodorensi literis tam divinis quam humanis pro posse fuisse eruditus sub regimine B. Herefridi ejusdem ecclesiæ episcopi; qui, quoniam ipse junior in schola palatina liberalibus institutus fuerat studiis [Acta SS. tom. X Octob. pag. 207.] , præ multis ad literas promovendas erat idoneus. Quum in hac scientiarum palæstra B. Guido sese exerceret, ei, licet in pago Senonensi nato, B. Herefridus tonsuram clericalem contulit, ac proin eum inter clericos Autissiodorenses, prout per illius temporis disciplinam fiebat [Discipline de l'Église, tom. II, lib. I, ch. 4 et 5, pag. 25 et seq.] , cooptavit. Addit B. Guidonis biographus, eum in schola Autissiodorensi degisse quousque ad perfectam pervenit ætatem, triginta scilicet circiter annorum: unde colligitur eum anno 909, quo B. Herefridus extinctus est, saltem trigesimum ætatis attigisse annum. Postea episcopus Autissiodorensis creatus, hujus ecclesiæ scholæ præfuit; nam refert Flodoardus Hugonem, Herberti Vermanduensis filium, expletis postquam fuerat electus archiepiscopus Rhemensis annis quindecim, quos Autissiodoro commorans egerat, litterariis studiis fuisse occupatum apud Widonem, ipsius urbis antistitem, a quo et diaconus ordinatus fuerat [Historia ecclesiæ Rhemensis, lib. IV, cap. 28, apud Migne, Patrologia, tom. CXXXV, col. 135.] .
[2] [erat valde acceptus regi Rodulpho ejusque uxori Emmæ et Hugoni Magno;] Verum, quemadmodum B. Guido apud regem Rodulphum ejusque uxorem Emmam multum valuerat, (quippe eorum, antequam ad regiam dignitatem evecti fuissent, non tantum servitio sese mancipaverat, sed etiam eorum auctoritate, quum a clero populoque fuisset electus, cathedram Autissiodorensem ascenderat;) ita etiam fuit valde acceptus Hugoni Magno, Franciæ duci, Emmæ fratri, qui, mortuo Rodulpho, adversus ejus successorem Ludovicum Transmarinum bellum gerens, processerat cum suo exercitu usque in Suessionensem pagum; unde missis ad regem episcopis Widone Autissiodorensi et Ansegiso Trecassino, Ragenaldum comitem sibi accersiit, et ita, dato alterutrum jurejurando, treugæ sunt acceptæ usque octavas paschæ [Flodoardus, ad an. 949, apud Pertz, tom. III, pag. 398.] .
[3] [moritur anno 961.] Beatus vero Guido sedit in episcopatu annis XXIX, ait anonymus biographus, et obiit in pace VIII idus januarii, et sepultus est in æcclesia sancti Stephani majore, quam ipse reædificaverat. Flodoardus [Ibid. loc. cit.] quidem ejus felicem exitum anno 961 illigat: neque hac in re a biographo anonymo discrepat. Si enim ratio habeatur annorum cavorum, id est si annus quo B. Guido ordinatus est, seu 933, et annus, quo mortuus est, seu 961, putentur, episcopatus ejus duraverit non annos 26, ut ait Lebeuf [Mém. d'Auxerre, tom. I, pag. 242.] , sed 29. Dies vero obitus indicatur a biographo VIII idus januarii, seu 25 januarii; sed in ecclesiæ Autissiodorensis Necrologio, quod nullo dicunt [Ibid. tom. IV, pag. 8.] additamento post sæculum XII fuisse auctum, ad diem 6 januarii, seu VIII nonas januarii legitur: Obiit dominus Wido, hujus sanctæ ecclesiæ præsul [Ibid. pag. 9.] . Cujus discriminis videtur esse causa quod biographus loco VIII nonas scripsit VIII idus. Et quidem Necrologii auctoritas præstat biographo, quoniam hinc in ecclesia Autissiodorensi, ut ex ipso biographo liquet, statim post B. Guidonis obitum, ejus memoria quotannis in die mortis anniversaria erat recolenda: illinc Necrologium in quo consignatæ fuere ipsius ecclesiæ traditiones, paucis annis post felicem B. Guidonis exitum, anno scilicet 1007, fere ex integro fuisse conscriptum: idque constat ex eo quod auctor Necrologii propria manu ad finem cycli paschalis hisce verbis incipientem:
Quinquagesesimus quartus cyclus decennovennalis:
Annus ab origine mundi IIIIM. DCCCC.L.VIIII
Ab incarnatione Domini M.VII. communis [Mémoires d'Auxerre, tom. IV, pag. 22.] .
[3] [Ejus cultus.] Nuspiam officio ecclesiastico aut festo cohonestatus fuisse videtur B. Guido: cælitibus tamen ante hominum memoriam accensitus est: nam non tantum in Indice prævio ad Gesta pontificum Autissiodorensium, et in eorumdem Catalogo Pontiniacensi, quæ monumenta historica sunt antiquissima, nuncupatur sanctus; sed etiam ejus effigies in S. Sebastiani sacello inter sanctorum Autissiodorensium episcoporum depictas imagines, olim conspiciebatur, cum inscriptione: B. Guido [Ibid. tom. I, pag. 242.] .
VITA B. GUIDONIS
Ex Bibliotheca Icaunensi.
CAPUT UNICUM.
B. Guido multa bona contulit ecclesiæ suæ. Moritur anno episcopatus XXIX.
[B. Guido episcopus auxit bona suæ ecclesiæ] Guido, sola Dei clementia operante, Autissiodorensis episcopus, Senonico pago ortus est, patre Bosone, matre Abigail. Hic vir, a primeve etatis crepundiis a, ecclesiæ sancti Stephani Autissiodorensis sub regimine domni Herifridi presulis traditus, ac tonsoratus est; ubi litteris tam divinis quam humanis pro posse eruditus est, quousque ibi degens ad perfectam pervenit etatem; dehinc, rebus omnibus, Deo se protegente, postpositis, Rodulfi regis et uxoris ejus Emme servitio se mancipavit; ibique diversans, decedente Waldrico episcopo, ad episcopalem mox invitatur honorem, et electione cleri et plebis, rex regine precibus episcopalem ei adtribuit cathedram. Sicque XIV kalendarum juniarum Senonis ordinatus, tandem Ascensionis Dominice die, a monasterio Sancti Germani in Autissiodorensem, ut moris est, Sancti Stephani intronizatus est æcclesiam. Cujus possessio, quamvis esset exilis, quantum potuit, ut cresceret æcclesia, cui prefuit, et decoraretur vigilantissime sategit. Sed quod ibi operatus est, ne forte oblivioni tradatur et cupiditate successorum ac ministrorum ab ecclesiæ dominio subtrahatur, huic opusculo ratum duximus inserendum, scientes quia facientibus non deerit premium. Primum namque villam Crevennum b, Sancto Stephano sublatam, cum suis appendiciis per preceptum regale, regis coniventia, loco restituit pristino; tradens medietatem c ipsius ville canonicis, in die obitus prefati Rodulfi regis ad preparandam refectionem canonicis et pro absolutione anime ipsius pontificis: alteram vero medietatem predictis canonicis in die obitus prefate regine, et pro recordatione anime supradicti pontificis. Piscatores tamen in servitio maneant episcopi per jussionem prepositi canonicorum. Ambonem ibi vilem aspiciens, criptis honeste compositis desuper, honorifice constructum locavit, et juxta illum altare in honore sancti Joannis evangeliste et sancti Laurentii martiris d, ac sanctorum omnium honore, ut ab episcopo, si adfuerit, et a clero ecclesiæ missa celebraretur, quo eorum interventu viventis et morientis necessitatibus subveniret, devotissime sacravit: instituens his tribus diebus, quo canonici quotannis pro animæ suæ remedio e reficiantur, impetrans ab archiepiscopo et episcopis f sibi subjectis decimas trium ecclesiarum, quarum in Aygliniaco g scilicet una consecrata est in honore sancti Stephani, in Matriaco alia in honore sancti Felicis, alia in domni Martini h honore structa: instituens ut de his tribus ecclesiis tres fiant fratribus refectiones, una in festivitate sancti Johannis evangeliste, II nonas maji, quando in ferventis olei dolium missus fuit; alia octabis sancti Laurentii, tercia festivitate sancti Mathei apostoli et evangeliste, et quod superfuerit ex decimis æcclesiarum ad stipendia sit canonicorum, pro anime sue aquirenda absolutione. Prepositus denique canonicorum sancti Stephani Autissiodorensis presbiteros in eisdem æcclesiis consensu fratrum eligat; qui et fideliter decimas æcclesiarum ad suum et canonicorum opus recipiant, et archiepiscopo Senonensi sinodale servitium reddant, sicut circunjecte ecclesiæ, et nihil aliud requiratur ab archiepiscopo, vel a suis ministris; et ut hoc firmum et stabile in perpetuum permaneat, ipse Archembaudus i, Senonensis archiepiscopus, scriptum propria manu firmavit, et coepiscoporum suorum manibus corroborari poposcit, ac archidiaconorum suorum, Prodagii, Bernardi et Teoderici, ceterorumque canonicorum nominibus corroborari precepit. Tabulis argenteis bases disco opertas optime decoravit; lampades quoque ibi septem optimas ex argento composuit, habentes in se cum fuste libras XV: labara k cum auro optulit sancto Stephano X; candelabra duo argento compta; fustes duos deargentatos, quibus feruntur cruces auree; coronas duas ex argento, habentes libras decem. Cliotedrum l optimum, auro argentoque constructum.
[2] [multasque ædes sacras ornare vel restaurare jussit.] Introitum m, quod Waldricus edificare ceperat, in altum extulit, camera n exornans et in parietibus paradisi turmas ac herebi tormenta depingens, gratum intrantibus prebuit ingressum: illic suam infodiens sepulturam; quam postea ante vultum Salvatoris et altare sancti Laurentii, quod post exustionem civitatis et templi sua desudatione honorifice adornavit et dedicavit, removere jussit; supra quam capellam edificavit in honore sanctorum, quorum memoria infra civitatem vel extra vix aut raro celebratur, quorum hæc sunt nomina: Matheus, Thomas, Philippus, Mathias, Dionisius, Mauricius, lgnatius, Demetrius, Desiderius, Jeronimus, Silvester, Augustinus, Vigilius, Eugenia, Anastasia, Margarita, Lucia, Agatha, Genovefa, Columba, quo eorum earumque interventu civitas extra salvetur et intra, dans ei alodium o in Cavannis p villa, quam Heldebertus Sancti Stephani servus adquisierat, ad luminaria illic pro anime sue remedio nocte dieque preparanda: sitque idem alodium in manu presbiteri, qui supra vel infra missarum celebraverit sollemnia; preordinans etiam ut is qui vineam, quam plantavit in loco, qui dicitur Plantas, in festivitate uniuscujusque sanctorum prenominatorum canonicis vigiliam et missam celebrantibus VI sextarios vini ad exibendam caritatem pro eo persolvat; post duos quoque parentes vel fideles suos, quibus predictam plantam reliquerit, canonici in sua recipiant, et ipsi quod instituit pro se expleant; quod si non fecerint, merces ab eo non tollatur et Deus ab illis requirat.
[3] [Multa alia bona ecclesiæ contulit;] Denique abbatias sancti Juliani scilicet et sancti Amatoris ac sancte Mariæ q, ab episcoporum potestate longo jam tempore subtractas, per supplementum domni Hugonis Francie ducis, per preceptum regale Ludovici regis manu firmatum, ecclesiæ, quas amiserat, multo studio multoque labore restituit; altare sancti Stephani medium purpura imaginibus aureis penitus cooperta honestissime ambivit. Videns etiam et ecclesiæ ambitum non adeo esse magnum, arcum inter duo ostia novum condidit prope altare; apertis maceriis, duo ibi in modum crucis oratoria, ut ibi plures Deo servire possent, construens. Quod cum ageret, invidia, ut arbitror, diaboli maceria vetusta cum nova ab arcu usque ad arcum fundo tenus corruit; quam mox renovare absque mora non piguit. Sicut enim predicta sancti Stephani æcclesia post incendium funditus est eruta, ita postmodum ab eo ab ipsis est elevata fundamentis et ampliori decore quam fuerat antea vitreis magnis et camera exornata. Oratoria quoque duo dextra et sinistra, ad instar quod prius fuerat, reedificavit, superadiciens cryptas ipsis oratoriis; in quibus etiam et altaria instituit, ut populi advenientes invenirent, quo possent lacrimosis immorari suspiriis deprecando et obtinendo Dei et sanctorum, quorum honore ipsa sunt altaria, misericordiam. Ergo comptissime dilatata, hec eadem basilica in superioribus suis partibus speciem protendit sancte crucis; in medio vero ecclesiæ podia constituit, et vultum Salvatoris cruci affixum collocavit inibi: altare quoque decoravit tabula argentea elevata imaginibus et aliis picturis, consecrans illud sub die V idus augusti in honore sancte Crucis, et sancti Mathei apostoli et evangeliste, et sancti Romani militis et martyris.
[4] [tandem obiit anno episcopatus XXIX.] Fuit igitur predictus Wido episcopus simplicitati innitens, moderate prudentie, atque in quantum valuit non magis preesse quam prodesse voluit universis: nam, inter cetera honestatis opera, dictatu proprie manus edidit responsoria cum antiphonis canenda in solempnitate sancti martyris Juliani, instar tamen armonie habentia melodiam Germani gloriosi, ab hoc precipue, quod isdem pontifex sanctissimus, sicut in gestis ipsius invenitur, predicti martyris solempnis natalicii diem universis incognitum, Domino sibi revelante, ostendit celebrandum. Sicque cum esset religiosorum ac bonorum amator pravorumque severus redargutor, egit quamdiu extitit. Sedit autem in episcopatu annis XXIX et obiit in pace VIII idus januarii, et sepultus est in aecclesia Sancti Stephani majore quam ipse reedificaverat. Fuitque civitas sine episcopo, menses III et dies VIII.
ANNOTATA.
a Crepundia hoc loco delectamenta significant puerorum; sed non raro hæc vox adhibebatur pro signis, quæ infantibus expositis annectebantur, unde agnosci possent, ut erant literæ, annuli, etc. [Canguis, V° Crepundia.] .
b Crevennus, hodie Cravan, in pago Vermentanni (Vermanton) in partitione Icaunensi [Quantin, Dictionn. pag. 42.] .
c Medietas, dimidia pars alicujus reditus ecclesiastici [Cangius, V° Medietas.] .
d S. Laurentii cultus quantum floruerit etiam in Gallia, Belgio et Hispania inde liquet, quod a remotissimis temporibus maximo honore S. Laurentii reliquiæ habitæ fuerunt et multæ ecclesiæ ei dicatæ.
e Remedium animæ idem est ac expiatio, qua pro delictis Deo fiebat satis. Quæ formula sæpe occurrit in testamentis et donationibus [Ibid. V° Remedium.] .
f Non jure requirebatur hic consensus, sed auctoritatis et solemnitatis gratia.
g Aygliniacus, nunc Egleny, in pago Toucy, partitione caunensi [Quantin, Dictionn. pag. 48.] .
h Matriacus, forsan hodiernus vicus Merrylez-Egleny, in pago Aillant [Ibid. pag. 81.] .
i Archembaudus, circa annum 960 archiepiscopus Senonensis creatus, obiit die 2 septembris anni 968 [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 30.] .
k Labarum pro signo crucis a scriptoribus inferioris ævi sæpius usurpabatur [Cangius, V° Labarum.] .
l Cliotedrum, sella plicatilis [Ibid. V° Cliotedrum.] .
m Introitus, porta major.
n Camera, elegantius opus ligneum [Ibid. V° Camera.] .
o Alodium, prædium [Ibid. V° Alodium.] .
p Cavanni, hodie Chevannes, prope Autissiodorum [Quantin, Dictionn. pag. 35.] .
q De abbatiis S. Juliani, S. Amatoris et S. Mariæ, postea S. Mariani, breviter in Annotatis ad Acta S. Desiderii, pag. 368, diximus. Scriptor vero Vitæ B. Guidonis hoc loco indicat hæc monasteria primo fuisse episcopalia, dein regalia, ac postea iterum regalia. Conditionem quidem monasteriorum tum regalium,tum episcopalium infra in Vita B. Angelramni explicabimus. — Intelligitur autem illic S. Julianus Brivatensis; de quo vide Martyrologium Autissiodorense ad diem 28 augusti.
ANTIQUUS CATALOGUS
EPISCOPORUM AUTISSIODORENSIUM
Ex codice Colbertino 6042.
MONITUM.
[Quinam episcopi Autissiodorenses sæculo XII sancti dicerentur,] Ut in S. Humbaldo, episcopo Autissiodorensi, ad diem 20 octobris in Actis nostris videre fuit, non minima laborabatur difficultate ut qui episcopi Autissiodorenses legitime inter cælites relati essent discerneretur; quoniam ingens series imaginum cum adjecta sanctitatis laude paucis aliquot annis tardius picta est in templo cathedrali quam ut centum annis antiquior sit Urbani VIII decretis. Sed ut in Actis S. Humbaldi dictum fuit, ponendum non erat anno 1540, quo circiter factæ fuerint illæ imagines, primum sanctos vocatos fuisse præsules illos Autissiodorenses. Quam sententiam rectissimam esse docemur duobus episcoporum Autissiodorensium catalogis; quorum hanc ob causam pretium maximum est, quod inde intelligimus quosnam ex suis episcopis sæculis XII et XIII in sanctorum numero habuerint clerici Autissiodorenses. Ex his alterum, qui præfixus erat Gestis pontificum Autissiodorensium in codice, partim sæculo XII, partim sæculo XIII scripto, in opere nostro edendum non esse existimamus, quippe quem jam publici juris fecit in Bibliotheca Icaunensi Ven. vir Duru; sed alter, hactenus (quantum novimus) ineditus, nunc primum ex libro Ms. Parisiensi dandus visus est in lucem, auctus annotationibus aliquot. De eo novit aliquid Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. IV, pag. 41.] ; qui ad finem Commentariorum suorum de rebus Autissiodorensibus annotavit hunc catalogum esse in codice manuscripto, ut latine loquitur, cujusdam pontificis Angli, ac forte S. Thomæ Cantuariensis (necati anno 1170), qui Pontiniaci plurimos [libros] transcripsit; in quo continentur catalogi præsulum variarum sedium Galliæ; nunc in bibliotheca regia (codice 6042), olim in Colbertina codice 3969; qui videtur pertinuisse ad Henricum Huntindon Anglum. Verumtamen non tanta videtur illius libri venerabilitas.
[2] [innotescit ex Catalogo, confecto sæc. XII et descripto sæc XIII.] In hoc enim catalogo, una eademque manu conscripto, occurrunt primus S. Peregrinus, ultimus Hugo Matisconensis: dein additur, omissis Guilielmo, Hugone de Noeriis et Guilielmo de Saillenaco, Henricus. Quam scriptionem ad annum circiter 1150 refert Lebeuf, quia duo ultimi adscripti episcopi Hugo de Monteacuto et Hugo Matisconensis, quorum posterior mortuus est anno 1151, ibi non vocantur sancti: sed hæc ratio infirma omnino est, quum ne in Indice quidem Gestorum pontificum Autissiodorensium aut Hugo de Monteacuto, aut Hugo Matisconensis appellentur sancti, quamvis Index desinat in Erardo episcopo, qui anno 1278 diem obiit. Potius itaque dicendum videtur catalogum medio sæculo XII fuisse contextum (nam si post mortem Hugonis Matisconensis fuisset confectus, successoris nomen procul dubio fuisset adjectum), et dein temporibus Henrici de Villanova, qui ab anno 1220 ad annum 1234 Autissiodorensem episcopatum tenuit, elegantissime fuisse exscriptum. Quod si Lebeuf opinatur Henrici nomen recentiore manu fuisse additum, contra C. V. Claude, palæographi bibliothecæ imperialis Parisiensis, sententia est, totum catalogum una eademque manu sæculo sequenti fuisse scriptum. Cui opinioni favet quod in capite catalogi legitur: Nomina episcoporum Autissiodorensium, qui fuerunt quinquaginta quinque, etc., qui numerus, si demeretur Henricus, esset tantum quinquaginta quatuor. Quapropter existimandum est libellum non fuisse exaratum ante annum 1220, quo Henricus suum episcopatum auspicatus est: licet ex scriptione medii sæculi XII, ultimo nomine excepto, desumptum videatur. Sequitur jam ille catalogus.
CATALOGUS.
[Sancti episcopi Autissiodorenses.] Nomina episcoporum Autissiodorensium, qui fuerunt quinquaginta quinque, quorum triginta duo fuerunt sancti, et quatuor ex ipsis triginta duobus fuerunt martyres, reliqui viginti tres fuerunt simpliciter episcopi. Hoc cognovi ex catalogo pontificum illius ecclesiæ, quem quidam presbyter noster usque ad nos attulit. Quod vix aut nunquam in alio episcopatu invenies tot sanctos episcopos in uno episcopatu fuisse a. S. Peregrinus, episcopus et martyr. — S. Marcellianus. — S. Valerianus b. — S. Elodius. — S. Amator. — S. Germanus. — S. Alodius. — S. Fraternus. — S. Censurius. — S. Ursus. — S. Theodosius. — S. Gregorius c. — S. Optatus. S. Droctoaldus d. — S. Eleutherius. — S. Romanus, martyr. — Eterius e. — S. Aunarius. — S. Desiderius. — S. Palladius. — S. Vigilius. — Scospilio f. — S. Tetricus, martyr. — Focoardus g. — Sabarius — S. Aymarius, martyr. — Teodrannus. — S. Quintilianus. — Gislianus. — Clemens h. — S. Aidulfus i. — S. Maurinus. — S. Aaron. — S. Angelinus. — Heribaldus k. — Albo l. — Christianus m. — Vuala. — S. Wibaldus n. — S. Herifridus. — Gerranus o. — Bettho. — S. Galdricus p. — S. Gaudo. — Ricardus. — Heribertus. — Joannes q. — Hugo r. — Heribertus. — S. Goffridus s. — Robertus, ep. et comes. — S. Humbaldus. — Hugo t. — Hugo. — Henricus.
ANNOTATA.
a In indice, quem Gestis pontificum Autissiodorensium præfixum esse supra in Monito diximus, appellantur sancti: Valerius, Valerianus, Amator, Germanus, Alodius, Fraternus, Censurius, Ursus, Theodosius, Gregorius, Optatus, Droctoaldus, Eleutherius,Romanus, Etherius, Aunarius, Desiderius, Palladius, Vigilius, Ainmarus et Maurinus: beati vero vocantur Peregrinus, Marcellianus, Eladius, Tetricus, Quintilianus, Aidulfus, Aaron, Angelelmus, Wibaldus, Herifridus et Guido. Quorum fere omnium Gesta vel in operis nostri tomis præcedentibus, uti in Commentario prævio (num. 1) diximus, vel in præsenti tomo illustrata fuere.
b In Gestis episcoporum Autissiodorensium, ac proin in eorum indice, post S. Marcellianum recensentur primo S. Valerius, dein S. Valerianus. Henschenius noster [Acta SS. tom. II Maji, pag. 105 et seq.] , ad diem VI maji eorum illustrans Vitam, affert Martyrologia aliquot, quorum alia utriusque sancti, alia solius S. Valerii, vel etiam solius S. Valeriani memoriam agunt. Breviaria autem antiqua Autissiodorensia natalem utriusque sancti, contra breviaria recentiora solius S. Valeriani celebrant. Existimat Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 13.] Valerianum et Valerium unum eumdemque fuisse episcopum: Henschenius vero rem in medio relinquit.
c De S. Gregorio in opere nostro agetur ad diem 19 decembris.
d S. Droctoaldi gesta ad diem VIII novembris explicabimus.
e S. Ætherii Acta illustrarunt decessores nostri ad diem 27 julii.
f Scospilio in quodam catalogo sæculi XIII, ait Lebeuf [Mémoires d'Auxerre, tom. I, pag. 163.] , vocatur Beatus Pylio.
g Focoardus, qui ab auctoribus Gestorum pontificum Autissiodorensum vocatur Focoaldus, in antiqua Epitome Vitarum episcoporum hujus ecclesiæ, ait Lebeuf, appellatur sanctus. Verum quum alia cultus indicia desint, de eo in Appendice non egimus.
h Arnoldus Wion et Colganus perperam accipientes Clementem Autissiodorensem, ait Lebeuf [Ibid, tom. I, pag. 175.] , pro Clemente Scoto, eum inter sanctos recensuerunt.
i S. Aidulfi Vitam in Actis nostris dabimus ad diem XIII decembris.
k Heribaldo cultus ecclesiastici honores fuisse delatos in Opere nostro ostensum fuit [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 378.] .
l Albo, qui in Gestis pontificum Autissiodorensium vocatur Abbo, inter sanctos numerandus est. Ejus festum olim agebatur in monasterio S. Germani die 3 decembris [Description des SS. grottes d'Auxerre, pag. 149.] ; ad quem diem ejus Acta in nostro opere declarabuntur.
m B. Christianus olim inter sanctos episcopos Autissiodorenses a monachis S. Germani numerabatur: de eo agemus ad diem 23 novembris; quo die mortuus est circa annum 872.
n S. Wibaldus, cujus obitus in Necrologio ad diem 10 aprilis, et in Martyrologio Autissiodorensi ad diem 3 octobris indicatur, vocatur quoque beatus in indice Gestorum episcoporum Autissiodorensium. In Appendice Acta S. Wibaldi illustrare prætermisimus; sed de eo dicendi redibit alibi occasio.
o S. Gerrani Acta decessores nostri ad diem 28 julii illustrarunt [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 596.] .
p S. Gualdricus, qui obiit die 24 aprilis anni 933, in indice Gestorum pontificum Autissiodorensium neque beatus, neque sanctus nuncupatur. De eo non egimus, quia uno tantumtestimonio contentis nobis esse non licebat.
q Joannes inter beatos episcopos Autissiodorenses recensebatur sæculo XVIII a monachis S. Germani hujus civitatis [Les saintes grottes d'Auxerre, pag. 146.] , sed iterum noluimus stare hoc unico testimonio.
r Hugonem de Montacuto inter sanctos recensitum fuisse, probarunt decessores, ejus gesta explicantes ad diem 10 octobris [Acta SS. tom. V Octob. pag. 315.] .
s Goffridus, qui ne in indice quidem Gestorum pontificum Autissiodorensium vocatur sanctus aut beatus, obiit 16 septembris anni 1120. Plura de ejus sanctitate testimonia desideramus.
t Quum indubium sit Hugonen Matisconensem cultu ecclesiastico fuisse honoratum, ejus Acta illustrarunt decessores nostri ad diem 10 augusti [Ibid. tom. II Augusti, pag. 550.] .
EPILOGUS
De prisco sanctorum episcoporum Autissiodorensium cultu.
[Sancti episcopi Autissiodorenses officio ecclesiastico culti ante reformatum Breviarium sæculo XVI;] Quæ causa fuit cur modo Catalogum dedimus sæculi XIII, hæc eadem nos impellit ad memorandum codicem, sæculo XVI scriptum atque nunc servatum in bibiotheca imperiali Parisiensi, num. 4812: in quo codice recensentur sancti episcopi Autissiodorenses, quorum festum illo ævo ab antiquissimis temporibus in ecclesia cathedrali Autissiodorensi agebatur. Hæc autem est alterius hujus catalogi laus, quod multo plura indicat festa, quam contineantur in Breviario, quod anno 1580 Jacobus Amyot, episcopus Autissiodorensis, secundum ecclesiæ suæ usum ad formam Breviarii Romani ex decreto concilii Tridentini excudi jussit. Verumtamen in episcopis vix ullæ omissiones factæ sunt. Sancti itaque episcopi Autissiodorenses, in quorum honorem jam pridem sæculo XIV, juxta illum codicem, officium ecclesiasticum celebrabatur, hi sunt: Peregrinus die 16 maji; Marcellianus die 13 ejusdem mensis; Valerius et Valerianus die 6 item maji; Eladius die 8 maji; Amator die 1 maji; Germanus et Alodius die 28 septembris; Fraternus die 29 ejusdem mensis; Censurius die 10 junii; Ursus die 30 julii; Theodosius die 17 ejusdem mensis; Gregorius die 19 decembris; S. Optatus die ultima augusti; S. Ammarius die 25 septembris; S. Eleutherius die 26 augusti; S. Romanus die 6 octobris; S. Etherius die 27 julii; S. Agnarius sive Anacharius die 25 septembris; S. Desiderius die 27 octobris; S. Palladius die 10 aprilis; S. Vigilius die 11 martii; S. Tetricus die 12 aprilis, tandem S. Hammarius sive Haymarus. Verum animadvertendum est catalogi auctorem, quum S. Optato subjunxit S. Ammarium, in errorem incidisse; nam sanctum Optatum inter et S. Eleutherium sedit S. Droctoaldus, de quo in Gestis pontificum Autissiodorensium nihil habetur, præterquam quod obiit VI idus novembres.
[2] [item postea;] Iidem vero sancti, præter S. Ammarium et Hammarium, iisdemque diebus officio ecclesiastico in Breviario Autissiodorensi anni 1580 cohonestantur. Neque hac in re ineunte sæculo XVIII magna mutatio facta fuit, uti constat tum ex hujus diœceseos Ordine divini officii in annum 1720, cujus auctor fuit Joannes Lebeuf, tum ex Breviario Autissiodorensi, quod anno 1725 edidit Carolus de Caylus, hujus ecclesiæ episcopus. Attamen Valerius et Valerianus ut unus idemque sanctus utrobique proponitur nomine Valeriani. Atque hi omnes sancti, præter unum forsan S. Censurium, nuper colebantur a presbyteris tractus archidiœceseos Senonensis, qui, ante concordatum Napoleonem I inter et Pium VII initum, diœcesim Autissiodorensem complectebatur. Verum ex quo tempore in archidiœcesi Senonensi Breviarium Romanum denuo usurpatur, cultus sanctorum episcoporum Amatoris, Elladii, Peregrini, Censurii, Theodosii, Ætherii, Germani, Eleutherii, Optati, Aunarii, Romani et Gregorii, aliis omissis, ad totam archidiœcesim extensus est.
[3] [item in monasterio S. Germani;] In monasterio vero S. Germani multi sancti episcopi fuerant sepulti. Sæculo XVIII celebrabant monachi natales S. Bettonis die 24 februarii; S. Heribaldi die 25 aprilis; S. Amatoris die 4 maji; S. Censurii die 10 junii; S. Angelelmi die 7 julii; S. Theodosii die 17 ejusdem mensis; S. Ætherii die 27 ejusdem mensis; S. Gerrani die 28 item julii; S. Ursi die 30 item julii; S. Germani die 31 item julii; S. Hugonis de Monteacuto die 10 augusti; S. Eleutherii die 16 ejusdem mensis; S. Optati die 31 item augusti; S. Aunarii die 25 septembris; S. Alodii die 28 ejusdem mensis; S. Fraterni die 3 octobris; S. Romani die 6 ejusdem mensis; S. Desiderii die 27 item octobris; S. Droctoaldi die 8 novembris; S. Aidulphi die 13 ejusdem mensis; S. Abbonis die 3 decembris; S. Gregorii die 19 ejusdem mensis [Les saintes Grottes d'Auxerre, pag. 148 et seq. edit. 1713; eod. Op. pag. 201 et seq. edit. 1780.] .
[4] [quinam insnper invocarentur in Litaniis.] Præterea invocabantur in litaniis sanctorum, Breviario Jacobi Amyot insertis, SS. Peregrinus, Fraternus, Romanus, Vigilius, Tetricus, Amator, Germanus, Agnarius, Desiderius, Palladius; et præter hos in litaniis Breviarii Caroli de Caylus SS. Marcellianus, Valerianus et Eladius.
DE S. COLMANNO, CONFESSORE IN SENBOTH DIOECESIS FERNENSIS IN HIBERNIA MONASTERIO
CIRCA ANNUM DCXXXII.
SYLLOGE
Colmanus, conf. in Senboth, in Hibernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Memoria in martyrologiis. Fabula cercellarum S. Colmanni. Ejus conversatio cum S. Maidoco, episcopo Fernensi. Tempus mortis.
Complures SS. Colmannos floruisse in Hibernia nemo nescit, nisi qui in rebus hagiologicis sacræ hujus insulæ plane hospes sit. [S. Colmannus, de stirpe Fiacrii et abbas de Senboth, hac die a martyrologis Hibernis laudatus, celebris est fabula cercellarum, quæ in libris hibernicis] Non tamen est quod hos omnes distinguamus, quum ea de præsenti S. Colmanno noverimus, quibus ne cum aliis confundatur impeditur. In Festilogio itaque metrico S. Ængussii his ad hanc diem ejus recolitur memoria: Colman Ua Fiachrach; in Martyrologio Tamlactensi, edito a Matthæo Kelly: Colman H. Fiachrach i Senbotha folu, id est: Colmanni de stirpe Fiacrii in Senboth-folu, et quidem in Uibh-Ceinnsealaigh, ut additur in Dun gallensi, seu in Sen Both Fola in Ui Cennselaigh, ut reperitur in veteribus glossis hibernicis ad memoratum Festilogium; ubi etiam sequentia leguntur: In hac ecclesia, scilicet in ejus vicinia, sunt anates [querquedulæ aut potius crenæ, hib. lacain, gall. sarcelles, angl. teales], quas tangere fas non est. Quod si nocturno errore immergantur aquæ, [ex stagno haustæ ignique impositæ], lignum terrestre sub cacabo comburi potest, sed aqua nequaquam calefieri, donec anates illæ ablatæ fuerint et stagno redditæ, unde desumptæ fuerint; verba hibernica dabit præcellens archæologus hibernus Jacobus Todd [The irish version of the Historia Britonum of Nennius, pag. 218.] . Eadem iisdem fere verbis referuntur in Mirabilibus Hiberniæ, hibernice scriptis juxta librum de Glen-da-Locha et ex libro de Ballymote editis a laudato Toddio [Ibid. pag. 192 et seqq.] ; ubi aves illæ vocantur lacain lindi Senboto Colmain, id est anates stagni Colmanni.
[2] [et multo fusius in Topographia Hiberniæ Giraldi Cambrensis,] Quod argumentum ut prosequamur (valent scilicet hæ fabulæ ad significandum quanta esset olim accolarum S. Colmanni veneratio), dabimus etiam Giraldi Cambrensis, fusius eadem de re dicentis, verba [Topographia Hiberniæ, dist. II, cap. 31, ap. Camdenum, Anglica, Normannica etc. scripta, pag. 727 et 728, edit. 1603.] : De cercellis sancti Colemanni quasi mansuetis et ad injuriam fugitivis. Est in Lagenia stagnum modicum, aves S. Colmanni continens, anates scilicet minores; quæ vulgari vocabulo cercellæ vocantur. Hæ a tempore sancti tam mansuetæ factæ sunt ut de manibus cibos sumant et usque hodie hominum accessus non reformident. Sunt autem semper quasi conventum adimplentes, circa tredecim numero. (Qui numerus legitimus monachorum est ut conficiant abbatiam). Quoties vero vel ecclesiæ et clero, vel ipsis aviculis injuria fit forte vel aliqua molestia illata fuerit, statim evolantes, in lacu quodam, procul inde remoto, se recipiunt; nec ad priorem locum redeunt, donec condigna satisfactio fuerit subsecuta. Interim vero, dum absentes fuerint, aquæ stagni illius, quæ limpidissimæ prius et claræ fuerant, fœtidæ fiunt et corruptæ, et nec ad hominum, nec ad pecorum usus accedunt. Contigit aliquando, quodam ibi aquam nocturno tempore hauriente, unam avicularum non sponte sed casu simul hausisse; et cum carnes in aqua illa diu coquerentur, nec excoqui possent, tandem avis in olla supernatans inventa est prorsus illæsa; quæ cum ad stagnum relata fuisset, statim carnes excoctæ sunt.
[3] [allatis coævis testimoniis, legitur.] Contigit etiam temporibus nostris Roberto, filio Stephani, (vulgo Fitz-Stephens, qui anno 1168 aut sequenti a rege Henrico II in Hiberniam missus est ut Dermitium Mac-Morogh, Lageniæ regem, solio restitueret,) cum Dermitio, rege Lageniæ, per locum illum transeunte, sagittarius quidam unam avium illarum carbonibus coquendam imposuisset; trium ignium consumpta materia, usque ad mediam noctem coquendo non profecit. Sed jam tertio carnes extractæ semper tamen non minus crudæ repertæ sunt, quam cum fuerunt impositæ. Tandem vero cum hospes inter frusta carnium aviculam conspexisset, audiensque quod de stagno illo fuisset, statim cum lacrimis exclamavit: “Me miserum quod umquam infortunium istud in domum meam incidere et in ea contingere debuit. De avibus enim sancti Colemanni una hæc erat.” Et statim carnes per se impositæ cocturam, quam amiserant, admiserunt. Sagittarius vero non multo post rebus humanis miserabiliter exemptus est. Præterea accidit, et milvum cum una avicularum istarum, quam rapuerat, in arborem quandam propinquam se recepisse; qui et, multis intuentibus, membris omnibus statim irriguit, nec prædam sub pedibus prædo respexit. Accidit etiam glaciali quodam in tempore vulpeculam avium istarum unam rapuisse; quæ mane facto in tugurio quodam, lacui conjuncto et S. Colemanni conversatione olim venerabili, intra fames, avicula vitalem spiritum præcludente, bestia inventa est suffocata. Relatus igitur ad lacum, avibus prorsus illæsis, optimi patroni beneficio, præda indemni, mortis pœnas prædo persolvit uterque.
[4] [S. Colmanni cum S. Maidoco, episcopo Fernensi, insignis amicitia et miraculum. Amborum mortis tempus.] Harum rerum seu narratiuncularum memoria jam pridem in illa regiuncula perierat [The irish version of Nennius, pag. 218.] atque etiam ignorabatur ab omnibus ubi olim fuisset Sen Both fola, quum Cl. V. O'Donavan [The four Masters, ad an. 601, pag. 229.] ostendit hunc locum nunc repræsentari parœcia Templeshanbo seu Templeshanbough in baronia de Scarewalsh, in comitatu Wexfordiensi, in Lagenia, ad radices orientales Lageniæ montis, anglice Mount Leinster, hibernice Suighe Laighean. Quæ res constat ex his S. Maidoci, episcopi Fernensis, Vitæ verbis [Ap. Colganum, Acta SS. Hiberniæ, pag. 211, cap. 26.] : Quodam die venit S. Moedoc ad monasterium, quod dicitur Seanbotha juxta radices montis, qui dicitur scotice Suighe Lagen, id est Sessio Laginensium. Vivebat tum illic S. Colmannus; sed aliunde etiam constat amicitiam extitisse inter ambos sanctos viros. In eadem enim S. Maidoci Vita hæc occurrunt [Ibid. pag. 214.] : Alio die cum sanctus Moedoc iter ageret, occurrit ei in via S. Colmanus, filius Fiacrii: in illa hora equus Colmani mortuus est. Cui illico sanctus episcopus equum suum sub curru Colmani dedit. Et cum inde discessisset, alius equus hyacinthinus, a Deo missus, sub curru S. Moedoc statim mitis venit. Cumque Colmanus eadem via reversus esset, equus suus vivus surrexit in occursum ejus; et ipse hoc sanctitati beatissimi antistitis Moedoc deputavit. Morari nos non debet, ut jam pridem animadvertit Lanigan [Ecclesiastical history of Ireland, tom. III, pag. 5.] , quod S. Colmanus hoc loco dicitur filius Fiacrii, licet a præmissis initio martyrologis non filius, sed de stirpe Fiacrii dicatur; et quidem filius fuit Eochadii et Fearamhlæ, et frater SS. Aodhani de Cluain Eochaille (Cloonoghill) et Dichlethii O'Triallaigh [O'Donovan, The genealogies etc. of Hy-Fiachrach, pag. 37.] . Quum autem S. Maidocus anno circiter 632 vita functus sit [Lanigan, tom. III, pag. 339 et 341.] , non licet multum inde amovere S. Colmani obitum.
DE SANCTO TECLA HAIMANOT MONACHO ET CONFESSORE IN ÆTHIOPIA
CIRCA DCCX
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Tekla Haimanot, monachorum pater in Æthiopia (B.)
AUCTORE E. C.
§ I. De Sancti cultu ex scriptis missionariorum.
Nobis ante omnia de sanctitate et cultu Teclæ Haimanot dicendum est, [Ejus cultus legitimus ex scriptis missionariorum catholicorum adstruendus.] ut videat lector, indignum non esse qui in opere nostro locum obtineat. Qua in re sententiam eorum proculdubio sequemur, qui tamquam missionarii catholici per annos multos in Æthiopia versati sunt, et simul ejus priscæ historiæ indagandæ operam dederunt. Inter quos primas obtinent Petrus Pays, sive Paëz, Alphonsus Mendes, patriarcha Æthiopiæ catholicus, et Emmanuel Almeyda, omnes nostræ societatis missionarii et qui de Æthiopiæ rebus diligenter scripserunt. At eorum scripta, quod ampliora viderentur [Tellez, Historia geral, pag. 89.] , edita non sunt, sed Balthasar Tellez, itidem nostræ societatis presbyter, suasu ipsius patriarchæ Mendezii [Idem. loc. cit.] , qui tum exsul in India vivebat, hæc omnia monumenta aliaque non pauca collegit, inter se contulit, et ex iis verissimam Æthiopiæ historiam lusitanice conscripsit. Qua perlecta Hieronymus Lobo, qui et ipse per annos multos in Æthiopia cum viris supra laudatis vixerat, non dubitavit jurare in verbo sacerdotis, ut loquitur, verissimam esse hanc Tellezii historiam et his quæ in commentariis scripserant tres prædicti patres, non secus ac iis quæ viderat ipse et quorum pars magna fuerat, apprime consentaneam. Ita scribit die 16 mensis januarii, anno 1658 [Ap. Tellez, initio voluminis.]
[2] [Ludolfi judicium de historia æthiopica Balthasaris Tellez,] Et siquidem hac sylloge de beato Tecla Haimanot, quæ de Æthiopiæ sanctis in isto volumine collecta sunt concludimus, liceat hic judicium quoque Jobi Ludolfi de iisdem historicis adscribere, viri doctissimi et inter eruditos satis noti ut de eo plura addere opus non sit; qui licet lutheranus fuerit, multo æquius res a catholicis in Æthiopia gestas dijudicavit, quam alii insecuti heterodoxi ejusdem sæculi aut sequentis. Hæc igitur habet, inter alia, in proœmio Commentarii sui, de prædictis scriptoribus: Tandem nostro tempore prodiit B. Balthasaris Tellezii vera historia Æthiopica, stylo florido et jucundo lusitanice conscripta, quam necessariam fuisse censet Thevenotius supra laudatus, eamque in epitomen gallice redegit [Thevenot, Relation des voyages curieux, part. IV. Paris 1672.] . Ipse vero Tellezius in primis secutus est historiam P. Emanuelis Almeydæ, cujus epitomator fuit. Sic enim in libri titulo ait… Quandoquidem ergo ex Actis scriptisque patrum opus suum composuit, qui omnes regni illius regiones quaquaversum peragrarunt, et triginta fere annos in eo floruerunt, utique verissima de regno Habessinorum tradere potuit, et certe, si facta et res gestas spectes, tradidit, ut in proœmio Historiæ nostræ diximus. Eam ob rem nos jure merito illi plurimum fisi sumus, cum ob causas supra dictas, tum quod congruentia retulerat iis, quæ Gregorius Habessinus mihi narravit, cum quo nullum umquam commercium habuit nec conversationem.
[3] [de scriptis Emmanuelis Almeyda, Petri Pays, sive Paëz] Et paulo inferius hæc habet de fontibus e quibus sua omnia hausit Tellezius: Optavissem utique integram P. Emanuelis Almeydæ historiam videre, et ex ea nonnulla plenius orbi literato tradere; nam quantacumque diligentia contraxeris alterius opus, semper erunt qui integrum velint videre. In Æthiopia versatus est Emmanuel Almeyda ab anno 1624 ad 1633. Alii præter istum sunt patres societatis qui res Habessinorum accuratissime persecuti sunt. P. Petrus Pays, cujus in historia nostra crebro mentionem facimus, duo ingentia volumina rerum æthiopicarum congessit [Cfr Sapeto, Viaggio, pag. 95; Tellez, Prologo ao leytor, initio tomi.] , teste P. Athanasio Kirchero, qui ex iis hausit quæ de Nili fontibus, aliisque Habessiniæ admirandis in Œdipo et Musurgia sua retulit. Multa notabilia et singularia continere facile credo, quia anno 1603 in Habassiam ingressus, usque ad finem vitæ, qui anno 1622 contigit, gratia regis floruit; in aula et castris assiduus; adhæc linguæ probe gnarus Habessinorum res plene cognoscere atque describere potuit. Eum passim laudat et sequitur Tellezius, ut libr. II, cap. 7, pag. 116, pag. 209 et seqq. etc. Ejus opus ms. Romæ adservari dicit Tellezius [Loc. cit.; cfr H. Salt, Voyage en Ethiopie, tom. II, pag. 278. Paris 1816.] .
[4] [et patriarchæ Alphonsi Mendes, quæ inedita remansere.] Non minus accuratam crediderim P. Alphonsi Mendesii Historiam æthiopicam, qui a summo Pontifice patriarchæ nomine in Æthiopiam missus septem annos, immo octo, aut novem [Tellez ibid. in Prologo et pag. 532, col. 2; Hier. Lobo ibid. initio libri Tellezii.] , cum summa auctoritate in ea transegit, ita ut illum nihil plane de rebus Habessinorum latere potuerit. Ad hæc erat egregie doctus et insigni judicio præditus, necnon ingenii amœni, ut ex fragmentis, quæ Tellezius historiæ suæ inseruit, colligere est. Verum ista Historia lucem non vidit, passim tamen allegatur a Balth. Tellezio. Mendezii historia latine conscripta erat, et postquam librum suum lusitanice composuerat Tellezius, Romæ servabatur, mox typis danda, ut idem credebat [Tellez in Prologo.] ; sed numquam edita fuit, quidquid crediderit Henricus Salt, qui relationem aliquam breviorem, anno 1633 Insulis vulgatam a longe ampliori historia non discrevit [Salt, loco cit. pag. 280.] . Demum et præ manibus habuit Tellezius, Hieronymi Lobo, sive Lupi commentarium, qui tandem ultimo sæculo gallice versus et in lucem editus est [Jerôme Lobo, Relation historique de l'Ethiopie. Paris 1728; cfr Salt, loc. cit. et tom. I, pag. 260.] . De quibus libris multum conqueritur Ludolfus numquam (excepto jam Lupi commentario) editos eos fuisse; quæ etiam, ad Paysium seu Paëzium quod spectat, Sapeti est querela, atque is simul laudes multas Tellezii historiæ tribuit [Sapeto loc. cit.; cfr Salt, loc. cit. pag. 279.] . Sapetus autem anno 1838 Æthiopiam adiit [Loc. cit. pag. VI.] , librum suum Romæ vulgavit anno 1857 et tum ad idem regnum reversus est, in quo versatur forte etiamnum: cujus libro in his Vitis sanctorum Æthiopiæ non immerito multum usos nos esse hoc ipso satis patet.
[5] [De sanctitate et cultu Teclæ Haimanot ex Tellezii historia;] Quibus omnibus non tantum confirmantur quæ hucusque de Æthiopia scripsimus, sed apprime intelligetur simul, quanti valeant quæ de orthodoxia, sanctitate et cultu Teclæ Haimanot jam Tellezius nos docebit; etenim omnia sua pæne ad verbum ex Paëzii, Almeydæ et Mendezii scriptis ille mutuavit. Omnis Æthiopia, inquit, Teclam Haimanot pro sanctissimo viro habet. In ejus Vita, quæ pluribus libris constat, notabiles ejus pœnitentiæ narrantur, beneficia quæ Dominus noster ei præstitit, apparitiones multæ ac miracula, et quomodo aliquoties Hierosolymam adierit, caput et dux innumerabilium monachorum: quorum si auctor non fuit et fundator, at minimum hanc religionem suam amplificavit et illustravit. Eoque diu et multum in Æthiopia floruit, monachorum numero, virtutibus heroicis, ac literis, quantum scilicet id exspectari poterat a gente quæ magistris caret, a quibus debitas rerum theologicarum notitias acciperent.
[6] [monophysita non fuit,] Si ponamus igitur concedendum esse Teclam Haimanot vere sanctum fuisse, necessario dicendum nobis erit nulla hæresi infectum eum fuisse. Et rationes mihi adsunt sufficientes, (hæc omnia ad literam pæne e lusitanico vertimus) ut mihi persuadeam, primis istis temporibus, usque ad sæculum septimum et octavum, hæresim Æthiopiæ dominatam non esse. Etenim anno 521 vivebat Kaleb, qui rex sanctus fuit, ut diximus, et obediebat patriarchæ catholico, quem imperator Justinus sedi Alexandrinæ præfecerat, et non agnoscebat Timotheum hæreticum. In præcedentibus Metaphrasten et Baronium sequitur Tellezius; de qua re plura alibi scripsimus [Tom. X Octobr. pag. 710, num. 169 ad 172.] . Præterea novimus etiam ex historiis nostris, idque refert similiter cardinalis Baronius [Ad ann. 610.] , in quo jam merito hunc sequitur Tellezius, anno 610 floruisse S. Eulogium, patriarcham Alexandrinum, et post eum S. Joannem Eleemosynarium. Et de Æthiopia quidem similia credi possunt primo aut altero sæculo sequenti, quoniam in hac terra sancta fides radices bonas egerat, nec hæresis Alexandrina, e qua urbe Æthiopiæ episcopos venisse admittimus, tam præsto illic fidem exstinguere poterat.
[7] [quod ex Baronio et Papebrochio confirmatur; miracula ei falso adscripta nihil tollunt de sanctitate.] Sed multo apertius ad hanc rem facit locus quidam Annalium Baronii, quo de schismate scribens abbatis Cassinensis, deque monachi alicujus sanctitate: Non simul, inquit, ac abbas vel episcopus aliquis schismaticus est, necesse est omnes sibi subditos pariter esse schismaticos [Cfr tom. X Octobr. pag. 166, num. 29.] . Papebrochius de Russis scribens sæculo XV antiquioribus, quo tempore eorum episcopi nunc catholici erant, nunc schismatici: Unde intelligimus, ait, quam nihil vulgus sciat de schismate deque articulis in fide controversis, per acceptam a majoribus traditionem domi potius privatim, quam publice in ecclesia discens sola illa, atque utinam integra, fidei capita, quæ sunt ad salutem necessaria [Tomo I Maii, pag. V, num. 18.] . Nec vero etiam sacerdotes (nam sacerdos fuit Tecla Haimanot) quum a puero doctrinam aliquam theologicam hauserunt, eamque grandiores facti pro ingenio suo confirmarunt, eam facile commutabunt; nec deinde, si virtute præstent ac Deo placeant, is a vero eos aberrare, ut docet omnis sanctorum historia, patietur. Nec bonam opinionem, ita Tellezius prosequitur, quam de celebri isto Habessinorum sancto concepi, mihi auferunt res multæ apocryphæ quæ in ejus Vita narrantur, ut quum dicitur Christum Dominum ei aliquando apparentem dixisse, omni illi qui serpentem occidisset feria quinta aut die dominica, condonatum iri peccata annorum quadraginta; aliudve simile. Nam et apud nos res apocryphas scripserunt de S. Georgio et aliis pluribus sanctis, immo et de apostolis, quin propterea eos pro illustribus sanctis habere desinamus; quoniam de illis quæ vera sunt credimus, non vero adjecta apocrypha, etc. [Tellez, Historia geral, pag. 84 et seq.]
[8] [A missionariis catholicis antiquis et hodiernis pro sancto habitus.] Quum vero Tellezius ubique sententiam sequatur missionariorum Petri Paëz, Emmanuelis Almeydae, Alphonsi Mendes et Hieronymi Lobo, qui omnes in Æthiopia dudum versati ejus deinde historiam scripserunt, patet manifeste missionarios illos catholicos Teclam Haimanot ut sanctum habuisse. Similiter Josephus Sapeto, missionarius apostolicus, qui non secus ac præcedentes dudum in Æthiopia habitavit et illic versatur forte adhuc, in suo Itinere quod anno 1857 in lucem dedit, scribit in civitate Gondar, Habessiniæ regia, repertum esse Senkessar catholicum, in quo agnoscitur Tecla Haimanot ut sanctus, sed dicere non possum, inquit, cujus sæculi sit iste codex quem ego non vidi [Sapeto, Viaggio etc. pag. 75.] . Attamen hoc loco Sapetus Teclam Haimanot sæculi septimi monachum, non discernit a monacho cognomine sæculi decimi tertii, qui sceptrum a gente Zaghe arreptum, 354 ante annis, veteri dynastiæ restituit et sanctis adscribendus minime est; de quo mox dicetur. Sed ex his manifeste apparet non immerito priori Teclæ Haimanot locum datum esse in opere nostro, eo magis quod omnibus qui in Menæis græcis obvii sunt, quamdiu non constaret eos hæreticos aut schismaticos fuisse, majores nostri (ut jam supra in hoc tomo declaravimus) locum concedere solerent.
§ II. Sanctus discernendus a monacho cognomine sæculi XIII: septimo sæculo vixit.
[Discernendus omnino S. Tecla Haimanot a monacho cognomine sæculi XIV, qui veterem dynastiam restituit;] Mirum est Sapetum, alioqui eruditum virum, et a quo Æthiopiæ res ecclesiasticæ penitius inspici debuere, inter Teclam Haimanot antiquiorem, quem inter sanctos adscribere veteres missionarii non abnuerunt, et recentem illum, itidem monachum, sed politicum virum simul, et forte exercituum ducem, non distinxisse. Verum quidem est hujusmodi res civiles monachis hodiernis Æthiopibus licere, eorumque instituta, ut Ludolfum hic loquentem adducam, a Latinis et Græcis longe esse diversissima [Ludolf. Hist. æthiop. lib. III, cap. 3, num. 33.] . Verisimile quoque Habessinos hodiernos in eamdem confusionem incidere, ut ex synaxario infra recitando apparebit. Sed in vetustioribus libris ecclesiasticis, Teclam Haimanot sæculi decimi tertii ne memorant quidem. Præterea si tam recens fuisset ille de quo solo scribunt veteres missionarii, Tellezius et post eos Ludolfus, quo pacto eum ab hæresi et schismate immunem credidissent, quum eo vivente jam a sæculis pæne sex Æthiopia hæresi monophysitica infecta fuerit. Hic igitur derelinquendus Sapetus et alii qui in eumdem errorem lapsi sunt. Nam, si bene memini, idem vidi loco aliquo voluminum Jacobi Bruce, eamque sententiam habet etiam Cl. Aug. Dillmannus, de quo jam dicendum.
[10] [idem ostenditur ex loco insigni] In Catalogo scilicet codicum mss. orientalium qui in Museo Britannico asservantur parte tertia, quæ codices æthiopicos amplectitur, titulum codicis 45 hoc modo recitat [Pag. 49.] : Vitæ SS. Tecla-Haimanot et Tecla-Zion (de quo posteriori stulta admodum, immo horrenda narrat codex ap. Dillm. pag. 50). Pars prior. Certamen asceticum sancti, beati patris nostri Tecla (seu plantæ, nam id vox æthiopica sonat) Patris, Tecla Filii, Tecla Spiritus Sancti, id est, abbatis Tecla-Haimanot, qui Trinitatis nomen gerit, 24 Nahasse mensis die legendum. Scriptor codicis qui monachus Habessinus fuit sæculi undecimi, hæc notavit ad calcem prioris partis: Jubente abba Petro, qui in sede patris nostri Tecla-Haimanot collocatus, purpura justitiæ ejus amictus, sagitta amoris ejus ictus est, misimus hunc librum, ut in perpetuum maneret. Anno judicii 6542 (cum æra mundi congruit hic numerus. Æra judicii nominatur fortasse ob condemnationem Angelorum lapsorum), a nativitate filii fabri (Christi) 1042, a conversione Æthiopiæ 697, anno martyrum Antiochiæ 754, fidei Nicænæ 714, cum epacte solis 3, lunæ 27, dies Joannis 6 erat, evangelistæ Matthæi anno, tempore functionis patris nostri Petri, decimo officii ejus anno, scriptio hujus libri finita est, etc. Ad quæ hæc notat Dillmannus [Catalog. cit. pag. 49, not. d.] : Hanc subscriptionem ab auctore primario derivandam esse, probabile est. Definitiones temporis, in illa allatæ, in annum Christi 1042 plurimæ coincidunt.
[11] [codicis æthiopici Londinensis 45.] Obiter tamen adverto, siquidem computus ecclesiasticus Alexandrinorum incipit cum mense Pharmuthi, Æthiopum Miazya, seu cum die 27 martii, annum quidem Matthæi convenire in annum Christi 1042, seu in annum Alexandrinum civilem 1041 – 42, qui cœpit cum die 29 augusti, uti convenit in omnem annum tertium a bissextili, seu intercalatione Alexandrina, sed epacta solis 3 et lunæ 27 in dictum annum 1042 minime conveniunt; cujus epacta Alexandrina solis 6, lunæ 25 fuit. Verum hæc tria, annus Matthæi, epacta solis 3, lunæ 27, undequaque conveniunt in annum Christi 1034, quo hæc scripta fuisse ex chronologicis rationibus manifestum est. Hanc nactus opportunitatem adverto Ludolfum recte quidem rationem inveniendæ epactæ ex æthiopica lingua latine convertere, sed perperam omnino in adjecta parenthesi eam explicare [Ludolf. Commentar. pag. 386.] . Denique scriptor hujus codicis, dum annum adscribit 6542, την ὁμαδα Constantinopolitanam secutus est, in qua anni ante Christum natum putantur 5508, et ideo forte æram illam annum judicii vocavit, sed deinceps rei immemor aut ignarus, ut annum æræ Christi reperiret, non subduxit more Cpolitano annos 5508, sed æthiopico more 5500, ita ut numerus 1042 annis octo excedat. Istud scilicet est Æthiopum recentiorum vitium, ut tres Græcorum ὁμαδας, 5492, 5500 et 5508 inter sese misceant, maxime priores duas, iisque indiscriminatim utantur, aliis intermixtis erroribus, ita ut nonnumquam inextricabiles eorum calculi videantur [Cfr ibid. pag. 385.] . Sic in supradicto codice Londinensi 45 adjecti numeri 697, 754 et 714 singuli annis quatuor aut quinque iterum excedunt. Sed de his hucusque. Dillmannus igitur, videns codicis scriptorem certissime significare sæculum undecimum, et de unico Tecla Haimanot cogitans, hunc in modum scribit: Sed cum chronica æthiopica ubique Icun-Amlak regem per Tecla-Haimanotum in thronum evectum esse tradant, quod circa annum Christi 1268 factum est, sequitur auctorem Vitæ veram Tecla-Haimanoti ætatem aut ignoravisse aut dissimulavisse. Difficultas nullo negotio solvitur, si Teclam Haimanot antiquiorem a multo recentiori probe distinxeris. Quorum tamen res gestas ab ipsis Æthiopibus implicatas fuisse vehementer suspicor.
[12] [De monachis et monasteriis Æthiopiæ ex historia Mendezii inedita.] Ætas autem Teclæ Haimanot antiquioris facile ex ipsa ejus Vita deprehenditur, quæ etiam Dillmanno præ manibus fuit; ex qua eam luculenter Mendezius demonstravit. Et Tellezius quidem, cui Petri Paëz, Immanuelis Almeyda et Alphonsi Mendes libri manuscripti ad manum fuere, ea de re ne levissimum quidem dubium movet; uti nec Ludolfus, ubi sive in Historia, sive in Commentario de eodem S. Tecla Haimanot sermonem inducit. Tellezius autem, in historiæ suæ decursu, demonstrationem Mendezii patriarchæ inseruit, quam commodissime, siquidem longa non est, huc transferemus, iis denuo quæ Tellezius e latino lusitanice reddidit, in linguam latinam conversis. Licet monachi illi, ait patriarcha Mendezius, qui in Æthiopiam venerunt circa annum 470, vel 479 aut 480, ut nostra fert sententia [V. supra in Commentario de S. Elesbaa, pag. 312.] , regnante rege Alameda, multum rem monasticam auxerint, non tamen extra regnum, seu provinciam Tigræ se extendit; in qua singuli non fundarunt plus quam unum monasterium, eaque et hodiedum eorum nominibus insigniuntur. Sed abba Eustatheos, de quo pauca inferius adjiciemus, et abba Tecla Haimanot qui ex iis prodierant, duces fuerunt uterque ingentis sodalitatis monachorum, et multa monasteria constituerunt in omnibus provinciis. Quorum alter, abba Tecla Haimanot, cujus nomen plantam fidei significat, familiam numerosiorem et illustriorem habet. Sodalitatis caput antiquitus erat Debra Libanos, id est, mons Libanus, sive monasterium Libanus, nam omne monasterium Debra dicitur, in provincia Sjawa, ubi suam sedem habebat, vel præpositum sodalitatis, quem Itjeghe appellant; sed hic postea sedem suam transtulit ad regnum, seu provinciam Begameder, siquidem barbara quædam gens, dicta Gallas, omnes illas terras occupavit. De his monachis et monasteriis multo plura dabit Tellezii historia capite 34 et 35 ejusdem Libri I. Posthæc ita Mendezius prosequitur.
[13] [Sancti ætas ostenditur ex stemmate monachorum Æthiopiæ,] Difficile non est tempus reperire quo floruerit Tecla Haimanot, tum ex iis quæ diximus, tum ex iis quæ in ejus Vita narrantur, quam habemus penes nos, fideliter ex lingua Amharica in lusitanicam translatam. Pertinet enim ad scholam abbatis Aragawi, qui inter novem sanctos caput fuit, de quo nos diximus ad ejus synaxarium post Commentarium de S. Elesbaa, et sodalis S. Pantaleonis. Hæc enim leguntur in Vita Teclæ Haimanot: Arbor et progenies patrum nostrorum est ista. Angelus sanctus Michaël vestem monasticam dedit S. Antonio, sanctus Antonius sancto Macario, hic sancto Pachomio, hic abbati (sive τῳ abba) Aragawi, qui fuit ex novem qui venerunt in Æthiopiam; hic habitum dedit abbati Christos-Bezana, hic abbati Masqual-Moa, hic abbati Joanni, hic abbati Jesus, hic abbati Teclæ Haimanot; et deinde abba Tecla Haimanot cucullum, sive Askema dedit abbati Jesus, ut jam diximus, etc. Hucusque Vita Teclæ Haimanot. Askema scapulari simile est, videnturque primi monachi, Græci quum essent, Askema hunc habitum vocasse, quia erat tamquam σχημα monachismi et insigne monachorum. In Æthiopia enim monachi pæne omnes sese vestiunt ut possunt et ut sibi placet, sed induto scapulari isto, quod ex corio molli et bene macerato confectum est, jam pro Macariis et Pachomiis habentur. In supra scripto stemmate facile cernitur, inter abbatem Aragawi, qui advenit cum abbate Pantaleone, et abbatem Teclam Haimanot, non intercedere nisi tres hominum ætates, abbatum scilicet Christos-Bezana, Masqal-Moa et Yohanni. Nam licet etiam de abba Iyasu sive Iesu ibi sermo sit, Tecla Haimanot tamen cucullum et Askema accepit e manu abbatis Yohanni. Quum vero intraverit in Æthiopiam abba Aragawi jam ætate provectus (quod nos alibi merito in dubium vocavimus, diximusque Aragawi, sive senem esse dictum, quod ad tantam ætatem pervenerit, et vitam usque ad regnum Gabra-Masqal produxerit; sed inde hæc argumentatio patriarchæ Mendezii nullum patitur damnum), circa annum 470 rectius circa ann. 480, demus vixisse eum usque ad annum circiter 500 (sed vixit usque ad annum minimum 542, annos scilicet natus ultra octoginta et forte ultra nonaginta) et annos centum viginti reliquis tribus simul concedamus, quod certo nimium est, sed eo compensatur quod anno emortuali abbatis Aragawi detractum est. Unde sequetur Teclam Haimanot natum esse circa 615, vel 620, plus minusve.
[14] [et ex annis quibus floruit Benjaminus patriarcha Alexandriæmonophysita.] Idque etiam argumento irrefutabili ostenditur, quod ex ejusdem Vita eruimus; in qua legitur, quum ætatis esset annorum quindecim, portatum esse a parentibus ad Abuna, sive episcopum, Kirilos, qui erat patriarcha in Æthiopia, quando abba Benjamin patriarcha erat Alexandriæ. Benjamin iste hæreticus fuit Eutychianus, seu monophysita, et simul monothelita, ut manifestum est ex ejus epistola, quæ legitur in libro æthiopico Haimanot Abbau, seu Fide patrum. In qua epistola fidem in duas naturas Christi Domini nostri impugnat et simul synodum Chalcedonensem. Vixit vero circa annum 630, quo etiam vivebat sanctus Sophronius patriarcha Hierosolymitanus, ut docet cardinalis Baronius octavo tomo [Ad an. 634.] , et Bellarminus in libro de scriptoribus ecclesiasticis, ubi mortuum eum scribit anno 634 [Bellarmin. De scriptor. eccles. ad an. 630.] . At verius nunc docent obiisse anno 636, die 11 martii. Sanctus enim Sophronius in admirabili epistola, quam scripsit ad Sergium episcopum Constantinopolitanum et tota recitatur in concilio œcumenico sexto, actione undecima [Ap. Migne, Patrolog. græc. tom. LXXXVII, col. 3117 et seqq.] , postquam nominavit et excommunicavit omnes hæreticos antiquos, addit in fine: Induantur autem cum eis et amiciantur anathemate et catathemate Benjamin Alexandrinus, et Joannes, et Sergius, Thomasque et Severus Syri, qui adhuc vivunt vitam exsecrabilem, et crudeliter pietatem expugnant [Ibid. col. 3194.] . Quod si vivebat Benjamin ætate S. Sophronii, et hic scripsit circa annum 620 vel 630, patet Teclam Haimanot adolescentem tum fuisse. Hucusque Mendezius patriarcha apud Tellezium [Tellez, pag. 83 et 84.] .
§ III. De Eustathio monacho et Yaredo musico; sancti Vita aliique Æthiopum libri in ejus laudem conscripti; annus obitus.
[De Eustathio monachorum in Æthiopia parente.] De Eustathio, cujus mentionem supra habebat Mendezius, nihil scitur, præterquam ex Ægypto oriundum esse, alterum fuisse in Æthiopia, præter Teclam Haimanot, monachorum auctorem, sed post modum in Armeniam abiisse ibique vita defunctum esse. Nequidem scitur qua ætate vixerit, et si qua ejus Vita inter Æthiopes reperiatur [Cfr d'Abbadie, Catalogue raisonné de manuscrits éthiopiens, pag. 52.] , ea nihil præter miracula æthiopica, ut sic dicam, continere potest, quæ quum nullo æquo testimonio fulciantur et sæpe perridicula sint, sperni merentur. Neglectus est Eustathius in summariis Vitarum quæ Sapetus e Senkessar æthiopico deprompsit et Itineri suo adjecit; Ludolfus pro more ejus laudes et miracula, e menologio suo metrico excepta, in Historia et Commentario typis mandavit.
[16] [deque Yaredo, qui Musicus est dictus.] Alius denique ab Æthiopibus sanctus cebratur, qui ad idem sæculum septimum referendus forte est, Yared nimirum, dictus Musicus, sed qui tam a Ludolfo quam a Sapeto omittitur, licet ejus nomen in Ludolfi calendario obvium sit [Commentar. pag. 415; cfr Sapeto, Viaggio, pag. 81.] . Musicus quum fuerit, nonnulla de eo inquisiverunt recentiores, ut me docet doctissimus A. Dillmann, cujus ideo verba aliqua lubens adscribo: De Yaredo, inquit, cognomento Musici, conferre licet Villoteau [Description de l'Egypte, tom. XIV, pag. 272 et seq. Paris 1826.] , Isembergii Lexicon amharicum [Ibid., pag. 209.] etc. Oriundus fuit Yared e familia sacerdotis cujusdam Axumitæ, nomine Gideon… Musicam in ecclesia Axumitica instaurat, et cantus in omnia anni festa et sabbatha componit. Sub finem vitæ a ministerio ecclesiæ recessit et in Semen terra anachoretam egit. Vixisse dicitur sub Caleb rege (rectius alibi idem Dillmannus: ætate regni Gabra-Masqal, filii Caleb) [A. Dillmann, Codices æthiopici musei Britannici, pag. 50. Londini 1847.] , septimo post Christum sæculo; alia opinatur Isembergius nescio qua auctoritate nixus [Ibidem, pag. 32.] . Hucusque Dillmannus, qui optime novit tum sanctum regem Caleb sive Elesbaan de quo late egimus hoc tomo, tum ejus filium Gabra-Masqal sexto sæculo vixisse, non vero septimo; ita ut notæ temporum, in Yaredi Vita obviæ, pugnent inter sese. Sexto sæculo floruisse minime dicendus est, sed septimo forte aut octavo. Nomen etiam mere judaicum est, quum nulla virtutis laude patriarcha Iared in bibliis ornetur, ob quam id nomen a christianis assumptum fuerit. Quo circa vixisse Yaredum dixerim, quum ecclesia æthiopica jam apertius judaizare occepit. Ejus circumfertur Vita aliqua inter Æthiopes, sed nihil ea relatu dignum continet [A. d'Abbadie, loc. cit. pag. 220.] .
[17] [Ubi servetur amplior et antiquior sancti Vita, et] Ut jam ad Teclam Haimanot denuo vertatur oratio, ejus Vitam quam præ manibus habuit Mendezius, et quæ æthiopice adservatur in museo Britannico Londinensi, uti et in bibliotheca Cl. Antonii d'Abbadie, plurimum laudat Dillmannus his verbis: Quæ hic exstat Tecla-Haimanoti historia, nequaquam ita fabulosa est ut alia hujus generis opera esse solent; multas relationes veras continere videtur [A. Dillmann, loc. cit. pag. 49.] . Similia fere habet Antonius d'Abbadie [Loc. cit. pag. 48.] (quo tamen loco non recte scribit Teclam Haimanot solum sanctum Æthiopem esse qui ab Ecclesia Romana agnitus sit, quum e contrario soli SS. Frumentius et Elesbaan Martyrologio Romano fuerint inscripti), sed haud credo librum multa historica continere, siquidem paucissima ex eo exceperunt Mendezius ejusque socii quide historia æthiopica scripserunt [Cfr Tellez, pag. 79 et 83.] , tum etiam Dillmannus in summario Vitæ concinnando [Codices æthiopici musei Brit. loc. cit.] , et quidem quo loco catalogos regum Æthiopiæ vulgavit, eos aliquoties ex Vita abbatis Aragawi aliisque monumentis illustravit, sed nusquam ex Vita Teclæ Haimanot [Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellschaft, tom. VII, pag. 345, 348 etc.] . Eadem hæc Vita Parisiis arabice servatur et quidem in catalogo codicum arabicorum bibliothecæ Parisinæ legere me memini, exemplar quod asservant a rege Æthiopiæ Claudio ad sultanum Ægypti missum fuisse. Exstat etiam inter codices arabicos bibliothecæ Bodleianæ Oxoniensis [Catalog. Cod. oriental. biblioth. Bodleianæ, edit. Uri, pag. 46.] et similiter Romæ.
[18] [quantum valeat ista ad Æthiopiæ historiam illustrandam.] Nos aliquando curandum esse ut describeretur cogitavimus, sed quum longissima sit et Dillmannus in codice Londinensi folia omnino 118 continere significet [Codices æth. mus. Brit. pag. 49.] , et historica paucissima complectatur, satis esse ut hic summarium Vitæ daretur, e Senkessar æthiopico mutuatum, censuimus. Dillmannus enim qui Vitam longiorem perlegit, quum nihil in ea tradiscribat de expulsione Zaghæorum sæculo decimo tertio, ejus quoque summarium confecit [Ibidem.] ; at istud nihil continet præter ea quæ ex Senkessar æthiopico mox subjiciemus. Id solum nos scire cupiebamus, num aliquid de conditione judæorum in Æthiopia sæculo septimo in Vita majori traderetur. Gravissima enim est quæstio adventus judæorum in hoc regnum, non tantum forte ad historiam dilucidandam, quantum ad veteres errores confutandos. De qua nos in Commentario de S. Elesbaa autumavimus, ab antiquo ævo judæos aliquot ex Arabia simul cum Homeritis advenisse, sed maxime id factum esse, quando Homeritarum rex Abrahamus, sæculo sexto, et Mahumetani septimo sæculo et sequentibus eos persequi cœperunt. At vero, si judæi multi septimo sæculo in Æthiopia fuerunt, aut si jam tum eorum ecclesia judaizabat, vix possibile est quin in antiquissima et longissima Vita Teclæ Haimanot nulla earum rerum mentio occurrat.
[19] [Obiit sanctus circa an. 710; quibus diebus colatur.] In hac Vita, ut Dillmannus nos docet, S. Teclam Haimanot vixisse dicitur annos 99, menses decem et dies decem; quod similiter fert summarium Vitæ mox edendum. Et siquidem anno circiter 620, aut 630, annorum quindecim erat idem sanctus, inter annos circiter 705 et 715 mortem obiisse dicendus est. A menologo metrico Ludolfi celebratur ad diem 24 mensis Tachsas (20 decembris), 24 similiter mensis Nahasse (ad eosdem enim dies mensium, pluries in anno sanctos suos celebrare amant Æthiopes; coincidit posterior dies cum 17 augusti juliani), et tandem ad diem 12 mensis Ghinbot (7 maji) translatio ejus ossium annunciatur.
[20] [De ejus translatione, deque libris quos in ejus laudem Æthiopes concinnarunt.] De qua translatione, uti de libris plerisque quos ad celebrandum S. Teclam Haimanot Æthiopes conscripserunt, plura docebunt quæ de laudato codice æthiopico 45 musei Britannici Dillmannus adjicit [Catalogus etc. pag. 50.] . In eodem codice 45 præter ejus Vitam, continentur, inquit, 2° genealogia Teclæ Haimanot folio 118 et 119; 3° tractatus de translatione corporis ejusdem fol. 119 ad 127. Titulus est iste: Liber historiæ gloriosi, sancti, beati, dilecti Deo (Teclæ Haimanot) legendus in festo translationis corporis ejus, Ghenbot mensis die duodecimo (ut supra); id cum festo resurrectionis Domini nostri Jesu Christi, et cum festo Michaëlis archangeli dilecti patri nostro Teclæ Haimanot coincidit. (Quod verum est de festo S. Michaëlis, ut patet ex calendario Ludolfi, sed nullatenus pascha incidere umquam potuit in diem 12 mensis Ghenbot, seu 7 maji juliani). 4° De miraculis Teclæ Haimanot tractatus varii, fol. 127 ad 164. 5° Denique,de translatione corporis Teclæ Haimanot ejusque miraculis tractatus alius, fol. 164 ad 183. Quam translationem sub Naod rege (extremo sæculo decimo quinto, aut initio sequentis) et Abbate (sive Abuna) Marco, metropolita, factam esse Dillmannus adnotavit. Jam sequitur summarium Vitæ S. Teclæ Haimanot, ex Senkessar æthiopico mutuatum, quod sublestæ fidei esse maxime in miraculis et prodigiis enarrandis docebunt tum Annotata quæ sequuntur, tum ea quæ post Commentarium de S. Elesbaa scripsimus in adjectis notationibus ad alia hujusmodi summaria.
SUMMARIUM VITÆ S. TECLÆ HAIMANOT,
at sublestæ fidei, ex Senkessar æthiopico.
Tekla Haimanot, monachorum pater in Æthiopia (B.)
[Sancti parentes; ejus mater ducta ad tyran nus Motalame, miraculo eripitur.] Die 24 mensis Nahasse (17 augusti juliani) a. Hac die obiit doctor mundi Abuna b Tecla Haimanot. Nomen patris hujus sancti Tzagga-Za-Ab, et matris Egzie-Haraya c. Tzagga-Za-Ab erat ex progenie sacerdotum illorum, qui Æthiopiam fide sua illuminarunt d. Egzie-Haraya quum esset sterilis, tristes erant, et Deum rogabant ut sibi filium concederet. Tunc temporis suscitavit satanas Motalame e præfectum provinciæ Damot, qui omnes fines regionis Sjawa f usque ad regionem Djama occupavit; et omnes præfecti horum tractuum vicissim ad eum veniebant, offerentes uxores suas et servas, ut sibi concubinas deligeret. Tempore illo venit ad provinciam Tzellesj et omnes illius christianos occidit; at Tzagga-Za-Ab, timens ne occideretur, in fugam se dedit; uxor vero ejus Egzie-Haraya capta est et ad Motalamem adducta. Qui eam pulcherrimam esse videns gavisus est multum; ornatum multum ei dedit, et convivium paravit, omnibus rectoribus et gubernatoribus mandans, ut convenirent ad nuptias. At Egzie-Haraya, quum hæc audisset, Deum oravit ut se a connubio cum pagano liberaret. Subito advenit Michaël archangelus, eamque, in lucidis alis suis positam g, hora diei tertia, transtulit a provincia Damot usque ad provinciam Zarare, hora nona, eamdemque in ecclesia deposuit. Exiens igitur ejus maritus Tzagga-Za-Ab e sanctuario cum thuribulo, eam vidit stantem ibi et ornatissimam, ac stupuit, dixitque: Quæ est mulier ista et quis eam huc adduxit? Quum vero orationem suam absolvisset, eam diligentius adspiciens, novit suam esse uxorem: quæ ei narravit quæcumque sibi Deus fecerat a principio ad finem.
[2] [Sancti natales, baptismus, miracula a pueritia; diaconatum a Cyrillo metropolita suscipit.] Nocte quadam eis apparuit angelus Dei, nunciavitque eos filium habituros, cujus sancta fama per totum mundum dispergeretur. Non multo post hunc sanctum concepit (Egzie-Haraya), qui natus est die 21 mensis Tachsas h, et gaudium magnum factum est in domo patris ac matris suæ et inter omnes eorum consanguineos. In baptismo appellatus est Fesha-Tzion et crevit in Spiritu sancto et fortitudine sapientiæ, miracula et prodigia operans innumerabilia, ita ut omnes qui eum videbant, vel de eo audiebant, mirarentur. Deinde eum duxerunt ad episcopum Abba Ghirellos i, ut eum diaconum sacraret, eratque tum temporis patriarcha Alexandriæ Benyami k et regnum fide Zaghæum l erat. Dum autem coram episcopo adstabant, de eo prophetavit ille, dicens: Adolescentulus iste bonum quoddam electum erit; et suscepto diaconatu, ad suos rediit. Factus juvenis desertum adiit, ut feras venaretur, et die quodam, circa meridiem, apparuit ei Dominus noster sedens in alis Michaëlis et aspectu venusti juvenis, dixitque: Ne timeas, dilecte mi, hinc jam non feras venaberis, sed retibus capies multas animas peccatrices, et vocaberis Tecla Haimanot (Planta fidei), quia te elegi a ventre matris et sanctificavi te ut Jeremiam prophetam et Joannem Baptistam m. Ecce tibi dedi potestatem sanandi infirmos et expellendi spiritus immundos ex omni loco. Et his dictis evanuit.
[3] [Factus sacerdos homines innumeros convertit ad fidem et baptizat;] Posthæc domum rediit, pauperibus ac indigentibus omnem substantiam suam distribuit, et accepto baculo nocte abiit, domum relinquens apertam, dixitque: Quid prodest homini si mundum universum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur? Deinde factus est sacerdos et fidem ac evangelium prædicare cœpit in omni Sjawa. Baptizavit uno die usque 10,000 homines, omnia templa idolorum destruxit, eorum arbores n succidit, dæmonesque qui in iis habitabant fugati sunt. Deinde in provincia Damot crediderunt multi præstigiatores et magi. Disputavit etiam diebus multis cum incredulo Motalame de fide recta, donec ei persuasit simulque aliis multis, qui secum erant, ut in Christum crederent.
[4] [vestem monasticam induit; ejus discipuli; annis sex in septo arctissimo vixit.] Deinceps abdidit sese, vestem monasticam induit in Sjawa, jejuniis et orationi se dedens sine mensura, et in tantum quidem ut æmulationem in aliis monachis excitaverit. Post quæ abiit ad provinciam Amhara, curru Eliæ vectus, et venit ad Abba Ba-Tzalota-Michaël o, monachum pœnitentem, quocum tempus multum transegit, ei serviens ut famulus et jejunio ac orationi deditus. Deinde rediit ad regionem Sjawa, et obvium habens Marcum, filium fratris patris sui, simul habitarunt in monasterio Wagda, ibique sancto se adjecerunt discipuli sex, quibus vestem monasticam induit. Inde abiit ad regionem Gherarya et speluncam fecit mediis in locis præruptis, quin vel nocte vel die ea exiret, nihil sumens in cibum præter folia et aquam in potum. Quum venissent ad eum viri multi et feminæ, monachi et viduæ, eamdem domum incoluerunt, quin se noscerent. Orationis et sacrificii tempore omnes simul erant, quia satanas ævo isto Teclæ Haimanot ligatus fuerat p. Deinde in loco suo septum aliquod sibi confecit, in quo clavos fixit acutos retro, ad dextram et ad sinistram, ita ut inniti nusquam posset, et in medio stetit annis sex, donec tibiæ rumperentur q, et annis quatuor nihil degustavit nec aquam bibit.
[5] [Ei mors prænuntiatur et traditur Kidan, moritur.] Demum ad eum venerunt D. N. Jesus Christus benedictus, cum Domina nostra Maria, duodecim apostolis, et martyribus et sanctis Michaële et Gabriele, dicens ei: Dilecte mi, tu mihi similis factus es in doloribus, et ego te similem (mihi) faciam in regno meo. Ecce omnis dolor tuus in hoc mundo completus est, et acceptus fuit in conspectu meo; nunc ergo veni ad vitam æternam. Deinde dedit ei Kidan r in gratiam eorum qui eum invocassent ejusque memoriam egissent. Et levi aliqua febri ægrotans, quievit persenex annos natus 99, menses 10 et dies 10 s. Vestitusque tum est cum splendore et magnificentia et in tugurio suo sepultus.
ANNOTATA.
a Summarium istud excerptum est ex Senkessar sive synaxario magno Æthiopum, ex quo multo editu digniora dedimus in Actis S. Arethæ [Tom. X Octobris, pag. 717, num. 191 et seqq.] , tum et Vitas breves novem sanctorum in Commentario de S. Elesbaa. Hæcsummaria ex libro Josephi Sapeti deprompsimus, qui ea æthiopice vulgavit cum versione italica [Sapeto, Viaggio etc. pag. 395 et seqq. Romæ 1857.] .
b Abuna i. e. pater noster, quo nomine Æthiopiæ episcopus, seu metropolita, plerumque appellatur.
c Haraya. Apud Dillmannum [Codd. æthiop. musei Brit. pag. 49.] nomen scribitur Charaya; litera initialis apud Sapetum est haut, quam idem Dillmannus in Grammatica aliquando ut hha arabicum pronunciatam fuisse tradit, serius ut ha. Ceterum has literas facile permutant Æthiopes, ut sæpe monet Ludolfus.
d Sed illi qui Æthiopiam fide illuminarunt, præter S. Frumentium, qui proculdubio cælebs fuit, monachi fuerunt et cælibes, nimirum novem sancti. De sacerdotum cælibatu in oriente vide tom. X Octobr. pag. 701, num. 135.
e Motalame iste initio sæculi septimi mahumetanus, seu moslemus esse non potuit, quamquam nomen id indicare videretur. De eoaltum silet Makrizius, qui ceteroqui a multo recentiori ævo Historiam suam regum islamiticorum in Habessinia (meridionali) inchoavit [Lugduni Batav. 1790, edit. Rinck.] .
f Regio Sjawa est hodiernum regnum Sjowa, de quo multi scripserunt.
g Hujusmodi rebus mirabilibus plenæ sunt Vitæ sanctorum Æthiopum, ut frequenter monuimus; in quibus nihil illi patiuntur quod commune videri posset.
h Id est, die 17 decembris juliani.
i Ghirellos, vide Commentarium prævium num. 14.
k Vide ibid et num. seq.
l Zaghæa dicitur dynastia regum quæ sæculo decimo ab impia femina Guedith condita est, de qua vide Dillmannum in annotatis ad Catalogos regum [Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellschaft, tom. VII, pag. 350 et seq.] . Ex quo apparet hæc serius addi debuisse. Vita enim S. Teclæ Haimanot longe illo ævo antiquior est, et ut testatur vir harum rerum scientissimus, purissima lingua Gheez conscripta [A. d'Abbadie, Catalogue raisonne, pag. 48.] . Ex quibus patet ipsos Æthiopes jam inter Teclam Haimanot sæculi septimi monachum, et alterumsæculis posteriorem omnino sex, jam non discernere. Unde mirum non videbitur Europæos non paucos in eumdem errorem hic incidisse. Non invenio, ait Sapetus, in Catalogo patriarcharum Alexandrinorum Benjaminum ullum qui circa initium sæculi decimi tertii vixerit. At sæculo septimo hic Benjaminus quærendus erat; vide supra commentarii num. 9. De Tecla Haimanot juniore,qui circa annum 1268 regnum a gente Zaghæa abstulit, ac illud viro e veteribus dynastis genito, Icun-Amlak, restituit, hæc leguntur in chronicis regum: Prædicto viro Abuna Tecla Haimanot regnum a Zaghæis ablatum reddidit. Quum Abuna Tecla Haimanot annos natus erat 57, Icun-Amlak cum eofœdus pepigit eique tertiam dedit regni partem; unde illud tempus dictum est tempus fœderis [Zeitschrift d. d. m. G. loco cit. pag. 351.] . Nihil simile in Vita Teclæ Haimanot senioris obvium est.
m Vide annot. g.
n De cultu arborum inter gentiles scripsit Wilhelmus Ouseley in libris itinerum [W. Ouseley, Travels in various countries of the East, tom. I, pag. 369.] , ex quo nos aliqua mutuavimus de cultu illo inter Homeritas tomo X octobris [Pag. 691, num. 100.] . Feruntur etiamnum arbores coli inter gentem Galla ad meridiem Habessiniæ.
o Ba-Tzalota-Michaël, inscriptus hic est calendario Ludolfi, sed aliunde mihi ignotus. Nomen, ut pleraque Habessinorum nomina et plura ex iis quæ in hoc summario obvia fuerunt, significativum est, et oratione Michaëlis obtentum fuisse denotat [Ludolf. Hist. æthiop. lib. IV, cap. 3; Sapeto, pag. 468.] .
p Vide annot. g et mirare scriptoris simplicitatem, ne dicam stultitiam potius.
q Vide annot g.
r Kidan est pactum Dei cum sanctis concedendi ista et ista quæ eos Æthiopes rogant; de quo jam supra diximus. Vide Comment., pag. 330, annot. e
s Vide Comment. supra num. 19.
DE BB. HEMELINA CONVERSA ET GOSSUINO MONACHO CISTERCIENSIBUS BULLENCURIÆ IN GALLIA
ANNO MCLXXVIII
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Hemelina conversa, Cisterciensis (B.)
Goswinus monachus, Cisterciensis (B.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Monasterium Bullencurtianum. In ejus grangia Parta-Sicca B. Hemelina fuit conversa Cisterciensis. Eversio monasterii et grangiæ.
Boulancourt, olim abbatia, nunc ager parochiæ Valentigny, [Bulencurtiana abbatia in diœcesi Trecensi] in minori pago Brenensi *, Trecis circiter quadraginta quinque chiliometris seu decem leucis distat [Dictionnaire universel de la France, tom. I, pag. 408, Paris, 1804.] . Nomen, diu obscurum, sæculo XII et sequentibus celebre factum est, sed diversimode expressum. In literis quidem, quas tum Constantinus, abbas monasterii S. Petri in Monte, tum canonici ibi degentes dederunt, appellatur Berlancort [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 262.] ; in epistola vero, anno 1152 ab Henrico episcopo Trecensi ad S. Bernardum missa, dicitur Bullencuria [Ibid. col. 268.] : quæ forma quoque occurrit in Chronico Alberici, Trium-fontium monachi sæculo XIII adolescente [Ap. Leibnitz, Accessonium historicarum tom. II, ad annum 1195, pag. 406.] . Contra in Chronico Clarævallensi, quod exeunte sæculo XII fuit exaratum, dicitur modo Burlancuria, modo Berlencuria [Chronicon Clarævallense, Appendix ad S. Bernardi opera, tom. IV, col. 1249 et seq. edit. Migne.] : a qua scribendi ratione parum recedens Herbertus, qui circa annum 1178 floruit, scripsit tum Berlancurtis, tum Berlencurtis [Herbertus, de Miraculis, lib. II, cap. 31, col. 1342; lib. III, cap. 33, col. 1378, Appendix ad S. Bern. opera.] . Ast B. Gossuinus, qui anno circiter 1203 obiit, eumdem locum in Vita B. Hemelinæ Vurlencuriam vocat, uti coævus Joannes Sarisbergensis in epistola ad abbatem Cellensem, a quo, ut vice sua de beneficio accepto gratias agat abbati Valencurtensi, ardenter petit [Epistola 115, Bibliotheca Patrum Lugdunensis, tom. XXIII, pag. 447.] . Hodie vero rerum Trecensium scriptores, vestigiis Nicolai Des Guerrois et Nicolai Camuzat, qui istius diœceseos decora sæculo XVII illustrarunt, insistentes, antiquum Berlancort, gallice Boulancourt, latine Bullencuriam appellant [Des Guerrois, La Saincteté chrétienne etc. de la ville et diocèse de Troyes, pag. 277 et seq.; Camuzat, Promptuarium sacrarum antiquitatum Tricassinæ diœceseos, Miscellanea, pag. 349 et seqq.] .
[2] [primo regulam S. Augustini, dein Cisterciensem suscepit.] Porro hoc cœnobium anno 1093 fuisse fundatum legimus apud dictos Des Guerrois, Camuzatum aliosque, atque initio occupatum a canonicis regularibus S. Augustini: illudque, præter plures alias, tenuisse vicinam grangiam nomine Partam-Siccam, in qua feminæ nonnullæ canonicarum agebant vitam. Verum cum aliquot annis post regularis disciplina ibi multum damni esset passa, quin tamen spiritus Christi ex Bullencurtianorum canonicorum cordibus penitus exsulasset, hi sanctiora instituta æmulantes, præsertim ex quo tempore audierant quanta perfectione in Clarævallensi monasterio sub ductu S. Bernardi viveretur, rogarunt enixe Henricum, episcopum Trecensem, de domo ducum Carinthiæ, ut ad reintegrandam apud se pristinam severitatem operam suam daret. Quibus votis benigne annuens, venit Henricus Bullencuriam, et canonicis auctor fuit ut Cisterciensium statuta admitterent, et se suaque Bernardo, Clarævallensi abbati, committerent. Hinc factum est ut canonici Bullencurtiani, relicta Regula S. Augustini, consensu abbatis monasterii S. Petri de Monte, diœcesi Metensi, cujus filia erat Bullencurtiana domus, atque, admonito et non contradicente B. Eugenio III, ad disciplinam Cisterciensem anno 1149 transierit, licet Henrici episcopi Trecensis diploma, quo id statuatur, non fuerit datum nisi anno 1152 [Des Guerrois, La Saincteté chrétienne etc. pag. 289; Camuzat, Promptuarium etc. pag. 349 et seq.] .
[3] [Ibi in grangia S. Hemelina fuit monialis conversa Cisterciensis.] Ast cum in capitulo generali, anno 1134 Cistercii celebrato, commercium qualecumque monachorum cum feminis prorsus fuisset prohibitum [Manrique, Cisterciensium Annalium, tom. I, ad annum 1134, pag. 273.] , statuerunt S. Bernardus aliique Cistercienses patres ut, quando Bullencurtianum cœnobium inter Cisterciensia monasteria cooptaretur, in quadam grangia, prope monasterium posita, decedentibus sororibus, quæ ibi tunc erant, nulla reciperetur mulier in conversam [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 473.] . Et inde factum est, ut S. Ascelina et ejus mater, quæ in quadam monasterii Bullencurtiani grangia monialibus conversis adscriptæ erant, de licentia S. Bernardi in abbatiam monialium de Polengro transierint [Ibidem, loc. cit.] . Sed nihilominus postmodum, ait Gregorius IX in literis inferius dandis, ad preces quorumdam potentum plures ibi fuere conversæ receptæ. Harum ecclesia, ut ex duobus diplomatibus infra numm. 19 et 20 recitandis patebit, nuncupabatur ecclesia conversarum: atque ibi circa annum 1184 fuit priorissa S. Ascelina sub providentia monachorum Bullencurtianorum. Huc quoque venit B. Hemelina. In illo autem loco, ait ejus biographus, in quo ipsa mansit, habetur modo una grangia Valencuriæ, Parta-Sicca dicta. Atque ex his dictis non tantum intelligitur quomodo, licet Cistercienses omni commercio cum monialibus hujus ordinis interdicerentur, aliquando tamen B. Hemelinæ, ut ait ejus biographus, monachi aut conversi fuerint præsentati; sed etiam liquidum est eam Ordinis Cisterciensis fuisse conversam. Neque mirandum est B. Hemelinam monasterii virorum fuisse conversam, cum tunc temporis, quemadmodum ostendit Mittarelli [Annales Camaldulenses, tom. I, app. pag. 411 et seqq.; Acta SS. tom. X Octobr. pag. 410.] , non pauca monasteria virorum suas conversas, non secus ac cœnobia feminarum suos conversos, etiam presbyteros, haberent.
[4] [Conversæ autem, quarum officium erat cura rei domesticæ,] Jam vero quænam in grangia Partæ-Siccæ fuerit vivendi ratio B. Hemelinæ dilucidandum est. Et quidem grangiam in hunc modum describit Lindwodus: Grangiæ dicuntur a granis, quæ ibi reponuntur, et sunt grangiæ domus seu ædificia, ubi reponuntur grana, ut sunt horrea: sed etiam ubi sunt stabula pro equis, bostaria, sive præsepia pro bobus et aliis animalibus, caulæ pro ovibus, porcithecæ pro porcis, et sic de aliis, quæ pertinent ad œconomiam, ut sunt loca pro servientibus ad agriculturam et opera rustica. [Cangius, V° Grangia.] Cistercienses vero ad normam disciplinæ, in aliis quoque ordinibus servatæ, ut suæ sustentationi providerent, decreverant in capitulo generali anni 1134, grangias sese posse habere per conversos custodiendas. Cui statuto hæc subjunxerunt: Monacho, cui ex regula claustrum propria esse debet habitatio, licet quidem ad grangias quoties habitare; et paulo inferius: Per conversos agenda sunt exercitia apud grangias, et per mercenarios; quos utique conversos episcoporum licentia, tanquam necessarios, et coadjutores nostros sub cura nostra, sicut et monachos suscipimus, fratres, et participes nostrorum tam spiritualium, quam temporalium bonorum, æque ut monachos habemus. Conversarum autem officia, quæ non multum a conversorum officiis discrepabant, enarrantur in ejusdem capituli generalis lege VII, qua omne consortium monachorum et conversorum cum feminis severe interdicitur: Remota omni occasione, — hæc sunt capituli verba, — sive nutrimentorum augendorum, vel conservandorum, sive rerum monasterii quarumlibet, ut quandoque necesse est, lavandarum sive denique cujuscumque necessitatis, feminarum cohabitatio, nobis et conversis nostris omnino interdicta est, ideo nec inter curtes grangiarum hospitari, nec monasterii portam ingredi permittuntur [Manrique, Annal. Cist. tom. I, pag. 273.] .
[5] [desierunt,] Quas leges si ad S. Bernardi mentem religiose servassent Cistercienses Bullencurtiani, non adeo suorum habuissent deflendos lapsus, eosque sat frequentes, ut innuit B. Gossuinus dicens: Quod si quando monachi aut conversi vani aut vitiosi, malaque volentes aut facientes, ei præsentarentur, continuo eos reprehendens monuit ut cautiores essent nec diabolo locum darent. Quæ incommoda tanta incrementa ceperunt, ut abbas et monachi Bullencurtiani, quamvis inde non mediocrem rerum suarum temporalium jacturam passuri essent, a Gregorio IX supplices petierint ac obtinuerint ut a grangia Bullencurtiana conversæ in posterum abessent. Neque præter opinionem hoc decretum tulit Gregorius IX: nam, ut infra ad num. 18 videbimus, Hugo Regitestensis * ejusque uxor Felicitas donationem annuam XX solidorum, a Simone de Belloforti factam ob luminare in ecclesia monialium Bullencurtiana, annis 1210 et 1230 confirmantes, addunt: Si vero processu temporis in eodem loco moniales non esse contigerit, præfata eleemosyna nichilominus reddetur et ad luminare majoris ecclesiæ de Bullencurte transferetur. Jam vero accipe, lector, Gregorii IX literas, anno 1224 scriptas.
[6] [jubente Gregorio IX anno 1224;] Abbati, et conventui de Bullencuria, Cisterciensis ordinis. Exhibita nobis vestra petitio continebat, quod cum a beato Bernardo et aliis patribus Cisterciensis ordinis expresse inhibitum fuerit, ne in quadam grangia vestra, prope monasterium vestrum posita, decedentibus sororibus, quæ ibi tunc erant, aliqua exciperetur mulier in conversam, cum ratione vicinitatis sinistra exinde posset suspicio suboriri, nihilominus tandem postmodum ad preces quorumdam potentum plures ibidem sunt conversæ receptæ, in grave scandalum plurimorum. Cum igitur non deceat vos patrum statuta irrita facere, discretioni vestræ monemus attente, per apostolicam vobis sedem mandantes, quatenus statutum præmissum studeatis salubriter observare. Datum Laterani, VIII idus februarii, anno septimo [Manrique, Annal. tom. IV, pag. 473.] . Hinc factum est ut monachi Bullencurtiani conversas in grangia Parta-Sicca habere desierint, et statuta patrum suorum deinceps fideliter servaverint.
[7] [monasterium vero Bullencurtianum deletum fuit extremo sæculo XVIII.] Bullencurtianum monasterium, decursu temporis incredibilia capiens incrementa, aliquando numeravit ducentos circiter monachos: sed postmodum res paulatim ibi adeo inclinatæ sunt, ut, quemadmodum narrat sæculo XVIII ineunte Edmundus Martene, cœnobium aliquandiu non nisi tres monachos alere potuisset, suo autem ævo magna parcimonia in eo quinque viverent monachi [Voyage littéraire, tom. I, pag. 96.] . Neque magis prospera erat fortuna, quando anno 1744, inspectionis gratia Claudius Guyton Bullencuriam venit [Mélanges de Guyton, Ms. Bibl. Impér. Bouhier, 52.] : quin et anno 1772 superstes ecclesiæ pars meridiana solo æquata est, ita ut de ea nihil præter sanctuarium maneret integrum [Notes communiquées par Mr. Lalore.] . Tandem die 2 maji anno 1791 gubernium gallicum, religioni catholicæ manum impiam inferens, totum monasterium, excepta domo abbatiali, simul cum sanctuario, curti et pomario pretio 19200 librarum, moneta papyracea, mercatori cuidam Vassiacensi *, nomine Oudot, sub hasta vendidit [Affiches, num. 18, district de S. Dizier, archives de Chaumont.] .
[Annotata]
* Brienne, depart. de l'Aube
* de Rhetel.
* Vassy.
§ II. Memoria B. Hemelinæ in Menologiis. Ejus cultus et sepulcrum in monasterio Bullencurtiano.
[In pluribus menologiis inscriptum est nomen S. Hemelinæ,] In nullo martyrologio antiquo legitur S. Hemelinæ nomen: neque ejus memoriam faciunt in sua liturgia Cistercienses: vel etiam clerici Tricassini, in quorum finibus vitam transegit: occurrit tamen ad diem 27 octobris in Menologio Cisterciensi Chrysostomi Henriquezii his verbis: In Gallia, beata Hemelina virgo, quæ tota cælestium flagrans desiderio, in vastissimo eremo Cisterciensibus legibus adstricta vitam rigidissimam egit, et multis virtutibus ac miraculosis signis coruscans, morte in conspectu Domini pretiosa ex hac vita discessit. Item in Kalendario seu Martyrologio Cisterciensi: Depositio B. Hemelinæ, quæ abstinentia et rigore vitæ incredibili in vastissima eremo etiam spiritu prophetiæ claruit. Dein in Gynecæo Arturi a Monasterio: Bellencuriæ in agro Tricassino, sanctæ Hemelinæ virginis, ordinis Cisterciensis: quæ tota cælestium flagrans desiderio, vitam egit rigidissimam, et multis meritis ac miraculosis signis coruscavit. Quibuscum conveniunt Saussayus, sed minoribus literis, in Martyrologio Gallicano, Buzelinus in Menologio Benedictino, Sigismundus Alberti in Catalogo sanctorum, Beatorum et servorum Dei Ordinis Cisterciencis, et Heredia in opere de Vitis SS. Ordinis S. Benedicti [Vidas de santos etc. de la sagrada religion de S. Beneto, tom. IV, pag. 152.] . Omnium dux Henriquezius.
[9] [ad cujus sepulcrum olim erat accensa lampas;] Et quidem brevi postquam ex hac vita recessisset B. Hemelina, dedit Simon de Belloforti, uti vidimus, XX solidos annuatim solvendos, ut in ecclesia Bullencurtiana ad ejus tumbam die ac nocte arderet lampas. Verum quamvis indubium sit lampadem vel alia quæcumque lumina, ad sepulcrum alicujus hominis in ecclesia accensa, cultum publicum hodiedum significare; (nam, quominus id sine recognitione ab ordinario facienda, sedique apostolicæ referenda ac probanda, fiat, Urbanus VIII, illicita cultus publici indicia enumerans, severe prohibet): non est tamen demonstratum hunc ritum sæculo XIII eamdem habuisse significationem. Primis enim ecclesiæ sæculis lumina ad mortuorum tumbas fuisse accensa, quin cultus publici esset significatio, omnino certum videtur ex lampadibus, quæ in cœmeteriis tum Romæ tum alibi appensæ sepulcris inveniuntur. Dein exstant testamenta, in quibus testatores jubent ut quotannis ad sua sepulcra lumina accendantur. Præterea olim passim in occidentalibus Europæ partibus cœmeteria permulta sine lumine non erant. Quid, quod in officio defunctorum nunc etiam cerei circum feretrum accenduntur? Quocirca, si Urbanus VIII lampades appendi, vel lumina accendi ad defunctorum sepulcra minime est passus, ratio non erat quod tunc temporis, ut cum Bellarmino Baldellus et Benedictus XIV [De Servorum Dei Beatificatione, lib. II, cap. XI, num. 17.] loquuntur, id tamquam signum publicæ adorationis aut cultus habebatur, quin potius tantummodo erat signum particularis et privatæ lætitiæ, siquidem ignis plerumque accendi solet ad significandam lætitiam, vel ut signum gloriæ, qua verosimiliter creditur frui sanctus nondum approbatus: hoc potius Romanus pontifex prohibuit, quia timendum erat, ne fideles specie decepti, cum viderent lumina ante sepulcrum non canonizati aut beatificati in ecclesiis accendi, existimarent id auctoritate publica fieri. Attamen non ego is sum qui dicam neutiquam ante Urbani VIII decretum in signum publici cultus lumina ad beatorum tumulum fuisse appensa, vel Simonem de Belloforti privata auctoritate hujusmodi venerationis testificationem dedisse: potius mea mens est non posse inde probari S. Hemelinam sæculo XII exeunte cultu publico fuisse honoratam.
[10] [Sed aliunde probatur eum cultu publico honoratam fuisse] Verum aliunde egregiis ostenditur argumentis S. Hemelinam beatas inter vel sanctas fuisse recensitam: quorum præcipuum est quod ejus exuviæ in uno eodemque tumulo cum BB. Ascelinæ et Gossuini exuviis fuerunt positæ, atque supra in eorum honorem erectum fuit altare. Scribit enim Henriquezius: Corpus ipsius (B. Ascelinæ) simul cum corporibus B. Gossuini monachi et B. Hemelinæ virginis in templo Valencuriæ in uno eodemque tumulo a parte Evangelii jacet, super quod altare in honorem trium sanctorum erectum est, magnoque populi concursu hujus sanctæ feminæ reliquiæ coluntur [Lilia Cistercii, lib. II, Vita Beatæ Ascelinæ, cap. 34, pag. 121.] . Cum Henriquezio convenit Claudius Guyton, monachus Clarævallensis, in relatione visitationis monasterii Bullencurtiani, a se anno 1744 (ut diximus) institutæ; qui et addit tumulum trium sanctorum esse ipsum altare, ab Henriquezio memoratum, seque in eo sacrificium Missæ offerri vidisse. Quod argumentum non parum corroborat monachus Guyton, describens trium sanctorum altare, a parte evangelii sub cameræ inferioris arca erectum. Quo teste, pars superior * decorabatur imagine, qua Christi Domini circumcisio exhibebatur; a fronte septentrionem et a tergo aram principem respiciebat; altaris autem mensam in anteriore parte sustentabant columellæ, inter se arcubus lapideis junctæ: et ad utramque extremitatem erant picti duo monachi, quorum unus abbas. Dein ante ipsam tumbam pictura BB. Gossuinum, Ascelinam, et Hemelinam, radiis cinctos et vestibus albis et nigris, exprimebat. Ibi Gossuino corona monachalis, integra eaque rotunda, attonsa erat: Ascelina vero manu dextra magnam palmam, et sinistra librum apertum gestabat; Hemelina quidem manu dextra vel coronam vel rotam tenebat. A tergo altaris pictus erat Christus Dominus, manus extendens et stans super orbem, cui crux superposita: ad cujus dextram duo angeli tuba canebant, et ad sinistram abbas genibus erat provolutus: in summitate vero legebantur hæc verba: In hoc sarcophago, sub altari consecrato, recondita sunt ossa sancti Gossvini, sanctæ Emelinæ et sanctæ Ascelinæ, cognatæ sancti Bernardi p[rim]i Claraval. abb[at]is MVXXXIIII *. Infra hanc pictam imaginem ad ipsam tumbam altera erat BB. Gossuini, Ascelinæ et Hemelinæ, priori omnino similis. Tandem ad imum in tabula lignea expressus erat usque ad genua B. Gossuinus, jacens, cuculla alba indutus, manibus et manicis intermutatis; capitio tantillum aperto, ut ejus facies, circum quam scriptum erat: Ego sum vermis, et non homo, vix discerni posset [Mélanges de Guyton, in fol. Ms. Paris, Bibliothèque, Impériale, Bouhier, 52.] . Atque hæc ex Mss. Claudii Guyton.
[11] [multo tempore ante annum 1534.] Verum sarcophagi inscriptionem parumper aliter retulere alii scriptores. Testatur enim Nicolaus Des Guerrois sese legisse: In hoc sarcophago sub altari consecrato recondita sunt ossa sancti Gossuini, sanctæ Emelinæ, et sanctæ Ascelinæ, cognatæ beati Bernardi, primi Clarevallis abbatis [De la Sainctete chretienne etc. pag. 326.] . Nicolao Des Guerrois suffragatur Edmundus Martene, qui addit gallice post ultima verba: Anno millesimo quingentesimo trigesimo quarto. Hanc tamen epigraphen decessor noster Cuperus [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 651.] ante annum 1504 fuisse incisam autumavit, quia legerat hinc apud Nicolaum Des Guerrois eam a Nicolao de Hampigny, abbate Bullencurtiano, fuisse inscriptam; illinc apud Sammarthanos [Gallia Christiana nova, tom. IV, pag. 200.] et Camuzatium in Bullencurtiana ecclesia esse erectum cœnotaphium cum hoc epigrammate: Hic jacet frater Nicolaus de Champigneo, humilis abbas Bullencuriæ, et primus mitratus, qui obiit anno Domini 1504, die 5 mensis maji. Abbatizavit hic annos 36 et 3 menses. Sed in errorem Sammarthanos et Camuzatium ac proin nostrum Cuperum lapsos esse, patet ex eo quod loco 1554 scripserant 1504, uti apud Galliæ Christianæ novissimæ scriptores videre est. Itaque quum cultus B. Hemelinæ anno 1634, quo Urbanus VIII postrema sua decreta tulit, esset non solum centum annis, sed omni hominum memoria antiquior, beata Hemelina etiam post annum 1634 jure merito fuit vocata sancta vel beata a Nicolao Des Guerrois, a Cornelio De Visch, a Courtelon-Delaistre, ab Arturo a Monasterio, ab Henriquezio, a Sigismundo Alberti, ab Heredia, a Saussayo et ab auctore Calendarii Ordinis Cisterciensis.
[Annotata]
* retable
* MVcXXXIIII?
§ III. B. Gossuinus scripsit vitam B. Hemelinæ et alia opera. Ejus mors et cultus in monasterio Bullencurtiano.
[S. Gossuinus, qui scripsit Vitam S. Hemelinæ et alia opera,] S. Hemelinæ Vitæ epitomen, Claravalle acceptam, edidit Henriquezius in Menologio Cisterciensi. Neque dubio locus est quin B. Gossuinus ejus sit auctor: nam in capite scriptum erat: Apud Valencuriam sepulta est hoc tempore virgo Christi Hemelina, de qua Dominus Gossuinus prædictus ista retulit. Cui suffragatur scriptor anonymus et coævus Chronici Clarævallensis ab anno 1147 ad annum 1178, iisdem ferme utens verbis: Apud Berlencuriam, ait, sepulta est hoc tempore virgo Christi Emelina, de qua domnus Gossuinus prædictus quædam mira retulit [Appendix ad Opera S. Bernardi, Chronicon Clarævallense, tom. VIII, col. 1249, edit. Migne.] . Idem B. Gossuimus, ut illic quoque legitur, scripsit quemdam librum Miraculorum, ad abbatem Everbaci Gerardum, et in prologo suo ait: “Joannes, prior Clarævallis, pulchrum volumen fecit componi, in quo miracula diversorum et visiones ad ædificationem legentium continebantur descripta [Ibid. loc. cit.] .” Quod opusculum post annum 1192 exaratum fuisse inde infertur quod, testibus scriptoribus Historiæ literariæ Franciæ [Histoire littéraire de la France, tom. XV, pag. 616 etc.] , Vitam continet presbyteri Everardi, cujus hæ sunt laudes in Chronico Clarævallensi: Anno Domini 1192, … apud Coloniam hoc tempore mortuus est reverendus et religiosissimus presbyter Everardus: de cujus vita et obitu et de locorum transitu animæ ejus post mortem, ipse qui hæc vidit in spiritu, domnus Gossuinus multa retulit [Chronicon Clarævallense, col. 1249.] . Est et B. Gossuinus auctor Vitæ S. Ascelinæ, cujus breviarium, Claravalle quoque acceptum, juris publici fecit Henriquezius. Ast Guilielmo Cupero, decessori nostro, visus est Henriquezius ab impostore quodam deceptus, quando illud Actorum compendium pro genuina Gossuini lucubratione vulgavit [Acta SS. tom. IV August. pag. 652.] : quin eamdem sententiam Camuzatius, Manriquezius et scriptores Historiæ Franciæ Literariæ inierunt. Verum licet S. Ascelinæ Vita non paucis ineptiis sit conspersa, mihi tamen manifestum est eam a B. Gossuino fuisse conscriptam: cum auctor Chronici Clarævallensis ex ea duo fragmenta referat, alterum longius, alterum brevius, quæ integra in Vita typis impressa reperiantur; ubi affirmatur scriptorem illius fuisse Gossuinum. Ad quæ accedit Alberici auctoritas, qui ad annum 1195 hæc tradidit [Ap. Leibnitz, Accessiones historicæ, tom. II, pag. 406.] : Apud Bullencuriam virgo Christi Ascelina, de qua superius mentionem fecimus, obitum suum circiter anno uno præscivit; feria sexta post Pentecostem obiit. Hæc in vita sua et post fecit, ut scribit dominus Gossuinus, miracula. Ubi animadvertendum est Vitam, ab Henriquezio et nostro Cupero editam, hisce quoque desinere verbis: Obitum suum circiter anno etc.
[13] [fuit monachus Clarævallensis et inscriptus inter sanctos.] Neque dubium est quin B. Gossuinus in Clarævallensi monasterio vitam monasticam sit auspicatus: dein vero multos annos in diœceseos Catalaunensis monasterio Cheminio * transegerit. Cheminion autem monasterium, cujus exordia ad nascens sæculum XII referenda sunt, primo incoluere canonici regulares, qui mense februario anni 1138 suscipientes regulam Cisterciensem monasterio Trium Fontium sese dederunt [Gallia Christiana novissima, tom. IX, col. 965.] . Jam vero scribit Albericus [Ibid. pag. 432.] , Trium Fontium monachus: Anno 1203 … domnum Gossuinum primo Clarævallis et postea Cheineinon usque ad hunc annum vixisse percepimus, qui scripsit Miracula et Visiones, de quibus quasdam in superioribus annotavimus. Neque dissentit auctor Chronici Clarævallensis: Testimonium, inquit, domni Gossuini, monachi quondam Clarevallis, qui apud Chiminium diu mansit et in Burlencuria requievit. Atque hunc esse Gossuinum, qui in eodem tumulo cum BB. Ascelina et Hemelina sepulturæ fuisse datum referunt Nicolaus Des Guerrois, Henriquezius et Claudius Guyton. Quæ sententia eo firmius tenenda est, quod Gossuinus, uti posteris tradiderunt auctor coævus Chronici Clarævallensis et Albericus, Burlencuriæ sepulturæ fuit datus. Neque mirandum est B. Gossuinum simul cum BB. Ascelina et Hemelina, utpote eorum biographum, in eadem tumba positum fuisse. Cultus vero ejus manifestus est iisdem argumentis, quæ ad cultum B. Hemelinæ stabiliendum allata fuere.
[Annotata]
* Cheminon
§ IV. Errores nonnullorum circa B. Hemelinæ natales. Videtur fuisse filia Hugonis Brecensis. Ejus mors et sepultura.
[S. Hemelina non fuit mater S. Ascelinæ,] Aliquando suspicatus est Nicolaus Des Guerrois [La Saincteté chrétienne, pag. 327.] , quem secutus est Courtalon-Delaistre [Topographie historique de la ville et du diocèse de Troyes, tom. II, pag. 66.] , B. Hemelinam S. Ascelinæ fuisse matrem, quoniam monachus Du Royer, prior monasterii Bullencurtiani, sibi sciscitanti de Vita B. Hemelinæ respondit eam in uno eodemque libro cum S. Ascelinæ Vita permixtam haberi. Profecto in S. Ascelinæ Vita multa matris gesta enarrantur. Sed recedendum esse a sententia monachi Benedictini Du Royer censeo, quippe quæ adversari videatur breviario Vitæ B. Hemelinæ, a B. Gossuino coævo conscripto, quod licet paulo ante edidisset Chrysostomus Henriquez, latuit tamen Nicolaum Des Guerrois. Ibi quidem nuspiam innuitur B. Hemelinam qualecumque commercium cum S. Ascelina habuisse, aut ejus fuisse matrem: quod tamen, si exstitisset, utpote valde honorificum, B. Gossuinus, qui utriusque sanctæ Vitam literis mandavit, nullatenus silentio prætermisisset: eo magis quod in S. Ascelinæ Vita non semel narrat ejus matrem, mortuo marito, cum fiilia sua quinquenni terrenis voluptatibus valedixisse, ut ambo sub ductu cognati sui Bernardi Clarævallensis, Christi Domini vestigiis in dies magis insisterent [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 653.] . Præterea nuncupatur S. Hemelina a B. Gossuino virgo, et ab auctore Chronici Clarævallensis virgo Christi [Appendix ad S. Bernardi opera, tom. VIII, col. 1249.] : sed inde non facile quis deducet B. Hemelinam nequaquam dicendam esse S. Ascelinæ matrem: nam, quamvis sæculo XII non amplius obtineret ut stylo ecclesiastico mulieribus, matrimonio junctis eoque ad mortem usque utentibus, virginis nominatio daretur, (quemadmodum usurpatum fuisse temporibus remotis, etiam sæculo X, in Commentario prævio ad Acta SS. Ursulæ ejusque sociarum [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 143.] ostensum est ex Martyrologiis Bedæ, Adonis, Rabani, Wandelberti aliisque non paucis monumentis historicis,) nihilominus B. Hemelinæ ævo nomen virginis dabatur iis feminis, quæ licet vinculis conjugii essent ligatæ, munus virginum inter virgines obibant: in cujus rei probationem Chrysostomus Henriquez [Menologium Cisterciense, pag. 280; Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 832.] affert librum S. Bernardi de modo bene vivendi; ubi sanctissimus abbas sororem suam Humbelinam, olim nuptam, tunc monialem, vocat virginem.
[15] [neque eadem ac S. Humbelina, soror S. Bernardi aut Humbelina Ambianensis;] Fuerunt quoque qui contenderint B. Hemelinam esse eamdem ac S. Humbelinam, S. Bernardi Clarævallensis abbatis sororem, quæ, consentiente marito, ad Villetum seu Jullejum, feminarum cœnobium, secesserat, ut delicta juventutis per voluntariæ pœnitentiæ opera redimeret [Manrique, Annales Cistercienses, tom. I, ad annum 1122, cap. V, pag. 140.] . Sed immerito: nam S. Humbelinæ corpus S. Bernardus sepulturæ Julleji dedit, cum contra exuviæ B. Hemelinæ fuerint Bullencuriæ sepultæ, his ipsis nempe locis, quæ utraque sancta incoluerat [Acta SS. Aug. tom. IV, pag. 174; Manrique, Annales etc. tom. IV, ad annum 1141, cap. IV, num. 8, pag. 408.] . Neque assentiendum est Arturo a Monasterio [Gynecæum, ad 27 Octob. pag. 426.] , rato S. Hemelinam Bullencurtianam illam esse Humbelinam, patria Ambianensem, cujus meminit Ludovicus Jacob in Bibliotheca illustrium feminarum [Bibliotheca Carmelitana, tom. II, col. 279.] . Prior enim, ut postea explicabitur, diem obiit circa annum 1178 [Chronicon Clarævallense, loc. cit.] : posterior vero, quæ Theobaldi archiepiscopi Rothomagensis fuit mater, extincta est circa annum 1204 [Alberici Chronicon, pag. 426.] .
[16] [sed potius dicenda est filia Hugonis Brecarum et Bellifortis.] Verum licet nullus antiquus scriptor de B. Hemelinæ domo meminerit, suspicor tamen eam fuisse filiam Simonis I Brecarum * et Belliforti * domini. Sane Simon de Broyes anno 1110 uxorem duxit Felicitatem de Brena *, filiam Erardi comitis: et ex hac vita migravit inter annos 1144 et 1147 [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 602, Instr. col. 267.] , postquam ex uxore Felicitate tres genuisset liberos, Hugonem scilicet, Simonem et Hemelinam. De Hugone quidem et Simone in bene multis monumentis historicis fit mentio. De Hemelina vero agit anno 1131 Theobaldus, comes Blesensis; ubi notum facit tam præsentibus quam futuris quod vir nobilis Simon, dominus Brecensis, laude et assensu uxoris suæ et liberorum suorum, videlicet Hugonis, Simonis et Emelinæ, tradidit et concessit Deo et B. Mariæ, et sanctimonialibus, quas de Julliaco adduxit, locum Vivifontis et Andeciæ libere et quiete sub constitutione regulari perpetuo possidendum, etc. [Histoire généalogique de la maison de Broyes et de Chateauvillain, Preuves, pag. 12.] . Idem occurrit in Chartularii Andeciani excerptis, quæ juris publici fecerunt Andreas Duchesne [Ibid. pag. 13.] et scriptores Galliæ Christianæ novæ [Gallia Christiana, tom. XII, Instrumenta, col. 264.] . Accipe illa excerpta.
[17] [Quod colligi posse videtur ex diplomatibus Hugonis, Brecarum domini,] Litteræ Simonis Brecarum Domini, quibus laude carissimæ uxoris suæ Felicitatis, et liberorum suorum, Hugonis scilicet, Simonis et Emelinæ, tradit et concedit Deo et beatæ Mariæ et sanctimonialibus, quas de Julliaco adduxit, locum Vivifontis et Andeciæ libere possidendum, etc. Actum est hoc anno incarnationis Dominicæ MCXXXI, regnante Ludovico, glorioso Francorum rege. Litteræ aliæ ejusdem Simonis, uxoris ejus Felicitatis, et infantium suorum, Hugonis videlicet, Simonis et Emelinæ, quibus idem donum confirmant. Testes. Clarembaudus Brecarum, et Petrus frater ejus, Guido dominus de Dampetra, Philippus de Plajotro. Anno MCXXXVI, præsidente Gaufrido, episcopo Catalaunensi anno v. At post mortem patris Hugo, ejus filius major natu, dominium Brecarum, quod in Lugdunensis IV pago Briegio * [Guérard, Polyptyque d'Irminon, tom. I, pag. 97.] jacebat, adiit: Simon vero dominium Bellifortis. De Hemelina autem altum deinceps silentium in instrumentis publicis, nisi forte ipsa sit nostra S. Hemelina, de qua Manasses episcopus Trecensis in diplomate anni MCLXXV. Quod diploma Andreas Duchesne mutilum ad calcem Genealogiæ familiæ Brecensis adjecit, atque ex integro in sæculi XIII Bullencurtianis chartulariis tum latino (fol. 1, art. 14), tum gallico (fol. 1, litt. B) inscriptum erat. Sed periisse utrumque chartularium eo magis autumat Ven. vir Lalore, quod diligentissime scrutatus tabularia Trecense, Calvomontense, Divionense, Autissiodorense, Parisiense et Catalaunense, nuspiam illud detegere potuerit. Feliciter tamen contigit ut Bullencurtianum chartularium, in idioma gallicum anno 1780 versum, inter manus Ven. viri Lalore cesserit. Illud, utpote ad B. Hemelinæ vitam spectans, lectoris oculis subjicimus, admonendo verba inter uncinas clausa ex chartulario gallico recentiore in linguam latinam a nobis esse reddita.
[18] [Manassis, episcopi Trecensis,] Ego Manasses Dei gratia Trecensis episcopus. Notum facimus tam præsentibus quam futuris, quod Simon de Belloforti dedit in eleemosynam Deo et Beatæ Mariæ de Bullencuria XX solidos in censibus suis de Belloforti annuatim persolvendos apud Bellumforte in domo ejusdem Simonis (in festo B. Joannis Baptistæ ob luminare quod ante sepulchrum sororis Hemelinæ accendatur). Hujus rei testes sunt Drogo capellanus, Jacobus Esclancia, Milo frater ejus, Guido de Pogeis, Martinus de Belloforti, anno Incarnati Verbi MCLXXXV.
[19] [Hugonis Regitestensis] Quam Simonis donationem confirmarunt et renovarunt ejus gener Hugo Regitestensis et filia Felicitas novo diplomate, anno 1130. Cum hoc instrumentum nonnisi mutilum Andreas Duchesne et Iongelinus ediderint, lubet illud integrum, prout ex autographo, in tabulario partitionis Altæ-Matronæ (dep. de la Haute-Marne) servato, exscripsit Ven. vir Lalore, nostris Actis inserere, quoniam ad B. Hemelinæ genus stabiliendum multum inserviet. Ego Hugo, Regitestensis comes, et uxor mea Felicitas tam futuris quam præsentibus, qui paginam istam inspexerint, notum facimus, quod cum pater noster bonæ memoriæ Simon, quondam Belliforti dominus, animæ suæ saluti providens, ob unius lampadis luminare ecclesiæ de Bullencuria in perpetuam eleemosynam dedisset XXti sol., in censibus de Otinnes singulis annis in S. Joannis nativitate percipiendos; nos postmodum, in hac eleemosyna participium percipere exoptantes, eam diligenter approbavimus et ad præfatæ ecclesiæ petitionem concessimus atque disposuimus ad villam de Ottines prædictos XXi sol. more solito in prædicto festo recipiat et capellano, qui in capella nostra Belfortensi deserviat, reddat et idem capellanus eos reddat sacristæ ecclesiæ prænominatæ Nos quoque, certissime scientes firmiterque credentes quod qui parce seminat parce et metet, eo quod quidquid unusquisque in hac fragili citoque labili vita seminaverit, hæc et metet, sive bonum, sive malum, in tempore retributionis, nos vero [ut] a gehennalibus tenebris erui et splendore lucis æternæ illuminari mereamur, monialibus de Bullencurte ad faciendum luminare unius lampadis in capella sua eleemosynæ titulo XXti solidos dedimus, cum qui justa judicat et neminem vult perire, vult vero omnes salvari, si ad ipsum convertantur, humiliter postulantes ut hæ eleemosynæ ad nostrorum et omnium prædecessorum nostrorum vegetationem perveniat animarum, nos XXti sol. assignavimus, singulis annis in censibus nostris de Otinnes in nativitate Domini percipiendos, quos ejusdem villæ villicus capellano nostro Belfortensi et idem capellanus eos reddet sacristæ de Bullencurte, qui præfatæ monialium capellæ providebit in lampadis luminari faciendo. Si vero processu temporis in eodem loco moniales non esse contigerit, præfata eleemosyna nichilominus reddetur et ad luminare majoris altaris ecclesiæ de Bullencurte transferetur. Quod ut ratum et in perpetuum permaneat inconcussum, nos præsentem paginam, præmissis testimoniis exhibituram, sigillorum nostrorum appensione roboravimus. Actum anno gratiæ MCC decimo [Archives de la Haute-Marne, serie H, 1e liasse, 2e part.] .
[20] [ejusque uxoris Felicitatis,] Utrumque donationem, aliasque a se, suoque marito et patre factas confirmavit anno 1230 Felicitas, Simonis Bellifortensis filia. Hoc diploma, quod mutilum edidit Andreas Duchesne [Histoire généalogique de la maison de Broyes, etc. pag. 22.] , ex integro die 22 februarii anni 1377 a Joanne Valentigny, sigillorum custode, renovatum et recognitum, servatur in archivio partitionis Altæ Matronæ [Archives de la Haute-Marne, série H, 1e liasse, 2e part.] : at ex eo, me rogante, excerpsit Ven. vir Lalore hæc loca: Ego, Felicitas, domina Bellifortis, dicta comitissa Regitestensis, notum facio universis præsentes literas inspecturis, quod ego pro dilectione… quam habeo ad ecclesiam Bullencuriæ, et ad fratres, ibidem Deo et beatæ Mariæ servientes, et in perpetuum servituros, volens … eos a calumniis et molestationibus heredum meorum liberare, munimenta et cartas eorum, in quibus continebantur donationes et concessiones, quæ factæ sunt eis ab antecessoribus meis, et bonæ memoriæ Simone domino de Belloforti, patre meo, et a viro illustri Hugone, comite Regitestensi, marito meo, et a me ipsa, coram me afferri feci et per clericos meos verbis Romanis diligenter exponi… Dein laudat, approbat et confirmat has omnes et singulas donationes, et veniens ad duo luminaria, perpetuo accendenda, ait: Item XX solidos, quos pater meus dedit ecclesiæ dictæ, in censibus de Otignes ob unius lampadis luminare annuatim in festo B. Joannis Baptistæ persolvendos a villico de Otignes capellano de Bellofort, qui reddet eos dictæ ecclesiæ, item XXi sol. in Natali Domini in eisdem censibus simili modo persolvendos annuatim propter luminare unius lampadis, quam eadem ecclesia tenetur providere in ecclesia conversarum. Quod si conversas abesse contingeret, ad luminare majoris altaris in Bullencuria dicta eleemosyna transferretur… Item MCCXXX in crastino octobris B. Martini.
[21] [et ex variis adjunctis.] Quæ Hemelina, inquam, Simonis Brecarum et Bellifortis filia, hæc fuisse videtur, cujus in præsentiarum illustramus Acta; quæ sententia tanto magis placet, quod nomen Hemelinæ domui Brecarum et Bellifortis fuerit familiare: nam mater Simonis I Brecarum et Belliforti, non secus ac filia Hugonis Brecarum, dictæ fuerunt Hemelinæ [Du Chesne, Histoire généalogique de la maison de Broyes, pag. 11, 17 et 18.] . Præterea comites et nobiles, ut ait B. Gossuinus, in vicinia ipsius manentes, quos inter Simon de Belloforti, non raro ad B. Hemelinæ colloquium accedebant: unde facile infertur B. Hemelinam e nobili prosapia ortum duxisse. Adde quod familia Brecarum et Bellifortis ante et post felicem B. Hemelinæ transitum erga monasterium Bullencurtianum valde munifica fuit: dein ex expensis Simonis Bellifortis, in cujus ditione erant Bullencurtianum monasterium et grangia Parta Sicca, lampas diu noctuque ardebat ante sororis Hemelinæ tumulum: ubi sororis nomen forsan indicat eam Simonis fuisse germanam, licet sæculo XI sorores nuncuparentur moniales conversæ [Cangius, Glossarium latinitatis V° Soror.] . Quæ omnia, maxime si conjunctim considerentur, non parum momenti habere videntur ad suadendum B. Hemelinam fuisse sororem Simonis de Belloforti, ac proin filiam Simonis, Brecarum et Bellifortis domini. Ex hac brevi disputatione posset forsan inferri non paucos viros nobiles, (cum per Simonem I, Brecarum dominum, originem suam a familiis de Broyes, de Chateauvillain, de Arc en Baroye, de Beaufort, de Trie-le-Bardoul et de Charmentre, etc. trahant) S. Hemelinæ esse affines [Don Anselme, Histoire généalogique et chronologique de la maison royale de France, tom. II, pag. 339.] .
[22] [S. Hemelina moritur circa annum 1178 et sepelitur Bullencuriæ.] Restat ut de B. Hemelinæ morte et sepultura pauca addamus. Jam e vivis migrarat anno 1185: eo enim anno testatur Manasses, episcopus Trecensis, Simonem, Bellifortis dominum, dedisse XX solidos annuatim ex ejus censibus persolvendos ob lumen ante sororis Hemelinæ sepulcrum accendendum: sed testimonium multo luculentius habemus, auctoris scilicet coævi Chronici Clarævallensis, qui ad annum 1178 hæc tradidit [Chronicon Clarævallense, col. 1249.] : Apud Berlencuriam sepulta est hoc tempore virgo Christi Emelina, de qua dominus Gossuinus prædictus quædam mira retulit. Quo ætatis anno vitam terrenam cum cælesti mutarit sanctissima virgo, ab antiquis scriptoribus prætermissum est. Sed quoniam valde probabile est, ni dicam certum, B. Hemelinam ab Hugone, Brecarum domino, et Felicitate de Brena, qui anno 1110 matrimonium inierunt, ortum traxisse, censeo eam circa annum 1115 natam, ac proin e vita recessisse ætate annorum circiter 63, circa annum Christi 1178. De ejus sepulturæ loco auctori Chronici Clarævallensis suffragatur B. Gossuinus: Sepulta est, ait, in ecclesia Vurlencuriæ et ad tumbam ejus die ac nocte lampas ardet accensa. Ast cum Bullencuriæ sæculo XII, uti vidimus (numm. 2 et 3), duæ essent ecclesiæ, altera monachorum, altera conversarum, utra in ecclesia B. Hemelinæ ossa fuerint deposita, disceptandi locus esset, nisi ex recitatis monumentis apertum esset B. Hemelinam fuisse tumulatam in monachorum Bullencurtianorum ecclesia. Quæ ecclesia postea penitus eversa fuit: nam in deperdito Bullencurtiano Martyrologio legebatur: Anno Domini MCCXXX, mense augusto, feria IV, die festo S. Augustini episcopi, posita sunt fundamenta novæ ecclesiæ S. Mariæ de Bullencuria… Tertia kalendas novembris dedicatio ecclesiæ nostræ. Quæ verba ex Gallici chartularii Bullencurtiani proœmio desumpta sunt, ubi iis præmittitur: Legitur in nostro martyrologio quod est sæculi XIII. In hac nova æde in eadem tumba, incerto tempore, fuere deposita corpora BB. Hemelinæ, Ascelinæ et Gossuini et magna veneratione habita usque ad sæculi XVIII finem: sed cum tunc temporis monasterium a religionis hostibus sub hasta divenderetur, ut ab omni injuria salva servarentur, abscondita fuisse videntur: sed hodie nescitur ubi lateant. Ita ad me rescripsit Ven. vir Lalore, in magno seminario Trecensi Theologiæ dogmaticæ professor, cujus eximiam benevolentiam satis laudare non possum. Jam sequitur breviarium Vitæ B. Hemelinæ.
[Annotata]
* Broyes.
* Beaufort.
* Brienne.
* La Brie.
BREVIARIUM VITÆ B. HEMELINÆ
Conversæ Cisterciensis
auctore B. Gossuino, monacho Clarævallensi ex Henriquezii Menologio Cisterciensi.
Hemelina conversa, Cisterciensis (B.)
Goswinus monachus, Cisterciensis (B.)
BHL Number: 3802
AUCTORE B. GOSSUINO.
[S. Hemelina, asperrimum et pientissimum vitæ genus sectata,] Vidimus quamdam virginem miræ abstinentiæ, cujus vita dura et arcta, et conversatio sancta. Tribus diebus in hebdomada nihil cibi aut potus gustans, jejuna permansit. In Quadragesima et Adventu Domini nihil panis gustavit. Cilicio ad nudum corpus utebatur, nec botis aut subtalaribus a, æstatis vel hiemis tempore, pedes munivit b. Sola induebatur tunica c, et desuper de simplici panno, et vili induta erat pallio. Ferro firmissimis clavis circa corpus ipsius firmato cingebatur; ita ut caro excrescens totum ferrum cooperiret. Indesinenter orabat et filabat d, et filando psalmos e ruminabat. Detrahentium susurrationem odivit anima ejus: magni siquidem extitit nominis et opinionis in provincia, in qua manebat; unde frequenter illi cibariorum et potuum mittebantur munera; ex quibus nihil ad gustandum sumebat.
[2] [volucribus imperat et spiritu prophetico conspicua est. Ejus sepultura Bulencuriæ.] Erat autem silva contigua, unde sæpius a corvis et cornicibus molestabatur, illorum voces et crocitus audiens; quibus præcepit ut abirent, et quietam illam sinerent Deo servire. Cui obedientes exierunt. Spiritu prophetiæ, si quando monachi aut conversi f, vani et vitiosi, malaque volentes aut facientes, ei præsentarentur, continuo eos reprehendens, monuit ut cautiores essent, nec diabolo locum darent. Comites etiam et nobiles, in vicinia ipsius manentes, cum ad bella sive ad expeditionem aliquam erant processuri, consulentes si eis expediret procedere, qualem habituri forent eventum, eis prædicebat. Unde domino Simoni de Belloforti g, viro nobili, ituro ad expeditionem aliquam, prædixit, quod unum de charioribus sibi membris ibi amitteret, videlicet oculum. In illo autem loco, in quo ipsa mansit, habetur modo una grangia h Vurlencuriæ, Parta-Sicca dicta i. Sepulta est in ecclesia Vurlencuriæ k, et ad tumbam ejus die ac nocte lampas ardet accensa.
ANNOTATA.
a Bottæ, alias botæ, latine ocreæ, gallice bottes, erant calcei erecti et largi, quibus æstate utebantur monachi. Subtalares vero (unde gallica vox souliers) erant pedulium genus, quæ maxime monachis usui erant [Cangius, Glossarium latin. Vs Bota et Subtalaris; Haeftenius, Disquisitiones monasticæ, lib. V, tract. V, Disq. V, pag. 504.] .
b B. Hemelima non ex præscripto regulæ,sed ob bellum, quod corpori suo indicere non desinebat, a bottarum et subtalarium usu abstinuit. Legitur quidem S. Robertus, Cisterciensium pater, nudis pedibus Trecas ingressus esse [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 671.] , quia inopia premebatur; non vero, ut innuit Edmundus Martene [Commentarius in regulam S. Benedicti, cap. LV.] , ut legi aut consuetudini ordinis sui faceret satis.
c Sola induebatur tunica etc. In cap. LV Regulæ S. Benedicti hæc leguntur: Sufficit enim monachos duas tunicas et duas cucullas habere, propter noctes, et propter lavare ipsas res [Ibid. pag. 696.] . Verisimile quidem est monialibus benedictinis non secus ac monachis duplices fuisse concessas vestes. Quod si eos B. Hemelina non habuit, ejus paupertatis amori tribuendum est.
d Filabat, id est fila rhombo circumvolvebat seu nebat [Cangius, V° Filare.] .
e Moniales grangiæ Partæ-Siccæ psalmis canendis multum fuisse intentas colligitur ex Vita S. Ascelinæ [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 655.] .
f Monachi et conversi erat duplex monachorum genus; quorum priores manebant a negotiis externis segregati, posteriores vero ea administrabant.De conversis breviter disputavimus in Commentario prævio, num. 4. Alii cum Mittarelli [Annales Camaldulensium, tom. I, App. col. 336 et seqq.; Acta SS. tom. VIII Octob. pag. 410.] existimant a S. Romualdo conversos primum fuisse assumptos ad eremum Camaldulensem ædificandum, alii a S. Joanne Gualberto [Mabillonius, Acta SS. ordinis S. Benedicti, Sæculo VI, Præf. § XI.] ad opera servilia. Manriquii vero sententia est conversos a Cistersiensibus fuisse inventos [Cisterciensium Annales, tom. I, ad annum 1101, cap. III, pag. 29.] . Sed perperam.
g In Commentario prævio, num. 16, diximus videri Simonen de Belloforti fuisse B. Hemelinæ fratrem.
h Grangia quid esset apud Cistercienses descripsimus in Commentario prævio, num. 4.
i Parta-Sicca erat grangia seu prædium, quæ venit sub nomine Perta-Sicca in Henrici, Trecensis episcopi, epistola anni 1152, et in bulla Adriani IV anni 1155 nonis martii. Nicolaus vero Des Guerrois et Camuzatius, quibus tantum antiqua versio epistolæ Henrici innotuit, eumdem locum vocabulo Perthe-Soiche designant. Perte et Soiche [Carpentier, suppl. ad Gloss. Cangii, V° Parta.] sunt antiqua vocabula gallica, quæ æque ac Parta Sicca significant terram aridam. Nostris vero temporibus Perte-seche non est nisi nomen cujusdam agri. Ibi fuit cœnobium conversarum Bullencuriensium, quod circa annum 1235 suppressum fuit. Ejus ad finem sæculi XVIII nullum supererat vestigium, nisi villa quædam, vocata des Dames, et sacellum S. Ascelinæ dedicatum, in medio Senis agro (Champ-vieillard) Ineunte vero sæculo XIX eques de Moncey, tunc Bullencurtiani tractus dominus, S. Ascelinæ sacellum denuo ædificandum curavit.
k Ecclesia Vurlencuriæ a fundamentis cum esset disjecta, uti in Commentario prævio diximus, corpora sancta, ibi sepulta, ad ecclesiam monachorum Bullencurtianorum fuere translata.
DE B. JOANNA SODERINI, VIRGINE EX ORDINE MANTELLATARUM, FLORENTIÆ,
KAL. SEPT. ANNI MCCCLXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joanna Soderini, ex ordine Mantellatarum, Florentiæ (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Qui de B. Joanna scripserint. Beata appellata et cum radiis picta. Cultus approbatus ab archiepiscopo Florentino et S. R. congregatione.
Cum intestini impetus belli Italiam universam sus deque misceret scissisque omnium animis, [In laudatissimo ordine Servorum B. M. V.] qui vel Guelphis factionibus vel Gibellinis adhærebant, quotidie pugnæ et incendia, ubique cædes et rapinæ acciderent, omnia essent plena sceleribus, plena furoris, pientissimus ille Deus, qui (teste Augustino) “mavult ex malo bonum facere quam mala nulla esse permittere,” novum in ecclesia sua ordinem ea tempestate florescere voluit, unde non modo gliscentia mala deficerent, sed etiam in posterum tempus vires sumerent et incrementa virtutes. Fuit enim ordo, qui tum nascebatur, Servorum B. Mariæ Virginis; cui potissimum debetur quod homines divina caritate fervidi exstiterint, qui odiis comprimendis, seditionibus sedandis, effræni licentiæ coercendæ toti imcumberent, qui virtuti, quæ jam in medio stare non poterat, suis in ædibus domicilia sua compararent, quique, præclarissimis exemplis prælucentes, populos ad bonam frugem revocarent. Hinc maxime cœpit idem ordo amplificari; et S. Juliana de Falconeriis tertium ordinem Servarum B. Mariæ Virginis, quæ vulgo dictæ sunt LE AMMANTELLATE, collectis virginibus, instituit; quarum inter primas B. Joanna Soderini, de qua modo scribere exordimur. Atque his verbis Franciscus Bartholeschi, advocatus consistorialis, orationem suam aggressus est, qua S. R. congregationi persuaderet confirmandam esse sententiam archiepiscopi Florentini, qui judicaverat B. Joannam Soderiniam centum annis ante Urbani VIII celeberrima decreta publice cultam fuisse et inter beatas recensitam; neque ab aptiori proœmio hunc ipsum Commentarium, quo mihi gesta et B. Joannæ laudes declaranda sunt, inchoare posse mihi videor. Id unum addere volo, nunc quum persecutionis gladius interitum religiosæ huic familiæ in Italia, ubi nata est et semper maxime floruit, minitetur, pietatem in ea adhuc vigere, virtutis amorem et inconcussam adversus Romanum pontificem observantiam; ita ut, quum miseris his temporibus in aliis fere omnibus regularium societatibus viri aliquot exstiterint, qui, falso Italiæ libertatis studio obcæcati, ecclesiæ hostibus consenserint, nullus auditus sit B. Mariæ Servus, qui perversa hæc placita admiserit, aut certe hæc turpiter secutus fuerit.
[2] [floruit simul cum B. Juliana Falconeria B. Joanna Soderini; cujus cultus probatus est S. R. C.] Porro quum hic ordo, utut angustis finibus fere semper inclusus, magnam cælitum copiam protulerit, sæpius de eo dictum est in opere nostro, atque non ita pridem ad diem 24 octobris, ubi B. Joannis Angeli Porro Acta illustravimus. Sed quod propius ad rem nostram pertinet, ad diem 19 junii, qua nunc in universa ecclesia latina ejus festum recolitur, edita est Vita B. Julianæ Falconeriæ, cujus discipula fuit et adjutrix B. Joanna Soderinia. Quocirca plura omittenda erunt de ordinis institutis aliisque id genus legibus, ne acta agamus. Porro jam pridem publice colebatur aut certe publice habebatur sanctarum numero B. Joanna, quum quadraginta fere abhinc annis comes Laurentius Soderinius, patricius Romanus, camerarius secretus Leonis papæ XII et a cubiculo regi Bavariæ, statuit gentilis suæ gloriam stabilire et omnibus certam facere. Curavit itaque prius ut ejus cultus centenaria ante Urbaniana decreta antiquitas decreto ordinarii seu archiepiscopi Florentini assereretur, atque dein hæc sententia confirmaretur a S. R. congregatione. Neque votis suis frustratus est pientissimus comes: cultus antiquitatem approbavit Florentinus antistes; atque hanc sententiam ratam habuit S. R. congregatio: quæ et postmodum elogium concessit in Martyrologio Servorum B. M. V. et officium proprium missamque in honorem B. Joannæ, die 1 septembris celebranda. Sed hæc omnia paulo latius explicanda sunt, exordio ducto ab ejus biographis.
[3] [Scripserunt de gestis B. Joannæ Nicolaus Mati Pistoriensis, coævus,] Quis primus omnium scripserit B. Joannæ gesta incompertum; sed nullius scripta supersunt quæ sint antiquiora quam P. Nicolai Mati Pistoriensis. Hic natus sub finem sæculi XIII, ordini Servorum B. M. V. nomen dedit in conventu patrio; ubi stylo simplici, sed non ineleganti, codicem conscripsit cum titulo Giornale e Ricordi. Qui codex autographus, nunc in Florentino B. M. V. Annuntiatæ conventu asservatus, continet prius particulas quasdam historiæ ecclesiasticæ, deinde fundationem conventus Pistoriensis, anno 1243 factam. Atque huic rei annectit præcipuas ordinis memorias, Vitas videlicet septem fundatorum aliorumque ordinis sodalium, secundum annorum emortualium seriem, atque etiam potissima ordinis ornamenta. Quæ deduxit usque ad annum 1384; quando, proculdubio senio confectus, sibi cessare debere visus est [Battini, Memorie intorno alla vita del B. Andrea Dotti di Sansepolcro, pag. 189 et seqq.] . Quum autem B. Joanna vitam hanc terrestrem reliquerit anno 1367, coævus omnino fuit Nicolaus pientissimæ virgini. Sed etiam in his narrandis, quæ multo ante ejus tempora acciderunt, tam accuratus est, ut hactenus nihil repertum sit quod cum antiquioribus documentis pugnet [Ibid. pag. 190.] . Sæpius hæ memoriæ jam integræ, jam partim editæ fuerunt; in qua re postremis his annis laudem sibi commeruit P. Augustinus Morini Florentinus ex ordine Servorum, ut alios taceam.
[4] [Cosmus Favilla, Pocciantius aliique.] Secundus venit magister Cosmus Matthæi Favilla Florentinus, qui anno 1528 in civitate patria diem obiit [Giani.] . Scripsit hic anno 1485 tractatulum de origine ordinis Servorum, qui numquam in lucem videtur fuisse editus atque nunc servatur in bibliotheca Magliabecchiana, notatus siglis C. 1. 1458. Hac autem scriptiuncula nihil aliud continetur ac recensio præcipuorum virorum et feminarum, cujus sanctimonia tam mirabiliter illustravit nascentem ordinem. De B. Joanna hæc pauca habet: Diximus eos viros, qui antea excelluissent in degenda vita integerrime. Mox eas mulieres prosequemur, sanctitate præstantes, quæ in eodem ordine servili claruere; quas inter Joanna Florentina pudicitiæ meritis dicitur principatum tenuisse; et dein pergit ad alias. Sed videtur alio codice pluribus pientissimam monialem laudasse, ut colligitur ex eo, qui tertio occurrit loco Michael Augustinus Pocciantius; cui, quum anno 1567 Chronicum Servorum edidit, copiosior Cosmi Favillæ libellus præluxit: sed de Pocciantio alibi jam dixi [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 884.] . Accedit Archangelus de Giani Florentinus, qui sub initium sæculi XVII Annales Servorum edere cœpit, sæculo post ab Aloysio Garbii, item Florentino, auctos plurimum et confirmatos; dein Hippolytus Maracci Lucensis ex Congregatione clericorum regularium Matris Dei [Lilia Mariana, anno 1651 Romæ edita, pag. 207.] ; Augustinus Alevazoli [La Reina de'martiri compatita nei suoi dolori, Mediolani, 1692, pag. 78.] ; et anonymus Tirolensis [Menologium Marianum, seu gesta SS. BB. et VV. utriusque sexus ord. Serv. B. M. V., Duaci, 1767, tom. II, pag. 138.] . Sed ii omnes nihil referunt quod non legatur apud Nicolaum Mati aut Cosmum Favillam seu ejus pedissequum Pocciantium. Quare inferius hæc duo tantummodo scripta dabimus in lucem.
[5] [Beata appellata fuit sæculis XIV, XV,] Ex Nicolao Mati, qui Dei famulam beatam nuncupat et cælitibus parem facit, apparet quanta continuo post mortem in veneratione esset religiosa Mantellata. Quæ veneratio numquam in Servorum ordine cessavit. Beatæ enim titulo eam etiam donarunt Pocciantius, Giannius, Maraccius, Alevazolius et anonymus Tirolensis. Qua laude ornat quoque ancillam Dei Gasparinus Borrus Ventimanus O. S. in libro carminum vernaculorum, anno 1498 Brixiæ ab Angelo Britannico a Palatiolo edito [Triumphi, Sonetti, Canzone e Laude della gloriosa Madre di Dio Vergine Maria, lib. VI, cap. III, terz. 41 et 42.] ; in quo visionem beatificam enarrans, hæc, ad marginem scripto B. Joannæ nomine, cecinit:
Questa, che tanto luce il suo bel viso,
Il corpo gia vedesti, e fu consorte
Al Padre, ove il suo cor non fu diviso.
Sempre si vede con le guanze smorte,
Lontana dal mal far, contemplativa,
Humile in viso con le luci accorte.
[6] [XVI,] Eadem appellatione recensetur in codice, scripto circa annum 1512, cujus exordium est: Sic incipit Legenda beati Philippi ordinis Servorum; ubi folio 9, post hæc verba: Hæ sunt beatæ Fratrum Servorum, primo loco venit: Beata Joanna de Florentia, cujus corpus est Florentiæ [Summarium super dubio an constet de cultu, ab immemorabili tempore præstito B. Joannæ Soderini, pag. 8 et 9.] . Similiter in codice, manu exarato sub medium sæculum XVI, cui initium est: Laus beati Philippi Florentini ordinis Servorum, inter sorores nostras sanctimoniales legitur secundo loco [Ibid. pag. 9.] : B. Joanna de Florentia, ibi. Non aliter in tribus aliis beatorum ordinis Servorum catalogis, eodem sæculo scriptis, hæc occurrunt [Ibid. pag. cit.] . In primo: B. Juliana de Falconeriis et B. Joanna de Florentia. Corpora ibidem. In secundo: Beata Joanna de Florentia, cujus corpus est ibi; atque ibidem pingitur nixa genibus, diabolum sub pedibus tenens, brachiisque apertis. In tertio: B. Joanna [de] Florentia in ecclesia divæ Annuntiatæ conquiescit 1367. Præterea in indice cælitum ordinis Servorum, inserto tertiariarum Regulæ, a Luca Ferrini Pratensi anno 1586 explicitæ, hæc apparent verba [Ibid. pag. 10.] : S. Joanna Florentina mortua est anno 1367; item in alio indice, adjecto ab eodem Ferrinio Vitis septem fundatorum, anno 1589 Florentiæ excusis [Ibid. pag. 13.] : Beata Joanna Florentina 1367. Discipula beatæ Julianæ Falconeriæ; item in tertio, quem dedit anno 1599 Archangelus Ballotino in opusculo cum titulo Ave Maria, seu de vera origine et progressu sacri ordinis Servorum Mariæ, ad annum 1367 legitur [Ibid. pag. cit.] : Beata Joanna Florentina; ejus corpus requiescit in templo Annuntiatæ; item in indice beatorum et beatarum ordinis Servorum, excerpto ex Flore florum, quem Thomas Veronensis circa annum 1590 ex latino italicum fecit, hæc habes [Ibid. pag. 9.] : Joanna Florentina die 27 octobris 1367. In alio cælitum catalogo, ad finem ejusdem sæculi rescripto, quem ad 24 octobris jam edidi [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 883.] et ad cujus finem omnium apud Deum imploratur intercessio, legitur quoque soror Joanna de Florentia.
[7] [XVII, XVIII et XIX,] In inquisitione de confirmanda B. Joannæ cultus antiquitate legitima producti quoque complures fuerunt aut produci potuerunt, qui eam sæculo XVII, XVIII atque etiam præsenti in libris, typis impressis, aperte et secure beatam dixerunt: videlicet Honorius Gemelli Patavinus [Ave Maria. Origine et progresso del ordine de'Servi di S. M. Brixiæ, 1610, pag. 72.] , Honuphrius Salt Valentinus in Hispania [Epitome de la M. fundacion de la S. Orden M. de los Siervos de N. S. Barcinone, 1611, pag. 224.] , Joannes Baptista Benamati Guastallanus [Il Tesoro delle grazie di M. V. addolorata, Parma, 1683, pag. 435.] , Ludovicus Antonius Giamboni [Diario sacro di Firenze, Florentiæ, 1700, pag. 411, 433 et 460.] , Bartholomæus Genovese a Massanella di Tricario [La consolatrice degli afflitti Maria, compatita ne' suoi dolori, Neapoli, 1722, in præf.] , Placidus Bonfrizieri [Diario sacro dell' ordine de Servi di M. V., Venetiis, 1725, ad diem 1 sept.] , Carolus Guido Forti [Catalogus agiologicus Hetruscus, Romæ, 1731, pag. 43.] , Mauritius Francesconi [Firenze sacra, Florentiæ, 1739, pag. 126.] , Josephus Maria Brocchi Florentinus [Vite de' santi e beati Fiorentini, Florentiæ, tom. I, pag. 575.] , Constantinus Battini [Compendio della Vita di S. Giuliana Falconieri, Florentiæ, 1830, pag. 40 et 41; Memorie intorno il B. Andrea Dotti, Florentiæ, 1807, pag. 191.] et demum auctor libri Regulæ, paulo ante annum 1825 scripti [Summarium etc. pag. 14.] .
[8] [et cum radiis, caput cingentibus, picta aut incisa in imagibus sæculi XVI et recentioribus.] Examinatæ quoque fuerunt complures imagines pictæ, in quibus B. Joanna radiis nimboque cælesti caput circumdata exhibetur. Imprimis recognita una ex inquisitione olim facta propter S. Julianam Falconeriam et in claustro conventus Servorum Florentino exsistens, proxima S. Julianæ imagini, cum adscriptis his verbis: Beata Joanna de Florentia, discipula beatæ Julianæ; et non procul inde: Reverendus Dominus Hieronymus Requilianus Brixiæ diœcesis F. F. pro sua devotione 1599 [Ibid. pag. 16 et 17.] . Mense majo anni 1828 recognita secunda in conservatorio Florentino sororum tertii ordinis Servorum B. M. V., quæ peritis visa est circa annum 1770 picta a Ferrettio aut Gherardinio. In ea repræsentatur B. Joanna cum radiis, caput cingentibus, et diabolo ad latus; atque hæc italice adscripta sunt: B. Joanna ex nobili familia Soderiniorum; quæ fuit prædilecta discipula B. Julianæ Falconeriæ, atque ejus humilitas signo sanctæ crucis sæpius expulit dæmonium, forma angeli ei apparens, et multa fecit miracula [Ibid. pag. 18.] . Sed quum in his Juliana beata dicatur non autem sancta, quo titulo anno 1737 a Clemente XII donata est [Bullarium Romanum, tom. XV, pag. 141 et seqq.] et deinceps semper ab alumnis ordinis Servorum dicta, errarint oportet periti: anno enim 1737 non potest non esse antiquior hæc imago. Recognitus etiam ornatus argenteus codicis, in bibliotheca Servorum Florentinorum asservati; quo ornatu repræsentatur annuntiatio B. Mariæ Virginis et complures ordinis Servorum cælites: hos inter B. Joanna Florentina, cum radiis circum caput, libro in manibus et vestitu Mantellatarum [Summarium, pag. 19.] . Peritis visus est hic ornatus profectus ex schola Alberti Dureri, qui sub initium sæculi XVI floruit. Productus etiam liber Regularum, anno 1586 scriptus; in quo recognita imago impressa, exhibens religionem Servorum sub figura navis mysticæ. In ipsa navi sunt quatuor mali, vulgo alberi, et in uno ipsorum sunt descriptæ beatæ dicti ordinis, et inter alias beata Juliana et Joanna Florentina. Testes insuper dixerunt se alias vidisse imagines Romæ in dormitorio conventus S. Marcelli et Tiferni in conventu Servorum, utrobique cum radiis et titulo beatæ. In Romana autem B. Joanna lilium tenet una manu et altera librum [Ibid. pag. 15.] . Ineunte sæculo XVII exstabant proculdubio aliæ, quum Giannius tunc scripserit [Annales O. Servorum B. M. V., tom. I, pag. 321.] : Hujus B. Joannæ merito appingitur exemplar cujusdam venerandæ et senectute grandævæ mulieris; quæ, gestans in manu rubeam quandam crucem et integro tertii ordinis habitu induta, dæmonem a se expellit.
[9] [His omnibus examinatis et forma] Quum itaque pleraque hæc diligenter expendisset Florentinus archiepiscopus, sequentem tulit sententiam: Ferdinandus Minucci, Dei et sanctæ sedis apostolicæ gratia archiepiscopus Florentinus, sanctissimi domini nostri Leonis PP. XII prælatus domesticus, pontificio solio assistens, et sacri Romani imperii princeps, tamquam judex ordinarius, Christi nomine invocato, pro tribunali sedens, et solum Deum etc. per hanc definitivam sententiam, quam in his scriptis ferimus in causa et causis servæ Dei Joannæ Soderini, discipulæ sanctæ Julianæ Falconieri, inter dominum Josephum Nesti, provincialem actualem ordinis Servorum beatæ Mariæ Virginis in Hetruria, et in hac parte uti postulatorem, ex una, et dominum advocatum Laurentium Cantini, sanctæ fidei promotorem curiæ archiepiscopalis Florentinæ, ex altera partibus, de et super immemorabili cultu eidem servæ Dei exhibito, et casu excepto in decretis Urbani papæ octavi in congregatione sanctissimæ inquisitionis super cultu non exhibendo servis Dei non canonizatis neque declaratis; visa igitur principali petitione coram nobis præsentata; visa admissione dictæ petitionis sic et in quantum, et commissione citationis contra dominum promotorem sanctæ fidei curiæ archiepiscopalis Florentinæ, relationeque nuncii, ut in actis; viso decreto de conficiendo processu auctoritate ordinaria super dicto prætenso cultu, exhibito juxta formam præcitatorum decretorum Urbani papæ octavi, una cum juramento desuper per illos præstito juxta præscriptum decretorum præcipue novissimorum sanctæ rituum congregationis; visa speciali deputatione promotoris curiæ nec non actuarii pro constructione processus, eorumque formalia juramenta data; visa electione cursoris nec non destinatione tribunalis pro actis publicis habendis; visa electione et deputatione reverendissimi domini Actilii Fiascaini, canonici ecclesiæ metropolitanæ Florentinæ, et nostri vicarii generalis, tradendo illi jurisdictionem ordinariam pro conficiendo accessu et perficiendis actibus in constructione processus necessariis; viso juramento, per reverendissimum dominum vicarium nostrum judicem ordinarium deputatum præstito ad formam etc.; visa notula seu indicatione actorum compulsandorum, una cum omnibus.
[10] [judicii diligenter observata,] Visa electione peritorum pro recognoscendis monumentis, picturis, libris, codicibus, etc., respective ex officio facta, una cum omnibus; visa citatione, demandata peritis pro recognitionibus habendis, nec non illorum interventu juramentis ab eorum singulis præstitis de eorum munere fideliter explendo, una cum omnibus; viso accessu ad bibliothecam conventus Sanctissimæ Annunciatæ hujus civitatis Florentinæ, nec non ad conservatorium sanctæ Julianæ, vulgo Ammantellate; visis articulis seu positionibus, per dominum Josephum Nesti postulatorem productis, una cum nomine et cognomine testium examinandorum; visa cædula interrogatoriorum, clausa et sigillata, non aperienda nisi in actu examinis, exhibita per dominum promotorem fidei, una cum omnibus; visis juramentis, præstitis per testes examinandos juxta formam prescriptam; visis testium depositionibus tam super interrogatoriis, quam super articulis, servata in omnibus et per omnia forma præscripta, cum omnibus; visis interrogatoriis, super quibus examinati fuerunt testes inducti, una cum omnibus; viso decreto publicationis depositionum testium, prævia citatione, una cum omnibus; visis relationibus peritorum electorum et juratorum, per eosdem præsentatis et consignatis juxta instructionem eis datam, et juramento super eisdem præstito singulariter, una cum omnibus; visis omnibus et singulis juribus exemplatis et transcriptis in actis exhibitis, una cum omnibus; visa petitione et decreto obtento aperitionis et publicationis præsentis processus et causæ hujusmodi pendentis, una cum omnibus; visa reproductione, facta per eumdem dominum Josephum Nesti postulatorem omnium actorum, singulariter factorum et gestorum usque modo in parte et partibus favorabilibus tantum, una cum omnibus; visis exceptionibus, datis et pluries repetitis in singulis actis superius recensitis per dominum promotorem sanctæ fidei, una cum omnibus; visis citationibus exequutis, et earum relationibus, et præsertim citatione personaliter facta domino promotori prædicto ad videndum et audiendum ferri et promulgari sententiam juxta petita in principali petitione, et libello cum relatione nuncii, ut in actis, una cum omnibus; viso voto nostro promotoris sanctæ fidei, et ejus dubio et exceptione in eo contenta; viso toto processu in causa fabricato, una cum omnibus, in eo deductis, productis et allegatis: visis videndis, et consideratis considerandis;
[11] [archiepiscopus Florentinus pronuntiat cultum B. Joannæ centum annis antecedere decreta Urbani VIII,] Christi nomine repetito; pro tribunali sedentes et solum Deum et justitiam præ oculis nostræ mentis habentes, pro declaratione termini pro servato habiti usque sub die; dicimus, pronunciamus, sententiamus, decernimus et declaramus constitisse et constare de cultu immemorabili et veneratione, semper exhibita dictæ servæ Dei, Joannæ Soderini, discipulæ sanctæ Julianæ, non solum de præsenti, sed etiam ab immemorabili, et supra centum annos ante prædicta decreta sanctæ memoriæ Urbani papæ octavi, edita de anno millesimo sexcentesimo vigesimoquinto in sacra congregatione generalis inquisitionis super non cultu; ideoque, scientibus et tolerantibus illustrissimis ac reverendissimis dominis dominis archiepiscopis, ordinariis Florentinis, et prælatis ordinis Servorum Beatæ Mariæ Virginis; et proinde dicimus hujusmodi causam versari in casu excepto a prædictis decretis, neque illis ullo modo contraventum fuisse, sed sufficienter paritum et obtemperatum; et ita dicimus, declaramus, et definitive sententianus, et non solum modo et forma præmissis, sed et omni alio meliori modo. C. Ferdinandus, archiepiscopus Florentinus, judex ordinarius. Lata, data, et publicata fuit supradicta sententia per prælaudatum illustrissimum ac reverendissimum dominum Ferdinandum Minucci, archiepiscopum Florentinum, judicem ordinarium, pro tribunali sedentem in camera audientiarum sui archiepiscopalis palatii, pro loco, et loco loci destinatis, præsente, et audiente, atque (ut apparuit) intelligente admodum illustrissimo domino advocato Laurentio Cantini, promotore præfato, per me Aloysium Santoni, de mandato dominationis illustrissimæ et reverendissimæ lecta, et publicata anno Domini Nostri Jesu Christi millesimo octingentesimo vigesimo octavo, indictione Romana prima, die vero decima junii, pontificatus sanctissimi in Christo patris Domini nostri Leonis divina providentia papæ XII anno quinto, ac præsentibus ibidem admodum reverendis dominis Joanne Dolfi, a secretis præfati illustrissimi ac reverendissimi domini domini archiepiscopi Florentini, et Joanne Mazzetti, familiari dictæ dominationis suæ illustrissimæ ac reverendissimæ, testibus adhibitis specialiter vocatis atque rogatis. C. P. Joannes Dolfi testis. C. P. Philippus Mazzetti testis. C. Ego Aloysius Santoni, Leopoldi filius, notarius publicus Florentinus et præsentis causæ notarius actuarius specialiter deputatus.
[12] [motus librorum et imaginum testimonio.] Deinde hæc italico idiomate sequuntur: Atque ad ita judicandum moverunt nos sequentes rationes: considerantes servam Dei, Joannam Soderini, monialem Mantellatam ordinis Servorum B. Mariæ, postquam anno 1367 cessavit vivere, inde usque ad præsens tempus semper universaliter honoratam fuisse titulo BEATÆ, et consequenter centum annis ante ordinationes contentas in decretis S. D. Urbani papæ VIII, anno 1625 propositis, adeoque ad nos pertinere, examinare et decidere utrum constet annon de cultu immemorabili; considerantes ex epitome ejus Vitæ, paucis ab ejus morte annis conscripta a P. Nicolao Pistoriensi ex ordine Servorum, certum esse eam in via spirituali directam fuisse a S. Juliana Falconeria; notitiam haberi severi ejus vitæ generis, pœnitentiarum, pretiosæ mortis, miraculorum quæ Deus ejus interventu fecit, universalisque de ejus sanctitate opinionis; eamque exinde usque ad præsens tempus generatim honoratam fuisse titulo BEATÆ; considerantes opinionem sanctitatis Joannæ Soderini non exstitisse tantum inter moniales Mantellatas et Servos B. Mariæ Florentinos, sed ad complures civitates Italiæ, Germaniæ et Hispaniæ propagatam fuisse; in quibus civitatibus qui de ea scripserint eam honorasse titulo BEATÆ; et testimonia esse libros impressos, quorum recensio authentica in processu exstet; considerantes in conventibus Servorum B. Mariæ Annuntiatæ Florentinorum, Mantellatarum ejusdem civitatis, Mantellatarum Tifernatum et Servorum S. Marcelli Romæ, servari imagines pictas Joannæ Soderini, capite radiis circumdato; quas inter pretiosissima est imago argento incisa, quæ apud Servos Florentinos exstat, quoniam facta est ad finem sæculi XV aut initio sequentis *; considerantes radios circum caput in antiquis imaginibus esse signum indubitatum cultus et venerationis, quum sit ornamentum apponi solitum capiti earum imaginum, quas tamquam cælitum honorat ecclesia; considerantes Servos Florentinos servare antiphonam cum oratione ad omnes sanctos et beatos ordinis, quos inter memoretur serva Dei Joanna Soderini; considerantes orationes hujusmodi, compositas ad usum ordinis religiosi, non posse non haberi orationes publicas; considerantes titulum beati aut beatæ datum servis Dei a remoto tempore et plus centum annis ante Urbani VIII ordinationes, provenire absolute ab publica et bene fundata opinione de sanctitate servi aut servæ Dei, qui cum tali titulo commemoretur, a cultu et veneratione, universim ei præstita; cui non posse fieri oppositionem juxta breve Urbani VIII de anno 1625; considerantes attributionem solius tituli BEATI aut BEATÆ substantialiter nihil aliud esse ac cultum et venerationem; considerantes potestatem ecclesiasticam per cursum quadringentorum sexaginta annorum assensisse ut titulus BEATÆ daretur universaliter Joannæ Soderini et camdem potestatem numquam obstitisse quin pingerentur ejus imagines cum radiis circum caput; etc.
[13] [Cultum centenarium ante Urbani VIII decreta approbat archiepiscopus Florentinus et S. R. C.] Postquam hæc ad medium annum 1828 Florentiæ peracta sunt, adivit comes Laurentius Soderini S. R. congregationem Romanam ut decretum archiepiscopi Florentini confirmaret: non enim alio consilio interpellatus fuerat hic antistes, nisi ut per ejus sententiam facilior sterneretur via ad obtinendum favens sanctæ sedis judicium. Vices suas commisit pientissimus comes Josepho Nesti, Servorum provinciæ Florentinæ priori, qui Romæ hoc negotium procuraret. Mense augusto ejusdem anni inducta est causa: cui pro officio se opposuit V. Pescatelli, sanctæ fidei promotor, et quam facile peroravit advocatus consistorialis Franciscus Bartholeschi. Potuit itaque, quod summopere in votis se habere testatus erat comes Laurentius, hujus supremæ auctoritatis assensu ad B. Joannæ aram se liberosque suos devovere. Sed his pro more standum non erat. Quam primum S. R. congregatio sententiam Florentinam die 27 septembris anni 1828 probaverat, rogata est licentiam recitandi officium et celebrandi missam in honorem B. Joannæ quæ licentia facile concessa fuit, probatis tribus orationibus propriis pro missa et tribus lectionibus propriis pro secundo nocturno. Orationes omittimus; sed lectiones, quibus plura continentur, quæ neque apud Nicolaum Matium, neque apud Michaelem Pocciantium reperiuntur, inferius dabimus.
[Annotata]
* Agitur de ornatu argenteo, adscripto scholæ Alberti Dürer.
§ II. B. Joannæ genus, vitæ institutum sub S. Juliana Falconeria, miraculum S. Eucharistiæ, mors, sepultura, reliquiæ.
[B. Joanna certissime orta est domo Soderiniana, sed variatum fuit in assignandis parentibus;] Ut autem ad res B. Joannæ, dum in vivis
ageret, jam veniam, primo dicendum videtur
de ejus natalibus. Porro inter antiquiores
unus Nicolaus Mati Pistoriensis eam Soderinianorum
domo natam esse perhibet; sed is
testis omni exceptione major est. Quæ notitia,
quum tam diu illius scripta latuerint,
nonnisi sæculo XVIII invaluisse videtur. Antea
eam omnes nude vocabant Joannam Florentinam.
Non itaque temere aut inconsulte nobilissimo
illo genere orta dicta est, licet in parentibus
variatum fuerit. Communicatum
mihi fuit gentis Soderinianæ schema, ex quo
hæc sola particula desumenda visa est.
Sed in Soderiniana familia apographa asservantur
documentorum, quæ in annotatis ad
lectiones, S. R. congregationi propositas, in
tabulario publico Florentino exstare dicuntur,
et ab advocato Laurentio Cantini, promotore
fidei Florentiæ in causa B. Joannæ, perhibentur
esse in bibliotheca Medicæa [Summarium, pag. 21.] . Sed
quid, quod neque vetera scripta, neque ipsa
apographa, Florentiæ aut Romæ producta
fuerunt, sed allegata dumtaxat? Quid quod
Cantinius de antiquo exemplari nihil affirmare
audet, sed sola fama nititur (dicesi conservato)?
Quidquid id est, secundum hæc monumenta
nata fuerit beata virgo Guilielmo Soderinio
et Theresia Minerbetta Florentiæ
anno reparatæ salutis 1301. Conveniunt in laudanda
Soderiniana gente complures ex Italia
historici, quippe quæ a multis sæculis nomen
habuerit in republica civili, literaria, ecclesiastica,
Florentiæ splendens, Romæ et Venetiis.
Certe Ruggerus Soderini anno 1283 prioratum,
non ita pridem Florentiæ institutum,
nactus est [Manni, Osservazioni sopra i sigilli antichi, tom. III, pag. 151 et seqq.] ; quem supremum magistratum,
alii ex eadem gente plus quadragesies gesserunt
[Cantini in Summario, pag. 21.] : egregium utique testimonium quam
potens tum esset et nobilis illa familia in
opulentissima Italiæ civitate. Sed nascimur
et morimur, nec quidquam in his terris est
quod perennitatem sibi polliceatur. Peribat
itaque quinquaginta abhinc annis Soderianorum
nomen, nisi Pius papa VII hoc conservasset
in comite Laurentio, postulatore causæ
B. Joannæ, qui frater uterinus erat comitissæ
Portiæ Soderini [Moroni, Dizionario di erudiz. eccles. V0 Soderini.] . Sed hactenus de B. Joannæ
natalibus.
[15] [usa est magistra B. Juliana Falconeria, quæ conversabus Servorum B. M. V. præerat.] In iisdem documentis domi piam institutricem habuisse traditur Felicianam Tonniam; quam quum de proxima morte, divinitus cognita, moneret, ipsa ex ea didicit sibi in alteram magistram eligendam esse S. Julianam Falconeriam. Erat tum B. Joanna ætate duodecim annorum et S. Juliana præposita quasi erat conversabus Servorum B. M. V. Florentinorum, quarum feminarum exordia obscuriora etiam sunt quam origo Servorum, de qua toties disputatum fuit. Cujus obscuritatis prima causa est quod ordinis Servorum historici inter se non conveniunt, neque etiam sibimet ipsi constant. Quæ meditatus Helyotus [Hist. des ordres religieux, tom. III, pag. 321, edit 1792.] in hanc venit sententiam initio has feminas tertio ordini non fuisse adscriptas; sed, mundi vanitate contempta vesteque fusca et mantello seu bardocucullo assumptis, pietatem in sæculo professas esse, abdicata sua libertate in manibus Servorum B. M. V.; ita ut hi in earum personam, opera et bona eamdem potestatem acquirerent quam heri in personam, opera et bona mancipiorum: nisi quod hoc novum servile genus, quod se Deo simul devovebat, matrimonio in perpetuum interdictum erat. Et quidem monasteria virilia non tantum suos habebant conversos, laicos, barbatos, famulos, famulos regulares, fratres, familiares, etc.; sed ejusdem generis viros habebant parthenones [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 410; Frizzi, Memorie per la storia di Ferrara, tom. III, pag. 184 et 291, edit. 1850.] ; et vicissim conversæ et oblatæ mulieres plane pendebant a virorum monasteriis [Brabantia Mariana, pag. 732.] . Sed siquis recte intelligere velit pristinum conversorum conversarumque statum, in quo servilis et religiosa conditio quasi coaluerant, is legat oportet Joannis Benedicti Mittarellii dissertationem de hujus institutionis fatis [Annales Camaldulenses tom. I, app. col. 336 et seqq.] .
[16] [Conversarum oblationis monumentum anni 1302.] Neque puberes tantum suæque ætatis viri et feminæ hujus obligationis vinculum suscipiebant, sed pueri quoque et puellæ minorennes a parentibus oblati, nisi quod Clemens III papa voluerit, ut suo tempore paternam oblationem ratam haberent. Sed B. Joanna, licet legitima nondum esset ætate, B. Julianæ invitatu ipsa se obtulit, parentum tamen assensu. Quæ novæ vitæ essentrationes, facile discitur ex sequenti instrumento, quod anno 1302 in conversione et oblatione Dianæ Davanzati a notario publico confectum est [Giani, Annales Ord. Servorum B. M. V., tom. I, pag. 198.] : Anno incarnationis Domini 1302, die 23 junii, D. Diana, uxor olim N. Davanzati, habito consensu et facultate a suo mundualdo etc., ante altare B. V. in ecclesia Caphagii, seu B. M. Annuntiatæ Florentiæ, volens constanter animæ suæ providere saluti, ac reliquum ipsum vitæ suæ totaliter exponere obsequiis Jesu Christi et B. V. Matris ejus, ac suas culpas sive excessus (siquos incurrerit in animæ suæ jacturam) de cætero corrigere, sua libera et spontanea voluntate, atque longæva deliberatione præmissa, in præsentia F. Francisci, prioris Servorum S. Mariæ de Caphagio, et F. Joannis Piscis, dicti ordinis sindici et procuratoris capituli, etc., in manibus eorum obtulit Deo omnipotenti et B. Virgini gloriosæ, et donavit animam suam et corpus suum prædictæ ecclesiæ, se conversam exhibens et pro conversa oblata, cum omnibus suis bonis mobilibus et immobilibus, præsentibus et futuris, quæ sponte eidem monasterio et ecclesiæ donavit, etc. Qui D. prior et F. Joannes receperunt præfatam D. Dianam in suam et sui capituli conversam, oblatam et offertam; faciendo eam ex nunc participem omnium officiorum divinorum atque missarum, quæ quotidie in dicto monasterio et ecclesia ad Dei laudem et virginis Mariæ celebrantur. Et ita D. prior et sindicus statim receperunt dictam D. Dianam tanquam legitimam dicti monasterii et ecclesiæ conversam etc. Actum in ecclesia Fratrum Servorum de Caphagio, testibus etc., per Jo. Spiliati de Filicata notarium.
[17] [Magistram habet B. Joanna S. Julianam Falconeriam, in cujus cadavere] Operam itaque suam et bona debebant conversæ conventui, quemadmodum servilis conditionis homines hero. Earum animis curandis præerat unus ex Fratribus, vir ætate gravis et moribus, corrector dictus. Sed necesse insuper erat ut pia aliqua mulier propius eis invigilaret et juniores institueret. Quo munere Florentiæ fungebatur S. Juliana Falconeria; quo factum est ut hæc sanctissima femina B. Joannæ magistra fuerit. Singularem tum Mantellatæ non videntur Florentiæ habuisse conventum; neque omnes simul versabantur, sed aliquot in domibus suis commorabantur; pleræque tamen in ipsis Fratrum conventibus separatas inhabitabant ædes, adeoque utebantur templo, non tamen ad concinendum officium ecclesiasticum, quippe quæ, conversorum more, nonnisi certum numerum orationum dominicarum recitarent. Florebat inter eas plurimum pietas, voluntariorum cruciatuum studium, humilitas et modestia: ad quam rem conferebat multum egregia S. Julianæ institutio et novarum regularum sapientia; plus tamen exempla plurium, virtutes æmulantium. Præter hæc communia monialium officia, incumbebat eis infirmorum in nosocomiis procuratio et alia id genus ministeria. Neque segnis erat inter eas B. Joanna, omnium discipularum S. Julianæ dilectissima. Quare voluit Deus ut ipsa prima esset quæ viderit S. Hostiam pectori B. Julianæ impressam. Quod miraculum legitur quidem in Vita sanctæ hujus feminæ, quam Gianius conscripsit et Papebrochius ad diem 19 junii edidit; sed quum hæc Vita tribus fere sæculis post ejus mortem collecta sit, placet hoc prodigium, quod proxime ad B. Joannam pertinet, coævis documentis demonstrare.
[18] [(ut ex documento coævo constat) impressam vidit sacram Hostiam:] Primum scriptum est octodecim dumtaxat diebus post B. Julianæ mortem, atque his conceptum est verbis [Battini, Compendio della Vita di S. Giuliana Falconieri, pag. 48.] : † MCCCXXXX. Mense julio. — Memoriam fecit mirabilium suorum. Memoria sit qd. Sor. nostra Juliana XVIII. retro dieb. mortua cum sponso suo Jhesu evolavit ad cælum et fuit sic. = Settuagenaria major diris macerata in stomacho voluntariis pœnitentiis, jejuniis, catenis, ferreo cingulo, flagellis, vigiliis, inedia etc., nec recipere, nec retinere cibum amplius non poterat. Quare sacratiss. corporis Christi viatico ut se orbatam agnovit, quantum doluit, quantum lachrimata est, prorsus est incredibile, adeo q[uod] pre magnitudine doloris pene mori crederetur. Itaque P. Jacobum de Campo … humillime precata est ut saltem SS. Sacramentum coram se in pixide deferret; ut factum est. Cum autem apparuit sacerdos, portans corpus Domini, statim illa in terram stravit se in modum crucis et adoravit Dominum. Vultus autem ejus factus est tanquam vultus angeli. Cupiebat illa (q[uod] non licebat) se conjungere Jesu suo et osculari illum; at renuit sacerdos. Ergo supplex rogavit ut super pectus suum fornaceum extenderetur velum, et super illud Hostia S. poneretur. Voti compos effecta est; at (o stupendum miraculum) vix Hostia attigit amantissimum illud cor, q[uod] disparuit, nec amplius inventa est. Juliana autem, simul ac Hostia disparuit, blando ac ridenti vultu, tamquam si in extasim raperetur, in osculo Domini moritur, cunctis mirantibus q[ui] ibi aderant, scilicet sorore Joanna, sor[ore] Maria, sor[ore] Elisabeth, P. Jacobo et alii[s] ex domo.
[19] [quam rem paulo luculentius narravit P. Nicolaus Pistoriensis.] P. Nicolaus Mali, qui et Pistoriensis, superius laudatus, quadraginta annis post eadem omnia retulit in brevissimo de S. Juliana commentario, nisi quod paulo luculentius exposuit quomodo B. Joanna prodigium detexerit: Vix, inquit [Battini, Compendio della Vita di S. Giuliana Falconieri, pag. 53.] , Hostiam pectori imposuerat P. Jacobus, quum, ipsa dicente: “O Jesu mi!” Hostia evanuit; et Juliana facie ridenti mortua est. Tantum strepitum excitavit hæc res ut nunc etiam de ea fiat sermo et per sæcula futurus sit. Et multi eam rem non credebant; sed certiores de ea facti sunt, quum soror Joanna inter lavandum sacrum corpus cilicium reperit, carni impressum, et in pectore signum Hostiæ cum una cruce… Per plures dies accurrit populus magna frequentia; atque aliquis notavit multa miracula, quæ operata est. Sed ea non scribo, quia non scio sigillatim, sed tantum in confuso. Quis audivit umquam tale vel simile? Stupendo hoc prodigio factum est ut multæ nobiles feminæ hujates Pistorienses non amplius dedignatæ sint fieri nostræ mantellatæ. Neque omisit idem prodigium P. Nicolaus in Commentariolo de B. Joanna, quem inferius dabimus.
[20] [Mortua est B. Joanna die 1 septembris anni 1367: unde factum sit ut de ea hodie dicamus.] Kalendis septembris anni 1367, viginti sex annis post sanctissimæ magistræ mortem, e vivis recessit B. Joanna: apertissimis verbis hanc diem et annum indicavit P. Nicolaus. Negligentiæ itaque incusandus est Franciscus Bartoleschi [Summarium, pag. 3.] , qui eam anno 1363, die 10 octobris, vita functam dixerit; qui dies 10 octobris primum prodiit in sylloge Vitarum sanctorum et beatorum ditionis Florentinæ, confecta anno 1637 a Luca Chiari, cive Florentinö [Ibid. pag. 4.] . Contra in indice sanctorum ordinis Servorum, quem anno 1590 P. Thomas Veronensis Flori Florum inseruit, mortua dicitur B. Joanna Florentina die 27 octobris anni 1367 [Ibid. pag. 9.] . Quæ dies paulatim recepta est in calendariis vulgaribus Florentinis. Certe P. Mauritius Francesconi ex ordine Scholarum piarum in Florentia sacra seu indice festorum, religionum et indulgentiarum templorum Florentiæ, quem indicem anno 1739 edidit, ad diem 27 octobris scripsit [Firenze sacra, pag. 126.] : Ordo Servorum B. Mariæ hodie memoriam facit B. Joannæ Florentinæ tertii ordinis Servorum. Sed hoc neutiquam verum erat; Servi enim in omnibus suis menologiis et diariis constanter faciebant ejus memoriam die 1 septembris. Verumtamen ille Francesconii error, ex Thomæ Veronensis indice ortus, per calendaria Florentina popularia propagatus est. Sed veritati potius quam huic populari consuetudini suffragari voluit S. R. congregatio: quapropter festum ejus indixit in diem primam septembris; ad quam Servi in Martyrologio hac formula utuntur: Florentiæ beatæ Joannæ Soderiniæ, virginis tertii ordinis Servorum B. Mariæ Virginis, innocentia et vitæ asperitate celebris. Nihilominus Ludovicus Santoni, curiæ archiepiscopalis Florentinæ cancellarius, postquam ad diem 1 septembris in Diario sacro Florentino B. Joannæ festivitatem annuntiasset, eamdem (ne contrairet Florentinorum exspectationi) ad præsentem diem ejus memoriam renovavit. Nos maluimus de ea nunc dicere potius quam inter prætermissos ejus nomen ad supplementum Septembris, forte numquam futurum, remittere.
[21] [Sepulcrum B. Joannæ numquam videtur fuisse retectum, licet reliquix ostendantur.] Sepultam fuisse B. Joannam in templo celeberrimo B. Mariæ Annuntiatæ, olim dicto de Caphagio, narravit Nicolaus Pistoriensis aliique omnes. Verumtamen ubi situm sit sepulcrum ignoratur et frustra sæpius quæsitum est. Nihilominus Florentiæ custodiri dicuntur ejus corporis particulæ. Descripsit scilicet mihi P. Augustinus Morini, pridem a me jam laudatus, ex scheda P. Alexandri Piermei sequentem memoriam: Ex digito B. Joannæ Florentinæ, virginis ordinis Servorum B. M. V., extracta ex reliquiariis vetustæ Florentinæ familiæ de Masiis, ac deinde ad familiam de Michelotiis in foro ecclesiæ S. Michaelis, vulgo de Antinoriis, hæreditario jure transactis, insuta in velo serico flavi coloris, cum duplici inscriptione, altera intus involucrum in membrana goticis characteribus exarata, altera vero in folio chartaceo charactere ad instar typi composita: quam in theca ex aurichalco, intra quam inclusimus etiam prædictos titulos seu inscriptiones, eodem velo serico flavi coloris inclusimus. Attamen persuasio apud Servos Florentinos permanet numquam retectum fuisse B. Joannæ sepulcrum; atque ipsi satis habent die 1 septembris candelas accendere ad imaginem pictam B. Joannæ, positam super altare capellæ, ejus cultui dicatæ, Sequuntur jam commentariolus Nicolai Mati Pistoriensis, narratio Michaelis Pocciantii et lectiones, a S. R. congregatione approbatæ; de quibus supra diximus.
COMMENTARIOLUS DE VITA B. JOANNÆ SODERINI
Auctore Nicolao Mati Pistoriensi, versus ex italico.
Joanna Soderini, ex ordine Mantellatarum, Florentiæ (B.)
AUCTORE NIC. MATI.
[B. Joanna Soderini, a S. Juliana Falconeria instituta,] Jesus. Maria. Commentariolus de vita sororis nostræ Joannæ Soderini, sancte vita functæ die primo septembris anni MCCCLXVII. — Ætate annorum duodecim dedicavit se Christo ejusque SS. Matri, invitata a nostra B. Juliana; cujus fuit discipula carissima et dilectissima. Fecit etiam ipsa votum virginitatis a ante SS. Virginem Annuntiatam b et observavit perfecte corpore et animo. Educavit eam suo modo beata nostra magistra et brevi reddidit eam tam ferventem in oratione, tam humilem, tam docilem, tam mortificatam, ut, quantumcumque juvenis esset, proponeret eam aliis in exemplum.
[2] [maxime post prodigium Eucharistiæ, impressum pectori, magistræ fit similis: cui succedit,] Ipsa fuit felix illa discipula, quæ prius quam soror Elisabetha et aliæ detexit in pectore sanctæ Julianæ stupendum miraculum Christi cruci affixi, impressi carni in circulo tamquam Hostiæ c, et detexit etiam cilicium, lateribus tam alte immissum ut carne et pelle coopertum esset; adeo ut sectione opus fuerit. Neque sine planctu potuit amantissima discipula solvere magistræ corpus ab hoc cilicio. Quodsi jam ante bona esset, mota tamen stupendo hoc miraculo, omnes nervos intendit ne inferior esse magistræ suæ; quod et perfecit. Jejunavit sicut ipsa, flagellavit se sicut ipsa d, et vitam tam severam amplexa est ut Juliana non videretur esse mortua. Atque ei etiam creditum fuit gubernium Mantellatarum. Tentationes maxime terrificas experta est multos annos ab hoste infernali; qui ut eam deciperet, etiam sub forma angeli ei apparuit.
[3] [et cum opinione sanctitatis moritur.] Vixit post magistram in severissima pœnitentia annos viginti sex; atque super ejus corpus etiam inventum est cilicium ex setis, quo quasi tota cooperiebatur; et erat omnino sine carne. Ut similis fuit magistræ in vita, sic similis fuit in morte: nam quum vix viaticum acceperat, manus sustulit ad paradisum et subito spiritum reddidit. Beata mors! Contulit jam multa beneficia piis suis civibus; quæ collecta fuerunt a Fratribus nostris B. M. Annuntiatæ e, apud quos sepulta est; et tota hæc civitas venerata est beatum hoc corpus et una voce jure merito dixit: “Magna cælicola mortua est. Ipsa beata est.”
ANNOTATA.
a Præter votum castitatis seu virginitatis aliis vinculis obligabant se tum S. Julianæ discipulæ; de quibus dictum est in Commentario prævio, num. 16.
b Florentiæ nullus locus magis religiosus est quam altare B. M. Annuntiatæ in Servorum B. M. V. templo. Ibidem votum virginitatis fecit S. Aloysius Gonzaga. Sed quid hæc prosequor? Ingenti volumine memorias hujustempli et partem innumerabilium miraculorum complexus est Mondanius in opere cui titulus: La miraculosa immagine della Santissima Annunziata di Firenze, 1844.
c Vide plura de hoc miraculo in Commentario prævio, numm. 18 et 19.
d De severitate vitæ S. Julianæ hæc antea ex scriptis P. Jacobi a Monte et P. Basilii Florentini retulerat Matius: Aliquando decem, aliquando quindecim, aliquando viginti quatuor horas versabatur in oratione. Flagellabat se quasi ad mortem, maxime feriis sextis. Catenas ferebatad lumbos, funiculos ad crura et brachia. In nosocomio manducabat reliquias infirmorum, quorum vulnera lingebat et curabat. Dormiebat super humum nudam, ad summum super stoream. Singulis hebdomadibus plures dies nullo vescebatur cibo nisi sacra Eucharistia. Æstate vestes gerebat crassas, hieme semper incedebat sine calceis. Ave Maria (scilicet usque ad Sancta Maria) dicebat quotidie millies; et quantum habebat distribuebat in eleemosynas.
e Hactenus hæc scriptio inventa non fuit.
MEMORIA B. JOANNÆ SODERINI
Ex Michaelis Augustini Pocciantii Chronico ordinis Servorum B. Mariæ Virginis.
Joanna Soderini, ex ordine Mantellatarum, Florentiæ (B.)
EX IMPR.
[Anno 1367 B. Joanna de Florentia migrat ad Christum, ac dæmonum tentationes superat.] Si his quæ habet R. P. M. Cosmus Florentinus in suo opusculo credendum est a, inter cæteras sacras mulieres, quæ religionem Servorum suis clarissimis virtutibus illustrarunt, sese nobis offert beata Joanna de Florentia, virginitatis profecto speculum, ac mulierum memorabile decus; quæ mira sanctitate refulgens apud omnes celebris facta est. Hæc cum esset duodecim annorum a B. Juliana (cujus extitit fervens discipula), spernens ludos ac sæculi oblectamenta, beatæ et immaculatæ Virgini se dicat, ipsiusque divæ Matris (ut sibi in cælo immortalem sedem compararet) viduitatem b assumpsit, ac ejus amictum intus et foris gestare cœpit. Quod ægre ferens, inimicus homo se transfigurat in angelum lucis, et eam plurimis affligit tentationibus, ostendens virginitatem esse contra Domini præceptum, asserentis: “Crescite, et multiplicamini,” ac contra Christi sacramenta, qui in remedium peccati matrimonium instituit. Persuadebat adhuc jejunium esse superfluum, cum in Evangelio scriptum sit: “Non quod intrat per os coinquinat hominem.” Addebat insuper incassum preces Deo fundere, cum jam sanctorum numero esset adscripta. Hæc et his similia proponebat antiquus hostis, inique ferens probitatem tantæ virginis; quæ, per Spiritum Sanctum edocta, instigationes diabolicas esse cognoscens, signo sanctæ crucis se muniens viriliter superavit, ac dæmonem fugavit; et usque ad vitæ suæ calcem juste et pie vixit, quærens non quæ super terram, sed quæ sursum sunt, ubi Christus est in dextera Dei sedens. Ad quem hoc anno (1367), monilibus ornata, ac bonis operibus induta, haud sine sanctitatis signis religiosissime migrat, et in ædibus divæ Annuntiatæ apud cæteras sorores ejus corpus reconditur.
ANNOTATA.
a Quum ad finem sæculi XVI Chronicum suum scripsit Pocciantius, ignorabatur P. Nicolai Mati scriptio, adeoque res B. Joannis erant obscurissimæ. Quæ obscuritas nondum dissipata erat, quum viginti quinque annis post Gianius sui ordinis Annales edidit; ita ut dubitarit an Joanna soror Florentina, quæ sub annum 1363, divitiis spretis, omnia sua pariter bona Patribus, ut inter pauperes distribuerentur, legavit, eadem esset ac B. Julianæ alumna, de cujus gestis dictum est. Quod profecto parum credibile est, quum conversæ initio suæ conversionis se suaque bona offerrent, nisi forte ea retinerent ut servus peculium suum.
b Intelligitur vestis nigra Mantellatarum, facta ad imitationem vestis viduitatis Deiparæ. Recolebatur enim summopere, maxime a sæculo XV, in ordine Servorum luctus B.Mariæ.
LECTIONES II NOCTURNI DE B. JOANNA SODERINI
Propositæ S. R. C. et ab eadem approbatæ.
Joanna Soderini, ex ordine Mantellatarum, Florentiæ (B.)
Lectio IV. Joanna piis nobilibusque parentibus, Gulielmo Soderinio et Theresia Minerbetta, Florentiæ nata anno reparatæ salutis millesimo tercentesimo primo a, ab ipsis pueritiæ annis qualis futura esset non obscure præsignavit. Ut enim linguam in voces solvere potuit, nil avidius expetiit, quam de redemptionis nostræ mysteriis audire aliisque verba facere, ita ut brevi tempore in iis mirabiliter instructa apparuerit; erga quæ propterea magno devotionis affectu semper exarsit. Deiparam quoque Virginem impense colere cœpit, eamque quotidianis laudibus, piisque precibus prosequebatur. Cum autem divinitus accepisset piam mulierem Felicianam Tonniam, quam a parentibus institutricem acceperat, brevi morituram, adeoque aliam sibi magistram esse quærendam, Joanna statim Felicianam de his præmonuit; quæ divinæ dispositioni prompto animo acquiescens, ipsi sanctam Julianam Falconeriam, quæ nuper Mantellatarum b tertii ordinis Servorum beatæ Mariæ Virginis familiam fundaverat, in novam magistram designavit. Verum parentes, quibus præter Joannam erant filii, eam concivi suo pari nobilitate claro matrimonio jungere cogitabant. Ut vero ab ipsa intellexere se jam divino sponso dicasse, eam a proposito dimovere non sunt ausi. Itaque duodennis sub beatæ Julianæ disciplina se constituit, ejusque secessum ingressa religiosum habitum læta suscepit. c
[2] Lectio V. Sub tanta magistra in omni virtutum genere ita profecit, ut carissima illi evaserit, et, licet junior, ceteris tamen sororibus in virtutis exemplum ab ipsa proponeretur: unde prædilecta ejus discipula merito semper habita fuit. Ante imaginem beatissimæ Virginis ab angelo salutatæ Florentiæ celeberrimam perpetuæ virginitatis votum emisit, quam usque ad exitum vitæ jejuniis, vigiliis, cilicio, flagellis, omnique asperitatum genere corpus domando servavit illæsam. Orationi et cælestium rerum contemplationi semper incubuit. Ea fuit humilitate, ut abjectissima quæque domus ministeria obire, et sororibus in re quacumque famulari in deliciis habuerit. Quarum proinde amorem et benevolentiam singulari sua lenitate, mansuetudine et jucunditate promeruit. Earum etiam regimen, ex obedientia susceptum, sanctissime administravit. Prophetiæ dono insignita, futura prædixit, quorum veritatem probavit eventus d. A tenebrarum principe, qui, ut eam deciperet, sub specie Angeli lucis non raro se conspiciendum dabat, horribiles passa est tentationes et molestias; quas tamen invicto animo superavit, ejusque astus elusit.
[3] Lectio VI. A magistra sua numquam divelli passa est, eique ægrotanti non solum usque ad exitum vitæ summa charitate ministravit, sed et defunctæ pietatis officia sedulo impendit. Hinc omnium prima imaginem Jesu Christi crucifixi illius pectori veluti sigillo impressam detexit; aliisque sororibus conspiciendam exhibuit e. Quo mirabili prodigio commota ferventiori etiam in Deum amore incensa est, et beatæ Julianæ vestigiis per integros viginti sex annos, quibus illi fuit superstes, ita inhæsit, ut non mortua, sed adhuc vivens in Joanna omnibus videretur. Quam vero vivens moribus expresserat, moriens quoque imitata est. Nam sanctis operibus immutata, et longa carnis maceratione consumpta, ita ut pelle tantum et ossibus constans appareret, ad extrema devenit, atque cucharistico pane vix refecta spiritum Deo placidissime reddidit kalendis septembris anno millesimo tercentesimo sexagesimo septimo. Ejus corpus, ad ecclesiam Annuntiationis beatæ Mariæ Virginis Fratrum Servorum delatum, crebris a Deo miraculis illustratum fuit, et frequenti populorum concursu veneratum. Perpetuum Beatæ Joannæ cultum Leo XII pontifex maximus oraculo suo confirmavit, ejusque depositionis anniversariam diem in universo ordine Servorum beatæ Mariæ Virginis, et in Florentina diœcesi, officio proprio et missa colendam indulsit.
ANNOTATA.
a Hæc desumpta dicuntur ex monumentis archivii publici Florentini, quorum apographum exstaret apud comitem Laurentium Soderini. De his monumentis vide Commentarium prævium, num. 14.
b Mantellatæ genericum nomen erat, quum Mantellatæ S. Francisci reperiantur, Mantellatæ S. Augustini, etc. Quare, licet postea hoc nomen proprium factum sit Servarum B. M. V., adduntur verba: Tertii ordinis Servorum B. M. V. Sed multo plus erant quam tertiariæ: offerebant enim se et sua in verum servitium. Vide Commentarium prævium, num. 16.
c Quæ hactenus recitata sunt, desumpta sunt omnia ex apographo illo arcano comitis Laurentii Soderinii.
d Istud prophetiæ donum non innotescit nisi ex eodem apographo.
e Vide Commentarium prævium, numm. 18 et 19.
DE B. ANTONIA BRIXIANA EX ORDINE PRÆDICATORUM FERRARIÆ IN ITALIA
ANNO MDVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Antonia Brixiana, monialis ex ordine Fratrum Prædicatorum, Ferrariæ (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Cultus parcus et biographi B. Antoniæ. Ejus commoratio in conventibus S. Catharinæ martyris Brixiano et Ferrariensi.
In menologiis ordinis FF. Prædicatorum recolitur hodie memoria B. Antoniæ Brixianæ, [B. Antonia Guaineri, domo Brixia, die 27 octobris 1507 vita functa, videtur statim a morte beata appellata esse;] quæ die 27 octobris anni 1507 sanctissime in Domino obiit atque statim a morte cœpit inter cælites recenseri atque BEATA nuncupari. Ejus certe apud Deum auxilium sine cunctatione imploratum est et miracula conscripta. Vitæ ejus, ex bonis monumentis collectæ, locum dedit Seraphinus Razzi, ejusdem ordinis alumnus, inter Vitas sanctorum et beatorum sacri ordinis FF. Prædicatorum, tum virorum, tum feminarum [Vita de i sancti e beati del sacro ordine de' Predicatori, cosi huomini comme done.] , quas frater ejus Silvanus Razzi, Camaldulensis, primo edidit anno 1577, secundum anno 1588 et F. Vincentius a Montealbano O. P. tertium anno 1605. Biennio post Michael Pio, Ractii scriptione usus et commentariis acceptis ex Longobardia, epitomen quamdam inseruit tertio libro de illustribus ordinis FF. Prædicatorum professoribus [Delle vite degli huomini illustri di S. Domenico.] ; quod opus Bononiæ edidit anno 1607 atque iterum anno 1620. Deinde Joannes Lopez, similiter Ractii vestigia relegens, B. Antoniæ quoque Vitam dedit anno 1622 in Historia sanctorum et beatorum ordinis FF. Prædicatorum [Historia de los santos y beatificados de la orden de Predicatores.] . Ractius autem, Pius et Lopesius, nihil dubitantes, Antoniam appellant beatam. Similiter Marcus Antonius Guarini, natione Ferrariensis et ecclesiæ cathedralis beneficiarius, adeoque rerum Ferrariensium peritissimus, in Compendio historico de ecclesiis aliisque locis sacris diœcesis Ferrariensis, edito anno 1621, Antoniam constanter beatæ titulo donat. Neque ab hac appellatione cessatum est, quum prodierunt Urbani papæ VIII decreta. Etenim Joannes a S. Maria, domo Parisiensis, inter Vitas sanctarum et beatarum sui ordinis [Les vies des saintes et bienheureuses de l'ordre de saint Dominique, tom. I, pag. 250.] locum dedit Vitæ B. Antoniæ Brixianæ; cujus elogium Dominicus Maria Marchese anno 1679 inseruit Sacro Diario Dominicano [Sacro Diario Domenicano, tom. V, pag. 554 et seqq.] et Emmanuel de Lima anno 1712 Hagiologio Dominicano [Agiologio Dominico, tom. IV, pag. 374.] ; neque anonymus Dominicanus, qui anno 1758 Sacrum Diarium Dominicanum Romæ et Brixiæ dedit in lucem [Sagro Diario Domenicano, pag. 257.] , B. Antoniæ Brixianæ elogium omisit. Demum eamdem beatam appellavit Josephus Brunati in egregiis Vitis sanctorum Brixianorum, multa cura annis 1834 et 1854 editis [Leggendario o Vite di santi Bresciani, Brescia, 1834, pag. 4 et 11; Vita o gesta di santi Bresciani, 1854, tom. I, pag. 4 et 50.] ; ubi et addidit se suspicari B. Antoniæ Vitam Ferrariæ singillatim fuisse editam. Sed errore: Josephus enim Antonelli, Bibliographiæ Ferrariensis auctor, eam plane ignoravit [Ap. Frizzi, Memorie per la storia di Ferrara, edit. II, tom. II, pag. 328 et seqq.] . Quum itaque centum annis ante Urbaniana decreta inter cælites publice relata fuisse videatur præclara virgo, neque deinceps hæc ejus veneratio obsoleta fuerit, minus opportunum arbitrati sumus eam inter prætermissos collocare.
[2] [Brixiæ monialis Dominicana facta, mittitur ad reformandum conventum Ferrariensem;] Quum itaque, testibus Ractio et Guarinio, anno ætatis centesimo diem obierit B. Antonia, nata sit oportet anno Christi 1407. Brixiæ in pristina ditione Veneta eam esse natam consentiunt omnes; patre Guainerio, addit Brunatius, quippe qui eam Antoniam Guaineri Brixianam appellet. Conversionem, ex timore inferni profectam, narrat Ractius. Puella monasterium Dominicanum S. Catharinæ martyris, quod, anno 1327 fundatum [Pio, Uomini illustri etc. lib. III, BB. Lombarde Traspadane, cap. 8.] , inter sex antiquiores Brixianos parthenones computabatur [Helias Capreolus, de Rebus Brixianorum, lib. XII, pag. 123, edit. Grævii.] atque a Josepho imperatore II suppressum est, primis annis intravit. Vixit ibidem usque ad annum 1457, quo Brixia Ferrariam accita est, ut ibidem in conventum, cui S. Catharina martyr etiam patrona erat, ordinis Dominicani institutionum observantiam introduceret. Juxta veterem traditionem, quam Guarinius commemorat, exordia sua debebat hoc monasterium tribus sororibus de domo Marano, quibus (ut constat ex testamento adhuc superstite) anno 1290 copiosa hæreditas obtigerat. Inde condiderunt templum S. Catharinæ et conventum; in quo anno 1289, assensu Bonifacii papæ VIII, professionem religiosam fecerunt [Guarini, Compendio historico, pag. 141 et 142.] . Licet fratres conversos admitteret hoc monasterium puellare [Frizzi, Memorie per la storia di Ferrara, tom. III, pag. 184 et 291.] , quemadmodum passim suis exordiis parthenones Dominicani [Mamachi, Annales FF. Prædicatorum, tom. I, pag. 257.] , non tamen videtur primitus subditum fuisse ordini FF. Prædicatorum [Cfr Guarini, pag. 142; et Ferranti, Compendio della storia di Ferrara, tom. III, pag. 190.] : nam, sicuti alibi [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 410.] docuimus, etiam parthenones, qui alias sequebantur leges, conversos habebant. Sed anno 1457 B. Antonia aliæque moniales, consentiente Callisto III papa, e Brixiano conventu accitæ sunt, quæ simul cum regularis disciplinæ reformatione S. Dominici instituta inferrent et FF. Prædicatorum Ferrariensium auctoritatem.
[3] [quem sapientissime instituit, ut ex fructibus patuit.] Tam feliciter hoc munere functa est beata reformatrix ut brevi illic floruerit pietas et regularum observantia; adeo ut complures ejus discipulæ insigni sua sanctimonia meruerint inter beatas recenseri aut ad vicinas civitates vocatæ fuerint ut collapsam disciplinam in Dominicanis cœnobiis restituerent. Veniunt in illarum numero Soror Paula Spezzani, quæ die 18 augusti anni 1509 obiit; B. Veronica, quæ die 6 julii recessit; B. Cæcilia, quæ anno 1511 hanc terram deseruit; B. Angela Seraphina Correggiara, quæ die 4 februarii ad superos abiit, et Sorores Perpetua Sardi et Constantia, quæ quo anno tabernaculum sui corporis posuerint latet [Pio, Uomini illustri, lib. III, BB. di Ferrara, cap. 11 et seqq.] . Ex eis Soror Veronica missa est ad reformandum conventum Ferrariensem B. M. Annuntiatæ, dein S. Catharinæ Senensis, quem anno 1501 B. Lucia Narniensis incredibili populi studio incohaverat, sed qui brevi, quum scilicet B. Lucia post biennium prioratu dejecta esset, præclara mutatione et solertissima priore indigeret: quo munere septennium B. Veronica functa est. Eodem fere tempore aliæ missæ sunt ad reformandum S. Rocchi cœnobium, aliæque anno 1513, jussu Romani pontificis, ad reformandum monasterium S. Dominici Forojulianum [Guarini, pag. 142.] . Sed tum e vivis jam recesserat B. Antonia; neque hæc ad eam pertinent, nisi quod a discipulis suis patrata fuerunt. Tempore reipublicæ Gallicanæ ambo cœnobia Ferrariensia cessarunt. Superest ut ipsiusmet gesta ex Ractii libro italico latine repræsentemus.
VITA B. ANTONIÆ BRIXIANÆ
ex italico Seraphini Ractii.
Antonia Brixiana, monialis ex ordine Fratrum Prædicatorum, Ferrariæ (B.)
a
[B. Antonia, postquam in Brixiano conventu humilitate eminuisset,] Conversio B. Antoniæ Brixianæ ad Deum exorsa est potius a timore et formidine pœnarum infernalium quam ab amore et studio bonorum cælestium. Providentia enim divina, quæ eam ab æterno prædestinaverat et elegerat ut sua sponsa esset, per timorem duxit eam pedetentim ad amorem. Quum itaque in patrio Brixiano S. Catharinæ martyris cœnobio ordinis nostri habitum induisset, quamvis in omnibus virtutibus se continuo exerceret, in humilitate tamen supra modum videbatur mirabilis et conspicua. Erat adhuc puellula, quum aliquando in choro a cantrice correpta est et monita ut officium altiori voce recitaret; sed, (quod forte nondum vocem bene moderare poterat), obedire neglexit. Quapropter a subpriore gravissima pœna damnata est; quam propter singularem suam humilitatem alacriter, licet culpa ejus tam severam castigationem non videretur mereri, admisit. A capite itaque usque ad cingulum exuta, reliquis matribus præsentibus, flagellata est, permittente Deo ut electi sui in tribulationibus, sicut aurum in fornace ardente, excoquantur et repurgentur.
[2] [mittitur ad reformandum Ferrariensem, ubi omnibus est exemplo;] Interea invalescebat in sanctimonia electa Dei famula, et a primis virtutum gradibus ascendebat ad superiores: unde, progrediente ætate, ad tantam pervenit perfectionem vitæ, ut, quum ex monasterio Brixiano S. Catharinæ martyris destinandæ essent aliquot moniales ad monasterium Ferrariense, item S. Catharinæ martyris, quod reformarent, ipsa inter primas electa fuerit. Illuc ergo ætate annorum circiter sexaginta sex b se contulit, ibique perseveravit tam sanctis probatisque moribus, ut omnibus admirationi esset et sanctissima femina haberetur. Cujus conventus unanimi matrum consensu prior creata, divino semper aderat officio, studens suo exemplo sodalibus idem persuadere. Et quamquam omnes dignitate et spiritualis vitæ perfectione anteiret, nulli tamen postponi volebat in laboribus et exercitio vilissimorum officiorum. Quocirca sæpe videbatur vasa lavans aliisque culinariis operibus focariarum defatigationem sublevans. Singulis fere noctibus surgebat ad Matutinum; quo dicto, raro redibat cubitum, sed remanebat in templo aut in suo cubiculo usque ad Primam, singularibus orationibus et meditationibus vacans. Quodsi tum somno premebatur, caput ad murum aut super præsens subsellium applicans, brevissimam carpebat quietem.
[3] [orationi, meditationi et colloquiis spiritualibus se dat et videt S. Ursulam moribundam visitantem;] Tantopere orationibus et meditationibus intenta erat, ut sæpius a sensuum usu aliena esset; in quibus spiritualibus raptibus mirabiles sapores et arcana cælestia ei communicabantur. Quando autem orabat aut loquebatur de Deo, tanto spiritus ardore accendebatur ut facies ejus quasi ignea videretur. Colloquiis suis mirifice excitabat Sorores ad rerum spiritualium studium sacramque sui oblationem. Dicere solita erat crescerent in fervore et verba vana et infructuosa omitterent. Quum aliquando inter orandum sopore opprimeretur, vidit in brevissimo somno reginam incredibili pulcritudine et splendore, sociatam tanta virginum multitudine, ut non solum conventum sed et viciniam replerent. Quam oculis secuta, vidit eam euntem ad monasterii partem, ubi Soror quædam infirma jacebat et subito audivit vocem dicentem: “Mortua est.” Ad quam vocem expergefacta, cognovit eadem hora ad meliorem vitam abiisse Sororem, in S. Ursulam pientissimam et solitam quotannis ejus festi vigiliis jejunare in pane et aqua. Reginam itaque illam S. Ursulam cum sociabus suis fuisse cognovit.
[4] [propter severitatem dejicitur a prioratu et in ultimum post conversas locum detruditur, sed postea restituitur.] Tantopere paupertatem diligebat B. Antonia ut singulis hebdomadibus diligenter cellam suam perscrutaretur, et, siquam rem superfluam reperiret, dabat cui illa magis opus esse intelligeret. Vilioribus vestibus utebatur quam alia quævis monasterii Soror et (quantum licebat) vestes fugiebat novas. Quamquam naturali ingenio mansueta esset et benigna, severitatem tamen et inclementiam adhibebat in Sororibus, quas in divino officio negligenter deprehenderet. Neque defuerunt quæ tantam ejus severitatem damnarent. Quæ scripserunt ad vicarium generalem, accusantes eam multis de rebus non veris. Sic semper boni et qui sacram observantiam zelati sunt, contradicentes experti fuerunt et a malis sustinuerunt persecutiones! Deo sic permittente ad ancillæ suæ probationem, vicarius generalis, auditis, non examinatis querelis, pro pœna dejecit eam prioratu et ultimum ei in monasterio locum post conversas assignavit. Quæ, ut erat humilis et patiens, sine cunctatione obedivit et ad præscriptum sibi locum descendit. Verum, aliquot ex antiquioribus matribus, indignabundæ et inique ferentes tam raræ feminæ injustissimam oppressionem et dedecus, ejus causam ita defenderunt apud vicarium generalem ut eam pristino loco suo restituerit.
[5] [In infirmitatibus solatium capit ex visionibus; videt S. Dominicum linum extinguentem; ejus vultus splendescit; Christum videt;] Multas gravesque corporis infirmitates usque ad vitæ finem incredibili patientia et fortitudine sacra hæc virgo pertulit: sed continuis visionibus solabatur eam Deus. Dum quadam nocte in lecto jacebat, vidit in somno patrem S. Dominicum, cappam suam magno incendio opponentem; et ecce, quum post Matutinum duæ Sorores pergunt ad cubiculum, in quo magna jacebat lini copia, vident hoc linum igne incensum et auxilium inclamant. Accurrunt Sorores; linoque extincto, cognoverunt ex B. Antonia hoc earum linum a sanctissimo patriarcha servatum fuisse. Nocte Natalis Domini, quum Sorores, quæ eam in infirmitate sua procurabant, ad officium divinum iverant, meditabatur sola mysteria noctis tam gloriosæ: sed ecce præ fervore et spirituali incendio vultus sole lucidior factus est; ita ut sociæ ab officio reduces, visa tanta faciei claritate, perterritæ aufugerint, altera alteri prodigium narrantes. Quum aliquando in infirmitate quasi ad extremum deducta esset et idcirco Sorores multæ essent in cubiculo congregatæ, ecce apparuit Christus, redemptor noster. Quæ ut eum vidit, licet ultimum spiritum traheret, tanta lætitia repleta est, ut, surgens a lecto, eum adoraverit, humi prostrata; et in lacrimas propter ingentem (quam experiebatur) dulcedinem effusa, rogavit eum ut omnibus adstantibus Sororibus dignaretur benedictionem suam largiri. Quæ omnes, humi prostratæ, a divina ejus majestate fuerunt benedictæ.
[9] [die 27 octobris anni 1507 moritur, viva et] Sed voluit tandem Deus ei mercedem dare tot vigiliarum, jejuniorum, morborum et laborum. Quum itaque ætate esset (ut ipsa dicebat) centum annorum, acuta febri correpta est; et, acceptis omnibus morientium sacramentis, die 27 octobris anni 1507, in vigilia sanctorum apostolorum Simonis et Judæ commutavit hac misera et mortali vita feliciorem et æternam. Perhibetur diem mortis suæ prænuntiasse: nam aliquot diebus ante, sciscitata et edocta quando esset horum apostolorum festum: “Bene est, inquit; tunc enim libera ero ab omnibus meis infirmitatibus et doloribus.” Erat tum illic Soror, quæ a decennio stomacho ægra erat, ut nullum cibum ferre posset. Eam B. Antonia, dum viveret, solita erat consolari eique pollicita erat, se, si prior ad cælum abiret, precaturam Deum pro ejus salute. Et quidem hæc primo die retinuit cibum et dein sana reperta est. Altera Soror, gravi dentium dolore afflicta, ut se commendavit sacræ huic virgini, subito convaluit. Alia multa miracula, ab ea post mortem patrata, leguntur; quæ brevitatis causa omisi. Dicam solummodo eam, quum adhuc in vivis esset, solo signo sanctissimæ crucis sanitati restituisse complures, variis diversisque infirmitatibus laborantes. Oret nunc pro nobis peccatoribus. Amen.
ANNOTATA.
a De editionibus libri Seraphini Ractii pauca diximus initio Commentarii prævii. Hoc loco id unum in memoriam revocare volumus ejus fratrem Silvanum in epistola, quam operi præmisit, fuse declarasse quantum in hoc opere desuderavit Seraphinus ut nihil diceret a veritate alienum. Neque in hac B. Antoniæ Vita quidquam est quod fidem superet.
b Quum nata sit B. Antonia anno 1407, venisset secundum Ractium Ferrariam anno 1473. Credendum potius Guarinio, tradenti eam Ferrariam accessisse anno 1457, ætate quadraginta annorum. Re quidem vera numeri in Guarinii libro passim sunt pessimi; sed quum pontificatum Callisti III, qui triennium dumtaxat duravit, addat, periculum errandi nullum est. Dein videtur in manibus habuisse ipsius Callisti bullam, de qua Ractius et Pius mentionem nullam fecerant.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 27. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 27. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.