Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September VII Band September VII Anhang September VII

28. September

DIES VIGESIMA OCTAVA SEPTEMB.

SANCTI, QUI IV KAL. OCTOBRIS COLUNTUR.

S. Privatus, miles Mart, Romæ.
S. Marcus M. in Asia Minore
S. Alphius M. in Asia Minore
S. Alexander M. in Asia Minore
S. Zosimus M. in Asia Minore
S. Nicon M. in Asia Minore
S. Neon M. in Asia Minore
S. Heliodorus in Asia Minore
Socii MM. in Asia Minore
Triginta milites MM. in Asia Minore
S. Martialis M. in Africa
S. Laurentius M. in Africa
S. Gurgilus aut Gargilus M. in Africa
S. Marius aut Marcus M. in Africa
S. Faustinus aut Faustina M. in Africa
S. Victor M. in Africa
S. Candidus aut Candida M. in Africa
S. Valeria M. in Africa
S. Longesa aut Longa M. in Africa
S. Celerina M. in Africa
S. Donata vel Donatula M. in Africa
S. forte Lea M. in Africa
S. Luciosa M. in Africa
S. Emilus M. in Africa
S. Gagilus M. in Africa
S. Placidus M. in Africa
S. Longa M. in Africa
S. Victoria M. in Africa
S. Prisca aut Priscus M. in Africa
Anonymi MM. in Africa
S. Julianus aut Julius M. in Africa
S. Christophorus M. in Africa
S. Nobilis M. in Africa
S. Secundula M. in Africa
S. Stacteus Mart. Romæ
S. Turturinus Romæ
S. Joannes M., Camulii in agro Genuensi.
S. Doda Virg. & forsan Mart., in diœcesi Ausciensi in Novempopulania.
S. Chariton abbas conf., in Palæstina.
S. Exuperius Episc. Conf., Tolosæ in Gallia.
S. Eustochium Virgo, in Bethleem.
S. Silvinus, episcopus Brixiensis, in Longobardia.
S. Alodius Episc. conf., Autissiodori in Burgundiæ ducatu.
S. Faustus, episcopus Regiensis in Provincia Galliæ.
S. Faustus, episcopus Tarbensis in Novempopulania.
S. Salomon, Salon aut Salonius Genuæ in Italia.
S. Annemundus, alias Dalfinus, Episcopus Lugdunendis mart., in territorio Cabilonensi in Gallia.
S. Lioba seu Leobgytha, alias Truthgeba, virgo abbatissa, in Germania.
S. Wenceslaus M., Bohemiæ dux & patronus, Vetero-Boleslaviæ in Bohemia.
S. Eberhardus opilio, prope Frisingam in Germania.
S. Ismido vel Ismion Episc. Conf., Diæ in Gallia.
B. Salomon, ex rege Hungariæ eremita, Polæ in Istria.
B. Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sancti Honoberti Senonensis episcopi hodie mentio est in Florario Ms., cui consonat Martyrologium Parisiense, & Universale Castellani. Aunobertus vocatur apud Sammarthanos. Ab aliis annuntiatus fuit ad diem, quo breviter de eo & S. Honulpbo actum	V, Januarii.
Salomon monachus Cisterciensis Ordinis memoratur in Kalendario Cisterciensi impresso ad hunc diem, sed jam in Prætermissis ex aliis datus est ad	IX Januarii.
S. Fursei confessoris memoria hodie est in pluribus Martyrologiis recentioribus, & in variis vocatur episcopus, in aliis etiam corruptum est nomen ut Foroseus & Forseus sit efformatum. Translatio corporis S. Fursei hoc die facta, ut dictum est ad Acta, data die	XVI Januarii.
S. Exuperantii episcopi Cingulani in Piceno natalis hodie celebratur, non die 24 Januarii, ut asserit Ferrarius, & asserenti credidit Bollandus. Verum melius edoctus Bollandus per litteras Cingulo & Laureto acceptas, tria diversa S. Exuperantii festa ante Vitam Ms. signavit ipse hoc modo: 24 Januarii, Inventio; 29 Maii Dedicatio ecclesiæ; 28 Septembris natalis. Hoc indicandum censui, ut olim rogarunt per litteras Cingulani. Vitam tamen non recudo, cum jam edita sit a Bollando tom. 2 Januarii pag. 1148, nimirum in Appendice ad	XXIV Januarii.
Estrilli Danorum episcopi & confessoris, ut defuncti anno 1161, mentio fit in Florario Ms. Tempus, etsi non videatur accurate assignatum, abunde insinuat, designari Eskillum vel Eschillum, ut alii nomen exprimunt, ex Ordine Cisterciensi Lundensem in Dania archiepiscopum, de quo, cum coli non videatur, actum est in Prætermissis ad	X Aprilis.
S. Maximi martyris memoria ad hunc diem inserta est Martyrologio Romano a Baronio sine loco: sed idem a Greveno apud Asiam, a Galesinio in Asia memoratur. Acta ejus dedit Henschenius noster die 30 Aprilis, ad quem a Baronio Ephesi annuntiatus est, monuitque eumdem videri Maximum, qui hodie repetitus est. Sententia Henschenii omnino vera & satis certa videtur: neque Maximus hoc die in ullis vetustis Fastis reperitur. Vide igitur Acta ad	XXX Aprilis.
SS. Convalli & Maucharii presbyterorum & confessorum meminit Grevenus, multa confundere solitus, sine ullis aliis adjunctis. Scotos aut Hibernos esse existimo. Convallus autem etiam habetur in Breviario Aberdonensi, & mense Septembri, non adjuncto tamen die; sed idem Convallus in illo Breviario ponitur die 18 Maii, ubi apud nos de Convallo archidiacono Glascuensi actum est. Eumdem autem esse hodiernum ex eo liquet, quod utroque loco dicatur discipulus S. Kentigerni, Glascuensis in Scotia episcopi, de quo apud nos ad 13 Januarii. Consule itaque de S. Convallo data, quibus pauca, eaque fidei dubiæ, addi potuerunt ex hodierno Breviarii Aberdonensis elogio, ad	XVIII Maii.
Maucharius idem forte erit, qui hodie in Breviario Aberdonensi Machanus aut Mathanus dicitur. Verum cum de eo taceant Martyrologia, & nullius momenti sint, quæ in nostro illius Breviarii apographo leguntur, ut de eo agamus, certiora requirimus documenta.
Salvianus, presbyter Massiliensis, scriptis suis notus in Kalendario sive indice Sanctorum, post Chronologiam Lerinensium apud Vincentium Barralem contexto in fine Operis, ad hunc diem memoratur. At nec ipse Barralis in Opere suo Salvianum vocat Sanctum, quod solus forte fecit Saussayus, de quo in Prætermissis ad	XXII Julii.
Terentiani episcopi & martyris meminit Grevenus sine loco, uti & Florarium Ms., nisi quod legatur Therencii. Plures sunt martyres Terentii, sed forte Terentianus episcopus martyr Tudertinus fuerit reproductus. De eo actum est ad	I Septemb.
S. Hildegardis virgo & abbatissa hodie ponitur in Kalendario abbatiæ S. Salvatoris Antverpiensis. Vita data est ad	XVII Septembris.
Justinus presbyter ad hunc diem Romæ annuntiatur in contractis Hieronymianis Augustano & Labbeano. In Richenoviensi solum est; Romæ, Justini. At rursum apud Martenium tom. 3 Anecdotorum in vetustissimo legitur: Romæ Justini presbyteri, & in Turonensi Justini presbyteri: uti apud eumdem tom. 6 Collect. Amp. in primo, & apud Grevenum. At rursum Romæ presbyterum faciunt Florarium nostrum Ms., & auctarium quoddam Bedæ, ut omnino videatur Justinus presbyter, de quo actum est ad	XVII Septembris.
Susanna virgo indicatur in Fastis Coptitarum per Ludolfum editis. Plures sunt ejusdem nominis virgines. Si forte designetur Susanna Eleutheropolitana, hujus Acta data sunt ad	XX Septembris.
Eustathius, martyr Romanus, hodie annuntiatur in Menæis, aliisque nonnullis Græcorum Fastis, non tamen in omnibus. Adduntur etiam, ut apparet, alii, aut certe unus, sed ex errore, quantum existimo. In Menæis impressis in annuntiatione præponitur Callinicus: nam ita habet: Memoria sanctorum martyrum Callinici & Eustathii Romani. Eadem verba habet Marcus Cytheræus, Menæa tantum sine judicio exscribere solitus. In Synaxario Ms. Sirmondi tres simul videntur indicari præter anonymos, cum ita habeat: Certamen sanctorum martyrum Eustathii, Romæi, Callinici, & Sociorum ipsorum. Horum synaxis habetur in Promoti suburbano. De Promoti suburbano videri potest Cangius in Constantinopoli Christiana pag. 186. Quod ad hunc locum spectat, examinemus. Ego, omnibus consideratis, nec Romæum aliquem cum Eustathio recte memorari existimo, nec Callinicum; sed pro patria Sancti adjunctum Romæum, pro titulo adjectivo Callinicum. De Romæo, Latine Romano, error Synaxarii clarus est ex ipsis etiam Menæis, ubi legitur τοῦ ῥωμαίου Romani, nimirum patria. De Callinico ex versiculis ibidem additis idem fit verisimillimum, præsertim cum titulus καλλίνικος egregius victor frequenter martyribus adjungatur, eorumque nominibus præponatur, ut & hic ex illo honoris titulo aliud nomen videatur confictum & per errorem Eustathio præpositum. Certe in versiculis unus tantum memoratur martyr Eustathius, de quo dicitur: Ρωμαῖός ἐστιν, ἀλλὰ καὶ ῥωμαλέος, Ο μαρτης Ευστάθιος, ἀθλῶν προς ξίφος. Romanus est, imo & robustus, Martyr Eustathius, certans per gladium. Lusus poëtæ in vocibus Ρωμαῖος & ῥωμαλέος gratiam suam habet Græce, non item Latine. At unicum designat Eustathium, clarissimum martyrem, ac patria Romanum, qui cum uxore & filiis passus, non item cum Callinico aliquo, vel Romæo, quemadmodum in Actis S. Eustathii, quin nunc apud Latinos passim Eustachius vocatur, videri potest ad	XXII Septembris.
Victor episcopus Metensis hodie memoratur in Florario Ms. Sanctorum. Vide observata de Victore in Prætermissis ad	XXII Septembris.
SS. Adulphus & Joannes, martyres Cordubenses, ad hunc diem annuntiatur a Ferrario; in Martyrologio Romano ad	XXVII Septembris.
S. Elearii hodie fit mentio in codicibus Usuardinis Ultrajectensi & Leydensi. Designatur S. Elzearius comes, de quo	XXVII Septembris.
Thiemo, alias Tyemo, Diemo, Themo & Theodmarus, archiepiscopus Salisburgensis, hoc die pro fide occisus, sive martyrio coronatus asseritur in Actis, quæ primus edidit Henricus Canisius. Passim Sanctus vocatur a scriptoribus, qui de ipso agunt, & a Menardo & Bucelino ut sanctus martyr annuntiatur apud Corozaim in Judæa aut in Palæstina, ut omnino crediderim, re necdum examinata, Thiemonem Operi nostro inserendum ad hunc diem. At in cultus examine mirati primo sumus Martyrologiorum silentium: neque enim in ullo memoratum invenimus ante Menardum. Secundo advertimus, nihil de cultu ipsius a scriptoribus asseri, nihil in Breviariis legi: cultu autem carere Thiemonem Salisburgi & in Bavaria, ulterius colligo ex Radero in Bavaria sancta tom. 1 pag. 124, ubi laudati Antistitis elogium concludit his verbis: Uti proinde mirer, non clariorem in nostris partibus, unde ille profectus est, memoriam illius extare vel dudum etiam extitisse. Sed ille cælo contentus, apud immortales nobilis, ingratam mortalium oblivionem nil moratur. Hæc verba, nisi vehementer fallar, clare indicant, non coli Thiemonem Salisburgi aut in ejus vicinia, ut novissimi martyrologi, ad quos etiam accessit Castellanus, nobis nequeant sufficere ad Sancti titulum Thiemoni attribuendum, eumve inter Sanctos in Opere nostro commemorandum. Posset quidem id fieri ac deberet, si vera crederemus, quæ laudatus Raderus præmittit, ita scribens: Ædes ibidem (in Palæstina) illius memoriæ postea magno sumtu condita est, depulsaque ab apprecantibus humanæ sortis mala &c. Verum pro æde sacra hic asserta non proferetur aliud testimonium, opinor, quam Acta apud Canisium edita, quorum fides labat. Ipsa ecclesiæ exstructio prorsus improbabiliter in fine Actorum relata est cum sepultura. Cumque convenisset, inquit Anonymus, copiosa multitudo nostrorum, levantes sanctissima membra Christi Martyris, cum hymnis & laudibus devotissimis in ecclesiam deportaverunt, tribusque diebus ac noctibus impendentes excubias, ita demum gloriosæ sepulturæ tradiderunt. Continue autem Christicolæ provinciales ipsius titulo & nomini aliam in honore Christi super corpus ejus condere cœperunt ecclesiam magnifico opere, digna amplitudine, augusto decore &c. Si hæc verba sensu stricto explicemus, intra ecclesiam, in qua sepultus est, aliam digna amplitudine ecclesiam super corpus ejus condiderunt Christiani. Hoc autem fecerunt in dominio principum, qui, ut ante asserit, in civitate Corozain tres fratres principabantur, sævitia Diocletiano paganiores, Decio tyranniores. Quæri hic potest, quis umquam locutus fuerit de principatu Corozain, quo modo Christiani sub tyrannis tam crudelibus potuerint sumptus invenire ad condendum ecclesiam tam magnificam, si etiam gratis concedere velimus, id eis fuisse permissum. At S. Hieronymus in libro de Locis Hebraicis testatur, Chorozain jam suo tempore fuisse desertam: neque inveni ullum, qui diceret, civitatem illam postea refloruisse. Præterea ante annum 1101, quo Thiemo dicitur occisus, jam capta a Godefrido rege erat Tiberias, ut totus tractus ille ad mare Tiberiadis, ubi erat Chorozain, videatur subactus fuisse a Christianis ante annum 1101. Itaque dicta ecclesia cum ipso principatu videtur fictitia, neque necesse est alia plurima Actorum vitia, maxime in relatione mortis, exagitare.
Lita, virgo Ordinis Prædicatorum, celebratur tamquam Beata a Jacobillo in Sanctis ac Beatis Umbriæ tom. 2 pag. 295, poniturque hoc die defuncta anno 1320 Nuceriæ in Umbria, ibidemque in suo monasterio sepulta. At nulla proferuntur publici cultus testimonia, aut indicia.
Marnulphi episcopi mentio fit apud Grevenum & in Florario Ms. sine aliis adjunctis. Utrum modice corruptum sit nomen, edicere nequeo. Certe nullum illius nominis Sanctum hactenus novimus.
Dedicatio ecclesiæ B. Mariæ de Bono loco annuntiatur apud Chalemotum in Serie Sanctorum Cisterciensium ad hunc diem.
Conradus II archiepiscopus Salisburgensis hoc die anno 1168 obiisse traditur, & multum commendatur a virtutibus, cum apud Bruschium in Episcopis Patavinis, tum apud Hansisium in Germania sacra tom. 2 pag. 281 & 282: cultu tamen caret ecclesiastico.
Remigii confessoris Ordinis Prædicatorum cum titulo Beati mentio fit in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. At illum coli non existimamus.
Artemia, mater SS. Adulphi & Joannis, martyrum Cordubensium, hodie ab Arturo a Monasterio beata vocatur in Gynæceo, sed sine justa ratione, nisi omnes vel paucis verbis laudatos velimus Beatos nominare.
Bernardi quatuor, Ordinis Minorum occisi anno 1563 ad hæreticis in Gallia, memorantur ut Beati martyres in Martyrologio Franciscano cum aliis pluribus, qui non videntur coli, excepto B. Bernardino Feltriensi, de quo agemus.
Joannes Signoret, apud Aquitanos quartum provincialis Ordinis sui Minimorum, inter pios recensetur apud Saussayum in Martyrologio Gallicano.
Alchas, tertius episcopus Tullensis, ad 26 Augusti relatus erat apud Saussayum, ut ibi dictum est in Prætermissis; a Castellano vero refertur ad hunc diem, uti & in Martyrologio Parisiensi. Ejus memoriam non invenio in antiquis Breviariis Tullensibus, quæ habemus, nec in ullis Martyrologiis vetustis. Legitur tamen in Kalendario, quod præfixum est Breviario anni 1628, ut disco ex Opere Ms. Francisci Riquet de Episcopis Tullensibus, non item in antiquioribus. In Opere Adsonis de Episcopis Tullensibus, quod Calmetus dedit in Historia Lotharingiæ, inter probationes col. CXLV, pauca leguntur de Alcha his verbis expressa: Post quem adeptus est pontificatus honorem vir egregius nomine Alcha, qui proprii vocabuli usus privilegio, supra sibi commissum gregem sollicito vigilavit studio: Alchos enim Æolice Albus dicitur Latiali notamine: & ipse virtutum omnigenum decore dealbatus, verbis & exemplis oves sibi creditas duxit ad amœnum pastor ovile bonus: quo vellere prævius albo virginis agnus, ovis, grexque omnis candidus intrat. Ex his nequeo sanctitatem Alchæ probare. Si quis vero cultus eidem anno 1628 decretus est, hic satis antiquus non est, ut mihi per decretum Urbani VIII titulo Beati aut Sancti nostro Operi Alcham inserere liceat.
Laurentius monachus abbatiæ Dunensis in Flandria, lazarusut Beatus, id est, pietate & virtutibus clarus, memoratur in Menologio Cisterciensi apud Henriquez & apud Bucelinum in Benedictino, qui & alios subjungunt. Hoc autem indicasse sufficiat, quoniam nulla publici cultus afferuntur indicia. Laurentium etiam memorat Saussayus inter pios, uti & Fulcardum Claravallensem Conversum, a Chalemoto item datum.
Alexander martyr cum triginta Sociis in Menæis annuntiatur sine elogio. At non alius est Alexander ab illo, qui in martyrio S. Marci pastoris conversus est cum aliis, & cum pluribus coronatus. De omnibus itaque hodie agitur, ubi de S. Marco pastore & sociis.
Lazarus Blasii, resuscitatus ope S. Angeli, ut Beatus hodie insertus est Aciei bene Ordinatæ Ordinis Carmelitarum, nec tamen coli videtur, nec nobis satis est cognitus.
Aaron episcopus, ut Sanctus memoratur in Florario Ms, & apud Grevenum. Est inter episcopos Autissiodorenses aliquis Aaron, quem Castellanus in Additionibus pag. 1006 ut venerabilem posuit, quemque in aliquot Mss. Sanctum vocari testatur. Nescio tamen, illumne Aaronem designare voluerint laudati martyrologi, an alium quempiam nobis hactenus ignotum.
Candidi fit mentio in aliquo auctario Bedæ in Africa. Spectat ad Martyres Africanos, de quibus hodie agitur titulo Martialis &c.
Lotharii ex cæsare monachi in Prumia cum titulo Beati meminit hodie Gelenius. At nihil novimus de cultu Lotharii.
S. Fraterni episcopi Autissiodorensis hodie fit mentio in Auctario Bedæ. De eo cum Martyrologio Romano agemus ad	XXIX Septemb.
SS. Eutici & sociorum mentio est in Martyrologio Ms. De iis postridie	XXIX Septemb.
S. Angeli custodis festivitas hodie insinuatur apud Grevenum & Canisium tamquam celebrata apud aliquos; in Martyrologio Romano generatim ad 2 Octobris. Nos de S. Michaële & omnibus Angelis, & simul de Angelo custode agemus ad	XXIX Septemb.
SS. Martyres Messanenses, de quibus agitur in Actis S. Placidi, hodie annuntiat Martyrologium Siculum & Ferrarius in Catalogo generali. De omnibus simul agetur ad diem, quo S. Placidus cum sociis colitur,	V Octobris.
SS. Fausti, Januarii, & Martialis, martyrum Hispanorum, hodie memoria agitur in plurimis Fastis sacris, ut latius dici poterit in plurimis Fastis sacris, ut latius dici poterit ad diem, ad quem eos cum Usuardo retulit Martyrologium Romanum,	XIII Octobris.
S. Thecla abbatissa, heri a Ferrario annuntiata, hodie ponitur in Florario Ms. & apud Canisium, sed non recte in Britannia, cum in Germania sit defuncta. Jam remissa est ad	XV Octobris.
Anastasia nudo nomine memoratur in Fastis Coptitarum apud Ludolfum. Eadem habetur in Martyrologio Coptico Ms., ubi ea adduntur, quæ ostendunt esse S. Anastasiam, quæ in Martyrologio Romano legitur ad	XXIX Octobris.
Maldulphus, Maidulphus, aut Maydulphus, ut Sanctus, memoratus hodie a Camerario, a Dempstero vero & Ferrario ad 4 Novembris, ut presbyter & pædagogus sanctus. In Martyrologio Anglicano, ut Eremita ad 18 Aprilis. Fuit revera vir sanctus, & conditor monasterii Malmesburiensis, sed non videtur coli ut Sanctus, quemadmodum jam dictum est in Prætermissis ad	XVIII Aprilis.
Si quis tamen cultum docere potest, de Maidulpho agetur ad	IV Novemb.
Baruch propheta hodie memoratur in Menæis impressis cum elogio, & breviter in Menologio Sirletiano; non tamen eo modo annuntiatur, ut cultus inferri possit. In Menologio deinde recurrit, ubi examinari poterit, an alibi colatur, quod certe necdum invenimus, ad	XV Novembris
S. Hilda abbatissa hoc die coli dicitur in Vita S. Scholasticæ, data ad 10 Februarii, cap. 6: sed in Annotatis observatur, a plerisque referri, quo & aliis locis in Opere nostro remissa est, ad	XVII Novembris.
Elisius episcopus ponitur in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Ignotus nobis est, nisi sit S. Eligius Noviomensis, qui variis diebus in Martyrologiis reperitur, & de quo agemus ad	I Decembris.

DE S. PRIVATO MILITE MARTYRE
ROMÆ
Ex Martyrologiis & Actis S. Callisti Papæ martyris.

ANNO CCXXII VEL SEQUENTI.

[Commentarius]

Privatus, miles Mart., Romæ (S.)

AUCTORE C. S.

Hunc Martyrem Cardinalis Baronius Martyrologio Romano ad hodiernum diem Septembris his verbis inscripsit: Romæ, S. Privati martyris, [In Romano Martyrologio hodie, in Rosweydiano 14 Octobris] qui ulceribus plenus, a B. Callisto Papa sanatus, inde sub Alexandro imperatore ob Christi fidem plumbatis cæsus est usque ad mortem. Tum, unde illum hauserit, in Annotatis sic indicavit: De ejus martyrio agitur in Actis S. Callisti Papæ, quæ descripta habentur apud Surium tom. VII, Octobris XIV. Hæc ibi, nec plura; unde colligere licet, S. Privatum tantum ex laudatis Actis illi cognitum fuisse, nullumque illi præluxisse Martyrologium pro illius memoria hodie consignanda. Ego certe S. Privatum in Martyrologiis Baronio antiquioribus hoc die annuntiatum non invenio. Dixi: hoc die; nam in veteri seu Parvo Romano, per Rosweydum nostrum in lucem dato, aliquis S. Privatus miles, velut S. Callisti Papæ martyris socius, die XIV Octobris memoratur hoc modo: II Id. Romæ Callisti Papæ & martyris, & Privati militis.

[2] Wandelbertus in Martyrologio metrico eidem sancto Pontifici socium, [cum S. Callisto, cui etiam Wandelbertus anonymum addit,] sed anonymum adjunxit, præcitato die Octobris sic canens.
Calistus pridie antistes martyrque, trophæo
Præcellens multo, & comitatus martyre fulget.
Franciscus Florentinius in Annotatis vetusti Martyrologii Lucensis Hieronymiani ad eumdem diem XIV Octobris hac super re observavit sequentia: Wandelbertus, S. Callistum socium aliquem in certamine habuisse, cecinit, non tamen nomine exprimit. Privatum Molanus addit ad oram libri; sed Saturus tum hac die, tum IV Idus (Octobris) Callisto jungitur in libris nostris & Martyrologio Corbeiensi, quando etiam in Antverpiensi (seu Epternacensi) memoratur; non vero in hodiernis Fastis. Cum Privatus, in omnibus fere Martyrologiis Latinorum (nimirum in elogiis S. Callisti) indicatus, hic non compareat, binomium fuisse dubitavi, & sub Saturi nomine hic venerari. Sed lucem aliunde non habeo. Ita Florentinius, qui ad Veteris Romani Rosweydiani annuntiationem videtur non advertisse.

[3] At quidquid sit de gemino Martyris nomine, ego nequaquam dubito, [annuntiatur; apud Grevenum autem 17 Octobris.] quin Privatus miles, in Rosweydiano una cum S. Callisto Papa ad diem XIV Octobris annuntiatus, idem sit cum hodierno Baronii. Ratio evidens est; nempe quod Privatus in prædictis Actis, e quibus illum laudatus Cardinalis assumpsit, etiam miles fuisse & cum Callisto, licet alio mortis genere, passus dicatur, ut mox videbimus. Grevenus a Sollerio nostro inter Auctaria Usuardina relatus, eumdem Martyrem die XVII Octobris manifeste signavit cum elogio ex iisdem Actis deprompto. Privati, inquit, martyris, qui cum esset miles & ulceribus plenus, a B. Calixto Papa curatus & baptizatus, pro Christo plumbatis, donec deficeret, mactatus est. Non video, quid Grevenum impellere potuerit, ut hujus sancti Martyris memoriam ad dictum diem referret; de Baronio autem sermo infra redibit, ubi in diem martyrii inquiram.

[4] [Innotuit ex Actis ejusdem S. Callisti Papæ;] De S. Privati gestis nihil innotuit, præter pauca, quæ in prælaudati S. Callisti Actis leguntur. Hæc in variis codicibus Ms. habemus, exstantque excusa prelo in collectione Bonini Mombritii tom. 1, & mutata phrasi apud Surium ad diem XIV Octobris. Henschenio nostro meliora visa sunt, quam mereantur, dum die X Maii gesta SS. Calepodii presbyteri, Palmatii aliorumque sociorum Martyrum ex iisdem excerpens, illa per notarios Romanos conscripta fuisse arbitratus est. Minus honorifice de iis sensit Cardinalis Baronius tom. 2 Annalium Ecclesiasticorum, ad annum Christi 226, num. 2, ubi hanc censuram tulit: Extant ejus (S. Callisti Papæ) passionis Acta, haud tamen in omnibus sincera: non enim probantur, quæ in eis habentur promulgata ab Alexandro (imperatore) adversus Christianos edicta, indictamque ab ipso adversus eos persecutionem fuisse. Repugnant enim his non solum, quæ ex Lampridio superius recitavimus; sed & quæ scripta sunt ab antiquis Christianarum rerum scriptoribus, qui omnes æque affirmant, nullam sub Alexandro excitatam in Ecclesia persecutionem. Baronii judicium adoptavit Sollerius in Observationibus Usuardi præcitato die X Maii & XIV Octobris, quo posteriori S. Callistus colitur, Actaque illa latius examinanda venient.

[5] [ex quibus illius conversionem] Nunc pauca, quæ de S. Privato in iisdem habentur, ex Suriana editione accipe. Postquam dixerat auctor anonymus, S. Callistum Papam ab Alexandro imperatore mancipatum carceri, fame, quotidiana fustigatione ac squalore maceratum fuisse, sic prosecutus est. Erat ibi quidam miles, nomine Privatus, qui ulceribus ac doloribus plenus die noctuque gravissime cruciabatur; hic ad pedes episcopi (S. Callisti in carcere detenti) provolutus rogabat auxilium sibi impendi, dicens, Salva me, pater, ab ulceribus meis; quia credo, Dominum Jesum Christum Deum vivum & verum esse, qui Blandam ab infirmitate liberavit (ut præmiserat) & me salvare potest; quia jam diu consumor in afflictione ardoris mei. Respondit B. Calixtus episcopus: Si credideris ex toto corde, & baptizatus fueris in nomine sanctæ Trinitatis, mundaberis. Respondit Privatus: Ego credo, quia me salvabit in baptismo dominus Jesus Christus per manum tuam, & omnia vulnera morbosque, quibus teneor, mundabit.

[6] [& martyrium hic damus,] Qui virtute Dei per baptismum mundatus alta voce magnificabat Dominum, dicens: Deus verus est & sanctus Dominus Jesus Christus, quem prædicat Calixtus episcopus: omnia vero idola vana ac muta consumentur: Deus autem Dominus Jesus Christus est. His auditis, Alexander iracundia plenus misit apparitores, qui Privatum militem plumbatis cæderent, donec deficeret. Calixtum vero episcopum jussit per fenestram domus præcipitari, & ligato ad collum ejus saxo, in puteum demergi, & super eum rudera cumulari. Effluxis vero septemdecim diebus, quidam ex presbyteris ejus, nomine Asterius, cum clero noctu veniens, levavit corpus beati episcopi, ac sepelivit in cœmeterio Calepodii via Aurelia pridie Idus Octobris. Simillima habent Beda & Ado in suis Martyrologiis ad diem XIV Octobris, ubi S. Callisti elogium ex iisdem Actis concinnatum exhibent. Atque hinc collige, Acta illa, etsi mendis non careant, antiqua tamen esse, cum ætate venerabilis Bedæ, qui anno 735 obiit, jam fuerint in pretio.

[7] Observandum quoque est, illos, qui sub Alexandro passi dicuntur, [& pro illo Martyre asserendo] non propterea e numero martyrum expungendos esse, quia is non legitur Ecclesiam Dei persecutus fuisse; cum imperatori, ut sæpe alias, attribui potuerit, quod ab ejusdem ministris factum fuerat, & Actis cetera bonis quædam adjuncta fabulosa nonnumquam inspersa deprehendantur. Sic ipse Tillemontius tom. 3 Monument. Eccles. Nota 3 in S. Callistum, ubi magnum martyrum numerum sub Alexandro impugnat, sancti tamen Callisti sub eodem imperatore martyrium admittit, modumque, quo occisus in Actis dicitur, satis probabilem esse affirmat. Quin etiam observat, eumdem sanctum Pontificem in vetustissimo Kalendario Bucheriano inscriptum legi, & in antiquo Catalogo Romanorum Pontificum, qui tomo 1 Aprilis Operis nostri præfixus est, diserte dici illum martyrio coronatum fuisse. Pro S. Privato martyre vindicando præterea facit, quod vetusti Martyrologii Romani Rosweydiani auctor, qui Romæ scripsit, ex magno martyrum numero, qui in prædictis Actis memorantur, duos dumtaxat, saltem nominatim, annuntiaverit, videlicet S. Calepodium presbyterum ad diem X Maii, sanctumque Privatum militem ad XIV Octobris, velut simul cum Callisto passum, ut supra dictum est, & Acta affirmant.

[8] Quid vero causæ esse, dicemus, quod hos duos potius, [aliqua observamus. Eodem tempore, quo S. Callistus,] quam Palmatium consulem cum 42 sociis, quam Simplicium senatorem cum aliis 68, quam Felicem & Blandam conjuges, de quibus Acta illa æque meminerunt, quid, inquam, causæ esse dicemus, quod duos illos præ ceteris memoratis laudati Martyrologii auctor consignaverit, nisi quod de utriusque martyrio cultuve aliquid certius cognovisset? Dixi tamen, saltem nominatim; quia die 2 Martii aliquam martyrum catervam Romæ sic commemoravit: Et plurimorum martyrum sub Alexandro capitali sententia damnatorum. Verum hi, de quibus præcitato die in Opere nostro actum est, videntur alii ab iis, quos S. Callisti Passionis scriptor laudavit. Tempus martyrii S. Privati pendet ab anno dieque martyrii S. Callisti, quocum ipsum passum diximus. Baronius tom. 2 Annalium, hujus sancti Pontificis necem diei XIV Octobris anni 226 illigavit, qui annus fuit 224 communis æræ Christianæ, quam Baronius biennio prævenit.

[9] Henschenius in Diatriba ad veteres Romanorum Pontificum Catalogos eamdem anno 222 affixit, [passus est, ideoque anno 222 vel sequenti.] ac consequenter etiam SS. Calepodii, Palmatii ceterorumque in ejusdem Callisti Actis laudatorum, martyrium ad eumdem annum reposuit. Consentit Papebrochius, ac præterea pro die martyrii S. Callisti diem XXVIII Septembris assignat in Conatu chronico-historico ad Catalogum Pontificum, quem & Pagius in Critica Baronii ad annum Christi 222 num. 4, & 224 num. 2 secutus est. At Tillemontius Nota 4 in S. Callistum maluit annum 223 signare propter tempus Pontificatus S. Zephyrini, cui Callistus successit, quemque fere usque ad finem anni 218 vixisse statuit; cum supra dicti eumdem anno 217 mortuum esse censuerint. Difficultas legi potest apud nos ad diem XXVI Augusti in S. Zephyrino § 3, ubi Pinius noster propterea ejusdem Pontificis mortem anno circiter 218 collocavit. Res denuo examinanda veniet in Actis S. Callisti, ad quem proprie pertinet; ego interim S. Privati martyrium anno 222 vel 223 affixi, quorum alterutro debuit contigisse.

[10] [De die martyrii dissentiunt aliqui;] De die altera superest quæstio. Mox dixi, S. Callistum ex sententia Papebrochii Pagiique die XXVIII Septembris martyrio coronatum fuisse. Rationem repetunt ex Actis, in quibus dicitur ipsius corpus, effluxis septemdecim diebus, seu, ut habent Acta Ms., post dies decem & septem, a martyrio ab Asterio presbytero e puteo sublatum & in cœmeterio Calepodii sepultum fuisse pridie Idus Octobris. Numerarunt igitur ordine retrogrado a die sepulturæ dies septemdecim, atque ita ad XXVIII Septembris pervenerunt, utroque termino, scilicet die XIV Octobris & XXVIII Septembris intra numerum septemdecim computato. Cardinalis Baronius tom. 2 Annalium ad annum Christi 226, num. 1, diem pridie Idus, sive XIV Octobris non sepulturæ, sed martyrio S. Callisti assignavit, & nihilominus S. Privatum ad XXVIII Septembris Martyrologio Romano inscripsit; non alia, opinor, de causa, quam quod septemdecim dies in Actis memoratos non a S. Callisti, sed a Privati nece numeraverit, eodemque modo, quo Papebrochius & Pagius, deinde computando processerit.

[11] [sed probabilius est, S. Privatum] Verum Baronio adversantur non tantum omnia Actorum exemplaria, quique hæc secuti fuere, Beda & Ado, sed etiam Catalogus Romanorum Pontificum, secundo loco ab Henschenio editus, nec non Anastasius Bibliothecarius, in quibus omnibus dicitur Callistus pridie Idus Octobris in cœmeterio Calepodii sepulturæ traditus fuisse. Id ipsum etiam indicari videtur in vetustissimo Kalendario Martyrum Bucherii, quod sic habet: Pridie Idus, Callisti, in via Aurelia, milliario III. Vetustum Martyrologium Hieronymianum Lucense, a Francisco Florentinio prelo datum illustratumque, de Callisto bis meminit; primo scilicet ad XII ac rursum ad XIV Octobris, observatque ibidem Florentinius, id ipsum quoque fieri in Martyrologiis Antverpiensi, sive Epternacensi, ac Corbeiensi. Atque hinc suspicatur, forte primum illius martyrii diem esse, secundum vero sepulturæ; & hanc suspicionem suam ex Actis S. Callisti firmare nititur. In hisce legitur S. Asterius presbyter post sex dies, jubente Alexandro, præcipitatus e ponte fuisse, ejusdemque corpus Ostiæ inventum & ibidem a Christianis quartodecimo Calendas Novembris sepultum.

[12] [die 28 Septembris passum esse.] Hos sex dies ipse repetendos putavit a morte S. Callisti, sive a XII Octobris, quo, ut dixi, idem sanctus Pontifex in Martyrologiis ab illo laudatis annuntiatur. Verum hoc argumentum ex iisdem Actis evertitur: etenim cum in illis dies septemdecim inter S. Callisti martyrium ac sepulturam ab Asterio curatam diserte numerentur, qua ratione idem ille Asterius sex dumtaxat dies laudato sancto Pontifici supervixisse dicetur? Profecto qui Acta illa consulere voluerit, clare perspiciet, istos sex dies non a nece, sed a sepultura S. Callisti computandos esse. Hinc Beda hæc ipsa Acta laudans, S. Asterium die XXI Octobris in Martyrologio suo celebravit his verbis: Eodem die natale S. Asterii, presbyteri Calixti, qui cum corpus ejus elevatum de puteo sepelisset, post dies sex audiens hoc Alexander imperator, præcepit eum per pontem præcipitari &c. Bedæ de more suo consonat Ado ibidem. Probabilior igitur est Papebrochii Pagiique opinio, quam conjectura Florentinii, ac propterea ego etiam S. Privatum, qui ex sæpe dictis Actis eodem, quo S. Callistus, die passus esse videtur, ad XXVIII Septembris cum Baronio potius referendum censeo, donec forte aliquid certius in gestis ejusdem S. Callisti, die XIV Octobris illustrandis, deprehensum fuerit. Interim hic obesse non debet, quod S. Privatus ab auctore vetusti Martyrologii Rosweydiani die XIV Octobris annuntietur; id enim factum esse videtur, quia proprium cultus diem non habebat, sanctusque Callistus, cujus in passione socius fuerat, illo die Octobris ob sepulturam corporis sui in cœmeterio Calepodii colebatur.

[13] Hactenus de Privato egi ex Actis S. Callisti, quæ sola aliis, [Recitatur aliud elogium ex Petro de Natalibus,] qui de illo meminerunt, præluxere. Eadem etiam sola laudat Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus, in Catalogo Sanctorum lib. 9, cap. 78, ubi S. Privati elogium, partim ab illis diversum recenset. Sic igitur habet: Privatus martyr sub Alexandro imperatore Romæ passus est; qui cum esset miles plenus ulceribus, videns, qualiter S. Calepodius, presbyter & martyr, B. Callisto Papæ in custodia detento nocte cum immenso lumine apparuit, ipsumque blandis exhortationibus confortavit; ad pedes Callisti procidit, & pro sanitate sua instantius exoravit. Quem dum Callistus sacro fonte perfunderet, ab omnibus vulneribus curavit, ut supra dictum est in passione B. Callisti Papæ pridie Idus Octobris. Quod audiens Alexander imperator, post passionem Callisti Privatum teneri fecit, & in Christi confessione manentem tam diu plumbatis cædi, donec deficeret. Cujus corpus Asterius presbyter juxta corpus B. Callisti sepelivit XVI Calend. Novembris.

[14] [a prædictis Actis partim diversum.] Apparitionem S. Calepodii etiam memorant Acta ab aliis edita ac Mss., sed in his omnibus non dicitur Privatus illam vidisse, eave inductum esse, ut a S. Callisto sanari peteret. Quin potius innuunt, Blandæ sanationem, quæ per Christi invocationem paralysi subito sanata fuisse ibidem narratur, huic petitioni occasionem dedisse; cum Privatus supra num. 5 de Christo dicat: Qui Blandam ab infirmitate liberavit, & me salvare potest. Manifestius ab iisdem Actis recedit laudatus episcopus, dum S. Privatum primum post S. Callisti martyrium comprehensum occisumque ait: nec apud alium quemquam legi, quæ de ejusdem sancti Martyris sepultura prope corpus S. Callisti per S. Asterium XVI Kalendas Novembris facta affirmat, ideoque hæc veluti sine teste asserta nullius apud me momenti sunt.

DE SS. MARCO, ALPHIO, ALEXANDRO, ZOSIMO, NICONE, NEONE, HELIODORO, ET SOCIIS: ET DE TRIGINTA MILITIBUS, MARTYRIBUS.
IN VARIIS ASIÆ MINORIS LOCIS
Ex Martyrologio Romano & Fastis Græcorum.

Sub Diocletiano.

[Commentarius]

Marcus M. in Asia Minore (S.)
Alphius M. in Asia Minore (S.)
Alexander M. in Asia Minore (S.)
Zosimus M. in Asia Minore (S.)
Nicon M. in Asia Minore (S.)
Neon M. in Asia Minore (S.)
Heliodorus M. in Asia Minore (S.)
Socii MM. in Asia Minore
Triginta milites MM. in Asia Minore

AUCTORE J. S.

Martyres in titulo expressos ex Græcorum Fastis Martyrologio Romano ad hunc diem inseruit Baronius, [Hi Martyres in Romano Martyrologio annuntiati,] eosdem his verbis annuntians: Antiochiæ Pisidiæ sanctorum martyrum Marci pastoris ovium, Alphii, Alexandri & Zosimi ejus fratrum, Niconis, Neonis, Heliodori, & triginta Militum, qui ad miracula beati Marci credentes in Christum, diversis in locis, variisque modis martyrio coronati sunt. Locus martyrii non fuit Antiochia Pisidiæ, ut ipse innuit Baronius, dum dicit diversis in locis coronatos: sed jussu præsidis Antiochiæ Pisidiæ captus est Marcus, & triginta Milites, qui ad eum comprehendendum erant missi. Præterea Alphius, Alexander & Zosimus fratres quidem fuisse dicuntur apud Græcos, non tamen fratres S. Marci, ut redundante voce ejus in dato elogio insinuatur. Triginta Milites aliis non adjunguntur in omnibus Græcorum elogiis; sed in Menæis pro iis adduntur multi Pueri & Puellæ, Militibus seorsum commemoratis. Galesinius & Ferrarius Alphei, Alexandri, Marci & Sociorum meminerunt ad præcedentem diem.

[2] Cum autem nulla horum Martyrum inveniamus Acta; Græcorum vero Menologia & Menæa, in quibus commemorantur cum elogiis, [elogio celebrantur in Menologio Basiliano,] notabiliter dissentiant, omnia censeo recitanda, priusquam observem, de quibus inter se consentiant, & quæ ex omnibus probabiliora videantur. Menologium Basilianum, prout in postrema editione redditum est Latine, sic habet: Diocletiano imperatore, Marcus martyr pascebat oves in monte quodam apud Antiochiam Pisidiæ: tanto autem studio virtutes excoluit, ut & feræ imperio ejus subjicerentur. Nam cum venatores quidam ursam insequerentur, illa ad sanctum Virum confugiens, ejus pedes lingebat. Quod intuiti venatores, rem omnem præsidi Antiochiæ aperiunt: qui, missis triginta Militibus, jubet comprehendi Sanctum. At illi in itinere ab eo edocti ad Christi fidem convertuntur. Quod ubi rescivit præses, adductos Nicæam, mandat decollari. Cum vero sanctum Marcum per diversas urbes traxisset, quæsivit fabros ærarios, qui instrumenta ad torquendum cuderent. Id opus cum Alphæus *, Alexander & Zosimus aggressi, ferrum nulla ratione igni emolliri & subigi experti sæpius essent, in Christum credidere, damnatique capitis sunt una cum sancto Marco: quibus adjuncti Nicon, Neon & Heliodorus, qui fidem Christi susceperant, jugulati fuere.

[3] Menologium Sirletianum hæc affert: Item sanctorum martyrum Marci pastoris, [alio, eoque in nonnullis diverso] Alexandri, Alphæi, Zosimi, Niconis, Neonis, Heliodori, & reliquorum Puerorum & Virginum. Hi sancti Martyres fuerunt sub Diocletiano imperatore in urbe Antiochiæ Pisidiæ ex regione Phrygiæ Galaciæ sub præside Magno, qui cum jussisset venatoribus, ut feras investigarent, & venationem afferrent, accedentes ad montem, invenerunt sanctum Marcum oves pascentem, & ursam, quam insequebantur, ad ejus ipsius pedes procidentem, & vestigia lingentem. Erat autem sanctus Senex canos habens ad pedes usque prolixos. Delatus vero a principe venatorum Magno, detentus est a triginta Militibus, qui ab eo eruditi, crediderunt in Christum. Ipse vero præsidi oblatus, libere nomen Christi confessus, vinculis traditus est. Reliqui missi ad præsidem Nicææ, a quo & obtruncati sunt. Sanctum vero Marcum per urbes trahens Magnus, quæsivit fabros, qui tormentorum instrumenta coram sancto illo Viro componerent. Inventi sunt tres fratres Alphæus, Alexander & Zosimus. Cum igitur fabrilis artis periti opus aggressi essent, ferrum ipsum ut aqua defluebat, eorumque manus torpescebant. Quod cum artifices admirarentur, & vocem audirent illos hortantem, ut cum beato Marco pro Christi fide certarent, rem non neglexerunt, sed Christianos se esse, lætanti voce professi sunt.

[4] Statim tormentis subjecti sunt, & fervens plumbum in eorum ora infusum est. [in Sirletiano, seorsum commemoratis triginta Militibus;] Beatum vero Marcum cum tribus sanctis illis Pueris præses obtruncavit, ejusque caput in templum Dianæ misit: repente idola ipsa corruentia imminuta sunt. Quod miraculum videntes tres viri, Nicon, Neon & Eliodorus, in Christum crediderunt. Itaque & ipsi obtruncati sunt cum Pueris, Senibus & Virginibus. Martyrium vero pertulerunt Alphæus, Alexander & Zosimus in urbe Calyto mensis Septembris die XXVIII: Marcus vero in Claudiopoli XXI: Nicon & ejus Socii Mormilio XIII die Julii. Mox tamquam de aliis, cum tamen ex iisdem videantur, hæc subjunguntur in dicto Menologio: Eodem die commemoratio sancti martyris Alexandri & Triginta, qui cum eo passi sunt. Hi similiter sejunguntur in Menæis, in quibus de conversione & martyrio triginta Militum nulla fit mentio in Marci & aliorum elogio. At Alexander triginta illorum vocatur princeps aut antesignanus, in duobus versiculis ibi adjunctis, quos huc transfero, & Latine reddo:

Ἔξαρχον Ἀλέξανδρον εἶχον τοῦ τέλους,
Τμηθέντες ἄνδρες, ὧν ἀριθμὸς τρὶς δέκα.

Antesignanum finis (id est, mortis) habuerant Alexandrum
Secti (scilicet capite) Viri, quorum numerus triginta.

Sive hic designentur triginta Milites, quos S. Marcus dicitur convertisse, ut probabilius est; sive alii triginta ad hanc turmam minime spectantes, Alexander ille, si verum est nomen, alius est ab Alexandro, qui Alphii & Zosimi frater dicitur.

[5] Elogium, quod Menæa impressa de aliis exhibent, cum rursum differat a jam datis, [alio rursum in Menæis] Græcum huc transfero, & Latinum mox faciam. In annuntiatione, quæ præmittitur, utcumque mendose impressa, memorantur Marcus pastor, Alphius, Alexander & Zosimus fratres; Nicon, Neon, & Heliodorus cum Virginibus & Parvulis anonymis. Eorumdem fit mentio in versiculis infra dandis. Elogium vero sic habet: Οὗτοι οἱ ἅγιοι ὑπῆρχον ἐπὶ Διοκλητιανοῦ βασιλέως, ἐν πόλει Πισιδίας Μάγνου ἡγεμονεύοντος. Ὁ δὲ μακάριος Μάρκος ἦν ποιμένων πρόβατα, λευκὸν ἔχων τὴν κόμην τῆς κεφαλῆς καὶ βαθεῖαν μέχρι καὶ πτέρνης αὐτῆς. ἐπεὶ δὲ διεγνώσθη ὡς εἴη χριστιανὸς, παραχρῆμα κρεμασθεὶς ξέεται, καὶ παρεπέμφθη ἐν Κλαυδιουπόλει. Προσκληθέντων δὲ χαλκοτύπων κατασκευῆν * ἔνεκα τῶν τοῦ μάρτυρος δεσμῶν, προσήχθησαν τρεῖς ἀδελφοὶ, Αλφειὸς, Αλέξανδρος καὶ Ζώσιμος, τὴν Κατάλυτον οἰκοῦντες κώμην, βάναυσοι τὴν τέχνην, καὶ τῆς τοῦ σιδήρου ἐργασίας ἐπιστήμονες. Ἀρχαμένων δὲ τύπτειν, κατέῤῥει ὁ σίδηρος ὡς ὕδωρ, καὶ αἱ χείρες αὐτῶν ἐνάρκουν. Οἱ δὲ τὸ συμβὰν θαυμάσαντες, καὶ φωνῆς θείας ἐπακούσαντες, προτρεπούσης συναθλῆσαι αὐτοὺς τῷ Μάρκῳ, οὐκ ἠμέλησαν, ἀλλὰ χριστιανοὺς ἐαυτοὺς ὡμολόγησαν. Εὐθὺς δὲ στρέβλαις ὑπεβλήθησαν, καὶ μόλιβδον ζέοντα διὰ τοῦ στόματος ἐδέξαντο, καὶ ἐν πέτρᾳ προσηλώθησαν, καὶ τὸν βίον ἐξῆλθον· Ὁ δὲ Μάρκος ὑποδεθεὶς κρηπίδας, καὶ μαστιχθεὶς ἱκανῶς, καὶ ὀβελίσκοις καταπαρεὶς, καὶ τήν γλῶτταν τμηθεὶς, καὶ ἐν πέτρᾳ καθηλωθεὶς, τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη. Ὁμοίως δὲ καὶ Νίκων, καὶ Ἡλιόδωρος, καὶ Νέων, κρατηθέντες μετὰ νηπίων καὶ παρθένων πολλῶν, ἐν τῷ λεγομένῳ Μωρομιλίῳ ὑπὸ ξίφους ἀνηρέθησαν.

[6] [eoque ceteris probabiliore:] Hi sancti vivebant sub Diocletiano imperatore, Magno in civitate Pisidiæ præfecturam gerente. Beatus autem Marcus pascebat oves, candidam habens capitis comam, promissamque usque ad ipsum calcaneum. Ubi vero innotuit, quod esset Christianus, continuo suspensus raditur, missusque est Claudiopolim. Cum autem vocati essent fabri ferrarii ad construenda Martyris vincula, adducti sunt tres fratres, Alphius, Alexander & Zosimus, habitantes in vico Catalyto, fabri opificio, & intelligentes operationem in ferro. Cum vero cœpissent percutere, ferrum instar aquæ diffluebat, & manus eorum torpescebant. Hi factum admirantes, auditaque divina voce, quæ ipsos hortabatur ad certandum cum Marco, non fuerunt negligentes, sed Christianos se ipsi sunt confessi. Extemplo tormentis subjecti sunt, & plumbum fervens per os exceperunt, confixique insuper in petra, vitam finierunt. Marcus vero indutus crepidis (procul dubio pungentibus aut alio modo cruciantibus) vehementerque flagris cæsus, & subulis labefactatus, linguaque abscissa mutilatus, in petra fixus, capite secatur. Similiter quoque Nicon, Heliodorus & Neon, comprehensi cum Parvulis & Virginibus multis, in loco Moromilio dicto perempti sunt gladio.

[7] [versiculi Menæorum de iisdem.] Versiculi, dato elogio præmissi, sic habent:

Εἰσδύντες εἰς γῆν μάρτυρες τρεῖς Κυρίου,
Ἐκεῖθεν ἐκδύνουσιν εἰς θείαν δρόσον.
Ποιμὴν ὁ Μάρκος, Μάρκος, ὁν κτείνει ξίφος,
Ποιμὴν προβάτων, ὡς ὁ τῆς γραφῆς Ἀβελ.
Ἡλιόδωρος, Νίκων ἀλλὰ καὶ Νέων,
Χριστοῦ κατ᾽ ἐχθρῶν ἐκ ξίφους νίκη νέα.
Τμηθέντων παίδων καὶ γυναικῶν μυρίων,
Ὡ παῖ γυναικὸς καὶ Θεὲ, πλήθη δέχου.

Ingressi in terram tres Martyres Domini,
Inde egrediuntur in rorem divinum.
Pastor Marcus, Marcus, quem perimit gladius,
Pastor ovium, ut memoratus in Scriptura Abel.
Heliodorus, Nicon & Neon
Nova contra inimicos Christi gladio sunt victoria.
Cæsorum Puerorum & mulierum millium,
O fili Mulieris & Deus, multitudines recipe.

In datis versiculis tres primi, qui non nominantur, & solummodo in terram ingressi dicuntur, sunt procul dubio Alphius, Alexander & Zosimus. Gladio occisus dicitur Marcus, gladio item Heliodorus, Nicon & Neon; idemque insinuatur de magna multitudine Puerorum, & Mulierum, quæ Virgines dicuntur in elogio.

[8] Facile videbit studiosus lector, magnam in datis relationibus esse differentiam. [Sancti saltem tres, dicuntur fuisse ex vico Calyto.] At non tam certo edicere possumus, quæ ex illis sint veriora. Mihi probabilior videtur expositio Menæorum, etiamsi fortasse habeat aliquid exaggerationis. Cum illa etiam congruit Synaxarium Sirmondi, sæpius in Opere nostro memoratum, quod totum hic non exscripsit Papebrochius noster, sed aliqua solum initio, & pluscula in fine, omissis intermediis, ut facere solebat de iis, quæ erant eadem cum Menæis impressis. In dicto autem Synaxario Martyres dicuntur Calytini, sive ex vico Calyto, in Menæis dicto Catalyto, quem nullibi invenio, neque id mirandum est de vico ignobili. Verisimile tamen est, Calytum aut Catalytum fuisse vicum Pisidiæ, cum Sancti dicantur comprehensi, imperante Diocletiano, & ἐν πόλει Ἀντιοχείᾳ τῆς Πισιδίας Μάγνου ἡγεμονεύοντος, in urbe Antiochia Pisidiæ præfecturam gerente Magno. Ita Synaxarium cum Menæis, nisi quod vox Antiochia in his sit omissa. Ex eo vico omnes forte fuerint. Quod tamen certum non est. At ex eo saltem fuisse Alphium, Alexandrum & Zosimum fratres, omnia insinuant. Nam in Synaxario & Menologio Sirletiano tres fratres dicuntur in Calyto occisi. In Menæis dicuntur in Catalyto vico habitasse, ut credendum non sit Menologio Sirletiano, ubi initio omnes Martyres dicuntur fuisse in urbe Antiochiæ Pisidiæ, additurque imperite ex regione Phrygiæ Galaciæ. Suspicor, id evenisse, quod civitas, cui præerat Magnus, confusa sit cum loco, in quo Martyres sunt comprehensi.

[9] Si dies, singulis Martyribus assignati, in Menologio Sirletiano & in Synaxario recte sunt expressi, [& ibi passi dicuntur hoc die, Marcus vero Claudiopoli XXI Septembris,] non eodem anno omnes sunt passi. Primi memorantur tres fratres Alphius, Alexander, & Zosimus, non quod præcipui essent, sed quod primi videantur occisi in Calyto, ubi erant comprehensi. Τότε τέλος τῶν τριῶν ἀδελφῶν γέγονε ἐν Καλύτῳ μηνὶ Σεπτεμβρίῳ κῆ. Et mors trium Fratrum contigit in Calyto mense Septembri die XXVIII. Ante hos certe comprehensus fuit Marcus opilio, de quo ibidem sequitur: τοῦ δὲ Μάρκου ἐν Κλαυδιουπόλει εἰκοστῇ πρώτῃ τοῦ αὐτοῦ. Marci vero Claudiopoli XXI ejusdem, scilicet mensis Septembris. Itaque hujus Sancti certamina videntur extracta fuisse in annum sequentem: nam per Calytum mittebatur Claudiopolim, quando tres illi Fratres sunt conversi, ut, si hi statim fuerint occisi, quemadmodum elogia insinuant, Marcus toto fere anno iis fuerit superstes. Occasio conversionis probabilius exponitur in Menæis, nempe quod ad vincula Sancti, quæ potuerant minus secura videri, componenda accerserentur, interque operandum inusitato aliquo prodigio moverentur. Vocatos vero fuisse, ut tormentorum instrumenta coram Sancto componerent, non est verisimile; cum res contigerit in itinere, quo Claudiopolim mittebatur S. Marcus.

[20] Locus martyrii Niconis, Heliodori, Neonis, Puerorumque & Virginum, [alii Philomilii in Phrygia: omnes simul culti:] qui cum illis dicuntur passi, alius est. Synaxarium ita habet: τῶν δὲ λοιπῶν ἐν τῷ Φιλομιλίῳ, Ἰουλίου δεκατρεῖς. Reliquorum vero (mors contigit) in Philomilio, Julii mensis die XIII. In Menæis locus dicitur Moromilium, verisimiliter mendose. Certe Philomilium est oppidum Phrygiæ, non longe admodum distans a Pisidia, idque hic designari, probabiliter credit Castellanus, qui Niconem, Heliodorum & Neonem ad XIII Julii Martyrologio universali inseruit, & Philomilii in Phrygia annuntiavit. Qua illi occasione fuerint capti, & martyrio coronati, non explicatur a Græcis, ut dubitari possit, an alia ratione spectent ad S. Marcum, quam quod in eadem ecclesia colantur. Nam de omnibus simul Martyribus in Synaxario subjungitur: Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις ἐν τῷ σεπτῷ αὐτῶν μαρτυρίῳ, τῷ ὄντι πλησίον τοῦ ἁγίου μάρτυρος Κυπριανοῦ ἐν τοῖς Σολομῶνος. Celebratur vero eorum festivitas in venerando eorum martyrio, quod est prope ædem sancti martyris Cypriani in tractu Salomonis. Hæc Sanctorum ecclesia aut Constantinopoli aut in ejus aliquo suburbio erat, quamvis non memoretur apud Cangium in Constantinopoli Christiana. Certe apud laudatum Cangium pag. 183 commemoratur in tractu Salomonis ecclesia SS. Cypriani & Justinæ; cui hanc Sanctorum nostrorum vicinam dici, ex eodem tractu colligitur.

[11] [triginta Milites Nicææ.] De palæstra S. Marci, quæ Claudiopolis dicitur, quæri ulterius potest, quænam illa sit ex pluribus ejusdem nominis civitatibus: nam Cellarius Claudiopolim memorat in Bithynia, in Cappadocia, in Galatia & in Isauria, ut quatuor civitates synonymas videatur asserere in variis Minoris Asiæ provinciis. Conjicio tamen, designari Bithyniæ Claudiopolim, quæ ante Bithynium fuerat dicta, cum quod illa reliquis videatur celebrior, tum quod Milites a Marco, ut asseritur, conversi, dicantur missi Nicæam, quæ alia est urbs Bithyniæ, ibique occisi. Quod vero spectat ad hosce triginta Milites, qui Nicææ dicuntur cæsi in Menologio Basiliano, & in utroque Menologio per Marcum instituti, quando missi erant ad eum comprehendendum; fatendum est, omnia illa minus certa videri, cum in Menæis de illis in aliorum elogio nulla fiat mentio, neque in Synaxario. Si tamen per S. Marcum fuerunt conversi, ut probabile est, quia saltem eodem die seorsum in Menæis memorantur, verisimilius apparet, illorum conversionem contigisse aut Claudiopoli, aut in via versus Claudiopolim, indeque Nicæam fuisse missos.

[12] [Aliqua in datis elogiis incerta aut falsa.] Restat modo, ut breviter dicamus, quænam in datis elogiis minus probabilia, aut suspecta de falsitate videantur. Primo occasio comprehensi S. Marci ex venatione, & ursa pedes ejus lingente, saltem suspecta videri debet, & prorsus incerta. Ut comprehenderetur, sufficere poterat gentilibus, quod innotuisset ut Christianus. Secundo miraculum, quo conversi dicuntur Alphius, Alexander & Zosimus, cum diverso modo exponatur: alius enim asseruit, ferrum non fuisse igni emollitum; alii ferrum, ut aquam, diffluxisse, incertum videri debet. Tertio prorsus fabulosum videtur, quod num. 4 in solo Menologio Sirletiano asseritur de misso capite S. Marci ad templum Dianæ lapsisque ibidem idolis, quo miraculo conversi essent Nicon, Neon & Heliodorus. Si quis consideret, pro singulorum comprehensione singula exponi prodigia, non immerito suspicabitur, figmenta esse studiose quæsita, quibus Martyres facere voluerunt illustriores. In tormentis, quibus Sancti dicuntur affecti, nihil invenio, quod sit improbabile. Attamen tanta non est auctoritas Menæorum, ut omnia credamus certa. Quæ vero in versiculis asseruntur, certiora passim sunt, ideoque dubitandum non videtur, quin pro fide occubuerint Marcus, Alphius, Alexander, Zosimus, Nicon, Neon, Heliodorus, multique Pueri & Puellæ, ac triginta alii Viri, probabilius milites. Non tamen æque certum, an omnes a S. Marco fuerint conversi, ejusque occasione passi.

[Annotata]

* Græce Αλφείος

* lege κατασκευῆς

DE SS. MARTIALI, LAURENTIO, GURGILO AUT GARGILO, MARIO AUT MARCO, FAUSTINO AUT FAUSTINA, VICTORE, CANDIDO AUT CANDIDA, VALERIA, LONGESA AUT LONGA, CELERINA, DONATA VEL DONATULA, FORTE LEA, LUCIOSA, EMILO, GAGILO, PLACIDO, LONGA, VICTORIA, PRISCA AUT PRISCO, MARTYRIBUS; QUIBUS FORTE ACCEDUNT MULTI ANONYMI, ET JULIANUS VEL JULIUS, CHRISTOPHORUS, NOBILIS ET SECUNDULA.
IN AFRICA.
Ex Martyrologiis.

[Commentarius]

Martialis M. in Africa (S.)
Laurentius M. in Africa (S.)
Gurgilus aut Gargilus M. in Africa (S.)
Marius aut Marcus M. in Africa (S.)
Faustinus aut Faustina M. in Africa (S.)
Victor M. in Africa (S.)
Candidus aut Candida M. in Africa (S.)
Valeria M. in Africa (S.)
Longesa aut Longa M. in Africa (S.)
Celerina M. in Africa (S.)
Donata vel Donatula M. in Africa (S.)
Lea M. in Africa (S.)
Luciosa M. in Africa (S.)
Emilus M. in Africa (S.)
Gagilus M. in Africa (S.)
Placidus M. in Africa (S.)
Longa M. in Africa (S.)
Victoria M. in Africa (S.)
Prisca aut Priscus M. in Africa (S.)
Anonymi MM. in Africa
Julianus aut Julius M. in Africa (S.)
Christophorus M. in Africa (S.)
Nobilis M. in Africa (S.)
Secundula M. in Africa (S.)

AUCTORE J. S.

[Hodierni Martyres in Romano Martyrologio memorati,] De hodiernis Maryribus Africanis, qui multa cum varietate in vetustis Apographis Hieronymianis recensentur, agit etiam Baronius in Martyrologio Romano, sed solum duos caute nominat, & viginti adjungit Anonymos, ita scribens: In Africa sanctorum martyrum Martialis, Laurentii, & aliorum viginti. In Annotatis vero laudat Bedam, sed interpolatum, aut potius Rabanum. Tum addit: Meminit Martialis & Sociorum Lucianus in Epistola, quæ exstat apud Cyprianum 22 editionis Pamelii (imo 21 etiam in editione Baluzii.) De Laurentio seu Laurentino ipse Cyprianus Epist. 34. An iidem sint, haud compertum, cum præsertim de Laurentino agatur iterum. Recte monet Baronius, id se nescire. Si idem esset Laurentius hodie, qui memoratur in laudata Cypriani Epistola, jam de eo actum esset tam in Martyrologio Romano, quam apud nos, ad III Februarii, ubi de Celerina, Ignatio & Laurentino ex memorata Cypriani Epistola egit Bollandus. Reperitur etiam aliquis Laurentius inter Martyres Africanos, de quibus apud nos actum est ad X Junii pag. 267, & ex aliis quoque nominibus unum alterumve consonat. At ex his nihil concludere possumus, cum nomina illa satis sint vulgaria, & multo plura dissonent.

[2] De Martiali, qui in memorata Luciani Epistola legitur cum aliis pluribus, [non innotescunt ex Operibus S. Cypriani:] apud nos quoque cum Martyrologio Romano actum est ad XVII Aprilis pag. 480. Occurrunt alii non pauci Martyres, quibus nomen fuit Martialis, & ex illis jam septem invenio Africanos. At ex sociis diversis omnes videntur alii, & solum utcumque dubitari posset de iis, qui magno numero recensentur ad VII Maii pag. 136, ubi bis occurrit nomen Martialis, & alia quædam nomina cum aliquot hodiernis consona, sed longe plura diversa. Sequentur & plures alii Africani mense Octobri & Novembri: sed neque illos cum hodierno Martiali componere valeo. Itaque hodiernam Martyrum turmam, de qua nihil habemus aliunde, ex Martyrologiis recensebo, ut de nominibus saltem & numero conjecturas nostras proferre valeamus.

[3] [sed multa cum varietate habentur.] Florentinius in Martyrologio Hieronymiano sic habet: In Africa natalis sanctorum Martialis. Laurentii. Gurgili. Marii. Faustini. Victoris. Candide. Variæ. Longese. Celerine. Donate. Leæ. Luciosæ. Emili. Gagili. Placedi. & aliorum XX. Longe. Victoriæ. Prisce. Habemus hic nomina novemdecim. Codex Epternacensis ibidem in Annotatis sic recitatur: Et in Africa Marcialis, & aliorum viginti. Leui … Longæ, Secundæ, Valeriæ, Donatæ, Leæ, Luciosæ, Emili, Gageli, Placidi, & aliorum XX. Item Longæ, item Victuriæ, Prisci. Codex Corbeiensis apud Acherium eos sic enuntiat: In Africa natalis sanctorum Laurentii, Faustini, & Victuriæ, Candidæ, Valeriæ, Donataæ, Levæ, Luciosæ, Gagili, Placidi, & aliorum multorum: Longini, Victuriæ, Prisciniani. Magna hæc est disserentia, cum multo pauciores enumerentur, omisso etiam Martiali, qui passim in omnibus Apographis, etiam contractis, reperitur.

[4] [in Martyrologiis Hieronymianis,] In Martyrologiis magis contractis paucos tantum ex hisce memoratos invenio. In Richenoviensi sex enumerantur hoc modo: In Affrica, Martialis, Leontii *, Marii, Faustini, Victoris, Candidi. In Augustano solum fit mentio trium aut quatuor, videlicet Martialis, Laurentii, … Emeli. Additur Cypriani, sed verisimiliter a XXVI huc perperam translati. Tres præcedentes sunt etiam in Labbeano, ibique additur, Ebriani: quod nomen est corruptum, fortasse ex Cypriani. Iidem rursum sunt in Gellonensi cum corrupto Cypriani nomine. Corbeiense brevius habet: In Africa natalis sanctorum Martialis, Laurenti. In antiquissimo apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Laurenti solius fit mentio, in aliis solius Martialis, sed hic potest esse martyr Cordubensis, qui cum aliis eodem die aliquot locis annuntiatur. Rabanus de his ita habet: In Africa Martialis, Laurentii, & aliorum XX. De iis Martyribus etiam aliqua reperiuntur in Auctariis Bedæ & Usuardi: sed ea mitto, quod nequeant multum habere auctoritatis.

[5] Pars horum Martyrum videtur etiam annuntiari in codicibus Hieronymianis ad XXIV Septembris, ut ibidem monui in Prætermissis. [ubi eorum pars etiam habetur ad XXIV Septembris.] At duo priores inter hodie nominatos non occurrunt. Verba subjungo ex Florentinio: Et alibi natalis Juliani. Christofori. Laurenti. Martialis. Victoris. Gargili. Marci. Nobilis. Victoriæ. Secundulæ. Faustine. Valeriæ. Celeriane. Donatule. Luciose. Verba codicis Epternacensis ita recitat Florentinius: Et alibi Juliani, Christofori, Laurenti, Maleialis *, Victoris, Secundulæ, Fausti, & Valeriæ; Celerini, Donatellæ, Luciosæ. Corbeiensis apud Archerium: Et alibi, natalis sanctorum Julii, Christophori, Laurentii, Martialis, Victoris, Gargili, Marci, Nobilis, Victoriæ, Secundolæ, Faustinæ, Valeriæ, Celerinæ, Donatulæ. Nihil fere de his illo die in Martyrologiis contractioribus legi, nihil apud præcipuos medii ævi martyrologos, jam ad XXIV in Prætermissis observavi: cumque ibi locus martyrii sit omissus, vix dubitare possum, quin ad hunc spectent diem, iidemque sint cum hodie memoratis. De duobus prioribus utcumque dubitari potest, cum inter hodiernos nullibi compareant. At facile etiam potuit contingere, ut neutro die habeatur accuratus nominum catalogus. Quidquid sit, cum veritas certo nequeat inveniri, quid sentiendum videatur de numero, edicam, & certiora nomina breviter investigabo.

[6] Rabanus cum Martiali & Laurentio alios ponit viginti, [Numerus non est omnino certus:] ut videatur credidisse, turmam fuisse viginti & duorum circiter Martyrum. In codice Usuardino Rosweydi, apud Sollerium in Usuardo ad hunc diem, legitur: Item Martialis & aliorum XXXIII Martyrum. In Epternacensi codice bis ponitur, Et aliorum viginti; ut, si quis verba illius codicis stricte velit amplecti, & sic Martyres enumerare, inveniat ultro quinquaginta. At cum Rabanus procul dubio vetusta illa Martyrologia habuerit minus corrupta, quam nos modo habeamus, illius de numero sententia mihi præplacet: & suspicor, cum Martiali, aut cum Martiali & Laurentio, sic alios viginti circiter fuisse, ut omnes illi, qui postea nominantur, ex eodem sint numero. Hoc si verum est, omnium fere nomina habemus, sed multa ex iis corrupta & varia, ut de aliquibus ne nosse quidem possimus, virine fuerint, an mulieres.

[7] Nomina vero hæc sunt. Martialis & Laurentius primi passim sunt, [enumerantur nomina eorumdem,] & eorum nomina raro corrupta. Qui sequitur Gurgilus, Blumiano Gurgulus, ad XXIV duobus locis Gargilus dicitur. Quartus Marius, in duobus tantum codicibus ad hunc diem memoratus, videtur ille esse, qui ad XXIV item in duobus dicitur Marcus, ibique etiam post Gargilum ponitur. Quintus Faustinus in tribus codicibus ad hunc diem memoratus, ad XXIV in duobus Faustina vocatur, in tertio Faustus. Sextus Victor in duobus tantum codicibus ad hunc diem, in tribus aliis videtur dici Victuria: sed ad XXIV Victor in omnibus tribus inter primos ponitur, ut videatur agnoscendus, & ab eo distinguenda Victoria, prout in quatuor codicibus ambo reperiuntur. Septimam pono Candidam ex duobus condicibus, Candidus vero vocatur in Richenoviensi. Quæ Varia deinde uno loco vocatur, sex aliis Valeria dicitur, & hoc nomine octava ponitur. Sequitur nona Longesa, cujus nomen dubium, cum in Epternacensi scribatur Longa, in Corbeiensi videatur omissa. Decima est Celerina, uno tantum loco ad hunc diem, ad XXIV tribus cum varietate reperta, ut ibi Celeriana, Celerina & Celerinus scribatur, sed tenendum nomen Celerina. Undecima Donata tribus locis sic dicta, duobus aliis ad XXIV Donatula, uno Donatella.

[8] [partim certa, partim dubia,] Duodecima recensetur Lea duobus locis, tertio Leva dicta, quæ non invenitur ad XXIV, ideoque dubia mihi apparet. Nam si præcedens vocata fuerit Donatula, hujus nomen in Donatam & Leam fuerit distractum. Attamen verisimilius est, nonem Leæ accessisse Donatæ, & sic ad XXIV unicam ex duabus haberi Donatulam. Decima tertia Luciosa quinque locis sic dicta, uno omissa, in Blumiano Lucia. Decimus quartus Emilus, in Corbeiensi quidem cum aliis omissus, sed in Epternacensi & in tribus etiam contractis expressus. Decimus quintus Gagilus tribus locis constanter sic dictus. Decimus sextus Placedus, probabilius Placidus, ut in aliis duobus codicibus legitur. Tum sequitur Longa in duobus codicibus, in Corbeiensi Longinus, verisimiliter distincta a Longesa vel Longa ante memorata, & sic decima septima. Decima octava ponitur Victoria, duobus ad hunc diem locis Victuria dicta, & ad XXIV duobus item locis rursum Victoria. Decimæ nonæ nomen varium, nimirum Prisca, Corbeiensi Priscinianus, in Epternacensi & Blumiano Priscus.

[9] [& adduntur quatuor minus certi.] Præter novemdecim Sanctos enumeratos, ex quibus sola fere Lea utcumque videtur dubia, fortasse addendi veniunt alii nonnulli, qui ad XXIV memorantur. Primus ex his est Julianus, in Corbeiensi Julius dictus. Secundus Christophorus. Accedit post alios in duobus codicibus tertius Nobilis. Quarta Secundula in omnibus tribus nominata, quacum eadem esse potest Secunda, ad XXVIII in solo Epternacensi memorata. Hos itaque quatuor si reliquis addamus, erunt Martyres viginti & tres, atque hic numerus satis congruit cum datis supra Rabani verbis. Multo plures fuisse conjicit Florentinius in Annotatis pag. 883, ubi in omnium enumeratione bis vult apponi, Et aliorum viginti, ut habet codex Epternacensis. Non ausim hanc opinionem improbabilem dicere; incertam tamen credo, eaque de causa non modo nonnullos ex enumeratis, sed magis etiam Anonymos dubitanter in titulo exprimendos censui.

[Annotata]

* aliis Laurentii

* Martialis

DE S. STACTEO MARTYRE, ET DE S. TURTURINO
ROMÆ
Ex Martyrologiis & Vita B. Rabani.

[Commentarius]

Stacteus Mart. Romæ (S.)
Turturinus Romæ (S.)

AUCTORE J. S.

[S. Stacteus ut martyr in Hieronymianis] Martyrem parum cognitum hodie in Romano Martyrologio annuntiat Baronius, ita scribens: Ibidem (id est, Romæ de qua egerat) sancti Stactei martyris. In Annotatis addit: De eodem Beda (supposititius) & Usuardus & alii recentiores, consentiuntque vetera manuscripta, videlicet Martyrologia, non Acta. Legitur sane memoria S. Stactei in vetustissimis Martyrologiis, necdum impressis, Baronii tempore, sed luxato subinde nomine, ut solet in iis contingere. Hieronymiana apud Florentinium ita habent: Romæ natalis Stactæ. Codex Corbeiensis: Romæ, natalis sancti Stactei. In Epternacensi: Romæ S. Stactei. Et ibidem primo loco: Romæ natalis Stertei. Florentinius in Annotatis dubitat, an idem sit Sterteus & Stacteus. At, spectatis crebris illorum Martyrologiorum repetitionibus, vix ullum mihi relinquitur dubium, quin idem sit Martyr. Quod vero Petrus de Natalibus lib. XI num. 262 dicit Stacteus confessor Romæ quievit IV Cal. Oct.: & Maurolycus in suo Martyrologio; Romæ S. Stactei præsulis, parum nos morari debet, neque fundatum ingerit dubium de gemino Stacteo aut Sterteo. Cum enim in vetustis Martyrologiis Stacteus constanter memoretur ut martyr, & ambo illi recentioris ævi scriptores in non paucos id genus errores sint lapsi, simpliciter corrigendi sunt.

[2] Occurrit etiam memoria S. Stactei in Hieronymianis contractis. [aliisque vetustis Fastis memoratus,] Richenoviense habet: Romæ, Stertei. Tria alia nudum exhibent nomen, ut in iis plerumque fit, in uno etiam corruptum. Ex his Augustanum habet, Stathei, Labbeanum & Gellonense Stactei. Beda Stacteum non memoravit, uti nec Ado, nec Wandelbertus, nec Notkerus: reperitur tamen in Appendice Adonis & in aliquot codicibus Bedæ auctis. Rabanus, qui S. Stactei reliquias Roma accepit, ut videbimus, eum breviter memoravit his verbis: Romæ natale Stactei. Usuardus fere consonat, dicens: Romæ, natalis sancti Stactei. Reperitur etiam in duobus e Martyrologiis, quæ edidit Martenius tom. 6 Amplissimæ Collectionis. In Stabulensi sine loco ita habetur: Et Stactei martyris. Autissiodorense locum addidit hoc modo: Romæ ad Guttas natale sancti Stertei. Non satis capio, unde collector illius Martyrologii minus antiquus hauserit locum ad Guttas. Magis etiam miror ea, quæ de S. Stacteo ad hunc diem scribit auctor Ms. Florarii Sanctorum, Stacteum rursus confessorem faciens. Romæ, inquit, natale S. Stactei confessoris. Hic pius philosophus, & rerum demonstratione philosophica expertissimus, tandem mortalitatem omnium creaturarum & immortalitatem animarum considerans, & Dei magnalia inscrutabilia cognoscens, omnibus postpositis, sed solum, quæ vitæ sunt, agnitis, verus confessor, & Christianæ fidei professor effectus est. Existimo, hæc fuisse prolata ab aliquo, qui credidit, se sancto Confessori, ut putabat, attribuere posse generatim, quæ omnibus Sanctis sunt necessaria.

[3] [Romæ fere ignotus est. Reliquiæ ejus & S. Turturini Fuldam translatæ.] At magis laudo Ferrarium, qui maluit fateri, de S. Stacteo nihil innotuisse præter martyrium. Nam in Catalogo Sanctorum Italiæ ad hunc diem de S. Stacteo martyre Romæ sic habet: Stacteus Romæ martyrium passus a Beda, Usuardo & aliis refertur. Sed de eo nil aliud præterea scriptum legitur: nec ubi corpus ejus requiescat, sciri potuit, cum Romæ ejus nulla extet præter martyrii memoria. Ita Ferrarius. Verumtamen de reliquiis S. Stactei invenimus aliquid in Vita B. Rabani Mauri, data ad IV Februarii, quam scripsit Rudolfus presbyter ejusdem discipulus. Referuntur in illa Vita tres reliquiarum variarum translationes, quæ Fuldam, ubi abbas erat B. Rabanus, Roma delatæ sunt. Ex his secunda refertur cap. 4, ubi dicitur anno sequente (post 835 ante memoratum) sive anno 836 venisse ad Rabanum quidam laicus ab urbe Roma, Sabbatinus nomine, eidemque dedisse tum reliquias aliquot Sanctorum, de quibus jam actum est aut agetur, sancti autem Turturini ossa, & S. Stactei de cineribus corporis maximam partem, & ossa decem.

[4] [De aliis Stactei reliquiis nihil innotuit, nihil de Turturino,] Quod dicitur de ossibus S. Turturini hic adjunxi, quia ejus memoriam in sacris Fastis nullibi inveni, prætermissis aliis Sanctis, quorum reliquias tunc simul accepit B. Rabanus, quod illi vulgo sint noti. At de S. Turturino nihil præterea invenerunt Majores nostri, nihil ego hactenus invenio. Quo autem modo B. Rabanus reliquias acceptas deposuerit, mox edicit auctor, ita pergens: Ille vero universa hæc venerabiliter suscepta in arca, quam supra (cap. 3 num. 16) sub duobus cherubim positam diximus, supplici devotione collocavit. De aliis S. Stactei aut Turturini reliquiis apud Romanos scriptores nihil reperio. Ceterum insolita illa Romanorum de S. Stacteo ignorantia nonnullam mihi suspicionem ingerit, Sanctum forsan spectare ad notiorem aliquam Martyrum turmam, & hac die ob aliquam reliquiarum translationem aut festivitatem in Hieronymianis repeti potuisse. Fuit aliquis Stacteus inter septem fratres martyres S. Symphorosæ filios, quorum Acta data sunt ad XVIII Julii. Passi sunt illi Tibure in Latio: sed corpora deinde Romam translata. De eo suspicari quis posset, eumdem esse cum hodierno. Verumtamen talis suspicio non nititur rationibus idoneis ad aliquid asserendum.

[5] De S. Turturino nihil prorsus reperio. In Vita B. Rabani SS. Stacteus & Turturinus ne martyres quidem vocantur: atque inde forsan est factum, ut quidam recentiores S. Stacteum dixerint confessorem. At ex omisso ibi martyrum titulo nihil inferri potest, [sed Stacteus pro martyre habendus, & probabilius etiam Turturinus:] cum ibidem idem titulus omittatur de SS. Pontificibus Cornelio & Calixto, & cap. 4 & 6 de pluribus aliis, quos constat & martyres fuisse & ut martyres coli. Quapropter non dubitavi titulum martyris tribuere S. Stacteo; cum hic in vetustis Martyrologiis annuntietur, ut solent annuntiari martyres. At S. Turturino dictum titulum non adscripsi, quod illum aliunde probare nequeam, licet de eo etiam probabilius sit, martyrem fuisse.

DE S. JOANNE MARTYRE,
CAMULII IN AGRO GENUENSI.

[Commentarius]

Joannes M., Camulii in agro Genuensi (S.)

Ferrarius in Catalogo Generali ad hunc diem sic habet: Camulii apud Genuam S. Joannis martyris. In Annotatis ait, se Sanctum annuntiare ex monumentis ecclesiæ S. Michaëlis Camulii, qui pagus a Genua tredecim millibus passuum in Ortum distat (notatus in tabulis ditionis Genuensis ad mare vulgari nomine Camogli.) Addit: Reliquiæ illius ibidem requiescunt. Ita ille. Cum autem in Catalogo Sanctorum Italiæ nihil de hoc sancto Joanne reperiam, nihil apud alios scriptores, suspicio oriri potest, esse Martyrem alio loco passum, cujus corpus Camulium fuerit translatum.

DE S. DODA VIRGINE, ET FORSAN MARTYRE.
IN DIOECESI AUSCIENSI IN NOVEMPOPULANIA.

[Commentarius]

Doda Virg. & forsan Mart., in diœcesi Ausciensi in Novempopulania (S.)

AUCTORE J. S.

[S. Doda a recentioribus memorata ut virgo,] Ex martyrologis, quorum Opera ad nostram notitiam pervenerunt, primus S. Dodam annuntiavit hoc die Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum ad XXVIII Septembris, ubi sic habet: In territorio Auscensi sanctæ Dodæ virginis. Unde ejus notitiam acceperit, in Annotatis indicat his verbis: Ex monumentis ecclesiæ eidem Virgini dicatæ in vico de illius nomine dicto, ubi corpus illius asservatur: ex quibus apparet, illam S. Quiteriæ virginis & martyris sororem fuisse. Prolixius S. Dodæ elogium contexuit Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani, hæc scribens: In territorio Ausciensi sanctæ Dodæ virginis, quæ sanctæ Quiteriæ virginis & martyris soror, perfectaque imitatrix ejusdem sanctimoniæ, ipsius & consors gloriæ (quamquam tramite incruento cæli invaserit limina) meritis egregiis effecta est. Pretiosum cujus corpus in propria illius ecclesia vici de suo nomine nuncupati etiamnum honorifice servatur. Brevius S. Dodam virginem in diœcesi Ausciensi annuntiavit Castellanus, omnes ad eumdem diem, omnes sine martyrii palma, quam etiam negat Saussayus. At verisimiliter nihil de S. Doda noverat, præterquam ex Ferrario.

[2] Verum tam in Actis quam in lectionibus Officii S. Doda dicitur virgo & martyr, [in Officio virgo & martyr dicitur.] totumque Officium, quod anno 1643 una cum Actis Tolosa missum est ad Bollandum per P. Petrum Possinum, recitatur de virgine martyre cum hac oratione: Omnipotens sempiterne Deus, qui beatam Dodam virginem tuam per martyrii palmam cælestem fecisti conscendere gloriam, da nobis ejus suffragantibus meritis cunctorum veniam delictorum, ut ad ejus mereamur pertingere consortium. Per Dominum &c. In Actis non modo martyr vocatur, sed multa etiam narrantur tormenta, quæ eidem illata asseruntur ante capitis resectionem, qua martyrium complevisse dicitur. Consentiunt Actis lectiones Officii de variis suppliciis Virgini illatis, ac de capite eidem tandem amputato. Quapropter existimo, Ferrarium non abjudicasse S. Dodæ martyrii palmam, sed eam aut lapsu memoriæ aut alio casu solum ab eo in brevi annuntiatione omissam. Dum enim observat, S. Quiteriæ virginis & martyris sororem fuisse, ostendit, se aliqua saltem monumenta de S. Doda vidisse. Itaque laudatorum martyrologorum auctoritas me non deterret, quominus S. Dodam ut virginem & martyrem coli existimem.

[3] Quod spectat ad Acta jam memorata; ea nequaquam digna censeo, [Acta, utpote fabulosa, non edenda;] quæ studioso lectori communicem, aut Operi nostro inseram, cum aperte sint fabulosa. Videri possunt, quæ Papebrochius noster tom. V Maii pag. 172 num. 3 & seqq. disseruit de fabulosis S. Quiteriæ Actis: nam eædem hisce infartæ sunt fabulæ. Dodæ æque ac Quiteriæ pater attribuitur Catillius rex, mater Calsia regina, eadem eorum urbs regia Blancagia, in apographo nostro Blacagia, idem novem simul filiarum partus Calsiæ attributus, quibus tamen unus additur filius. Adduntur multa S. Dodæ certamina, partim cum diabolo, partim cum patre Catillio, partim cum fictitio imperatore Moderano, plurimaque tormenta & miracula. At omnia videntur figmenta, eaque ne admodum quidem vetusta. In lectionibus tribus Officii crassiores fabulæ sunt omissæ. Nulla ibi mentio Calsiæ matris, ejusve partus. Pro Moderano substitutus est Numerianus imperator, omissaque Virginis fictitia aliqua certamina. Relictus tamen rex Catillius ejus pater, relicta urbs Baltagia, ut ibi in apographo nostro scribitur: relicta alia plura improbabilia, ut satis appareat, ex lutulento fonte lectiones fuisse haustas. Itaque ne has quidem huc transferam.

[4] Malim certe ignorare, qua ætate vixerit S. Doda, [ætas & gesta ignota.] & quo martyrio ad cælum evolaverit, quam adeo fabulosa huc transferre. Fuit illa quidem soror S. Quiteriæ secundum hujus Acta, quemadmodum observat Papebrochius in S. Quiteria num. 8. At in S. Wilgeforte, novem quoque sororibus annumerata, de qua actum est ad XX Julii, novem illæ, ut volunt, sorores enumerantur num. 19, rursum num. 29, ac tertio num. 38, ex diversis documentis, nec ullibi fit mentio de Doda, ut ne in fabuloso quidem illo catalogo constanter locum invenerit. Igitur incertum plane est, an fuerit soror S. Quiteriæ aut S. Wilgefortis, quod certum fieri non posset, etiamsi ubique inter novem sorores recenseretur.

[5] Unum de S. Doda satis certum est, nimirum a multis seculis cultam fuisse in diœcesi Ausciensi, [Ecclesia, in qua corpus ejus servatum,] sive quod ibi fuerit passa, sive quod corpus aliunde eo fuerit delatum. Etenim inter instrumenta, quæ Dionysius Sammarthanus edidit tom. 1 Galliæ Christianæ, decimum nonum ecclesiæ Ausciensis pag. 168 est Charta Guilielmi Astaracensis comitis pro Ottone abbate Cimoritano, in qua sic loquitur: Ego Guilelmus Astaracensis comes, præventus & inflammatus pro meorum ac parentum remissione peccatorum, construo monasterium illam ecclesiam, ubi requiescit Christi virgo Doda, quæ videlicet ecclesia sita est in prædio Oriovallo antiquitus nominato. Deinde illud monasterium donat abbati Cimoritano. Tempus vero exprimit his verbis: Hoc donum factum est, regnante Henrico Francorum rege primo in diebus Benedicti Papæ, & Garsiano Ausciensi archipræsule.

[6] [seculo XI monasterio aucta.] Mabillonius ex allegatis temporis notis tom. 4 Annalium refert constructionem monasterii S. Dodæ ad annum 1033 num. 25. Regnabat tunc Henricus I in Gallia, & Benedictus IX sub finem ejusdem anni factus est Pontifex, ut donatio contigerit verisimiliter post annum 1033, aliquo ex annis sequentibus certe non anno 1030, ut memoriæ lapsu scribit Sammarthanus col. 979 in Garsia II Ausciensi, qui hic Garsianus dicitur: neque enim in Charta legitur, anno primo Henrici regis, ut ibidem asserit. Ceterum, quod magis spectat ad propositum nostrum, ex allegata Charta habemus, S. Dodam a seculo XI saltem fuisse cultam, & verisimiliter multo citius. Martyr in illa Charta non vocatur, ut ejus quoque martyrium videri possit minus certum. At incertius est, quo seculo obierit, martyrio enim coronari potuit prioribus seculis sub imperatoribus gentilibus, deinde sub regibus Gothis Arianis, ac demum sub Saracenis, aut in aliis barbarorum incursionibus. Dies in Actis notatur XXVI Septembris, idemque in ejus Officio: sed propter laudatos ante martyrologos ad hunc diem do S. Doda egimus.

DE S. CHARITONE ABBATE CONF.
IN PALÆSTINA.

Sec. IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Chariton abbas conf., in Palæstina (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti in Fastis sacris, maxime Græcorum, commemoratio; & cultus ecclesiasticus.

Memoria S. Charitonis, quamquam apud Græcos celeberrima, [Sanctus in plerisque Fastis Latinis omissus,] necdum adscripta est Martyrologio Romano, & ab aliis plerisque Latinis exsulat. Eum tamen ad hunc diem commemoravit Molanus in Additionibus ad Usuardum his verbis: Die vigesima octava, sancti patris & confessoris Charitonis. Secutus est Ferrarius in Catalogo generali his verbis: In Palæstina S. Charitonis abbatis Iconiensis. Fuit Sanctus patria Iconiensis, sed abbas in Palæstina. Castellanus eumdem sic memorat: In Palæstina, S. Chariton, celeber institutor laurarum. Grevenus & Canisius Charitonem aliquem abbatem ad XXV Decembris memorant; sed quæ addunt, hodierno non congruunt. Martyres ejusdem nominis plures in Opere nostro memorati sunt: sed alius est hodiernus Chariton, licet Acta hujus cum gestis alicujus martyris confusa aliqui existiment.

[2] Græci hodie Charitonem annuntiant maximo consensu tamquam Sanctum, [maximo consensu hodie memoratur apud Græcos,] cujus celebre est nomen, & cultus nominis celebritati congruus. Charitonem enim non modo memoratum invenio in utroque Menologio, in Menæis, in typico Sabæ, aliisque libris impressis, sed in plerisque etiam manuscriptis, in iisque, in quibus pauci tantum iique celebriores annuntiantur Sancti. Tale est Græcum Menologium, quod vidimus Florentiæ in bibliotheca abbatiæ Benedictinæ Casinensis, quodque ibidem pro nobis Latine reddidit & exscripsit ejusdem bibliothecæ præfectus, R. P. Petrus Aloysius Galletti, mira humanitate operam suam ultro addicens. In hoc Menologio tam pauci annuntiantur Sancti, ut plures per annum dies habeantur vacui, quam impleti: nec dubitandum est, quin colantur omnes, qui in dicto Menologio aut Kalendario memorantur. Aliud Græcorum Menologium prædicto simile paucitate Sanctorum præcipuorum, quos exhibet, olim acceperunt Majores nostri ex bibliotheca Friderici Lindebrochii, scriptis suis noti. In utroque ad XXVIII Septembris S. Chariton iisdem fere verbis annuntiatur. In priore: Sancti patris nostri Charitonis confessoris. In altero: Sancti patris nostri & confessoris Charitonis. Hæc observare volui, ne quis dubitare possit de cultu, quia S. Charitonem in Romano Martyrologio non invenimus.

[3] [Moscos, Arabes, & Officio colitur.] Etenim si ad maximum Fastorum Græcorum consensum addamus & Moscos, qui Græcos secuti sunt, & S. Charitonem eodem die in Ephemeride sua & in Menologio Slavo-Russico exhibent, neque de cultu ejus neque de antiquitate cultus ulla superesse poterit dubitatio. Officium de S. Charitone in Menæis impressis ad hunc diem præscribitur & ex eo inferius insignia Sancti elogia non pauca Latine recitabo. Anthologium Græcorum, quod anno 1738 impressum est ad usum Græcorum, qui Romanæ Ecclesiæ se subjecerunt, eodem die exhibet S. Charitonis Officium, ex præcedente contractum. Accedit Martyrologium Arabico-Ægyptium, quod Gratia Simonius ex Arabico Latinum fecit, & ad eumdem diem sic habet: Memoria patris nostri Cretonis, magistri monachorum. Vocari hic Cretonem ex Arabico, non mirabitur, qui compertum habet, quantum nomina luxari soleant per translationem ex uno sermone ad alterum notabiliter diversum. At titulus Magistri monachorum, qui Sancto tribuitur, conjunctus cum die, quo annuntiatur, satis ostendit, hodiernum designari Charitonem. Hoc etiam mox sequenti die ex eodem Martyrologio confirmatur: nam ibi annuntiantur S. Cyriacus monachus, a nobis ad eumdem diem dandus, vocaturque discipulus sancti Cretonis. Fuit revera S. Cyriacus S. Charitonis discipulus, eo certe sensu, quod habitaverit in monasteriis ab eo erectis, & in ejus spelunca sit defunctus.

[4] Quæ in Menologiis ac Menæis de S. Charitone commemorant Græci, [Sancti elogium ex Vita contractum:] invicem in plerisque consentientia sunt, & Actis consona, ut omnia videantur ex Actis in compendium contracta. Omnia exhibent Charitonem, ut multa pro fide passum sub Aureliano imperatore, deinde vero captum a latronibus, iisque mirabiliter liberatum, demum monachum, monachorumque multorum antesignanum. Satis erit, si huc unum transferamus elogium. Menologium Sirletianum sic habet: Commemoratio sancti patris nostri Charitonis, & confessoris, ducis eremi. Hic fuit sub Aureliano imperatore ex urbe Iconio: detentus vero a præside, & Christi fidem confessus, a quatuor militibus verberatur. Postea in carcerem conjectus, iterum eductus, flagris cæsus est. Mortuo autem Aureliano imperatore, cessante persecutione, sanctus Charito Hierosolymam venit sub patriarcha sancto Macario. Cum vero in itinere incidisset in latrones, in spelunca inclusus, hoc modo liberatus est. Serpens enim in vas illud, in quo latrones vinum servabant, irrepens, venenum evomuit: quod cum bibissent, expirarunt: quorum facultates Beatus ille pauperibus distribuit, & speluncam illam ecclesiam fecit: monachisque multis in eam congregatis, monasterium constituit, ex petra educta aqua, omni genere (omnis generis) morborum expultrice, & ita in summa senectute migravit ad Dominum. Hæc pluribus exponuntur in Actis, quorum auctoritas inferius examinabitur. Interim observo, multum pro tempore, quo Sanctus pro fide certasse dicitur, dissentire Menologium Slavo-Russicum, in quo hæc leguntur: Sancti patris nostri & confessoris Charitonis, qui vixit & passus est anno CCCLXII a Juliano. At hujus Menologii auctoritas in hisce nequit esse magna.

[5] In Menæis prolixo Officio celebrantur virtutes S. Charitonis. [aliquot ex odis Officii elogia, quibus pia exercitia,] Quapropter pro specimine aliliquot strophas, Latine redditas, huc transferam. Prima de laboribus piis sic habet; Passiones corporis continentia fecisti marcescere & fervida prece, serpentemque dolosum lacrymarum imbribus suffocasti, Pater: ac Deo excellenter placuisti, sancte Chariton. Idcirco cælestibus te exornavit charismatibus Jesus hominum amator, & salvator animarum nostrarum. Secunda strophe etiam certamina pro fide celebrat, atque ita habet: Sudoribus exercitationis extinxisti carbones passionum, Sanctissime. Cum igne injuriarum & dolorum congressus es, coram injustis judicibus confessus examinationem Verbi, quod caro factum est, martyrque nuncupatus es, multiplicium punitionum stigmatis variegatus, Piissime ac Beatissime. Tertia celebrat vitam monasticam his verbis: Solitudinibus & montibus te fugiens abdidisti, immaculatam servans animam, Sacratissime. Et SS. Trinitatis habitaculum te ostendisti: cujus potestate sacras ædificasti domos, Beate, & speluncas in salutarem acquisitionem monachorum, qui sanctam memoriam tuam honorant, Venerande.

[6] [certamina pro fide, & labores monastici celebrantur:] Quarta stropha, quæ est Joannis monachi, ut ibi legitur, ita habet: Piissime Chariton, tu etiam post mortem in cælis vivis in Christo, propter quem mundo te crucifixisti. Alienus enim a carne & mundo factus, major visibilibus vere vixisti: non enim tibi vixisti. Vixit vero in te potius Christus, Deus noster. Hunc ora, ut salutem consequantur animæ nostræ. Quinta est pia Sancti invocatio, quam mitto, uti & sextam & reliquas omnes, licet variis & plurimis honorum titulis celebretur Sanctus. Nam omnia generatim referuntur aut ad certamina pro fide, aut ad labores & virtutes vitæ solitariæ, aut ad vivendi documenta monachis data, aut ad gloriam in cælo obtentam. In ultima tamen stropha videtur insinuari patria Sancti, quod auctor sermonem dirigat ad fideles Iconii.

[7] [versiculi quibus in Menæis laudatur.] His igitur brevitatis gratia prætermissis, duos versiculos Græcos ibidem Sancti elogio præmissos subjungam cum interpretatione Latina:

Τῆς γῆς πατήσας τὰς τρυφὰς, ὁ Χαρίτων
Κατατρυφᾶ νῦν οὐρανοῦ τῶν χαρίτων.

Calcatis mundi deliciis, Chariton
Nunc cælestium gratiarum deliciis fruitur.

Additur sequens hexametrum, sed ibi vitiose impressum, quod ideo ex Anthologio recito, & Latinum facio.

Εἰκάδι ὀγδοάτῃ Χαρίτων θάνε γήραῖ μακρῷ.

Vigesima octava obiit Chariton in provecto senio:

Nihil quidem in allegatis versiculis dicitur de confessione fidei coram tyranno, tormentisque ea dc causa a Sancto toleratis. Cum tamen asserantur non solum in Vita & in omnibus Menologiis, sed etiam in odis Officii, Sanctusque illorum causa stricte confessor ubique nominetur: satis probabilia videntur Sancti pro fide certamina, sed solum brevitatis gratia in versiculis prætermissa, quod iis non sit immortuus. Dubium tamen videri imperatorem, sub quo Sanctus pro fide certavit, inferius videbimus.

§ II. Vita non est scriptoris contemporanei aut supparis: nec tamen videtur Metaphrastæ, sed antiquioris: in chronotaxim & gesta aliqua inquiritur.

[Vita Sancti scripta ex traditione per scriptorem posteriorem.] Vita S. Charitonis Græce scripta est, redditaque Latine, primum impressa est apud Lipomanum tom. 6 fol. 283, deinde apud Surium ad XXVIII Septembris. Auctor ipse in fine declarat, se diu post Sanctum scripsisse, idque ex sola traditione, ita scribens: Quæcumque ergo, dilecti, ex illius factis & miraculis tempus & oblivionem potuerunt effugere, ea studiosis vestris auribus tradidimus. Neque enim intervallum modicum inter Aureliani imperium & hoc tempus intercedit. Nos enim a nullo scriptis quicquam mandatum accepimus ex hoc, quod eo tempore essent pauci non solum monachi, sed etiam omnino Christiani, & qui essent signati luce cognitionis. Ii autem, qui erant, agitabantur quotidianis persecutionibus. Illa autem sunt, quorum hic fecimus mentionem, quæ viri pii, & veritatis amatores, filius a patre accipiens, corporali, inquam, & spiritali, conservarunt ad nostra usque tempora. Hæc, quæ scriptor ille de suis documentis & ætate exponit, certissime evincunt, Vitam non esse scriptam eodem seculo, quo vixit & defunctus est S. Chariton. Eadem verba verisimillimum faciunt, nec sequenti seculo V scriptam fuisse Vitam, quandoquidem seculo V usque ad medium fere senes aliqui vivebant, qui S. Charitonem nosse potuerant; post medium vero seculi V saltem aliqui superesse poterant, qui nonnullos ex ejus discipulis viderant. Attamen necdum video, ex allegatis verbis legitime inferri posse, Vitam fuisse scriptam post seculum VI. Etenim omnia illa poterat scribere auctor, etiamsi tantum duobus seculis post mortem S. Charitonis Vitam composuisset.

[9] Verumtamen, si credimus Allatio de Simeonum scriptis pag. 128, [Allatius, sequentibus aliis, eam Metaphrastæ tribuit:] multo serius scripta est Vita S. Charitonis, & auctorem habet Metaphrasten. Nam inter Vitas a Metaphraste compositas eam ibidem recenset, non alio tamen argumento, quam quod stilo Metaphrastæ congruam judicaverit. Allatium secuti sunt passim omnes, neque ullum inveni hac de re ab ipso dissentientem, non alia, opinor, de causa, quam quod nullus hanc Vitam studiose excusserit ea intentione, ut in ætatem ejus vel auctorem post Allatium inquireret. At ipse Allatius pag. 76 fatetur, difficulter resciri posse, quænam ex anonymis Vitæ sint Metaphrastæ, quæ vero aliorum, ita scribens: Sed quasnam Metaphrastes Vitas Sanctorum conscripsit? Hoc vero difficillimum est discernere. Nec alius poterit, nisi qui similes Vitas Græce percurrerit, & orationem & lumina in dicendo Symeonis optime calluerit. Nam id ex Latinis expiscari stultissimum fuerit: quod continget difficilius, quod (nondum capio, qua id causa factum sit) cum in aliis Orationibus & Vitis auctorum ut plurimum nomina præfigantur; in his, quæ Symeon descripsit, numquam aut raro prænotatum inveniatur. Hinc viri de antiquitate ecclesiastica bene meriti Vitas Sanctorum, quæ auctorem sibi præscriptum non præferunt, omnes non sine erroris atque inscitiæ nota Symeoni vindicarunt: quæ vere Symeonis non sunt.

[10] Difficultatem discernendi Vitas, quarum auctor est Metaphrastes, [quod ejus stilo congruam censuerit,] iterum maximam agnoscit pag. 80. Dixi supra, inquit, arduum hunc esse laborem & improbum, & quem ipse prudentioribus relinquerem. Conferam tamen aliquid studii & operæ, & viam aliis aperiam, ut ut potero. Hæc autem præstat texendo tres scriptorum catalogos. In primo catalogo recenset cum Vitas Sanctorum tum alia scripta quadringenta & quadraginta circiter, quibus suos attribuit auctores a Metaphraste diversos. Secundo catalogo Opuscula de Sanctis pleraque recenset fere centum, eaque adscribit Anonymis, & Metaphrastæ abjudicat. Tertium catalogum texuit ex Vitis Sanctorum centum circiter & viginti, quas judicat Metaphrastæ adjudicandas. Non negat tamen, plures alias esse Metaphrastæ, sed eas examinandi laborem pag. 124 relinquit iis, quibus plus otii est, & labor similis incumbit. De iis vero, quas recenset in catalogo, ait; Et habeto nunc tibi & paucas hasce a me tamquam Metaphrastæ proprias stylo signatas. Inter hasce autem enumeratur Vita S. Charitonis. Fateor, sæpe quæsivi in dicto Allatii Opusculo, quibus indiciis Vitas anonymas Metaphrastæ attribueret, ut artem eas discernendi ipse addiscerem; sed nihil umquam invenire potui, quo proficerem, nihil præter judicium de stilo, quo eas discrevit, statuitque Metaphrastæ attribuendas, nullis additis argumentis. An autem Allatius tot Vitas, quot in posterioribus catalogis recenset, tam diligenter pervolverit, ut certum ex stilo de singulis ferre potuerit judicium, dubitandum mihi videtur, quoniam aliis etiam occupationibus distractum se fateatur.

[11] [at variæ rationes allegantur,] Itaque non quidem negavero, aliquid judicio Allatii in hisce tribuendum, ubi non occurrunt rationes in contrarium. At minime existimo, judicium ejus pro certa regula habendum, sed potius examinandum, quando non desunt rationes dubitandi. In Vita autem S. Charitonis multa se offerunt, quæ non videntur esse Metaphrastæ. Primo auctor ait, se scribere ex traditione, quæ viri pii, & veritatis amatores, filius a patre accipiens, corporali … & spiritali, conservarunt ad nostra, inquit, usque tempora. Quo modo sic loqui poterat Metaphrastes? Etenim vivebat Constantinopoli seculo X; Chariton vero in Palæstina vixerat secundum auctorem seculo III & IV. Quomodo pater ad filium transmiserat Constantinopoli per sex integra secula, quæ antiquis temporibus gesta erant in Palæstina? Utcumque fieri hoc potuerat in Palæstina, maxime apud monachos, qui habitabant in lauris aut monasteriis, quæ fundaverat Chariton, saltem per duo aut tria secula, quandoquidem seniores monachi junioribus narrare soleant præclara majorum suorum gesta, & conservent memoriam locorum, in quibus illi habitarunt. At credibile non est, ejusmodi traditionem de gestis præcipuis S. Charitonis Constantinopoli viguisse seculo X, si nihil ante istud tempus de iis erat scriptum, uti nihil scriptum se invenisse affirmat auctor.

[12] [quibus videtur abjudicanda Metaphrastæ,] Nos enim a nullo scriptis quicquam mandatum accepimus, inquit. Hoc ipsum rursum est incredibile de tempore Metaphrastæ. Vix ullum enim potest esse dubium, quin jam ante Chariton Officio coleretur, cum habeatur in vetustissimis Græcorum Fastis, & sic Officium ejus saltem invenisset Metaphrastes. Præterea non potuit Metaphrastes de monasteriis per S. Charitonem cœptis ea suo tempore dicere, quæ auctor Vitæ variis locis pronuntiat. De primo enim monasterio num. 7 ait: Quod nunc vocatur Antiqua ecclesia, & sita est propter sanctissimam lauram, quæ Pharus dicitur, condita ab hoc magno Charitone. Loquitur certe auctor tam de ecclesia, quam de laura sive monachorum habitaculis, ut suo tempore exstantibus, & bene notis. Cum autem Palæstina a seculo VII usque ad tempora Metaphrastæ, & diutius etiam, gemuerit sub jugo Saracenorum, quis credat, seculo X permansisse in suo statu monasteria a Charitone condita seculo IV? Neque de primo dumtaxat sic loquitur biographus, sed etiam de secundo num. XI dicit: Quod Elpidius quidem postea amplificavit. Hæc verba rursum innuunt, exstitisse & illud monasterium, sed auctum ab Elpidio, dum scribebat. Clarius tamen idem pronuntiat de tertio, num. 12 ita scribens: Propterea aliam quoque illic ædificat lauram admirabilis hic Chariton: quam nonnulli quidem lingua Syra Sucam nominant, alii autem voce Græca Veterem lauram appellant.

[13] [& attribuenda monacho cuipiam] De spelunca, ubi solitarius, post condita monasteria, habitavit S. Chariton, mox ait auctor: Quæ usque in hodiernum diem appellatur Cremastos, id est, pensilis; non enim potest quis ad ipsam accedere, nisi scalis. Et paulo post: Ex uno enim antri latere protinus scaturiit aqua frigidissima & limpidissima, quæ manet usque in hodiernum diem &c. Hæc omnia diversum a Metaphraste auctorem, eumque & antiquiorem, & in Palæstina ex monachorum traditione scribentem, insinuant. Neque enim credibile est, omnia illa loca superfuisse tempore Metaphrastæ; neque hic seculo X tam accuratam de iis locis ex traditione notitiam acquirere poterat Constantinopoli. Quapropter magis existimo, Vitam fuisse scriptam in Palæstina seculo VI aut VII, antequam eam occupaverant Saraceni. Occupatio Hierosolymæ per Saracenos a Baronio & Pagio figitur anno 636, fuitque ea secundo tantum obsidionis anno capta, nec umquam ab imperatoribus Græcis recepta. Quapropter ante istud tempus Vitam S. Charitonis scriptam vix dubito. Fuisse etiam compositam, priusquam Persæ anno 614 Hierosolymam expugnarunt, certe verisimillimum est; cum eo etiam tempore multum passa sint monasteria Palæstinæ.

[14] Novi quidem, monasteria aliqua in Palæstina mansisse, [seculi VI aut VII:] dominantibus ibidem Saracenis, prout nostris etiam temporibus nonnulla in Oriente sunt sub Turcarum dominio. At minime credo, tria per Sanctum structa, aliaque loca superius memorata, usque ad seculum X eo in statu mansisse, in quo ea suo tempore fuisse, auctor insinuat; imo difficulter credere possumus, ea sic mansisse usque ad medium seculi VII, ideoque conjicio, Vitam citius fuisse scriptam. Verisimile est, ubi Cyrillus Scitopolitanus Vitas aliquot Sanctorum abbatum, uti SS. Euthymii, Sabæ, Joannis Silentiarii, & forte aliorum, post medium seculi VI scripserat, aliquem fuisse illo exemplo incitatum, ut Vitam S. Charitonis, qui illis omnibus præiverat, e tenebris erueret; eaque occasione Vitam eodem seculo VI fuisse scriptam a monacho quopiam Palæstinæ.

[15] Si modo quæramus, quantam illa Vita fidem mereri videatur, [hic ex traditione nosse poterat aliqua de monasteriis.] distinguendum erit inter facta, quæ in ea referuntur. Etenim cum in lauris aut monasterii S. Charitonis continua fuisset monachorum successio, facile propagari ad posteros potuerat traditio de conditis a Sancto monasteriis, cum monachi in hisce habitare pergerent. Poterat sic saltem confusa manere memoria de præcipuis Sancti virtutibus & monitis, uti & de locis, in quibus vixerat ac defunctus erat. Hæc igitur omnia, quæ discipuli Charitonis nosse potuerant, omnino probabilia sunt, & pro veris facile admitti possunt, præsertim cum in iis referendis sobrio admodum stilo usus sit auctor. At non æque probabilia sunt, quæ de Sancti pro fide certaminibus referuntur. Hæc enim visa non erant a monachis Palæstinæ, sed ante erant peracta, quemadmodum & illa ante contigerant, quæ de latronibus referuntur, & reliqua omnia ante conditum primum monachorum habitaculum.

[16] In chronotaxi vero scriptor ille aperte labitur, dum certamina S. Charitonis figit sub Aureliano imperatore, [Verum in chronotaxi aperte labitur,] qui anno 275 occisus est, mortuoque Aureliano, e carcere emissum & paulo post profectum dicit Hierosolymam, ac in ejus vicinia, postquam aliquo tempore detentus fuerat a latronibus, facit monachum; acsi ab anno 276, aut certe, si verba ejus latius exponere velimus, ante annum 280 monasticæ vitæ se addixisset. Attamen post pauca rursum ea scribit, quæ cogunt initium vitæ monasticæ S. Charitonis, aut potius constructionem primæ lauræ, annis saltem triginta quatuor serius figere, & annis facile quinquaginta serius figendam probabimus. Reliquis autem pecuniis, (quas latrones misere mortui reliquerant, si auctori credimus) ædificat sacram lauram, cujus prius meminimus: præterea autem sanctissimam quoque ejus ecclesiam, quam divinus dedicat Macarius, clavum tenens Dei ecclesiæ, quæ tunc erat Hierosolymis, qui etiam fuit unus ex pio catalogo, qui convenit Niceæ. Hæc verba constructionem lauræ S. Charitonis connectunt cum episcopatu Hierosolymitano S. Macarii primi. At episcopatum Macarii Papebrochius noster in Historia chronologica episcoporum Hierosolymitanorum cum Græco Eusebii Chronico figit sub consulatu Volusiani & Anniani, id est, anno 314, non 313, ut post Tillemontium tom. 7 in S. Helena art. 9 ait Lequienus tom. 3 Orientis Christiani col. 154.

[17] [dum Charitonem sub Aureliano facit confessorem, & mox monachum.] Laudatus quidem Tillemontius ibidem vellet episcopatum S. Macarii ab anno 311 aut 312 inchoare, & Eusebio tunc viventi opponit scriptores aliquot multo juniores, perturbatum dicens eo loco Eusebii Chronicon. At neque satis capio illam ejus crisim chronologicam; neque ad propositum nostrum conducit, duorum aut trium annorum differentiam scrupulose examinare. Præterea agnoscit nobiscum Tillemontius tom. 4 Nota 4 in Persecutione Aureliani, episcopatum Macarii ab anno 314 ordiendum, probatque, simul non consistere confessionem Sancti sub Aureliano, & initium vitæ monasticæ sub Macario, cum inter Aureliani mortem & episcopatum Macarii triginta novem, aut ex prioribus dictis Tillemontii, saltem triginta sex anni intercesserint. Auctor vero ita loquitur de utroque, ita detentionem Sancti per latrones mox subjungit, & constructionem ecclesiæ, ut vix unum alterumve annum videatur interponere voluisse. Quapropter nequit S. Charitonis confessio figi sub Aureliano, sed necessario figenda est serius, si pro vera admittatur: nam principium vitæ monasticæ, ut inferius probabimus, nulla ratione figendum est citius. Itaque cum fides Actorum hac in parte deficiat, ipsa confessio utcumque redditur dubia, & magis dubium tempus, quo contigerit.

[18] [Manet tamen ipsa confessio probabilis.] Quod spectat ad confessionem fidei coram tyranno, tormentaque aliqua & carcerem ea de causa tolerata, non video, cur ea generatim nequeamus admittere, ut admodum probabilia. Poterant monachi ad annos ducentos memoriam illius ad posteros transmittere: & auctor, qui bona fide in scribendo usus videtur, illam confessionem non asseruisset, quantum existimo, nisi eam didicisset ex monachorum traditione. Verum non tam facile monachorum traditio conservare poterat adjuncta omnia temporis & personarum, nimirum sub quo imperatore aut præfecto pro fide certasset, quanto post tempore solitariam vitam esset amplexus, quidque egisset tempore intermedio. Hinc auctor fortasse statim post egressum e carcere perrexit ad iter Sancti & vitam solitariam, quod nesciret alia intercessisse, etiamsi intercurrere potuerint anni non pauci. Ex hac observatione colligitur, Sanctum pro fide pati potuisse aut sub Galerio Maximiano aut sub Maximino, aut demum sub Licinio. Si passus est sub Galerio, liberatus fuerit anno 311, & sic annis ante constructum monasterium fere viginti, si sub Maximino, circa annum 313 carcere exiverit; si denique sub Licinio, anno verisimiliter 324.

[19] [quæ contingere potuit sub alio imperatore posteriore,] Sub uno, inquam, e tribus memoratis persecutoribus fidem confiteri, ac pro fide pati potuit S. Chariton, & e carcere demum emitti. Nam, finitis illorum persecutionibus, multi Christiani e carceribus educti sunt. At id factum non est post abdicatum imperium a Diocletiano, cujus persecutio in Oriente continuata est sub Galerio. Nescimus etiam, an post mortem Aureliani e carceribus emissi sint Christiani; neque probabiliter sub eo confessionem S. Charitonis figere possumus, quia sic anno 275 e carcere eductus fuisset Sanctus, id est, annis fere quinquaginta & quinque ante constructum primum ejus monasterium, quod figendum circa annum 330 videbimus. Itaque omnino videtur confessio S. Charitonis figenda aut sub Galerio, aut sub Maximino, aut sub Licinio, cum horum tempora minime repugnent.

[20] Quippe, etsi Sanctus continuo, ubi carcere liberatus erat, [potuitque Sanctus deinde solus in spelunca habitare.] ad eremum abivisset, non statim habuisset discipulos, nec primis vitæ solitariæ annis ecclesiam & lauram sive multas monachorum cellulas construxisset. S. Antonius per annos fere viginti habitavit in solitudine Ægypti, antequam discipulos instrueret. S. Hilarion ad annos viginti & duos solitariam vitam duxit in Palæstina, ac tunc demum monachorum habitacula erigere cœpit. Idem de aliis observari potest. Quapropter verisimillimum est, S. Charitonem similiter annis non paucis solum habitasse, etiamsi Vitæ scriptor de illis nihil memoret. Illud ipsum, quod de Sancto per latrones capto in Vita memoratur, accidere potuit, quando solus in spelunca aliqua degebat; prout revera ad S. Hilarionem latrones venerunt, teste S. Hieronymo in Vita. Quot vero annis primum solus habitaverit, nullo indicio divinare possumus. Si fidem confessus est sub Licinio, tantum quinque aut sex annis solus habitare potuit, multo pluribus, si sub Maximino aut Galerio.

[21] Constructionem primi anachoretarum habitaculi, quod lauram vocarunt Græci (est autem locus multis cellulis invicem distantibus distinctus, [Constructio primæ lauræ figenda est] & monasterium recte vocari potest) figendam esse circa annum 330, jam dixi. Ratio petitur partim ex tempore S. Macarii, qui ecclesiam dedicavit, teste biographo; partim ex S. Hieronymo mox laudando. Etenim S. Macarii obitus in Actis nostris ad X Martii, ubi de eo actum est, figitur circa annum 335, ab Henschenio. Papebrochius in Episcopis Hierosolymitanis existimat, non superfuisse Macarium post annum 333, nisi mensibus fortasse paucis. Tillemontius hisce satis consentit, dum tom. 7 in S. Helena art. 9 S. Macarium insinuat defunctum inter 331 & 335. Ipsum obitus S. Macarii annum certius non investigabo, cum saltem constet, successorem ejus Maximum anno 335 interfuisse conciliabulo, Tyri contra S. Athanasium congregato, ut vel ante annum 335 defunctus sit Macarius, vel eodem illo anno ante concilium. Itaque, si dedicatio ecclesiæ facta est per S. Macarium, ut in Vita asseritur, non multis annis post 330 contingere potuit. Neque hic dicendum videtur, exiguam esse biographi auctoritatem: nam dedicatio primæ monachorum in illis partibus ecclesiæ ex iis factis est, quæ facile per inscriptionem aliquam, aut sola etiam monachorum traditione biographo innotescere potuit, certe quamdiu ipsa exstabat ecclesia. Hanc autem exstitisse, dum scribebat, auctor num. 7 clare edicit.

[22] Jam vero neque citius figi posse constructionem lauræ S. Charitonis & dedicationem ecclesiæ, [inter annos 328 & 335:] sed hanc necessario referendam ad posteriores vitæ S. Macarii annos, certissime evincitur ex S. Hieronymo; qui eodem seculo in Palæstina scripsit Vitam S. Hilarionis abbatis, dandam apud nos ad XXI Octobris. In hac enim tom. 2 Operum S. Hieronymi editionis Veronensis col. 19 num. 14 Hieronymus ita loquitur: Necdum enim tunc monasteria erant in Palæstina, nec quisquam monachum ante sanctum Hilarionem in Syria noverat. Ille fundator & eruditor hujus conversationis & studii in hac provincia fuit. Habebat Dominus Jesus in Ægypto senem Antonium, habebat in Palæstina Hilarionem juniorem. Hæc Hieronymus dicit de tempore, quo monachi cœperunt confluere ad S. Hilarionem, quando hic, ut num. 13 dixerat, viginti & duos jam in solitudine habebat annos, fama tantum notus omnibus. Tillemontius tom. 7 in S. Hilarione chronotaxim vitæ ejus deducit, & ea, quorum occasione allegata verba protulit S. Hieronymus, figit anno 328, quemadmodum & constructionem monasterii S. Hilarionis. Chronotaxim hanc ante tempus examinandam non suscipio, cum id fieri debeat ad XXI Octobris: dicere tamen non dubito, eam saltem non longe a vera abesse, quod ad propositum nostrum hic sufficit. Si enim circa annum 328 necdum monasteria erant in Palæstina; nec monasterium S. Charitonis in Palæstina erat constructum, & consequenter ejusdem constructio ad ultimos Macarii annos differenda est, figendaque circa annum 330.

[23] [sed forte jam aliqui solitudinem ante incolebant.] Non tamen ex verbis S. Hieronymi, meo quidem judicio, inferri potest, S. Charitonem non vixisse solitarium in deserto aliquot annis citius. Imo non video, cur vera esse nequeant verba biographi, num. 8, ut habent verba Græca, hæc scribentis: Erant vero hi rari, & numero pauci, & ipsi quoque tempore persecutionis patriæ prætulerant solitudinem, ut vitarent persecutores, & sparsim versabantur in speluncis arundineti, quod situm est prope mare mortuum. Nam, sicut S. Hilarion ab anno fere 306 solitudinem incoluit, ut imitaretur S. Antonium, qui multis annis citius idem fecerat in Ægypto, ita & alii quidam privatim in locis solitariis habitare potuerunt circa Mare mortuum tempore persecutionum Diocletiani, Maximiani Galerii, Maximini & Licinii. Metus ipse persecutionis nonnullos ad loca deserta incolenda impellere potuit, quemadmodum eo timore primum impulsus est S. Paulus primus eremita. De hisce non videtur loqui S. Hieronymus, quando S. Hilarionem facit primum in Palæstina & in Syria monachum; sed primum fuisse dicit, qui vitam monasticam ibidem propagavit, sicut primus in Ægypto fuit S. Antonius, etiamsi S. Paulus Eremita ante Antonium in eremo vixerit. Attamen incertum saltem est, an illi etiam ante S. Hilarionem in solitudine vixerint.

[24] [Illam tamen non videtur Chariton incoluisse solus] Ludovicus Bulteau in Historia Ordinis monastici in Oriente lib. 2 cap. 9 agit de gestis & fundationibus S. Charitonis secundum Acta edenda, fateturque, inter liberationem S. Charitonis e carcere & fundationem primæ lauræ intercessisse secundum Acta annos, ut minimum quadraginta, & forte, inquit, fere sexaginta. Nam & cap. 3 agnoverat, S. Hilarionem videri primum Ordinis monastici in Palæstina fundatorem: eaque de causa S. Charitonis prima fundatio certe figenda est post annum 328, ut jam vidimus. Itaque secundum illa vixisset primum solus Chariton ad annos facile quinquaginta & quatuor. Verum nobis probabilior sententia Papebrochii nostri & Tillemontii, qui existimant, duos Charitones a biographo in unum confusos esse, ex quibus alter sub Aureliano, aut imperatore aut præfecto aliquo ejusdem nominis, multa pro fide sit passus; alter anachoretarum in partibus Hierosolymæ vicinis sit fundator.

[25] Probabilior, inquam, nobis est hæc opinio, quam sit illa, quæ anno 275 Charitonem eumdem pro fide patientem facit, & deinde circa 330 lauras fundare incipientem. Si enim annos solum viginti habuit Chariton anno 275, [ab anno 275, cum scriptor in chronotaxi erraverit;] jam annos septuaginta & quinque numeraverit anno 330. Multis tamen annis post primam fundationem superfuit, ut liquet ex aliis duabus lauris, quas fundavit, ac demum ex solitaria habitatione, quæ tamquam diuturna in Vita describitur. Præterea Sanctus in certaminibus non exhibetur ut juvenis, sed ut vir primas in sua civitate partes obtinens. Quapropter cum biographus certe erraverit nimis remota conjungens, ejus asserta pro chronotaxi non sunt tanti facienda, ut dicendum videatur, in decrepita ætate fuisse Charitonem, dum primam condidit lauram.

[26] Verumtamen necesse quoque non est, ut error ex duorum confusione obrepserit auctori. [sed fortasse non ex confusione duorum.] Potuit ad Aurelianum imperatorem referre, quod serius factum erat; sive occasione alicujus proconsulis aut præfecti, cui nomen erat Aurelianus, sive alia errandi occasione nobis ignota. Fortasse ex sola temporum ignorantia credidit, S. Charitonem non esse multo juniorem S. Antonio, ideoque referendum ad Aureliani tempora potius, quam ad Diocletiani secutorumque tyrannorum, qui Diocletiani persecutionem continuarunt, aut instaurarunt. Quidquid sit, crasso certe anachronismo a persecutione Aureliani ad episcopatum Macarii Hierosolymitani transilit auctor, ideoque credibilius est, ipsum errasse in tempore confessionis S. Charitonis, quam Charitonem tam senem fuisse anno 330, quam fieret ex corrupta Vitæ chronotaxi. Ex hoc etiam anachronismo Sancti confessio fit minus certa; probabilis tamen est, cum auctor post duo, ut minimum, secula facilius in tempore aberrare potuerit, quam in re ipsa, de qua poterat esse constans traditio.

[27] [Obitus figendus seculo IV, probabilius post medium.] Ceterum non refutabo ulterius illos, qui S. Charitonem statim post Aureliani tempora non modo monachum faciunt, sed etiam Ordini monastico vetustiori, ut volunt, attribuunt. De tempore autem obitus S. Charitonis nihil decernere propius possum, quam obitum figendum seculo IV, probabilius post medium. Nam multis annis videtur vixisse post primam circa 330 lauram exstructam, obiitque in provecta senectute. At nescimus, quot annos haberet anno 330. Si tunc non nisi triginta aut quadraginta fuisset annorum, potuisset superesse usque ad finem fere seculi IV; sed forte multo erat senior, ut obitus ejus tempus nequeat prope assignari. Acta modo subjungo, in Annotatis dicturus, quæ ad ea elucidanda se offerent.

VITA GRÆCA
Auctore anonymo.
Ex codice Ms. cum interpretatione apud Lipomanum edita.

Chariton abbas conf., in Palæstina (S.)
a

A. Anonymo.

PRÆFATIO

Πολλὰ τῆς διδασκαλίας τῶν εὖ καὶ ὡς Θεῷ φίλον βεβιωκότων τὰ ὑποδείγματα, ἐξ ὧν ἔνεστι τῷ βουλομένῳ τὰς μὲν ἐντολὰς πάσῃ δυνάμει τηρεῖν τοῦ Χριστοῦ, διαφεύγειν δὲ, ἅπερ ὁ ἐχθρὸς ἐχόμενα τρίβου σκάνδαλα τίθησι· δεῖ γὰρ τὰς τῶν ἱερῶν γραφῶν ἀνελίττειν βίβλους, καὶ οἷον ἔκ τινων πηγῶν ἀεννάων τὸ σωτήριον ἐκεῖθεν τῶν ἀρετῶν ἀρύεσθαι νᾶμα· ἑκατέρα τε γὰρ διαθήκη, καὶ μέντοι καὶ τῶν θεοπνεύστων διδασκάλων τε καὶ ἀσκητῶν αἱ συγγραφαὶ, οἷον πίνακι τινὶ, τῷ λόγῳ τὰ ἑκάστου τῶν ἁγίων τοῖς ἐπαΐειν βουλομένοις ὑποδεικνύουσι κατορθώματα. ἀλλ᾽ εἰ καὶ τούτων πλήρη τὰ εἰρημένα, ὅμως ἐπείπερ αὐθενεῖς καὶ νωθεῖς οἱ πλείους, καὶ δεόμεθα, καθάπερ οἱ βραδεῖς τὰ ὦτα, μεγάλων καὶ συνεχῶν τῶν τοῦ λόγου ψόφων, ἵν᾽ οὕτω μόλις τὸ ἐνηχηθὲν ἡ ἀκοὴ παραδέξηται, δεῖν νενόμικα μὴ παντελεῖ παραδοῦναι σιωπῇ τὰ ἐπὶ τῶν δωμάτων κηρύττεσθαι ἄξια, τοῦ θείου, φημὶ, καὶ μεστοῦ χαρίτων Χαρίτωνος. εἰ γὰρ καὶ βαρυκάρδιοι ἡμεῖς διὰ τὴν πρὸς τὰ γήἳνα τῆς καρδίας ῥοπὴν, ἀγαπῶντες ματαιότητα, καὶ ζητοῦντες ψεῦδος, ὡς ὁ θεῖος λέγει Δαβὶδ, ἀλλ᾽ οὖν, καθάπερ τις πέτρα, τὸν πυκνὸν καὶ ἀδιάπαυστον τοῦ λόγου σταλαγμὸν ἡ τοῦ ἀνθρώπου δεχομένη ψυχὴ πλήττεται πάντων b πόθῳ τινὶ, καὶ τοῦ τὰ αὐτὰ γενναίως ὑπενεγκεῖν διανίσταται, ἅπερ οἱ ἅγιοι πρὸς τῶν ἀοράτων τε καὶ ὀρατῶν ὑπομεμενήκασι πολεμίων. ἄρξομαι γοῦν ἐντεῦθεν.

[Præfatio de scribendæ Vitæ utilitate.] Multa sunt exempla doctrinæ eorum, qui vitam bene, & ut Deo placet, egerunt: ex quibus licet ei, qui velit, servare quidem Christi præcepta totis viribus, effugere autem offensiones, quas inimicus ponit in via. Oportet enim revolvere libros sanctarum Scripturarum, & tanquam ex perennibus quibusdam fontibus, virtutum salutare fluentum illinc haurire. Utrumque enim testamentum, doctorumque divinitus inspiratorum & exercitatorum scripta, oratione, veluti quadam tabula, ostendunt iis, qui volunt audire, res recte & ex virtute gestas uniuscujusque Sancti. Sed licet his plena sint ea, quæ dicta sunt, quoniam tamen sunt plures imbecilli & hebetes, & opus habemus, utpote tardi auribus, magnis & continuis sonis sermonis, ut sic vix tandem auris accipiat, quod resonat, oportere existimavi non omnino mandare silentio ea, quæ sunt digna prædicari super domos, de divino, inquam, & pleno gratiis Charitone. Nam etsi nos sumus graves corde propter ad terrena cordis inclinationem, diligentes vanitatem, & quærentes mendacium, ut dicit divinus David: veruntamen, sicut quædam petra, densam & assiduam suscipiens verbi guttam, anima hominis tangitur omnino b quodam desiderio, & excitatur ad excelso & forti animo ferendum ea, quæ Sancti sustinuerunt ab hostibus, tam qui sub adspectum cadunt, quam qui non cadunt: hinc ergo incipiam.

ANNOTATA.

a Non addidi, ex cujus bibliothecæ codice hæc Vita fuerit exscripta, cum id non inveniam in apographo notatum. Verumtamen vix dubito, quin sit ex bibliotheca regia Parisiensi, cum ex illa pro mense Septembri multa habeamus apographa Græca, & unum eodem plane charactere exscriptum, in quo notatur de more, ex bibliotheca Parisiensi scriptum esse.

b Πάντων legitur in apographo nostro; at puto legendum Πάντως, ut habet interpretatio Latina, & dictio sic fit perfectior.

CAPUT I.
Sancti patria, fidei confessio, tormenta tolerata, aliaque vitæ monasticæ prævia.

Ἦν ὅτε οἷον τις σκοτόμαινα, ὁ τῆς ἀσεβείας ζόφος ἀπάσαις ταῖς τοῦ Θεοῦ ἁγίαις ἐπεσκότησεν ἐκκλησίαις, καὶ θυέλλης δεινοτάτης δίκην, ὁ τῶν διωκτῶν θόρυβος τὰς τῶν πιστῶν ἐτάραξε διανοίας καὶ καθάπερ τι κῦμα, ἡ αὐτων ἐπανάστασις οὐκ ὀλίγους τῶν Χριστιανῶν τῷ τῆς ἀσεβείας βυθῷ κατεβάπτίσε. τῆς γὰρ Ῥωμαίων βασιλείας Αὐρηλιανὸς, ὁ τοῦ Σατανᾶ θεράπων κομιδῆ γνήσιος, τὰ σκῆπτρα πεπιστευμένος, τὰ μὲν πρῶτα, εἰ καὶ τῶν εἰδώλων λάτρης θερμότατος ἦν, ἀλλ᾽ οὖνγε Χριστιανοὺς οὐδὲν ἐκώλυε τὸν ἀληθῆ θεὸν προσκυνεῖν. εἶτα ὑπὸ τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ θεραπευομένων δαιμόνων ὑποβληθεὶς ἅπαντας τοὺς τὸν Χριστὸν Θὲον ἀνομολογοῦντας, μετὰ τὸ πολλαῖς ὅτι μάλιστα καὶ πικραῖς αἰκίσαι ταῖς βασάνοις, χαλεπῶς καὶ τοῦ ξῆν ἀπήλλαττεν, ἤ ξίφει ἀναιρῶν, ἢ θηρίοις παραδιδούς, ἢ πυρὶ, ἤ καὶ βαρυτάτους λίθους αὐτῶν ἐξαρτῶν, καὶ οὕτω θαλασσίῳ παραπέμπων βυθῷ· ἐντεῦθεν καθ᾽ ἐκάστην πόλιν καὶ χώραν ὑποτελῆ τούτῳ τυγχάνουσαν τὸ ἀσεβὲς ἐπ᾽ ἀγορᾶς προτιθεὶς διάταγμα, σπουδῇ παρήνει τὰ κεκελευσμένα ποιεῖν. ἦν οὖν ἰδεῖν καθάπερ λύκων ἐσμοῦ μεγάλῳ ἐπεισελθόντος ποιμνίῳ, τὰ τοῦ ἀληθινοῦ ποιμένος τῇδε κἀκεῖσε διασπειρόμενα θρέμματα. ὅσοι μὲν γὰρ τὸ ἄθεον ἐκεῖνο δημωσίᾳ προτεθειμένον προανεγνώκεισαν πρόγραμμα, οἱ μὲν δρασμῷ χρησάμενοι ᾤχοντο, οἱ δὲ μυχοῖς τὸ πρότερον ἐγκλεισάμενοι, εἶθ᾽ ὑπὸ νύκτα διδράσκουσιν, οἱ δὲ ἀθρόως ἐξ αὐτῆς οἰκίας κατασχεθέντες ἐπὶ τὸ δεσμωτήριον ἤγοντο, ἕτεροι δὲ μηδὲ τὰς πρώτας ὑπομείναντες ἐρωτήσείς, φεῦ ψυχοφθόρου ἀπωλείας, ἑαυτοὺς ἐνεγκόντες τῇ πλάνῃ κατεδουλώσαντο, τὸν νῦν ἀγαπήσαντες κατὰ τὸν δημᾶν αἰῶνα καὶ χριστὸν ἄνευ κινδύνων ἐξομοσάμενοι, ἀλλοι τῷ τῆς ἀσεβείας ζήλῳ τὰς ψυχὰς ἐπιῤῥώσαντες ποσὶν αὐτομάτοις προσήρχοντο τῷ δικάζοντι ἕτιμοι λέγοντες εἶναι, πάσας τε βασάνους ὑπενεγκεῖν, καὶ οὕτω τοῦ ζῆν βιαίως ὑπεξελθεῖν, ἤ τῆς εἰς Χριστὸν πίστεως ἐκπεσεῖν.

[3] Τότε δὴ τότε καὶ κατὰ τὴν ἱκονιέων πόλιν τῆς λικαόνων ἐπαρχίας τοῦ τοιοῦδε διαγγελθέντος προστάγματος, ἤτις καὶ πατρὶς χαρίτωνος ἦν, ἐπειδὴ ταῖς τοῦ σωτῆρος ἐντολαῖς ὁ μέγας οὗτος περιλαμπόμενος, περιβόητος ἅπασιν ἐτύγχανεν ὢν, ἀνάρπαστος εὐθὺς ἐπὶ τὸ τοῦ ἀσεβοῦς ἄρχοντος ἄγεται βῆμα. ἀλλὰ ἀκούσωμεν, οἷα ἐρωτώμενος ὁ ἅγιος, οἷα μετὰ παρρησίας ἐφθέγγετο. τί οὖν ὁ ἡγεμών; πρότερον, τί ὄνομα αὐτῷ, διηρώτα, καὶ τίς ἡ θρησκεία· ὡς δὲ Χριστιανὸν εἶναι, καὶ τὰ πρῶτα Φέρειν τῆς εἰρημένης ἐμάνθανε πόλεως, τί δήποτε, ὦ οὗτος, ἔφη, ταῖς τοῦ κρατίστου βασιλέως ἀντιφθεγγόμενος ψήφοις, τοῖς ἀθανάτοις θύειν ἥκιστα βούλει θεοῖς; ἐπειδὴ οὐ θεοὶ, ὦ ὑπατικὲ, οἱ θεοὶ ὑμῶν, ὁ γενναῖος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ ἀπεκρίνατο, δαιμόνια δὲ πονηρὰ, ὡς καὶ τὰ θεῖα φησὶ λόγια· ὅτι πάντες οἱ θεοὶ τῶν ἐθνῶν δαιμόνια· ὁ δὲ κύριος τοὺς οὐρανοὺς ἐποίησε. καὶ ἑτέρωθι· θεοὶ, οἳ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν οὐκ ἐποίησαν, ἀπολέσθωσαν. αὐτοὶ τοίνυν ὑμᾶς, τοὺς μὴ δοκιμάζοντας τὸν θεὸν, ᾗ φησιν ὁ ἀπόστολος, ἔχειν ἐν ἐπιγνώσει, πείθουσι θεοὺς τούτους ἠγεῖσθαι δυοῖν χάριν, ἵν᾽ αὐτοὶ μὲν τῇ προσηγορίᾳ ταύτῃ δοξάζοιντο· ἥδονται γὰρ ἅτε πλήρεις ἀλαζονεῖας ὄντες, ὡς θεοὶ τιμώμένοι, ὑμᾶς δὲ, οὓς ἠπατήκασιν, εἰς τὸ ἡτοιμασμένον αὐτοῖς ἄσβεστον ἑλκύσωσι πῦρ. ὁ ἡγεμων ἔφη· ἀσχαλλᾶν μὲν ἔδει καὶ τὴν ἐσχάτην εὐθὺς ἐπάγειν σοι τιμωρίαν, εἰς τοὺς παντοδυνάμους οὕτως ἐμπεπαροινηκότι θεους. πλὴν ἐπεὶ μειλίχιοι οὗτοι καὶ λίαν ἀόργητοι, τούτους ἐν τῷ παρόντι καὶ αὐτὸς μιμησάμενος, τό λυσιτελοῦν σοι ποιεῖν ὑποτίθημι· τὸ δέ ἐστι· τοὺς μακροὺς ἔασαντα λόγους, τοῖς θεοῖς θυσίαν προσενεγκεῖν· οὕτω γὰρ ἐξέσται σοι κερδῆσαι καὶ τὸ τοῦ βασιλέως φιλότιμον.

[4] Εἰ μὲν θεοὶ ταυτὶ τὰ κωφάτε καὶ ἄψυχα, ὁ θεράπων ἀπεκρίνατο τοῦ Χριστοῦ, οὔκ εὐγε ποιεῖς ὑπατικὲ, μακρόθυμῶν ἐφ᾽ αἷσπερ αὐτοῖς ἐπάγομεν ὕβρισιν· εἴ δὲ μὴ θεοὶ, ὥσπερ οὐδὲ ταῖς ἀληθείαις θεοὶ, μάτην ἀπειλεῖς ἄρα, διακενής ἀνομεῖς. ἐμὲ γὰρ οὐχ αἱρήσει κίνδυνος οὐδεὶς, οὐδὲ πείσει τι τῶν ἁπάντων, θεὸν μὲν ἐγκαταλιπεὶν ζῶντα, δαίμοσι δὲ προσέχειν ἐναγέσι καὶ φθονεροῖς. ἐπεὶ μαθητής εἰμὶ καὶ αὐτὸς θέκλης, ἥτις φωστῆρος δίκην κατὰ τήνδε τὴν ἱκονιέων ταῖς τοῦ μαρτυρίου λάμπει μαρμαρυγαῖς, Παύλου τε τοῦ μεγάλου τῆς εὐσεβείας κήρυκος, ὃς καὶ αὐτὴν πρὸς τοὺς δὶα Χριστὸν ἤλειψεν ἀγῶνας. καὶ δὶα τοῦτο κἀγώ φημι μετ᾽ αὐτοῦ συμερον· τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ θεοῦ, θλίψις, ἢ στενοχωρία, ἢ διωγμὸς, ἢ κίνδυνος, ἢ μάχαιρα, ἢ ἄλλό τι τῶν ἁπάντων; ὁ ἄρχων ἔφη· καὶ εἰμὴ ὄντως θεοὶ, ὡς φὴς, οὓς εὐσεβοῦντες προσκυνοῦσιν οἱ βασιλεῖς, πῶς ἡμεῖς εἰς αὐτοὺς πεπιστευκότες, τὰς τοῦ ξῆν ἐκεῖθεν ἔχομεν ἀφορμάς; πλανᾶσθε, ἡγεμὼν, ὁ μέγας ἔφη χαρίτων, θεοὺς εἶναι λέγοντες, τὰ ὑπὸ χειρῶν ἀνθρώπων δεδημιουργημένα, καὶ λόγου παντὸς καὶ φρενῶν ὄντα καὶ αἰσθήσεως ἔρημα, περὶ ὧν καὶ ἡ θεία ἠμῶν ἔφη γραφή· ὅτι στόμα ἔχουσι, καὶ οὐ λαλήσουσιν, ὀφθαλμοὺς ἒχουσι καὶ οὐκ ὄψονται, ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἐνωτισθήσονται· οὐ δὲ γάρ ἐστι πνεῦμα ἐν τῷ στόματι αὐτῶν· ὅμοιοι αὐτοῖς γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτὰ, καὶ πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ᾽ αὐτοῖς. ἢ οὐκ ἀληθεύει ταῦτα οὕτω λέγουσα ἡ γραφή; πρόσθες γὰρ πῦρ ταῖς αὐτῶν, εἰ βούλει, πλευραῖς, ἢ ξίνῃ τὰ αὐτῶν κατευαγῆναι πρόσταξον σκέλη, καὶ εἴσῃ πάντως, εἰ μὴ καὶ αὐτὸς ἔχεις ὁμοίως, ὡς ἀναίσθητά εισι, καὶ οὐδὲ κινεῖσθαι ἢ φθέγγεσθαι τὸ παράπαν δυνάμενα.

[5] Τούτοις ὁ παράνομος ὑπατικὸς εἰς ὀργὴν κινηθεὶς, γυμνοῦσθαι τῆς ἐσθῆτος κελεύει τὸν ἅγιον, καὶ τετραχόθεν τεινόμενον, νευροῖς ἀφειδῶς τύπτεσθαι. εἶτα, ἔργῳ τούτου προβάντος, φησὶ πρὸς αὐτὸν ὁ δικάζων· θύεις, ὦ Χαρίτων, τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς, ἢ πλείονας ἐπενεχθῆναι βούλει τῷ σώματί σου πληγάς; οὔ, φησιν ὁ μάρτυς, οὐ θύσω τούτοις ἐγώ· εἰ γὰρ καὶ μυριάκις δυνατὸν ἦν ὑπὲρ τοῦ ἐμοῦ σωτῆρος ἀποθανεῖν, εἱλόμην ἂν προθύμως, ἢ τὴν αὐτοῦ θεότητα διαρνήσασθαι, καὶ δαίμοσιν ὀλεθρίοις θυσίαν προσενεγκεῖν. ἐπὶ τοσοῦτον οὖν αὐτὸν τύπτεσθαι πάλιν τοῖς βουνεύροις ἐκέλευσεν, ὡς μικροῦ καὶ τῶν σπλάγχνων ἅψασθαι τοὺς αἰκίζοντας. ἄφωνος τοίνυν ἐπὶ πολλὰς ὁ ἅγιος τὰς ὥρας μεμενηκὼς, καὶ τῶν δημίων ἀνενδότως ἐπαγόντων αὐτῷ τὰς πληγὰς, παύσασθαι τούτους ὁ μιαρὸς προσέταττεν ἄρχων, οὐ φειδοῦς τινὸς αὐτὸν ἀξιῶν· ποθεν; ἀλλ᾽ ὥστε μὴ θᾶττον ἀποθανόντα, τὰς μακροτέρας ἐκφυγεῖν τιμωρίας· καὶ δὴ τοῦτον οἱ ὑπηρετοῦντες ἐπωμισάμενοι, οὐδὲ γάρ οἷός τε ἦν οἰκείοις βαδίζειν πόσὶ, καὶ τῷ δεσμωτηρίῳ ἐναποθέμενοι, δευτέρᾳ ταμιεύουσιν ἐξιτάσει. καὶ ἵνα συντόμως εἴπω, χρὴ γάρ συνελεῖν, πάλιν κατὰ τὸ δικαστήριον μετὰ τὴν τῶν ἑλκῶν ἄγεται θεραπείαν· καὶ κολακείαις πρότερον, εἶτα καὶ τιμῶν ὑποσχέσεσιν, ὥστε θῦσαι τοῖς εἰδώλοις, ὁ δεινότατος ἡγεμὼν ἐπείρα τούτου τὸ εὔτονον ὑπεκλύειν. ἐπεὶ δὲ μᾶλλον ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ἰσχυρότερος καὶ βασάνων καὶ θωπειῶν καταφαίνετο, καὶ τοὺς αὐτοῦ μυκτηρίζων λόγους, μειζόνων ἤ πρήτερον καὶ αὖθις κολάσεων πειραθεὶς, τῇ εἱρκτῇ σιδηρόδετος παραδίδοται.

[6] Οὐ πολὺ τὸ μέσον, καὶ ἀξίας, ὧν κατὰ Χριστιανῶν ὁ θεομάχος ἐτόλμησε βασιλεὺς, δίκας εἰσπραχθεὶς, τὸν ἀνθρωπίνον ὁ κακὸς κακῶς ὑπέξεισι βίον. τί οὖν τὸ ἐντενθεν; ὁ τὰ σκῆπτρα τῆς Αὐριλιανοῦ τοῦ δυσσεβοῦς διαδεξάμενος βασιλείας, τῷ τοῦ προβεβασιλευκότος ὑποδείγματι σωφρονίζει, καὶ δείσας μήποτε τὰ αὐτὰ κατὰ Χριστιανῶν δρῶν, καὶ ταῖς αὐταῖς ὑπόδικος γένηται τιμωρίαις, τὸν κατὰ τῶν χριστιανῶν παύσασθαι διωγμὸν, κατὰ πᾶσαν ἐκέλευσεν ἐπαρχίαν. ἵνα δὲ μὴ, τέλει μαρτυρίου τοῦ θείου τούτου τελειωθέντος ἀνδρὸς, ζημιωθῶσι πολλοὶ τὴν μεγίστην. ζημίαν, διαμαρτόντες, ἧς ἀπολαύειν ἔμελλον, ὠφελείας, καὶ βίῳ τυπούμενοι παῤ αὐτοῦ, καὶ λόγοις εἰς ἀρετὴν προτρεπόμενοι, οἰκονομεῖταί τι παρὰ τῆς καλῶς πάντα διοικούσης προνοίας κοινωφελέστερον· καὶ τῶν μὲν δεσμῶν καὶ τῆς φρουρᾶς ὁ μάρτυς ἀνεῖται, βασιλικοῦ τοῦτο συγχωρήσαντος ἐπιτάγματος. ὥσπερ δὲ ἤδη νεκρωθεὶς τῷ βίῳ, καὶ τῷ Χριστῷ ζῆν ἐθέλων, εἰκαὶ τοῦ θανεῖν ἀφείθη διὰ Χριστὸν, τὰ ἐκείνου στίγματα ἐν τῷ σώματι τῷ ἑαυτοῦ περιφέρων, τὴν πρὸς τὴν ἁγίαν πόλιν ὁδεύειν ἄρχεται. καὶ τῆς μὲν στενῆς εὐθέως ἐπιλαμβάνεται, πειρασμοῖς δὲ κατὰ σκοπὸν περιβάλλεται· τοιγάρτοι καὶ πλησίον αὐτῆς γενόμενος, ἑτέροις περιπίπτει διώκταις, τῶν προλαβόντων εἰς κακίαν ἐνδέουσι παντελῶς οὐδέν· ἄνδρες γὰρ πονηροὶ καὶ ἀτίθασσοι, καὶ παιδιᾶς μέρος, τὸ σφαγίαζειν ἀνθρώπους τιθέμενοι, κἀυταῖς ὁδοῖς τοὺς παριόντας λωποδυτοῦντες, ἐπεὶ τὸν ἅγιον μόνον ἴοντα κατὰ τὴν ὁδὸν ἐθεάσαντο, εἴ τι μὲν ἐφοδίων χάριν ἐπήγετο, τὸ τάχος ἀφείλοντο· ἄμφω δὲ τὰ χεῖρε εἰς τ᾽οπίσω δεσμήσαντες, καὶ κλοιῷ σιδηρῷ τὸν ἐκείνου περιβαλόντες τράχηλον, ὥστπερ τι θήραμα θῆρες ἄγριοι εἰς τὸ ἑαυτῶν ἀπήγαγον ἄντρον. πάλαι μὲν οὖν ἡ τῶν Ἰουδαίων κατηγορεῖτο πληθὺς, ὡς ληστῶν σπήλαιον τὀν ἱερὸν ἐκεῖνον πεποιηκυῖα ναὸν, τὸ δὲ νῦν ἔμπαλιν πεπραγμένον ἐστὶ· τὸ γὰρ τῶν ληστῶν τουτὶ σπήλαιον ἐκκλησίαν Θεοῦ παῤ αὐτοῦ γενόμενον ὄψει· ὅπως δὲ καὶ τίνα τὸν τρόπον, τὰ ἑξῆς τοῦ λόγου δηλώσει σαφῶς.

[7] Ἐκεῖνοι μὲν οὖν, ὥσπερ ἔφημεν, οἱ ἀλλάστορες δέσμιον ἐν τῷ δηλωθέντι ἤδη σπηλαίῳ καταλιπόντες τὸν ἅγιον, ὦδε καὶ ὦδε περὶ τὰς λεωφόρους, ὡς ἔθος αὐτοῖς, περιήεσαν, εἴπου καὶ ἀλλοις τῶν ὁδοιπόρων τὸ σύνηθες αὐτοῖς κακὸν ἔσονται. ὁ δὲ πρῶτα μὲν εὐχὰς ἀπεδίδου, καὶ ὡμολόγει θεῷ χάριτας, ἡδέως ὐπομένων τὰ λυπηρὰ δὶα τὴν ἐκεῖθεν ἐλπιζομένων ἀντίδοσιν. ἔπειτα καὶ τῷ τοιαῦτα τεχνασαμένῳ κατ᾽ αὐτοῦ πονηρῷ δαίμονι οὑτωσί πως ἀνδρικώτατα διελέγετο· ὡς δειλιῶντά με τὴν τοῦ θανάτου πεῖραν τοῖς ἀνδροφόνοις τούτοις φέρων παρέδοκας, ὦ μιαρὲ, ἢ ὡς τὴν ἐμὴν κωλύσων εἰς ἔργον προσελθεῖν πρόθεσιν; εἰ μὲν οὖν τὸ πρῶτον, αὐτά σε πείθει τὰ πράγματα, ὡς ἐγὼ τὴν τοῦ Θεοῦ Χάριν ἀγαθὴν ἔχων φρουρὸν, παντὸς θανάτου καταφρονῶ· εἰ δὲ τὸ κωλύσαι με τῆς ἐπιθυμίας τοῦ ζῆσαι κατὰ Χριστὸν, ἀνύσεις τὸ παράπαν οὐδὲν, αὐτοῦ βουλομένου. βούλεται δὲ πάντως, ἐπεὶ καὶ χαίρει βίου καὶ ψυχῆς ὀρῶν κάθαρσιν, ἵν᾽ ἔχοι πρόφασιν, ἀγαθὸς ὢν, ἀγαθὰ παρέχειν τοῖς φιλαρέτοις. ἀλλὰ τούτων ὦδε παῤ αὐτοῦ λεγομένων, ἕχις τῶν σκευῶν τινι προσερπύσασα, ὅπερ οἴνου μεστὸν ἦν, καὶ εἰς κόρον ἐμφορηθεῖσα, εἶτα κατὰ τοὺς πονηροὐς τῶν ἀνθρώπων κακῷ τὴν εὐεργεσίαν ἀμειβομένη, καὶ ἰὸν ἀντιδοῦσα τῆς πόσεως, ἀπηλλάττετο. οἱ λησταὶ δὲ οἴκοι καταλαβόντες, ἅτε δίψει κατειλεμμένοι, σπῶσι μὲν εὐθέως τοῦ ἀκράτου, θνήσκουσι δὲ ὁμοῦ, καὶ οὗτως οἱ κακοὶ τῷ κακῷ τιμωροῦνται· καὶ πολλῶν ἠδικημένων ἐκδίκησιν ἡ θεία δίκη ποιεῖ. ἐντεῦθεν τὸ τῶν μιαρῶν ἐκείνων ληστῶν καταγώγιον, ὅπερ ἐπηγγειλάμην εἰπεῖν, ναὸς Θεοῦ ἅγιος γίνεται, ὅς ἡ παλαιὰ νῦν ἐκκλησία κατονομάζεται, καὶ πρὸς τῇ εὐαγεστάτῃ λάυρᾳ, τῇ λεγομένῃ φάρος, διάκειται, ἣ ὑπὸ τοῦ μεγάλου τούτου Χαρίτωνος τὴν σύστασιν ἔσχεν. ὅρα δὲ καὶ ταῦτα, πῶς καλὴν εὗρε καὶ θαυμαστὴν τὴν οἰκονομίαν. τί γὰρ γίνεται, καὶ ὅποι τὰ κατ᾽ αὐτὸν πρόεισιν;

[Gravis Christianorum persecutio sub Aureliano:] Fuit, quando veluti quædam vertigo & caligo impietas effudit tenebras omnibus sanctis Dei ecclesiis, & instar gravissimæ procellæ, tumultus persecutorum mentes conturbavit fidelium, & non secus ac unda quædam, eorum insurrectio non paucos Christianos obruit profundo impietatis. Cum enim Aurelianus, satanæ valde germanus minister, suscepisset sceptra imperii Romanorum, primum quidem, etsi ardentissimus esset cultor simulacrorum, Christianos tamen nihil prohibebat a verum Deum adorare. Deinde cum id ei suggessissent, qui ab eo colebantur, dæmones, omnes, qui Christum Deum confitebantur, postquam plurimis & acerbissimis affecerat suppliciis, graviter etiam vita privabat, aut ense interimens, aut tradens bestiis, aut igni, aut etiam gravissimos eis appendens lapides, & in maris sic profundum transmittens. Deinde in unaquaque civitate & regione, quæ ejus parebat imperio, in foro impium proponens edictum, hortabatur diligenter exequi ea, quæ jussa fuerant. Licebat ergo videre, perinde acsi agmen luporum in magnum gregem irruisset, veri Pastoris oves huc & illuc dispergi. Quicunque enim illud impium publice propositum edictum b prius legerant, alii quidem fuga sibi consulebant: alii autem prius inclusi penetralibus, deinde sub noctem effugiebant: alii vero repente in ipsa domo comprehensi, ducebantur in carcerem: alii autem, cum nec primas quidem sustinuissent interrogationes, (o, qui animam perdit, interitum) errori seipsos mancipabant, quod nunc est, sicut Demas, seculum diligentes, & Christum sine periculis abjurantes: alii cum zelo pietatis animas confirmassent, ad judicem sua sponte accedebant, dicentes se esse paratos ad omnia ferenda tormenta, & sic per vim vita excedere potius, quam a fide in Christum excidere.

[3] [Sanctus Iconii comprehensus, & interrogatus.] Tunc, tunc etiam in civitate Iconiensi provinciæ Lycaoniæ c hoc annunciato edicto, quæ quidem erat patria Charitonis, quoniam mandatis Salvatoris hic Vir magnus illuminatus, clarus erat apud omnes, arreptus statim ducitur ad tribunal imperii præsidis. Sed audiamus, cum quanta interrogatus Sanctus loquebatur fiducia d. Quid ergo præses? Prius interrogavit, quod esset ei nomen, & quæ religio. Postquam autem esse Christianum intellexit, & primas obtinere partes in civitate: Quare, inquit, o tu, sententiæ ac decreto repugnans imperatoris, minime vis sacrificare diis immortalibus? Quoniam non sunt dii, o consularis, vestri dii, respondit generosus Christi Martyr, sed mala dæmonia, sicut dicunt divina eloquia: Omnes dii gentium dæmonia, Dominus autem cælos fecit. Et alibi: Dii, qui cælum & terram non fecerunt, pereant. Ipsi ergo vobis, qui non probatis Deum, ut ait Apostolus, habere in agnitione, persuadent eos deos existimare duabus de causis, nempe ut ipsi quidem glorificentur hac appellatione, (Gaudent enim, ut qui sint pleni arrogantia, se tamquam deos honorari) vos autem, quos deceperunt, attrahant in sibi paratum ignem, qui non extinguitur e. Præses dixit: Oporteret quidem indignari, & protinus tibi ultimum inferre supplicium, qui diis omnipotentibus ita insultaveris: sed quoniam ii sunt placidi, & ad iram non propensi, eos ego quoque in præsentia imitans, suggero, ut facias id, quod tibi conducit. Illud autem est, ut longis relictis orationibus, diis offeras sacrificium. Sic enim tibi licebit laudem parare ex imperatore.

[4] Si dii quidem sunt hæc surda & inanima, respondit Christi Servus, [fidem libere profitetur,] non recte facis, o consularis, leviter ferens eas, quibus afficimus ipsos, contumelias. Sin autem non sunt dii, sicut revera non sunt, temere minaris, & te incassum inique geris. Me enim non vincet ullum periculum, neque quicquam persuadebit ex omnibus, Deum quidem relinquere viventem, scelestos autem & invidos venerari dæmones. Nam ipse quoque sum discipulus Theclæ, quæ instar luminaris in hac civitate Iconiensium resplendet splendoribus martyrii: & Pauli f magni præconis veritatis, qui ipsam quoque instruxit, & adornavit ad certamina propter Christum suscipienda. Et ideo ego quoque cum ipso hodie dico: Quis me * separabit a charitate Dei? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an periculum, an gladius, an aliquid aliud ex omnibus? Dixit præses: Si non sunt dii, ut dicis, quos pii adorant imperatores, quomodo nos, qui in ipsos credimus, illinc vitæ habemus occasionem? Erratis, o præses, dicit magnus Chariton, deos esse dicentes ea, quæ fabricatæ fuerunt manus hominum, & quæ carent omni ratione, sensu & sapientia. De quibus dicit etiam divina nostra Scriptura: Os habent, & non loquentur: oculos habent, & non videbunt. Aures habent, & non audient: neque enim est spiritus in ore ipsorum. Similes eis fiant, qui faciunt ea, & omnes, qui confidunt in eis. An non vera dicit hæc proferens Scriptura? Admove, si velis, ignem eorum lateribus, aut jube securi frangi eorum tibias, & scies omnino, nisi ipse quoque sis similiter affectus, ea esse nullo sensu prædita, & neque omnino posse moveri, aut loqui.

[5] His ad iram motus iniquus consularis, jubet Sanctum veste nudari, [& pro ea varios sustinet cruciatus;] & in quatuor partes extensum, nervis crudeliter verberari. Deinde cum hoc processisset ad effectum, dicit ei judex: Sacrificabisne, o Chariton, diis immortalibus, an vis tuo corpori plures inferri plagas? Non, inquit Martyr, eis sacrificabo. Si enim fieri posset, ut millies morerer pro meo Salvatore, lubenter id susciperem prompto & alacri animo, potius quam ejus negarem Divinitatem, & exitialibus dæmonibus offerrem sacrificium. Tamdiu ergo jussit eum rursus verberari boum nervis, ut, qui eum torquebant, viscera propemodum tangerent. Cum ergo multas horas mutus mansisset Sanctus, lictoribus in infligendis plagis minime cedentibus, eos cessare jubet scelestus præses, non quod ei censeret parcendum, (Quomodo enim?) sed ne citius per mortem longiora effugeret supplicia. Atque eum quidem cum, qui ministrabant, sustulissent humeris, (neque enim fieri poterat, ut suis ingrederetur pedibus) & in carcere deposuissent, eum secundæ reservant examinationi: & ut paucis dicam, (oportet enim rem in pauca conferre) rursus deducitur ad deos colendos more gentium g. Et prius blanditiis, deinde etiam honorum promissis, ut sacrificaret simulacris, conabatur callidissimus præses ejus constantiam dissolvere. Postquam autem & tormentis & blanditiis Christi Martyr visus est superior, & ea, quæ is dicebat, subsannare, cum majoribus quam prius, affectus fuisset suppliciis h, & fuissent ejus pectora lampadibus ustulata, ferro vinctus iterum traditur in custodiam.

[6] [sed tandem carcere emissus, in latrones deinde incidit,] Non multum intercessit temporis, & meritas luens pœnas eorum, quæ ausus fuerat in Christianos, imperator malus e vita excessit humana. Quid deinde consequitur? Qui impii Aureliani i sceptra suscepit, ejus, qui prius imperaverat, exemplo castigatur: & timens, ne forte eadem faciens adversus Christianos, fieret etiam obnoxius ejusdem suppliciis, jussit persecutionem adversus Christianos cessare per omnes provincias. Ne autem fine martyrii divino hoc Viro consummato, multi maximum damnum acciperent privati utilitate, quam erant consecuturi, vita ab eo formati, & verbis incitati ad virtutem, a providentia, quæ omnia recte dispensat, providetur aliquid utilius. Et a vinculis quidem & custodia Martyr relaxatur, imperatoris hoc jussu concedente. Tamquam autem jam morte affectus esset, & Christo tantum volens vivere, etiamsi a morte subeunda pro Christo sit relaxatus, illiusque stigmata in suo corpore circumferens, incipit iter ingredi ad sanctam civitatem. Et arctam quidem viam protinus aggreditur: in tentationes autem, quæ scopum impediebant, incidit. Cum enim non procul ab ea abesset, in alios incidit persecutores, qui prioribus nihil omnino cedebant improbitate. Viri enim mali & sævi, & qui vel in itinere spoliabant eos, qui accedebant: vel pro ludo ducebant homines interficere k, cum vidissent Sanctum solum per viam euntem, si quid quidem afferebat viatici, id cito abstulerunt: pone autem vinctum ambabus manibus, & ferreo collari collo ejus injecto, veluti quamdam prædam feræ immanes in suam speluncam abduxerunt. Atque olim quidem fuit accusatus populus Judæorum, quod sacrum illud templum fecisset speluncam latronum: in præsentia autem res contra se habet. Nam hanc latronum speluncam, videbis ab eo fuisse factam Dei ecclesiam. Quemadmodum autem, deinceps ostendemus.

[7] [ductusque in speluncam, iis mirabiliter liberatur.] Illi autem scelerati, cum Sanctum reliquissent vinctum in dicta spelunca, huc & illuc, ut eis mos erat, vias obibant publicas, si forte viatoribus solitum afferre possent exitium. Ille autem primum quidem fudit preces, & Deo egit gratias, molestias lubenter suscipiens propter eam, quæ illinc speratur, remunerationem: deinde etiam malignum dæmonem, qui hæc adversus eum erat machinatus, sic fortissime alloquitur: Tamquam qui mortis periculum formidarem, hisne me tradidisti parricidis, o sceleste: an prohibiturus, ne ad effectum meum veniat propositum? Si primum quidem, ut qui Dei gratiam bonam habeam custodem, mortem omnino despicio: sin autem, ut me prohibeas a meo ex Christo vivendi desiderio, nihil omnino efficies, si ipse velit: vult vero omnino, quoniam gaudet vitæ & animæ videns purgationem, utque habeat occasionem, cum sit bonus, bona præbendi iis, qui sunt studiosi virtutis. Sed cum hæc quidem sic ab eo dicerentur, vipera in vas quoddam proserpens, quod erat vino plenum, impleta est usque ad satietatem: deinde non secus, atque mali homines, pro beneficio malum reddens, & potum veneno remunerans, recessit. Latrones autem cum domum rediissent, ut qui siti laborarent, merum quidem statim hauriunt, & simul moriuntur: & sic mali a malo puniuntur, & pro multis injuria affectis, divina justitia de iis meritas sumit pœnas. Dehinc execrandorum illorum latronum habitaculum, sicut sum pollicitus dicere, fit sanctum Dei templum, quod nunc vocatur Antiqua ecclesia, & sita est propter sanctissimam Lauram, quæ Pharus l dicitur, condita ab hoc magno Charitone. Vide autem, hæc quoque quam pulchram & admirabilem invenerunt dispensationem. Quid enim fit, & quo res ejus procedunt?

ANNOTATA.

a Verissima sunt, quæ hic dicuntur de initiis Aureliani.

b Constat, Aurelianum edicta adversus Christianos dedisse sub finem vitæ. Jam occisus erat in Thracia, priusquam illa ad remotissimas provincias pervenerant. At Minor Asia, in qua passus dicitur S. Chariton, satis erat vicina, ut ibi crudelia edicta omnem vim suam possent obtinere.

c Erat Lycaonia, Minoris Asiæ provincia, inter Pamphyliam, Cappadociam, Pisidiam & Phrygiam.Iconium vero erat civitas celeberrima, prædicationibus quoque S. Pauli nota, ubi conversa ab Apostolo fuit S. Thecla virgo inferius memoranda.

d Malim verba Græca sic Latina facere: Sed audiamus, quæ interrogatus Sanctus, quæ cum fiducia sit locutus.

e Quilibet, modo attendat, auctorem ex sola traditione scripsisse, facile intelliget, omnes hasce sermocinationes ex ejus meditatione procedere.

f Discipulus erat S. Theclæ & S. Pauli, non quod iis convixisset, sed quod eorum exempla sequi vellet & monita.

g Posteriora hæc verba aut aliter legit interpres, quam sint in apographo nostro Græco, aut non recte intellexit. Nam pro hisce, Rursus deducitur ad deos colendos more gentium: phrasis Græca ad verbum habet: Rursus ad judicium post vulnerum sanationem ducitur. Existimo, sic omnino legendum, sed interpretem pro ἑλκῶν vulnerum, legisse ἐλλήνων aut ἑλληνικῶν gentilium.

h Sequentia verba, Et fuissent ejus pectora lampadibus ustulata, non leguntur in Græco apographo nostro, sive quod inter conscribendum ibi sint omissa, sive quod in illo codice non sint inventa. Vix tamen dubitare possum, quin ea in suo codice invenerit interpres. In Menologio Basiliano post verbera dicitur, atque in ignem injectus, amburitur. Quod verisimiliter ex illo Actorum loco sumptum est, sed parum accurate. Ceterum, cum biographus fateatur, nihil se de Sancto scriptum invenisse; non est verisimile, bene instructum fuisse de iis, quæ pro fide passus est Sanctus.

i Tacitus Aureliani fuit successor post interregnum aliquot mensium. Nullibi invenio, an jusserit cessare persecutionem, & breve habuit aliquot mensium imperium. Aliunde vero constat, Aurelianum brevi post motam persecutionem interemptum. Persecutionem quoque post ejus mortem aut continuatam fuisse, aut sub Probo Taciti successore instauratam, probavi ad 14 Septembris pag. 10 & 11 ad Acta SS. Trophimi, Sabbatii & Dorymedontis num. 7 & seqq., ut verisimile non fiat, Sanctum iis temporibuse carcere dimissum. At Galerius Maximianus anno 311 ante mortem suam publico edicto cessare voluit persecutionem contra Christianos. Ejusmodi edictum dedit Maximinus anno 312 aut sequenti, & post mortem ejus anno 313 certe cessavit ubique persecutio. Ea tamen post aliquot annos rursum instaurata fuit a Licinio, & post hujus mortem omnino cessavit edictis Constantini Magni ab anno 324 usque ad Julianum apostatam. Itaque multo verisimilius est, S. Charitonem carcere eductum esse aut anno 311, aut 313, aut 324, quam post mortem Aureliani anno 275.

k Græce hæc proponuntur hoc modo: Viri enim mali & intractabiles, qui pro ludo habebant homines interficere, & transeuntes in ipsis viis spoliabant.

l In Vita S. Euthymii abbatis, per Cyrillum monachum scripta, editaque in Analectis Græcis, pag. 13 dicitur S. Euthymius in anachoretica cella extra lauram (Pharan) habitasse. Idem dicitur in altera S. Euthymii Vita, apud nos edita ad XX Januarii, num. 10. Additur, lauram Pharan distare Hierosolymis sex milliaribus, aut sex signis, nimirum in Orientem, ut apud nos in Annotatis additur. In dicta Vita deinde sæpius fit mentio lauræ Pharan, ut celebris fuerit seculo 6, dum scripta est Vita S. Euthymii, & seculo 5, quo Euthymius floruit. De situ apud nos cap. 27 hæc leguntur: Est enim quidam vicus ad solem orientem, a laura Phararum distans decem stadia, qui ipse quoque vocatur Pharan: qui quidem non cognomen, ut arbitror, accepit; sed ipse nomen potius lauræ dedit.

* Græce nos

CAPUT II
Anachoretica Sancti vita: constructio trium laurarum: habitatio prorsus solitaria in spelunca: monita discipulis data: pius obitus.

Ἤλω ταῖς ἀνόμοις τῶν κακούργων χερσὶν, ὡς ἤδη φθάσαντες ἐδηλώσαμεν, τῆς ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα φερούσης λυσιτελῶς εἴργεται, αἰχμαλώτου δίκην ἐπὶ τὸ σπήλαιον ἄγεται, παρατάσσεται τοῖς μιαιφόνοις, οὐκ αἰσχμὴν, οὐκ ἀσπίδα, οὐ βέλος, οὐκ ἕτερόν τι τῶν ἀμυντηρίων ἐπαγόμενος ὅπλων, εὐχαῖς δὲ ἁγίαις, καθάπερ κατὰ τῶν ἀμαληκιτῶν Μωυσῆς, εἰκαὶ μὴ ἐκτάσει χειρῶν, οὗτος ἐδέδετο γὰρ, ἰσοδυνάμον δὲ καὶ τὸ εὐήκοον ἐπ᾽ ἴσης ἐχούσαις βάλλει τοὺς παλαμναίους, οἷόν τισι βέλεσι, τῷ τῆς ἐχίδνης ἰῷ. εἴτα τί; τῶν, οἷς μὲν ἐκρατεῖτο, δεσμῶν αὐτομάτως λύεται· διάδοχος δὲ τῶν κακῶς συνειλεγμένων χρημάτων γίνεται· οἰκονομεῖ ταῦτα καλῶς, καὶ ὑπουργος θείας ἐντολῆς δείκνυται· ἔνια μέν πτωχοῖς, καὶ τοῖς ἐπ᾽ ἐρημίας πατράσι· σπάνιοι δὲ οὗτοι καὶ ἀριθμῷ βραχεῖς καὶ αὐτοὶ δὲ κατὰ τὰς τοῦ διωγμοῦ ἡμέρας τὴν ἔρημον τῆς ἐνεγκαμένης φειδοῖ τῶν διωκόντων ἑλόμενοι, οἵ καὶ σποράδην ἐν τοῖς τοῦ καλαμῶνος δίετριβον σπηλαίοις, ἐγγύς που τῆς νεκρᾶς θαλάσσης διακειμένου· τοῖς δέγε λοιποῖς τῶν χρημάτων τὴν ἤδη μνημονευθεῖσαν ἱεράν λαύραν οἰκοδομεῖ, πρὸς δὲ καὶ τὴν ἁγιωτάτην αὐτῆς ἐκκλησίαν, ἥν ὁ θεῖος ἐγκαινίζει Μακάριος, τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις τότε θεοῦ ἐκκλησίας διἳθύνων τοὺς οἴακας, ὅς καὶ τοῦ ἐν νικαίᾳ συνελθόντος εὐσεβοῦς ἐτύγχανε καταλόγου.

[9] Ἐν τῷδε τοιγαροῦν τῷ σπηλαίῳ ἡσυχάζειν ἑλόμενος ὁ μακάριος, δῆλός τε πᾶσι διὰ τῆς θαυμάτων γινόμενος, πλῆθος ἀριθμοῦ κρεῖττον Ελλήνων τε καὶ Ἰουδαίων τὸ σωτήριον δέξασθαι βάπτισμα ποιεῖ· καὶ οὐ μέχρι τούτου στῆναι, ἀλλὰ καὶ τόν μονήρη βίον ἑλέσθαι παρασκεύαζει. οὐ θαύμασι δὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ βίῳ πολλοὺς ἐφείλκετο· θαῦμα γὰρ ἦν ἐκεῖνον ὁρᾶν, τοσαύτῃ πρὸς τὴν κατὰ θεὸν πολιτείαν χρώμενον τῇ σπουδῇ, καὶ τρυφὴν μὲν ἡγούμενον τὴν ἐγκράτειαν, πλοῦτον δὲ τὸ μηδὲν κεκτῆσθαι· χαμευνίαν δὲ καὶ τὸ πάννυχον οὕτω στέρξαντα, ὡς μηδὲν πλέον ἔχειν ἡγεῖσθαι τοὺς φιλοζώους. οἵ παῤ ὅλην νύκτα στρωμναῖς ἁπαλαῖς ἐπὶ κλινῶν καθεύδουσι τῶν ἐλεφαντίνων, τῷ τρυχίνῳ δὲ ἐνδύματι τῷ τοὺς ἱεροὺς αὐτοῦ πιέζοντι μώλωπας ἠδόμενον μᾶλλον, ἢ οἱ τὰς μαλακάς ἐσθῆτας ἐνδεδυμένοι. ἡ γὰρ τῆς αἰωνίου μακαριότητος ἐλπὶς ἅπαντα πόνον ρἇον φέρειν αὐτὸν ἀνέπειθεν. ἐλεήμων ἦν, συμπαθὴς, φιλόξενος, ἥπιος, ἥσυχος, εὐπρόσιτος πᾶσι, διδασκαλικὸς, λόγον ἔχων πολλῷ πλέον οἴνου τὰς τῶν ἀκροατῶν εὐφράινοντα καρδίας. ὅθεν ποταμοῦ δίκην τοῦ λαοῦ παντὸς ὡς * αὐτὸν ρἕοντος, καὶ πόλιν ὥσπερ τῇ πολυοχλίᾳ τῆν ἔρημον ἐπίδειξαμένων, ἑωρακὼς ἑαυτὸν ὁ μακάριος ἐκ τοῦ ἐντεῦθεν γινομένου θορύβου τῆς φίλης ἀπαγόμενον ἡσυχίας, ἄλλως τε δὲ καὶ τὴν ἐξ ἀνθρώπων δόξαν φεύγειν ἐσπουδακὼς, ἤδει γὰρ ὅτι χαλεπὴ αὕτη συγχέαι κόσμον ψυχῆς, ἐπισκήπτει μὲν περὶ πάντων τοῖς φοιτηταῖς, ὅσα δὴ καταστάσει προσήκει μοναχικῇ, καιρόν τε τροφῆς διατάξας, ὅσπερ ἐστὶ ληγούσης ἡμέρας, καὶ τὸ μὴ πρὸς κόρον ἐσθίειν, ἀλλὰ ζητούσης ἔτι γαστρὸς πάυασθαι, εἶναι δὲ τὴν τροφὴν ἄρτον μόνον, καὶ τοὺς ἅλας ἡδύσματος χώραν, ἀποπληροῦντας, τὸ δὲ ποτὸν ὕδωρ, καὶ αὐτὸ, μετρῳ καὶ φειδοῖ λαμβανόμενον.

[10] Εἶτα καὶ περὶ ψαλμωδίας καὶ προσευχῆς ἐντειλάμενος, ἡμερινῆς ἅμα καὶ τῆς ἐν νυκτὶ γινομένης, μισεῖν τε ἀργίαν ὡς πολλῶν αἰτίαν κακῶν, ἔργον δὲ ταῖς χερσὶ διδόναι, τοῖς ἱεροῖς ψαλμοῖς καταδόμενον. εἰ δέ τις λογισμὸς φαῦλος, οἷόν τι ζιζάνιον, παρὰ τοῦ κοινοῦ πάντων ἐχθροῦ ἐν τῇ τῆς καρδίας ἐνσπαρῆ γῇ, νηστείᾳ τοῦτο καὶ προσευχῆς ἐπιμόνου ξίφει ταύτης ἐκτέμνειν, ἵνα μὴ χώραν σχοίῃ τὸν πικρὸν τῆς ἡδυπαθείας γεωργῆσαι καρπόν. ᾦδε γὰρ ἂν μᾶλλον ἁρμόσει τὸ τοῦ Χριστοῦ, ὅτι τουτὶ τὸ γένος οὐδὲν ἕτερον, ἢ νηστεία ἐξώσει καὶ προσευχή. πρὸς τούτοις ἐδίδασκε μὴ δεῖν τὰς προόδους συνεχεῖς ποιεῖσθαι, ἡσυχίᾳ δὲ χαίρειν, ὡς τὰ πολλὰ μητρὶ τῶν ἀρετῶν οὔσῃ, καὶ ὀφθαλμῶν ψυχῆς λήμην ἐπιτηδείως καταίρειν ἐχούση. οὐδὲ τοὺς περὶ φιλανθρωπίας λόγους ἀφῆκεν ἀμνημονεύτους· ἀλλὰ καὶ περὶ αὐτῆς ἐπιμελὲς ἔσχεν, ἅ προσῆκεν, εἰπεῖν. ἔφη γὰρ· εἰ δυνατὸν, μηδένα τῶν τῇ θύρᾳ προσιόντων κεναῖς ἀποπέμπειν χερσὶ, μήποτε καὶ λάθοιτε Χριστὸν παραδόντες, ἐνὸς τῶν ἐνδεῶν ὄψιν ὑποκριθέντα.

[11] Οὕτως εἰπὼν, καὶ ἕνα τῶν μαθητῶν ἐκλεξάμενος, βίῳ τε τῶν ἄλλων διενεγκόντα καὶ ἱκανὸν ὄντα προστασίαν ἀδελφῶν πιστευθῆναι, τούτῳ μετὰ καὶ τῆς τῶν ἄλλων φοιτητῶν γνώμης τὴν ἄρχην ἐγχειρίζει. Αὐτὸς δὲ τῆς λαύρας ἐξήει, πολλὰ μὲν δάκρυα τῶν ὀφθαλμῶν ἀφιέντων τῶν μοναχῶν, καὶ μένειν αὐτὸν ἀξίουντων, αὐτοῦ δὲ εἴκοντος οὐδενὶ, ἅτε πρὸς μόνον τὸ λυσιτελὲς βλέποντος. Εἰ γὰρ ἐνθένδε, φησὶν, ὦ τέκνα, μεταναστεύσω, μηδενὸς ἐνταῦθα φοιτῶντος, καὶ τὴν ἡσυχίαν ἐπιταράττοντος, ἀμφοτέροις ἕξει καλῶς. ρἇον γὰρ ἐγώ τε, ὁ ὑμέτερος κατὰ πνεῦμα πατὴρ, καὶ ὑμεῖς, οὕς ἐν Χριστῷ διὰ τοῦ εὐαγγελίου ἐγέννησα, οἷόν τισι σίμβλοις, ταῖς κέλλαις γαληνίως ἐναυλιζόμενοι, μελιττῶν δίκην, τὸ τῆς ἀρετῆς μέλι καρποφορήσομεν. Ἅπαντάς οὖν ἐν φιλήματι περιελθὼν ἁγίῳ εὐλογήσας τε, καὶ τῷ Χριστῷ παραθέμενος, ὁδοῦ εἴχετο. Καὶ μιᾶς διανύσας ἡμέρας ὁδὸν, ἑτέρῳ προσβάλλει σπηλαίῳ, κατὰ μὲν τὰ ἐριχούντια μέρη διακειμένῳ, ἐρήμῳ δὲ ὄντι, καὶ ἡσυχίαν ὡς μάλιστα παρέχειν ἐπιτηδείῳ. Χρόνον τοίνυν ἐκεῖσε διατρίψας συχνὸν, καὶ βοτανῶν ταῖς ἐπιτυχούσαις εἰς τροφὴν χρώμενος, θεῷ μόνῳ, καθὼς θεῷ φίλον, ζῶν διετέλει. Ταύτῃ τοι καὶ Θεὸς αὐτὸν φανεροῖ, καὶ δῆλον τὸν κεκρυμμένον αὖθις καθίστησι. Φανεροῖ δὲ δι᾽ ὧν ἐτέλει θαυμάτων. νόσοι γὰρ ἀπηλαύνοντο δι᾽ αὐτοῦ, καὶ πάθη σωμάτων ἅμα καὶ τῶν ψυχῶν, καὶ τούτων δὲ μᾶλλον, ὅσω δὴ καὶ πολλάκις τῶν σωματικῶν αὐτὰ καθέστανται πρόξενα. Τοιγαροῦν πολλῶν παρ᾽ αὐτοῦ θεραπείας ἐξιωθέντων, καὶ τὸν ἐκείνου βίον ζηλῶσαι προῃρημένων, ἕτερον οἰκοδομεῖ καὶ ὦδε τῶν ἀρετῶν οἰκητήριον. Ὅπερ ἐλπίδιος μὲν ἐπλάτυνεν ὕστερον, ἀνὴρ τοῖς ἀσκητικοῖς μάλα κατορθώμασι διαπρέψας. Δοῦκα δὲ αὐτὸν προσηγόρευον τῷ δοῦκα τινὰ τῆς ἱερᾶς τῆσδε λαύρας προίστασθαι, καὶ τὰς ἐπηρείας εἴργειν, τὰς κατ᾽ αὐτῆς, ἅς Ἑβραῖοι τότε οἱ τὸν νοερὸν, οὕτω καλούμενον, οἰκοῦντες χωρίον, πολὸν ὠδινοντες τὸν φθόνον, ἐπῆγον.

[12] Ἐπεὶ οὖν κἀνταῦθα πολλῶν προσιόντων, τὰ τῆς ἡσυχίας αὐτῷ διεκόπτετο, διαταξάμενος καὶ αὐτοῖς, καὶ εἰπὼν ὡς προσῆκε ζῆν τοὺς ψυχῆς ἐπιμελομένους, γνωρίσας δὲ καὶ τὸν προσησόμενον, αὐτόθεν πάλιν ἀναχωρᾶ, καὶ εἰς ἕτερον τῆς ἐρήμου μέρος ἐπιφοιτᾶ τέσσαρσιν ἐπὶ τοῖς δέκα σταδίοις, καὶ μικρῷ πλέον ἤ ἔλαττον, τοῦ θεκώων, οὕτω λεγομένου, διεστηκὼς κτήματος οὕτω γὰρ αὐτὸν τὰς οἰκήσεις ὁ τοῦ κόσμου σωτὴρ ἀμείβειν ἐποίει, τί βουλόμενος, καὶ τί ἅρα θεῖον ὀνκονομῶν; ἐκεῖνον μὲν γνώριμόν τε καὶ καταφανῆ πᾶσι ποιῶν, τοὺς δέγε πρὸς αὐτὸν φοιτῶντας, ἕλληνες δὲ τούτων οἱ πλείους ἐτύγχανον, τοῦτο μὲν εἰς ψυχῆς κάθαρσιν ἐνάγων, τοῦτο δὲ, καὶ μᾶλλον, πρὸς τὴν εἶς αὐτὸν πίστιν δι᾽ ἐκείνου χειραγωγῶν. πολλῶν δὲ καὶ αὖθις ἀδελφῶν συναγειρομένων, οἵ τῇ τοῦ κόσμου μὲν, ὡς ἄν εἴποι τις, ἀπετάττοντο ἀκοσμίᾳ, θεῷ δὲ καὶ τοῖς κατὰ θεὸν ζῶσιν εὐλαβῶς συνετάττοντο· ἤκουσαν γὰρ τοῦ Θείου τουτου καὶ ἱεροῦ ρἥματος· ἀγαθὸν ἀνδρι ὅταν ἄρῃ ζυγὸν ἐκ νεότητος αὐτοῦ, καθίσῃ τε καταμόνας, εἰς ἔργον αὐτοῖς τὸ κατὰ νοῦν ἐξέμαινε. Διὰ ταῦτα καὶ ἑτέραν ὁ θαυμαστὸς οὗτος χαρίτων, ἥνπερ ἔνιοι μὲν τῇ Σύρᾳ γλώττῃ σουκὰν ὀνομάζουσιν, ἄλλοι δὲ κατὰ τὴν ἑλλάδα φωνὴν παλαίαν λαύραν ἀποκαλοῦσιν.

[13] Αλλ᾽ ἧκεν ἡμῖν κατὰ βραχύ βαδίζων ὁ λόγος ἐπὶ τὸ τελευταῖον μὲν τῇ τάξει, πρῶτον δὲ τῇ δυνάμει, καὶ τῷ μεγαλείῳ τοῦ θαύματος. Ἐπεὶ γὰρ, ὡς οὐδενὸς ἄλλου, ἐφρόντιζεν ἡσυχίας, μὴ ἀγνοῶν ὅσα πρὸς ἀρετὴν αὕτη δύναται συντελεῖν, σπήλαιόν τι καταμαθὼν ἐπί τινος ὄρους κρημνώδους καὶ ἀποτόμου κείμενον, οὐ πόῤῥω δὲ τῆς ἱερᾶς ταύτης λαύρας ἀφεστηκὸς, ὃ τὸ κρεμαστὸν εἰς δεῦρο καλεῖται, βάσιμον γὰρ οὐκ ἄλλως, εἰ μὴ κλίμακι τῷ βουλομένῳ γίνεται, τοῦτο ὁ γενναῖος οἰκεῖ. χρόνου δὲ διελθόντος συχνοῦ, καὶ τοῦτο μὲν γήρα, τοῦτο δὲ καὶ τοῖς μακροῖς τῆς ἀσκήσεως πόνοις ἐνδεδωκότος αὐτῷ τοῦ σώματος, καὶ οὐχ οἵου τε ὄντος ἑαυτῷ λειτουργεῖν, καὶ ὕδωρ μετακομίζειν, αὐτὸς μὴ βουλόμενος πάλιν ἑτέρῳ ἐπιτρέψαι τὴν λειτουργίαν, ἀλλὰ τὸ φορτικὸς δοκεῖν διαφεύγων, τί ποιεῖ; Θεοῦ δεῖται τοῦ τὰ ἀδύνατα δινατὰ ποιεῖν δυναμένου, καὶ πέτρα πάλιν, οὐχὶ ρἅβδῳ, ἀλλ᾽ εὐχῇ παταχθεῖσα, ὕδωρ ἀφίησιν, οὐκ ἀπειθεῖ λαῷ καὶ ἀνόμῳ, ἀλλὰ καὶ εὐπειθεῖ λίαν καὶ Θεοῦ νόμοις εἴκοντι· ἐκ μιᾶς γὰρ τοῦ ἄντρου πλευρᾶς ὕδωρ εὐθὺς ἔβλυσε ψιχρότατόν τε καὶ διειδέστατον, ὅ καὶ εἰς δεῦρο μένει, οὐ δίψαν ἁπλῶς ἰώμενον, ἀλλὰ καὶ μαρτύριον ἀκριβὲς γινόμενον, ἧς εἶχε χαρίτων πρὸς θεὸν οἰκειώσεως.

[14] Τί ἔτι; τὴν τῆς ἐκδημίας τοῦ σώματος ἡμέραν, μᾶλλον δὲ πρὸς θεὸν ἐκδημίαν, οὕτω γὰρ εἰπεῖν οἰκειότερον, ἐκ θείας ἀποκαλίψεως ἐπὶ θύραις εἶναι διεγνωκὼς, ἅπαντας μὲν ὡς αὐτὸν καλεῖ τοὺς τῶν εἰρημένων τριῶν σεμνείων ποιμένας ἅμα καὶ ποίμνια, καὶ ἅπασιν ὁμοῦ τούτοις εἰς τὴν ἱερὰν παραγίνεται λαύραν φαρὰν, ἵνα δή τὸ πρῶτον ἀσκητικῶν ἀγώνων ἱδρῶτας ἔσταξεν· ὥσπερ δέ τινα κλῆρον αὐτοῖς ἀφιεὶς τὰς ἱερὰς αὐτοῦ ἐντολὰς, οὐ χρήματα καὶ πλοῦτον ἐπίκηρον προξενούσας, ἀλλ᾽ ὧν αὐτὸς ἧρα καλῶν τοῖς τῶν ὁμοίων ἐρῶσιν, οὐδέποτε φθείρεσθαι δυνατὸν, λόγων οὕτως ἐχόντων πρὸς αὐτοὺς ἀρχεται· ἐγὼ μὲν, τέκνα, ἤδη πρὸς θεὸν ἐπείγομαι, καὶ ὁ καιρὸς τῆς ἐμῆς ἐφέστηκεν ἀναλύσεως. Χρὴ οὖν ὑμᾶς ἐπιμέλειαν τῶν οἰκείων θέσθαι ψυχῶν, ἔως ἐστι καιρὸς, εἰδότας ὅτι μετανοίας μετὰ θάνατον ἰσχὺς οὐδεμία· ἀλλ᾽ ἐκεὶ μὲν τῶν ἀντιδόσεων ὁ καιρὸς, ἐνταῦθα δὲ τῶν πόνων καὶ τῶν ἀγώνων· καὶ ὅτι τῶν παρόντων κἂν τερπνὸν ᾖ τι, καὶ ὀφθαλμὸν εὐφραῖνον, ἢ φάρυγα· ἀλλὰ ταχέως ῥεῖ καὶ εἶς τὸ μὴ ὃν περιΐσταται· κἄν τι λυπηρὸν καὶ ἐπίπονον, καὶ αὐτὸ ταχὺ λυομένην ἔχει καὶ πρόσκαιρον τὴν ὀδύνην· τῶν μελλόντων δὲ καὶ τὸ εὐφραῖνον αἰώνιον, καὶ τὸ ἀλγῦνον ἀεί ποτε διαμένον.

[15] Πρῶτα μὲν οὖν ὑμῖν τὰ τῆς πίστεως ὑγιῶς ἐχέτωσαν καὶ βεβαίως, κινδύνῳ μηδενὶ σαλευόμενα· ἔπειτα δὲ καὶ ὁ βίος καθαρὸς ἔστω ἢ καθαιρέσθω· καὶ πρόγε πάντων ὁ τοῦ σώματος ἀγιασμὸς σπουδαζέσθω, ὥστε ναοῖς ἀμολύντοις οὖσιν ἐπιφοιτῆσαι τὸ καθαρὸν ὑμῖν πνεῦμα καὶ ἐνοικῆσαι, και τοῦ ἀγιασμοῦ αὐτοῦ καὶ τῆς εὐωδίας τὴν ψυχὴν πληρῶσαι. Πονηρὸν ὀργὴ, καὶ θυμὸς, καὶ εἴ τι ἄλλο βλάπτειν τὸ φιλάδελφον δύναται. Ὑμῖν δὲ ἀλλὰ παντὶ τρόπῳ περιποιείσθω τὸ εἰρηνικόν τε καὶ ἥμερον. Εἰ δὲ καὶ συμβαίη ποτὲ ἀλλήλων μεταξὺ σκάνδαλον, μὴ ἐπιδυέτω ὑμῖν ὁ ἥλιος, οὕτως ἀφεγγῶς ἔχουσιν ἐκ τοῦ μίσους· ἀλλ᾽ ἀνακλητέον ὡς οἷόντε σπουδαίως τὸ τῆς ἀγάπης καλὸν, ὡς μὴ ἐξὸν τούτου χωρὶς τὸν νοητὸν ἰδεῖν ἥλιον· φαύλου δὲ λογισμοῦ ὑμετέραις ἐνσπάρεντος ψυχαῖς, ἐπιμελὲς ὑμῖν γινέσθω τάχιον αὐτὸν ἐξωθεῖν· οὕτω γὰρ εὐχερεστέρῳ πρὸς τὴν ἐκβαλὴν χρήσεσθε· καὶ γὰρ ὅσῳπερ ἄν πλέον παραμένειν ἐῶτο, τοσούτῳ καὶ πλείονα παρέξει τὰ πράγματα, καὶ δυσμαχώτερος ἔσται τῷ καταγωνίσασθαι βουλομένῳ. ὅπλα δὲ ὑμῖν ἔστω πρὸς τὸν αὐτοῦ πόλεμον, νηστεία, προσευχὴ, δάκρυα, μνήμη τε θανάτου καὶ γεέννης· καὶ τὸ πάντων ἰσχυρότατόν τε καὶ φοβερώτατον τοῖς ἐχθροῖς, ἡ μακαρία ταπείνωσις· ασφάλεια δὲ πρὸς τὸ μηδόλως τοῖς τοιούτοις ἁλίσκεσθαι λογισμοῖς, αἰσθήσεων φυλακὴ, καὶ πρόγε τῶν ἄλλων, ὀφθαλμῶν καὶ ὤτων· ἐντεῦθεν γὰρ ἐκείνοις ἡ καθ᾽ ἡμῶν εἴσοδος, καὶ ὁ διὰ τῶν θυρίδων εἰσιὼν ἡμῖν θάνατος.

[16] Κτῆμα πάντων τιμιώτατον οἷδα τὴν ἀσκησίαν, καὶ τοῦτο πλοῦτος τῷ εὐγενεῖ ὄντως καὶ ἀκριβῶς ἐλευθέρῳ τὸ μηδεμιᾷ δεδέσθαι τῶν παρόντων ἐπιθυμίᾳ. Ἐπιμετρεῖ μέντοι τὴν ἀναγκαίαν τῷ σώματι χρείαν ὁ θεῖος Απόστολος. ἔχοντες, λέγων, διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα. δεινὸν ὑψηλοφροσύνη, καὶ, ὡς οὐδὲν ἄλλο, καθαιρεῖν δυνάμενον· ἣ πέφυκε μὲν, ὡς τὰ πολλὰ, πλούτῳ κατορθωμάτων ἕπεσθαι, εἶτα γίνεσθαι τούτου χαλεπὸν ἐκείνη ναυάγιον, ἀλλ᾽ ἕστηκε δεξιὰν ἡμῖν ὑποτείνων ὁ θεῖος πάλιν Απόστολος· καὶ τῷ ῥήματι, πολλὴν παρέχων τοῖς ὦτα ἔχουσι τὴν ἀσφάλειαν· ὁ γὰρ δοκῶν ἑστάναι, φησὶ, βλεπέτω μὴ πέσῃ. τὸ κρίνειν τὸν ἀδελφὸν εὐλαβητέον ὁπόση δύναμις· γέννημα γὰρ τοῦτο ψυχῆς ὑπεροπτικῶς ἐχούσης, καὶ, φαρισαικῶς, καὶ δικαιοῦν ἑαυτὸν διὰ τῆς τοῦ πλησίον κατακρίσεως βουλομένου. Αλλὰ σὺ τούτου ἀποστὰς, εἴ σοι φίλον χρίνειν, ἐγγύτατα σεαυτὸν ἔχων, μὴ διαλίποις ὅσαι ἡμέραι κρίνων τε καὶ ἀνακρίνων, καὶ ὡς ἄριστα διορθούμενος. Πρόχειρον εἰς ὑβριν θεραπευομένη γαστὴρ, καὶ τὸν θεραπευτὴν ἀθλίως ἀμειβομένη· πόνοις δὲ κάμτεται, καὶ νηστείᾳ δαμάζεται· καὶ ὡς θρασὺς ὕππος, τῶν ἀτάκτων εἴργεται σκιρτημάτων.

[17] Τῆς φιλοξενίας ὑμῖν οὐκ ἐπιληστέον· ξενίζοντες δὲ, καὶ τοὺς πόδας μετριοπαθῶς νίπτετε· τοῦτο γὰρ ἐντολὴ χριστοῦ, καὶ πρῶτος αὐτὸς δράσας, ἡμῖν ἔχεσται τοῦ ὁμοίου παρεκελεύσατο· ἔστι γὰρ οὐ θεραπευτικὸν τοῦ πλησίον μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ χαλεπὸν νόσημα τῆς ψυχῆς, τὴν οἴησιν, ὡς οὐκ ἄλλό τι, θεραπεύειν δυνάμενον. πολλὰ μὲν καὶ ἀλλὰ τοῦ ῥύπου τῆς ἁμαρτίας καθάρσια ὁ ποιητὴς καὶ σωτὴρ τῶν ἡμετέρων ἐξεῦρε ψυχῶν, οἷον δάκρυα, στεναγμοὺς, συντριβὴν καρδίας, νηστείαν, καὶ εἴ τι ἄλλο φάρμακον τῆς φιλανθρώπου δέδεικται μετανοίας. ἀλλ᾽ ἐπίπονα καὶ καματηρὰ ταῦτα, κ᾽ὰν πολλὴν παρέχωσι τὴν ὠφέλειαν. ἕν δὲ οἶδα πάνυ μὲν ἄπονον, πάνυ δὲ καθάραι ῥύπον ψυχῆς ἰσχυρότατον. Τί τοῦτό ἐστι; τὸ ἀφιέναι τοῖς πταίσασι τὸ ἁμάρτημα· ὅπερ οὐ τῷ Θεῷ μόνον φίλον ἐστὶ, καὶ λύσιν ἀπ᾽ εἰκείνου τῶν ἡμετέρων πρεσβεύει κακῶν· ἀλλὰ καὶ τιμωρίας πολλάκις σφοδρότερον ἅπτεται τοῦ ἡμαρτηκότος, καὶ δοῦλον ἀντ᾽ ἐλευθέρου τῷ συνεγνωκότι ποιεῖ· ᾗ δοκεῖ καὶ τοῖς θύραθεν, συγγώμη λέγουσι τιμωρίας κρείττων.

[18] Ταῦτα καὶ πολλὰ ἄλλα τοιαῦτα τοῖς φοιτηταῖς εἰρηκὼς, ἐπευξάμενός τε ψυχῆς σωτερίαν, καὶ εὐλογήσας αὐτους, ουδεμίαν νόσου λαβὼν αἴσθησιν, οὐδὲ ἀλγήσας τῶν μορίων τοῦ σώματος, ἀναπεσὼν ἔν τινι τῶν σκιμπόδων, ἀνῆκε μὲν τοὺς πόδας, ἀφῆκε δὲ τὴν μακαρίαν ψυχὴν, χαίρουσι χαίρουσαν τοῖς ἀγαθοῖς αὐτὴν παραδοὺς ἀγγέλοις. Χερσί τε ἁγίαις, ὥσπερ εἰκὸς ἦν, τῷ τάφῳ παραπεμφθεὶς, εἰς τὴν ἄληκτον μεταβάινει ζωὴν. ἔνθα ἀπέδρα ὀδύνη, λύπη καὶ στεναγμὸς, ἔνθα προσώπου πρὸ προσώπου τοῖς καθαροῖς τὴν καρδίαν ἡ τῆς θείας τριάδος ἐμφάνεια γίνεται· ἔνθα χαρά τε καὶ ἀγαλλίασις ἄρρητος. ἔνθα παράκλησις καὶ ἀνάπαισις τοῖς τῷ καλῷ προσιδρώσασιν ἀμπελῶνι, καὶ τὴν ἐπίπονον καὶ τραχεῖαν τῆς ἀρετῆς ὁδεύσασι. ἀλλὰ τοιοῦτον μὲν ἔσχε χαρίτων τὸ τῆς ζωῆς τέλος, οὐκ ἄδηλον δὲ, οὐδὲ πρὸ τοῦ θανάτου μηδὲν περὶ τούτου προγνούς τε καὶ προφθεγξάμενος, ὥσπερ ἤδη καὶ φθάσαντες ἐγνωρίσαμεν, ἀλλὰ καὶ περὶ αὐτοῦ, καὶ τοῦ μέλλοντος ἐκταράττειν σάλου τάς ἐκκλησίας προμυηθεὶς ἀκριβέστατα.

[19] Ὅσα τοίνυν, ἀγαπητοὶ, τῶν ἐκείνου πράξεων καὶ θαυμάτων χρόνον τε καὶ λήθην ἠδυνήθη διαφυγεῖν, ταῦτα φιλοκάλοις ὑμῶν ἀκοαῖς παραδώκαμεν. Οὐδὲ γὰρ ὀλίγον τὸ μεταξὺ τῆς Αὐρηλιανοῦ βασιλείας, καὶ μέχρι τήμερον τοῦ χρόνου διάστημα, ἐπεὶ καὶ παρ᾽ οὐδενὸς οὐδὲν ἐγγράφως καταλειφθὲν ἡμεῖς παρελάβομεν· ἐκ τοῦ σπανίζειν τὸν τότε χρόνον, οὐ μοναχῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ χριστιανῶν ἁπλῶς, καὶ τῷ φωτὶ σημειωθέντων τῆς ἐπιγνώσεως· πρὸς δὲ, καὶ αὐτῶν τῶν ὄντων κλονουμένων καθεκάστην τοῖς διωγμοῖς. εἴνα δέ εἰσιν, ὦν ἡμεῖς ἐνταῦθα τὴν μνήμην ἐποιησάμεθα, ἃ θεοφιλεῖς ἄνδρες, καὶ φιλαλήθεις, παῖς παρὰ πατρὸς παραλαμβάνων, σωματικοῦ τέ, φημι, καὶ πνευματικοῦ, μέχρι καὶ ἡμῶν διεσώσαντο· εἰς δόξαν πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος, τῆς μιᾶς καὶ ὁμοουσίου θεότητος, ᾗ πρέπει πᾶσα δόξα τιμή τε καὶ προσκύνησις, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Αμήν.

[Sanctus lauram Pharan exstruit,] Captus improborum manibus, ut jam ante ostendimus, a via, quæ tendebat Hierosolyma, utiliter arcetur: instar captivi ducitur in speluncam, adversus parricidas struit aciem, non ensem, non clypeum, non telum, non aliqua alia arma inferens, quibus se posset ulcisci: sed sanctis precibus, sicut olim adversus Amalecitas Moses, etiamsi non extensis manibus (erat enim vinctus) sed quæ easdem haberent vires, & ex æquo audiri possent, veluti quibusdam telis sceleratos ferit veneno viperæ. Deinde quid? Sua sponte solvitur ab iis, quibus tenebatur, vinculis: fit autem successor pecuniæ, quæ male collecta fuerat. Ea vero recte distribuitur fitque ipse divini præcepti administer, ut qui partem quidem pauperibus, & iis, qui in solitudine agebant, patribus distribuerit. Erant autem tunc rari & non valde magno a numero: qui ipsi quoque tempore persecutionis patriæ præferebant solitudinem, & sparsim versabantur in speluncis arundineti, quod situm est prope mare mortuum. Reliquis autem pecuniis ædificat sacram lauram b, cujus prius meminimus. Præterea autem sanctissimam quoque ejus ecclesiam, quam divinus dedicat Macarius c, clavum tenens Dei ecclesiæ, quæ tunc erat Hierosolymis, qui etiam fuit unus ex pio catalogo, qui convenit Niceæ.

[9] [quam, fugiens multitudinem, instructis] Cum in hac ergo spelunca silentium & quietem agere statuisset Chariton, & omnibus per miracula evasisset manifestus, efficit, ut innumerabilis multitudo gentilium & Judæorum sanctum baptismum accipiat: & non illic consistat, sed etiam vitam eligat monasticam. Non solum autem miraculis, sed etiam vita multos attrahebat. Erat enim mirandum videre, illum tantum ponere studium ad vitam ex Christo agendam, & delicias quidem existimare, continentiam: divitias autem, nihil possidere, humi vero cubationem & in psalmodiis pernoctationem adeo diligere, ut nihilo melius agi existimaret cum iis, qui vitæ sunt cupidi, si tota nocte dormiant in mollibus stragulis super lectos eburneos: cilicioque sacros ejus premente vibices magis delectari, quam ii, qui sunt mollibus induti vestibus. Spes enim æternæ beatitudinis ei facile persuadebat omnem ferre laborem. Erat clemens, misericors, hospitalis, mansuetus, quietus, ad quem omnibus facilis patebat aditus, habens sermonem, qui magis lætificabat corda auditorum, quam vinum. Quamobrem instar fluvii universo ad eum confluente populo, & turbæ multitudine quodammodo civitatem efficiente solitudinem, cum vidisset Beatus se ex eo, qui hinc oriebatur, tumultu, a sibi grata abduci solitudine, & maxime cum studeret fugere gloriam hominum, (sciebat enim eam magnam vim habere ad confundendum animæ ornatum) de omnibus quidem suis mandat discipulis ea, quæ statui monastico conveniunt, tempus cibi sumendi statuens, quod quidem est die desinente: & non vesci ad satietatem, sed ventre adhuc postulante cessare: esse autem alimentum, panem solum & salem, qui impleat locum condimenti: potum autem aquam, quæ ipsa quoque modice & parce sumatur.

[10] Deinde cum de psalmodia mandasset & oratione, tam diurna, quam quæ noctu fieret, jubet eos odio habere ocium, [disciplina monastica suis,] ut causam multorum malorum: opus autem tradere manibus, quod sacris psalmis irrigetur. Si qua vero mala cogitatio, veluti quædam zizania, a communi hoste omnium sata fuerit in terra cordis, jejunio & assiduæ orationis ense eam exscindere, ne locum occupet ad producendum acerbum fructum voluptatis. Sic enim impletum iri illud Christi: Hoc genus dæmoniorum nihil aliud expellet, quam jejunium & oratio. Præterea autem docebat, non oportere assidue procedere d, silentio vero & quiete gaudere ut plurimum, quæ est mater virtutum: & apte expurgare e lemam oculorum animæ. Neque vero prætermisit benignitatis facere mentionem: sed de illa ei quoque studio fuit dicere, quæ conveniebant. Dicebat enim, neminem, si fieri posset, oportere vacuis manibus dimittere ex iis, qui accedunt ad ostium, ne forte Christum inscientes despiciant, qui suscipit f personam pauperum.

[11] Cum sic dixisset, & elegisset unum ex discipulis, qui & vita præstabat aliis, [præfecto committit. Ubi solus degerat, alteram exstruit lauram,] & aptus erat, ut ejus fidei fratrum crederetur præfectura, ei ex sententia aliorum etiam discipulorum committit rectionem. Ipse autem egreditur e laura, multas quidem lachrymas ex oculis emittentibus monachis, & ut ipse maneret rogantibus, ipso autem nulli cedente, ut qui adspiceret ad id solum, quod est utile. Si enim, inquit, o filii, hinc migravero, nemine huc ventitante, & quietem conturbante, bene erit utrisque. Facilius enim & ego vester pater spiritu, & vos, quos in Christo genui per Euangelium, veluti in quibusdam alvearium cellis tranquille habitantes, instar apum mel virtutis producemus. Cum omnes ergo sancto impertiisset osculo, benedixissetque & Christo commendasset, iter est ingressus. Et cum peregisset iter unius diei, accedit ad aliam speluncam, quæ sita quidem erat ad partes Hierichuntinas, erat autem deserta, & erat aptissima ad silentium præbendum & quietem. Cum longum autem tempus illic esset versatus, & quæ se offerebant, herbis uteretur ad alimentum, Deo soli, ut erat ei gratum, vivebat perpetuo. Sic autem eum rursus Deus aperit, & denuo manifestum reddit eum, qui erat absconsus. Manifestum autem reddit per ea, quæ faciebat, miracula. Morbi enim per ipsum expellebantur, corporumque simul vitia & animarum. Harum autem magis, quoniam ea sæpe corporis vitia conciliant. Cum multi ergo ab ipso consecuti essent curationem, & statuissent vitam illius imitari, hic quoque ædificat alterum virtutum habitaculum, quod Elpidius g quidem postea amplificavit, vir præclarus recte factis in exercitatione. Ducem autem eum appellabant, quod tanquam dux quidam sacræ illi lauræ præesset, & arceret impetus, qui in eam fiebant, quos quidem Hebræi inferebant, qui habitabant Noëron prædium, quod sic vocabatur, magnum invidiæ fœtum parturientes.

[12] Quoniam ergo hic quoque, multis accedentibus, interrumpebatur ei quies ac silentium, [deinde & tertiam prope Thecue, quæ Suca est dicta.] cum istis quoque monachis dedisset constitutiones, & præcepisset, quomodo oporteat vivere eos, qui curam gerunt animæ, & eum designasset, qui esset præfuturus, hinc rursus recedit, & accedit ad aliam partem solitudinis, quæ quatuordecim stadiis paulo plus aut minus distat a regione h Thecoorum. Sic enim Salvator mundi eum mutare facit habitationes: quid sibi volens, & quo utens consilio? Illum quidem reddens cognitum & clarum omnibus: eos autem, qui ad ipsum ventitabant, (erant vero ex iis complures gentiles) partim quidem inducens ad expurgandas baptismo animas, partim autem ad monachismum i per illum deducens. Cum autem rursus multi fratres congregarentur, qui mundi quidem, ut ita dixerim, immunditiæ renunciabant, (audiverant enim divinum hoc & sacrum verbum: Bonum homini, quando tulerit jugum a juventute sua, & sederit seorsum) processit ad opus, quod erat ex eorum sententia. Propterea aliam quoque illic ædificat lauram k admirabilis hic Chariton: quam nonnulli quidem lingua Syra Sucam l nominant, alii autem voce Græca Veterem Lauram appellant.

[13] [Habitat in spelunca prærupta, & fontem precibus obtinet:] Sed nobis paulatim procedens venit oratio ad id, quod est ultimum quidem ordine, primum autem virtute, & miraculi magnitudine. Nam cum curam gereret quietis & silentii, ut nullius alterius rei magis, non ignorans, quantum posset conferre ad virtutem, cum rescivisset esse quandam speluncam m in præcipiti quidem & prærupto monte sitam, sed non longe distantem ab hac sacra laura, quæ usque in hodiernum diem appellatur Cremastos, id est, pensilis, (non enim potest quis ad ipsam accedere, nisi scalis) eam habitat Vir ille egregius. Cum autem multum temporis præteriisset, & partim quidem senio, partim autem longis laboribus exercitationis, ei remissum esset corpus: & neque sibi posset ministrare & aquam afferre, ipse nolens alii rursus hoc mandare ministerium n, quid facit? Deum rogat, qui, quæ fieri non possunt, facere potest, ut fiant: & petra rursus, non virga percussa, sed precatione, aquam emittit, non inobedienti contumacique populo & iniquo, sed valde obedienti, & cedenti Dei legibus. Ex uno enim antri latere protinus scaturiit aqua frigidissima & limpidissima, quæ manet usque in hodiernum diem, non solam sitim sedans, sed quæ est etiam perfectum testimonium necessitudinis, quam cum Deo habebat Chariton.

[14] [mortem præsciens, discipulis convocatis præclara] Quid amplius? cum suum a corpore excessum, vel potius ad Deum accessum, (sic enim magis convenit dicere) ex divina revelatione in foribus adesse cognovisset, omnes quidem dictorum trium monasteriorum pastores simul & greges ad se accersit, & simul cum his omnibus venit ad sacram lauram, Pharum dictam, ubi primum distillavit sudores certaminum exercitationis. Tanquam autem quandam hæreditatem sacrosancta eis relinquens præcepta, quæ non pecunias & momentaneas opes conciliabant, sed ea, quæ ipse amabat, bona iis, qui similia diligunt, nunquam interitura, sic loqui incipit: Ego quidem, o filii, jam ad Deum contendo, & venit tempus meæ resolutionis. Oportet ergo vos vestrarum animarum curam gerere, dum est tempus, scientes post mortem nullas esse vires pœnitentiæ, sed illic quidem esse tempus remunerationum, hic autem laborum & certaminum: & præsentium quidem, seu sit aliquid jucundum, & quod delectat oculos, aut guttur, id cito fluere & redigi ad nihilum: seu molestum & laboriosum, id quoque habere, qui resolvitur, & est ad tempus, dolorem: futurorum autem, & quod delectat, esse æternum: & quod molestia afficit, semper permanere.

[15] [de vita recte instituenda] Atque primum quidem sit vobis recta & firma fides, nullo labascens periculo: deinde vita quoque sit pura, aut expurgetur. Et ante omnia vobis sit curæ corporis sanctificatio, ut in templa impolluta ad vos accedat & inhabitet, qui est purus, & sanctificatione sua & bono odore animam impleat. Res mala est ira, & si quid aliud lædere potest fratrum amorem. A vobis autem omnino retineatur ac foveatur pax & mansuetudo. Quod si inter vos aliquando contigerit offensio, ne sol occidat vobis a luce adeo remotis ex odio. Sed revocandum est, quam diligentissime fieri poterit, bonum charitatis, utpote quod sine eo non liceat videre solem, qui percipitur intelligentia. Si mala autem cogitatio in vestris sata sit animis, curæ vobis sit eam cito expellere. Sic enim facilius eam ejicietis. Quo enim magis ea sinitur permanere, eo plus exhibebit negocii, & erit expugnatu difficilior ei, qui adversus illam voluerit decertare. Sint autem vobis arma ad bellum, jejunium, oratio, lachrymæ, memoria mortis & gehennæ, & quod est omnium validissimum, & inimicis maxime terribile, beata humilitas: cautioque, ne unquam vos pravæ occupent cogitationes: observatio sensuum, & præ cæteris, oculorum & aurium. Hinc enim est illis adversus nos ingressus, & mors, quæ ad nos ingreditur per fenestras.

[16] Possessionem omnium preciosissimam novi nil possidere o, [dat monita] & hæc sunt veræ divitiæ ei, qui est vere generosus & plane liber, nulla eorum, quæ adsunt, vinctos esse cupiditate. Dimetitur autem divinus Apostolus usum corpori necessarium: Habentes, dicens, alimenta, & quibus tegamur, his contenti simus. Res est gravis, elate de se sentire: neque est aliud, quod magis possit evertere. Id autem solet, ut plurimum consequi opes recte factorum: & tunc timendum est earum naufragium. Sed stat dexteram porrigens nobis rursus divinus Apostolus, & verbo iis, qui habent aures, magnam præbens securitatem. Qui enim videtur stare, inquit, videat, ne cadat. Fratrem judicare cavendum est pro viribus. Hic est enim fœtus animæ, more Pharisaico alios despicientis, & ejus, qui per aliorum condemnationem se vult justificare. Sed tu, eo dimisso, si judicandi tenearis desiderio, cum te proxime habeas, ne cesses te quotidie judicare & examinare, & quamoptime corrigere. Ad petulantiam ac contumeliam propensa res est venter, qui curatur, qui curantem misere remuneratur. Laboribus autem flectitur, & jejunio domatur, &, ut audax equus, ab immodestis arcetur saltationibus.

[17] Non est a vobis oblivioni mandanda hospitalitas. Hospitio autem excipientes, [& documenta.] pedes quoque humiliter lavate: hoc est enim Christi præceptum: & quod ipse primus fecit, nos jussit facere similiter. Per id enim non solum geritur cura proximi, sed potest etiam curari gravis animæ morbus p, nempe nimia de se persuasio. Atque multas quidem etiam alias peccati sordium expiationes invenit Creator & Salvator nostrarum animarum, utpote lachrymas, gemitus, cordis contritionem, jejunium, precationem, humi cubationem q, & si quod est aliud medicamentum benignæ pœnitentiæ. Sed difficilia sunt hæc & laboriosa, etiamsi multam præbeant utilitatem. Unum autem novi, quod est admodum quidem expers laboris, ad purgandas autem animæ sordes est validissimum. Quid hoc est? Iis, qui delinquunt, peccata dimittere. Quod quidem non est solum Deo gratum, & nostrorum malorum ab eo exorat solutionem, sed etiam supplicio sæpe vehementius attingit eum, qui peccavit, & pro libero facit servum ei, qui ignovit: quomodo etiam videtur externis, dicentibus: Est venia supplicio potentior.

[18] Cum hæc & multa alia ejusmodi dixisset discipulis, & precatus esset salutem animæ, [Beatus Sancti obitus.] & eis benedixisset, nullum autem accepisset morbi sensum, neque partium corporis ullum sensisset dolorem, in quodam lecto r accumbens, remisit quidem pedes, emisit autem beatam quoque animam, lætantibus lætam eam tradens Angelis: manibusque sanctis, ut par erat, mandatus sepulturæ, transit ad vitam, quæ nunquam desinit. Quo in loco aufugit dolor, molestia & gemitus. Quo in loco facie ad faciem iis, qui sunt mundo corde, cernitur divina Trinitas. Quo in loco est lætitia & exultatio ineffabilis. Quo in loco est consolatio & requies iis, qui in pulchra sudaverunt vinea, & ingressi sunt laboriosum & asperum iter virtutis. Sed talem quidem habuit vitæ exitum Chariton, non qui ante mortem nihil præscivisset, aut prædixisset, sicut prius diximus: sed de ea, & de tempestate, quæ erat vexatura ecclesias s, accuratissime significasset.

[19] [conclusio auctoris, ex traditione scribentis.] Quæcunque ergo, o dilecti, ex illius factis & miraculis, tempus & oblivionem potuerunt effugere, ea studiosis vestris auribus tradidimus. Neque enim intervallum modicum inter Aureliani imperium & hoc tempus intercedit. Nos enim a nullo scriptis quicquam mandatum accepimus ex hoc, quod eo tempore essent pauci non solum monachi, sed etiam omnino Christiani, & qui essent signati luce cognitionis: ii autem, qui erant, agitabantur quotidianis persecutionibus. Illa autem sunt, quorum hic fecimus mentionem, quæ viri pii & veritatis amatores, filius a patre accipiens, corporali, inquam, & spiritali, conservarunt ad nostra usque tempora: ad gloriam Patris, & Filii, & Spiritus sancti, unius & ejusdem essentiæ Divinitatis: quam decet omnis gloria, honor, & adoratio nunc, & in secula seculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Jam observavi in Commentario num. 23, improbabile non esse, quod hic dicitur, habitasse aliquos in locis desertis tempore persecutionum, quæ sub initium seculi 4 maxime sævierunt sub Diocletiano, Galerio Maximiano, Maximino, ac deinde sub Licinio. Si tamen solo persecutionis metu maluerint in locis desertis habitare, quam in urbibus aut vicis, non erant ex iis, quos anachoretas vocamus aut eremitas. Talis tamen videtur fuisse Chariton, simul atque ad solitudinem se contulit, & fortasse alii nonnulli eadem intentione deserta incolebant loca. At ex reliquis, qui magis se abscondebant metu tyrannorum, plures attrahere potuit exemplum Charitonis. Porro cum versio Latina hoc loco minus accurata videatur, aliam de verbo fere ad verbum expressam hic subjungo: Aliqua quidem pauperibus, & in eremo patribus: Erant vero hi rari, & numero pauci: & ipsi quoque tempore persecutionis patriæ prætulerant solitudinem, ut vitarent persecutores, & sparsim versabantur in speluncis arundineti, quod situm est prope Mare mortuum.

b An condita fuerit laura Pharan, aut Pharus, ut in hac Vita vocatur, ex pecunia per latronesrelicta, merito dubitamus, maxime cum & ecclesiam ex ea constructam asserat biographus. Verum illa ipsa, quæ de latronum morte narrat, nihilo certiora videntur. Credibile quidem est, Sanctum aliquando incidisse in manus latronum, maleque ab iis tractatum: quod per traditionem facile ad posteros pervenire poterat. At id accidisse, antequam exorsus est vitam solitariam, & statim post miseram ipsorum mortem a Sancto lauram & ecclesiam constructam, difficulter credam, cum auctor in chronotaxi clarissime aberret a vero. Itaque magis credo, latrones venisse ad cellulam Sancti, quando notabili tempore in eremo habitaverat, sicut venerunt ad Hilarionem, teste Hieronymo in ejus Vita. Incredibile quoque non est, latrones divinitus fuisse punitos. At rursum difficulter credam, id factum esse eo prorsus modo, quo refertur, aut eorum pecunia usum fuisse Sanctum ad ecclesiam exstruendam. Magis verisimile est, oratorium aliquod fuisse constructum aut piorum eleemosynis, aut pecunia labore manuum cum in finem a monachis collecta. Si quis tamen voluerit, prædam latronum ad constructionem ecclesiæ lauræque concurrisse, facilius credam, eam a quopiam belli duce prædonibus ereptam, & ad pium ejusmodi usum Charitoni donatam.

c De S. Macario actum est apud nos ad 10 Martii. Dedicationem ecclesiæ figendam circa annum 330, probavi in Commentario num. 21 & seq.

d Loquitur de processu in publicum, sive de conversatione cum hominibus, quæ silentio opponitur.

e Hæc verba non continent Græce novum monitum, sed laudem silentii, atque hoc modo Latine reddenda sunt: Et quæ nata est lemam oculorum animæ apte expurgare.

f Græce hæc ultima verba de Christo sic habent: Qui alicujus ex pauperibus vultum assumit; id est, qui specie pauperis eleemosynam petit ad probandam fidelium misericordiam. Hæc monita, etiamsi fortasse non fuerint ante scripta, non debent pro meditatione auctoris haberi, cum probi discipuli soleant Magistrorum suorum præcepta diligenter memoriæ imprimere, & sic ad posteros transmitti potuerint prima S. Charitonis monita.

g De S. Elpidio abbate hic memorato actum apud nos est ad 2 Septembris. Memoratur Elpidius in Historia Lausiaca a Palladio, qui eum vidit. Obiit tamen, priusquam Palladius Historiam Lausiacam circa annum 419 scriberet, ut mors Elpidii videatur late figenda sub initium seculi 5. Cum autem annos viginti quinque, Sabbatis solum & Dominicis manducans, vixisse dicatur Elpidius, totumque illud tempus verisimiliter transegerit in spelunca sua prope Hiericho, ubi & multis annis ante habitare potuit, non tam strictum servans jejunium; verisimile fit, discipulum fuisse S. Charitonis. Hoc tamen certum non est. Aliqui etiam dubitarunt, an Elpidius a Palladio visus sit idem cum hic memorato. At omnia conspirant, ut eumdem credamus, nimirum locus in partibus Hierichuntinis, tempus, cum utroque loco statuatur junior Charitone, eique suppar, ac demum amplificatio lauræ: nam etiam apud Palladium dicitur: Montem illum (Elpidius) urbis instar frequentem reddit.

h Vox Græca κτῆμα possessionem significat, & aliquando prædium, ut hic videtur sumi. Locus itaque solitudinis distabat quatuordecim stadiis a prædio aliquo Thecuitarum, sive incolarum vici aut oppidi Thecue, ubi natus est Amos propheta. Agi autem de Thecua Prophetæ patria, colligitur ex Vita S. Sabæ apud Cotelerium pag. 272, ubi refertur constructio alterius lauræ, de qua dicam lit. l, ejusque monachi dicuntur communicasse in prophetico Amosi templo, quod est Thecois. Itaque de monachis lauræ, per S. Charitonem ibi, ut mox dicetur, conditæ loquitur, opinor, Cassianus Coll. 6 cap. 1, ita ordiens: In Palæstinæ partibus, juxta Thecue vicum, qui Amos prophetam meruit procreare, solitudo vastissima est usque Arabiam ac Mare mortuum, quo ingressa deficiunt fluenta Jordanis & cineres Sodomorum, amplissima extensione porrecta. In hac summæ vitæ ac sanctitatis monachi diutissime commorantes, repente sunt a discurrentibus Saracenorum latrunculis interempti &c. De sanctis illis monachis martyribus apud nos actum est ad 28 Maii, ubi martyrium eorum ab Henschenio fixum est circa annum 410. Verum, cum contigerit aut ante, aut dum in Oriente erat Cassianus, magis credo, ante finem seculi 4 occisos esse, neque recte factum statui sub imperio Theodosiii junioris. Ait Cassianus, monachos juxta Thecue vicum fuisse diutissime commoratos, antequam dicta cædes fieret. Laura autem S. Charitonis ibidem condi potuit circa annum 340 aut 350, & nulla certe aliaibi erat vetustior. Nova prope Thecuam condita est sub initium seculi 6.

i Hoc loco Latina versio non consentit exacte cum textu Græco. Nam verba Græca sic sonant: Accedentes vero ad ipsum (Græci vero hi majori ex parte erant) partim quidem ad animæ purgationem inducens, partim vero, & magis, ad fidem in ipsum per illum manu ducens. Non video his verbis aliquid de inductione ad vitam monasticam dici. Præterea voce Græci hoc loco non videntur significari Gentiles, sed illi, qui Græca lingua utebantur, non Syriaca, quam verisimiliter ignorabat S. Chariton, utpote natus in Minori Asia. Sensus igitur esse videtur. Per Charitonem Deus partim peccatores inducebat ad vitæ emundationem, partim infideles ad veram fidem. Quod multi quoque sub ejus disciplina fierent monachi, mox sequitur.

k Voces ædificat lauram, in Græco nostro apographo prætermissæ sunt, ut sensus ibi hæreat imperfectus.

l De Suca laura fit mentio in Vitis sequentium aliquot celebrium Anachoretarum, qui in ea aliquo tempore habitarunt, aut ibidem fuerunt, nimirum in Vita S. Euthymii, data ad 20 Januarii, in Vita S. Cyriaci aut Quiriaci, qui multis annis ibi habitavit, danda ad 29 Septembris, & in Vita S. Sabæ, quæ illustranda veniet ad 5 Decembris. Locum superius indicavi in solitudine prope vicum Thecue, sive inter Thecue & Mare mortuum. In Vita S. Euthymii pag. 36 Analectorum de S. Cyriaco hæc dicuntur: Abbas Cyriacus anachoreta is ipse, qui in veteri Sucæ laura virtutibus secundum Deum coruscavit, septuaginta ferme annos ibidem præclaris monasticæ vitæ gestis enituit. Idem de septuaginta fere annis dicitur in Vita apud nos num. 48: at ibi in Annotatis additur, quo id modo sit intelligendum, idemque magis exponetur ad 29 Septembris in S. Cyriaco, in cujus Vita frequenter de laura Suca agitur, quod ibi diutissime habitaverit, sed post mortem S. Charitonis, cum floruerit seculis 5 & 6. Prædictam vero lauram fuisse Veterem dictam, quia alia deinde in ejus vicinia fuit condita, quæ Nova est appellata, colligitur ex Vita S. Sabæ, a Cotelerio edita, ubi pag. 271 refertur, sexaginta monachos noluisse obedire S. Sabæ, & monasterio ejus exivisse. De his mox subditur: Deinde veniunt ad lauram Sucæ, rogabantque, ut illic manerent. Edoctus autem sanctus Aquilinus, cui tunc Sucæ administratio commissa erat, ea, quæ gesserant, rejecit eos, nec admisit. Itaque ad Austrum vici Thecue illi lauram condiderunt, & nomine Novæ lauræ donaverunt. De Sucæ laura iterum fit mentio pag. 371, & sæpissime de Nova.

m In hac spelunca deinde etiam aliquot annis habitavit S. Cyriacus, primum annis quinque, & duobus ultimis vitæ annis, ut in utraque ejus Vita circa finem dicitur, ubi S. Chariton & Beatus, & Sanctus, & Magnus vocatur.

n In Græco hic additur, sed fugiens, ne videretur onerosus.

o Videtur interpres legisse ἀκτησίαν, quod significat nil possidere sive possessionum inopiam. At in apographo nostro legitur, ἀσκησίαν, quæ vox eam non habet significationem; sed idem significabit, quod ἄσκησις exercitium virtutum, aut fuerit in apographo corrupta.

p Græce, ut alio nullo additur.

q Voces precationem, humi cubationem non sunt in apographo Græco.

r Vox Græca humilem lectulum sive grabatum significat.

s Cum non constet de tempore, quo Sanctos obiit, non possumus certo dicere, de quibus ecclesiarum perturbationibus loquatur auctor. Si obiit circa medium seculi 4, potuit prædicere persecutiones Arianorum, quibus Constantius imperator Arianus ecclesias quam maxime afflixit. Si aliquot annis serius, persecutionem Juliani imperatoris apostatæ. Si fere usque ad annum 370 superfuit, prædicere poterat, gravissimas vexationes, quas Valens Arianus ecclesiis in Oriente, ac monachis nominatim intulit.

* i.e. πρὸς

DE S. EXUPERIO EPISCOPO CONF.
TOLOSÆ IN GALLIA.

Post CDX.

SYLLOGE HISTORICA.

Exuperius Episc. Conf., Tolosæ in Gallia (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti memoria in Martyrologiis & cultus: elogia aliquot generalia: Acta non edenda.

Primus ex martyrologis, qui memoriam S. Exuperii annuntiavit ad hunc diem, [Memoria Sancti in Martyrologiis & cultus 28 Septembris;] videtur fuisse Usuardus, ut observavit Sollerius noster in Usuardo suo ad hunc diem. Usus autem est Usuardus his verbis: Apud Tolosam, sancti Exuperii episcopi & confessoris, qui beatus vir quantum sibi extiterit parcus, quantumque aliis largus, sanctus Hieronymus memorabili prosecutus est relatu. Gesta ex Hieronymo didicerit, ut innuunt data verba; cultum vero ex Tolosanis aut eorum Officiis discere potuit: neque enim verisimile est, annuntiatum fuisse ob sola elogia viventi data ab Hieronymo, cum in præcedentibus omnibus Martyrologiis omissus esset, sed ob cultum, quo Tolosæ gaudebat, dum scribebat Usuardus senescente seculo IX. Usuardi verba ad hunc quoque diem adoptavit Auctor Florarii Ms. Sanctorum: iisdem etiam fere verbis celebratur in Hagiologio, quod edidit Labbeus, & passim recentiores martyrologi S. Exuperium hodie celebrant, quemadmodum & Martyrologium Romanum, verba Usuardi repetens. At necesse non est illa recentiorum elogia recitare, cum nihil novi afferant. Natalem S. Exuperii hac die celebrari Tolosæ, asserunt Catellus frequenter laudandus aliique plures, qui de Sancto egerunt.

[2] Attamen aliis quoque diebus memoria S. Exuperii Fastis adscripta legitur. [mentio item 8 Aprilis, & 14 Junii Translatio celebrata:] Ad VIII Aprilis habetur in codicibus Usuardinis Centulensi & Antverpiensi Majore, uti & apud Grevenum aliosque recentiores. De his in Prætermissis ad VIII Aprilis annotata sunt sequentia: S. Exuperius, episcopus Tolosanus, sibi parcus & indigentibus pius, memoratur in Mss. Martyrologiis Centulensi, Leodiensi S. Lamberti & S. Laurentii, & variis aliis: item a Maurolyco, Canisio, Ferrario & aliis. Ex hisce oritur suspicio alicujus festivitatis illo die celebratæ; sed quænam illa fuerit, non invenio. Nam Translationem S. Exuperii die XIV Junii celebrari testatur Catellus. Saussayus vero in Martyrologio Gallicano ad XIV Junii sic habet: Tolosæ inventio corporis S. Exuperii episcopi & confessoris, cujus depositionis dies celebratur XXVIII Septembris. In Supplemento ad eumdem diem hæc profert: Tolosæ Translatio sancti Exuperii episcopi, perpetui illius urbis tutelaris, quando sacrum ejus corpus ab humili loco de Blaniaco, duobus milliaribus a civitate dissito, in urbem delatum, & ad sanctum Saturninum cum aliis multis depositum fuit. Cujus precibus multoties Tolosana civitas ab hostium fidei & patriæ insidiis se tutatam fuisse gaudet, & annuis votis, publica auctoritate editis & redditis, profitetur. Hactenus Saussayus.

[3] Idem ad XXVIII Septembris, ubi multa memorat de gestis Sancti, [sacra ejus lipsana Tolosæ servata:] sed partim corrigenda, de reliquiis hæc subjungit: Quiescit in basilica Sancti Saturnini in argentea lipsanotheca, altari sanctissimæ Dei Genitricis, quæ de consolatione nuncupatur, superposita. Caput vero ejus sacratissimum, divisum a corpore, conditum servatur in ferculo argenteo, sacrario peculiari incluso, una cum vitreo calice, in quo Sanguinem Domini offerebat; aliisque beati ipsius Pontificis reliquiis: quarum aqua contactu benedicta, & cum fide hausta, febrium ardore decoctis refrigerium medelamque impertit. Nicolaus Bertrandi in Gestis Tolosanorum, quæ impressa sunt anno 1515, de statu corporis fol. 10 ita scribit: Sanctissimi insuper Exuperii corpus in sæpe dicta divi Saturnini ecclesia habetur & veneratur, atque in argentea capsa elevatum cernitur: & teneri est solitum super altare, quod contiguo cryptæ S. Saturnini adhæret. Nunc autem a pauco tempore citra in capella (ut sic dixerim) servatur propria. Ubi quantis in hodiernum usque diem coruscaverit miraculis, multi præcessere extantque testes locupletissimi: quos & nos a variis languoribus, quibus afficiebantur, divi Exuperii imploratione sanatos fuisse compertum habuimus: oculatique ad id testes accessimus. Gravi enim febre, veluti igni, æstuantes ad venerabiles Exuperii reliquias festinabant; postulabantque sibi vinum vel aquam ministrari, qua pars aliqua illarum fuisset abluta. Nec vana fide domum inde revertebantur incolumes. Ita laudatus Bertrandus, in iis saltem, quæ vidisse se dicit, fide dignus; etiamsi non multum fidei mereatur de factis diu præteritis, ut videbimus.

[4] [aliis quoque locis Sanctus colitur.] Non solum Tolosæ, sed aliis etiam locis colitur S. Exuperius, ut colligitur ex Catello, qui satis prolixe de S. Exuperio agit in Monumentis Historiæ Occitaniæ Gallice scriptis lib. 5 pag. 827 & sequentibus. Nam pag. 829 testatur, in vico Blagnac, ubi S. Exuperius creditur defunctus, ecclesiam exstare dicatam Sancto, eumque ibidem magna devotione coli. Alteram quoque S. Exuperii ecclesiam memorat in loco, ut volunt, natali diœcesis Convenarum prope Pyrenæos montes. Auram vocat Bertrandus, de utraque ecclesia consentiens, addensque: Varia fiunt miracula, diversique a multis sanantur languoribus. Unde crevit in dies apud Sanctum devotio, & in Aura & in Blanhaco. Nulla tamen miracula refert; sed brachium Sancti argenteo tegmine decoratum in Blanhaco fuisse ait, subjungitque inventionem & translationem corporis. At ea relatio parum fidei meretur, ut mox dicetur de tota Vita per Bertrandum scripta. Hæc interim de cultu S. Exuperii dicta sufficiant.

[5] [Elogia Sancto data a synchronis.] S. Exuperium fuisse episcopum insignis sanctitatis & eruditionis, abunde colligitur ex variis elogiis, inferius per ordinem recitandis, quibus viventem exornavit S. Hieronymus. Consentit S. Paulinus, qui præcipuis Galliæ episcopis sui temporis annumeravit S. Exuperium, atque inter præcipuos primum nominavit, ita scribens apud S. Gregorium Turonensem lib. 2 Historiæ cap. 13: Si enim hos videas dignos Domino sacerdotes, vel Exuperium Tholosæ, vel Simplicium Viennæ, vel Amandum Burdegalæ, vel Diogenianum Albigæ, vel Dynamium Ecolismæ, vel Venerandum Arvernis, vel nunc Pegasium Petrocoriis; utcumque se habent seculi mala, videbis profecto dignissimos totius sanctitatis ac fidei, religionisque custodes. In Actis S. Saturnini, cujus corpus, ut videbimus, transtulit, dicitur Vir absque ullius præcessorum injuria, absque ullius, qui id temporis ecclesias regere videbantur, invidia, non solum nulli secundus; verum etiam ipsi beato martyri (Saturnino) virtutum meritis comparandus. Illustre hoc est elogium, maxime si consideremus, multos episcopos sanctitate insignes, interque eos S. Augustinum, S. Exuperio fuisse contemporaneos.

[6] Acta S. Exuperii nullus antiquorum scripsisse videtur. [Vita a Bernardo Guidonis scripta, sed ea non edenda:] Primus, qui ea colligere ex antiquis studuit, videtur fuisse Bernardus Guidonis, ex Ordine Prædicatorum episcopus Lodevensis, qui seculo XIII exeunte & XIV floruit. Hic S. Exuperii Vitam conscripsit, quemadmodum asserit Echardus in Bibliotheca Prædicatorum tom. 1 pag. 578, ubi plurima laudati Bernardi scripta enumerat. Commemoratur ea etiam Vita a Nicolao Bertrandi, qui eam Tolosæ manuscriptam viderit. Fuit anno 1642 ad Majores nostros transmissa a P. Joanne Scholtz ex Ms. Pragensi, præfixo hoc titulo: Vita S. Exuperii episcopi Tolosani, auctore Bernardo Guidonis. Darem hanc Vitam, cum non habeamus meliorem, nisi omnia illa, quæ auctor de S. Exuperio recte collegit ex S. Hieronymo & aliis antiquis, facile ex iisdem fontibus hauriri possent, & ordine meliore disponi. Quo minus etiam totam Bernardi Lucubrationem lectori communicem, facit prolixitas minime necessaria, cum auctor multo diutius disserat de unico facto S. Exuperii, per S. Hieronymum relato, quam de omnibus Sancti gestis. Præterea defectu artis criticæ & chronologicæ nonnulla asseruit fabulosa, aliaque rectæ chronotaxi contraria. Quapropter non existimo, operæ pretium me facturum, si hanc Vitam edam. Ex ea tamen producam in hac Sylloge omnia, quæ ad propositum nostrum conducere videbuntur.

[7] Nicolaus Bertrandi, causidicus in senatu Tolosano, sub initium seculi XVI Gesta Tolosanorum conscripsit, [a Nicolao Bertrando] & in iis a fol. 6 Vitam S. Exuperii, rationes allegans in Præfatione, & documenta, quæ secutus est, utcumque recensens. Primum ait, se præter Epistolas S. Hieronymi paucissima de gestis Sancti comperisse, nihilque invenisse in Historicis præter exiguum elogium in Petro de Natalibus. Quid autem fecerit in tanta documentorum inopia, quid ipse præstiterit, exponit his verbis: Itaque mihi ejus Vitam pingere cupienti, aliis defluentibus probamentis, ad rusticorum dicta rationi consona, verisimilesque marmoreorum lapidum antiquas sculpturas refugiendum censui. Hoc autem suum consilium probat ex Bartolo & ex Apostolo; & mox subjungit: Optimi igitur Exuperii sanctissimam vitam eximiaque gesta conscribere contendens, ex divi Hieronymi Epistolis, & antiquis Scripturis, variis locutionum atque idiomatum generibus comptis, nec non sculpturis, atque verisimilioribus majorum dictis, quod validius ea in re michi visum fuit, more argumentosæ apis, excerpsi, atque sic in unum congessi, ut sanctissimi Exuperii Vitam, antea dico incultam frustatimque dispersam, quinimo penitus abditam, & quæ ferme ex toto perierat, nunc seriose, ut putamus, contextam, claramque & integram facile plerique existiment. Verum, quantumcumque sibi blandiatur Bertrandus, facile intelliget studiosus lector, nec auctoritatem Bartoli nec S. Pauli recte allegatam esse ad rusticos consulendos de gestis Sancti, undecim fere seculis defuncti; nec admittenda pro veris esse illa, quæ causidicus ille primus vulgavit.

[8] [præcedente magis fabulosa.] Facta ipsa, aut potius fabellæ, quas veris factis ubique immiscuit Bertrandus, natæ sunt omnem ipsi auctoritatem detrahere in iis, quæ narrasse videtur primus. Talia sunt non pauca in Gestis ab eo relatis de S. Exuperio. Si laudato causidico credimus, Gothos Tolosam oppugnantes sola aquæ benedictione prosternebat. Quos enim illa tangebat: illico catervatim exanimes ac mortui e menibus decidebant: quos vero remotos aqua tangere non poterat, linceis consumebat oculis. Ejusmodi ineptias plures Vitæ suæ inseruit Bertrandus. Ideo non immerito de eo dicit Catellus in Historia Occitaniæ lib. 2 pag. 265: Homo diligens & curiosus, si vera a fabulis separare voluisset, & nisi nimis facile credidisset sine examine, quidquid reperiebat scriptum. Quapropter non modo non lubet Vitam illam recudere; sed ne singula quidem, quæ Bertrandus asseruit, refutare necesse est, quandoquidem luce clarius est, illum nihil novisse de gestis S. Exuperii præter ea, quæ ex antiquis ipsi haurire possumus, & quæ ille miserrimis fabellis sordidavit.

§ II. Patria Sancti ignota; nisi forte sit Burdigalensis: quæritur, an sit idem cum aliquot synonymis.

[Patria S. Exuperii ignota:] De genere, patria, juventute S. Exuperii nihil dicitur, quod certum sit aut etiam satis probabile. Nam quod Catellus ait de loco natali in diœcesi Convenarum in oppido Aura, non alium habere videtur auctorem, quam Bertrandum, qui Vitam Sancti sic orditur: Sanctissimus ille Tolosæ pontifex Exuperius patre & matre rusticanis vallis Auræ, seu illius confinis, originem traxisse perhibetur. At hæc ex rusticis, quos consuluit, didicerit Bertrandus, opinor, prout & reliqua, de prima ejus institutione ibidem prolata: ideoque majorem fidem vix merentur, quam plurimæ aliæ causidici illius fabellæ. Bernardus Guidonis in fine Vitæ ait: Nec etiam locus suæ nativitatis sive originis describitur in eisdem (antiquis.) Vulgaris tamen relatio tradit, ipsum fuisse de territorio Morualensi. Hunc locum non invenio, nec lubet de utroque loco multa disserere, cum populares ejusmodi traditiones passim oriantur sine legitima ratione, & fidem non mereantur. Breviter itaque dixisse sufficiat, locum natalem S. Exuperii incognitum mihi esse; nec probabiliter dici, parentibus rusticanis natum, quod ne refutandum quidem aut referendum censuit Catellus. Burdigalensem tamen credere possemus, si constaret, eumdem esse cum Exuperio presbytero Burdigalensi, de quo agam.

[10] [Baronius Exuperium rhetorem facit eumdem cum hodierno:] Baronius in Annotatis ad Martyrologium hoc die aliam profert opinionem, in quam sua auctoritate multos pertraxit. Hæc autem si vera est, non pauca de gestis S. Exuperii ante episcopatum innotuerunt. Ad hunc Exuperium, inquit, ante quam esset episcopus, inter claros oratores profitentem, extat Ausonii Galli Epigramma, quem post præfecturam Hispaniarum ad tranquillioris vitæ portum secessisse testatur. Nec placet, quod Josephus Scaliger ait, Exuperium rhetorem diversum esse ab Exuperio episcopo ob diversas utriusque facultates, quasi, qui fuerit episcopus, non potuerit esse rhetor; qui aliquando rhetor, non potuerit idem creari episcopus. Locus, tempus & vitæ studia unum eumdemque fuisse facile persuadent. Sed & illud vehementius: nam cum Ausonius in eodem Epigrammate in fine testetur, Exuperium rhetorem patria fuisse Burdegalensem: cumque constet ex Epistola S. Paulini XX ad Amantium episcopum Burdegalensem, Exuperium tunc fuisse presbyterum Burdegalensem; unum eumdemque existimandum esse, non immerito opinamur: quem tamen his Ausonii temporibus nondum inter clericos meruisse putamus. Hanc opinionem rursus declaravit Baronius in Annalibus ad annum 405. Ob hanc Baronii sententiam Joannes Tamayus Salazarius S. Exuperium inseruit Martyrologio Hispanico ad hunc diem, nimirum quia Exuperius rhetor deinde gubernator fuit in Hispania.

[11] Verum Catellus in Monumentis Historiæ Occitaniæ satis evincit, [at ea opinio non est probabilis:] sententiam illam Baronii esse improbabilem, & Catellum secuti sunt alii plures, ac nominatim Pagius ad annum 405, & Tillemontius tom. 10 Nota 1 in S. Exuperium. Ratio prima eos distinguendi petitur a tempore: nam Exuperius rhetor medio fere seculo ante S. Exuperium floruit, cum docuerit filios Dalmatii, fratris Constantini Magni, Annibalianum & Dalmatium, cæsareum postea nomen adeptos, ut habet laudatum Epigramma. Illi autem principes, ut observant Pagius & Tillemontius, anno 335 facti sunt alter cæsar, alter rex Ponti, & præfecturam aliquam in Hispania dederunt Exuperio. Itaque, cum ante annum 335 dictos principes docuerit Narbone, verisimile non fit, Exuperium illum superfuisse usque ad finem seculi IV, cum tamen S. Exuperius in vivis etiam esset anno 411, ut videbimus. Præterea Ausonius Epigramma scripsit post mortem Exuperii, quem Cadurci prædivitem docet defunctum. Verba, ad quæ non attendit Baronius, subjungo:

Decedens placidos mores, tranquillaque vitæ
Tempora prædives finisti sede Cadurca.

At ex iis, quæ de S. Exuperio dicturi sumus, rursum non fit verisimile, prædivitem esse defunctum. Minus etiam fit verisimile, Ausonium poëtam vixisse post S. Exuperium, ut bene advertit Catellus. Etenim anno 379 consulatum adeptus est Ausonius, & eodem anno Gratiarum actionem per Orationem inter Opera impressam dixit. In hac vero ait: Ego autem jam consul & senex. Quapropter cum anno 379 senex esset, credibile non est, Ausonium vixisse post annum 411, & carmina etiam tunc composuisse, præsertim cum nullo possit ostendi indicio, eum pervenisse usque ad finem seculi IV. Demum Ausonius non omisisset episcopatum Tolosanum, si de S. Exuperio scripsisset. Certum igitur & indubitatum videtur, Exuperium rhetorem a S. Exuperio alium esse.

[12] Porro quod spectat ad Exuperium presbyterum Burdigalensem, [nec Exuperius rhetor idem est cum presbytero Burdigalensi.] quem cum duobus modo distinctis eumdem quoque fecit Baronius, hujus presbyteri tempus optime congruit cum tempore episcopatus S. Exuperii, at certe neque hic presbyter debet cum rhetore Exuperio confundi. Rhetor ille erat patria Burdigalensis; sed numquam ibi fuit presbyter, ut satis colligitur ex laudato Ausonii Epigrammate, in quo præcipua Exuperii rhetoris officia referuntur, habitationesque diversæ. Natus ille erat Burdigalæ, docuerat Tolosæ, indeque ejectus, Dalmatii filios instituerat Narbone, ac tandem præfecturam adeptus erat in Hispania. Deinde tranquillam vitam Cadurci duxerat & finierat. Hisce autem relatis, duo de mortuo subjungit carmina, quibus verisimiliter deceptus fuit Baronius, ut crederet, de vivente scripsisse Ausonium. Nam sic revera intelligi possunt, si seorsum considerentur, & non conferantur cum aliis Ausonii locis.

Sed patriæ te jura vocant, & origo parentum,
Burdigalæ ut rursum nomen de rhetore reddas.

Nihil illis verbis insinuat poëta, nisi doctis Burdigalensibus annumerandum esse Exuperium, etiamsi maximam vitæ partem in aliis civitatibus transegisset, & finivisset; & sic rhetoris fama defunctum Burdigalensibus restitui. Non fuit igitur post reliqua officia presbyter Burdigalensis; sed forte annis triginta aut quadraginta, aut etiam pluribus defunctus, antequam de Exuperio presbytero mentionem fecit S. Paulinus.

[13] [At verisimile est, presbyterum Burdigalensem] Verum ætas Exuperii presbyteri, ut jam dixi, optime congruit cum ætate S. Exuperii Tolosani. Nam Epistola S. Paulini ad Amandum, postea episcopum Burdigalensem, scripta creditur anno 397. Est illa in postrema editione Veronensi duodecima (alias 21,) atque ita sub finem habet: Age & apud sanctum presbyterum fratrem Exuperium, ut in casa ecclesiæ terrulam, qua victum suum procuret, (Sanemarius servus a Paulino libertate donatus) accipiat. Annis non multis post scriptam hanc Epistolam episcopus certo erat S. Exuperius, interque Burdigalam & Tolosam non est tanta distantia, ut presbyter Burdigalensis non potuerit vocari ad episcopatum Tolosanum. Igitur locus ac tempus Baronii sententiæ favent. Ad augendam hujus sententiæ verisimilitudinem ac probabilitatem accedit, quod ex hoc loco certum fiat, Exuperium illum presbyterum Burdigalensem bene notum fuisse S. Paulino. Cum enim verbis num. 5 datis inter præcipuos Galliæ episcopos celebret S. Exuperium, uti & S. Amandum, dubitare non possumus, quin S. Paulinus S. Exuperium bene noverit, uti noverat Exuperium presbyterum; & sic verisimillimum fit eumdem ab eo laudatum, primo ut presbyterum, deinde ut episcopum Tolosanum. Verisimillimum, inquam, fit, Exuperium Burdigalensem deinde evectum esse ad episcopatum Tolosanum. Non ausim tamen eam conjecturam pro veritate historica satis comperta tradere, quia & Exuperius aliquis memoratur a S. Hieronymo in Epistola 54 (alias 10) ad Furiam, de quo eadem formatur conjectura.

[14] [& instructorem Furiæ ab Hieronymo memoratum,] De Exuperio in laudata Epistola, circa 394 scripta, ad Furiam, juvenem viduam, ita loquitur: Habes sanctum Exuperium, probatæ ætatis & fidei, qui te monitis suis frequenter instituat. Erat Furia Romæ, quando hæc scribebat S. Hieronymus, ut clare insinuat duobus locis. Ex eo autem Baronius ad annum 394 credidit, Exuperium eo tempore degisse Romæ, idque arripiens Tillemontius tom. 10 Nota 1 in S. Exuperium ait, difficulter credi posse, eumdem Exuperium anno 394 Romæ degisse, anno 397 presbyterum fuisse Burdigalensem, & post paucos annos episcopum Tolosanum. Habet sane ea locorum mutatio, si vera est, aliquid primo intuitu verisimilitudini contrarium, sed allata verba certo non evincunt, Romæ tunc fuisse Exuperium; ideoque non invenio, quid hic certo affirmari possit. Poterat Furia habere Exuperium amicum, instructorem, magistrum, etsi fuisset presbyter Burdigalensis, & Burdigalæ habitasset, ejusque monitis per litteras frequenter institui poterat; cum litterarum commercium inter Romam & Burdigalam non esset difficile. Poterat Exuperius Romæ ad tempus commorari, sicut aliquot annis ibi commoratus est Hieronymus, aut ante presbyteratum susceptum, aut etiam jam presbyter, ac deinde Burdigalam redire. De Exuperio Romæ degente nihil aliunde innotuit, ut verisimile sit, aut Romæ non habitasse, aut non diu. Si Romæ non habitavit, aut exiguo solum tempore, non obstat, quo minus anno 397 presbyter esset Burdigalæ, ac deinde episcopus Tolosanus.

[15] Quapropter nullum profertur argumentum, quo cogamur dicere, [eumdem esse cum S. Exuperio; non tamen certum.] alium esse Exuperium Furiæ instructorem, alium presbyterum Burdigalensem, alium S. Exuperium Tolosanum. Fateor similiter, nullum quoque reperiri documentum, quo evinci valeat, aut instructorem Furiæ aut Burdigalensem Exuperium ad episcopatum deinde fuisse promotum. Suspicor tamen, sententiam Baronii, quantumvis incerta sit, nec pro certa haberi debeat, veram esse, quemadmodum habet multum verisimilitudinis, si recte expendatur. Ætas eadem est omnium, si plures fuerunt; omnes fuerunt virtutis probatæ, si fuerunt duo vel tres distincti. Nam Paulinus Burdigalensem vocat sanctum presbyterum, & mire deinde laudat Tolosanum. Hieronymus vero satis declaravit, quanti faceret instructorem Furiæ, cum nobilissimam hanc & juvenem viduam ejus monitis instrui voluit. Itaque, si omnes distinguantur, tres fuerunt simul Exuperii virtutibus illustres. Jam vero si tres sint diversi, instructor Furiæ uno tantum Hieronymi loco innotuit, uno similiter Paulini loco Burdigalensis. Si vero unus idemque ubique sit S. Exuperius, primum Furiæ per litteras aut Romæ aliquo tempore instructor, & jam tum presbyter, aut deinde Burdigalæ presbyter ordinatus, ac demum ad episcopatum Tolosanum evectus, minus mirari poterimus, in variis qualitatibus memoratum esse S. Exuperium, & ad varias civitates profectum, ut fecerunt eo tempore Hieronymus, Paulinus, Rufinus aliique plurimi; quam miraremur, tres eodem tempore fuisse Exuperios virtute præstantes, & duos ex iis omnino mansisse obscuros.

§ III. Gesta S. Exuperii ordine chronologico exposita ab initio episcopatus usque ad obitum.

[S. Exuperius in episcopatum successit S. Silvio;] De anno, quo ad episcopatum promotus est S. Exuperius, non constat: sed compertum est, successorem fuisse S. Silvii, de quo apud nos actum est tom. VII Maii pag. 438. Verum, cum nihil certi habeatur de tempore obitus S. Silvii, initium episcopatus S. Exuperii nequit similiter assignari. Hoc habemus, Rodanium episcopum Tolosanum anno 356 a Constantio imperatore in exsilium fuisse relegatum, in eoque defunctum, verisimiliter ante imperium Juliani, qui episcopos exsules ad sedes suas remisit. Potuit igitur S. Silvius circa annum 362 ad episcopatum promoveri, si inter illos nullus fuerit medius, sicut nullus interponitur in catalogis. Verum hæc notitia parum prodesse potest, quandoquidem rursum ignoremus, prolixusne an brevis fuerit episcopatus S. Silvii. Interim ex his colligitur, attendendum non esse ad fragmentum Vitæ S. Servatii, quod recitavit Labbeus tom. 2 Conciliorum col. 617, ubi asseritur concilium aliquod Tricassinum, in quo Exuperius Tolosanus episcopus esset electus, ut iret Romam, & provinciam illam detrectasset, ut ibi legitur. Nam, cum illud concilium esset figendum ante medium seculi IV, si quid fidei meretur illud Vitæ fragmentum, alius fuisset ille Exuperius Tolosanus, & medio fere seculo sedisset ante S. Exuperium, fuissetque decessor Rodanii. At non tanti faciendum est fragmentum illud, ut hoc dicendum videatur.

[17] [tempore incerto ante annum 405.] Si constaret, Exuperium presbyterum Burdigalensem cum S. Exuperio eumdem esse, initium episcopatus figendum esset exeunte seculo IV vel ineunte V inter annos 397 & 404. Verum hoc verisimile magis est, quam certum; & potuit S. Exuperius, si sit alius, etiam viginti & pluribus annis episcopatum citius obtinere. Epistola Hieronymi ad Furiam nequaquam obstabit, etiamsi in illa designatus fuerit Sanctus noster. Si enim S. Exuperium designavit Hieronymus, non negavit episcopum jam tum fuisse. Itaquecogor initium episcopatus incertum relinquere, & solum observare, episcopum saltem fuisse ab anno 404, cum ad ejus quæsita S. Innocentius Papa responderit per Epistolam, anno 405, die XX Februarii datam. Hæc autem responsio satis insinuat, ab anno 404 scripsisse S. Exuperium ad consulendum de dubiis suis Pontificem.

[18] [Sanctus perficit ecclesiam S. Saturnini,] Primum ex gestis S. Exuperii in episcopatu fuerit, opinor, constructio basilicæ S. Saturnini a decessore S. Silvio inchoata. De his autem in Actis S. Saturnini apud Ruinartium in Actis martyrum sinceris pag. 132, post relatam prius constructionem modicæ ædis supra corpus S. Saturnini, primi Tolosanorum episcopi & martyris, ad propositum nostrum leguntur sequentia: Procedente dehinc tempore, … sanctus Silvius, episcopatum supradictæ urbis indeptus, pulcram & speciosam basilicam magnis sumptibus parans ad venerandi martyris transferendas illuc reliquias, ante consummationem cœpti operis recessit e seculo. Post cujus obitum sanctus Exuperius in summum sacerdotium cooptatus, vir absque ullius præcessorum injuria, absque ullius, qui id temporis ecclesias regere videbantur, invidia, non solum nulli secundus; verum etiam ipsi beato martyri virtutum meritis comparandus, basilicam, quam decessor suus fideliter inchoaverat, instantissime consummavit & feliciter dedicavit. Hoc factum non dubito primum ponere, quia inchoatam basilicam statim perficiendam susceperit. At constructionis tempus non est certius, quam ipsum episcopatus principium.

[19] [ejusque in illam corpus transfert.] De translato per Exuperium S. Saturnini corpore auctor subjungit: Qui cum transferre illuc sancti martyris reliquias, non pro sua incredulitate, sed pro ipsius honore dubitaret; admonitus per quietem est, ne infideliter negligeret, quod fideliter credidisset; nullam fieri vel diminutione cinerum, vel commotione membrorum spiritibus injuriam: quia manifesta res esset hoc martyribus proficere ad honorem, quod profuisset credentibus ad salutem. Statimque tali visione firmatus, religiosis imperatoribus precem detulit, ac sine mora ulla, quod tam pie poposcerat, impetravit, ut translatas ad basilicam, omni studio præparatam, sancti viri reliquias, non tam temeraria violaret audacia, quam ambitiosius Venerantis coleret obsequela. Quod hic legitur de impetrata facultate ab imperatoribus ad corpus transferendum, congruum est legibus Romanorum gentilium, quibus vetitum erat corpora sepulta transferre sine justa causa, & sine obtenta facultate aut pontificum aut principis aut rectoris provinciæ, eæque leges etiam viguerunt sub primis imperatoribus Christianis, ne sepulcra violarentur. Deinde vero cura transferendi Sanctorum corpora unice episcopis videtur relicta.

[20] Anno 404 ad finem decurrente, quantum ex tempore responsi potest colligi, [Ad varia quæsita Innocentii Papæ] S. Exuperius varias quæstiones S. Innocentio Papæ proposuit; & ad singulas respondit sanctus Pontifex. Qui illam Innocentii Epistolam de suppositione suspectam facere voluerunt hæretici, jam satis refutati sunt ab aliis, & a Cupero nostro ad XXVIII Julii in S. Innocentio I § 4. Edita est Epistola apud Labbeum tom. 2 Conciliorum Col.apud Coustantium in Epistolis Romanorum Pontificum col. 789 & alios. Inscriptio est: Innocentius Exuperio * episcopo Tolosano salutem. Initium: Consulenti tibi, frater carissime, quid de proposita specie unaquaque sentirem, pro captu intelligentiæ meæ, quæ sunt visa, respondi, quid sequendum vel docilis ratio persuaderet, vel autoritas lectionis ostenderet, vel custodita series temporum demonstraret. Et quidem dilectio tua, institutum secuta prudentium, ad Sedem Apostolicam referre maluit, quid deberet de rebus dubiis custodire, potius quam usurpatione præsumpta, quæ sibi viderentur, de singulis obtinere. Cur enim magis pudendum putemus discere aliquid, quam omnino nescire?… Proponam igitur singula, subjiciamque responsum. Quid proposuisset S. Exuperius, rectius intelligitur ex verbis Innocentii, quam ex titulis minus accurate Epistolæ præfixis.

[21] De prima quæstione sic loquitur Innocentius: Proposuisti, [responsum accipit.] quid de his observari debeat, quos in diaconii ministeriis, aut in officio presbyterii positos, incontinentes esse aut fuisse, generati filii prodiderunt. De secunda ita habet: Et hoc quæsitum est, quid de his observari oporteat, qui post baptismum omni tempore incontinentiæ voluptatibus dediti, in extremo fine vitæ suæ pœnitentiam simul & reconciliationem communionis exposcunt. Ad tertiam ita procedit: Quæsitum est etiam super his, qui post baptismum administraverunt (judicia,) & aut tormenta sola exercuerunt, aut etiam capitalem protulere sententiam. Ad quartam: Et illud desideratum est sciri, cur communicantes viri cum adulteris uxoribus non conveniant, cum contra uxores in consortio adulterorum virorum manere videantur. Quinta quæstio sic exprimitur: Illud etiam sciscitari voluisti, an preces dictantibus (contra noxios) liberum concedatur, utique post baptismi regenerationem, a principibus poscere mortem alicujus, vel sanguinem de reatu. Sexta: De his etiam requisivit dilectio tua, qui, interveniente repudio, alii se matrimonio copularunt. Septima demum, si & hanc proposuit Exuperius, quod clare non dicitur, his verbis profertur: Qui vero libri recipiantur in canone, brevis annexus ostendit. Respondit ad omnia hæc quæsita Pontifex, prout in litteris videri potest, & canonem sacræ Scripturæ texuit, qualem hodie habemus. Id primum ad propositum nostrum observo, ex propositis dubiis colligi, mire sollicitum fuisse S. Exuperium ad gregem suum recte docendum, atque hunc in finem doceri voluisse a Sede Apostolica.

[22] Præterea observari potest, primum S. Exuperii quæsitum de presbyteris & diaconis incontinentibus ad eos pertinere, [Qui suspicantur, Vigilantium a S. Exuperio toleratum fuisse,] qui hæresi Vigilantii aut infecti erant, aut certe a Vigilantio defendebantur. Hinc eruditi Benedictini Claudius de Vic & Josephus Vaissete in Historia Occitaniæ tom. 1 pag. 152 & Nota 41 existimant, de S. Exuperio loqui S. Hieronymum in Epistola 109 (alias 53) ad Riparium presbyterum, ubi Vigilantium toleratum dolet his verbis: Miror sanctum episcopum, in cujus parochia esse presbyter dicitur, acquiescere furori ejus; & non virga apostolica, virgaque ferrea confringere vas inutile, & tradere in interitum carnis, ut spiritus salvus fiat. Suspicantur nimirum laudati scriptores, S. Exuperium Hieronymi querela illa excitatum fuisse ad agendum contra Vigilantium, eaque intentione scripsisse ad Innocentium litteras jam memoratas. In eam autem opinionem unice deducti sunt ab adjunctis locorum & temporum, ut liquet ex ratiociniis Nota 41 prolatis. Neque enim contendunt, mores S. Exuperii tales fuisse, ut ex illis ejusmodi suspicio haberi possit; sed credunt, Vigilantium in diœcesi Tolosana habitasse, indeque conjecerunt, illum ipsum ab Hieronymo designatum fuisse. Verum cum illa conjectura labem adspergat famæ S. Exuperii, rationes allatas diligenter expendendas censui, talique præmisso examine, non dubito asserere, omnia adjuncta dictæ conjecturæ prorsus repugnare, eamque omni fundamento esse destitutam.

[23] [carent rationibus justis,] Primo non scripsit S. Exuperius ad Innocentium excitatus querela S. Hieronymi, cum scripserit forte ante Hieronymum, aut certe eodem fere tempore, ut Hieronymi Epistola, exeunte anno 404 aut anno 405 data, sicut in Hieronymo probabitur, necdum potuisset in Galliam pervenire. Secundo S. Hieronymus, exeunte anno 406, Commentarios suos in Zachariam S. Exuperio inscripsit, eumque multis celebravit elogiis, nec ullum tamen de Vigilantio protulit verbum. At, si S. Exuperius Vigilantium anno 404 toleraverat in diœcesi sua, non poterat de illo tacere Hieronymus: nam vel arguisset negligentiam Exuperii, si eum tolerare perrexisset; vel laudasset fortitudinem, si hominem hæreticum pro meritis excepisset. Tertio, cum ex quæstionibus Innocentio propositis prima solum referri possit ad errores Vigilantii, nempe de incontinentia clericorum, non videtur Exuperius occasionem scribendi sumpsisse ex erroribus Vigilantii; sed scripsisse unice, ut dubitationem suam circa aliquot disciplinæ capita tutius deponeret. Non dubitabat S. Exuperius de peccato incontinentium presbyterorum & diaconorum; sed peccare eos noverat, qui erant incontinentes. At solum quærebat, qua pœna essent corrigendi, aliique in officio continendi, ne similiter laberentur. Hoc autem exquirere poterat, sive lapsi essent sola carnis fragilitate, sive hæresi Vigilantiana, qua usum uxorum sibi non illicitum existimabant.

[24] [cum Vigilantius habitaret in territorio Convonarum,] Quarto non erat Vigilantius in diœcesi Tolosana, quantum colligi potest ex omnibus, quæ laudati scriptores Historiæ Occitaniæ ipsi attulerunt. Gallum natione fuisse Vigilantium, testantur Hieronymus & Gennadius. Vocatur & caupo Calagurritanus ab Hieronymo, ideoque nonnulli Hispanum facere voluerunt; sed frustra, repugnante frequenter ipso Hieronymo, & Galliæ monstrum illud attribuente. Ex qua porro Galliarum parte natus esset, indicat S. Hieronymus lib. Contra Vigilantium num. 4 his verbis: Nimirum respondet generi suo, ut, qui de latronum & convenarum natus est semine … (unde & Convenarum urbs nomen accepit) hucusque latrocinetur contra Ecclesiam Dei. Ex his nobiscum agnoscunt laudati scriptores, fuisse Vigilantium ex territorio Convenarum (vulgo Comminges nunc dicto,) quod est in Novempopulania juxta montes Pyrenæos & limites Hispaniæ. Ibi quoque habitasse eo tempore Vigilantium, Hieronymus declarat num. 7 ipsum alloquens hoc modo: Et quia ad radices Pyrenæi habitas vicinusque es Iberiæ &c. Habitabat igitur Vigilantius in territorio Convenarum, ut rursum agnoscunt laudati Benedictini, aut saltem agnoscere debent, cum dicant, Vigilantium post reditum e Palæstina in patriam suam se recepisse. Nam quæ ratiocinantur ex habitatione Sulpicii Severi, prorsus inutilia sunt, nisi clarius ostendatur, ubi Sulpicius iis annis habitaverit, meliusque probetur, cum ipso habitasse Vigilantium. De his enim nihil certi habemus, & nequaquam verisimile est, Vigilantium habitasse apud Sulpicium, postquam hæresis ipsius innotuerat.

[25] Jam vero, quando ex Hieronymo habemus, ad radices Pyrenæi & in territorio Convenarum habitasse Vigilantium, [quod non erat diœcesis Tolosanæ:] restat investigandum, an territorium istud videatur tunc fuisse diœcesis Tolosanæ. Hoc mihi prorsus est improbabile, quia alterius provinciæ erat eo tempore, & hodie in altera provincia etiam ecclesiastica perseverat. Habuit Lugdunum Convenarum, deinde excisum, saltem a seculo V episcopum suum sub metropoli Elusana. Liquet hoc ex Apollinaris Sidonii, eo tempore viventis, Epistola 6 libri 7, in qua dolet, multas civitates ob persecutionem Evarigis Gothorum regis Ariani carere episcopis, quod alios defunctis non pateretur substitui. Civitates autem enumerantur hoc modo: Burdegala, Petrocorii, Ruteni, Lemovices, Gabalitani, Elusani, Vasates, Convenæ, Auscenses. Quatuor ultimæ civitates erant in Gallia Aquitanica, & in Novempopulania, quarum metropolis tunc erat Elusa, sed in hujus locum deinde successit Augusta Ausciorum, ultimo loco nominata. Ex his porro, quæ certa sunt, & ab omnibus passim admissa, observo, verisimiliter tempore S. Exuperii proprium Convenis fuisse episcopum, & consequenter in illa diœcesi, quæ vicina est Tolosanæ, Vigilantium habitasse. Si quis vero contendere voluerit, ipso seculo V sic erectum esse episcopatum Convenarum, ut posterior sit anno 404, quo scribebat Hieronymus, is divinabit sine justa ratione, & frustra. Nam saltem agnoscere debebit, Elusanam fuisse metropolim in Novempopulania, & sub illa metropoli plures in eadem provincia episcopatus. Itaque, si Convenæ necdum habebant episcopum proprium, fuerint sub aliquo ex vicinis episcopatibus Novempopulaniæ, non vero sub episcopatu Tolosano, quæ est Galliæ Narbonensis. Si enim aliquando Convenæ spectassent ad diœcesim Tolosanam, episcopatus Convenensis utique mansisset sub illa metropoli.

[26] Adeo autem non existimo, S. Exuperium fuisse negligentem in compescendo Vigilantio, [sed potius consilio S. Exuperii perversa hæresiarchæ dogmata] ut potius credam, non sine consilio sancti Antistitis sui presbyteros Riparium & Desiderium de ipsius erroribus ad Hieronymum scripsisse. Certe Sisinnius monachus eodem tempore, quo litteras Riparii & Desiderii Hieronymo tradidit ad exponendum eidem perversa Vigilantii dogmata, litteras quoque S. Exuperii tulit ad Hieronymum, imo & magnam pecuniæ summam, monasteriis Palæstinæ & Ægypti distribuendam. Mittebatur igitur nuntius ille ab Exuperio, sed Riparii quoque & Desiderii litteras cum libris Vigilantii ferebat, quemadmodum & multas sanctorum Fratrum ac Sororum de eadem provincia … quæstiones, ut Hieronymus ipse testatur in Epistola 119 (alias 152) ad Minervium & Alexandrum monachos, quorum etiam quæsita pertulerat. Quapropter credibile non est, inscio Exuperio, Riparium & Desiderium libros Vigilantii ad Hieronymum destinasse, sed eo approbante & volente acta per illos presbyteros omnia. Hi autem parœcias suas ob viciniam erroribus vesani hominis infici querebantur, ideoque ex locis propinquis facilius omnia hæresiarchæ dogmata, ejusque fautores investigare potuerant.

[27] [ad S. Hieronymum videntur perscripta, ut refutarentur.] Acceptis porro eorum litteris, Hieronymus in libro contra Vigilantium num. 2 ita loquitur: Proh nefas, episcopos sui sceleris dicitur habere consortes. Hoc nimirum ex litteris presbyterorum didicerat. Deinde num. 3: Auctores sunt hujus Dictatiunculæ meæ sancti presbyteri Riparius & Desiderius, qui parœcias suas vicinia istius scribunt esse maculatas, miseruntque libros per Fratrem Sisinnium, quos inter crapulam stertens evomuit. Et asserunt, repertos esse nonnullos, qui, faventes vitiis suis, illius blasphemiis acquiescant. Hæc satis clare insinuant, Vigilantium necdum fuisse pulsum ex loco, ubi presbyter erat, dum librum illum scribebat S. Hieronymus, & dubitare vix sinunt, quin episcopus, in cujus diœcesi erat, non modo hæresiarcham toleraret, sed ejus quoque erroribus esset infectus. Nec obstat, quod sanctum episcopum vocaverit Hieronymus in Epistola ad Riparium, quia necdum noverat, utrum ex nimia indulgentia hominem perversum toleraret, an etiam eidem faveret. Sic ipsum Vigilantium, necdum bene cognitum, vocavit Sanctum Vigilantium presbyterum in Epistola 58 (alias 13) ad Paulinum. Adeo facile titulum illum episcopis & presbyteris, quorum professio sancta est, dabat S. Hieronymus, ut ex illo inferre non debeamus, episcopum illum, qui tolerabat Vigilantium, ei suspectum non fuisse illo ipso tempore, quo ad Riparium scribens contra Vigilantium præludebat. Nam contrarium innuit his verbis, de eodem episcopo prolatis: Meminerit illius dicti: “Si videbas furem, currebas cum eo, & cum adulteris portionem tuam ponebas” Psal. 49 ℣ 18. Attamen certius noverat, episcopos aliquot addictos fuisse hæresi Vigilantianæ, quando Vigilantium refutavit; nam iis quoque in fine minatur. Itaque ne umbram quidem probabilitatis habet conjectura inconsiderate prolata, quæ maculam tolerati ad tempus Vigilantii S. Exuperio aspergere meditatur.

[28] [Sanctus mire celebratus ab Hieronymo,] Quo tempore Sisinnius monachus, anno 406 a S. Exuperio in Palæstinam missus, ad S. Hieronymum pervenerit, quidque ibidem egerit, exponit ipse Hieronymus in Præfatione ad Zachariam prophetam, cujus Explanationem hac occasione S. Exuperio inscripsit. Ultimo jam autumni tempore, inquit, frater noster, filius tuus Sisinnius monachus, tuæ mihi dignationis Epistolam reddidit. Qua lecta, gavisus sum esse te sospitem & memorem mei, omniumque Fratrum, qui in sanctis locis Domino serviunt, in quorum refrigeriis facis tibi amicos de iniquo mammona, & præparas æterna tabernacula, ut possis cum David dicere: “Quam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum: concupiscit & deficit anima mea in atria Domini.” Si enim passer invenit sibi domum, & turtur nidum, ubi ponat pullos suos; cur tu, qui pontifex Domini es, & calcas in fine mundi torcularia, ut sitientibus populis sanguinis Christi vinum tribuas, non libere proclamabis, ac dices? “Cor meum & caro mea exultaverunt in Deum vivum: beati qui habitant in domo tua.” Audio te in valle lacrymarum, in loco, quem Deus posuit ad certamen, ut vincentibus coronam daret, ascensionem in tuo corde disponere, & ire de virtute in virtutem, & imitari Domini paupertatem, ut cum illo dives fias, & in te reclinet caput, & per singulos dies suscipiatur, visitetur, alatur, vestiatur, & præcipue in sanctarum Scripturarum lectione fervere.

[29] Quumque tibi cuperem ingenioli mei aliquod offerre munusculum, [qui ei Explanationem Zachariæ inscribit, multum pecuniæ mittit] & cepta in duodecim Prophetas explanatio perveniret ad calcem, susceptum Opus deserere nolui, sed quod & absque te dictaturus eram, tuo potissimum nomini consecravi… Tuæ benevolentiæ erit, non eruditionem nostram, quæ vel nulla vel parva est, sed pronam in te suscipere voluntatem, ut nos ad cætera provoces, & in longo Scripturarum campo currere cohorteris. Si qui autem sunt, quibus interpretationem & horum & aliorum voluminum ante promisi, ignoscant incredibili in te amori meo, & quidquid tibi scripsi, sibi scriptum arbitrentur. In Præfatione ad librum 2 S. Hieronymus, postquam absentis Exuperii preces pluribus verbis flagitaverat, de missis ab eo in Ægyptum quoque inopiæ subsidiis ita meminit: Dum frater Sisinnius Ægyptum ire festinat, ut odorem bonæ fragrantiæ, qui a te missus est Fratribus, illuc quoque perferat; & nequaquam Æthiopiæ flumine (Nilo, fertilitatem terris Ægypti afferente,) sed Galliarum largissimis aquis rigentur arva sitientia. In Præfatione libri tertii de festinante in Ægyptum Sisinnio rursum loquitur hoc modo: Dum ipse tua festinat Sanctis æra dividere &c. Sic in fine libri contra Vigilantium ait, se una nocte illum dictasse, festinante admodum Fratre Sisinnio, & propter Sanctorum refrigeria ad Ægyptum ire properante.

[30] In epistola 119 ad Minervium & Alexandrum, festinationem Sisinnii rursum allegans, [pro monachis Palæstinæ, Ægypti & Libyæ.] insinuat Libyæ etiam monachis prospexisse largissimum Exuperium, dum ita loquitur: Quumque eum rogarem, ut differret iter, Libyæ mihi cœpit famem obtendere, monasteriorum Ægypti necessitates, Nili non plenas aquas, multorum inediam, ut prope offensa esset in Dominum, illum ultra velle retinere. Observant editores Veronenses, pro Libyæ in aliis editionibus lectum fuisse libere, quod nihil ibi significat, seque correctionem fecisse ex codice Veronensi. Jam vero ex subsidiis inopiæ in Palæstinam, Ægyptum & Libyam tot millibus monachorum, quot in illis provinciis eo tempore degebant, munifice ab Exuperio missis, colligere poterit prudens lector, quantam sanctus Antistes curam habuerit de monachis in sua diœcesi degentibus. De Tempore, quo hæc facta sunt, certi reddimur ex Præfatione S. Hieronymi in librum 3 Commentariorum in Amos, ubi ait se in Zachariam ad Exuperium scripsisse anno 406, eodemque deinde anno in Osee, Joël & Amos scripsisse, ut prolixius dicetur in Hieronymo. Itaque Sisinnius venit ad Hieronymum ultimo autumni tempore anni 406, & discessit forte mense Novembri aut sub initium Decembris, ut Hieronymus post abitum illius in Prophetas tres minores eodem anno dictare potuerit.

[31] Caritas autem S. Exuperii in sublevanda monachorum inopia non solum celebranda venit, [Mira Sancti in pauperes caritas,] quod succurreret Dei servis tam longe dissitis, sed magis etiam æstimanda, quod non daret superflua, sed ipse sibi etiam egestatem inferret, ut alios consolaretur. Habemus id rursum ex S. Hieronymo in Epistola 125 (alias 4) ad Rusticum monachum, quem ad virtutes S. Exuperii imitandas in fine hortatur, ita scribens: Sanctus Exuperius Tolosæ episcopus, viduæ Sareptensis imitator, esuriens pascit alios: & ore pallente jejuniis, fame torquetur aliena: omnemque substantiam Christi visceribus erogavit. Nihil illo ditius, qui Corpus Domini canistro vimineo, Sanguinem portat in vitro; qui avaritiam ejecit e templo; qui absque funiculo & increpatione cathedras vendentium columbas, id est, dona sancti Spiritus, mensasque subvertit mammonæ, & nummulariorum æra dispersit; ut domus Dei, domus vocetur orationis, & non latronum spelunca. Hujus e vicino sectare vestigia, & cæterorum, qui virtutum illius similes sunt, quos sacerdotium & humiliores facit & pauperes. Eminentissimus Baronius ad annum 406 num. 37 existimat, S. Exuperium divino spiritu prænovisse, adventuros in Gallias barbaros, ideoque festinasse omnia in pauperes erogare, ne a barbaris abriperentur. At de illa ejus præscientia nullum habemus testimonium; & pecunia vel maxime utilis fuisset S. Exuperio in illa barbarorum inundatione.

[32] [qui etiam sacra distraxit vasa ob inopiam a barbaris illatam.] Quapropter, ut occasionem, qua etiam vasa sacra distraxit S. Exuperius, sicut in similibus occasionibus alii quoque Sancti fecerunt, melius investigemus, oportet pauca observare. Ingentem pecuniæ summam anno 406 in Palæstinam, Ægyptum & Libyam, monachis distribuendam, misit S. Exuperius. Anno 407 Alani, Wandali & Suevi magnam Galliæ partem peragrarunt & populati sunt, perrexeruntque versus Hispaniam, quam ingressi sunt anno 409, aliis quoque barbaris nationibus interim alias Galliæ partes populantibus & subjugantibus. Interim barbari, qui transiverunt in Hispaniam, non expugnaverunt Tolosam, quod meritis S. Exuperii attribuit S. Hieronymus in Epistola 123 (alias 11) ad Ageruchiam, ubi num. 16, enumerata multitudine barbarorum & captarum urbium, de provinciis aliquot hæc subjungit: Aquitaniæ, Novemque populorum, Lugdunensis & Narbonensis provinciæ, præter paucas urbes, populata sunt cuncta: quas & ipsas (urbes non captas) foris gladius, intus vastat fames. Non possum absque lacrymis Tolosæ facere mentionem, quæ ut huc usque non rueret, sancti episcopi Exuperii merita præstiterunt. Hæc Tolosæ necessitas, quam foris gladius vastaverat, intus procul dubio fames vastare pergebat, etiam post abitum barbarorum in Hispaniam, impulit S. Exuperium ad vasa sacra vendenda, & sic ad eam redactus est paupertatem, ut Corpus Domini canistro vimineo, Sanguinem portaret in vitro. Tempus scriptæ utriusque Epistolæ expositionem hanc confirmat. Nam ad Ageruchiam S. Hieronymus videtur scripsisse anno 409, cum necdum noverat, barbaros in Hispaniam penetrasse: ad Rusticum vero scripserit anno 411, aut serius, ut probabitur ad XXX Septembris in S. Hieronymo.

[33] [Obiit Sanctus anno incerto post 410.] Post dicta S. Hieronymi in Epistola ad Rusticum de S. Exuperio nihil invenimus, nec tamen ex illo antiquorum silentio statim concludere debemus, S. Exuperium anno 411 aut sequenti fuisse defunctum. Neque enim ullus S. Exuperii successor in episcopatu innotuit longissimo tempore, ut multis annis superesse potuerit, maxime si episcopatum non fuerit adeptus, nisi exeunte seculo IV aut ineunte V. Silentium vero antiquorum de gestis posterioribus S. Exuperii non mirabimur, si consideremus, Tolosam vicinasque provincias Galliæ deinde subactas fuisse a Gothis, ut paucissima solum innotuerint de episcopis illarum provinciarum post annum 411 usque ad finem fere ejusdem seculi. Hac de causa dicere non possumus, Tolosam nunquam fuisse subactam, vivente S. Exuperio. Constat enim, captam fuisse a Gothis, qui sedem ibi regiam fixerunt. At incertum est, fueritne vivente Exuperio capta, an post ejus mortem. Neque enim recte ratiocinati sunt, qui dixerunt, Tolosam non fuisse occupatam, vivente S. Exuperio, quia anno 409 necdum cesserat armis barbarorum. Ob hanc de tempore mortis S. Exuperii inscitiam, latissime assignavi seculum V post annum 410, quia ipso anno 411 mori potuit, aut etiam viginti ac pluribus annis supervivere.

[34] Ceterum nolui suo loco facere mentionem de asserta sanatione S. Ambrosii, [Asserta S. Ambrosii sanatio est fabulosa.] quam in Vita Ms. asserit Bernardus Guidonis,quia certo fabulosa est. Catellus observat, eam in laudata Vita narrari, sed non referri a S. Hieronymo, & nullo alio loco a se lectam, quantum meminerat; ut memoria lapsus sit Tillemontius Nota 1 in S. Exuperium, ubi recte advertit, assertum esse manifeste fabulosum, sed perperam adjungit, quamvis scriptum dicatur a S. Hieronymo: nam Catellus, quem laudat, plane contrarium dicit. Auctor igitur est Bernardus Guidonis, qui antiquiorem neminem laudat, & ipse novem seculis post S. Exuperium vixit. Bernardi verba exscripsit Nicolaus Bertrandi, & forsan idem narraverint alii, quos non consului. Relatio ipsa talis est, ut falsitas historiam scientibus mox fiat manifesta. Nam dicitur Ambrosius febribus laborasse, & consilio S. Hieronymi legatos misisse ad S. Exuperium, ut aquam haberet ex calice vitreo, in quo ob paupertatem sacrificabat S. Exuperius; acceptaque illa aqua sanatus fuisse. At S. Ambrosius pluribus annis erat defunctus, antequam S. Exuperius vitreo calice uteretur, quod solum facere cœperit circa annum 409, quando extrema erat necessitas. Præterea inter S. Ambrosium & S. Hieronymum non fuit singularis amicitia aut litterarum commercium, quantum novimus, & alter erat Mediolani, alter in Palæstina, dum Exuperius erat episcopus, si tamen S. Ambrosius usque ad episcopatum S. Exuperii vixit. Adduntur & alia inconcinne excogitata, quæ brevitatis causa mitto.

[Annotata]

* al. Exsuperio

DE S. EUSTOCHIO VIRG. ROMANA
IN BETHLEEM.

Anno CDXX.

SYLLOGE HISTORICA.

Eustochium Virgo, in Bethleem (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Memoria Sanctæ in Martyrologiis: cultus probatus.

Quamquam S. Hieronymus S. Eustochii virginis mores sanctissimos frequenter celebraverat, [Sanctæ memoria in Fastis recentioribus ad 2 Novembris,] nomen tamen sanctæ hujus Virginis in vetustis Martyrologiis non reperitur. In recentioribus vero Fastis a seculo XIV nomen S. Eustochii memoratur, & diebus quidem pluribus. Primus fortasse Catalogo suo Sanctorum Eustochium inseruit Petrus de Natalibus lib. 10 cap. XI, mortem aut sepulturam ejus referens ad 2 Novembris, talique eamdem celebrans elogio: Eustochium virgo sacratissima, Paulæ nobilissimæ Romanorum filia, & B. Hieronymi discipula fuit. De qua idem testatur Hieronymus, quod in sanctis locis virginitatis & Ecclesiæ monile preciosissimum fuit. Cum vero mater ejus, omni relicto seculo, & mundanis divitiis ac filiis cunctis, ex urbe Roma progressa Hierosolymam, Deo servitura, navigaret; hæc sola ejus propositi & navigationis comes extitit, … & cum eadem ejus matre apud oppidum Bethleem cœnobium construxit: & cum eadem & aliis sanctis feminis sub beati patris Hieronymi disciplina Deo devote servivit: atque post dormitionem genitricis, quinquaginta & eo amplius puellarum mater extitit. Cui beatus doctor regulam Deo vivendi constituit & dictavit. Ipsa autem jejuniis & orationibus, sacrorumque librorum studiis intenta solicite, post agones plurimos pro Christo superatos, in virginitatis proposito in pace quievit: sepulta apud Bethleem IV Nonas Novembris. Hactenus Petrus Equilinus episcopus, qui unde obitus diem hauserit, ignoro; nisi eum pro arbitrio posuerit, ut alias subinde facit. Interim secuti sunt alii: nam S. Eustochium eodem die annuntiant Maurolycus, Ferrarius in utroque suo Catalogo, Felicius, & forsan alii, quorum verba afferre non est necesse.

[2] Alii memoriam S. Eustochii retulerunt ad XX Februarii. [uti & ad 20 Februarii & alios dies,] Ex his primus, qui nobis innotuit, auctor Florarii Ms. Sanctorum, seculo XV Eustochium breviter memoravit, eumque secuti sunt Grevenus, Canisius & Ferrarius in Catalogo generali, quemadmodum annotatum est in Prætermissis ad illum diem. Similiter ad 2 Martii dictum est, S. Eustochium eo die recoli in Kalendario quodam Carmelitarum. Nam Ordini suo hanc Sanctam attribuerunt nonnulli Carmelitæ, quod breviter indicasse sufficiat. Ad XX Septembris Eustochiæ virginis etiam brevissime meminit Grevenus, ut verisimile fiat, hodiernam illo etiam die alicubi commemoratam fuisse. Nam, licet verum nomen sit Eustochium; non raro tamen a recentioribus Eustochia fuit nominata.

[3] [sed in præcipuis ad hunc 28 Septembris.] Ad hunc XXVIII Septembris S. Eustochium positam habemus in codice Usuardino, qui anno 1412 exaratus fuit, dictusque a Sollerio Hagenoyensis, ubi sunt pauca hæc verba: Item sanctæ Eustochiæ virginis a Sancto Hieronymo. Plura dedit Grevenus, S. Eustochium hodie repetens, eaque modice in fine auxit Molanus, ita habens litteris minoribus: Eodem die Eustochii virginis, filiæ S. Paulæ viduæ. Hanc in quanta veneratione habuerit divinus Hieronymus, testantur frequentes ad ipsam matremque ejus Epistolæ: item & illud, quod eam virginitatis & Ecclesiæ preciosum monile vocat in matris suæ Epitaphio, ubi & obsequia ejus erga matrem ægrotam enarrat. Hos secutus Baronius, ad eumdem diem Martyrologio Romano S. Eustochium inseruit his verbis: Eodem die sanctæ Eustochii virginis, filiæ beatæ Paulæ, quæ ad præsepe Domini cum aliis virginibus enutrita, præclaris meritis fulgens migravit ad Dominum. Castellanus hæc repetit in Martyrologio Universali, additque annotationem, qua observat, S. Eustochium cultu caruisse usque ad Petrum de Natalibus, id est, nomen ejus antiquioribus Martyrologiis non fuisse insertum: neque enim cultus inchoatur per nominis commemorationem in Catalogo Sanctorum aut Martyrologio, quamvis non pauci scriptores ita loquantur, ut eum coli dicant, si cujus nomen in Martyrologio etiam particulari, aut privati auctoris, invenerint.

[4] Verum, si consideremus ea, quæ de sepulcro SS. Paulæ & Eustochii scripsit Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ lib. 6 cap. 18 & 19, [Sanctæ sepulcrum in formam altaris elevatum.] vix dubitare poterimus, quin S. Eustochium antiquis temporibus culta fuerit in Palæstina. Explicat auctor pia loca, ad quæ peregrinationes solent fieri, & de sepulcro S. Hieronymi cap. 18 sic habet: Est sepulcrum hoc e solo elevatum in formam altaris, opertum tabula marmorea; huic similia sunt duo alia, de quibus statim. Duo autem illa sunt, alterum SS. Paulæ & Eustochii, alterum S. Eusebii Cremonensis. De priore agit cap. 19 sub hoc titulo: De sepulcro S. Paulæ Romanæ ejusque filiæ Eustochii virginis, quod duodecimo loco in secunda peregrinatione colitur. Tum hæc subjungit: E regione sepulchri S. Hieronymi, & in plaga Orientali sacri antri est alterum, quod S. Paulæ Romanæ & ejus filiæ Eustochii virginis appellatur; quoniam harum sanctarum mulierum corpora ibi sepulta fuisse traditio est, & notavit Vincentius Bellovacensis in Speculo Histor. lib. 31 cap. 65. Hoc SS. Paulæ & Eustochii sepulcrum multo antiquius videtur seculo XIV, etiam prout dicitur elevatum in formam altaris: nam sepulcrum ipsum certe vetustissimum est, si sit illud ipsum, in quo primum sepultæ fuerunt Sanctæ mater & Filia: neque justa est ratio id negandi.

[5] Neque solum in loco sepulturæ honorifico mausoleo, aut potius altari supra sepulcrum condito, [aut potius altare supra sepulcrum ejus structum,] a multi verisimiliter seculis honoratæ sunt Paula & Eustochium; sed etiam Officio ecclesiastico, quod continuatum est, postquam sacra earum corpora inde ablata sunt. Nam in præsentia, inquit Quaresmius, ut sacris illis pignoribus spoliatum dicitur (sepulcrum) ita epitaphium a S. Hieronymo compositum) versusque non amplius ibi leguntur. Attamen perseverabat cultus, nec credibile est, illum fuisse cœptum post ablata corpora: sed potius cœptum credimus multis ante ablationem corporum seculis, ac deinde perseverasse. De cultu sui temporis ita Quaresmius cap. 20: Super hoc sepulchro (S. Eusebii Cremonensis,) & aliis sanctorum Hieronymi, Paulæ & Eustochii, Missa celebratur, & Officium ad eadem solemniter decantatur in diebus solemnibus horum Sanctorum, confluentibus etiam ad festivitatem fratribus (Ordinis Minorum, ut videretur) ex Hierosolymis. Cornelius de Bruyn in Opere, quod Belgice de suis itineribus scripsit, quodque sermone Gallico deinde recusum est, cap. 51 testatur; se cum aliis peregrinis visitasse speluncam, in qua natus creditur Dominus, & adfuisse sacris ministeriis, quæ ad singula peragebantur altaria, inter quæ nominat sepulcrum SS. Paulæ & Eustochii.

[6] Hæc rursum confirmantur ex Vita S. Eusebii Cremonensis, [aliusque ibidem cultus ecclesiasticus.] data ad V Martii. Nam ibi cap. 7 pag. 383 probat biographus cultum S. Eusebii Cremonensis ex iis, quæ fiunt ad ejus sepulcrum, quod altare merito nominat: neque enim merito dubitabimus, quin sacra Officia, quæ ibi dicuntur fieri ad altare S. Eusebii, similiter fiant ad altare SS. Paulæ & Eustochii, videlicet quotidie Missæ Sacrificium,… divinæ laudes, … vota & supplicationes, & idem, inquit auctor, præstatur ab omnibus peregrinis, laudatque pro his testem ipsius monasterii præfectum, ut latius ibidem videri potest. Addit & alium testem, qui sacra illa loca inviserat, R. P. Aloysium Vulcanum a Padula, Ordinis pariter Minorum Observantium, ex cujus relatione impressa recitat sequentia: Versus Occasum est altera spelunca, & in ejus ingressu ad latus dexterum invenimus altare, intra quod est sepultura S. Eusebii, … & ad sinistrum latus est aliud altare, intra quod est sepulcrum S. Paulæ Romanæ, & ejus filiæ Eustochii, & e regione illius est locus, ubi jacebat S. Hieronymi corpus, Romam postea, ut dicitur, translatum. Quæ omnia sepulcra tabulis marmoreis operta altarium instar conspiciuntur, & ante eorum singula ardet vitrea lampas. Videtur scriptor ille Franciscanus credidisse, suo tempore necdum e sepulcro ablata fuisse Paulæ & Eustochii corpora, cum de his ablatis sileat, de translato S. Hieronymi corpore loquatur. Ubi illa modo sint, nuspiam invenire potui.

§ II. Nobile genus Sanctæ, priora ejus gesta Romæ.

[Nobilissimum S. Eustochii genus,] Sancta Eustochium virgo, alio nomine etiam Julia dicta, quia patrem habebat ex gente Julia, nobilissimos habuit parentes, Toxotium patrem, matrem S. Paulam. Horum genus utcumque exponit S. Hieronymus in Epitaphio S. Paulæ, ad ipsam Eustochium scripto, quod inter Epistolas ponitur, ubi olim erat vigesima septima, nunc in ultima editione Veronensi, qua utar, centesima octava. Suffecerit de his dare verba S. Hieronymi sine ulteriori inquisitione. Hic, ubi plura de genere S. Paulæ dixerat, de conjugio ejus cum Toxotio Julio, patre S. Eustochii, hæc subjungit: Tali igitur stirpe generata, juncta est viro Toxotio, qui Æneæ & Juliorum altissimum sanguinem trahit. Unde etiam filia ejus Christi virgo Eustochium, Julia nuncupatur, & ipse Julius, a magno dimissum nomen Julo. Referebat igitur Toxotius pater genus suum ad Julium cæsarem, quem Virgilius facit ex posteris Æneæ, ejusque filii Juli. Matrem Paulam ita celebrat sub initium Epitaphii laudatus Hieronymus: Nobilis genere, sed multo nobilior sanctitate; potens quondam divitiis, sed nunc Christi paupertate insignior; Graccorum stirps, soboles Scipionum, Pauli hæres, cujus vocabulum trahit, Martiæ Papyriæ, matris Africani, vera & germana progenies. Ad hæc Henschenius tom. 2 Januarii pag. 713 breviter annotat sequentia: Fuit Papyria C. Papyrii Masonis filia, uxor Lucii Æmilii Paulli, cui Fabium & Africanum juniorem Æmilianos peperit. Refertur itaque genus S. Paulæ ad Scipionem Africanum Æmilianum, Pauli Æmilii filium, & adoptione familiæ Scipionum insertum, qui Carthaginem cepit & evertit.

[8] Hinc rursum num. 3 Paula ex parte matris Scipionum Graccorumque progenies dicitur. [quod breviter exponitur: sororesque tres & frater.] Ejusdem vero pater Rogatus per omnes fere Græcias usque hodie stemmatibus & divitiis ac nobilitate Agamemnonis fertur sanguinem trahere, qui decennali Troiam obsidione delevit; inquit Hieronymus. Congruunt jam dictis versiculi, quos sepulcro Paulæ incidendos S. Hieronymus composuit, ex quibus priores huc transfero:

Scipio quam genuit, Pauli fudere parentes,
Graccorum soboles, Agamemnonis inclyta proles,
Hoc jacet in tumulo, Paulam dixere priores,
Eustochii genitrix, Romani prima senatus.

Fuit igitur illustrissimum Eustochii genus maternum ex Romana Græcaque nobilitate; paternum vero ex gente Julia ad ipsum Æneam usque progenitores suos referebat. Verum S. Hieronymus, iis expositis, subjungit sequentia, ad S. Eustochium sermonem dirigens: Et hæc dicimus, non quod habentibus grandia sint, sed quod contemnentibus mirabilia. Sæculi homines suspiciunt eos, qui his pollent privilegiis. Nos laudamus, qui pro Salvatore ista despexerint: & mirum in modum, quos habentes parvi pendimus, si habere noluerint, prædicamus. Hæc de nobili stirpe sufficiant. Sorores habuit Blæsillam & Paulinam, natu majores, & nobilibus nuptas viris, Rufinam juniorem, immaturo funere sublatam, & Toxotium fratrem, ultimo loco natum.

[9] Nata fuerit S. Eustochium ante annum 370, cum jam virginitatem professa esset anno 384, [Sancta circa annum 368 nata,] quando ad ipsam scripsit S. Hieronymus, ut videbimus. Non multis tamen annis ante 370 nasci potuit, cum tertia fuerit filiarum, & Paula mater nata sit anno 347. Ex ætate autem sororis Blæsillæ, quam Hieronymus in Epistola 39 (alias 29) viginti annorum adolescentulam vocat, quando obierat anno 385, ut nata sit circa annum 365, ulterius conjicio, S. Eustochium circa annum 368 natam fuisse: nam utrique intermedia fuit Paulina, ut verisimiliter tribus fere annis Blæsilla junior fuerit Eustochium. Quarta ejus soror Rufina jam nubilis, necdum tamen nupta erat, teste Hieronymo in Epistola 108, quando Paula cum Eustochio in Palæstinam anno 385 discedebat, ut hæc, quæ Eustochium sequebatur, circa 370 videatur nata. Nihil igitur probabilius invenio, quam si S. Eustochium natam dicamus circa 368.

[10] Prima educatio S. Eustochii talis haud dubie fuit, [post pueritiam aliquo tempore instituta est a S. Marcella,] qualis solet esse nobilium puellarum, usque ad mortem patris Toxotii, quem circa annum 380 credimus defunctum, quia, teste Hieronymo circa finem Epistolæ 108, S. Paula vixit in sancto proposito Romæ annos quinque, qui forte completi non erant, antequam anno 385 in Palæstinam navigabat. Eodem etiam ibidem num. 5 testante, ita cœpit vivere post mortem mariti: nam ita se convertit ad Domini servitutem, inquit, ut ejus mortem videretur optasse. Quare dubitandum non videtur, quin eo etiam tempore pietas S. Eustochii, quæ tunc fere duodecim aut tredecim annorum erat, magna ceperit incrementa, impellente matre, quam miro semper amore prosecuta est Eustochium. Utrique non parum profuit exemplum S. Marcellæ viduæ nobilissimæ, quam multis elogiis celebravit Hieronymus, & unicum Romanæ sanctitatis exemplar vocare non dubitavit, ut latius videri potest ad XXXI Januarii, ubi de S. Marcella actum est. Cum Marcella enim amicitiam contraxit S. Paula, eidemque S. Eustochium instituendam tradidit, ut habemus ex Epitaphio Marcellæ, sive ex Epistola S. Hieronymi 127 (alias 16,) in quanum. 5 hæc leguntur: Hujus (Marcellæ) amicitiis fruita est Paula venerabilis: in hujus cubiculo nutrita Eustochium virginitatis decus; ut facilis æstimatio sit, qualis magistra, ubi tales discipulæ. Habitatio illa S. Eustochii cœperit post mortem patris, ubi illa conceperat propositum servandæ virginitatis; sed de anno ipso non constat.

[11] Alium circa annum 384 nacta est S. Eustochium servandæ ornandæque virginitatis magistrum S. Hieronymum, [& virginitatem prosessa est,] qui Romam venerat, & Marcellam, Paulam, Eustochium, aliasque illustres mulieres notitia sacrarum Scripturarum imbuebat, ut in Hieronymo latius dicetur ad XXX Septembris. Prolixam autem de servanda Virginitate Epistolam 22 ad Eustochium deinde scripsit Hieronymus. Verum illa jam ante virginitatem elegerat, & Hieronymus num. 15 dicit, primam fuisse ex nobilibus puellis Romæ, quæ virginitatem erat professa, cum ita loquatur: Nunc ad te mihi omnis dirigatur oratio, quæ quanto prima Romanæ urbis virgo nobilis esse cœpisti, tanto tibi amplius laborandum est, ne & præsentibus bonis careas & futuris. Locum hunc ita exponit Tillemontius in S. Hieronymo art. 38, acsi prima tempore inter nobiles virgines fuisset Eustochium. At malim existimare, primam dici nobilitate divitiisque, seu mundi bonis, quæ reliquerat. Nam recte sic argumentatur: Quanto plura & majora reliquis virginibus reliquisti, tanto magis tibi laborandum est, ne & præsentibus bonis careas & futuris. Hoc tam recte non inferretur, si solum tempore fuisset prima. Aliunde etiam constat, Marcellinam S. Ambrosii sororem, multasque alias Romæ virginitatem ante Eustochium professas, quas ignobiles dicere non possumus, etiamsi non possent inter progenitores suos numerare Æneam, Agamemnonem, Paulosque Æmilios & Scipiones, quemadmodum poterat Eustochium.

[12] [multis reluctantibus,] Non paucos proposito suo resistentes invenit S. Eustochium, ipseque Hieronymus ejus & matris causa magnam apud Romanos passus est invidiam, ut colligere licet vel ex paucis verbis Epistolæ 45 (alias 99) ad Asellam, in qua discessurus Roma pluribus exponit Hieronymus, quantas pateretur obtrectationes, & causam breviter sic indicat: Saluta Paulam & Eustochium, velit nolit mundus, in Christo meas. Notabile est exemplum quod refert Hieronymus in Epistola 107 (alias 7) ad Lætam, quam num. 5 hortatur, ut modesto habitu filiam vestiat, & hoc de S. Eustochio refert: Prætextata, nobilissima quondam, jubente viro Hymetio, qui patruus Eustochii virginis fuit, habitum ejus cultumque mutavit, & neglectum crinem mundano more texuit *, vincere cupiens & Virginis propositum, & matris desiderium. Et ecce tibi eadem nocte cernit in somnis, venisse angelum terribili facie * minitantem pœnas, & hæc verba frangentem: “Tune ausa es viri imperium præferre Christo. Tu caput Virginis Dei tuis sacrilegis attrectare manibus, quæ jam nunc arescent, ut sentias excruciata, quid feceris, & finito mense quinto ad inferna ducaris *. Sin autem perseveraveris in scelere, & marito simul orbaberis & filiis”. Omnia per ordinem expleta sunt, & seram miseræ pœnitentiam velox signavit interitus. Sic ulciscitur Christus violatores templi sui: sic gemmas & pretiosissima ornamenta defendit. Et hoc retuli, non quod insultare velim calamitatibus infelicium; sed ut moneam, cum quanto metu & cautione servare debeas, quod Deo spopondisti.

[13] [quibus in proposito perseverans fortiter restitit,] Non immerito ejusmodi exemplum, quod hostibus Christianarum virtutum terrorem injicere possit, narravit S. Hieronymus. Nam complures, interque eos nonnulli alias minime mali, nequaquam sibi videntur religioni ducere, si quem juvenem aut puellam, qui ad vitam perfectiorem & religiosam anhelat, & Deo Creatori suo unice vivere desiderat, possint quibuscumque modis de laudabili proposito dejicere, blandimentisque, aut minis, aut fucatis rationibus inducere, aut violenter potius pertrahere ad serviendum mundo, ubi malitiæ plurimum, sapientiæ modicum, teste Bernardo. Ejusmodi hostibus, quibus diabolus utitur ad homines a via salutis avertendos, fortiter restitit S. Eustochium, mundique illecebras bene multas contempsit. Hanc ejus fortitudinem laudat S. Hieronymus in Epistola 66 (alias 26) ad Pammachium, olim Paulinæ sororis Eustochii maritum, ubi enumerat virtutes filiorum S. Paulæ, & Eustochio fortitudinem attribuit. Nam primo dicit: Eustochium flores virginitatis metit. Et mox: In Virgine fortitudo … prædicatur. Hoc autem deinde probat his verbis: Quid Eustochio fortius, quæ nobilitatis portas, & arrogantiam generis consularis, virginali proposito fregerit, & in Urbe prima primum genus subjugavit pudicitiæ?

[14] Laudanda quoque tanto magis est illa Eustochii fortitudo, [licet sexdecim solum aut pauciores annos esset nata.] quanto imbecilliore erat ætate, dum omnes illas superavit illecebras, utpote quatuordecim circiter aut sexdecim, ut summum, annos nata, nec sororum natu majorum Blæsillæ & Paulinæ, quæ nuptias elegerant, exemplis attracta. De tenera Eustochii ætate meminit Hieronymus in Epistola 33 (alias 25) ad Paulam, quam consolatur super obitu Blæsillæ filiæ, sine liberis defunctæ, allegans immaturam Eustochii ætatem, cui immodica Paulæ tristitia nocere poterat, ut ea ratione frænos dolori injiciat: Parce, inquit num. 5, saltem Eustochio tuæ, cujus parva adhuc ætas & rudis pene infantia, te magistra dirigitur. Sævit nunc diabolus & quia unam cernit de tuis liberis triumphantem (Blæsillam nempe, unice pietati addictam sub finem vitæ) obtritum se esse condolens, quærit in remanente (Eustochio, nimio matris dolore lapsus periculo exposita) victoriam, quam in præeunte jam perdidit. Hæc de ejus ætate Hieronymus anno 385, quando jam aliquo tempore, imo fortasse duobus aut tribus annis virginitatis professionem exorsa erat Eustochium, ut saltem non ultra sexdecim annos nata fuerit, & fortasse ne quatuordecim quidem implevisset, quando primum elegit Christi potius consilium sequi, quam mundi fucata blandimenta sectari.

[15] Nihil porro tam luculenter ostendit insignem animi fortitudinem, [ S. Hieronymus tenellæ Virgini] qua prædita fuit S. Eustochium, quam Epistola 22 Hieronymi ad Eustochium, sexdecim fere annorum puellam, De custodia virginitatis data. Noverat enim Sanctus doctor, quam alloqueretur: neque ignorabat illud Apostoli 1 Cor. 3 ℣ 2: Tamquam parvulis in Christo, lac vobis potum dedi, non escam: nondum enim poteratis. Quare credendum non est, ardua magis esse præcepta, quæ Eustochio dedit Hieronymus, quam implenda speraret a fortissima Virgine, cujus virtutem ex Marcella magistra & Paula matre accurate perspectam habere poterat. Magis prolixa est Epistola, quam ut tota hic recitari debeat. Verum, ut studio sus lector perspiciat, quam sublimia arduaque præcepta tenellæ Eustochio sint proposita, brevi compendio singula ex ordine recitabo: idque eo faciam libentius, quod integerrima Virgo videatur tota vita, sive per annos facile triginta & quinque aut sex, sublimia illa documenta diligenter observasse.

[16] Primum præceptum orditur Hieronymus his Psalmi 44 verbis: [præcepta scribit de humilitate, timore Dei,] Audi filia & vide, & inclina aurem tuam, & obliviscere populum tuum, & domum patris tui, & concupiscet Rex decorem tuum. Eo autem tendit auctor, ut Virgo, rerum omnium terrenarum oblita, unice Deo servire studeat, neque ad mundum semel relictum oculos reflectat. Hæc idcirco, inquit, mi domina Eustochium, scribo (dominam quippe vocare debeo Sponsam Domini mei) ut ex ipso principio lectionis agnosceres, non me nunc laudem virginitatis esse dicturum, quam probasti optimam, & consequuta es, … sed ut intelligeres tibi, exeunti de Sodoma, timendum esse Lot uxoris exemplum. Nulla est enim in hoc libello adulatio. Adulator quippe, blandus inimicus est. Tum num. 3 monet, ut caveat a superbia, & timorem injicit. Nolo, inquit, tibi venire superbiam de proposito, sed timorem. Onusta incedis auro, latro tibi vitandus est. Stadium est hæc vita mortalibus: hic contendimus, ut alibi coronemur. Nemo inter serpentes & scorpiones securus ingreditur… Magnis inimicorum circumdamur agminibus, hostium plena sunt omnia. Caro fragilis & cinis futura post modicum, pugnat sola cum pluribus &c. Hanc de justo timore dissertationem longe producit, multisque exemplis probat, quam necessarius sit ille timor, quantaque fragilitas carnis, ut Virgo magis intelligat, quanta adhibenda sit cautela ad virginitatem conservandam.

[17] [continentia in cibo & potu,] Deinde num. 8 hæc præcipit: Si quid itaque in me potest esse consilii, si experto creditur, hoc primum moneo, hoc obtestor, ut Sponsa Christi vinum fugiat pro veneno. Hæc adversus adolescentiam prima arma sunt dæmonum… Facile aliis caremus vitiis, hic hostis nobis inclusus est. Quocumque pergimus, nobiscum portamus inimicum. Vinum & adolescentia, duplex incendium voluptatis est. Mox multa disserit contra vini usum aut abusum, & num. XI objectioni, quam potuisset facere Eustochium, respondet, ita scribens: Quod si volueris respondere, te nobili stirpe generatam, semper in deliciis, semper in plumis, non posse a vino & esculentioribus cibis abstinere, nec his legibus vivere districtius, respondebo: Vive ergo lege tua, quæ Dei non potes. Non quod Deus, universitatis creator & dominus, intestinorum nostrorum rugitu & inanitate ventris, pulmonisque delectetur ardore; sed quod aliter pudicitia tuta esse non possit. Addit alia, quibus id evincit.

[18] [oculorum custodia, vitando consortio fastum amantium,] Tum pergit ad oculorum continentiam præcipiendam, & num. 12 ex lapsu Davidis post conspectum Bethsabee, breviter hoc colligit: Ubi & illud breviter attende, quod nullus sit, etiam in domo, tutus aspectus. Perstrictis vero acriter virginibus illis, quæ virorum convictum quærebant, num. 15 Eustochium sic alloquitur: Explosis igitur & exterminatis his, quæ nolunt esse virgines, sed videri, nunc ad te omnis mihi dirigatur oratio, quæ quanto prima Romanæ urbis virgo nobilis esse cœpisti, tanto tibi amplius laborandum est, ne & præsentibus bonis careas & futuris. Mox post pauca num. 16: Nolo habeas consortia matronarum: nolo ad nobilium domos accedas: nolo te frequenter videre, quod contemnens, virgo esse voluisti. Sic sibi solent applaudere mulierculæ de judicibus viris, & in aliqua positis dignitate. Si ad imperatoris uxorem concurrit ambitio salutantium, cur tu facis injuriam Viro tuo? Ad hominis conjugem, Dei Sponsa, quid properas? Disce in hac parte superbiam sanctam: scito te illis esse meliorem. Neque vero earum tantum te cupio declinare congressus, quæ maritorum inflantur honoribus, quas eunuchorum greges sepiunt, & in quarum vestibus attenuata in filum auri metalla texuntur: sed etiam eas fuge, quas viduas necessitas fecit, non voluntas, eas nimirum, quæ fastum non deposuerant, ut pluribus exponit.

[19] [oratione & lectione crebra,] Sint tibi sociæ, inquit num. 17, quas jejunia tenuant, quibus pallor in facie est, quas & ætas probavit & vita, quæ quotidie in cordibus suis canunt: “Ubi pascis, ubi cubas in meridie”. Quæ ex affectu dicunt: “Cupio dissolvi, & esse cum Christo”. Esto subjecta parentibus: imitare Sponsum tuum. Rarus sit egressus in publicum. Martyres tibi quærantur in cubiculo tuo. Numquam causa deerit procedendi, si semper, quando necesse est, processura es. Sit tibi moderatus cibus, & numquam venter expletus. Plures quippe sunt, quæ cum vino sint sobriæ, ciborum largitate sunt ebriæ. Ad orationem tibi nocte surgenti non indigestio ructum faciat, sed inanitas. Crebrius lege, disce quamplurima. Tenenti codicem somnus obrepat, & cadentem faciem pagina sancta suscipiat. Sint tibi quotidiana jejunia, & refectio satietatem fugiens. Nihil prodest, biduo triduoque transmisso, vacuum portare ventrem, si pariter obruatur, si compensetur saturitate jejunium. Illico mens repleta torpescit, & irrigata humus spinas libidinum germinat. Si quando senseris, exteriorem hominem florem adolescentiæ suspirare, & accepto cibo, quum te in lectulo compositam dulcis libidinum pompa concusserit, arripe scutum fidei, in quo ignitæ diaboli extinguuntur sagittæ. Plura subdit, ut probet, precibus, oratiunculis aut cordis ad Deum elevatione titillanti libidini recte resisti; & num. 18 flendum in hac vita, suspirandumque ad Deum docet, ita ordiens: Esto cicada noctium. Lava per singulas noctes lectum tuum, lacrymis tuis stratum tuum riga. Vigila, & sis sicut passer in solitudine. Psalle spiritu, psalle & sensu.

[20] Post prolixam de nuptiarum molestiis, virginitatis utilitate, [amore solitudinis:] aliisque eo spectantibus dissertationem, num. 24 Virginem incipit invitare ad amorem solitudinis & silentii. Ne declines, inquit, aurem tuam in verba malitiæ. Sæpe enim indecens aliquid loquentes, tentant mentis arbitrium. Si libenter audias Virgo, quod dicitur; si ad ridicula quæque solvaris, quidquid dixeris, laudant, quidquid negaveris, negant: facetam vocant & sanctam, & in qua nullus est dolus &c.… Naturali ducimur malo. Adulatoribus nostris libenter favemus, & quamquam nos respondeamus indignos, & calidus rubor ora perfundat: attamen ad laudem suam intrinsecus anima lætatur. Sponsa Christi arca est Testamenti, intrinsecus & extrinsecus deaurata, custos legis Domini. Sicut in illa nihil aliud fuit, nisi tabulæ Testamenti, ita & in te nullus sit extrinsecus cogitatus… Nemo sit, qui prohibeat, non mater, non soror, non cognata, non germanus: Dominus te necessariam habet &c. Addit prolixe multa, ut commercio hominum Virginem eximat, & unice cum Deo conjungat, eamque rursum num 26 ita alloquitur: Itaque, mi Eustochium, filia, domina, conserva, germana, (aliud enim ætatis, aliud meriti, aliud religionis, aliud caritatis est nomen) audi Isaiam loquentem: “Populus meus, intra cubiculum tuum. Claude ostium tuum, abscondere pusillum aliquantulum, donec transeat ira Domini”. Foris vagantur virgines stultæ, tu intrinsecus esto cum Sponso.

[21] Num. 27 monet egregie, ut a vana gloria caveat: [de fugienda inani gloria,] Illud quoque tibi vitandum est cautius, ne inanis gloriæ ardore capiaris. Post alia: Vestis, inquit, nec satis munda, nec sordida, & nulla diversitate notabilis, ne ad te obviam prætereuntium turba consistat, & digito monstreris… Nec satis religiosa velis videri, nec plus humilis, quam necesse est, ne gloriam fugiendo quæras. Plures enim paupertatis, misericordiæ atque jejunii arbitros declinantes, hoc ipso cupiunt placere quod placere contemnunt: & mirum in modum laus, dum vitatur, appetitur. Cæteris perturbationibus, quibus hominis mens gaudet, ægrescit, sperat & metuit, plures invenio extraneos. Hoc vitio pauci admodum sunt, qui caruerunt; & ille est optimus, qui quasi in pulchro corpore rara nævorum sorde respergitur. Neque vero mo neo, ne de divitiis glorieris, ne de generis nobiitate te jactes, ne te cæteris præferas. Scio humilitatem tuam… Novi apud te, & apud matrem tuam, superbiam, per quam diabolus cecidit, penitus locum non habere. Unde ad te super ea scribere superfluum sit… Sed ne hoc ipsum tibi jactantiam generet, quod seculi jactantiam contempsisti; ne cogitatio tacita subrepat, ut, quia in auratis vestibus placere desisti, placere coneris in sordibus; &, si quando in conventum fratrum veneris vel sororum, humilis sedeas, scabello te causeris indignam. Improbat nimirum Hieronymus humilitatem affectatam, & addit: Vocem ex industria, quasi confecta jejuniis, non tenues; & deficientis imitata gressum, humeris innitaris alterius. Hypocritas hoc facientes acri mox oratione persequitur.

[22] [commercio cum hominibus suspectis.] Rursum num. 29 hortatur, ut caveat a commercio hominum suspectorum, & ne cum iis agat de sacræ etiam Scripturæ dubiis. Variis, inquit, callidus hostis pugnat insidiis… Si quid ignoras, si quid de Scripturis dubitas, interroga eum, quem vita commendat, excusat ætas, fama non reprobat; … aut, si non est, qui possit exponere, melius est aliquid nescire secure, quam cum periculo discere. Hoc monitum docet, ne cum ecclesiasticis quidem aut monachis agendum Virgini, nisi famæ sint integræ. Sic paulo post docet, neque cum virginibus aut viduis illis consuetudinem contrahendam, quæ otiosæ & curiosæ domos circumeunt matronarum. Interim & alia immiscet præcepta: Si quæ ancillulæ sunt comites propositi tui, ne erigaris adversus eas, ne infleris ut domina. Unum Sponsum habere cœpistis, simul psallitis, Christi simul Corpus accipitis: cur mensa diversa sit? Ita honorandas docet probas, alias vero instruendas, & vitandas improbas. Mox subdit: Nec tibi diserta mortum velis videri, aut lyricis festiva carminibus, metro ludere. Non delumbem matronarum salivam delicata secteris, quæ nunc strictis dentibus, nunc labiis dissolutis, balbutientm linguam in dimidiata verba moderantur rusticum putantes omne, quod nascitur. Mox eam proprio experimento avocat a prophanis auctoribus.

[23] [Hortatur ad contemptum rerum omnium terrestrium,] Deinde num. 31 ad avaritiæ fugam, seu potius ad amorem paupertatis voluntariæ, pluribus hortatur Sanctam. Avaritiæ tibi quoque vitandum est malum, non ut aliena non appetas; … sed quo tua, quæ tibi sunt aliena, non serves… Aliena nobis auri argentique sunt pondera, nostra possessio spiritualis est… Cogitatio victus, spinæ sunt fidei, radix avaritiæ, cura gentilium. At dicis: Puella sum delicata, & quæ manibus meis laborare non possim. Si ad senectam venero, si ægrotare cœpero, quis mei miserebitur? Audi Apostolis loquentem Jesum: “Ne cogitetis in corde vestro, quid manducetis: neque corpori vestro, quid induamini. Nonne anima plus est, quam esca; & corpus plus, quam vestimentum? Respicite volatilia cæli, quoniam non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea, & Pater vester cælestis pascit illa.” Si vestis difuerit, lilia proponantur. Si esurieris, audias beatos pauperes & esurientes. Si aliquis te afflixerit dolor, legito (Apostolum:) Propter hoc complaceo mihi in infirmitatibus meis &c. Ita pergit omnem amputare excusationem, vitamque diversorum refert monachorum, bona accumulans exempla & mala, ut totam divitiarum sarcinam unica vice abjiciendam doceat: concluditque his verbis ad Eustochium directis: Quorum (monachorum) tibi exempla proponens, non dico aurum atque argentum, & cæteras opes, sed ipsam terram & cælum despiciens, & Christo copulata, cantabis: Pars mea Dominus.

[24] Tum de oratione num. 37 hæc dat præcepta: Post hæc, [ad preces statis horis fundendas,] quamquam Apostolus orare nos semper jubeat, & Sanctis etiam ipse sit somnus oratio, sic tamen divisas orandi horas debemus habere, ut, si forte aliquo fuerimus opere detenti, ipsum nos ad officium tempus admoneat. Horam tertiam, sextam, nonam, diluculum quoque, & vesperam, nemo est, qui nesciat. Nec cibi sumantur, nisi oratione præmissa, nec recedatur a mensa, nisi referatur Creatori gratia. Noctibus bis terque surgendum; revolvenda, quæ de Scripturis memoriter retinemus. Egredientes de hospitio armet oratio: regredientibus de platea oratio occurrat antequam sessio; nec prius corpusculum requiescat, quam anima pascatur. Ad omnem actum, ad omnem incessum, manus pingat Domini crucem. Hæc de oratione, sequuntur mox alia præcepta. Nulli detrahas, inquit, nec adversus filium matris tuæ ponas scandalum… Nec, si biduo triduove jejunaveris, putes te non jejunantibus esse meliorem. Tu jejunas, & irasceris: ille comedit, & fronte blanditur &c. Addit alia, ut ostendat, ex solo jejunio æstimandam non esse hominis virtutem; concluditque amputando temeraria judicia his verbis: Te ipsam considerans, noli in alterius ruina, sed in tuo opere gloriari. Deinde malorum exempla, & maxime hæreticorum, non sequenda inculcat, ac beatæ Mariæ, Matris Domini, vitam imitandam breviter proponit. Explosis vero hæreticorum virginibus, Eustochium ita compellat: Gaude, soror, gaude, filia, gaude, mi Virgo: quia, quod aliæ simulant, tu vere esse cœpisti.

[25] Demum Hieronymus, non ignorans, quam ardua sint, [fortiaque adjungit incitamenta.] quæ dederat, præcepta, Christi Sanctorumque exemplis, spe æternæ mercedis, aliisque rationibus ad illorum observationem excitare Sanctam nititur. Hæc omnia, quæ digessimus, inquit num. 39, dura videbuntur ei, quæ non amat Christum. Qui autem omnem sæculi pompam pro purgamento. habuerit, & vana duxerit universa sub sole, ut Christum lucrifaciat: qui commortuus est Domino suo & consurrexit, & crucifixit carnem cum vitiis & concupiscentiis, libere proclamabit: Quis nos separabit a caritate Dei *? &c. Proposito autem Christi exemplo, qui tanta pro humano genere passus est; docet, omnes Sanctos dura passos, rogatque: Nonne melius est brevi tempore dimicare, ferre vallum, arma sumere, lassescere sub lorica, & postea gaudere victorem, quam impatientia unius horæ servire perpetuo? Nihil amantibus durum est, nullus difficilis cupienti labor est; ut probat exemplo Jacobi Rachelem amantis. Tum recte subjungit: Amemus & nos Christum, ejusque semper quæramus amplexus, & facile videbitur omne difficile: brevia putabimus universa, quæ longa sunt: & jaculo illius vulnerati, per horarum momenta dicemus: Heu me! quia peregrinatio mea prolongata est &c. Mitto reliqua, licet elegantia & fortia, sicut passim omisi probationes diserte adjectas. Nam præcepta solum breviter recensere volui, ut ex iis studiosus lector colligat, quales fuerint S. Eustochii mores & virtutes. Neque enim dubitamus, quin omnia observare conata sit, cum quod eumdem usque ad mortem habuerit directorem Hieronymum, cum quod ejus elogiis, ut perfectissimum exemplar Virginum, sæpe postmodum fuerit celebrata.

[26] Quod modo spectat ad tempus, quo prædicta præcepta S. Eustochio dedit S. Hieronymus, probari facile potest, scripta ea esse anno 384, ut revera probabitur in S. Hieronymo. Quanta deinde fuerit de ea S. Hieronymi cura, [Monita hæc quo tempore scripta: deinde acceptis munusculis.] liquet primum ex Epistola 30 (alias 150) ad Paulam, ubi num. 14 ait: Saluta Blæsillam & Eustochium, tirunculas nostras… Saluta reliquum castitatis chorum, & domesticam tuam ecclesiam, cui omnia, etiam quæ tuta sunt, timeo, ne, dormiente patrefamilias, inimicus homo zizania superseminet… Nullus, hostili obsidente exercitu, securus est. Nemo, ut beatus Cyprianus ait, satis tutus, periculo proximus. Anno 385 in festivitate S. Petri, sive die XXIX Junii, munuscula quædam, nimirum armillam, epistolam & columbas … & canistrum cerasis refertum, S. Hieronymus accepit ab Eustochio, cui ille hac occasione scripsit Epistolam 31, (alias 19). Ludit festive & pie ex sacris Litteris in acceptis munusculis sanctus doctor, serioque monet sanctam Puellam, ut instituti sui sit memor. Itaque, inquit, ut te aliquid & piperis mordeat, & pristini Libelli (de Custodia virginitatis) etiam nunc recorderis, cave, ne operis ornamenta dimittas, quæ vere armillæ sunt brachiorum; ne epistolam pectoris tui scindas, quam a Baruch traditam novacula rex profanus (Joakim Jerem. 36) incidit; ne ad similitudinem Ephraim per Osee audias. Facta es insipiens, ut columba.”

[27] [Eustochia resoribit Hieronymus.] Nimium, respondebis, austere, & quod festo non conveniat diei. Talibus ipsa muneribus provocasti: dum dulcibus amara sociata sunt, & a nobis paria recipies, laudem amaritudo comitabitur. Occasione vero cerasorum ad fervorem hortatur, pro ratione allegans: Nihil quippe Salvator medium amat. Et sicut frigidum non refugiens, calidis delectatur, ita tepidos in Apocalypsi evomere se loquitur. Unde nobis solicitius providendum est, ut solemnem diem, non tam ciborum abundantia, quam spiritus exultatione celebremus. Quia valde absurdum est, nimia saturitate velle honorare martyrem, quem scias Deo placuisse jejuniis. Ita tibi semper comedendum est, ut cibum & oratio sequatur & lectio. Quod si aliquibus displicet, Apostoli verba cantato: “Si adhuc hominibus placerem, Christi ancilla non essem.” Sic Hieronymus agebat cum Eustochio, cujus virtutem, sibi pro ætate perspectam, ea severitate sapiens magister magis roborabat.

[Annotata]

* al. pexuit

* al. voce

* al. duceris

* al. Christi

§ III. Sancta in Palæstinam cum matre proficiscitur: ejus vita monastica in Bethleem usque ad matris morbum supremum.

[S. Eustochium cum matre Paula anno 385,] Hactenus vidimus S. Eustochium Romæ habitantem cum S. Paula matre, constitutamque postremo tempore sub disciplina S. Hieronymi, ibidem tunc etiam degentis. Verum & S. Hieronymus & S. Paula simul cum Eustochio Romam deinde deseruerunt, eodemque anno profecti sunt in Palæstinam, ut ad præsepe Domini, sive in Bethleem, reliquam traducerent vitam. Baronius, aliique plures ipsum secuti, iter illud retulerunt ad annum 385. Patitur quidem illa sententia difficultatem notabilem ex verbis S. Hieronymi de tempore mortis S. Paulæ, & de annis, quibus habitavit in Palæstina. Nam in Epitaphio ejus dicit, eam obiisse septimo Kalendas Februarias, … Honorio augusto sexies & Aristæneto consulibus, id est, anno 404: ac mox adjungit: Vixit in sancto proposito, Romæ annos quinque, Bethleem annos viginti: Nequeunt certe inveniri in habitatione Bethleemitica anni viginti, etiam incompleti, quantumvis iter ipsum includamus, si discesserit anno 385; sed tantum reperientur anni octodecim cum quatuor aut quinque mensibus. Verumtamen sequenda est Baronii aliorumque sententia, ut pluribus ostendam in S. Hieronymo, ubi ad oppositas rationes malim respondere, ne bis idem sit agendum.

[29] Discessisse S. Paulam cum S. Eustochio mense Augusto vel Septembri, [mense Augusto vel Septembri navigat in Palæstinam,] fit verisimillimum ex Hieronymo, qui lib. 3 contra Rufinum ait, se cum sociis itineris navim ascendisse in Portu Romano mense Augusto. Etenim nullus dubitat, quin Paula & Eustochium brevi post S. Hieronymum discesserint, ut necessario dicendum sit, aut eodem mense Augusto aut sequente Septembri eas navigasse, præsertim cum longa sit navigatio ex Italia in Palæstinam, & hiems ingruere potuisset navigantibus, si post Septembrem iter fuisset dilatum. Jam vero quam fortiter suos reliquerit S. Paula, exponit S. Hieronymus in Epitaphio num. 6, ubi & de S. Eustochio sic meminit: Et amorem filiorum majore in Deum amore contemnens, in sola Eustochio, quæ & propositi & navigationis ejus comes erat, acquiescebat. Si autem multis elogiis merito celebratur fortitudo matris Paulæ, non minorem laudem mereri videtur fortissimus Eustochii omnia deserentis animus. Etsi enim vix septemdecim annos esset nata, ignorare non poterat, humana sive mundana omnia solatia sibi præcidenda in terra aliena sub matre paupertatis amantissima, & magistro Hieronymo, præclara quidem inculcante præcepta, sed humanæ fragilitati difficilia, & Deum vehementer amantibus unice accommodata. Hæc, inquam, ignorare non poterat S. Eustochium: sed fortis æque ac prudens Virgo, superatis mundi illecebris, omnem suum amorem ad cælestia jam transtulerat, noveratque, Deum unice quærentibus divinam opem minime defuturam.

[30] Iter breviter enarrat Hieronymus laudatus, ut videri potest in S. Paula. [& cum eadem deinde pia Palæstinæ & Ægypti loca invisit.] Hoc solum observo, SS. Paulam & Eustochium, ubi in Cyprum appulerant, venisse ad S. Epiphanium, antea Romæ visum, & decem ab eo diebus retentas; non in refectionem, ut ille arbitrabatur, sed in opus Dei, ut re comprobatum est, inquit Hieronymus; nam monasteria Cypri ab iis lustrata, & Paulæ eleemosynis adjuta scribit. Ex Cypro in Syriam navigarunt, Seleuciamque atque inde Antiochiam venerunt ad Paulinum episcopum, Romæ item visum, cujus modicum caritate detenta dicitur Paula cum Filia. Mox addit, S. Paulam inde media hyeme, forsan mense Decembri, asello vectam, iter prosecutam, cum Filia similiter haud dubie vecta, easque per plurima loca Jerosolymam deducit, ubi prætorium, quod ei proconsul parari jusserat, recusavit Paula, & elegit humilem cellulam; locaque sacra piissime visitavit, procul dubio iterum cum Eustochio, quæ numquam a matre recedebat, licet de hac sola loquatur Hieronymus. Ulteriora itinera in Bethleem, indeque in multa Palæstinæ & Ægypti loca prætermitto, cum omnia sint data ad XXVI Januarii in S. Paula. Solum meminisse oportet, matri semper adhæsisse S. Eustochium, de qua agimus. Nam, relatis omnibus per Palæstinam & Ægyptum itineribus, quæ anno 386 illiganda videntur, hæc subjungit: Huc usque iter ejus descriptum sit, quod multis virginibus & Filia comite peragravit.

[31] [Ad S. Marcellam ex Palæstina ana cum matre scribit] Peractis itineribus per pia Palæstinæ & Ægypti loca, in Bethleem constanter cum matre habitare cœpit S. Eustochium, ipso verisimiliter anno 386, circa cujus initium ex chronotaxi nostra in Palæstinam primum venerunt. Quam autem nova & quieta illa habitatione sibi applauderent, liquet ex Epistola inter Hieronymianas 46 (alias 17,) quæ Paulæ & Eustochii nomine ad S. Marcellam data est, & verisimiliter a S. Hieronymo scripta. Quæ enim scripsit, ex mente earum composita sunt, & ab ipsis, quarum nomen Epistola gerit, approbata. Invitant S. Marcellam, ut, relicta Roma in Bethleem veniat, & ita ordiuntur: Mensuram caritas non habet, & impatientia nescit modum, & desiderium non sustinet. Unde & nos, oblitæ virium nostrarum, & non quid possimus, sed quid velimus, tantum cogitantes, magistram cupimus docere discipulæ, &, ut est vulgare proverbium, Sus artium repertricem. * Tu, quæ prima scintillam nostro fomiti subjecisti, quæ ad hoc studium nos & sermone hortata es & exemplo; & quasi gallina congregasti sub alas pullos tuos; nunc nos libere absque matre vagari patieris *, & accipitris pavere formidinem, & ad omnem umbram prætervolantium avium formidare? Igitur, quod solum absentes facere possumus, querulas fundimus preces, & desiderium nostrum non tam fletibus, quam ejulatibus contestamur, ut Marcellam nostram nobis reddas, & illam mitem, illam suavem, illam omni melle & dulcedine dulciorem, non patiaris apud eas esse rigidam, & tristem rugare frontem, quas affabilitate sua ad simile vitæ studium provocavit. Certe, si sunt meliora, quæ poscimus, non est impudens desiderium. Si cunctæ Scripturarum voces nostræ sententiæ congruunt, non facimus audacter, ad ea te provocantes, ad quæ tu nos sæpissime cohortata es.

[32] [laudans quietam in Bethleem vitam,] Mox incipiunt hortari ex sacris Litteris, ut patriam deserat, & ad terram veniat, quæ quantum a deliciis sæculi vacat, inquiunt, tantum majores habet delicias spiritus; multaque prolixe proferunt in laudem Terræ sanctæ, maxime ob sepulcrum Domini, & plurima pia loca. Frequentiam quoque piorum hominum, ex remotissimis provinciis illuc accurrentium, commemorant ad movendam Marcellam. Tum inter Romam & Bethleem comparationem instituunt num. XI hoc modo: Est quidem ibi (Romæ) sancta Ecclesia, sunt trophæa Apostolorum & martyrum, est Christi vera confessio, est ab Apostolis prædicata fides, &, gentilitate calcata, in sublime se quotidie erigens vocabulum Christianum. Sed ipsa ambitio, potentia, magnitudo urbis, videri & videre, salutari & salutare, laudare & detrahere, vel audire vel proloqui, & tantam frequentiam hominum saltem invitum videre, a proposito monachorum & quiete aliena sunt. Aut enim videmus venientes ad nos, & silentium perdimus: aut non videmus, & superbiæ arguimur. Interdumque, ut visitantibus reddamus vicem, ad superbas fores pergimus, & inter linguas rodentium ministrorum postes ingredimur auratos. In Christi vero, ut supra diximus, villula (Bethleem) tota rusticitas, & extra psalmos silentium est. Quocumque te verteris, arator stivam tenens, Alleluia decantat. Sudans messor psalmis se avocat, & curva attondens vitem falce vinitor aliquid Davidicum canit. Hæc sunt in hac provincia carmina: hæ, ut vulgo dicitur, amatoriæ cantationes: hic pastorum sibilus: hæc arma culturæ.

[33] Ardens videndi ibidem Marcellam studium ita deinde declarant: [Marcellamque ardenter ad eamdem invitans.] O quando tempus illud adveniet, quum anhelus nuncium viator apportet, Marcellam nostram ad Palæstinæ littus appulsam; & toti monachorum chori, tota virginum agmina concrepabunt? Obviam jam gestimus occurrere; &, non expectato vehiculo, concitum pedibus ferre corpus. Tenebimus manus, ora cernemus, & a desiderato vix avellemur amplexu. Ergone erit illa dies, quando nobis liceat speluncam Salvatoris intrare, in sepulcro Domini flere cum sorore, flere cum matre (cum Marcella, quæ & mater & soror erat in Domino)? Crucis deinde lignum lambere, & in Oliveti monte cum ascendente Domino, voto & animo sublevari? Enumerantur tum loca visitanda, & in fine ita concludunt: Et tunc comitante Christo, quum per Silo & Bethel, & cætera loca, in quibus ecclesiæ quasi quædam victoriarum Domini sunt erecta vexilla, ad nostram speluncam redierimus, canemus jugiter, crebro flebimus, indesinenter orabimus, & vulneratæ jaculo Salvatoris, in commune dicemus: “Inveni, quem quæsivit anima mea: tenebo eum, & non dimittam illum.” Hæc attuli, ut ex iis prudens lector colligat, quam pia fuerint sanctarum illarum mulierum studia. At S. Marcella numquam in Palæstinam profecta est; sed perrexit Romæ optima dare exempla vitæ religiosæ. De anno scriptæ hujus Epistolæ nihil certi habemus. Id unum est certum, scriptam esse prioribus annis habitationis in Palæstina, & ante condita monasteria, quæ ibidem S. Paulæ sumptibus constructa fuerunt, postquam per triennium, ut habet Hieronymus, in angusto habitaverant hospitiolo. Nam per voces ad nostram speluncam satis insinuant, se etiam tum, cum scribebant, in angusto illo degisse hospitiolo.

[34] De prima autem habitatione & monasteriis exstructis ita loquitur Hieronymus in Epitaphio Paulæ num. 14, [Monasteria in Bethleem exstructa a S. Paula: & ordo in iis,] post relata omnia itinera: Nec multo post in sancta Bethleem mansura perpetuo (Paula cum Eustochio & aliis) angusto per triennium mansit hospitiolo, donec exstrueret cellulas ac monasteria, & diversorum peregrinorum juxta viam conderet mansiones. Si plenum fuerit illud triennium post itinera, constructio monasteriorum ex chronotaxi nostra incidit in annum 389; si forte itinera includantur triennio, & hoc non fuerit completum, jam anno 388 monasteria fuerint constructa. De alterutro anno nihil definio. De numero monasteriorum videri possunt observata in Commentario ad Vitam S. Paulæ die XXVI Januarii. Alterum certo erat virorum, quod viris tradiderat gubernandum, ait Hieronymus num. 19: alterum feminarum, de quibus subjungit: Plures virgines, quas e diversis provinciis congregarat, tam nobiles, quam medii & infimi generis, in tres turmas monasteriaque divisit; ita dumtaxat, ut in opere & in cibo separatæ, psalmodiis & orationibus jungerentur. Cum una ex virginibus ibi degentibus esset S. Eustochium, ordinem ibidem servatum subjungo ex sequentibus Hieronymi verbis: Post Alleluia, inquit, cantatum (quo signo vocabantur ad collectam) nulli residere licitum erat. Et mox: Mane, hora tertia, sexta, nona, vespere, noctis medio, per ordinem Psalterium cantabant. Nec licebat cuiquam Sororum ignorare Psalmos, & non de Scripturis sanctis quotidie aliquid discere. Die tantum Dominico ad ecclesiam procedebant, ex cujus habitabant latere. Et unumquodque agmen matrem propriam sequebatur: atque inde pariter revertentes, instabant operi distributo, & vel sibi, vel cæteris indumenta faciebant. Si qua erat nobilis, non permittebatur de domo sua habere comitem, ne veterum actuum memor, & lascivientis infantiæ errorem refricaret antiquum, & crebra confabulatione renovaret. Unus omnium habitus. Linteamine ad tergendas solum manus utebantur. A viris tanta separatio, ut a spadonibus quoque eas sejungeret. Tum subduntur multa de prudentia S. Paulæ in regendis omnibus. Ad allegata vero verba placet nonnulla observare.

[35] [ad quem nonnulla observantur.] Tempora Officii canonici, septem Horis modo distincta, exprimuntur omnia, excepto Completorio. At Officium necdum ea Psalmorum, Canticorum, lectionum, aliarumque minorum partium, diversitate distinctum erat, qua illud habemus hodie concinnatum: nec in duos choros distinctæ cantabant, sed singulæ per ordinem, auscultantibus reliquis. Die tantum Dominico ad ecclesiam, omni populo communem, procedebant, quod aliis diebus colligerentur in oratorio monasterii. Quod vero subditur: Inde pariter revertentes instabant operi &c.; non est intelligendum de die Dominico, licet verba id innuere videantur, sed de reditu ex collectis quotidianis. Non est autem dubitandum, quin in omnibus diligentissimam se præstiterit S. Eustochium, ut diserte de matre ejus, quam solam ibi prædicabat, asserit Hieronymus. Ex austeritate etiam matris in victu verisimillima fiet conjectura de S. Eustochii continentia. De Paula autem Hieronymus num. 17 dicit: Quæ tantæ continentiæ fuit, ut prope mensuram excederet, & debilitatem corporis nimiis jejuniis ac labore contraheret. Quæ, exceptis diebus festis, vix oleum in cibo caperet, ut ex hoc uno æstimetur, quid de vino & liquamine, & piscibus, & lacte, & melle, & ovis, & reliquis, quæ gustui suavia sunt, judicarit. Ex hac, inquam, Paulæ abstinentia conjici potest de Eustochio filia.

[36] [Virtutes S. Eustochii] At non opus est conjecturis, cum ipse Hieronymus aliis locis virtutem Eustochii nequaquam prætermittat. Nam in Epistola 66 (alias 26) ad Pammachium, qui Paulinam Eustochii sororem habuerat conjugem, cum eum ad humilia officia hortaretur, exempla Eustochii & Paulæ producit his verbis: Et quum omnia, quæ dixi, feceris, ab Eustochio tua Paulaque vinceris, si non opere, at certe sexu. Ego quidem Romæ non eram, … quando socero tuo vivente Toxotio (patre Eustochii) sæculo serviebant. Sed tamen audio, quæ immunditias platearum ferre non poterant, quæ eunuchorum manibus portabantur, & inæquale solum molestius transcendebant, quibus serica vestis oneri erat, & solis calor incendium, nunc sordidatæ & lugubres, & sui comparatione forticulæ, vel lucernas concinnant, vel succendunt focum, pavimenta verrunt, mundant legumina, olerum fasciculos in ferventem ollam dejiciunt, apponunt mensas, calices porrigunt, effundunt cibos, huc illucque discurrunt. Et certe magnus virginum chorus cum illis habitat. Num hujuscemodi ministeria aliis imperare non poterant? Sed nolunt vinci ab his labore corporum, quas ipsæ superant virtute animi.

[37] [ab Hieronymo] In Epistola 54 (alias 10) ad Furiam, viduam juvenem & nobilem, eamdemque aut affinitate aut etiam consanguinitate cum Eustochio junctam, num. 2 ait: Taceo de Paula & Eustochio, stirpis vestræ floribus, ne per occasionem exhortationis tuæ illas laudare videar. Deinde tamen num. 13 virtutes Eustochii, ut videtur, etsi nomen non exprimat, his verbis commendat: O si videres Sororem tuam, & illud sacri oris eloquium coram te audire contingeret, cerneres in parvo corpusculo ingentes animos. Audires totam Veteris & Novi Testamenti supellectilem ex illius corde fervere. Jejunia pro ludo habet, orationem pro deliciis. Tenet tympanum in exemplum Mariæ, & Pharaone merso, virginum choro præcinit: “Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est, equum & ascensorem dejecit in mare.” Has docet psaltrias Christo, has fidicinas erudit Salvatori. Sic dies, sic nox ducitur, & oleo ad lampades præparato, Sponsi exspectatur adventus. Imitare ergo & tu Consanguineam tuam. Habeat Roma, quod augustior urbe Romana possidet Bethleem. Videtur S. Eustochium vocari soror Furiæ, quia Blæsilla illius soror cum germano Furiæ nuptiis fuerat juncta, ut eadem Epistola num. 2 insinuat. Necdum annos triginta numerabat S. Eustochium, dum hæc scribebat S. Hieronymus anno 394, ut volunt, quod examinabitur in S. Hieronymo. Potuerat tamen S. Eustochium annis decem, quibus sub magistro Hieronymo sacræ Scripturæ studio fuerat addicta, multum proficere.

[38] Miris etiam laudibus S. Paulam & S. Eustochium exornat S. Hieronymus in Epistola 107 (alias 7) ad Lætam, [prædicatæ.] Toxotii, fratris S. Eustochii, conjugem, ad quam scribit de educatione unicæ filiæ, quæ Paula dicebatur, ut avia, & sacrarum Virginum numerum auctura sperabatur. Post multa autem de institutione monita, hortatur Lætam, ut filiam mittat ad Paulam aviam & Eustochium æmitam, ab his in monasterio instituendam. Noli, inquit num. 13, subire onus, quod ferre non potes: sed postquam ablactaveris eam cum Jsaac, & vestieris cum Samuele; mitte aviæ & Amitæ… Nutriatur in monasterio, sit inter Virginum choros, jurare non discat, mentiri sacrilegium putet, nesciat sæculum, vivat angelice, sit in carne sine carne &c. Et mox: Trade Eustochio parvulam… Trade comitem sanctitatis, futuram hæredem. Illam videat, illam amet, illam primis miretur ab annis, cujus & sermo, & incessus, & habitus, doctrina virtutum est. Sit in gremio aviæ &c. Et post alia de Paula, rursum hæc subdit: Felix virgo, felix Paula Toxotii, quæ per aviæ Amitæque virtutes nobilior est sanctitate, quam genere. O si tibi contingeret videre socrum & Cognatam, & in parvis corpusculis ingentes animos intueri; pro insita tibi pudicitia non ambigerem, quin præcederes filiam, solo tamen desiderio, quia vivebat maritus, ut ipse Hieronymus deinde observat. Ceterum Paula ad amitam suam Eustochium deinde fuit missa, & ab ea prudenter instituta, cum de illa honorificam in aliquot posterioribus Epistolis mentionem faciat S. Hieronymus.

[39] Summum sacrarum Scripturarum studium, quo S. Eustochium fervebat non minus quam mater ejus Paula, [Linguam Hebraïcam didicit, matris observantissima,] utramque etiam impulit ad linguam Hebraïcam discendam. Testis locupletissimus est S. Hieronymus in Epitaphio Paulæ num. 26, ubi ait, Hebræam linguam ita didicisse S. Paulam, ut Psalmos Hebraice caneret, & sermonem absque ulla Latinæ linguæ proprietate personaret. Quod quidem, inquit, usque hodie in sancta filia ejus Eustochio cernimus: quæ ita semper adhæsit matri, & ejus obedivit imperiis, ut numquam absque ea cubaret, numquam procederet, numquam cibum caperet, ne unum quidem nummum haberet potestatis suæ, sed & paternam & maternam substantiolam a matre distribui pauperibus lætaretur, & pietatem in parentem, hæreditatem maximam & divitias crederet. Maxima sane hæc fuit S. Eustochii observantia. At allegata verba non eo sensu explicanda sunt, quo explicavit Tillemontius in S. Hieronymo art. 107, acsi S. Eustochium numquam cubasset sine matre, numquam processisset sine matre, numquam nisi cum matre manducasset, numquam nummum habuisset, de quo disponeret.

[40] [ejusque voluntati persecte subjecta.] Facta ipsa ejusmodi expositionem renuunt. Quomodo enim S. Eustochium nutrita dicitur in cubiculo S. Marcellæ, si numquam fuit sine matre? Quomodo Prætextata habitum Virginis cultumque mutavit, si numquam a matris latere discedebat? Itaque illæ voces absque ea significant, Sanctam nihil fecisse contra matris voluntatem aut sine ejus consensu, nec sibi arrogasse liberam dispositionem bonorum; sed solum de iis disposuisse, prout mater volebat: imo præ ceteris insinuat Hieronymus, non obstitisse Eustochium, quo minus mater omnia expenderet, & ne unum quidem nummum pro se servaret, ut dicetur num. 54. Certe difficulter credam, S. Paulam omnia, quæ pauperibus dedit, aut pro monasteriis expendit, propriis manibus expendisse, aut ab aliis juvari maluisse, quam a sancta Filia, quæ idem postea erat factura. Inconsiderate ex eodem loco inferre voluit Tillemontius, Epistolam de Munusculis ab Eustochio ad Hieronymum missis, ut dictum est num. 26, post mortem S. Paulæ scriptam esse, acsi Eustochium nulla a matre accipere potuisset munuscula, quæ mitteret suo nomine ad Hieronymum. Nam Epistola ipsa tam aperte clamat, se Romæ scriptam esse ad Eustochium, in annis puellaribus constitutam, ut vix capiam, quomodo id non viderit Tillemontius.

[41] [Legit sacram Scripturam cum S. Hieronymo exponente,] Redeamus ad studium Scripturarum, quod Eustochio commune fuit cum Paula sub magistro Hieronymo, saltem in Palæstina, ut quidquid in hisce de Paula dicet Hieronymus, de Eustochio similiter dictum credere possimus. Scripturas sanctas, ait, tenebat memoriter; & quum amaret historiam (id est sensum litteralem, ut modo loquuntur) & hoc veritatis diceret fundamentum; magis tamen sequebatur intelligentiam spiritualem, & hoc culmine ædificationem animæ protegebat. Denique compulit me, ut vetus & novum Instrumentum * cum Filia, me disserente, perlegeret. Quod propter verecundiam negans, propter assiduitatem tamen & crebras postulationes ejus præstiti, ut docerem, quod didiceram, non a me ipso, id est, a præsumptione, pessimo præceptore, sed ab illustribus Ecclesiæ viris. Sicubi hæsitabam, & nescire me ingenue confitebar, nequaquam mihi voluit * acquiescere; sed jugi interrogatione cogebat, ut e multis variisque sententiis, quæ mihi videretur probabilior, indicarem. Hactenus Hieronymus, cujus testimonio intelligimus, vetus & novum Instrumentum, id est, totam sacram Scripturam, viva voce expositam fuisse SS. Paulæ & Eustochio. Hoc autem ita factum videtur, ut Paula vel Eustochium sacram Scripturam, forte per vices, ordine perlegeret, & post lectionem aliquam Hieronymus interpretationem subjungeret, interrogante & instante ulterius Paula, quando non dabatur plena difficultatum occurrentium solutio.

[42] [& per litteras ab eodem instruitur.] Cœpta fuerit, opinor, hæc lectio & expositio sacræ Scripturæ a primis annis commorationis in Palæstina, & certe peracta fuerit, antequam S. Hieronymus ex lingua Hebraica ad Latinam transferret vetus Testamentum, & fortasse etiam, antequam quam Commentarios suos in sacram Scripturam ibidem S. Hieronymus inchoaret. De ejusmodi expositione loquitur S. Hieronymus in Epistolam ad Titum ad cap. 2 ℣ 9 et 10: Et interdum obtruncatur, interdum venditur fur ipse pro furto, de quibus nuper vobis in Levitico exposuisse me memini. Vix etiam dubito, quin S. Hieronymus multa Paulæ & Eustochio exposuerit per litteras, cum in libro de Scriptoribus cap. 135, enumerans Opuscula sua, dicat: Epistolarum autem ad Paulam & Eustochium, quia quotidie scribuntur, incertus est numerus. Non possumus autem dubitare, quin pleræque saltem fuerint scriptæ ad exponendos sacræ Scripturæ difficiliores locos. Quapropter conjicio, post finitam lectionem & expositionem sacræ Scripturæ viva voce factam, successisse explicationem locorum difficiliorum per litteras, rogantibus dubia sua sanctis mulieribus; sed has litteras plerasque excidisse, quod eas aliis communicari nollet Hieronymus. Nam in præfatione Commentariorum in Epistolam ad Ephesios rogat Paulam, Eustochium & Marcellam, ne facile maledicis & invidis Opuscula sua tradantur. Si autem noluit Commentarios majori cura scriptos omnibus statim innotescere, verisimillimum sane est, eum multo minus voluisse, ut in publicam lucem venirent brevia quælibet responsa epistolaria, ad instruendas pias mulieres unice data.

[43] Necdum contentæ ejusmodi instructionibus Sanctæ, [Paulæ & Eustochio Hieronymus inscribit Commentarios] etiam hortationibus suis impulerunt S. Hieronymum, ut in integros libros sacræ Scripturæ, & nominatim in aliquot Epistolas S. Pauli scriberet Commentarios. Hoc declarat S. Hieronymus initio Commentarii in Epistolam ad Philemonem, ubi eas sic alloquitur: Præpostero ordine atque perverso in Epistolam Pauli dictari a me vobis placuit. Nam quum id crebro, o Paula & Eustochium, peteretis, ut facerem, & ego obnixe, ne facerem, recusarem, saltem parvam, & quæ vobis, ut numero versuum, ita sensu quoque & ordine videbatur extrema, ut dissererem, coëgistis. Exposita hac Epistola, mox transiit Hieronymus ad Epistolam ad Galatas, ubi in præfatione Sanctas sic alloquitur: Pauci admodum dies sunt, ex quo Epistolam Pauli ad Philemonem interpretatus, ad Galatas transcenderam, multis retrorsum in medio prætermissis; & ecce subito litteræ mihi de Urbe allatæ sunt, nuntiantes, & Albinam (matrem Marcellæ) venerabilem anum præsentiæ Domini redditam, & sanctam Marcellam, matris contubernio destitutam, magis nunc vestrum, o Paula & Eustochium, flagitare solatium. Et quia hoc interim fieri non potest propter grandia maris in medio spatia atque terrarum, repente vulnus impressum saltem Scripturarum vellem curare medicamine… Itaque quod & illi absenti pergratum fore, & vobis, quæ in præsentiarum estis, utile existimo, aggrediar &c. Ex his habemus, Marcellæ quoque communicatos fuisse Commentarios, quos ad Paulam & Eustochium scribebat Hieronymus.

[44] Secuta est Expositio Epistolæ ad Ephesios, ut liquet ex verbis Hieronymi in præfatione. [in Epistolas aliquot S. Pauli & in Ecclesiasten.] Et quia jam ad Galatas, inquit, orantibus vobis, ante paucos dies, quid nobis videretur, expressimus: nunc ad Ephesios transeundum est. Dirigebatur rursum Commentarius ad Paulam & Eustochium, quibus initio laudat meditationem & scientiam Scripturarum; communicandus tamen iterum Marcellæ, ut liquet ex his verbis: Quamobrem obsecro tam vos, quæ in præsentiarum estis, quam sanctam Marcellam, unicum viduitatis exemplar, ne facile maledicis & invidis Opuscula mea tradatis, neque detis sanctum canibus. Imo & Sanctas hortatur ad qualemcumque sui defensionem contra invidos obtrectatores. Quibus obsecro respondeatis, inquit, ut figant ipsi stylum; tria, ut dicitur, verba conjungant: sudent paululum, experiantur semetipsos; & ex labore proprio discant ignoscere laborantibus. Scitis enim & ipsæ, quod ad hoc me explanationum opus invitum & retractantem compuleritis. Ad Paulam & Eustochium directa rursum est Expositio Epistolæ ad Titum. In præfatione autem videtur insinuare, civitatem Nicopolim ad eas pertinuisse, cum sic habeat: Scribit igitur Apostolus, o Paula & Eustochium, de Nicopoli, quæ in Actiaco littore sita, nunc possessionis vestræ pars vel maxima est. Dubito tamen, an ipsum civitatis dominium, ut aliqui locum intelligunt, Paulæ & Eustochio attribuat Hieronymus: nam poterat allegatis uti verbis, etiamsi solum præcipuas suas possessiones in illa Epiri civitate haberent Sanctæ. Ceterum quibus annis illa scripserit S. Hieronymus, examinabitur ad XXX Septembris. Illud solum hic moneo, non diu post ad easdem in Ecclesiasten quoque scripsisse Hieronymum, uti Romæ facere voluerat in gratiam Blæsillæ, paulo post defunctæ, quemadmodum dicit in præfatione.

[45] [Iisdem dicat multas librorum translationes ex Hebraïco,] Alia non pauca ex Operibus suis SS. Paulæ & Eustochio deinde inscripsit S. Hieronymus, earum preces in præfationibus passim flagitans, aliquando & defensionem contra obtrectatores. Sic ex versionibus sacræ Scripturæ de Hebraïco sermone in Latinum Paulæ simul & Eustochio dedicatos reperio quatuor libros Regum, quorum duos Samuel, alios duos Malachim nomine Hebraïco vocavit. In præfatione eas, suppresso tamen nomine, sic compellat: Sed & vos famulas Christi rogo, quæ Domini discumbentis pretiosissimo fidei myro ungitis caput, quæ nequaquam Salvatorem quæritis in sepulcro, quibus jam ad Patrem Christus ascendit, ut contra latrantes canes, qui adversum me rabido ore desæviunt, … orationum vestrarum clypeos opponatis. Eisdem dicata versio Isaiæ prophetæ, in cujus præfatione eas nominat, & preces similiter flagitat. Jeremiæ versionem, in cujus præfatione, conquerens de obtrectatoribus, Et hæc patior, quia vos cogitis, Sanctis nostris rursum dicatam existimo; imo & Ezechielis versionem, in cujus prologo ait, Legite igitur & hunc juxta translationem nostram. Etsi enim nomina omiserit Hieronymus, allegatis tamen verbis Paula & Eustochium utcumque insinuantur, quia nullus magis ad ejusmodi labores Hieronymum invitabat, nullus ejus Opera magis legebat, quam Paula & Eustochium, quibus & Danielis & duodecim Minorum prophetarum versionem dicavit, ut earum nomina in præfationibus expressa certum faciunt.

[46] [ut linguæ istius peritis.] Tot ex Hebraïco in Latinum sermonem translationes Paulæ & Eustochio dicatas fuisse ab Hieronymo, minus mirabitur studiosus lector, si consideraverit attente, quanta valerent linguæ Hebraïcæ & sacræ Scripturæ intelligentia. In præfatione ad translationem libri Esther, iisdem rursus inscriptam, breviter id insinuat Hieronymus his verbis: Vos autem, o Paula & Eustochium, quoniam & bibliothecas Hebræorum studuistis intrare, & interpretum certamina comprobastis, tenentes Esther Hebraïcum librum, per singula verba nostram translationem aspicite, ut possitis agnoscere, me nihil etiam augmentasse addendo, sed fideli testimonio simpliciter, sicut in Hebræo habetur, historiam Hebraïcam Latinæ linguæ tradidisse. Hactenus relatæ versiones in tomo 9 Operum S. Hieronymi editionis Veronensis impressæ sunt. Pergo ad tomum decimum, in quo plures habentur versiones aut correctiones ex Græco & aliis sermonibus.

[47] Quamvis nihil clare assertum inveniam apud Hieronymum de lingua Græca S. Eustochio nota, [Græcam etiam noverat Paula & verisimillime Eustochium:] vix tamen dubitare possum, quin S. Eustochium Græci sermonis perita esset æque ac mater Paula. De hac illud Hieronymus aliud agens insinuat in Epitaphio num. 28, dum ait, Paulam morti proximam sibi aliquid interroganti Græco sermone respondisse. Noverat igitur Paula linguam Græcam, nec dubito, quin eam in annis puellaribus didicerit Eustochium, matrem in omnibus imitata, exceptis nuptiis; præsertim cum Hieronymus in Epistola 107 ad Lætam num. 9 inter præcepta educandi juniorem Paulam hoc memoret: Discat (quotidie nimirum, ut ante additur) Græcorum versuum numerum. Quare minime credendum est, linguam Græcam, utpote nobilibus Romanis eo tempore satis usitatam, Eustochio virgini ignotam fuisse. Hoc observare volui, antequam producam translationes aut correctiones ex lingua Græca eidem simul & matri dicatas, quas recensebo eo ordine, quo habentur tom. 10, in Hieronymo tempus, quo singulæ fuerunt editæ, investigaturus.

[48] Primus occurrit liber Job, prout ex Græco Latinus ab Hieronymo factus est (nam eumdem ex Hebraïco Arabicoque deinde transtulit) collatusque cum Hebraïco. [quibus librum Job ex Græco versum aliaque dedicat Hieronymus.] Hunc autem Sanctis nostris dedicans Hieronymus, eas in Prologo alloquitur hoc modo: Quapropter, o Paula & Eustochium, unicum nobilitatis & humilitatis exemplar, pro flabello, calathis sportellisque, munusculo monachorum, spiritualia hæc & mansura dona suscipite: ac beatum Job, qui adhuc apud Latinos jacebat in stercore & vermibus scatebat errorum, integrum immaculatumque gaudete. Psalterium simili modo emendatum secundum Græcum textum interpretum Septuaginta, collatumque similiter cum Hebraïco, iisdem Sanctis obtulit Hieronymus, cujus Præfatio ita inchoatur: Psalterium Romæ dudum positus emendaram, & juxta Septuaginta interpretes, licet cursim, magna illud ex parte correxeram. Quod quia rursum videtis, o Paula & Eustochium, scriptorum vitio depravatum, plusque antiquum errorem, quam novam emendationem, valere; cogitis, ut veluti quodam novali scissum jam arvum exerceam, & obliquis sulcis enascentes spinas eradicem, æquum esse dicentes, ut quod crebro male pullulat, crebrius succidatur &c. Eadem forma juxta Græcum textum emendavit S. Hieronymus tres libros Salomonis, id est, Proverbia, Ecclesiasten, Canticum Canticorum; eosdemque dicavit Paulæ & Eustochio, ut videri potest in Præfatione ejus tom. 10 col. 435. Hæc, prolixius tractanda in S. Hieronymi Vita, breviter recensere volui, ut studiosus lector perspiciat, quantum Ecclesia debeat SS. Paulæ & Eustochio, quæ præ ceteris maxime S. Hieronymum ad eruditos in emendandis sacris codicibus labores impulerunt, & suis opibus adjuverunt.

[49] Quemadmodum vidimus, S. Hieronymum a Paula & Eustochio excitatum fuisse ad Commentarios scribendum in aliquot S. Pauli Epistolas; [Iisdem scribit primos Commentarios in Prophetas,] sic eumdem haud dubie impulerunt ad interpretationem Prophetarum. Ex his autem Commentariis pars utrique simul dicata, pars soli Eustochio post mortem Paulæ, pars aliis diversis. Quos ex iis Paulæ simul & Eustochio dicarit sanctus doctor, exponit ipse in Præfatione ad librum 3 in Amos his verbis: Præpostero ordine atque confuso duodecim Prophetarum Opus & cœpimus, & Christo adjuvante complebimus. Non enim a primo usque ad novissimum juxta ordinem, quo leguntur, sed ut potuimus, & rogati sumus, ita eos disseruimus. Naum, Michæam, Sophoniam & Aggæum primo φιλοπονοτάταις Paulæ ejusque filiæ Eustochio φροσεφώνησα, id est, exposui. Horum quatuor Prophetarum Expositiones eis dicatas fuisse, confirmant ipsæ præfationes singulis præfixæ, ex quibus mox pauca afferam. Ex allegatis autem verbis observo, laudatas Sanctas, quæ Græca voce laborum amantissimæ aut diligentissimæ nominantur, primum rogasse, ut Prophetas exponeret Hieronymus, cum dicat, exposuisse se, ut rogatus erat, primosque ipsis Commentarios inscripserit, imo & plures promiserit, ut post videbimus.

[50] [& aliqua Opera antiquorum] Carpebant aliqui S. Hieronymum, quod mulieribus potissimum Opera sua inscriberet, ut ipse declarat in Præfatione ad Sophoniam, illos refutans. Antequam Sophoniam aggrediar, inquit, respondendum videtur his, qui me irridendum æstimant, quod, omissis viris, ad vos scribam potissimum, o Paula & Eustochium. Qui si scirent, Oldam, viris tacentibus, prophetasse, … nunquam post tergum meum manum curvarent in ciconiam. Adducit agmen mulierum viris præstantiorum, interque eas beatissimam Mariam Domini Matrem, multasque etiam gentiles, ut probet, fortes mulieres, quales erant Paula & Eustochium, minime esse contemnendas, sed longe etiam præferendas viris iis, qui animo sunt muliebri. Mitto alia, & breviter moneo, varia etiam Græcorum doctorum Opera, rogantibus Paula & Eustochio, Latine reddita, ut plenius exponetur in Hieronymo.

[51] [ex Græcis facit Latino,] Inter illa autem sunt Homiliæ triginta novem Origenis in Lucam, impressæ tom. 7 a col. 245, ubi ad Sanctas ita præfari incipit: Ante paucos dies quorumdam in Matthæum & in Lucam Commentarios vos legisse dixistis: e quibus alter & sensibus hebes esset & verbis; alter in verbis luderet, in sententiis dormitaret. Quamobrem petistis, ut contemptis istiusmodi nugis, saltem triginta & novem Adamantii nostri in Lucam Homilias, sicut in Græco habentur, interpreter; molestam rem & tormento similem, alieno, ut ait Tullius, stomacho, & non suo scribere: quam tamen idcirco nunc faciam, quia sublimiora non poscitis … Perspicitis enim, quantum apud me & auctoritas vestra, & voluntas valet. Prætermisi paululum Hebraïcarum quæstionum libros, ut ad arbitrium vestrum lucrativis operis hæc, qualiacumque sunt, non mea, sed aliena dictarem. In fine hæc addit: Præterea Commentarios viri eloquentissimi Hilarii, & beati martyris Victorini, quos in Matthæum diverso sermone, sed una gratia Spiritus ediderunt, post paucos dies ad vos mittere disposui, ne ignoretis, quantum nostris quoque hominibus (id est, Latinis) sanctarum Scripturarum quondam studium fuerit.

[Annotata]

* Minervam

* al. pateris

* i. e. Testamentum

* al. volebat

§ IV. Officia matri in supremo morbo ab Eustochio præstita: præfecturam monasterii suscipit: Opera eidem dicata ab Hieronymo.

[Officia matri ægrotanti præstita: de ejus morte Sancta] Obiit S. Paula anno 404, die XXVI Januarii, post morbum forte satis diuturnum. In quo languore, inquit Hieronymus in Epitaphio num. 28, Eustochii filiæ probata semper in matrem pietas, magis ab omnibus comprobata est. Ipsa assidere lectulo, flabellum tenere, sustentare caput, pulvillum supponere, fricare pedes, manu stomachum confovere, mollia strata componere, aquam calidam temperare, mappulam apponere, omnium ancillarum prævenire officia, & quidquid alia fecisset, de sua mercede putare subtractum. Quibus illa precibus, quibus lamentis & gemitu, inter jacentem matrem & specum Domini discurrit, ne privaretur tanto contubernio, ne illa absente viveret, ut eodem feretro portaretur? Hæc de officiis in morbo. Relata vero morte, & solemnitate exsequiarum, de S. Eustochio hæc subdit: Venerabilis virgo filia ejus Eustochium, quasi ablactata super matrem suam, abstrahi a parente non poterat: deosculari oculos, hærere vultui, totum corpus amplexari, & se cum matre velle sepeliri. Dolorem Eustochii hæc indicant, & vehementem ejus amorem in sanctam matrem. At nullum profert Hieronymus verbum, quo insinuatur, Sanctam nimiis fletibus aut lamentis muliebriter indulsisse.

[53] Contrarium potius insinuat, dum post mortem relatam statim subjungit: [pie magis quam muliebriter dolet;] Ex hinc non ululatus, non planctus, ut inter seculi homines fieri solet, sed Psalmorum linguis diversis examina concrepabant. De hoc Psalmorum cantu, post relatum innumeræ multitudinis accursum, iterum dicit: Græco, Latino, Syroque sermone Psalmi in ordine personabant, non solum triduo, donec subter ecclesiam, & juxta specum Domini conderetur, sed per omnem hebdomadam. Igitur ut justus & magnus, ita & sancta Virgine dignus erat dolor, quæ nec officia Christianæ pietatis impediebat, nec ad indecora se effundebat lamenta. Dolor quoque non minor erat ipsius Hieronymi, quam Eustochii. Nam in Epitaphio, quod non diu post composuit, num. 32 Eustochio ait: Hunc tibi librum ad duas lucubratiunculas eodem, quem tu sustines, dolore dictavi. In Epistola 99 (alias 31) ad Theophilum Alexandrinum ait, nihil se scripsisse, quod ita sanctæ & venerabilis Paulæ confectus esset dormitione. De Eustochio autem dicit: Sancta & venerabilis te filia tua Eustochium, quæ nullam pro matris absentia recipit consolationem, … suppliciter salutat. Causam luctus utrique communem declarat his verbis: Perdidimus enim, ut ipse nosti, repente solatium, quod (ut conscientiæ nostræ testis est Dominus) non ad proprias ducimus necessitates, sed ad sanctorum refrigeria, quibus illa sollicite serviebat.

[54] Ex his colligat studiosus lector, quanta cura in solam reciderit Eustochium, [licet nihil hæreditate opum acciperet,] quantaque eidem opus fuerit fortitudine, ne dolori & curarum moli succumberet. Mater Paula, immensis potens opibus, duo erexerat monasteria, alterum virorum, alterum mulierum; utrumque autem opibus suis sustentabat, & ingentes etiam pauperum alebat greges; sed in omnibus filiam Eustochium habebat adjutricem. Tota hæc cura devolvebatur ad Eustochium, matris opibus destitutam, nec ullius ex consanguineis præsenti solatio adjutam. Audiamus Hieronymum variis locis in Epitaphio de hæreditate S. Eustochii loquentem. Omnes suos pauperes pauperior ipsa (Paula) dimisit, inquit num. 2. Nec mirum de proximis & familiola, quam in utroque sexu de servis & ancillis in Fratres Sororesque mutaverat, ista proferre, quum Eustochium virginem, & devotam Christi filiam, in cujus consolationem libellus hic cuditur, procul a nobili genere, sola fide & gratia divitem reliquerit. Deinde num. 15 ait, Paulam id habuisse voti, … ut unum nummum Filiæ non dimitteret. Et mox: Denique consecuta est, quod optabat, & in grandi ære alieno Filiam dereliquit: quod huc usque debens, non suis viribus, sed Christi se confidit misericordia reddituram. Rursum num. 30: Testis est Jesus, ne unum quidem nummum ab ea Filiæ derelictum, sed, ut ante jam dixi, derelictum magnum æs alienum: &, quod his difficilius est, Fratrum & Sororum immensam multitudinem, quos sustentare arduum, & abjicere impium est.

[55] [sed ære alieno gravaretur.] Profusam illam matris suæ in pauperes ac pia opera liberalitatem non displicuisse S. Eustochio testatur Hieronymus num. 26, quando ait, ita eam obedivisse matri, ut … ne unum quidem nummum haberet potestatis suæ, sed & paternam & maternam substantiolam a matre distribui pauperibus lætaretur, & pietatem in parentem, hæreditatem maximam & divitias crederet. Nam quod maxime insinuatur his verbis, quæ non recte ab aliquibus intellecta jam monui, illud est, noluisse Eustochium, ut vel unus nummus pro hæreditate sua servaretur, sed lætanter vidisse, omnes opes in pauperes effundi. Nec minus forti animo paupertatem illam suam tulisse videtur Sancta, quam benigno in pauperes & pio matrem affectu opes suas effundi viderat. Neque enim Hieronymus, cum in consolationem Eustochii scribebat, toties repetiisset, ne unum quidem nummum ei derelictum, nisi id eam fortiter ferre novisset. Hac de causa eam num. 31 sic alloquitur: Secura esto, Eustochium, magna hæreditate ditata es. Pars tua Dominus: & quo magis gaudeas, mater tua longo martyrio coronata est. Itaque merito Hieronymus eximiam Eustochii fortitudinem prædicavit verbis num. 13 datis: merito de eadem in Epitaphio num 4 ait: Eustochium, quæ nunc in sanctis locis virginitatis & ecclesiæ monile pretiosum est.

[56] [Suscipit Sancta præfecturam virginum,] Curam monasterii virginum post obitum matris suscepit S. Eustochium, & annis facile quindecim aut sexdecim, quibus superfuit, gessit. Palladius in Historia Lausiaca, ubi de S. Paula egerat, de S. Eustochio hæc subjungit cap. 126: Cujus filia nunc quoque exercetur in Bethleem, nomine Eustochium, quam ego non conveni. Dicitur autem esse castissima, habens conventum quinquaginta virginum. Hæc Palladius circa finem vitæ S. Eustochii scripsit, ut nequeamus ex eo certi esse de numero virginum, quas initio post obitum matris regendas & sustentandas accepit. At sive paulo major aut minor fuerit numerus, existimo non modo earum regimen ab Eustochio susceptum esse, quod certum est, sed etiam disciplinam monasterii ab eadem, juvante S. Hieronymo, magis accommodatam fuisse ad leges aliorum monasticas. Etenim S. Hieronymus inter prima, quæ scripsit post mortem Paulæ, Regulam S. Pachomii Latinam reddidit, prout modo impressa habetur tom. 2 a col. 53.

[57] In Præfatione autem ait, se id agere, ut longum silentium ex luctu de morte S. Paulæ servatum, rumperet, [& Regulam S. Pachomii in ejus gratiam] reddens, inquit, me pristinis studiis, & sanctæ feminæ (Paulæ) refrigerans animam, quæ monasteriorum semper amore flagravit, & quod visura erat in cælo, hic in terris meditata est: venerabilis quoque virgo filia ejus Eustochium haberet, quod Sororibus agendum tribueret: nostrique Fratres Ægyptiorum, hoc est, Tabennensium monachorum exempla sequerentur &c. Ex hisce tria colligo, primo S. Paulam aliquid meditatam esse in vita, quod non perfecit, sed quod post mortem ejus perfectum est ab Eustochio, aut saltem sub ejus regimine, cum illud Paula visura erat in cælo: secundo, aut Regulam S. Pachomii Sororibus monasterii ab Eustochio fuisse præscriptam, quatenus leges, viris datæ, mulieribus quoque congruebant, aut certe ex illa Regula compositas fuisse leges, quas moniales observarent: nam Regulam vertit Hieronymus, ut Eustochium haberet, ex illa nimirum Regula, quod Sororibus agendum tribueret; certa nimirum fixaque lege. Non est ratio dubitandi, quin id ipsum sit, quod meditata erat Paula.

[58] Tertio clare insinuat S. Hieronymus, Regulam a se factam Latinam, [S. Hieronymus Latinam reddit.] ut monachi, quibus præerat, eam sequerentur. Præclarissima sane est S. Pachomii Regula, eoque ex capite SS. Hieronymo & Eustochio etiam placuerit, quod studium sacrarum Scripturarum in ea præscribatur cap. 139 & 140, ubi hæc leguntur: Et omnino nullus erit in monasterio, qui non discat litteras, & de Scripturis aliquid teneat: qui minimum usque ad Novum Testamentum & Psalterium. Hæc, inquam, amantissimis sacrarum Litterarum Hieronymo & Eustochio procul dubio mire placuerunt; sed nec alia displicuerint, cum omnia illius Regulæ præcepta pro adjunctis locorum & temporum, ac pro monachorum illorum conditione, tam prudenter fuerint præscripta, ut facile credi possint ordinata juxta præceptum Dei & angeli, qui ad eos ob hanc ipsam institutionem missus venerit, ut habet Hieronymus ibidem.

[59] Necdum perfecerat translationem Veteris Testamenti ex Hebraico in Latinum sermonem S. Hieronymus, [Ea rogante, alios V. T. libros ex Hebraico in Latinum sermonem transfert,] quando dictam Regulam Latinis legendam dedit. Non diu tamen post rogavit Eustochium, ut libros Josue, Judicum & Ruth ex Hebraicis redderet Latinos, ut insinuat Hieronymus in Præfatione ad librum Josue, ubi de omnibus tribus ait: Ceterum post sanctæ Paulæ dormitionem, cujus vita virtutis exemplum est, & hos libros (Josue, Judicum & Ruth ante nominatos) quos Eustochio virgini Christi negare non potui, decrevimus, dum spiritus hos regit artus, Prophetarum explanationi incumbere &c. Itaque hos libros tres dedit precibus S. Eustochii, antequam intermissam Prophetarum explanationem resumeret. At librum quoque Esther cum tribus jam dictis nominat in laudata Præfatione, ut ille quoque videatur post mortem Paulæ precibus Eustochii translatus, cum tamen in Præfatione eidem præfixa offeratur Paulæ simul & Eustochio, ut dictum est num. 46. Itaque ambigua de tempore translati libri Esther oritur dubitatio, de qua prolixius agetur in S. Hieronymo, ad quem propius spectat.

[60] Explanationes Prophetarum diversis dicavit S. Hieronymus. [Isaiam Prophetam prolixis Commentariis] Priores Paulæ & Eustochio inscriptas jam vidimus, tum aliæ secutæ, post quas ad Isaiam processit, Eustochio dicatum. Prologum ita orditur sanctus doctor: Expletis longo vix tempore in duodecim Prophetas viginti Explanationum libris, & in Danielem Commentariis, cogis me, virgo Christi Eustochium, transire ad Isaiam: &, quod sanctæ matri tuæ Paulæ, dum viveret, pollicitus sum, tibi reddere. Quod quidem & eruditissimo viro, fratri tuo (ob nuptias cum defuncta sorore Paulina) Pammachio promisisse me memini: quumque in affectu par sis, vincis præsentia. Itaque & tibi, & illi per te reddo, quod debeo… Unde orationum tuarum fultus auxilio, quæ diebus ac noctibus in Dei Lege meditaris, & templum es Spiritus sancti, imitabor Patremfamilias, qui de thesauro suo profert nova & vetera. Scripsit Hieronymus in Isaiam libros octodecim, & singulis præmisit Præfationem ad Eustochium, ex quibus nonnulla spectant ad propositum nostrum. Preces ipsius, ut fere in omnibus, in secundi libri Præfatione postulat his verbis: Unde obsecro te, virgo Christi Eustochium, ut, nobis in Scripturarum explanatione certantibus, tu cum Mose ad Dominum eleves manus.

[61] [exponit, & eidem dedicat,] In quinto Prologo offert ei librum antea scriptum, dicitque: Nunc ad te, Φιλοπονωτάτη (laboris amantissima) Eustochium, cogor in totum Prophetam Commentarios scribere, precesque de more flagitat. In octavo excusat prolixitatem, utpote ex obscuritatibus Isaiæ ortam, additque: Certe nos studiosis scribimus, & sanctam Scripturam scire cupientibus, non fastidiosis, & ad singula nauseantibus. At similia non profert causa ipsius Eustochii, quæ plenissimam desiderabat explanationem, sed ut respondeat aliis, iisque perpetuis obtrectatoribus, de quibus sæpe conqueritur. Quanti vero faceret judicium S. Eustochii, satis declarat in Præfatione libri decimi, ubi insinuat, se ejus quoque consilium exquisivisse pro divisione librorum, dicens illum librum aliis fore minorem, & hæc subjungens: Itaque, ut voluisti, virgo Christi Eustochium, & ut in commune placuit, sicut & superiores ante dictavi, & hunc & reliquos, si Christus annuerit, dictabo libros, ut prophetias sibi copulem, nec eas inter se lacerem atque discerpam in alterius finem & alterius principium. In duodecimo ait: Ac nonnullos fore arbitror, qui hoc ipsum, quod ad te, Eustochium, sermonem facio, obtrectationi patere contendant, non considerantes, Holdam & Annam ac Debboram, viris tacentibus, prophetasse, & in servitute Christi nequaquam differentiam sexuum valere, sed mentium. Non obscure hæc insinuant, majorem fuisse existimationem Hieronymo de eruditione & virtute Eustochii, quam plerorumque virorum.

[62] [quanti Sanctam faceret, sæpe insinuans] In Præfatione libri decimi tertii, quam tumultuario sermone ægrotus dictavit, necdum absoluto libro ipso, luculenter ostendit Hieronymus, quanti faceret preces Eustochii; cum ad eas flagitandas præfatiunculam ipsam dictaverit, hisque usus sit verbis: Quamobrem, Eustochium, in toto orbe terrarum unicum nobilitatis & virginitatis exemplum, non sileat pupilla oculi tui, clamaque in corde: “Exurge, ut quid dormis, Domine?” ut injunctum in Isaiam opus, te orante, & Christo miserante, perficiam. Perfecit Opus Hieronymus, & plura post illud. In sequentis autem libri Præfatione ait, incredibili velocitate se sanatum. Et mox: Tuque, virgo Christi Eustochium, quæ ægrotantem tuis orationibus adjuvisti, sanato quoque imprecare gratiam Christi, ut eodem spiritu, quo Prophetæ futura cecinerunt, possim in nubem eorum ingredi &c. Magnam eruditionem Scripturarum Eustochii ostendit Præfatio libri decimi sexti, quam Hieronymus ita orditur: Egregia disertissimi oratoris sententia est, Felices essent artes, si de illis soli artifices judicarent. Ad hoc probandum profert illud sacræ Scripturæ: Beatus, qui in aures loquitur audientium. Et continuo subdit: Qua felicitate tu, filia Eustochium, me compotem esse fecisti. Nam quum anterioris libri præfatiunculam legeres, in qua asserui, Apostolos & Euangelistas ea tantum de Septuaginta interpretibus, vel eorum verbis ponere testimonia, quæ cum Hebraico consonarent; illico mihi non parvam quæstiunculam detulisti, quod scilicet octo versus, qui leguntur in ecclesiis, & in Hebraico non habentur, tertii decimi Psalmi, Apostolus usurparit… Quod quum audissem, quasi a fortissimo pugile percussus essem, cœpi tacitus æstuare, & stuporem mentis vultus pallore signare &c. Fortis sane erat objectio, sed post diligentem inquisitionem non infeliciter eam solvit Hieronymus.

[53] Ad librum decimum octavum & ultimum Hieronymus iterum declarat, [in præfationibus.] in quorum gratiam præclaros illos prolixosque in Isaiam Commentarios composuerit, & quibus illos dicarit, ita Sanctam alloquens: Duodevicesimus in Isaiam, imo extremus liber, tuo, o filia Eustochium, & sanctæ matris tuæ Paulæ nomini dedicatur, ut quas pari honore suspexi, æqua commemoratione nunc recolam, præsertim quum & illa, dum viveret, hoc Opus tecum crebrius postularit, & vir eruditissimus frater tuus Pammachius & tunc & postea frequentibus scriptis cogere non destiterit: mihique & præsentium amicorum & absentium, virorumque ac feminarum in Christo dormientium eadem religio sit, id est, animorum caritas, non corporum. Hæc satis ostendunt, Hieronymum non sine delectu personarum Opera sua dedicasse, honoremque illum iis solum contulisse, quos magni faciebat. Cum autem hos Commentarios simul peterent S. Eustochium & S. Pammachius, pari nobilitate, virtute & eruditione conspicuus, pro hisce prætulit S. Eustochium, sic tamen, ut illa ad Pammachium quoque perferendos curaret. Ad S. Pammachium tamen pauca quoque scripsit Opuscula, & nominatim Commentarios aliquot in Minores Prophetas, qui similiter S. Eustochio fuerint communicati.

[64] Post mortem S. Pammachii sanctæque Marcellæ, exponendam suscepit S. Hieronymus, [Roganti & urgenti Eustochio Ezechielem] & Eustochio dicandam Ezechielis prophetiam, ut in Prologo declarat, ita ordiens: Finitis in Isaiam decem & octo Explanationum voluminibus, ad Ezechiel, quod tibi, & sanctæ memoriæ matri tuæ Paulæ, o virgo Christi Eustochium, sæpe pollicitus sum, transire cupiebam, & extremam, ut dicitur, manum Operi imponere prophetali. Tum ait, perturbatum se fuisse tristibus nuntiis de morte Pammachii, Marcellæ aliorumque, ac de capta per Gothos urbe Roma, eaque de causa Opus intermissum. Verum, inquit, quia tu indesinenter hoc flagitas, … aggrediar Ezechiel Prophetam. In Præfatione libri tertii dicit, Explanationes in Ezechiel se omisisse ob pauperes occasione Urbis captæ in Palæstinam confluentes, & addit: Unde rursus a te commoniti, o virgo Christi Eustochium, intermissum laborem repetimus, & tertium volumen aggressi, tuo desiderio satisfacere desideramus. Mitto verba Hieronymi, quibus preces Eustochii frequenter postulat, & initium Præfationis ad librum duodecimum subjungo; ex eo enim liquet, quam studiose illa Hieronymum ad explanandum incitaret. Trepidationem meam, inquit, in explanatione templi Ezechiel, immo tacendi perseverantiam, tuæ, filia Eustochium, preces & Domini promissa superarunt, dicentis: “Petite, & accipietis: quærite, & invenietis: pulsate, & aperietur vobis.” Addit etiam rationes, quibus ad pergendum hortata fuerat, subditque: Obsequar igitur voluntati tuæ &c.

[65] [exponit & inscribit Hieronymus,] In Præfatione libri decimi tertii, postquam de nimia difficultate explanandi templum Ezechielis multa dixerat, sanctam Virginem sic alloquitur: Quamobrem tibi, filia Eustochium, quæ nostra, qualiacumque fuerint, libenter accipis, contestatum volo, & illud rhetoris Victorini breviter admoneo, ut obscuritatem voluminum ex tribus rebus fieri scias, vel rei magnitudine, vel doctoris imperitia, vel audientis duritia: quorum primum & secundum liquido in hoc Opere confitebor; tertium, acumen ingenii tui & desiderium Scripturarum facile renuit: quæ privilegio virginali & victus continentia, non dicam frequentem, sed jugem hospitem possides Deum. In Præfatione ad librum decimum quartum, eumque postremum, ait: Quem (librum) si, orante te, ad finem usque perduxero, & Dominus vitæ hujus concesserit spatium, transibo ad Jeremiam, qui unus nobis remanet Prophetarum. Perfecit sanctus doctor Commentarios suos in Ezechielem, non item in Jeremiam, quibus immortuus est: neque hos obtulit S. Eustochio, licet hic expositionem Jeremiæ illi promittat.

§ V. Paulam fratris filiam præclare instituit: multa patitur a Pelagianis: annus beati obitus investigatur.

[Paulam fratris filiam in monasterio excipit,] Restat, ut colligamus pauca, quæ supersunt dicenda de S. Eustochio. Primo constat ex Epistolis S. Hieronymi, & aliunde etiam, Paulam juniorem, de qua jam meminimus num. 38, missam fuisse ad amitam suam S. Eustochium. Necdum tamen erat in Palæstina, quando anno 404 avia ejus S. Paula ibidem obiit. Hoc enim satis colligitur ex verbis S. Hieronymi in Epitaphio S. Paulæ, ubi num. 26 de S. Paula ait: Non debeo silentio præterire, quanto exultaverit gaudio, quod Paulam neptem suam, ex Læta & Toxotio genitam, immo voto & futuræ virginitatis repromissione conceptam, audierat in cunis & crepitaculis balbutiente lingua ALLELUIA cantare, aviæque & Amitæ nomina dimidiatis verbis frangere. In hoc solo patriæ desiderium habuit ut filium (Toxotium,) nurum (Lætam,) neptem (Paulam,) renunciasse sæculo, & Christo servire cognosceret. Quod & impetravit ex parte. Nam neptis Christi flammeo reservatur &c. Tillemontius art. 97 ait, ex allegatis verbis non posse colligi, Romæne tunc esset junior Paula, an in Bethleem. At vel ipsum silentium Hieronymi de adventu Paulæ in Bethleem, qui mirum aviæ Paulæ attulisset gaudium, satis insinuat, eam ante obitum S. Paulæ ibidem non fuisse. Si enim gavisam dicit S. Paulam ob dimidiata balbutientis infantis verba, multo minus sileret lætitiam ejus de adventu in monasterium. Ætas ipsa junioris Paulæ, quam, moriente S. Paula, quatuor aut quinque annorum circiter fuisse credimus, non patitur, ut dicamus eam jam tunc fuisse in monasterio, ad quod fortasse toto decennio serius venerit. Nam tempus, quo ad amitam suam S. Eustochium pervenit, nullibi indicatur.

[67] Prima mentio de Paula juniore, cum S. Eustochio in Bethleem degente, fit ab Hieronymo in Epistola 134 (alias 94) ad S. Augustinum, ubi de utraque sic loquitur: Sanctæ ac venerabiles filiæ tuæ, Eustochium & Paula, [& bene instituit: utraque etiam SS. Augustino & Alypio nota.] & genere suo, & exhortatione tua, digne gradiuntur, specialiterque salutant beatitudinem tuam. Epistola hæc figitur anno 416; indeque colligitur, ante annum 416 venisse Paulam, cum de ea non fiat mentio, ut de virgine illuc recenter advecta. Ex allatis verbis ulterius colligitur, S. Augustinum ad sanctas illas virgines aliquando litteras dedisse hortatorias, quæ exciderunt. Earumdem nomine, ut existimo, S. Augustinum salutat Hieronymus in Epistola 142 (alias 81) his verbis: Sancti Fratres, qui cum nostra sunt parvitate, præcipue sanctæ ac venerabiles filiæ tuæ, suppliciter te salutant. Notæ etiam fuerunt S. Alypio episcopo Tagastensi, amico S. Augustini: nam in ultima S. Hieronymi Epistola, in qua de morte S. Eustochii meminit Hieronymus, de Paula sic habet: Neptis vestra Paula miserabiliter deprecatur, ut memores ejus sitis, & multum vos salutat. Non erat consanguinea Alypii aut Augustini, sed neptis videtur vocari ob teneram ætatem, quæ cum Eustochio ante vocata erat filia. Ex his colligitur, Paulam præclare instructam fuisse a S. Eustochio. Præterea ex præsentia Paulæ junioris verisimillima oritur conjectura, S. Eustochio non defuisse subsidia, a Romanis consanguineis submissa, quibus monasterium suum sustentaret, seque etiam liberaret ære alieno, quod vivens S. Paula contraxerat.

[68] Verum anno 416, ut videtur, acrem sustinuit procellam, [Monasterium Sanctæ a Pelagianis incenditur, & diripitur,] odio hæreticorum illatam, quæ toti monasterio ruinam, sacrisque virginibus dispersionem, aut forte etiam graviora minari videbatur. Pelagii fautores fuisse, qui scelera illa perpetrarunt, indicat S. Augustinus in libro de Gestis Pelagii circa finem, ubi sic habet: De his autem, quæ post hoc judicium (in concilio Diospolitano latum) ibi a nescio quo cuneo perditorum, qui valde in perversum perhibentur Pelagio suffragari, incredibili audacia perpetrata dicuntur, ut Dei servi & ancillæ, ad curam sancti Hieronymi presbyteri pertinentes, sceleratissima cæde afficerentur, diaconus occideretur, ædificia monasteriorum incenderentur, vix ipsum ab hoc impetu atque incursu impiorum in Dei misericordia turris munitior tueretur, tacendum nobis potius video, & exspectandum, quid illic fratres nostri episcopi de his tantis malis agendum existiment &c. Hæc S. Augustinus, postquam de synodo Diospolitana disseruerat, non nominans quidem Eustochium & Paulam, sed eas clare designans per ancillas Dei ad S. Hieronymi curam pertinentes. Tempus autem innotescit per synodum Diospolitanam, quæ habita est sub finem anni 415. Attamen non dicit S. Augustinus, statim post absolutum concilium violentiam illam monasteriis Hieronymi & Eustochii illatam esse, ideoque creditur anno 416 contigisse.

[69] Conquestæ sunt de violentia monasterio suo illata Eustochium & Paula per litteras ad S. Innocentium Romanum Pontificem datas, [ut illa modeste admodum conquesta est S. Innocentio:] quod graviora etiam timerent, quemadmodum etiam conquestus est S. Hieronymus. Intelligimus id ex tribus S. Innocentii litteris hac de causa scriptis, ex quibus tamen non liquet, Eustochium & Paulam litteras misisse, sed verisimilius fit, S. Hieronymum suo & illarum nomine querelas ad Pontificem detulisse. Nomen quoque sceleratorum, qui injuriam intulerant, non fuit in litteris expressum. Litteras S. Innocentii edidit Baronius, eæque a pluribus deinde sunt recusæ, sed mendis non carent, ex vetustate ortis, sive ex ignorantia aut negligentia transcribentium. Ad Joannem Hierosolymitanum episcopum præcipue insinuat Innocentius, quantum passæ sint Eustochium & Paula, saltem in suis, dum Epistolam sic orditur: Direptiones, cædes, incendia, omne facinus extremæ dementiæ *, generosissimæ sanctæ virgines Eustochium & Paula deploraverunt in locis ecclesiæ tuæ * perpetrasse diabolum: nomen enim hominis causamque reticuerunt. Quod etsi ambiguum non sit, & a quo commissum: oportuit tamen custodire germanitatem tuam, & gregi illius sollicitius providere, ne quid simile oriretur. Suspicionem suam de conniventia Joannis Hierosolymitani declarat Pontifex, ut magis exponetur in Hieronymo. De iis vero, quæ virgines erant passæ, hæc deinde memorat Innocentius: Et tales agnas incendio, armis & persecutionibus, nudas, debiles, post suorum cædes & mortes, vix vivere audivimus. Et post pauca Joannem alloquens: Ubi provisiones tuæ? Ubi certe, si casus evenerant, auxilia vel consolationes? Cum plus se adhuc metuere dicant, quam conqueruntur esse perpessas. Altius censerem, si essent aliquid de hac re mecum apertius collocutæ. Ex datis verbis abunde colligitur, gravissimam vexationem, terroresque etiam graviores S. Eustochio ejusque monasterio illatos esse: ipsam vero moderate admodum egisse, quod auctores tanti sceleris non nominaverit, licet hoc etiam fieri potuerit, quod præcipui solis suspicionibus innotescere possent, & nihil per se fecissent. Pro extremæ dementiæ aliqui ediderunt extremæ clementiæ, vocesque illas ad Eustochium & Paulum referunt, & alia plura mutant. At mihi præplacet lectio data, ut multo concinnior, cum post direptiones, cædes, incendia, apte dicatur omne facinus extremæ dementiæ, & minus recte omne facinus sine ullo adjuncto: ac rursum voces extremæ clementiæ inconcinne admodum de duabus virginibus proponantur sequentibus generosissimæ sanctæ virgines.

[70] [gravia fuerunt monasterii damna;] Quidquid autem sit de lectionum varietate, constat primo, S. Eustochium gravia illa fuisse passam cum S. Hieronymo, quod contraria esset hæresi Pelagianæ, & verisimillime etiam, quod foveret S. Hieronymum. Quanto enim odio Pelagiani Hieronymum prosequerentur, magis exponetur ad XXX Septembris. Constat secundo tam ex Augustino quam ex Innocentio, ædificia quædam monasterii fuisse incensa, ac bonorum direptiones factas. Tertio cædes in monasterio S. Eustochii etiam memorat S. Innocentius; neque id exponendum est de percussionibus dumtaxat, sed etiam de illata quibusdam morte, cum dicat, post suorum cædes & mortem. Fuerint illi servi aut ancillæ, qui irruentibus se opponere conabantur. Nam nullibi dicitur ex sacris virginibus ullas fuisse occisas. Diaconum occisum, verisimiliter in monasterio S. Hieronymi, asserit S. Augustinus; sed virgines interemptas neuter dicit. Nescio etiam ex quibus verbis sibi persuaserit Tillemontius, quod asserit in S. Hieronymo art. 138, Eustochium ipsam & Paulam vix effugisse nudas & debiles, dum arma sæviebant & incendium. Neque enim id videtur dicere Innocentius; sed loquitur, quantum verba mendosa innuunt, de misero statu, ad quem incendio, armis & persecutionibus erant redactæ, nudasque, sive privatas temporalibus bonis ædificiisque, ac debiles, ablato servorum & ancillarum subsidio, ut vix haberent, unde viverent. Hunc sensum omnino insinuant illa verba, vix vivere audivimus. De gravissimo hoc damno meminit etiam Hieronymus in Epistola 139 (alias 56) scripta circa annum 417 hisce verbis: Nostra autem domus, secundum carnales opes hæreticorum persecutionibus penitus eversa, Christo propitio, spiritualibus divitiis plena est. Melius est enim panem manducare, quam fidem perdere.

[71] Fecerunt verisimiliter id impii hæretici, ut Eustochium cogeretur deserere monasterium, [illud tamen Sancta non deseruit, nisi forsan brevi tempore.] & Hieronymus alio se conferre. Et revera Hieronymus in Epistola 138 (alias 55) de his agens, aliquid innuere videtur de loco mutato. Attamen, si monasteria sua deseruerunt Hieronymus & Eustochium, pro brevi tempore id factum fuerit, ut magis dicetur in Hieronymo, & sic impios hæreticos spes sua fefellit: nam post tempus, quo hæc patrata fuerunt, scripsit Palladius, num. 56 laudatus, eoque scribente in Bethleem habitabat S. Eustochium, ibique habebat conventum quinquaginta virginum. Constat etiam, ibidem post paucos annos defunctam esse, & sepultam, ut verisimile sit, ædificia, quæ igne erant consumpta, fuisse paulatim restituta, aliaque damna piorum subsidiis reparata. Verum, cum impii verisimiliter in libros & scripta S. Hieronymi maxime sævierint, ex hac monasterii direptione fortasse contigerit, ut multæ Epistolæ S. Hieronymi, ad SS. Paulam & Eustochium datæ, prorsus exciderint, quod illæ aliis communicatæ non essent, utpote ad privatam illarum aut monasterii instructionem datæ.

[72] [Mors Sanctæ probabilius anno 419 figenda.] De morte S. Eustochii meminit S. Hieronymus in Epistola 143 (alias 79) quæ omnium Epistolarum postrema creditur, ad Alypium & Augustinum, qui quæsiverant ex Hieronymo, an respondisset ad libros Anniani Pelagiani. Respondet autem præter alia: Sciatis me, ipsos libros in schedulis missos a sancto fratre nostro Eusebio presbytero suscepisse non ante multum temporis: & exinde vel ingruentibus morbis vel dormitione sanctæ & venerabilis filiæ vestræ Eustochii, ita doluisse, ut propemodum contemnendos putarem. Ex epocha hujus Epistolæ colligitur annus obitus S. Eustochii. Nam in S. Hieronymo ostendam, Epistolam figendam esse anno 419, circa mensem Augustum vel Septembrem. Obierat autem non longo quidem tempore ante dictam Epistolam, tanto tamen, ut a scribendo ejus causa abstinuisset S. Hieronymus. Itaque beatus Eustochii obitus anno 419 figendus est; sed mense & die incertis, verisimillime tamen ante XXVIII Septembris, quo colitur; & forte etiam priori parte anni.

[Annotata]

* al. clementiæ

* al. suæ

DE S. SILVINO EPISCOPO BRIXIENSI
IN LONGOBARDIA

Ante medium seculum V.

COMMENTARIUS.
Memoria in Fastis; reliquiarum inventiones & Translationes; cultus.

Silvinus, episcopus Brixiensis, in Longobardia (S.)

AUCTORE J. P.

Eminentissimus Baronius post Galesinium, qui primus in editis Ecclesiæ Fastis hunc & alios non paucos Brixienses Antistites inscripsit, [Nomen ejus in Romano & aliis Martyrologiis;] sic hodie S. Silvinum annuntiat in Martyrologio Romano: Brixiæ sancti Silvini episcopi. Ferrarius ad eumdem diem in Catalogo Sanctorum Italiæ de ipso tradit sequentia: Silvinus, sive ut alii scribunt, Sylvinus episcopus Brixiæ XII, quartus post S. Philastrium ecclesiam Brixiensem inter SS. Theophilum prædecessorem & Gaudiosum successorem, circa annum Sal. CCCCX administravit ea sanctitatis laude, ut, cum ad Superos IV Kal. Octobris evolasset, in Divos relatus, ab ecclesia Brixiana honores, qui Sanctis debentur, sit consecutus. Cujus corpus, in æde S. Petri in Oliveto conditum, ad hæc usque tempora requiescit. Ita ille, citans Tabulas & monumenta Brixiensia. Canit quoque de S. Silvino Brautius episcopus in Martyrologio poëtico; at visum non est operæ pretium huc transferre ejus versiculos, omnibus animarum rectoribus consentaneos.

[2] Faynus denique ipsum celebrat in Martyrologio Brixiano verbis istis: [gesta plane ignota; tempus, quo floruit,] Quarto Kalen. Octobris. Brixiæ sancti Silvini episcopi in ecclesia sancti Petri Oliveti, qui pastorali sollicitudine fulgens, nomen sibi æternum inter Sanctos promeruit. In Annotatis appellat ad Tabulas & Catalogos omnes episcoporum ecclesiæ suæ, ad laudata mox Martyrologia ac Brixianum Ms., & ad longum agmen scriptorum, quorum nomina & Opera recenset. Super citatis Catalogis mentem meam indicavi in hoc ipso tomo ad diem XXVI Septembris in Commentario de S. Vigilio episcopo num. 3; quod autem ad scriptores pertinet, etiam ibidem dicta num. 4 hic pro insertis haberi possunt. Proinde siquis eos inter quidquam memoret de S. Silvino, in vivis degente, præter nuda ejus ac decessorum successorumque nomina, unde saltem conjicere liceat, quo circiter tempore floruerit, id totum ex conjecturis profectum existimamus. Hinc ne illud quidem excipere ausim, quod tradit Faynus de episcopatus initio ac fine inquiens: Senex anno CCCCXLV ad episcop. ingressus, ad cœlum post duos circiter annos vocatus, illic pro nobis intercedit. Quandoquidem id nuspiam idoneo testimonio confirmatum reperiam, & Ferrarius, usus quoque Brixiensibus Tabulis & monumentis, dicat, sedisse Sanctum circa annum 410. Itaque, missis ceteris, signavi ego eum, non determinato anno, ante medium seculum quintum; quia Rampertus, seculo 9 episcopus Brixiensis, & omnium scriptorum, quos novi, antiquissimus, isto ordine Sanctum recenset in Historia translationis S. Philastrii: Theophilus & Sylvinus & Gaudiosus, Optatianus & Vigilius. Nam Optatianus juxta dicta num. 5 Commentarii de S. Vigilio floruit sub medium quintum seculum. Pergo ad ea, quæ de reliquiis earumque cultu & translationibus tradita reperio.

[3] [Reliquiæ ejus inventæ prope Serlas,] Sacra ejus ossa ab immemorabili tempore, ut fert communis Brixianorum traditio, magna saltem ex parte servata fuerunt in ecclesia S. Petri in Monte Ursino, ubi olim cœnobium exstitit monachorum Cassinensium prope Serlas, parœciam diœcesis Brixianæ. Verum cum dictum cœnobium seculo 15, exstinctis ibidem Cassinensibus, transiisset in jus canonicorum congregationis S. Georgii in Alga, nunc similiter exstinctæ, qui in civitate Brixiensi tum tenebant ecclesiam S. Petri in Oliveto, huc delata sunt eadem sacra ossa anno 1508. Rem sic describit Faynus in Annotatis ad diem XXX Aprilis, quo translatio peracta est: Hujus Sancti ossa (sed non omnia) ab immemoratis seculis in ecclesia S. Petri nuncupata in Monte Ursino supra pagum Serlarum eminente, quam olim monachi Cassinenses officiis excolebant, loco ignoto jacentia, ac ipsius Sancti revelatione inventa, nocturno cælo anno MDVIII Canonici Azurini S. Petri Oliveti, quibus locus ille (extinctis Cassinensibus) scriptus fuerat, insciis omnino Serlarum incolis, ne ob illorum erga hunc Sanctum devotionem, eos ab aëris calamitatibus defendentem, tumultus aliquis fieret, accedente civitatis assensu, capsa Sanctarum reliquiarum, mulo superposita (indignus plane tanti thesauri vector) per devios tramites ad parochialem * pagi S. Euphemiæ prope civitatem, summo mane Dominicæ in Albis, quæ eo anno incidit in XXX Aprilis, transtulerunt, mulo statim glabro divinitus effecto, & paulo post mortuo. Ordinata deinde cum episcopo Paulo Zane solemni processione, eadem sacra ossa sequenti die, quæ erat prima Maii, ad eandem S. Petri Oliveti ecclesiam in ara divæ Mariæ Magdalenæ intulerunt.

[4] Fayno tum in ceteris pene omnibus, tum præsertim in revelatione per Sanctum facta ante sacrorum ossium inventionem consonat Joannes Franciscus Florentinius in Ms. Catalogo episcoporum Brixiensium; [Brixiam translatæ sunt anno 1508:] asserit quoque, jumentum factum esse glabrum, sed de ejus paulo post interitu non meminit. Elias Capreolus Brixiensis jurisconsultus, qui iis ipsis temporibus patriæ suæ Annales concinnavit, mortuus quippe est anno 1519, nec revelationis mentionem facit, nec jumenti; translationem sic retulisse contentus lib. 14: Cæterum dum ista geruntur; quæ prius in ædicula divi Petri in monte Ursino diu delituerant, divi Salvinii *, præsulis nostri, reliquiæ in templum divi Petri in Oliveto die primo Maii honorifica pompa sunt translatæ, industria & cura Hieronymi Caballi, civis nostri & ejus templi antistitis diligentissimi. Præcessisse autem, ut supra innuit Faynus, consensum civitatis, ut fieret translatio, constat ex instrumento, quod habemus inter collectanea nostra de Sanctis Brixiensibus, descriptum ibidem ex libro, quem vocant, Provisionum civitatis, & his verbis conceptum: In concilio speciali civitatis Brixiæ XXXI Martii MDVIII. Ad requisitionem ven. D. Prioris monasterii S. Petri Oliveti, Congris. Canonicorum regularium S. Georgii in Alga Venet., provisum sit, quod cives, eligendi ad hoc, curare debeant, quod translatio S. Sylvini epi. Brixiæ, cujus reliquiæ hucusque sepultæ remanserunt in eccl. S. Petri in Monte supra Serlas, cum omni diligentia & veneratione fiat in die Octavæ Paschatis Resurrectionis Dni. N. J. Christi ad ecclesiam S. Petri in Oliveto: & cœpta est (forte omissa hic est vox electio.) nemine discrepante. Et facto diligenti scrutinio pro tribus civibus eligendis, fuerunt electi D. Stephanus de Ugonibus, doctor & eques; D. Ludovicus Nassinus, doctor; D. Jo. Ant. de Monte, doctor.

[5] Memoratam translationem Faynus in Martyrologio Brixiano ita annuntiat ad diem XXX Aprilis: Brixiæ, translatio sancti Silvini episcopi e sacra æde in Monte Ursino ad ecclesiam sancti Petri in Oliveto, non sine prodigiis cælestibus effecta. In Annotatis vero addit, [Memoria translationis Officio duplici recolitur;] translationis Officium in dicta ecclesia S. Petri in Oliveto celebrari ritu duplici feria secunda post Dominicam in Albis. Exstat quoque vel certe exstitit in eadem ecclesia altare, Sancto nostro consecratum; ut credere nos jubet Jacobus Philippus Tomasinus, Æmoniæ episcopus, in Annalibus Canonicorum secularium S. Georgii in Alga, editis anno 1642. Pag. 198 agens de templo S. Petri in Oliveto, Monumentis, inquit, sanctorum episcoporum Brixiensium, Paulini, Cypriani, Pauli, Silvini, Euasii, Deodati, quorum corpora hic sunt condita, celebre est. S. Paulini ara sub organo eleganter constructa hoc distichon habet &c. Ab altera parte ad D. Silvini altare olim reliquias sacras servatas fuisse testatur inscriptio. Subdit inscriptionem, anno 1533 exaratam, sed huc non pertinentem. Anno circiter trigesimo quinto post translationem tam S. Silvini, quam Sanctorum mox nominatorum, sepulcra seu lipsanothecæ apertæ fuerunt, indeque partes aliquot desumptæ sunt, pretiosioribus capsis includendæ.

[6] [earumdem inspectio facta est anno 1542,] Rei gestæ Historiam ab annis jam centum circiter & octoginta transsumptam ex quodam Ms. monasterii ejusdem, & huc a Fayno transmissam, dedimus quidem tom. III Aprilis in S. Paulo Brixiensi episcopo pag. 619; verumtamen cum minus prolixa sit, eo remittere lectorem visum non est; itaque sic habet: Anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo secundo, pridie Nonas Augusti, ad futuram rei memoriam. Brixiæ in ecclesia S. Petri in Oliveto, assistente R. P. D. Leone de Bugattis de Brixia, rectore generali Congregationis S. Georgii in Alga, de mandato dicti reverendi patris, aperta fuerunt sarcophaga sanctorum episcoporum, Euasii martyris, Cypriani, Pauli & Deusdedit, quorum corpora sunt recondita in altari majori; & sepulcrum S. Silvini episcopi, qui jacet in altari S. Mariæ Magdalenæ in capella dicta S. Paulini: & de ipsis sacris corporibus levatæ fuerunt infrascriptæ Sanctorum suprascriptorum reliquiæ: videlicet caput integrum S. Pauli cum omnibus dentibus, & capita SS. Deusdedit & Silvini fuerunt in pluribus partibus *.

[7] Quorum quidem Sanctorum capita fuerunt processionaliter reportata in sacrario dictæ ecclesiæ & ibi reposita, [ac pars pretiosæ thecæ inclusa;] donec & quousque fuerint fabricata locula seu pretiosa tabernacula, in quibus honore debito includentur dictæ reliquiæ. Ad quarum venerabilem translationem interfuerunt infrascripti sacerdotes: videlicet inprimis R. P. D. de Bugattis, rector generalis; R. P. D. Pacificus Brixiensis Prior monasterii, D. Magnus de Brixia, D. Timotheus de Homis, D. Hadrianus de Brixia, D. Cyprianus Maurus de Gaudino, D. Lucas de Goliono, D. Joannes Petrus de Cignano, D. Chrysanthus de Provaleo, D. Euangelista de Calvazesio, D. Thadæus de Brixia, D. Maximianus de Brixia, D. Albertus de Dello, cum pluribus laïcis utriusque sexus, de quibus omnibus constat instrumentum, rogatum per egregium virum D. Franciscum notarium, nuncupatum il Gambara, die & millesimo suprascripto. Eamdem translationem breviter commemorat etiam Faynus in Annotatis ad XXX Aprilis, & quod in recitato instrumento faciendum esse indicabatur, factum esse docet, addens: Caput ejus (S. Silvini) in busto pretioso, dedita opera exstructo, ad majorem venerationem repositum fuit.

[8] Idem auctor in Annotatis ad diem XXVIII Septembris dicit, relatam deinde fuisse S. Silvini reliquiarum partem in Montem Ursinum prope Serlas, unde prius sublatæ fuerant, [pars quoque reddita fuit Serlensibus,] insciis omnino incolis, ne, ut ante significaverat, apud ipsos, qui magna in Sanctum pietate ferebantur, eumque in aëris tempestatibus Patronum experti fuerant, tumultus excitaretur: at tempus nullum assignat, ista annotasse contentus: De cujus sancti episcopi protectione hoc mirabile fertur, Serlarum spatium, dum sacra ossa illic adessent, nec fulmen, pruinamve, aut grandinem unquam offecisse: ubi postea ad hanc tutelam os unum reportatum in ara S. Bartholomei reclusere. Joannes Franciscus Florentinius in Catalogo Ms. episcoporum eamdem materiam pertractans, ait: Sacellum autem S. Petri in Monte, sacro viduatum pignore, singulis ferme annis, novoque exemplo fulmen tangere, vicinos agellos vineasque pruina percutere, grando contridere * solita, donec eodem corporis ejusdem particula reportata est; quam in S. Bartholomei aram inclusere. Quantum in cælitum lipsanis præsidium!

[9] Relatam istuc fuisse istam reliquiarum particulam ante annum 1557, [apud quos, ut Patronus in aëris tempostatibus,] suadet P. Obitius Capuccinus, qui citatur sæpius a Fayno, & ex cujus Italico Opere Ms. de Nobilitate Brixiæ aliquot fragmenta penes me sunt. In his quippe significat, se in ecclesia Montis Ursini festo S. Bartholomæi apostoli dicto anno 1557 Sacris operatum esse ad aram, in qua S. Silvini reliquiæ repositæ erant: reliqua vero, per Faynum & Florentinium compendiose narrata, paulo latius ac plenius declarat. Dicit, toto temporis intervallo, quod fluxit inter primam in sacra ista æde reliquiarum S. Silvini depositionem & earumdem translationem ad Brixianam civitatem, numquam tonitru seu fulmine vel pruina aliave cæli intemperie tactam, aut ulla ex parte damno affectam fuisse eam regionem. At mox ut Brixiam translatæ sunt, vix referri posse ait, quanta ex tempestatibus aliisque aëris adversitatibus perpessa sit infortunia; usque adeo ut terribile fulmen delapsum sit in ipsum sacellum, in quo sacra lipsana prius requieverant: tandem reportata istuc sacri corporis parte, impetratum est a divina misericordia, ut agris istis, si minus ex toto, inquit, saltem ex parte reddita sit pristina felicitas.

[10] Porro causam, cur nullus ex allegatis scriptoribus tempus determinarit, [magna in veneratione est.] quo pars ista relata fuit in Montem Ursinum, non aliam fuisse opinor, quam quod Serlenses incolæ eam obtinuisse contenti, tunc instrumentum, ut moris est, utque docet prudentia ad probandam rite reliquiarum veritatem, confici non curarint. Id conjicio ex Italica relatione Ms. D. Faustini Ricini, seculo præcedente Serlensis parochi. Verba dabo, postquam alia quædam de cultu inde decerpta præmisero. Asserit itaque laudatus parochus, exstare in sacrario ecclesiæ parochialis Serlensis tabellam, in qua notantur dies festi ibidem ex voto celebrari soliti, interque eos notari diem S. Silvini episcopi XXVIII Septembris ac S. Cypriani episcopi item Brixiensis; tum recitat Italice verba ejusdem tabellæ sequentia: Celebretur Missa ad aram sanctissimi Rosarii, (ubi ante exstitit altare sanctorum istorum præsulum, verisiliter hæc est parochi commonitio,) die S. Cypriani Brixiensis episcopi XXI Aprilis, ac die S. Silvini episcopi XXVIII Septembris, & tali die circumductis sacratissimis illorum Sanctorum reliquiis, fiat solemnis supplicatio, (juxta mandatum illustrissimi episcopi Brixiensis.) At mox subdit, illustrissimum Vincentium Justinianum (is cathedram Brixiensem occupavit ab anno 1633 usque ad 1645, teste Ughello,) cum in visitatione sua non reperisset super dictis reliquiis instrumentum, suppressisse supplicationem; observari nihilominus more usitato diem festum. De S. Cypriano paucis actum est apud nos tom. 2 Aprilis pag. 849.

[11] [Aliæ ejusdem reliquiæ] Post narrata de Sancti nostri reliquiis, quæ Brixiæ in ecclesia S. Petri in Oliveto, ac Serlis seu in Monte Ursino honorantur, pergunt Faynus & Florentinius ad sacras ejusdem exuvias, sub annum 1529 in diruta nunc prope Brixiam ecclesia repertas: Notandum est, verba sunt Fayni ad diem XXX Aprilis, de S. Silvini corpore; aliam ejus partem anno MDXXIX die XI Januarii fuisse extra urbem inventam in diruta eccl. S. Apollonii fratrum Minorum de Observantia, nunc ad S. Josephum degentium, sub ara S. Andreæ in arca lapidea sic scripta: Sanctus Silvinus episcopus. Quam cum reliquiis S. Rusticiani episcopi & aliorum Sanctorum, ibi pariter inventis, die XIII ejusdem Januarii privatim de mandato episcopi (ut in aliis eccles., in quibus corpora horum Sanctorum colebantur, honor non minueretur) transtulerunt. ad eccl. S. Josephi intus altare S. Andreæ, quod erigendum erat, collocandam. Eadem pene repetit ad diem XXVIII Septembris; Florentinius vero in Catalogo Ms. pauca adjicit ad distinctiorem inventionis notitiam; verum ea huc non transfero, cum ad manum sit ipsum instrumentum, unde verisimillime sunt desumpta.

[12] [repertæ prope Brixiam] Instrumenti, cujus apographum in collectaneis nostris acceptum notatur ex archivo Fratrum Minorum ad S. Josephum Brixiæ, auctor fuit F. Petrus de Vallecamonica, ejusdem conventus Religiosus & in re, quam narrat, actor post superiorem suum præcipuus. Pars ejus prior, immixtis hinc inde Latinis vocibus, Italice concinnata est, posterior Latine. Illam, quod ob stylum, characteres ac vocum contractiones, strictam interpretationem difficulter admittat, redigo in compendium. Post formulas, hujuscemodi Actis præfigi solitas, traduntur isthæc: Anno 1529 die XI Januarii, incidente in feriam secundam, religiosi quinque memorati monasterii laborantes ad S. Appollonium, vetus nempe monasterium extra civitatem, ut, sublatis ruderibus, solum ferendis fructibus idoneum redderent, & eo loco, ubi ante stetit ara S. Andreæ, saxa pavimenti sustollentes, offenderunt tria sepulcra seu arcas lapideas: quarum primam cum aperuissent, repererunt paucas reliquias absque inscriptione seu tabella, nomen indicante; at amoto secundæ arcæ, medium locum occupantis, operculo, conspectæ sunt reliquiæ taliter dispositæ, ut videretur esse media pars corporis superior, & lateri apposita erat tabella alba ex lapide seu marmore cum hac inscriptione S. Silvinus epus.

[13] [anno 1529,] Quapropter, cooperto monumento, ad S. Josephum perrexerunt, inventionemque denuntiarunt patri Guardiano Joanni Baptistæ de Urceis: qui, præhabita cum ceteris patribus consultatione, die proxime sequenti XII Januarii mane, comite P. Petro de Vallecamonica, instrumenti auctore, istue abiit, remque, ut a fratribus relata fuerat, ita vere constitutam comperit. Reiterata est consultatio, & vigore capituli statutum, ut ejus certior fieret episcopus, ab eoque tum licentia peteretur transferendi reliquias S. Silvini, tum judicium de modo translationis faciendæ. Provincia isthæc commissa fuit eidem auctori nostro & P. F. Gratiadeno, qui postero die XIII Januarii accedentes ad illustrissimum Brixiensem Paulum Zane, ab eodem jussi sunt cum Guardiano suo adire R. D. Durandi archidiaconum, in ejusque comitatu reverti in locum, rem denuo examinare, & aperire etiam tertium monumentum. Paruerunt voluntati antistitis & coram memorato archidiacono nec non duobus ejus sociis, altero sacerdote, altero clerico, reliquias S. Silvini ac tabellam inspexerunt. Dein sublatus est tertii monumenti lapis, in eoque inventæ reliquiæ aliæ cum tabella plumbea & inscriptione ista: S. R. sticianus epus hic translatus est an. D. MCLVIII. De S. Rusticiano episcopo Brixiensi, quem hic intelligunt Brixienses, egerunt Majores nostri ad diem V Januarii, sed parce admodum; nec ulla hujus inventionis ac aliorum quarumdam ad cultum spectantium facta mentione, destituti scilicet tunc iis documentis, unde discerent; defectus is collectaneorum nostrorum subsidio tolli poterit in Supplemento Operis, & quæ hic observat auctor noster super data inscriptione indicari.

[14] Post hæc dicit idem auctor, occlusa fuisse denuo monumenta, [ac in civitatem translatæ,] atque, assumptis secum tabellis, reversos esse omnes ad episcopum: reliqua vero Latine exprimit: non absque barbarismis tamen, quos studioso lectori corrigendos relinquo, ac frequentibus vocum contractionibus, quas, quia typi nostri non patiuntur, explicare cogor. Qui (episcopus) rei gestæ narrationem audiens, & ipsas tabulettas reverenter in manibus accipiens & osculans, instante Guardiano de earum translatione & modo, pergens, nos remisit ad R. D. episcopum Phamagustanum, Brixiæ extantem, cum prædicto R. D. archidiacono, commisitque, ut procederemus secundum ejus consilium. Unde constitutis nobis coram eo, & narratis præmissis, & lectis litteris tabularum, considerans dominatio sua reverendissima, quod vigeret fama in urbe, quod reliquiæ S. Rusticiani essent in ecclesia S. Zeni * (quod potest esse verum, a medio puta corpore infra) & reliquiæ S. Silvini in ecclesia S. Aphræ vel S. Petri in Oliveto (quod similiter potest esse verum a medio Sancti corpore infra) dixit in hoc morosius esse procedendum: & pro nunc, ne reliquiæ sanctæ ab aliquibus furtive subtraherentur, quia jam patefactæ; & ne ex pluvia veniente deturparentur, decrevit, ipsas esse transferendas ad locum & sacristiam SS. Josephi, Apollonii & Rocchi intra Brixiam, & ibi diligenter & reverenter in suis singulis capsettis cum suis tabulettis custodirentur, donec tempus adesset collocandi eas in aliqua capella dictæ ecclesiæ, dedicandam * ad honorem S. Andreæ, sicuti ante erant in sua capella; & in dictis capsulis ponerentur litteræ in aliqua durabili materia, quæ mentionem facerent de hac secunda translatione, sicuti aliæ de prima, & de tempore hujus translationis horum Antistitum Brixiæ, vel (hic adjectis punctis aliqua omissa esse indicatur) foret diligenter detectum per Patres loci S. Josephi.

[15] Et ita dictæ reliquiæ cum licentia transferendi sine aliqua processione fuerunt custodiæ dicti patris Guardiani SS. Josephi & Apollonii & Rocchi intra urbem demandatæ, [depositæ sunt] servandæ & collocandæ, ut præmissum est. Qui pater Guardianus ipso die Mercurii XIII Januarii MDXXIX in sero misit fratrem Augustinum de Urceis Novis sacerdotem, & fratrem Felicem de Brixia laïcum ad locum, in quo inventæ remanserant, pro earum translatione. Qui fratres Augustinus & Felix, delatis secum duabus capsellis ligneis, ipsas reliquias in illis collocarunt, & secum detulerunt ad locum ecclesiæ S. Josephi, in qua nunc sunt, & custodiuntur; donec fiat altare, sub quo debeant collocari juxta determinationem, ut supra. Sequenti vero die, scilicet Jovis, XIV Januarii MDXXIX, ego F. Petrus de mandato patrum vener. Guardiani & discretorum, & de consilio eximii legum doctoris Thadei de Mantua denuntiavi prædicta omnia magnificis dominis deputatis Brixiæ & cancellario magnificæ communitatis Brixiæ. Hactenus laudatus auctor, qui cur subdubitanter & disjunctiva phrasi innuat, alias S. Silvini reliquias coli in ecclesia S. Afræ vel S. Petri in Oliveto, equidem ignoro: certe de reliquiis ejus in ecclesia S. Afræ altum est apud alios silentium; servari autem apud S. Petrum in Oliveto, communis traditio, ut vidimus supra.

[16] [in novo altari ecclesiæ patrum Franciscanorum.] Ceterum sacra ossa in sacrario conventus S. Josephi remanserunt usque ad annum 1532, quando in novo altari S. Andreæ, per laudatum Famagustanum antistitem, Mathiam Ugonium consecrato, reposita sunt, ut tradit Florentinius in Ms. Catalogo, & verbis sequentibus Faynus in Annotatis ad diem XXVIII Septembris: Ossa deinde eorumdem SS. Episcop. anno MDXXXII ab iisdem Fratribus in ara tunc ad lævam in ingressu ejusdem novæ eccl. septima, divo Andreæ dicata, cum debitis monumentis collocata fuere. De iisdem agit quoque Franciscus Gonzaga part. 2 de Origine Seraphicæ Religionis, ubi describens conventum S. Josephi Brixiæ, ait: Sub septimo hujus sacræ ædis altari, portam ingressis ad levam occurrente, quod apostolo Andreæ sacrum existit, SS. Silvini, XII Brixiensis episcopi, atque Rustitiani, XXII ejusdem Brixiæ civitatis episcopi, corpora recondita sunt; quibus duæ tabellæ propria nomina exprimentia * adjacent. Hæc sacra pignora cum in ecclesia S. Apollonii humata essent, ne, ea demolita, prophanationi exponerentur, ad hunc locum, ex Leonis X summi Pontificis mandato, translata fuere. At commodo sensu intelligendus est laudatus auctor, primo dum more satis usitato corpora appellat duas corporum partes; secundo dum dicit, translationem eorum factam esse ex mandato Leonis X; nam Pontifex iste vivere desiit anno 1521, & Sanctorum reliquiæ inventæ sunt dumtaxat anno 1529 die XI Januarii, ac translatæ in urbem die XIII ejusdem mensis. Per mandatum verisimillime designatur generale illud, quo laudatus Pontifex, ut eodem loco insinuaverat Gonzaga, anno circiter 1517, statuit, ut in civitatem deferrentur, quæcumque ex veteri monasterio usui esse poterant ad exstruendam ornandamque novam domum & ecclesiam.

[Annotata]

* supple ecclesiam

* l. Silvini

* al. additur inventa

* l. conterere

* al. Zenonis

* l. dedicanda

* l. exprimentes

DE S. ALODIO EPISC. CONFESSORE AUTISSIODORI
IN BURGUNDIÆ DUCATU

Post medium Seculum V.

COMMENTARIUS.
Memoria in Fastis; gesta aliquot; locus sepulturæ; corporis translatio & inspectio; cultus.

Alodius Episc. conf., Autissiodori in Burgundiæ ducatu (S.)

BHL Number: 0000

AUCTORE J. P.

Sacra Antistitis nostri memoria celebratur hodie in Martyrologiis bene multis; & in iis quidem, quæ S. Hieronymi nomine insigniuntur, [Nomen ejus inscriptum est Martyrologiis] tam majoribus quam brevioribus. Inter majora a Florentinio vulgata sic habet vetustius: Autissiodoro depositio sancti Alodi episcopi; vetustissimum: Autissiodoro Elodi episcopi: Corbeiense, quod & anno 1661 ediderat Acherius tom. 4 Spicilegii: Autisiodero, depositio sancti Alodi episcopi & confessoris. Sed quod notandum, hæc in tribus istis apographis Sancti nostri annuntiatio distincto charactere adjecta est tantum ad calcem laterculi: proindeque assumi debet dumtaxat, ut augmentum antiquarii Gallici, qualia augmenta de Sanctis Autissiodorensibus ibidem sunt frequentissima. Inter breviora Hieronymiana apud nos tom. VII Junii unum Richenoviense ita habet: Autissiodoro Alodi episcopi: in aliis solum nomen exhibetur: in Augustano Alodi, in Labbeano Aladi, & in Gellonensi apud laudatum Acherium tom. 13 Alodi. Occurrit quoque Sanctus in Martyrologio Autissiodorensi apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ; iisdem plane verbis, quibus in Acherii Corbeiensi, sed vocatur Alodius.

[2] Alodum vocat Rabanus: Antissiodoro depositio S. Alodi episcopi: [antiquis] prætermiserunt in genuinis suis Martyrologiis veteres auctores classici, Beda, Ado aliique; in genuinis, inquam; nam in Bedæ Tornacensi & in variis Usuardi auctariis memoratur passim ejus depositio, scribiturque nomen Alodius, præterquam in Centulensi Usuardino, ubi Alogius legitur. Adoniani Martyrologii editores præcipui Mosander & Rosweydus in nullis Episcopum nostrum codicibus suis repererunt, idque inde conjicio, quod ne ille quidem eum posuerit inter notatos asterisco, neque hic inter rejectos in appendicem. Nihilo tamen minus Dominicus Georgius ex suis, ut opinatur, apographis Adonianis sequenti eum elogio exornat: Autissiodoro depositio beati Alodii episcopi, qui fuit ex discipulis S. Germani. Et, dum adhuc ecclesiam divinitus sibi commissam ipse apostolica dignitate regeret, sui abbas monasterii: post cujus quoque transitum gloriosum divina providentia cathedram suscepit pontificalem; quam gloriose regens per annos circiter XXX mensem 1 dies XII tandem quievit in pace, & sepultus est in ecclesia beati Germani, antecessoris sui episcopi & confessoris. Fuit autem sine episcopo eo tempore annos X propter barbaros. Unde haustum sit istud Adoni attributum elogium facile conspiciet lector ex recitandis inferius.

[3] [& recentioribus; gesta ejus aliquot] In Florario nostro Ms. non tantum hodie memoratur: Antisiodori natale sancti Alodii episcopi; verum etiam die V Maii: Alodii Antisiodorensis episcopi, sicut dictum ibi est in Prætermissis. Contra omnino siletur de Sancto nostro in Hagiologio Franco-Gallico & hodierno Martyrologio Romano; dederat tamen ipsum Galesinius, cujus ac Saussayi & aliorum recentiorum elogia mitto describere. Nonnulla de gestis ipsius scripto mandarunt auctores seu collectores Historiæ episcoporum Autissiodorensium apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 417, & Hericus seu Ericus, monachus S. Germani Autissiodorensis, in Vita & Miraculis ejusdem S. Germani ibidem pag. 532 ac 565 & apud nos tom. VII Julii ad diem XXXI. Floruisse auctores istos seculo 9 dictum est ad diem XXV in S. Aunario hic pag. 87, ubi & alibi per decursum Operis de eorumdem lucubrationibus facta est mentio. Suffecerit huc transtulisse, quæ habent de S. Alodio, ut mox appareat, quam parum fidendum sit laudatæ Historiæ in primis episcopis.

[4] [ab auctoribus] Relato obitu S. Germani, Fuit autem, inquiunt auctores Historiæ, civitas sine episcopo annis quatuor: tum pergunt: Alodius sedit annos XXX mensem 1 dies XII. Hic Alodius cujus meriti vel dignitatis extiterit, hinc colligi valet, quod, beato Germano adhuc superstite, monasterio illius archimandrita præfuit. Ipso quoque post ad cælestia regna sublimato, in pontificatus sortem ei succedere meruit. Is imitator & hæres magistri, multis verbo & exemplo profuit: hujus præsulatus tempore sanctus Marianus a partibus Bituricensium adveniens, monasterio sancti Germani se sociari postulabat; quia idem monasterium, antiquæ beatitudinis retinens statum, odore suavissimo redolebat; qui beatus vir, quam excellentissimæ memoriæ, quantæque sanctitatis extiterit, libellus de vita ipsius editus plenius manifestat. Sanctus itaque Alodius optimorum locuples stipendiis meritorum in pace discessit IV Kalendarum Octobrium, atque in beati Germani basilica decenter sepultus est. Post cujus decessum mansit civitas absque episcopo annis X. Ob sævitiam scilicet vastantium Gallias barbarorum. Fuit autem temporibus Leonis Magni atque Hilarii Romanorum Pontificum, imperantibus Leone atque Zenone.

[5] [seculi 9 relata,] Audiamus modo Hericum in prologo suo apud nos tom. VII Julii pag. 255: Ut in nostræ archivis ecclesiæ annotatum reperitur, beatissimo Germano, rebus exempto humanis, in episcopatum suffectus Alodius, triginta ferme annis pontificatus sui functionem explevit. Hoc vita defuncto, ob rabiem emergentium intra Gallias barbarorum, ecclesiasticæ libertatis mersa privilegia, dignitas obruta, splendor obtusus, vim Christiani roboris cunctam perdiderunt: itaque civitas episcopo vidua decem permansit annis, quibus transactis, Fraternus a beato Germano tertius pontificatui subrogatur. Is, qua die ordinatus, eadem quoque ab eisdem barbaris interemptus, martyrio coronatus est. Huic prænominatus Censurius quarto substituitur loco. Ab excessu itaque beatissimi Germani ad hunc usque Censurium plus minus quadraginta colliguntur anni suprataxato ordine decurrentes. Ita Hericus monachus. Idem laudato tom. VII Julii denuo de Sancto agit pag. 280, sed iisdem pene verbis, quæ dedimus ex Historia; excipe, quod non assignet, quamdiu vacaverit sedes Germanum inter & Alodium; nihil dicat de S. Mariano; nec recenseat Pontifices Romanos & imperatores, quorum tempore fertur sedisse vel floruisse S. Alodius. Nunc singula, quo ordine descripta sunt, percurramus.

[6] Prænotandum, quod S. Germanus e vivis decesserit anno 448 die XXXI Julii: [erroribus] itaque juxta calculos auctorum Historiæ Alodius sedem ejus, quæ quatuor annis vacavit, ascendit anno 452, mense Augusto, eamque occupavit usque ad XXVIII Septembris 482, per annos nimirum 30, mensem 1, dies 12. His adde decennium, quo cathedram rursum vacasse tradunt tam auctores Historiæ quam Hericus, Fraternus & ejus mox successor Censurius episcopatum non adierint ante 492. Hericus non videtur agnovisse, certe non expressit, quadriennium vacationis inter Germanum & Alodium, sicque juxta ipsum statui potest initium Censurii anno 488, ab excessu, ut ait, beatissimi Germani … plus minus quadraginta annis. S. Censurii, cui iidem auctores & Hericus annos 38 episcopatus attribuunt, Acta illustravit Henschenius ad diem X Junii, ejusque obitum figendum probavit circa annum 500, atque inde merito conclusit, erratum esse aut in annis Alodio assignatis aut in tributis Censurio, aut in utrisque.

[7] Dominus le Beuf tom. 1 Monumentorum Autissiodorensium pag. 104 & seq. in utrisque errorem agnovisse debet; [chronologicis] cum Alodii episcopatum his terminis circumscribat: Ab anno CCCCLI usque CCCCLXXII; Censurii vero istis: Ab anno CCCCLXXII usque DII: ita ut excludens diuturnam inter utrumque sedis vacationem, illi tantum concedat annos circiter 21; huic tantum 30. Causam cur S. Alodii tempus non extendat ultra 472 desumpsit haud dubie ex epistola S. Sidonii Apollinaris ad Censurium episcopum. Scripta quippe est ista epistola incursantibus Arverniam Visigothis, id est, uti statuitur apud Tillemontium tom. 16 Monumentorum pag. 249 & apud nos tom. VII Julii pag. 191, versus annum Christi 473 vel sequentem: quando proin non amplius sedebat Alodius. Aliud adversus diuturnam S. Alodii sedem argumentum desumitur ex epistolis Constantii presbyteri, præfixis Vitæ S. Germani laudato tom. VII Julii pag. 200 & seq. Inde enim clare eruitur, Censurium, cui una inscripta est, episcopum fuisse, quando S. Patiens, ad quem directa est altera, Lugdunensem cathedram tenebat: cum tamen S. Patiens obierit circa annum 480; sicut ostendimus tom. III Septembris pag. 796.

[8] Non tantopere aberrarunt Historiæ episcoporum Autissiodorensium scriptores in notis chronologicis, quibus S. Alodii elogium absolvunt; [laborant; alius est] dicentes, fuisse eum temporibus Leonis Magni atque Hilarii (alias Hilari) Romanorum Pontificum, imperantibus Leone atque Zenone. Nam S. Hilarus Papa obiit anno 467, Zeno imperare cœpit 474. Verum priorem suum errorem denuo produnt in Censurio, dum hunc fuisse aiunt, temporibus Hormisdæ Pontificis Romani, imperante Justino seniore: cum Hormisdas S. Petri Cathedram non ascenderit ante 514, nec Justinus adeptus sit imperium ante 518. Quapropter dum calculi usque adeo incerti sunt & pene ubique erronei, nec aliunde se offerant meliores, non lubet annum divinando determinare, ideoque obitum S. Alodii supra late signavimus post medium seculum V. Pergimus ad alterum eorumdem scriptorum assertum: Hic Alodius … beato Germano adhuc superstite, monasterio illius archimandrita præfuit. Idem legitur apud Hericum in Miraculis S. Germani; idem in Martyrologio, quod Adoni adscribit Dominicus Georgius, idemque in Chronologia Roberti monachi S. Mariani, aliorumque lucubrationibus, quos, tanto numero inter se consentientes, secutus est sine ulteriori examine Henschenius in SS. Mamertiano & Mariano tom. 2 Aprilis pag. 759.

[9] [verisimilius ab Alogio abbate, memorato in Vita S. Germani.] At asserti veritatem inficiati sunt postea Tillemontius ac Chiffletius. Cuperus tom. VII Julii pag. 211 hæsit dubius, & huc quæstionem examinandam remisit. Causam autem cur neget, declarat Tillemontius tom. 15 Monument. pag. 839: Nescio, inquit, an illi (auctores num. præcedente nominati) sectatores in eo se esse crediderint Constantii, qui (S. Alodio coœtaneus in Vita S. Germani) testatur nobis, quod monasterio S. Germani, etiam tum viventis, præfuerit abbas Alogius. Sed dicit, sanctum Mamertinum in eo munere successisse defuncto abbati Alogio, non autem ad episcopatum provecto. Et sane difficile sit alium sensum adstruere verbis Constantii, quæ sic habent: Mamertinus igitur (ad fidem conversus & a S. Germano baptizatus) consecravit se monasterio sancti Germani episcopi… Cujus sancta conversatio ita doctrina spiritali floruit, ut defuncto archimandrita Alogio, qui eum monachum fecerat, ipse hereditario jure sanctitatis * ejus officium suscepisset. Notat Cuperus, in omnibus, quæ habuit Vitæ S. Germani Mss. apographis archimandritam vocari Alogium, præterquam in uno Lugdunensi codice, in quo Alodius appellatur; ut proinde etiam nominis diversitas faveat negativæ sententiæ, quæ & mihi probabilior est, & nunc communis esse videtur eruditorum Autissiodorensium: quandoquidem in hodierno ipsorum Breviario Alodius episcopus clare distinguatur ab Alogio abbate. Breviarium istud impressum est anno 1736 atque ad diem XXVIII Septembris in lectione Officii S. Alodii, habet sequentia: Plurimi ad eum (Alodium episcopum) e vicinis provinciis confluebant, quos vel ipse paterna caritate erudiebat, vel Mamertino abbati, qui Alogio successerat, Christianæ vitæ præceptis imbuendos commendabat.

[10] [De sepultura, translatione, & inspectione corporis] Quod aiunt sæpe dicti Historiæ episcoporum Autissiodorensium scriptores de loco sepulturæ Sancti nihil patitur controversiæ. Ibidem, in ecclesia scilicet S. Germani, remansit usque ad annum circiter 865, quando cum aliorum Sanctorum corporibus in novas cryptas translatum fuit. Hujus translationis historiam ab Herico scriptore synchrono & verisimillime teste oculato exaratam dedimus in hoc tomo pag. 98 in Comment. prævio ad Acta S. Aunarii, quem consule. Anno 1636 facta est sacrorum corporum & reliquiarum, in dictis cryptis quiescentium, inspectio per illustrissimum D. Dominicum Seguier, episcopum Autissiodorensium, uti pluribus etiam diximus in mox laudato Commentario pag. 101, ubi ex instrumento ejusdem episcopi, super ea inspectione confecto, descripsimus, quæ pertinebant ad S. Aunarium: ea vero, quæ spectabant ad imaginem & sarcophagum S. Alodii cum duobus epitaphiis ibidem inventa, similiter excusa sunt tom. VII Julii pag. 158, ubi actum est de S. Urso episcopo Autissiodorensi; quo brevitatis gratia etiam lectorem remittimus. Epitaphia, quorum alterum Latinum & alterum Gallicum, iisdem erroribus laborant, quibus Historia episcoporum, juxta quam verisimillime concinnata sunt. Unum sufficiet Latinum. Hic requiescit sanctæ recordationis Alodius, qui fuit archimandrites istius ecclesiæ: postea episcopus factus rexit Antissiodorensem ecclesiam annis triginta, mense uno, diebus XII.

[11] Ex verbis istis: qui fuit archimandrites istius ecclesiæ, [nonnulla observantur; cultus] novus error exsurgit. Etenim etiamsi gratis concederemus, præfuisse alicui monasterio S. Alodium, antequam ad episcopatum eveheretur, ne sic quidem intelligi posset monasterium S. Germani nomine insignitum, in cujus ecclesia tam ipse Alodius, quam alii episcopi fuerunt sepulti; sed intelligi deberet monasterium, cui, teste Constantio S. Germani biographo, post Alogium præfuit S. Mamertinus, & in quod deinde receptus fuit S. Marianus. Vocavit quidem illud Constantius monasterium S. Germani; sed ideo tantum, quia id erexerat S. Germanus. Consecratum autem erat SS. Cosinæ & Damiano; postmodum S. Mariani nomen induit, idemque retinuit usque ad hæc nostra tempora. De cultu S. Alodii antiquo vix aliquid speciatim dicendum venit; a multo tempore annuam ejus memoriam celebratam fuisse. Officio ecclesiastico suadent duo Autissiodorensis ecclesiæ Breviaria, quorum unum initio seculi 16 impressum notatur, alterum anno 1571. Ambo autem sequentem præferunt rubricam ad diem XXVIII Septembris: Alodii episcopi & confesso. Omnia fiant de communi unius confessoris pontificis.

[12] [exponitur:] In hodierno ejusdem ecclesiæ Breviario ad dictum diem Officium recitandum assignatur ritu semiduplici de eodem communi, sed adscribitur lectio tertia, quam, utpote probabilioribus opinionibus satis consonam, describo. Alodius primum inter beati Germani discipulos vitæ sanctimonia præcelluit: deinde ad sedem ejus assumptus est. Is imitator, & tanti heres magistri, creditam sibi plebem verbo & exemplo docuit. Virtutum ejus odore allecti plurimi, ad eum e vicinis provinciis confluebant, quos vel ipse paterna caritate erudiebat, vel Mamertino abbati, qui Alogio successerat, Christianæ vitæ præceptis imbuendos commendabat. Post exactos in vigilia pastorali annos circiter viginti, ad æterna præmia vocatus est die vigesima octava Septembris, & in basilica sancti Germani sepultus circa annum quadringentesimum septuagesimum secundum. Corpus ejus nono seculo in cryptas ejusdem loci delatum est, & prope tumulum beati Germani in dextera parte locatum, ubi hactenus in capsa lignea, sarcophago lapideo inclusa, requiescit. In codice nostro Autissiodorensi Ms., sub nomine D. Georgii Viole sæpe alibi a nobis laudato, monemur, Sancti festivitatem eodem die XXVIII solemnius recoli in abbatia S. Germani, quam in ecclesia cathedrali; sed nihil explicatius edocemur.

[Annotata]

* al. hærereditariæ sanctitatis

DE S. FAUSTO EPISCOPO REGIENSI,
IN PROVINCIA GALLIÆ

Circa CDXC

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Faustus, episcopus Regiensis in Provincia Galliæ (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti cultus antiquus: memoria in Fastis sacris, verisimiliter etiam in Hieronymianis: sanctitas agnita a Baronio.

Bollandus noster ad XVI Januarii breviter egit de S. Fausto, quod ignoraret diem, [S. Fausti, de quo ante breviter actum,] quo in ecclesia Regiensi colitur, eoque die inveniret ab aliquot martyrologis commemoratum. At postea ex Officiis Regiensibus didicit, eum coli XXVIII Septembris. Hinc voluit, ut ad hunc transferretur diem, idque indicavit duplici scheda, altera ad marginem tomo agglutinata, altera inter documenta hujus diei deposita. Henschenius quoque in Prætermissis ad XI Maii S. Faustum Regiensem ad hunc diem remisit. Parebo igitur voluntati Patrum mihi venerandorum, & vestigiis Bollandi sic inhærebo, ut breviter ab eo dicta more hodierno prolixius sim expositurus, quemadmodum ipse, si viveret, modo faceret Bollandus. Verba ejus Martyrologia recensentis, primum huc transfero.

[2] [memoria variis Martyrologiis inserta ad XVI Januarii,] “Sanctum appellat Claudius Robertus in Gallia Christiana. Maurolycus: Regio Galliæ Fausti episcopi tempore Anastasii primi. Eadem prope Ferrarius, Carthusiani Colonienses in additionibus ad Usuardum.” (Ipsa Greveni, quem indicat, verba huc transfero: Apud Regium Galliæ, Fausti episcopi, qui ex Larinensi * abbate electus, sanctitate plenus, & divinis Scripturis jugiter interitus a Gennadio prædicatur.) “Constantinus Ghinius mendose scripsit, ex Lateranensi abbate episcopum esse factum: ex Lirinensi scribere voluit. Gravius hallucinatur Galesinius: Regii, inquit, S. Fausti episcopi, cujus & libri pie docteque scripti, & res mirabiliter gestæ leguntur. In Notis ait, Regii Lepidi episcopum fuisse: sed, dum Gennadium citat Fausti libros laudantem, se de nostro hoc agere significat. At cujus libros apocryphos habendos sanxit Gelasius, eum Faustinum vocat Reginensem episcopum; cum unus & idem sit Faustus, tertius Lerinensis cœnobii abbas, S. Maximi successor, deinde Regii, sive civitatis Reiensium in provincia Narbonensi secunda, vulgo Riez en Provence, episcopus. Eum Saussayus quoque inter Sanctos recenset in Supplemento Martyrologii Gallicani. Regii, inquit, memoria S. Fausti episcopi & confessoris, ex monacho Lirinensi. Petrus de Natalibus lib. 2 cap. 91 Sanctum appellat. Vincentius Barralis Salernus in Chronologia Lerinensi testatur, ab antiquo ut Sanctum coli.” Hactenus Bollandus. Addit laudatus de Natalibus, Faustum obiisse XVII Kalendas Februarii. Annuntiari S. Faustum a Camerario in Menologio Scotico ad XI Maii, dictum est eodem die in Prætermissis.

[3] Videtur S. Faustus Regiensis etiam annuntiari in præcipuis Martyrologiis Hieronymianis ad XX Maii. [& Hieronymianis verisimiliter ad XX Maii.] Textus Florentinii mendosus habet: Et depositio Vellesi & Faustini episcopi. Qui hic Faustinus, in reliquis vocatur Faustus. In Epternacensi, omisso priore nomine, legitur apud Florentinium in Annotatis: Et Fausti episcoporum. In Corbeiensi vero: Et depositio Vellesi & Fausti episcoporum. Legi similiter in codice Blumiano, & Fausti Episcopi, testatur Florentinius pag. 1063. Nomen Fausti ad eumdem diem occurrit in Richenoviensi, in Augustano, in Labbeano & in Gellonensi. Apud Wandelbertum vero legitur: & depositio Fausti episcopi. Tot codicum consensus contra unum Florentinii persuadet, Fausti potius legendum esse, quam Faustini. Cum autem omnes fere illi codices sint ex Gallia, verisimillimum fit, Episcopum in Gallia fuisse Faustum. Jam vero neque in Gallia, neque in ulla alia provincia invenio Faustum episcopum confessorem, de cujus cultu vetusto mihi constat præter Faustum Regiensem, & Tarbensem. Quare vehemens oritur suspicio, ipsum esse Faustum Regiensem, quem Hieronymiana Martyrologia annuntiant.

[4] Quidquid sit, saltem indubitatum est, S. Faustum in ecclesia sua coli Officio ecclesiastico ad hunc diem XXVIII Septembris. [Colitur in ecclesia Regiensi cum Octava.] Habemus enim Officia propria Sanctorum ecclesiæ Regiensis, impressa anno 1635, in quibus præscribitur die XXVIII Septembris, in festo S. Fausti episcopi Regiensis & confessoris, Officium duplex secundæ classis cum Octava. Lectiones primi nocturni sunt de libro Ecclesiastici, quæ pro Ecclesiæ doctoribus legi solent, & sic inchoantur: Sapientiam omnium antiquorum exquiret sapiens &c. Pro secundo nocturno concinnatæ sunt ex iis, quæ de Fausto scripsit S. Sidonius. Pro tertio nocturno legitur Homilia ipsius S. Fausti. Quarto die infra Octavam in lectione 4 laudatur Sancti sedulitas in prædicando, & ad propositum nostrum hæc subjunguntur: In cujus rei memoriam suggestus, e quo ad populum verba faciebat, studiose servatus est ad hæc pœne usque tempora, ac spectantibus in magna veneratione semper fuit, donec æquata solo per summum nefas patrum nostrorum memoria Regiensi basilica, ab ipso beato Maximo ædificata, ipsa quoque sancti Fausti concionantis sedes eisdem ruinis involuta, una cum præclara illa augustissimi templi machina corruit, nullo relicto (proh dolor!) tantæ rei monumento. In lect. 6 hæc habentur: Obiit septimo Kalendas Februarii; cum tamen ejus solemnitas colatur in ecclesia Regiensi, ubi ipse sedit antistes, tertio Kalendas Octobris, ac in antiquis tabulis Officii ecclesiastici, seu Kalendario illius, hoc die descripta reperiatur. Voluit auctor fortasse pro tertio Kalendas Octobris, id est, XXIX Septembris, dicere quarto Kal., nisi olim festivitas fuerit celebrata XXIX Septembris, ac deinde ad præcedentem diem translata; sed de eo nullum invenio indicium.

[5] [Officium anno 1294 fuisse omissum,] Pagius ad annum CDXC num. 17 de vetusto S. Fausti cultu hæc scribit: Ecclesia Regiensis, cujus is episcopus fuit, proprium de eo Officium celebrat, quod ipsemet legi in libro chorali ejusdem ecclesiæ, anno MDXLV exarato. Verum quidem est, in alio libro etiam Ms. propriorum Officiorum ejusdem ecclesiæ, a Petro de Millia episcopo Regiensi anno MCCXCIV ordinatorum, cujus inscriptionem anno CCCCLXVI num. 5 retuli, nullam de Fausto fieri mentionem. Sed existimandum, sicuti Faustum Molanus primus omnium e Martyrologio Gallicano expunxit; ita Petrum de Millia primum ex episcopis Regiensibus illum ex Officiis propriis suæ ecclesiæ erasisse: quem tamen ejus successores jure merito sacris ejusdem ecclesiæ Fastis rursus inscripsere ob rationes a Baronio in secunda Annalium suorum editione assignatas.

[6] [ac postea restitutum, volunt aliqui.] Petrum enim de Millia in Institutionibus Reiensis ecclesiæ cathedralis aliqua immutasse, manifestum fit ex his verbis Sammarthanorum in episcopis Reiensibus, quando de illo episcopo sermonem habent: “Anno MCCXCIV Officium beatæ Theclæ martyris patronæ Reiensis celebrari jussit”. Totum hoc Pagii ratiocinium ita placuit Eminentissimo Lambertino, deinde Benedicto Papæ XIV, qui hoc anno 1758 ad meliorem, ut speramus, vitam translatus est, ut in Opere suo erudito de Canonizatione Sanctorum lib. 2 cap. 29 num. 8 dicat de S. Fausto Regiensi, eum sic in sua ecclesia coli Officio ecclesiastico, ut quamvis Petrus de Millia illius civitatis episcopus prohibuerit, ne coleretur Officio, Petri tamen successores ei Officii cultum redintegrarint. Verisimillimum sane est, Officio cultum fuisse S. Faustum ante tempora Petri de Millia; id tamen solo illo Pagii ratiocinio non ausim certum dicere. Ex eo etiam, quod in aliquo libro chorali inventum non sit Officium de Fausto, nequit certum haberi argumentum cultus tunc omissi.

[7] [Multa certe se offerunt,] At multa sunt, quæ vix ullum relinquunt dubium, quin S. Faustus Regiensis antiquissimum in ecclesia sua habeat cultum. Tillemontius tom. 16 in Fausto fatetur, tanta viventi Fausto ob virtutum exercitium data fuisse elogia, tantamque de eo fuisse existimationem, ut pro Sancto insigni esset honorandus, nisi scripsisset contra gratiam & prædestinationem. Non egemus quidem testimonio illius, qui hostili calamo S. Faustum persequitur, cum habeamus testes Apollinarem Sidonium & Ruricium Lemovicensem, antistites sanctos & contemporaneos, qui viventem tot laudibus prosecuti sunt, ut eam vel invito Tillemontio confessionem extorserint: sed credimus, testimonium ab inimico datum minime suspectum videri posse. Ejus vero objectiones contra sanctitatem Fausti inferius videbimus, & refutabimus. Interim observo, existimationem de S. Fausto eamdem semper in Gallia permansisse usque ad ejus mortem, & diu post mortem; aut certe nullum occurrere indicium in contrarium.

[8] Post mortem Fausti floruit S. Cæsarius Arelatensis episcopus, [quæ vix ullum relinquunt dubium,] cujus maxime opera errores Semipelagianorum anno 529 condemnati sunt in concilio Arausicano 11. Noverat procul dubio libros Fausti S. Cæsarius, & errores Semipelagianorum exscindere sedulo studebat: vel sic tamen in scripto, quod subjungit Epistolæ Joannis Papæ II (apud Labbeum tom. 4 Col.ejus ut sancti Episcopi auctoritatem adducit, ita scribens: De quibus & Faustus episcopus sanctus in Epistola sua dixit: “Perdit gratiam consecrati, qui adhuc officium vult exercere mariti”. Observat ibidem Sirmondus in Annotatis, legi in codice Corbeiensi, Domnus Faustus; in Pithœano, & alio ad marginem notato, Sanctus Faustus; in Floriacensi, Sanctus Faustus episcopus. Tillemontius art. 10 respondet, haberi codices, ubi non legitur Sanctus. Id verum est de Corbeiensi, ubi substitutum est domnus; nullum vero alium vidi assignatum. At quatuor codices uni facile prævalebunt. Ait secundo, titulum Sancti facile tributum fuisse episcopis in communione Catholica defunctis. At mihi verba non sufficiunt: sed probationem requiro: neque umquam probabitur, opinor, aliis episcopis titulum Sancti post mortem fuisse datum, quam de quorum sanctitate magna erat opinio.

[9] Observo præterea, non alias in laudata Epistola allegari auctoritates, [quin S. Faustus vetustissimum] quam S. Siricii Papæ, canonum Apostolicorum & conciliorum, ac demum S. Fausti pro re, de qua agebatur; sanctorum vero Cypriani & Chrysostomi ad non negligendam rei propositæ exsecutionem, id est, depositionem Contumeliosi episcopi, qui de variis criminibus erat accusatus. Erat autem Contumeliosus ipsius Fausti successor, sive Regiensis episcopus, ut non posset ignorare famam, quæ tunc vigebat de moribus, virtutibus & doctrina Fausti. Causa vero tractabatur quatuor aut quinque annis post concilium Arausicanum 11, in quo damnata erat doctrina Semipelagianorum. Præterea scribebat Cæsarius ad episcopos Galliæ, qui Fausti doctrinam nosse debebant. Quapropter necesse est dicamus, non ejusmodi visam esse S. Cæsario doctrinam Fausti, ut aut ullum sanctitati ejus inferret detrimentum, aut ullum auctoritati ejus pro materia, qua de agebatur, præjudicium. Alioquin nec Sanctum vocasset, nec auctoritatem ejus in re tam gravi allegasset contra Contumeliosum.

[10] Auctor Vitæ S. Hilarii Arelatensis in Vita apud nos data ad V Maii num. 12 narrat, [in ecclesia Regiensi] a S. Hilario in insula Lerinensi invisum fuisse S. Caprasium graviter ægrotantem, eaque occasione de S. Hilario hæc dicit: In eodem loco tunc temporis S. Faustum presbyterum pariter & abbatem ita futurorum præscius honoravit, ut inter se & sanctos sacerdotes, Theodorum & Maximum, medium compelleret residere. Hæc scripta sunt, aut quando in vivis erat Faustus, & sic ostendunt, quanta de Sene esset existimatio; aut quando non diu erat defunctus, & sic probant insignem de sanctitate ejus famam post mortem. In Vita S. Caprasii, ad 1 Junii data, quæ certo scripta est post mortem S. Fausti seculo VII aut serius, hæc leguntur: In ejus igitur extremis, convenerunt gloriosæ & inclytæ memoriæ sacerdotes, Faustus scilicet, Theodorus, Maximus & Hilarius. Dynamius patricius sub finem seculi sexti vel initium septimi Urbico Regiensi episcopo dedicavit Vitam S. Maximi Regiensis, & in Epistola nuncupatoria, quam recitavit Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ recusæ col. 394, de S. Fausto meminit cum titulo Beati, dicens, Urbicum quæsivisse, quid ex ejus (Maximi) operibus B. Fausti antistitis, prædecessoris vestri, solertia devota collegerat. Ex allegatis constat, magnum fuisse in Gallia S. Fausti nomen, etiam defuncti, saltem prioribus post mortem ejus seculis, ut eo tempore videatur inchoatus cultus, qui etiamnum perseverat. Quare Regiensis potius Faustus videtur, cujus nomen Martyrologiis Hieronymianis insertum vidimus num. 3, quam ullus alius.

[11] [habeat cultum.] Castellanus tamen ad XX Maii videtur alium credidisse, cum ibi sic habeat: Cabellione S. Faustinus confessor, episcopus alterius sedis. Ex litteris Regiensibus intellexi, ibidem opinionem esse, S. Faustum Regiensem Cabellione defunctum esse, ejusque ibidem servari reliquias, imo & Officio XXI Maii celebrari, sed nomine Faustini. Honoratus Bouche in Historia Provinciæ lib. 2 cap. 9 pag. 596 ait, S. Faustum Regiensem coli in multis ecclesiis Provinciæ, ac nominatim Cabellione & Lerini. Cultum ejus Lerini, ubi certe olim cultus fuit, in litteris Regiensibus etiam assertum video. Præterea in codicibus Mss. titulus Sancti aut Beati plerumque nomini ejus præponitur. Verum, ut redeam ad Castellanum, pro tempore mortis Faustini in margine assignat seculum IV, sed non indicat, qua ratione id faciat. Non videtur id accepisse a Cabellionensibus, cum hi, ut accepi ex scheda inde huc missa, Faustinum non colant ut pontificem, sed ut confessorem non pontificem, ideoque credant, episcopum non fuisse Faustinum, cujus reliquias habent cum aliis Sanctorum reliquiis, ut dicitur, mixtas. At Faustinus ille, nisi sit S. Faustus hodiernus, plane ignotus est, ut fatentur Cabellionenses. Quapropter non improbabilis mihi videtur Regiensium opinio, quæ etiam lectioni sextæ Officii Octavæ inserta est, ut ex litteris intelligo, videlicet Cabellione defunctum esse, ibique coli Officio sub nomine B. Faustini Lerinensis abbatis. Quidquid sit, vetustus S. Fausti cultus est plane certus & indubitatus: eumdemque designatum in Hieronymianis suspicor.

[12] [Baronius retractat scripta] Hinc Baronius, intellecto S. Fausti cultu vetusto, religiose retractavit, quæ tom. 6 Annalium ad annum 490 contra eos, qui Faustum titulo Sancti aut Beati honorant, acriter scripserat. Cum autem dignum non sit pietate & eruditione Baronii, titulum Sancti reddere, & morum impugnare sanctitatem, censendus est una retractasse multa, quæ in Faustum ipsum vehementius intorserat, quamvis judicium suum de Fausti doctrina non mutaverit. Dum autem Fausto titulum Sancti reddit, aliquot allegat rationes, quas nequeo confirmare. Qualis præcipue est de basilica, ejus nominis titulo insignita: de hac enim basilica nihil invenire potui. Ex litteris Regiensibus solum disco, in antiqua cathedrali, postmodum eversa, sacellum fuisse S. Fausto dicatum. Audiamus Baronium in addendis tom. 10 pag. 961, ubi sic habet: Quod enim usque ad hæc tempora nostra eumdem Faustum continuit inter Sanctos Martyrologium Gallicanum, a quo ipsum Molanus primum expunxit: Quod etiam, ut accepimus, ecclesia Regiensis in Gallia, ubi ipse sedit antistes, semper eum ut Sanctum coluerit, celebrans ejusdem natalem decima septima Januarii (imo XXVIII Septembris,) ibique in ejus memoriam antiquitus erecta basilica, ejus nominis titulo insignita, hactenus ejus cultu a fidelibus frequentetur:

[13] Quodque tot seculis, Christiano orbe spectante Ecclesia Romana tacente, nemine penitus (quod sciatur) contradicente, ista eidem Fausto exhibita intelligantur; [contra sanctitatem Fausti,] opinari non prohibemur, de eodem Fausto accidere potuisse (quod de multis viris sanctis asseritur) quod delinquens erraverit, cum quæstio illa fuerit auctoritate Sedis Apostolicæ definita, & ejus opinio aliorum Patrum sententia condemnata, ipse suum errorem fuerit scriptis contrariis detestatus: quæ potuerint, ut alia quamplurima, periisse: vel ipsum ante suorum scriptorum factam ab Ecclesia damnationem diem obiisse (incertus est enim ejus obitus annus) habentem in animo in his sequi, quod sequendum doceret Ecclesia. Ita quidem ipsum compositum animo fuisse, aliisque innotuisse, inde facile potest intelligi, quod semper (ut indicant Acta conciliorum Arelatensis & Lugdunensis superius recitata) communicationem habuit cum sanctissimis Galliarum episcopis. Maneant igitur Fausto integra jura sua, nec ex nostris scriptis sentiat præjudicium: neque privato judicio novitati liceat convellere antiquitatem. Hæc ultima Baronii verba præ reliquis omnibus placent.

[14] At prorsus improbabilis est sententia, aut potius suspicio de retractatione, [non vero contra ejus scripta a multis accusata.] cum ejus doctrina, quamdiu vixit, numquam fuerit accusata. Præmiserat Eminentissimus auctor, Cum tamen de ejus scriptis immotæ maneant sententiæ Patrum. Hoc sane æquisimum est, sed licebit post Baronium investigare Patrum de Fausti doctrina sententias, & sic forte inveniemus, eas minus esse Fausto infestas, quam ille credidit. Video quidem multos ex neotericis accusatores esse Fausti, sed plerosque vix scire, quare ipsum accusent, & solis abreptos esse præjudiciis. Sic Trithemius in libro de Scriptoribus ecclesiasticis pag. 236 Fausto tale texuit elogium: Faustus ex abbate Lirinensis monasterii episcopus Regiensis in Gallia, vir quidem doctus & eloquens, sed Pelagiano errore fœdatus, unde & Opuscula ejus inter apocrypha computantur… Tandem a beato Fulgentio Ruspensi episcopo correptus & emendatus, errorem deseruit, & ad veritatem Catholicæ fidei reversus est: in cujus rei argumentum egregium volumen edidit contra pristinos errores, quod de gratia Dei prænotavit. Viden, lector studiose, Faustum accusatum ut Pelagianum, & quidem a viro erudito, qui agebat de scriptoribus ecclesiasticis? Qua vero de causa accusatur? Nescivit ipse Trithemius, cum laudet ipsum Opus, cujus causa traducitur, ut egregie Catholicum, & post conversionem scriptum. Videbimus, & aliorum, qui nihilo magis instructi erant, auctoritate Faustum oppugnatum.

[Annotata]

* Lerinensi

§ II. Sancti patria, mater, studia, eloquentia, vita monastica Lerini, monasterii præfectura.

[Faustus, Britannus & Gallus dictus, forte in Armorica natus.] Respondebo ad ea, quæ contra sanctitatem Fausti post retractationem Baronii ab aliis objecta sunt. At id commodius fiet post gesta exposita. Ab hisce igitur exordior, & primum a patria, de qua non omnino convenit inter neotericos, quod antiqui diversimode de ea loquantur. S. Avitus Viennensis episcopus, qui S. Fausto fuit contemporaneus, ætate tamen minor, in Epistola 4 eum vocat ortu Britannum, habitaculo Regiensem. Britannum similiter insinuat Sidonius lib. 9 Ep. 9 ad Faustum de Riochato, qui librum ejus portabat ad Britannos, dicens: Britannis tuis pro te reportat. Verum a Facundo Hermianensi contra Mocianum aut Mutianum vocatur Faustus Gallus. Præterea Possessor episcopus in Epistola ad Hormisdam Papam, edita apud Labbeum tom. 4 Col.de libro hujus Fausti agens, ait: Fausti cujusdam, natione Galli, Reginæ civitatis episcopi. Hæc invicem videntur contraria, nisi forte fuerit ex Britannia Gallica sive Armorica: sic enim & Gallus vocari potuit, & Britannus. Fuit ea opinio Sirmondi, qui in allegatum Facundi locum ait: Quod de Britannis Gallis supra Ligerim, ut Sidonius alibi (nempe lib. 1 Epist. 7) sitis accipiendum est. Ideo Facundus Gallum vocat. Idem observat in allegatam S. Aviti Epistolam.

[16] Hæc Sirmondi expositio laudatos scriptores sic conciliat, [Serius in Armoricam transmigrasse Britannos vult Tillemontius] ut nullum erroris arguere debeamus. Si enim natus erat in Britannia Gallica, poterat & Britannus dici, & Gallus. Patitur tamen difficultatem notabilem, cum non satis constet, an Britanni sedes in Gallia fixerint ante natum S. Faustum, cujus natale tempus non videtur longe abesse ab exeunte seculo IV. Itaque Sirmondo se opponit Tillemontius tom. 16 Nota 1 in Faustum Regiensem, ita disserens: Verum oporteret probare, majoris Britanniæ incolas jam transivisse in Gallias ante natum Faustum, id est, verisimiliter ante finem seculi IV; cum tamen eruditiores existiment, illos eo non transmigrasse, nisi circa annum CDLX. Pro hac transmigrationis epocha assignat Usserium in Antiquitatibus ecclesiarum Britannicarum cap. 12 pag. 421 & 422. Verum Tillemontius ex Usserio plura dicit, quam voluit ipse Usserius. Hic enim minime contendit aut probat, Britannos circa annum 460 solum venisse in Galliam: sed ait, non haberi de Britannorum in Gallia sedibus certa documenta ante tempora Childerici I; ea vero haberi tempore Childerici, id est, circa 460, in Vita S. Gildæ, apud nos data tom. 2 Januarii pag. 960: in Gregorio Turonensi lib. 2 cap. 18; in concilio Turonico, habito anno 461; ac demum in Sidonio lib. 1 Epist. 7 & lib. 3 Epist. 9. Ex omnibus his locis clare probatur, Britannos circa annum 460 sedes habuisse in Gallia: sed nullibi dicitur, eos tum primo aut paulo ante ex Britannia fuisse advectos, ut nequeat ex illis Britannorum transmigratio figi circa annum 460, sed necessario figenda sit citius.

[17] [ex Usserios at tempus transmigrationis Britannorum] Laudat quidem Usserius scriptores alios, sed eos minus vetustos, qui dicunt Britannos fugisse in Galliam, quando Saxones Britanniam invaserunt. At nec illorum scriptorum certa est auctoritas, & Saxones diu ante annum 460 Britanniam aggredi cœperunt. Etenim in Vita S. Germani Autissiodorensis, data apud nos ad XXXI Julii, cap. 6 refertur victoria de Saxonibus a Britannis relata, quæ ad annum 429 figenda est, ut ibi probatur in Commentario prævio num. 59. Eadem victoria refertur ad XXIX Julii in Vita S. Lupi Trecensis, qui cum S. Germano adfuit omnibus, & cum eo victoriam divinitus obtinuit. Quin & Boschius noster ad Acta S. Germani prævie observat num. 60, ejusmodi Saxonum in Britanniam irruptiones jam frequentes fuisse a temporibus Valentiniani I, id est, a seculo IV. Ponamus modo, vera esse, quæ ex Eginharto recitat laudatus Usserius hunc in modum: Cum ab Anglis ac Saxonibus Britannia insula fuisset invasa, magna pars incolarum ejus mare trajiciens, in ultimis Galliæ finibus Venetorum & Corosolitarum regiones occupavit. Credamus tantisper, inquam, certam esse hanc occasionem trajiciendi in Galliam, quam & alii ibidem laudati asserunt; vel sic tempus primæ transmigrationis manebit incertum.

[18] Etenim nescimus, an omnes Britanni, qui sedes in Gallia fixerunt, [incertum videtur, cum non pauci eam figant seculo IV:] simul & semel transmigraverint. Nescimus, an ad priores Saxonum seculo IV irruptiones multi mare non trajecerint, ut belli periculis se subducerent. Nescimus tandem, an colonia aliqua Britannorum ducta non fuerit in Galliam ante irruptiones Saxonum in Britanniam: indeque non sit factum, ut Britanni alii, prævalentibus in Britannia Saxonibus, ad illos potius fugerent, quam in aliam Galliarum aut Hispaniarum partem. Non paucos scriptores pro ejusmodi colonia stare, testatur laudatus Usserius, ita scribens: Britannorum vero coloniam in Armoricam traductam a Constantio quidem Chloro significat Radulphus Niger in Chronico, a filio ejus Constantino Magno Guilielmus Malmesburiensis, a Maximo tyranno Ninius, Galfridus Monemuthensis, Henricus Huntingdoniensis, Giraldus Cambrensis, Matthæus Florilegus, & posterioris ævi complures alii. Ex hisce perspiciet studiosus lector, non figendam circa annum 460 Britannorum transmigrationem in Galliam, cum eo tempore memorentur ut ibidem habitantes, non ut recenter advecti: ulterius intelliget, admodum videri ambiguum, seculone V, an IV eo primum transmigraverint. De eorum trajectione nihil legitur in Historia S. Gregorii Turonensis, qui scribebat in vicina provincia, nihil apud Sidonium aut alios seculi V scriptores: quod mirum videri potest, si medio fere seculo V transmiserint, ut aliqui volunt.

[19] Quapropter nihil certi statuere possum aut de tempore, [itaque dubium est, utrum in Britannia insula, an in Armorica natus sit.] quo Britanni in Armoricam transmiserunt, de quo forsan plura erunt investiganda ad XXI Octobris in S. Ursula, aut de patria S. Fausti, fueritne ex insula Britannia, an ex Armorica. Nam scriptores, qui partim Gallum, partim Britannum nominant, certe magis favent Armoricæ, cum sic optime concilientur. Verba Sidonii, qui lib. 1 Epist. 7 Britannos super Ligerim sitos jam memoraverat, magis etiam favet Sirmondo, cum lib. 9 Epist. 9 ad Faustum ita loquitur: Legi volumina tua, quæ Riochatus antistes & monachus, atque istius mundi bis peregrinus, Britannis tuis pro te reportat. Nam verisimilius est, Riochatum in Armoricam fuisse profectum, quam in Britanniam insulam; tum quod recto satis itinere uteretur Riochatus, si ex Regiensi civitate per Claromontium Arverniæ ad Britannos super Ligerim sitos proficiscebatur, tum quod Saxones prævaluissent in Britannia insula, ut difficulter pervenire potuisset ad Britannos, qui in insula remanserant. Aliunde vero fatemur, incertum esse, an Britanni in Gallia sedes habuerint ante natum Faustum. Si autem non habuerint, quod æque incertum videtur, in Britannia insula natus fuerit Faustus, eamque fortasse cum matre sua deseruerit. Nam & matrem cum eo deinde in civitate Regiensi habitasse, mox videbimus.

[20] De matre S. Fausti iis verbis meminit Sidonius in Carmine 16, [Sancti mater diu superstes, frater Memorius presbyter.] quod est Eucharisticum ad Faustum, tum episcopum Regiensem & senio gravem, ut intelligamus, eam habitasse in eadem civitate, moribusque & grandæva senectute fuisse venerabilem. Pro magno etiam beneficio habebat Sidonius, quod ad eam a S. Fausto fuisset ductus, memoratis ante ejus beneficiis illud præferens, dum ita canit:

Omnibus attamen his fat præstat, quod voluisti,
Ut sanctæ matris sanctum quoque limen adirem.
Dirigui, fateor, mihi conscius, atque repente
Tinxit adorantem pavido reverentia vultum:
Nec secus intremui, quam si me forte Rebeccæ
Israël, aut Samuel crinitus duceret Annæ.

Fratrem quoque habuisse videtur S. Faustus, eumque presbyterum, nomine Memorium. Certe in Epistola ad Ruricium scribit: Conservus, & præcipue admirator vester, frater meus, presbyter Memorius, mecum reverendissime sospitat.

[21] [Faustus in juventute studiis eloquentiæ] Quo in loco Faustus litteris operam dederit in juventute, nullibi invenio. At certum est, id eum sedulo fecisse, atque eloquentiæ ac philosophiæ legibus egregie fuisse imbutum. Certe eloquentiam Fausti miris laudibus extollit Sidonius, & philosophiæ studium in eodem prædicat. Satis erit nonnulla hoc loco attulisse, cum & alia suis locis sint afferenda. Lib. 9 Epist. 9 Sidonius, ubi Fausti libros legerat, stilum scribentis mirifice primum celebrat, ac deinde addit: Denique absentis oratio, quantum opinamur, plus nequit crescere, nisi forsitan aliquid his addat coram loquentis Auctoris vox, manus, motus, pudor artifex. Hæc videtur addere, quia dicentem pro concione audiverat. Tum ita pergit: Igitur his animi litterarumque dotibus præditus, mulierem pulchram, sed illam, Deuteronomio adstipulante, nubentem, domine Papa, tibi jugasti: quam tu adhuc juvenis inter hostiles conspicatus catervas, atque illic in acie contrariæ partis adamatam, nihil per obstantes repulsus præliatores, desiderii brachio vincente rapuisti: philosophiam scilicet, quæ violenter e numero sacrilegarum artium exempta, raso capillo superfluæ religionis ac supercilio scientiæ sæcularis, amputatisque pervetustarum vestium rugis, id est, tristis dialecticæ flexibus, falsa morum & illicita velantibus, mystico amplexu jam defæcata tecum membra conjunxit. Figurata hac locutione significat, philosophia plane Christiana, purgataque vitiis gentilitatis imbutum fuisse Faustum, sive arte optima ratiocinandi & scribendi.

[22] [& arte disserendi egregie imbutus,] De hac ita pergit: Hæc ab annis vestra jam dudum pedissequa primoribus, hæc tuo lateri comes inseparabilis, sive in palæstris exercereris urbanis, sive in abstrusis macerarere solitudinibus: hæc athenæi consors, hæc monasterii, tecum mundanas abdicat, tecum supernas prædicat disciplinas. Huic copulatum te matrimonio qui lacessiverit, sentiet Ecclesiæ Christi Platonis academiam militare, teque nobilius philosophari… Tum præterea non cæsariem pascere, neque pallio aut clava, velut sophisticis insignibus, gloriari, aut affectare de vestium discretione superbiam,… Quin potius experietur, quisquis conflixerit, Stoicos, Cynicos, Peripateticos, hæresiarchas, propriis armis propriis quoque concuti machinamentis. Nam sectatores eorum, Christiano dogmati ac sensui si repugnaverint, mox te magistro ligati vernaculis implicaturis, in retia sua præcipites implagabuntur, syllogismis tuæ propositionis uncatis volubilem tergiversantum linguam inhamantibus, dum spiris categoricis lubricas quæstiones tu potius innodas acrium more medicorum, qui remedium contra venena, cum ratio compellit, & de serpente conficiunt.

[23] [forsan aliquo tempore egit causas forenses.] Mitto alia plurima de Fausti eloquentia, quam Sidonius suæ variis locis præfert tantisque extollit laudibus, ut nullius scripta sic in omnibus ab eodem laudata invenerim. Tillemontius in Fausto art. 1 recitat plura Sidonii de eloquentia Fausti elogia: sed observat, Sidonium in laudando liberalem esse: quod verum est. Non inveni tamen, omnes indifferenter a Sidonio ab eloquentia laudatos. Tum ipse Tillemontius ex scriptis Fausti suum de stilo ejus subjungit judicium, quod, ne quid gravius dicam, sine jactura poterat omittere. Neque enim scriptores Latini judicium de minori aut majori elegantia sermonis Latini exspectant ab auctore, qui non alio quam vernaculo suo sermone usus est in scribendo. Mihi satis erit judicium Sidonii attulisse, ulterius de Fausti stilo judicium relinquo singulis, qui eloquentiæ regulas norunt, scriptoresque disertos satis pervolverunt, ut ea de re judicare valeant. Norisius in Historia Pelagiana lib. 2 cap. XI ex allegatis supra verbis, Sive in palæstris exercereris urbanis, suspicatur, forenses prius causas Faustum agitasse. Suspicio hæc non est improbabilis, cum eo sensu verba intelligi possint. Recte tamen solum ait, suspicor; cum verba non minus de exercitatione in scholis exponi valeant. Itaque incertum est, utrum S. Faustus recta a studiis eloquentiæ & philosophiæ ad monasterium Lerinense accesserit, an vero prius aliquo tempore in causis forensibus sit versatus.

[24] Incertum etiam est tempus, quo Lerinum se contulit Sanctus. [Ingreditur monasterium Lerinense] Tillemontius quidem art. 2 ait, Faustum non venisse Lerinum ante anni 426 finem, si auctor sit Homiliæ de S. Honorato. At illam Fausto abjudicabimus § 15, sicut ipse quoque abjudicavit Tillemontius, cujus observatio plane est inutilis. Itaque non dubito, quin Faustus sub S. Honorato Lerinensis monasterii fundatore & primo abbate Lerinum venerit, cum septennio post ipsum factus sit abbas. Annus, quo venit, ignoratur. Ex conjectura dici potest venisse circa 420.

[25] Etenim anno 433 aut 434 abbas factus est, promoto ad episcopatum Regiensem S. Maximo. [cujus deinde fit abbas tertius,] In Homilia de S. Maximo in Bibliotheca Patrum tom. 6 pag. 655 dicitur Maximus post S. Honoratum primus monasterio Lerinensi præfuisse: præfuit autem plenis septem annis, ut ibidem dicitur pag. 654. Hæc prorsus certa sunt, cum S. Faustus, ejusdem successor, Homiliam laudatam composuerit. Restat itaque inquirendus annus, quo S. Honoratus ab abbatia Lerinensi ad episcopatum Arelatensem translatus est. Decessoris ejus Patrocli mors figitur in Chronico Prosperi anno 426, ex quo recte infertur, eodem anno ad finem vergente successisse S. Honoratum, ac S. Maximum consequenter eodem anno factum abbatem Lerinensem. Itaque septem anni pleni, quibus Lerino præfuit, ducunt ad annum 433, aut, si qui forte menses fuerunt additi, ad annum 434 ducere possunt, ut dubitandum non videatur, quin S. Faustus, qui S. Maximo successit, anno 433 aut 434 præfecturam Lerinensis cœnobii inchoaverit. Successorem Maximi fuisse Faustum, clarissime edicit Sidonius in Carmine postea recitando, eaque de re nullus dubitat. Fuit igitur celeberrimi monasterii abbas tertius post S. Honoratum & S. Maximum, quos habuerat vitæ monasticæ magistros. Præmittitur etiam apud Dionysium Sammarthanum tom. 1 Galliæ Christianæ Col.. Caprasius, sed potius ut primi abbatis S. Honorati magister, quam ut abbas monasterii.

[26] Quam insignibus virtutibus in monasterio se probaverit S. Faustus, [quando disciplina monastica] quilibet facile conjicere poterit ex collata ipsi præfectura eo tempore, quo ibidem maxime florebat disciplinæ monasticæ fervor. Varia affert ad hoc propositum laudatus modo Sammarthanus. Ex eo solum huc transfero verba S. Eucherii Lugdunensis, quia scripta sunt non diu ante præfecturam Fausto demandatam. Et quidem cunctis, inquit, eremi locis, quæ piorum illuminantur secessu, reverentiam debeo, præcipuo tamen Lerinam meam honore complector, quæ procellosi naufragiis mundi effusis piissimis ulnis me receperat. Venientes ab illo seculi flagrante æstu blande introduxit sub umbras suas, ut illic spiritum sub umbra interiore Domini anheli resumant. Aquis scatens, herbis virens, floribus renitens, visibus odoribusque jucunda, paradisum possidentibus se exhibet, quem possidet. Digna, quæ cælestibus disciplinis, Honorato auctore, fundata sit, quæ tantis institutis tantum nacta sit patrem, Apostolici spiritus vigore & vultus honore radiantem. Digna, quæ illum suscipiens, ita eniteret. Digna, quæ præstantissimos alat monachos, & ambiendos proferat sacerdotes.

[27] [erat maxime florens,] Hæc nunc successorem ejus tenet Maximum nomine clarum, quia post ipsum meruit adsciri. Hæc habuit reverendi nominis Lupum, qui nobis illum e tribu Benjamin lupum (S. Paulum) retulit. Hæc habuit germanum ejus Vincentium, interno gemmarum splendore perspicuum. Hæc nunc possidet venerabilem gravitate Caprasium, veteribus Sanctis parem. Hæc nunc habet sanctos servos * illos, qui divisis cellulis Ægyptios patres Galliis nostris intulerunt. Quos ego illic Jesu bone Sanctorum cœtus conventusque vidi. Pretiosa in his suavi unguedine alabastra fragrabant, spirabat passim odor vitæ, interioris hominis faciem exterioris habitu præferebant, constructi caritate, humilitate dejecti, mollissimi pietate, firmissimi in spe, obedientia citi, occursu taciti, vultu sereni, prorsus ipsa sua contemplatione angelicæ quietis agmen ostendunt. Tale erat cœnobium Lerinense, quando S. Faustus in eo vixit monachus; tale, dum eidem præfectus est.

[28] [quam & Faustus ibidem conservavit.] Talem in eo disciplinam conservavit, fervoremque tantum, ut colligitur ex S. Cæsario Arelatensi, qui Lerinum incoluit, postquam ad episcopatum promotus erat S. Faustus. Nam S. Cæsarius, ibi quoque laudatus, congregationem Lerinensem summis etiam celebrat elogiis, & inter alia dicit: O felix & beata habitatio insulæ hujus, ubi tam sanctis quotidie & spiritualibus lucris gloria Domini augetur, & tantis damnis diaboli nequitia minoratur. Beata, inquam, & felix insula Lerinensis, quæ cum parvula & plana esse videatur, innumerabiles tamen montes ad cælum misisse cognoscitur. Rursum de Lerino: Quos accipit filios, reddit patres; & quos nutrit parvulos, reddit magnos; quos velut tyrannos excipit, reges facit. Nam omnes, quoscumque felix & beata habitatio illa susceperit, caritatis pennis ad excelsa virtutum culmina Christo sublimare consuevit.

[Annotata]

* al. senes

§ III. Nonnulla de Sancti gestis in monasterio, & in ejus præfectura examinantur.

[Sanctus in monasterio studiis vacare pergit,] Non abstinuisse Sanctum in vita monastica a studiis litterarum, insinuant verba Sidonii num. 22 allegata, quibus ait, philosophiam lateri ejus comitem fuisse inseparabilem eo etiam tempore, quo in abstrusis macerabatur solitudinibus. Verisimile tamen est, in monasterio præcipue occupatum fuisse studiis sacrarum Scripturarum, nisi forte tam tenera ætate monasterium sit ingressus, ut logicas disciplinas necdum satis ad recte disserendum percepisset. Gennadius, qui S. Faustum bene nosse potuit, de eo dicit: Vir in divinis Scripturis satis intentus. Sidonius quoque lib. 9 Epist. 3 testatur, variis vicibus Fausto concionanti adstitisse se Lugduni, & ex prædicationibus avidissime auditis affirmat, eum utrarumque doctissimum fuisse disciplinarum, spiritalium nimirum & forensium. Hac de causa Sanctum ad Opera scribenda hortatur his verbis: Sunt de cetero tuæ partes, domine Papa, doctrinæ salutaris singularisque victuris Operibus incumbere satis. Neque enim, quisquis auscultat docentem te disputantemque, plus loqui discit, quam facere laudanda. Ipsa Fausti Opera abunde ostendunt, in sacris Litteris multum fuisse versatum. Moralis vero Sancti doctrina, qua primum monachos suos, deinde populum sibi commissum optime ad virtutem instituit, pulchra admodum est, ut allegata quoque Sidonii verba insinuant.

[30] Quanta fuerit precandi assiduitas & fervor, in eadem Epistola insinuat Sidonius, [frequens est in precibus ac fervens,] ejus precibus se commendans his verbis: Quin potius, animam male sibi consciam, & per horas ad recordata pœnalis vitæ debita contremiscentem, frequentissimis tuis illis & valentissimis orationum munerare suffragiis, precum peritus insulanarum, quas de palæstra congregationis eremitidis, & de senatu Lirinensium cellulanorum, in urbem quoque, cujus ecclesiæ sacra superinspicis (id est, cujus es episcopus) transtulisti, nil ab abbate mutatus per sacerdotem: quippe cum novæ dignitatis obtentu rigorem veteris disciplinæ non relaxaveris. His igitur, ut supra dixi, precatibus efficacissimis obtine, ut portio nostra sit Dominus &c. Plura de precandi frequentia huc non congero: cum illa suis locis sint recitanda.

[31] Maximam quoque fuisse S. Fausti vitæ austeritatem, jam utcumque insinuant verba data, [vitæ austeritate] rigorem veteris disciplinæ affirmantia, aliaque num. 29 in abstrusis macerationem solitudinibus. Verumtamen exercitia vitæ anachoreticæ magis exponit Sidonius in Carmine XVI ad Faustum. Illud quidem scriptum est ad Faustum episcopum & senem. Varia tamen continet, quæ Faustus magis exercuit, quando monachus erat aut abbas, quam dum in civitate degebat Antistes, etiamsi tum quoque similia obiturus ad tempus Lerinum secedere potuit. Poëta ingeniose, ut gesta Sancti exponere possit, testatur, nescire se, ubi sit aut quid agat, accumulatque ea, quæ monachus, abbas, episcopus agere solebat, ut concludat denique eleganter, similem esse decessoribus suis SS. Honorato & Maximo, tantorumque nominum implere mensuram, ita canens:

Quidquid agis, quocumque loci es, semper mihi Faustus,
Semper Honoratus, semper quoque Maximus esto.

[32] Exercitia vero monastica dissimulanter sic enarrat. [ad imitationem celberium anachoretarum,]

Seu te flammatæ syrtes & inhospita tesqua,
Seu cœno viridante palus, seu nigra recessu
Incultum mage saxa tenent, ubi sole remoto
Concava longævas asservant antra tenebras.
Seu te præruptis porrecta in rupibus Alpis
Succinctos gelido libantem cespite somnos,
Anachoreta, tremit; quæ quamquam frigora portet,
Conceptum Christi numquam domat illa calorem.
Qua nunc Elias, nunc te jubet ire Joannes,
Nunc duo Macarii, nunc & Paphnutius heros,
Nunc Or, nunc Ammon, nunc Sarmata, nunc Hilarion,
Nunc vocat in tunica nudus te Antonius illa,
Quam fecit palmæ foliis manus alma magistri.
Seu te Lirinus priscum complexa parentem est,
Qua tu jam fractus pro magna sæpe quiete
Discipulis servire venis, vixque otia somni,
Vix coctos capture cibos, abstemius ævum
Ducis, & insertis pingis jejunia psalmis.

[33] [victusque sobrietate & jejunio insignis.] Allegata, ut dixi, pleraque magis insinuant, quid fecerit Sanctus, dum sectabatur vitam solitariam, quam dum erat episcopus. Priora insinuant, Sanctum solitudinis ac liberioris orationis amore aliquando degisse in flammatis syrtibus & tesquis horridis, id est, in locis fervida arena horridis & inhabitatis, aliquando ad paludes, aliquando inter colles saxosos, & in antris montium tenebrosis, aliquando in præruptis montibus, quos poëta trementes inducit, breves in gelida humo captasse somnos, non valente tamen frigore, quod regnat in montium summitatibus, superare calorem divini amoris: tam horrida illum loca petiisse exemplo Eliæ, Joannis Baptistæ, Macarii gemini, aliorumque anachoretarum. Hæc procul dubio magis monachus au anachoreta exercuit Faustus, quam senex & episcopus. At subjungit, eo tempore aliquando venisse Lerinum, ut monachis serviret, & vix otia ad somnum captandum sibi indulsisse, vix coctos sumere cibos voluisse, a vino abstinuisse, jejuniis & psalmorum cantui deditum fuisse. Si hæc episcopus fecerit & senio fractus, facile quilibet conjicere poterit, quantas sectatus sit austeritates monachus, juvenis, & veribus robustior.

[34] [Videtur comes fuisse S. Maximi, ob electionem ad episcopatum latentis,] In Homilia de S. Maximo, quæ certo Fausti est, narrat, S. Maximum, dum erat abbas Lerinensis, quæsitum fuisse ad episcopatum Forojuliensem, sed fugisse ad condensa silvarum. Videtur latitanti adfuisse Faustus ipse, cum ita loquatur: Irruentibus fidelium turbis ventilantur universa, profunda eremi secreta versantur. Sub nudo axe cæli trium dierum ac trium noctium imbribus verberatur, sicut & ipse sum testis. Hæc ultima verba insinuant, latenti adfuisse imbribus expositum. Evasit ea vice S. Maximus; sed evadere non potuit, dum non diu post electus est ad cathedram Regiensem, quamvis & eo tempore longius etiam fugisset. Porro in dicta Homilia in laudem S. Maximi pronuntiavit S. Faustus, quæ de ipso Fausto æque dici possunt. Celebrat S. Maximum, quod patriam & omnia reliquisset, ut Lerinum veniret, uti ipse patriam reliquerat, multo etiam longius ab ea profectus, Lerinumque venit. Ait ad Regienses de S. Maximo: Quantas ille divitias vobis ac patriæ reportandas, quantos ille thesauros animabus vestris, dum in illo camino humiliationis (in monasterio) excoquitur, congregavit? Quanta ornamenta, quanta monilia fabricatus est? Vobis enim ille athleta Christi in illo agone sudavit, vobis, dum se extollit *, fructificavit; sibi illic serens, vobis colligebat, sibi quærens, vobis nescius acquirebat &c. Et mox: Vir ille præcipuus illic doctus, ut hic doceret: illic ditatus, ut hic fœneraret, illic illuminatus, ut hic refulgeret: illic purificatus, ut hic sanctificaret: & ut hic exercere posset confessionis curationem, illic quæsivit aromata & pigmenta virtutum. Hæc omnia ipsi quoque Fausto congruunt.

[35] Multa quoque prosequitur de Lerinensibus recte institutis a S. Maximo. At rursum illa omnia dici possunt de Fausto, [abbasque factus, monachos egregie instruxit.] qui Lerinensibus multo diutius præfuit, & cujus Homilias ad monachos habitas etiamnum aliquot habemus. Hinc laudatus num 29 Sidonius utilitatem concionum ejus insinuat. Propter Sermones ad monachos de ipso dici potest, quod de S. Maximo dixit: Quantas hic in illo deserto, sicut de Jesu Nave legimus, nequitiarum spiritualium exercitatissimus debellator, quantas in conversorum cordibus gentes peremit? Quantas nationes invisibilium adversariorum, quæ Israëlem de regno excludere conabantur, extinxit, studens in homine, velut in terra sancta, tamquam hostem interficere passiones, ac tamquam Dei populum introducere ac plantare virtutes, & quasi cultris lapideis, id est, fortibus Christi præceptis concupiscentias resecare, & circumcidere voluptates, & non minus exemplo quam imperio militum pectus armare, atque ad desiderium supernæ hæreditatis accendere? Possent hæc ex ipsis Sancti homiliis latius probari. Verum inter eruditos non convenit de Homiliis S. Fausto tribuendis: alii enim plures eidem, alii pauciores attribuunt. Itaque, cum prolixior necessaria sit disputatio, hanc de Homiliis sub finem Commentarii dabimus.

[36] Ex Opusculis, quæ Gennadius S. Fausto attribuit, primum tempore videtur, [Grati diaconi, de Opusculo suo consultantis,] quod commemoratur his verbis: Est ejus Epistola in modum libelli ad diaconum quemdam, Gratum nomine, edita, qui a fide Catholica discedens, ad Nestorianam abiit impietatem. In qua Epistola admonet eum credere, sanctam Mariam Virginem non purum hominem genuisse, qui postea susciperet Divinitatem, sed Deum verum & hominem verum. Editum est hoc Opusculum in Bibliotheca Patrum tom. 8 editionis Lugdunensis pag. 553 nomine Fausti Regiensis. Inscriptio Epistolæ est. Domino sancto & in Christo devinctissimo fratri Grato diacono Faustus. Ex decursu Opusculi colligitur, Gratum, quem & Græcum alibi fuisse dictum & Gregorium invenio, vitam duxisse solitariam. Miserat Opusculum suum male digestum ad S. Faustum, ut eum consuleret. Hic ea de causa sic orditur: Honoratus officio tuo, honoratus judicio, provocatus affectu, loquar tecum in humilitate sincera, in libertate benevola, in charitate non ficta, in verbo veritatis Mox tamen ostendit, non adeo libenter se respondere, quia de rebus tam profundis, & meas, inquit, ac tuas vires excedentibus. Paulo post insinuat, non admodum provectæ ætatis se tunc fuisse, inquiens: In tantæ autem rei consultatione, in qua longe viam regiam reliquisti, aliquos expertæ scientiæ viros, eruditione atque ætate seniores, quibus credere facilius possis, interrogare debueras. Itaque illa Epistola videtur scripta ante episcopatum.

[37] Erat geminus Grati error, alter Nestorianus, quod nollet beatissimam Virginem Mariam dici Matrem Dei, [errores refutat. eumque instruit.] alter Eutychianus, quo unam tantum Christo attribuebat naturam. Utrumque errorem docte refutat, primum ut hæresim Nestorianam; alterum ut errorem, a quo non caverant Ariani. Ex hoc colligitur, ante notam aut certe damnatam hæresim Eutychianam Opusculum fuisse scriptum: quod late figi potest circa annum 440, quando abbas erat Faustus. Tillemontius id probare alia ratione nititur, allegans duos loquendi modos, quos accuratos non credit: sed eos sano sensu explicandos tota disputatio insinuat, neque id negat Tillemontius. In fine Faustus monet Gratum, ut errores deserat, hoc ei consilium tribuens: Et si evadere pericula, non deforis ingruentia, sed intus concepta, desideras, nihil tibi utilius scias, quam ut sub alio quocumque probatissimo abbate vitam tuam munias, ac voluntates tuas senioris legibus tradas. Et, ut adversarii insidias possis evadere, te * scripturulam ipsam retinendam, imo supprimendam putavi, ne ultra in alterius alicujus Catholici, qui te minus diligeret, manum & conscientiam veniret. Ex hoc autem poteris agnoscere, sana esse intima cordis tui, si adhuc quasi liber me cultorem tuum, humiliter & amabiliter commonentem, sollicite & libenter audieris. Ante interrogationem incauta videbitur fuisse persuasio: post responsionem, inexcusabilis apparebit intentio. Quod si inter hæc aliquid mihi, qui austeris magis, quam dulcibus, sanari animam tuam cupio, credideris imputandum, memento osculis male blandientis præponi vulnera charitatis. Hactenus Faustus, cujus dicta quædam impugnavit postea Claudianus Mamertus, sed perperam, ut ostendam, dum agetur de alio Opusculo, quod idem Claudianus refutavit. Utrum Gratus resipuerit, an in erroribus suis permanserit, ignoramus.

[38] [Sanctus honoratur a S. Hilario Arelatensi,] Vivebat adhuc S. Caprasius, quando S. Faustus administrare cœpit cœnobium Lerinense, ut certo defunctus non sit ante annum 434, etiamsi in Vita apud nos data ad 1 Junii mors ejus figatur circa CDXXX; sed obiit anno incerto, præfecturam monasterii administrante S. Fausto. Illum ægrotantem invisit S. Hilarius Arelatensis cum S. Maximo Regiensi & Theodoro verisimiliter Forojuliensi, qui ea occasione non solum honorarunt S. Caprasium, sed etiam Faustum abbatem, ut in Vita S. Hilarii, ad V Maii data, auctor synchronus num. 12 narrat his verbis: Quemadmodum etiam servi Dei debeant honorari, documentis spiritualibus salubriter imitandum posteris non negavit. Nam cum S. Caprasium, sicut ipse dicere solitus erat, angelica in insulis conversatione degentem, infirmitate fatigari corporea, certis nuntiis comperisset; ad ejus occursum celeri se festinatione proripuit, ad cujus pedes residens, ut sui meminisset, humilitate submissa, sed virtute inclyta, flagitabat… In eodem loco tunc temporis S. Faustum presbyterum pariter & abbatem ita futurorum præscius honoravit, ut inter se & sanctos sacerdotes, Theodorum & Maximum, medium compelleret residere. Idem refertur minus accurate in Vita S. Caprasii serius scripta.

[39] [instruit fratrem S. Sidonii:] Habuit S. Faustus commendatum curæ suæ fratrem S. Sidonii Apollinaris, quod verisimiliter etiam contigit, dum Lerinensibus præerat. Hanc primam gratias eidem agendi causam agnoscit Sidonius in Carmine XVI ad Faustum, ita canens:

Hæc igitur prima est vel causa vel actio laudum,
Quod mihi germani, dum lubrica volvitur ætas,
Servatus tecum Domini per dona probatur
Nec fama titubante pudor. Te respicit istud
Quantum cumque bonum, merces debebitur illi,
Ille tibi. Sit laus, si labi noluit, ejus:
Nam quod nec potuit, totum ad te jure redundat.

Lubrica sive juvenilis ætas, qua erat servatus a Fausto frater Sidonii, suadet, Lerini servatum fuisse, licet eumdem & Regium sequi potuerit.

[40] Alium hospitem minus probum Fausto abbati attribuit Hieronymus Vignierius in Supplemento Operum S. Augustini tom. 2 sub finem Præfationis, ita scribens de Juliano Pelagiano: Omni ergo Italia rursus expulsus, [improbabile figmentum de recepto Lerini Juliano Pelagiano.] subit animo Galliam tentare. Lerinum itaque appulit, ubi a Fausto intempestiva charitate exceptus, & per aliquot menses fotus, virus suum non sine magno ipsius Fausti damno propaginavit: quod suo loco dicemus, si Deus vires & annos suffecerit: idque certis probationibus tam ex Fulgentio quam ex aliis: pluraque id generis, quæ multos latent, asseremus. Insipida est fabella, pro qua numquam allata est idonea ratio. Neque tamen displicuit Tillemontio in Fausto art. 2: sed minime id miror: neque enim inveni, alias quoque easque atroces in Faustum calumnias laudato scriptori displicuisse. Garnerius in Marium Mercatorem tom. 1 pag. 150 assertum prorsus improbabile refutavit variis rationibus; neque id ignoravit Tillemontius, cum idem assertum protulerit tom. 13 in S. Augustino, ibique Garnerii locum assignet. Ait quidem ibidem, non esse magni momenti, quæ allegavit Garnerius ad factum refutandum; nec tamen tentavit argumenta Garnerii solvere. Ego ad ipsum Garnerium studiosos lectores remitto. Nam si Vignierii assertum probari potuisset, dudum illud ex Fulgentio aliisque probatum haberemus. Si autem non magis probari possit, quam quæ dormitanti obrepunt somnia; si omni verisimilitudine, omni probabilitate careat, ne necessaria quidem erat tam studiosa refutatio, quam sit ea, quam dedit laudatus Garnerius.

[41] Circa posteriores annos, quibus monasterium Lerinense administravit S. Faustus, [Sanctus Abbas litem habet cum Theodoro episcopo,] graves habuit difficultates cum Theodoro Foro-Juliensi, in cujus diœcesi erat constitutum. De initio illius controversiæ non constat, nec satis novimus, quos habuerit progressus, & qua de re disceptaretur. Ex decreto tamen concilii, quo finita est, intelligimus, Theodorum Foro-Juliensem plus subjectionis exegisse a monachis Lerinensibus, quam sibi vindicaverat ejus decessor S. Leontius; ac verisimiliter voluisse, ut sibi liceret ex monachis, quoscumque vellet, clericos ordinare. Hisce opposuit se S. Faustus, idque ægre tulit Theodorus. Hac de causa habitum est concilium Arelatense, congregatum a Ravennio Arelatensi inter annum 449, quo Ravennius factus est episcopus, & annum 461, ut volunt, quo obierat Ravennius. Verum finis Ravennii non tam certus est, quam initium. Erat certo episcopus ab anno 449: sed incertum est, an multis annis sederit; cum nulla ejus reperiamus gesta, quæ certo post annum 451 contigerunt. Josephus Antelmius in fine Dissertationis de initiis ecclesiæ Forojuliensis edidit Acta concilii Arelatensis, quo de agimus: ibique pag. 210 in epocham ejus propius inquirit, existimatque concilium figendum anno 450 aut 451. Præcipua ejus ratio est, quod credat, in Arelatensi in favorem monachorum aliqua statuta, quæ non fuissent decreta post Chalcedonense, anno 451 habitum. Accedunt aliæ rationes, quæ apud Antelmium videri poterunt. Opinionem ejus, etiamsi certam dicere non ausim, veram esse suspicor, & ad hanc probabiliter amplectendam, movet me etiam initium episcopatus S. Fausti, quod circa annum 452 figendum existimo, ut mox dicam.

[42] Hoc constat, episcopos fuisse convocatos a Ravennio per litteras, [cujus causa concilium Arelate habetur,] apud Labbeum tom. 4 Conciliorum Col.mpressas, quarum hoc est initium: Quotiens membrum aliquod quolibet infirmitatis genere laborat, fieri non potest, quin ejusdem corporis etiam cetera membra condoleant. Et ideo causam, quæ inter sanctum episcopum Theodorum, & sanctum Valerianum vel sanctum Maximum, item episcopos, atque abbatem Faustum necnon & reliquos fratres insulæ Lerinensis acciderat, absque dubio omnes nos, qui in Christo unum sumus, differre non possumus, nisi id agamus, qualiter curetur & abstergatur. Ex allegatis videntur Valerianus & Maximus stetisse pro monasterio. Convenerunt tredecim episcopi, inter quos plures sanctitate illustres.

[43] [in quo] Nomina episcoporum videri possunt ibidem Col.uti & integrum eorum decretum, ex quo præcipua excerpo: Placuit ergo nobis, … ut, omnibus, quæ in querelam venerant, sollicite ventilatis atque discussis, sanctus ac beatissimus frater Theodorus episcopus primum exoraretur a nobis, ut scandalum, quod & ipse, sicut & nos, graviter dolebat exortum, differendo in tempora manere diutius non pateretur, sed potius ad recipienda satisfactionum remedia festinaret, & sanctum presbyterum Faustum, abbatem monasterii supradicti, indulta, si qua illa esset, culpæ venia, in pristina pace toto caritatis affectu reciperet, & ad insulam ac congregationnem, ipsi Deo dispensante commissam, cum sua gratia ac caritate dimitteret. Nec quidquam deinceps ex his, quæ sibi fratrem Faustum arguebat fecisse, aut verbis repeteret, aut animo retineret. Quin potius conlationem, utpote antiquus abba & episcopus, ei ut piam ac necessariam perpetuo exhiberet, & solatia secutura, quæ verbis dignabatur promittere, rebus ipsis, in quo usus exigeret, plenissime exhiberet: hoc tamen sibi tantummodo vindicaturus, quod decessor suus sanctæ memoriæ Leontius episcopus vindicaverat, id est, ut clerici atque altaris ministri a nullo, nisi ab ipso, vel cui ipse injunxerit, ordinentur; chrisma non nisi ab ipso speretur: neophyti si fuerint, ab eodem confirmentur: peregrini clerici absque ipsius præcepto in communionem vel ad ministerium non admittantur.

[44] [controversia finitur.] Monasterii vero omnis laïca multitudo ad curam abbatis pertineat: neque ex ea sibi episcopus quidquam vindicet, aut aliquem ex illa clericum, nisi abbate petente (adde ordinare aut quid simile) præsumat. Hoc enim & rationis & religionis plenum est, ut clerici ad ordinationem episcopi debita subjectione respiciant; laïca vero omnis monasterii congregatio ad solam ac liberam abbatis proprii, quem sibi ipsa elegerit, ordinationem dispositionemque pertineat, regula, quæ a fundatore ipsius monasterii dudum constituta est, in omnibus custodita. Hæc tam favorabilia sunt monasterio Lerinensi, ut verisimile non sit, plura petiisse aut desiderasse S. Faustum. Hunc quoque non fuisse visum culpæ obnoxium, insinuatur illis verbis, indulta, si qua illa est, culpæ venia; præsertim cum paulo post ad episcopatum promotus sit Faustus, ut modo videbimus.

[Annotata]

* l. excolit

* l. tuam

§ IV. Episcopus fit Regiensis: morum integritas in episcopatu: Romam profectus, anno 462 assistit concilio sub S. Hilaro Papa.

[45] [Sanctus fit episcopus Regiensis] Post memoratum concilium anno incerto ad Regiensem episcopatum promotus est S. Faustus, succedens S. Maximo, cui ante suffectus erat abbas Lerinensis. Bis ideo S. Maximi successorem fuisse dicit Sidonius in ante laudato Carmine XVI. Nam indicans, S. Faustum subinde Lerinum venire solitum, dum erat episcopus, ac monachis proponere præclara exempla Sanctorum, qui ibidem vixerant, illa exprimit his verbis:

Fratribus insinuans, quantos illa insula plana
Miserit in cælum montes: quæ sancta Caprasi
Vita senis, juvenisque Lupi: quæ gratia patrem
Mansit Honoratum: fuerit quis Maximus ille,
Urbem tu cujus monachosque antistes & abbas
Bis successor agis &c.

Monachi Lerinenses fuerant omnes illi cum S. Fausto. Alii jam memorati sunt. Lupus vero, junior ad episcopatum protractus, est S. Lupus Trecensis, cujus Acta ad XXIX Julii sunt illustrata. S. Maximi, cujus causa versus recitavi, primum monachos abbas regendos accepit Faustus, deinde urbem antistes.

[46] Baronius ad annum 472 num. 18 credidit, circa eumdem annum figendam Fausti promotionem ad episcopatum. [non circa annum 472,] At ea chronotaxis longe aberrat, cum saltem ante annum 462 fuerit episcopus. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 391 mortem S. Maximi decessoris figit circa annum 460, & consequenter initium episcopatus Fausti. Hæc opinio certe minus a vera distat. Præplacet tamen conjectura Tillemontii, qui Nota 3 in Faustum suspicatur, ab anno 456 inchoandum circiter Fausti episcopatum. Ratio est, quod in Epistola XI S. Hilari Papæ tom. 4 Conciliorum Col.nter viginti episcopos nominetur nonus. Si enim servatus ibi est ordo temporum, quibus singuli fuerunt ad cathedram promoti, non paucis annis fuerat episcopus, qui inter viginti erat nonus. Epistola autem illa est anni 464, quo octo annis episcopatum gesserat, si promotus erat anno 456.

[47] Hoc Tillemontii argumentum si quid valet; citius etiam figendum videtur principium S. Fausti. [sed potius circa 452.] Nam pro ordine, quo inter viginti episcopos recensetur, potuit facile ad annos duodecim aut plures fuisse episcopus ante annum 464. Accedit, quod sequatur primus post S. Veranum Venciensem, qui ab anno 451 fuit episcopus, cum tunc scripserit ad S. Leonem Papam, ut dictum est ad X Septembris in S. Verano. Nihil quoque obstat, quo minus anno 451 aut 452 ad cathedram promoveri potuerit S. Faustus. Nam postrema S. Maximi mentio fit in concilio Arelatensi, de quo num. 41 dixi, habitum esse inter annum 449 & 461. Si itaque in fine ipsius anni 449 habitum est concilium, & sequenti 450 obiit S. Maximus, potuit eodem promoveri Faustus. Aut si utrumque uno alterove anno accidit serius, potuit promoveri anno 452. Itaque, omnibus consideratis, malim principium episcopatus ejus figere circa annum 452, quam serius, donec certior aliqua temporis nota afferatur.

[48] [Sanctus Antistes humiliter de se loquitur, sed miris laudibus] S. Faustus in Homilia de S. Maximo cum hujus laude humiliter de se dicit, alloquens populum Regiensem: Merito se vobis imputet (id est, vos sibi obstrictos credat) illa insula Lerinensis ex hoc uno atque unico munere (dati S. Maximi) licet multum erubescat ex alio. Humilis Viri de se dictum art. 3 ita excipit Tillemontius: Timeo, ne verum dicat. Verum inanis est ille timor. Certe S. Sidonius, qui Faustum melius noverat, id minime timuit, quando lib. 9 in Epistola 9 ad ipsum Faustum ita scripsit: Nam quis æquali vestigia tua gressu insequatur, cui datum est soli loqui melius, quam didiceris, vivere melius, quam loquaris. Quocirca merito te beatissimum boni omnes, idque supra omnes, tua tempestate concelebrabunt: cujus ita dictis vita factisque dupliciter inclaruit, ut quando quidem tuos annos jam dextra numeraverit, sæculo prædicatus tuo, desiderandus alieno, utraque laudabilis actione decedas, te relicturus externis, tua proximis. Hisce interim magis credam, quam Tillemontio.

[49] [celebratur a S. Sidonio, qui insignes] Mutatos nova dignitate non fuisse Sancti mores, liquet ex verbis Sidonii num. 30 datis: Nil ab abbate mutatus per sacerdotem: quippe cum novæ dignitatis obtentu rigorem veteris disciplinæ non relaxaveris. Eumdem quoque in orando ejus fuisse fervorem, ibidem Sidonius asserit, imo & parem solitudinis amorem, similia vitæ eremiticæ exercitia, ut videri potest in parte Carminis 16 data num. 32; licet illa frequentius in vita monastica, rarius in episcopatu, ibique maxime ad spiritus fervorem piis id genus vitæ solitariæ exercitiis instaurandum, credendus sit obivisse Sanctus. Nam in officiis episcopalibus diligentissimum fuisse, multa insinuant. De virtutibus Antistite sancto dignis in laudato Carmine nonnulla insuper breviter cecinit Sidonius, volens ignorare, quæ ageret, ut recenseret ea, quæ per vices agere solebat. Protectorem minorum ac humilium fuisse contra fastum potentium, docendo illos, mundi vanitatem contemnere, forsan innuunt hi versus.

Seu te commissus populus tenet; & minor audet,
Te medio, tumidos majorum temnere mores.

Forsan etiam insinuare voluit poëta, juniores fuisse a Sancto doctos non imitari majorum suorum ambitionem, superbiam, fastum; sed modestiam & humilitatem diligere, honores ac dignitates non sectari, mundana omnia, ut vana ac brevi præteritura spernere. Hæc Sanctum frequenter inculcasse, ex ejus discimus Homiliis.

[50] [ejus virtutes recenset,] Sequentia carmina testantur misericordiam S. Fausti in pascendis pauperibus, ægrotis, peregrinis, carcere detentis, & in mortuis sepeliendis, etiam propriis manibus.

Seu tu solicitus curas, qua languidus esca,
Quave peregrinus vivat, quid pascat & illum,
Lubrica crura cui tenuat sub compede carcer.
Seu mage funeribus mentem distractus humandis,
Livida defuncti si pauperis ossa virescant,
Infastiditum fers ipse ad busta cadaver.

Demum curam docendi pro concione populum prædicat Sidonius his verbis:

Seu te conspicuis gradibus venerabilis aræ

Concionaturum plebs sedula circumsistit,
Expositæ legis bibat auribus ut medicinam,
Quidquid agis, quocumque loci es, semper mihi Faustus,
Semper Honoratus, semper quoque Maximus esto.

Si sedulus imitator fuit SS. Honorati & Maximi, ut insinuat Sidonius; si semper fuerat faustus, semper honoratus: semper maximus, ut simul insinuare voluit: si talem non solus Sidonius, sed reliqui etiam Galliarum episcopi crediderunt, ut per decursum videbimus, non erat sane, cur Lerinenses erubescerent de munere Regiensibus dato in Fausto, ut vult tantarum laudum obtrectator Tillemontius.

[51] Facundas pariter atque utiles fuisse conciones S. Fausti, [doctasque ejus & utiles conciones.] liquet ex aliquot Sidonii locis jam datis. Rursum de iis loquitur lib. 9 Epist. 3, auresque suas allegat testes. Licet enim, inquit, prædicationes tuas, nunc repentinas, nunc, ratio cum poposcisset, elucubratas, raucus plosor audierim, tunc præcipue, cum in Lugdunensis ecclesiæ dedicatæ festis hebdomadalibus collegarum sacrosanctorum rogatu exorareris, ut perorares. Ibi te inter spiritales regulas vel forenses medioximum quiddam concionantem, quippe utrarumque doctissimum disciplinarum, pariter erectis sensibus auribusque curvatis ambiebamus, hinc parum factitantem desiderio nostro, quia judicio satisfeceras. Ex his habemus, in aliena etiam provincia ab episcopis rogatum fuisse; ad prædicandum: unde constat, favorabile fuisse omnium de ejus prædicationibus judicium. Quod vero medium quoddam dicendi genus inter spiritale & forense Fausto attribuit Sidonius, videtur facere, quia in ejus Homiliis nec pietas ecclesiastica, sive auctoritas sacrarum Litterarum, sive moralis doctrina, desideratur; neque elegantia aut eloquentia forensis. De utilitate mox subjungit: Neque enim, quisquis auscultat docentem te disputantemque, plus loqui discit, quam facere laudanda.

[52] Magnificis quoque elogiis S. Faustum exornavit Ruricius Lemovicensis episcopus, [Similibus laudibus ornatur a Ruricio Lemovicensi.] sed pauca solum huc transferam, alia postmodum recitaturus suo loco. Primam ordine impressionis ad Faustum Epistolam in Bibliotheca Patrum tom. 8 pag. 559 Ruricius orditur hoc modo: Olim te, Domine mi venerande ac beatissime sacerdos, fama celeberrima prædicante, cognovi. Olim desiderio pii amoris infuso illis te, quibus scribere dignaris, oculis cordis intueor: sed nihilominus etiam corporeis videre festino; si quo modo possim, intercedentibus vobis, peccatorum meorum vincula disrumpere, acceptisque columbæ illius pennis, a venantium laqueis evolare: & vobiscum positus in Dominica lege requiescere &c. Post multa Epistolæ finem imponit his verbis: Supplici itaque prece deposco, ut de illo thesauro penetralium vestrorum, unde nova & vetera proferre consuevistis, peritissimi utpote medici, qui languentium innumeras & varias ægritudines quotidie gratia Dei adjuvante sanatis, languori quoque meo, quæ convenire cognoscitis, medicamenta mittatis. Multi quoque alii ad Faustum consilii petendi gratia recurrerunt. Transeamus modo ad particularia ejus in episcopatu gesta.

[53] Anno 462 Romæ fuisse S. Faustum, atque ibidem interfuisse concilio, [Interfuit anno 462 concilio Romano sub S. Hilaro Papa,] quod habuit S. Hilarus Papa, intelligitur ex Epistola 8 S. Hilari tom. 4 Conciliorum Col.ubi hæc leguntur. De quibus, præsidente fratrum numeroso concilio, & ex diversis provinciis ad diem natalis nostri in honorem beati Petri apostoli per Dei gratiam congregato, præsidentibus fratribus & coëpiscopis nostris, Fausto atque Auxanio, atque agentibus plurimis, quæ vigorem respiciunt auctoritatemque judicii, id a nobis pacis est amore constitutum, ut in sententia, quam sub adversione utriusque legationis inde directæ, Christo Domino nostro inspirante, protulimus, neque caritas euangelicæ indulgentiæ, neque Apostolicæ virga defuerit disciplinæ. Ex allegatis verbis habemus, Faustum interfuisse concilio Romano, ac verisimiliter Romam fuisse cum Auxanio legatum ab episcopis Gallicanis, cum utriusque legationis fiat mentio.

[54] [quo legatus videtur cum Auxanio ab episcopis Gallis.] Actum est in illo concilio de causa Hermetis episcopi, & de aliis ad ecclesias Gallicanas pertinentibus, ut latius videri potest in ipsa Epistola, & dictum est ad X Septembris in S. Hilaro Papa § 5. De eodem concilio, & de Fausto & Auxanio legatis, meminit S. Hilarus in Epistola 10 ad episcopos diversarum provinciarum Galliæ his verbis: Unde omnia, quæ a nobis sunt per fratres & coëpiscopos nostros Faustum & Auxanium definita, roborantes &c. Epistola XI Hilari scripta est anno 464 de causa S. Mamerti ad viginti Galliarum episcopos, inter quos nonus ponitur Faustus. Quamdiu hic Romæ manserit, non invenimus. Discesserit verisimiliter non diu post absolutum concilium. Interim hæc legatio ostendit, magnam fuisse opinionem episcoporum Galliæ de eruditione Fausti, & in rebus agendis prudentia.

§ V. Respondet Faustus ad tres quæstiones, ac in eo scripto sustinet, nullam creaturam dicendam esse incorpoream: scriptum illud a Mamerto Claudiano refutatur.

[Opusculum Fausti, quod refutatum a Mamerto Claudiano,] Gennadius in Catalogo cap. 87 inter alia Fausti scripta de uno ita loquitur: Legi ejus … & alium (libellum) adversus eos, qui dicunt, esse in creaturis aliquid incorporeum: in quo divinis testimoniis & patrum confirmat sententiis, nihil credendum incorporeum præter Deum. Idem cap. 85 de Claudiano Mamerto ita habet: Claudianus Viennensis ecclesiæ presbyter, vir ad loquendum artifex, & ad disputandum subtilis, composuit tres de statu vel de substantia animæ libros, in quibus agit intentionem, quatenus ostendat aliquid incorporeum præter Deum. Utrumque Opusculum etiamnum exstat. Primum, quod Fausti creditur, impressum est integrum tom. 8 Bibliothecæ Patrum Lugdunensis pag. 548: & procul dubio est illud ipsum Opusculum, quod refutavit Claudianus. Hujus Opus, quod majoris est molis, & tribus libris distinctum, habetur tom. 6 a pag. 1045, inscribiturque De Statu animæ. Præmittitur ibidem responsum Fausti ad tertiam quæstionem, acsi illud solum impugnasset Mamertus aut Mamercus Claudianus. At hic scripsit contra totum Fausti Opusculum, ut mox videbimus. Quo anno Opusculum Fausti scriptum sit, non invenimus. At certe scriptum est ante mortem Claudiani, qui istud oppugnavit. Verisimiliter tamen scriptum est, dum Faustus erat episcopus, licet ne hoc quidem certo probari valeat.

[56] Occasio scribendi erat episcopus, cujus nomen Faustus tacuit, sed eruditionem laudavit. Proposuit ille Fausto tres quæstiones, de quarum prima in responso sic loquitur: Quæris a me, reverendissime sacerdotum, quomodo Arianis respondendum sit, [ab illo scriptum ad tres quæstiones. Responsio ad primam Catholica.] qui blasphemo ore conantur asserere. Non potest, inquiunt, fieri, nisi ut junior sit Genitus ab Ingenito. Tum modeste ait, se responsurum, non tam pro rei instructione, quam pro fidei confessione. Innuunt hæc verba, breve futurum responsum. Mox ante quæstionis solutionem humiliter ista præmittit: Respondeo ergo, sicut respondere discipuli magistris interrogantibus solent. Itaque ad præceptum beatitudinis vestræ loquor, ut discutias imperitiam. Contestor, ut doceas. Nam apud eruditissimum si reticeam, vix possum scire, quid nesciam. Deinde subjungit responsum satis prolixum pro Epistola, breve pro gravitate rei. Claudianus Mamertus lib. 1 cap. 2 fatetur, non parum Catholicam proferri eo responso sententiam; sed brevitatem carpit. Non dubito, quin prolixius disputaturus fuisset ipse Claudianus, sicut disputavit de anima: nec tamen video, improbandam fuisse brevitatem Fausti: neque enim prolixiora semper sunt meliora.

[57] De secunda quæstione sic loquitur Sanctus: Post hæc sequenti loco quæris a me, [Catholica item responsio ad secundam,] quomodo juxta substantiam Dei in Epistola quadam (nimirum Fausti ad Gratum aut Græcum) scriptum sit: Nihil sensit patiente sensu, sed sensit compatiente affectu. Hæc quæstio ostendit, Epistolam Fausti ad Gratum ab illo episcopo visam esse. Nam ibi usus fuerat Faustus locutione illa minus cauta: Nihil sensit patientis sensu, sed sensit compatientis affectu. Et mox addiderat: Nihil sensit (Deus) pro diversitate substantiæ, sed sensit pro unitate personæ. Mentem suam ulterius in eodem Opusculo aperuerat Faustus, negando passam esse Divinitatem, & inferendo ex hac veritate, duas esse Christi naturas. Idcirco de iis, quæ Christus passus est, dixerat: Quæ omnia Deus non in se (id est, Divinitate) sed in natura suscepti hominis excepit. Similia ibi deinde rursum dicit, neque sententiam suam relinquit ambiguam. Rogabat tamen episcopus, quid vellet per illa verba, sed sensit compatientis affectu. Quæ sane, præsertim si avellantur a reliquis, in pravum sensum detorqueri possunt. Responsio Fausti summatim hæc est: Deum carere affectionibus, ideoque affectum compassionis non aliter Deo attribui, quam humano loquendi modo, quemadmodum eidem in sacris Litteris tribuuntur ira, furor, pœnitentia, imo & oculi, aures, os, odoratus, manus & pedes; ut per similitudinem cum humanis divina utcumque explicentur.

[58] Poterat hæc expositio sufficere, ut constaret de sano verborum sensu. [oppugnata tamen a Claudiano & a neoterico,] Verumtamen Claudianus cap. 8 multa contentione responsum Fausti exagitat, & operose probat, non affici Deum, quod ipsum Faustus dixerat. Itaque bene quidem refutat illum loquendi modum, sensit compatientis affectu, obvio sensu sumptum: sed adversarium sibi magis confinxit, quam habuit; attribuens Fausto, quæ aperte negabat. Magis etiam Fausti sensum corrupit Ceillierus tom. 15 pag. 27, dum attribuit Fausto, quod asseruerit, Divinitatem in Jesu Christo passam esse, non in sua natura, sed sensu compassionis. Plane falsum est, umquam dixisse Faustum, Divinitatem modo quocumque passam esse: sicut falsum est, quod subjungit: Non habemus amplius primam (secundam) illam partem. Idem auctor in Fausto pag. 163 illam ipsam partem, quam dixerat excidisse, in breve contrahit compendium, sed rursum non satis fideliter. Quod Faustus, inquit, dicit ad secundam quæstionem eo tendit, ut probet, Divinitatem esse obnoxiam passionibus, verumque esse aliquo sensu, in Deo locum habere iram, pœnitentiam &c. Dico, hæc esse plane falsa, & ad ipsum Faustum provoco.

[59] [qui ejus verba male exposuerunt,] Nihilo melius Faustum refutat assignando verba S. Augustini lib. 1 Confessionum cap. 4 ubi sic alloquitur Deum: Amas, nec æstuas; zelas, & securus es; pœnitet te, & non doles; irasceris, & tranquillus es &c. Neque enim alia dicit ipse Faustus, qui passionem omnem a Deo amovet, dicens: Deus vero his non passibiliter afficitur, quia ei inesse jugiter & naturaliter dignoscuntur. Humano autem modo in Scripturis iram aliosque affectus angelis & ipsi etiam Deo attribui, observat Augustinus lib. 9 de Civitate cap. 5, dicens, quod tamen istarum nomina passionum consuetudine locutionis humanæ etiam in eos (angelos) usurpentur, propter quamdam operum similitudinem, non propter affectionum infirmitatem: sicut ipse Deus secundum Scripturas irascitur, nec tamen ulla passione turbatur. Hoc enim verbum vindictæ usurpavit effectus, non illius turbulentus effectus. Audiamus modo, quomodo iram Dei Faustus quoque exponat: Cæterum, inquit, Dei ira, justitia est; Dei furor, severitatis vigor est &c. Nihilo magis hæc expositio aut affectus Deo attribuit, quam Augustini. At Claudianus videtur Fausti verba, Deus vero his non passibiliter afficitur, in alienum sensum detorsisse, acsi dictum fuisset, afficitur quidem, sed non passibiliter; cum tamen sequentia verba clare indicent, utrumque negari in Deo a Fausto, id est, passionem & quemcumque affectum: si enim omnes virtutes jugiter & naturaliter sunt in Deo, iis nullo modo afficitur, ut ait ipse Claudianus, & ulterius explicat. Verum de his satis.

[60] [Tertio respondit, solum Deum dicendum incorporeum,] Tertia quæstio Fausto proposita erat: Quæ in rebus humanis corporea, quæve incorporea sentienda sint. Respondit Faustus, nihil videri incorporeum dicendum præter Deum. Henricus Canisius, qui illud Fausti Opusculum primus edidit, annotavit, Turpem & gravem errorem esse hunc Fausti, eorumque, qui Fausto faverunt (ut videtur etiam Gennadius fecisse) negantium, ullam creaturam esse incorpoream. Similia observant alii. Mihi quoque nullum est dubium, quin & anima nostra & angeli sint incorporei, cum eam doctrinam modo teneat Ecclesia Catholica. Verumtamen existimo, Faustum hujus erroris causa gravius accusari, quam mereatur, spectato tempore, quo scripsit, & modo, quo opinionem suam proposuit: nam forte magis solo nomine, quam re ipsa, ab hodierna & vera sententia dissensit, dum & animas & angelos noluit dici incorporeos; sed solum Deum incorporeum dicendum credidit.

[61] [quod aliquo sensu non improbavit S. Augustinus,] Quæstionem illam, prout eo tempore disputabatur, multum de nomine habere potuisse, observat S. Augustinus in Epistola 166 (alias 28) ad S. Hieronymum, quem de animæ origine consulebat. Exponit ibi prius, quid sibi de anima compertum sit, & sic loquitur, Incorpoream quoque esse animam, etsi difficile tardioribus persuaderi potest, mihi tamen fateor esse persuasum. Sed ne verbi controversiam vel superfluo faciam vel merito patiar, quoniam cum de re constat, non est opus certare de nomine: si corpus est omnis substantia vel essentia, vel si quid aptius nuncupatur id, quod aliquo modo est in se ipso, corpus est anima. Item, si eam solam incorpoream placet appellare naturam, quæ summe incommutabilis & ubique tota est, corpus est anima; quoniam tale aliquid ipsa non est.

[62] Porro, si corpus non est, nisi quod per loci spatium aliqua longitudine, [licet neget animam nostram esse corpus extensionis capax.] latitudine, altitudine ita sistitur vel movetur, ut majore sui parte majorem locum occupet, & breviore breviorem, minusque sit in parte, quam in toto, non est corpus anima. Per totum quippe corpus, quod animat, non locali diffusione, sed quadam vitali intentione porrigitur … Quapropter, si anima corpus esse dicenda est, non est certe corpus, quale terrenum est, nec quale humidum, aut aërium, aut ætherium. Omnia quippe talia majora sunt in majoribus locis, & minora in minoribus: & nihil eorum in aliqua sui parte totum adest; sed ut sunt partes locorum, ita occupantur partibus corporum. Unde intelligitur anima, sive corpus, sive incorporea dicenda sit, propriam quandam habere naturam, omnibus his mundanæ molis elementis excellentiore substantia creatam, quæ veraciter non possit in aliqua phantasia corporalium imaginum, quas per carnis sensus percipimus, cogitari, sed mente intelligi, vitaque sentiri. Ita S. Augustinus. Ex hisce perspiciet studiosus lector, de substantia animæ, utrum dicenda sit corporea an incorporea, sic disputatum fuisse temporibus Augustini, qui illa scripsit, dum junior erat Faustus; ut resolutio quæstionis fere dependeret a definitione corporis. Quæ tertio loco datur corporis descriptio, ut verior postmodum recepta est, & secundum illam S. Augustinus animam esse incorpoream indubitanter asserebat, prout modo docet Ecclesia.

[62] Nunc aliqua sunt observanda propter ignorantiam recentiorum quorumdam, [Erravit Faustus in quæstione de nomine, eaque necdum definita;] qui dicti erroris causa vehementer contra Faustum exclamant, Claudianum vero Fausti adversarium magnis extollunt laudibus, etiamsi pro uno, quem refutat, in plures eosque deteriores inciderit errores. Primo Ecclesia necdum definiverat, corporeane an incorporea sit anima. Secundo non solus Faustus, sed & alii plures, cum ante tum post illum, sustinuerunt, solum Deum esse incorporeum. Hinc Gennadius num. 55 de Opusculo Fausti non minus honorifice loquitur, quam de opposito Claudiani. Tertio si definitio corporis repetatur ab extensione dimensionis capace, sive eo fere modo, quo S. Augustinus supra num. 62 corpus describit, turpis sane est error animam dicere corpoream. At Faustus consequenter negavit, id solum esse corpus, quod tali definitione comprehenditur; sed voluit, omnem substantiam, quæ non est infinita, immutabilis, & ubique tota, corpus dicendam esse, & consequenter, omnem substantiam creatam corpus nominandam. Quarto nullam qualitatem mere corpoream animæ attribuit: neque enim animam dixit oculis corporeis visibilem, aut per partes divisibilem, aut corruptioni corporum obnoxiam, aut per partes extensam, aut mortalem. Quinto argumenta, quibus utitur, ostendunt, non verum corpus, sed substantiam finitam loco & tempore, mutabilem variis affectibus, aut pulchram divina gratia, aut peccatis fœdatam, gaudiorum quoque & dolorum capacem, eum animæ nostræ tribuisse; non materiam vere corpoream.

[64] Quare non video, in ipsis qualitatibus animæ aut angelorum errasse Faustum, [licet error ejus fuerit exaggeratus ab adversario,] idemque puto dicendum de aliis quibusdam Patribus, qui sic locuti sunt; sed erravit in nomine, dum substantiam spiritalem corpus potius vocandum credidit. Hic autem error, si tempus spectetur, adeo venia dignus erat, ut eum reprehendendum non credidisset S. Augustinus ante laudatus. Verum Mamertus Claudianus, qui breve Fausti scriptum tribus libris prolixe refutare voluit, prout in secundo Fausti responso adversarium, quem non habebat, sibi quæsivit, sic in illa opinione refutanda errores confinxit, quos Faustus minime asseruit. Attulerat Faustus locum satis prolixum ex Cassiano Collat. 7 cap. 13, probare intendens, juxta quosdam Patres solum Deum esse incorporeum. At illa verba idcirco non est censendus pro suis omnia adoptasse. Attamen Claudianus non solum illa refutat, & ex iis sententiam, quam vult, Fausto attribuit, ut nonnulli etiam fecerunt neoterici, sed multa etiam alia, quæ refutaret, excogitavit. Noluit Claudianus umquam inquirere, quo sensu animam & angelos corpora dixerit Faustus, ideoque cæcos passim dedit ictus, & vix attigit illud, quod volebat Faustus. Attamen noverat ex S. Augustino, diversas esse acceptiones sive definitiones corporis: nam ipsam Augustini Epistolam, qua illæ enumerantur, adducit lib. 2 cap. 9. Itaque non debuisset solum ex unica, eaque jam vulgari, corporis acceptione Faustum oppugnare, sed sensum ejus exponere, quod non fecit; aut saltem definitionem corporis contra Faustum bene stabilire.

[65] [qui in plures incidit errores multo graviores,] Si modo lubeat Claudiani Opus, quod neoterici plures laudibus prosequuntur, curiose scrutari, pro uno errore de nomine, quem refutavit, inveniemus non paucos deteriores. Nam primo angelis attribuit duplicem substantiam, sive corpus & spiritum, lib. 1 cap. 12 & 13, & rursum lib. 3 cap. 5, ut explicet, quomodo Gabriel fuerit apud sanctissimam Mariam. Errorem hunc Mamerti Claudiani agnoscit Tillemontius tom. 6 in S. Mamerto ejus fratre art. 9, sed ait, quod in eo non nisi sequatur illud, quod multi Sancti & antiqui Patres dixerunt. At idem est de Fausto. Cur ergo crimini vertitur Fausto post Patres in quæstione de solo nomine errasse, si non nisi laudem meretur Claudianus, etiamsi angelis vera attribuat corpora, utpote a spiritibus distincta, errore graviore? Secundo lib. 3 cap. 7 Claudianus dæmonibus corpora attribuit, eosque & spiritibus & corporibus constare ratiocinando contendit, ut similiter agnoscit Tillemontius. Tertio ab aliquot Origenis erroribus non cavit. Nam lib. 1 cap. 24 aperte tradit, animas extitisse ante corpora, & in pœnam peccatorum in corpora dejectas esse. Idem insinuavit cap. 21. At is error est Origenistarum jam ante damnatus. Alium Origenis errorem insinuat cap. 22 & clarius cap. 13, ubi multiplicando errores, ait, Sanctorum corpora, quæ immutari merebuntur, in gloriam angelicis exæquanda corporibus, id est, Sanctos in cælo non habituros corpora humana, sive carne & ossibus constantia, sed angelica sive cælestia. Et ad hoc probandum abutitur his Christi verbis: Et erunt sicut angeli in cælo. Duplex est ibi error, alter jam dictus, quo angelis attribuit cælestia corpora a Spiritibus distincta, alter Origenis, quo Sanctis talia corpora post resurrectionem adscribuntur.

[66] [& vel sic a neotericis multum laudatur.] Mitto alia minus probanda in illo Opere, ut paucis doceam, qua de causa aliquot Claudiani errores censuerim assignandos. Enumerati errores longe deteriores sunt, quam unicus sit Fausti de voce error. Vel sic tamen Opus illud Mamerti Claudiani multis laudibus celebratum a neotericis invenio: ac nominatim Tillemontius in S. Mamerto articulum 10 fere totum impendit in laudem illius Operis. Verumtamen si enumerare vellem paradoxa in illo Opere asserta, quæ numquam poterunt probari; si inepta ratiocinia, quibus textus sacræ Scripturæ aut Patrum in alienum prorsus sensum pertrahuntur, prolixa admodum fieret oratio: sed ea aliaque mitto, quod non spectent ad propositum nostrum: nam vitia aliqua dicti Operis solum assignare volui, ut studiosus lector intelligat, quam inique plerique neoterici S. Faustum tractaverint, cum levia ejus errata non modo studiose observaverint, sed multis etiam verbis exaggeraverint, quando graviora adversariorum ejus aut dissimulando prætereunt, aut leviter attingendo excusant. Neque hoc observo de unica illa Epistola, sed idem deprehendi de omnibus plane Fausti Operibus.

[67] Porro non negaverim, aliqua recte disputari in libris Mamerti Claudiani, [Quomodo Opus laudatum sit a Sidonio: in quo recte] multamque in iis esse eruditionem profanam & philosophicam. Dedicavit Claudianus Opus suum Sidonio Apollinari necdum episcopo, & in litteris pag. 1045 eidem præfixis utcumque insinuat, nescire se, cujus esset scriptum, quod refutaverat, petitque judicium Sidonii, viceritne, cesseritve, sibi interim victoriam adscribens, dum inferius de tertio suo libro sic loquitur: Post saucios ex adversaria acie palantes insequitur. Sidonius, quamvis alias promptissimus fuerit ad amicos suos laudandos, tanto tempore ad hæc nullum dedit responsum, ut de illo ejus silentio multum conqueratur Claudianus in alia Epistola, ibidem pag. 1041 impressa. Ad hanc tandem respondit Sidonius, multamque Operi ejus laudem impertitur. Si quis tamen verba Sidonii curiosius examinaverit, clare perspiciet, stilum multiplicemque varietatem doctrinæ profanæ fuse laudari, & nihil præterea. Eadem laus memorato Operi datur a Sidonio in alia Epistola pag. 1042. At nihil respondit ad illud, quod quærebat Claudianus, viceritne, cesseritve. Ego eatenus lubens dicam vicisse Claudianum, quod probaverit animam esse incorpoream, sive eum vicisse in controversia de voce.

[68] Quod vero spectat ad qualitates, quas animæ attribuit Faustus, [refutatus sit Faustus, & in quibus perperam.] nimirum eam esse in loco definito & limitato, non esse vero in iis locis, de quibus solum cogitat, & consequenter distinctam esse animæ substantiam a sui actibus, nec ejus substantiam esse cogitationem ipsam actualem; insuper, eam moveri de loco ad locum, gaudii capacem esse & doloris, aliaque hujusmodi; nihil ex hisce recte refutatum a Claudiano invenio. Contra perspicio, in paradoxa ipsum incidisse & apertos errores, dum asserta Fausti conatur refellere. Ceterum ut redeam ad Faustum, opinionem suam etiam repetiit in Epistola mox examinanda: nam rogatus de anima, corporea an incorporea sit, respondit: Quod temporibus non includitur, nec locorum terminis coërcetur (quod soli Deo competit) hoc tantum incorporeum esse cognosce &c. Credebat Faustus, hunc loquendi modum, quo corpus vocabat, quidquid infinitum, simplicissimum, immutabile & æternum non erat, utilem esse contra Arianos ad probandam Filii & Spiritus sancti Divinitatem. Erat ejus tempore, ut jam monui, modus ille loquendi tolerabilis, quod non haberetur certa corporis definitio, nec ulla Ecclesiæ de his decisio; sed aliter loquendum nostro tempore, quo necesse est spiritus quoslibet dicere incorporeos.

§ VI. Epistola Fausti ad Benedictum Paulinum: an quædam ex illa sint improbata a S. Avito Viennensi?

[Sanctus a Paulino, vitæ liberioris viro, consultus] Exstat quoque epistola S. Fausti ad Benedictum Paulinum, in Bibliotheca Patrum impressa post modo memoratam. Non recensetur illa inter scripta Sancti a Gennadio: sed is fatetur, se non omnia legisse, & idcirco aliqua omittere. Stilus vero illius Epistolæ cum stilo Fausti recte congruit, & Fausti cujusdam Epistolam esse, habemus ex S. Avito, ut omnino S. Fausto videatur attribuenda. Nescimus, quo tempore scripta fuerit hæc Epistola, cum solum sit memorata post mortem S. Fausti, quando de nonnullis illius Epistolæ sententiis consulebatur S. Avitus. Itaque id solum constat, Faustum fuisse episcopum, dum Epistolam scripsit. Ratio scribendi erat consultatio cujusdam Paulini, non satis noti, quem Burdigalensem fuisse, habemus ex S. Avito. Paulinus ille, aut Benedictus Paulinus, quantum colligitur ex quæstionibus propositis, erat vitæ liberioris, & non satis instructus de fidei nostræ articulis, aut certe nimium sibi blandiebatur. Hac de causa gravibus verbis admonitus fuerat a quodam Marino, qui acerbitatem suppliciorum, quibus peccatores post mortem cruciabuntur, Paulino proposuerat: sed hic non videtur plenam fidem Marino habuisse, eaque de causa ad Faustum recurrisse, ut ejus exquireret sententiam. Sirmondus noster in Annotatis ad Epistolam 4 S. Aviti videtur insinuare, Epistolam Paulini etiamnum exstare: sed ea non aliter mihi nota est, quam ex responso S. Fausti.

[70] [de pœnitentia in extremo vitæ articulo petenda,] Hic autem Epistolam suam sic orditur: Admiranda mihi semper tuarum pagina litterarum, nunc abundantius gemina eloquii & fidei luce præfulsit, dum super statu animæ cogitans, timore sollicito futura judicia suspirat … Quædam enim scientiæ portio est, scire quod nescis, & ea, quæ ignoranter non intelligis, prudenter inquirere. De prima ejus quæstione ita subdit: Primo loco inquirendum putasti, si incumbentibus extremæ necessitatis angustiis momentanea pœnitentia capitalis inimica persuasione mentitur, qui maculas longa ætate contractas subitis etiam inutilibus abolendas gemitibus arbitratur: quo tempore confessio esse potest, satisfactio esse non potest. Menda aliqua in hunc locum irrepserunt, prout alia plurima sunt in Bibliotheca Patrum, & quæstionem propositam fecerunt obscuram. Verba sic verisimiliter restituenda sunt, ut pro inimica legatur inimici, & sensus sit; ut inquirat, an ille, qui momentaneam sibi pœnitentiam promittit in fine vitæ, fraude diaboli in illam præsumptionem inductus, sibi mentiatur, dum arbitratur contractas longo tempore maculas subitis gemitibus abolendas. Additur, etiam inutilibus, quia verisimiliter dixerat Marinus, inutiles esse gemitus, quos non vera contritio, sed extrema necessitas extorquet. Alii volunt, interrogasse Paulinum, an pœnitentia in extremo vitæ articulo semper sit inutilis. At neque ex allegatis verbis, neque ex responso Fausti eum valeo colligere sensum.

[71] Quidquid sit, respondit Faustus, id genus homines, qui pœnitentiam usque ad finem vitæ differunt, a se decipi, quia, inquit, Deus non irridetur. Altera ratio datur, quia agenda est homini pœnitentia, [respondet, non prodesse pœnitentiam sine debita dispositione petitam;] nec solum accipienda, ut probat ex Propheta, hæc subdens: Advertis, quod hujusmodi medicina, sicut ore poscenda, ita opere consummanda est? Insultare Deo videtur, qui illo tempore ad medicum noluit venire, quo potuit, & illo tunc incipit velle, quo non potest. Opus itaque est, ut quam in peccando fuit abrupta & vegeta ad malum mentis intentio; tanta sit in vulnerum curatione devotio. Respondit procul dubio Sanctus secundum interrogantis intellectum, qui sibi videbatur utcumque promittere, satis ad salutem sibi fore, modo pœnitentiam in mortis articulo peteret & acciperet, sive illam cum vera de peccatis contritione, sive alio quocumque modo flagitaret. Hinc & circa finem Epistolæ, ubi aliqua dixerat de futuris cruciatibus, subjungit: Quæ mala momentanea pœnitentiæ umbra non removet, quæ fidem (lege fides) sine operibus non repellet. Dum dicit momentanea pœnitentiæ umbra, satis insinuat, non loqui se de vera contritione, quam Deus in ultimo etiam articulo concedere potest, ut concessit latroni in cruce pendenti; sed de pœnitentia, quæ ob extremam necessitatem petitur, non ex vera cordis contritione, & sine debita dispositione. Capacem fuisse ejusmodi persuasionis Paulinum, ut dubitaret, an non qualiscumque species pœnitentiæ sufficeret, secunda quæstio insinuat.

[72] Hanc cum responso suo S. Faustus ita exponit: Secundo quæsisti loco, [& ulterius non sufficere adultis solam fidem.] utrum sola proficiat ad salutem unicæ scientia Trinitatis. In rebus divinis non solum credendi ratio requiritur, sed placendi. Fides ergo nuda meritis, inanis & vacua est. Hoc responsum pluribus probat ex Epistola S. Jacobi, & ex variis S. Pauli & Euangeliorum locis. Responsum certissimum est & indubitatum: sed minime agit de parvulis baptismum consecutis, sed de iis, qui rationis usum habent. Mentem suam de parvulis sola fide per baptismum salvandis omnino declaravit S. Faustus lib. 1 de Gratia & libero arbitrio cap. 7 his verbis: Fidem expectat a parvulis, opera etiam cum fide a confirmatis requirit (Deus) ita tamen, ut credulitatis affectum proficientibus augeat, & laborantibus adjutor cotidianus adsistat. Siquis totum Fausti responsum perlegere voluerit, non dubitabit, quin arguat peccatores, quibus sine pœnitentia fidem solam non profuturam dicit ad salutem consequendam. In hoc certe responso nihil erat, quod prudentem theologum poterat offendere, ut jam observavit Sirmondus in Annotatis.

[73] Verumtamen recentiores quidam, ac nominatim Tillemontius in Fausto art. 4, [Ex illis Gondobadus rex duas S. Avito proposuit quæstiones,] scribunt, utrumque modo relatum S. Fausti responsum a S. Avito Viennensi fuisse reprehensum. Allegant Epistolam 4 S. Aviti ad Gundobadum regem, qui ex Fausti Epistola duas proposuerat suo modo quæstiones, ea verisimiliter de causa, quod uterque casus ipsum utcumque tangeret. Etenim Gundobadus Burgundionum rex Arianus veritatem fidei Catholicæ cognovit, convictus rationibus S. Aviti, ut refert Turonensis lib. 2 Historiæ cap. 34, voluitque ab eodem clam sacro chrismate confirmari; sed, cum urgeret S. Avitus, ut fidem publice profiteretur, fidemque non erubescendam regi diceret; ista ille ratione confusus, usque ad exitum vitæ suæ in hac insania perduravit, nec publice æqualitatem Trinitatis voluit confiteri. Itaque verisimile est, regem illum aliquando cogitasse de fide in mortis articulo profitenda. Altera æque ad ipsum spectabat: nam si sola fides ad salutem sufficere crederetur, poterat sibi Gundobadus blandiri, ne externam quidem fidei professionem fore necessariam. Non enim video, cur publica fidei professio nequeat inter bona opera numerari, præsertim si quis rex metu populi sui ab ea deterretur, ut contingebat Gundobado. Hic igitur, sive ob dictas rationes, sive alia de causa, de utroque responso quæsivit judicium S. Aviti.

[74] [ad primam ille respondit, non visa Fausti Epistola,] Attamen non videtur totam ad S. Avitum misisse Epistolam, sed solum aut suis aut selectis ex Epistola verbis exposuisse, quid fuisset a quodam Paulino Burdigalensi quæsitum & a Fausto episcopo responsum. Nam dubitabat S. Avitus, utrum Faustus ille forsan esset Faustus Manichæus, qui a S. Paulino fuisset consultus; an vero Faustus Regiensis, aut alius quispiam Faustus. At si ipsam vidisset S. Avitus Epistolam, non potuisset incidere cogitatio de S. Paulino consultante, nec de Fausto Manichæo respondente; & fortasse Faustum Regiensem ex ipso stilo satis deprehendisset. Quapropter omnino dicendum est, quæstiones tantum breviter fuisse propositas per verba quædam responsi a reliquo contextu avulsa; idque manifestum fit ex Epistola ipsa S. Aviti, aut forte tantum per verba ipsius Gundobadi. Nam vix tria Fausti verba in tota Aviti Epistola reperias. Recte illo responso motum fuisse Gundobadum, imo sancte, sollicite, regie, ait S. Avitus, & subdit: Pœnitentiam, quam proprie momentaneam nominastis, id est, in ægritudine quasi sub momento mortis, nihil aut nulli prodesse, adversa veritati & admodum cruda definitio est. Verissimum hoc est, & recte a S. Avito probatum.

[75] [ut censendus non sit contraria Fausto respondisse,] At mihi non minus verum videtur, neque Faustum id voluisse, neque dixisse. Ostendit Faustus, quam stulte faciant, qui pœnitentiam usque ad ultimum vitæ momentum differunt, ac diabolica persuasione peccare pergunt, sive quod præsumant, veram pœnitentiam cordisque contritionem sibi tunc dandam a Deo, sive quod qualemcumque pœnitentiæ speciem sufficere existiment. Non consulebatur Faustus a presbytero, an in extremis laboranti danda esset pœnitentia, & absolutio concedenda. Non respondebat ægroto, quærenti, an tempus superesset se convertendi ad Deum, & pœnitentiam agendi. In hisce sane casibus aliter fuisset respondendum, & procul dubio aliter respondisset Faustus, prædicando divinam misericordiam, de qua desperandum non est, quamdiu homo vivit. Nam clare dicit lib. 1 de Gratia & libero arbitrio cap. 12: Cæterum usque in finem, & ad justitiam transire pessimi, & periculum possunt timere perfecti.

[76] [cum in aliis responderet adjunctis.] At respondebat gravibus peccatis obstricto, cui jam pœnitentiæ necessitas prædicata erat. Respondebat homini sano, qui fugiebat pœnitentiæ & vitæ piæ laborem, qui vix credebat extrema peccatorum impœnitentium supplicia, qui dubitabat, an non sola fides ad salutem magnis etiam peccatoribus sufficeret, qui credere videbatur, quadam pœnitentiæ umbra mox remittenda peccata. Huic igitur prædicanda erat gravitas periculi, cui se exponebat, si usque ad finem vitæ pœnitentiam differre præsumeret. Non aliter, opinor, respondisset ipse S. Avitus, si a simili homine fuisset interrogatus. Sed ipsi exposita non fuerunt omnia interrogationis & responsionis adjuncta.

[77] [Responsum S. Aviti ad secundam quæstionem] Idem de secunda quæstione sentiendum est, de qua S. Avitus sic loquitur: In secunda quoque quæstione, quod negemus, est, fidem solam homini prodesse non posse, hoc minime probo: neque ab illorum parte profiteor; qui, sicut ait Dominus, grave super humeros discipulorum pondus imponunt, quod ipsi tamen uno digito movere detrectant. Propter quod tam rigidam de fide sententiam aut extraneus potuit præsumere, aut noster debuit temperare. Hæc tamquam contra Faustum dicta proferunt aliqui neoterici, qui vel ipso loquendi modo manifestum faciunt, non intelligere se, quæ scribunt. Non improbat S. Avitus responsum Fausti, quod non viderat, quodque accuratum est, ut nequeat a prudente theologo improbari; sed improbat illud, quod Gundobadus verisimiliter dixerat, fidem solam homini prodesse non posse. Certe hoc non dixerat Faustus, sed negaverat, solam fidem homini ad usum rationis provecto sufficere ad salutem, ut docet Ecclesia Catholica. Negaverat, adulteros, homicidas, sacrilegos, aliosque graves peccatores, etiamsi fidem conservent, salvandos. Ubi varia allegaverat ex sacris Litteris ad hanc veritatem probandam; priusquam ad alia pergat, ita loquitur: Videamus, si vitæ suæ prodigum (id est, bonæ vitæ negligentem) fides sola defendat; & baptizatus (ut dicis) jam perire non possit. Quis hinc non videat, manifestam hæresim impugnari a Fausto & refutari? Aliud est dicere, fidem solam non prodesse: nam proderit saltem eatenus, ut homo non sit puniendus a Deo ob peccatum infidelitatis. Aliud, fidem solam non sufficere adulto ad salutem, quod cum Ecclesia Catholica docet Faustus.

[78] Probatio S. Aviti, quam arripiunt illi neoterici, magis indiget benigna interpretatione, [partim non est Fausto contrarium, partim benigne est interpretandum,] quam Fausti responsio. Nam si baptizatus, inquit, aut etiam translatus ab hæresi qualibet parvulus, vel forsitan ævo longiore provectus, celeri post lavacrum fine rapiatur, nec ipse operis jactitator abnuerit, hominem sola fide salvatum. Hæc ipsa verba, inquam, benigna indigent interpretatione, ut censeatur S. Avitus solum loqui de operibus exterioribus sive corporalibus: nam si stricte sumantur, vera non sunt. Quod de parvulo dicitur, verum est, & consentit hac ex parte Faustus, num. 72 laudatus. Quod vero dicitur de adulto aut sene, subtile magis est, quam stricte verum. Nam vel senex ille recte se ad baptismum disposuit per actus internos requisitos, aut nihil de his fecit. Si noluit debitam afferre dispositionem, nec Deum diligere ejusque præcepta servare umquam voluit; certo non salvabitur.

[79] Si vero per Dei gratiam bene se disposuit, de peccatis suis doluerit, [certe responsum Fausti Catholicum est & verum.] Dei præcepta servare proposuerit, reliquosque actus internos, qui requiruntur in baptismo adulti, elicuerit, imo & actu externo ad suscipiendum baptismum se obtulerit; non salvabitur sine operibus & sola fide, ut clarissimum est rem accurate consideranti. Itaque, cum de adultis interrogatus esset Faustus, ac de adultis solis responderet, tam inepto ratiocinio impugnatur, quam immerito carpitur. Excusari benigne potest S. Avitus, quod nesciret, contra quem dissereret, & forsan crederet, opera sine fide commendari ab ignoto adversario. At quid Tillemontius aliique velint, dum dicunt, verum esse, hominem non salvari per solam fidem, nisi opera sint impossibilia, non satis capio, minus etiam, qua ratione theologica aliquis addiderit, ut contingit ei, qui se convertit in articulo mortis. Crassa sane minerva res tractat theologicas, si quis existimet, peccatorem statim salvandum, modo in fine fidem habeat aut actum fidei eliciat, etiamsi nec spei, nec charitatis, nec pœnitentiæ meminerit, aut eas virtutes tota vita exercuerit, etiamsi nec peccata sua detestetur, nec Dei præcepta servare, Deumque super omnia amare proponat. Si vero hæc ille necessaria quidem credat, sed inter bona opera non habeat, nescit ipse, quid dicat.

[80] [Responsa Fausti ad alias quæstiones, in quibus] Tertia quæstio, S. Fausto proposita a Paulino, explicatur his verbis: Et hoc etiam animum tuum provida in futurum cura sollicitat, utrum animæ exutæ corpore, sentiendi & intelligendi vigorem affectumque non exuant. Recte respondet Faustus, animas tunc etiam sentire & intelligere. Quarta erat quæstio, quid mali post finem aut detur aut adimatur iniquis. Ad hoc solum breviter respondet, peritura terrena desideria, metum judicii mansurum. Quinta erat de anima, utrum corporea sit. Ad quam respondet, modo loquendi hodie certe improbando, solum Deum esse incorporeum, quia solus temporibus non includitur nec locorum terminis coërcetur. Novimus tamen & alia incorporea; sed de his videri possunt disputata § 5. Inquirit etiam in illo responso, cur peccato Adami solum corpus ad mortem fuerit condemnatum, & anima manserit immortalis. Hoc autem iis proponit verbis, ut Tillemontius crediderit, in istis se reperire errorem Semipelagianum. Requirendum est autem inter ista, ait, quid illud sit, quod cum uterque homo (id est, anima & corpus) adhuc in paradisi regione, diabolo persuadente, deliquerit, sola caro per conditionem mortis mulctam trangressionis exceperit, & circa unius pœnam remanserit culpa communis. Verum hæc verba non negant, animam peccato Adami fuisse læsam, ut sibi fortasse imaginatus est Tillemontius. Solum inquirit Faustus, cur corpus morte puniatur ob peccatum Originale, anima vero maneat immortalis, ut liquet ex responso: Sciendum ergo est, quod ideo mors ad animam non pervenerit, quia in ea Dominus imaginem suam & similitudinem collocavit &c.

[81] [iterum aliquid perperam carpitur:] At non negari detrimenta, quæ Adami peccato etiam passa est anima, ex sequenti quæstione confirmatur, quæ sexta est. Interrogas etiam, cur animæ cum carne sua aliquid pro corporali errore commune sit, sicut originale peccatum. Pro unitate corporalis hospitii utrumque complectitur par, modo uterque in peccatorum societate constringatur. Forte hic aliquid mendosum est. At certum est responsum, animam simul cum corpore peccasse, simulque cum corpore puniri. De læsione liberi arbitrii non loquitur, quia alia erant tractanda, Verum in libris de Gratia & libero arbitrio frequenter agnoscit, læsum, attenuatum & infirmatum peccato primi hominis fuisse liberum arbitrium nostrum. Contrarium Pelagii errorem, quem eidem sine fundamento attribuere nititur Tillemontius, statim lib. 1 cap. 1 ita detestatur: De gratia Dei, & tenuitate liberi arbitrii, inluminante sancto Spiritu, … tractaturi, primo loco Pelagii blasphemias, scilicet jam dudum Ecclesiæ Catholicæ fide proditas, eruditione confusas, authoritate calcatas, brevi & necessario sermone perstringendas esse credidimus. Et mox unam ex his blasphemiis commemorat his verbis: Ita ex parte alia cecidit, dum arbitrii libertatem integram prædicat & inlæsam.

[82] [tanta est neotericorum libido censurandi S. Faustum.] Restant aliæ duæ quæstiones, nimirum cur anima immortalis pro mortalibus vitiis torqueatur; & an anima & spiritus sint idem. Ita ad hasce respondit Sanctus, ut maxime conetur salutarem incutere timorem commemorando & probando æterna supplicia, ita concludens: Hic finem infinitis contentionibus imponamus, & intoleranda incendia nunc salubriter cogitando, ex ipsis ignibus æterna nobis refrigeria comparemus. Ceterum ex dictis de hac Epistola iterum liquet, quam immisericorditer in S. Faustum insiliant neoterici, etiamsi non modo non habeant causam legitimam, sed ne verisimilem quidem. Quid enim magis pie ac prudenter fieri potest, quam homini liberioris vitæ suadere, ne pœnitentiam differat ad finem vitæ, ut hic fecit Faustus? Quid magis Catholice dici potest, quam peccatori solam fidem non sufficere ad salutem, ut in eadem Epistola monuit?

§ VII. Gesta S. Fausti cum Lucido presbytero, qui errores Prædestinatianos retractat: concilia Arelatense & Lugdunense, in quibus illi damnati.

[Cum Lucidus presbyter sequeretur errores Prædestinatianorum,] Circa annum 473 figenda sunt gesta S. Fausti contra Lucidum presbyterum, qui in varios lapsus erat errores, contra sanam de Prædestinatione Dei doctrinam. Hinc sectatores opinionis, quam sequebatur, dicti fuerunt Prædestinatiani. Ad propositum nostrum nequaquam necesse est inquirere, utrum vivente S. Augustino, an serius, exorti fuerint Prædestinatiani, nec utrum fuerint multi illius hæresis sectatores, an vero pauci solum, iique ignobiles. Nam sufficit ad intentionem nostram, tales fuisse tempore S. Fausti, & ex iis fuisse Lucidum presbyterum, quem ad sanam mentem reduxit. Tillemontius in Fausto art. 6 ait, difficulter dici posse, utrum Lucidus in errore revera fuerit, an solum de errore fuerit accusatus. Norisius quoque lib. 2 Historiæ Pelagianæ cap. 15 multum dubitationis insinuat de Prædestinatianis, multaque adducit, ut insinuet, patronos veræ sententiæ S. Augustini de Prædestinatione potuisse a Semipelagianis per calumniam vocari Prædestinatianos. Verumtamen non audet contra ipsam Lucidi confessionem, contra duo concilia hisce de causis congregata, & & contra apertissima Fausti de iis erroribus testimonia, sententiæ quorumdam Jansenianorum adhærere; sed fatetur Prædestinatianos revera fuisse, dicens: Hoc ex Epistola Lucidi patet, qui illis erroribus se adhæsisse ore proprio fatetur. Profecto insequenti sæculo Monimus quidam Afer capitale dogma, quod Prædestinatianorum fuisse dicunt, nempe homines a Deo ad peccata fuisse prædestinatos, tenebat.

[84] De hoc Monimi errore testem adducit S. Fulgentium; uti & alterius Prædestinatianorum erroris, [quos seculo VI fuisse agnoscit,] quo nihil libero arbitrio reliquum fecisse dicuntur, aliquos fuisse sectatores, testimonio ejusdem Fulgentii agnoscit. Si autem tales hæretici seculo VI fuerint in Africa, idque Norisio satis constet testimonio S. Fulgentii; non video, cur tantopere laboret, ut eorum & numerum & doctrinam extenuet seculo V in Gallia. Videtur timuisse Norisius, ne nimis seria negotia sanctis episcopis duorum conciliorum attribueret, nisi Prædestinatianos tam faceret exiles, ut fere magis contemnendi viderentur, quam refutandi. Non audet negare fuisse tales: ita tamen undique se torquet, ut invitus Prædestinatianos admittere videatur. Post multa allata, quibus tantum non calumniæ Semipelagianorum errores illos attribuit, ita sententiam suam edicit: Sed, uti dixi, fieri potuit, ut, cum Semipelagiani doctores, contra S. Augustinum argumentantes, ea dogmata ex ejusdem doctrina veluti absurda inferri contenderent, quidam pinguioris minervæ homines ea ipsa devorarent, cum tamen viri docti ex responsionibus Prosperi objecta illa refellerent.

[85] Quare Prædestinatiani, si qui fuerint, de ultima plebe, [etiamsi aliorum exemplo] & quos fundandæ sectæ haud pares dixeris, fuisse non dubito, qui cum optime sentirent de prædestinatione cum Augustino, adversariorum argumentis ad illa absurda admittenda cogebantur, ut non sponte, sed veluti adacti ea sensisse credendi sint. Unde Semipelagiani superbientes eadem de illis publicaverunt, quo sententia de prædestinatione gratuita ab scholis penitus eliminaretur. Hæc quidem sit nostra de Prædestinatiana hæresi opinio. At ego vix intelligo, quid velit Norisius. Nam si optime, ut vult, sentiebant de prædestinatione cum Augustino, quomodo illa absurda admittebant? Neque enim bene sentit de prædestinatione, qui ex illa deducit & admittit absurda consectaria. Nihilo magis intelligo, cur dicat dubitanter de Prædestinatianis, si qui fuerint, cum ante jam dixisset, ore proprio Prædestinatianum fuisse Lucidum, ac deinde Monimum & alios in Africa.

[86] [sectam eorum mire extenuet,] Reluctantis rursum sunt verba, dum eos dicit; de ultima plebe fuisse, & quos fundandæ sectæ haud pares dixeris. Nam Lucidus erat presbyter, sicut & Arius fuit, aliique plures hæresiarchæ. Quomodo etiam ab illo probabitur, quod gratis dicitur a Norisio, aut non sponte prava dogmata sua protulisse Prædestinatianos; aut Semipelagianos, quorum numerum gratis auxit, illa de iis dogmata publicasse. Hæc non asseret, quisquis cavet, ne plura dicat, quam idoneis argumentis probare valeat. Certe Calvini sectatores, qui similia cum Prædestinatianis docuerunt, tam pauci non fuerunt, ut ex iis de paucitate Prædestinatianorum verisimilis fiat conjectura. Quare allegata ostendunt, mire laborasse Norisium, ut sectam Prædestinatianorum extenuaret; sicut aliunde compertum est, plures ab eodem perperam traductos ut Semipelagianos.

[87] [Cardinalis Norisius adversus Mauguini somnia,] Noluit tamen consentire somniis Gilberti Mauguini, qui voluit, omnia illa monumenta, ex quibus innotescit Prædestinatianorum secta, prorsus fictitia esse, imo conficta ab ipso Fausto contendit. Laudatus Gilbertus Maguinus, inquit Norisius, utramque synodum, Arelatensem & Lugdunensem, fictitias asserit, itemque Lucidi Epistolam, contendens, omnia hæc subdola Fausti Reiensis arte composita, quo S. Augustini doctrinam sub nomine Prædestinatianæ hæresis a synodis Gallicanis damnatam venditaret. Sed his numquam assentiar: quis enim de Fausto tantos sibi dolos persuadeat, qui coram universis Galliarum episcopis tantorum mendaciorum architectum se sistere non extimuerit? Quo animo Leontio metropolitæ doctissimo imponere ausus fuisset, quasi de remotissimis Asiæ rebus perscriberet, non vero de iis, quæ in duabus nobilissimis urbibus nudiustertius gesta fuerant? Opponit Maguinus, nusquam præterquam in Fausti libris illarum synodorum mentionem fieri. At hoc negantis argumenti genus lubricum est. Scimus, Leontium Arelatensem ex Hilari (Papæ) decreto superius laudato synodos Gallicanas quotannis coëgisse, quarum tamen nusquam memoria extat. Somnia illa Mauguini, tamquam nullo argumento nixa, refutat etiam Tillemontius art. 7. Itaque necesse non est, ea ulterius refutare: nam nec sano judicio congrua sunt, & ex mera libidine Faustum calumniandi videntur excogitata. [atrocesque calumnias apologistarum Jansenii;]

[88] Norisius ita porro pergit: Apologistæ Jansenii utramque synodum habitam fuisse concedunt: addunt tamen, eas conflatas ex episcopis, partim Semipelagianis, partim a Semipelagiano Fausto deceptis. Sed sine testibus hanc injuriam doctissimis ac sapientissimis Patribus inurere non ausim. Vellem, Norisius tam æquum aliis quoque Sanctis se præbuisset, eosque sine certis argumentis in numerum Semipelagianorum non retulisset. Quod vero spectat ad Jansenii apologistas, illi exiguam sane merentur fidem, quandoquidem doctrinam Catholicam pro Semipelagiana criminentur, & non alia procul dubio ratione episcopos concilii Arelatensis & Lugdunensis dicant Semipelagianos, quam quod nequeant negare, ab iis Patribus approbata dogmata, quæ Lucido in Epistola a Fausto fuere proposita. Horum causa Mauguinus utrumque concilium cum Lucidi Epistola fictitium dixit. Quod cum nimis absurdum, & ab omni specie veri alienum viderent, maluerunt utriusque concilii Patres ut Semipelagianos calumniari. At hæc quoque calumnia omni vetusto testimonio destituta est, & non minus ratione caret, quam altera.

[89] Videamus modo, quid S. Faustus egerit ad Lucidum ab erroribus suis avellendum. [cum, ut resipisceret, monuit S. Faustus,] Aggressus est hominem familiaribus colloquiis, sed frustra. Cum vero episcopi meditarentur graviora contra Lucidum, per Epistolam ipsum graviter monuit, eidemque proposuit fidei articulos, quos profiteri debebat, ut cum Ecclesia Catholica sentiret. Epistola apud Labbeum tom. 4 Conciliorum Col.ta inscribitur: Domino divinctissimo, & mihi speciali affectu venerando ac suscipiendo fratri, Lucido presbytero Faustus. Post honorificam hanc inscriptionem ita scribit: Grandis caritas est, parum cauti fratris errorem per Dei adjutorium & gratiam magis velle curare, quam, sicut summi antistites meditantur, a bonitate suspendere. Quid possum de hoc sensu, sicut vis, cum unanimitate tua per litteras loqui, cum te præsens multa & blanda & humili conlocutione nunquam potuerim ad viam veritatis attrahere? Loquentes ergo de gratia Dei & obedientia hominis, id omnino statuere debemus, ut neque proni in sinistram, neque importuni in dexteram, regiam magis gradiamur viam. Illud autem venerationem tuam dixisse miratus sum, quod nullus unquam sub religiosa professione contra Catholicam fidem vel scripserit, vel prædicaverit: cum plurimi multiplices & profanos errores suos etiam scriptorum monumentis crediderint inserendos, qui tamen Christiano nomine gloriabantur.

[90] Breviter ergo dicam, quantum cum absente loqui possum, [erroresque necessario ejurandos recensuit,] quid sentire cum Catholica Ecclesia debeas: id est, ut cum gratia Domini operationem baptizati famuli semper adjungas, & eum, qui prædestinationem excluso labore hominis asserit, cum Pelagii dogmate detesteris.

I. Anathema ergo illi, qui inter reliquas Pelagii impietates hominem sine peccato nasci, & per solum laborem posse salvari, damnanda præsumptione contenderit; & qui eum sine gratia Dei liberari posse crediderit. Hic articulus Pelagii errores damnat.

II. Item Anathema illi, qui hominem cum fideli confessione solenniter baptizatum, & asserentem Catholicam fidem, & postmodum per diversa hujus mundi oblectamenta prolapsum, in Adam & originale peccatum periisse asseruerit.

III. Item anathema illi, qui per Dei præscientiam in mortem deprimi hominem dixerit.

IV. Item anathema illi, qui dixerit, illum, qui periit, non accepisse, ut salvus esse posset; id est, de baptizato, vel de illius ætatis pagano, qui credere potuit & noluit.

V. Item anathema illi, qui dixerit, quod vas contumeliæ non possit assurgere, ut sit vas in honorem.

VI Item anathema illi, qui dixerit, quod Christus non pro omnibus mortuus sit, nec omnes homines salvos esse velit. Quinque posteriores articuli contra Prædestinatianos sunt positi, sive quod assererent errores illis damnatos, sive quod suspecti saltem essent de illis erroribus.

[91] [breviter disserens ad articulos propositos,] Deinde Faustus ita pergit: Cum autem ad nos in Christi nomine veneris, aut cum a sacerdotibus evocatus fueris, tunc opportune, si Dominus jusserit, locis suis testimonia proferemus, quibus & quæ Catholica sunt manifestentur, & quæ Catholicis sunt contraria destruantur. Nos autem per illuminationem Christi veraciter & confidenter asserimus, & eum, qui periit per culpam, salvum esse potuisse per gratiam, si gratiæ ipsi famuli laboris obedientiam non negasset; & eum, qui per gratiam ad bonæ consummationis metas servitio obsequente pervenit, cadere per desidiam, & perire potuisse per culpam. Nos ergo per medium, Christo duce, gradientes, post gratiam, sine qua nihil sumus, laborem officiosæ servitutis asserimus: sed omni modo arrogantiam & præsumptionem laboris excludimus, ut totis viribus desudantes, ne gratia in nobis evacuetur, quidquid de manu Domini susceperimus, donum pronuntiemus esse, non precium; scientes laboris ipsius fructum officii rem esse, non moriti, cum Euangelista dicentes: “Servi inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus”.

[92] [& delationem ad concilium minans, nisi pareat.] Hæc, quæ strictim pro Epistolæ brevitate memorata sunt, aut recipere se, aut respuere, unanimitas tua recurrente sermone respondeat. Ceterum, qui hanc veritatis mensuram, gratia præcedente & conatu assurgente, non sequitur, dignus erit, qui a sacris liminibus arceatur. Ego tamen individuam mihi bonitatem tuam toto sinceræ benignitatis amplexu in via retinens, in matris Ecclesiæ gremio permanere, repudiato hoc errore, desidero. Qui si cito respuatur, ignorantiæ fuisse videbitur, blasphemia vero reputabitur, si pertinaciter defendatur. Gravem namque in Auctorem retorquemus invidiam, si dicamus, quod ei possibilitatem capessendæ salutis noluerit dare, qui periit; ei dumtaxat, qui capere jam possit arbitrii libertatem *; cum minime negare possimus, quod mandati prævaricatorem in judicii sui examinatione damnabit. Qui enim non est obnoxius de suscepto, nescio quomodo possit reus esse de perdito. Ac sic peccantes in Deum, cujus in primis incautius asseruimus gratiam, in postremis ejus videbimur impugnare justitiam. Hujus autem Epistolæ exemplar mecum retineo, in conventu sanctorum antistitum, si ita necesse fuerit, proferendum. Quod si eam subscriptam, ut dixi, transmittere nolueris, aperte adhuc te in errore persistere ipso silentio comprobabis: ac proinde jam necessitatem mihi facies ad personam tuam publicis conventibus exponendam. Et ideo secundum hæc, quæ a me sunt directa, rescribe, utrum ea, remotis circuitionibus, aut agnoscas aut respuas. Hactenus Epistola.

[93] [Epistola deinde a multis episcopis subscripta,] Hæc verisimiliter primum ad Lucidum missa est a solo Fausto, & ab hoc solo subscripta, quandoquidem suo tantum nomine Lucidum monet, sic tamen, ut insinuet, rem ad concilium episcoporum deferendam, nisi resipuerit. Verumtamen edita est Fausti Epistola cum subscriptionibus undecim episcoporum & ipsius Lucidi presbyteri hoc modo:

Auxanius in Christi nomine episcopus, relegi & subscripsi.

Faustus exemplar Epistolæ meæ relegi & subscripsi.
Paulus episcopus in Christi nomine, relegi & subscripsi.
Eutropius in Christi nomine episcopus, relegi & subscripsi.
Pragmatius in Christi signo episcopus relegi & subscripsi.
Patiens in Christo episcopus, relegi & subscripsi.
Euphronius relegi, & admiratus sum plenitudinem sanctam.
Megethius episcopus, relegi & subscripsi.
Claudius in nomine Christi episcopus, relegi & subscripsi.
Leucadius in nomine Christi episcopus, relegi & subscripsi.
Julianus in nomine Christi episcopus, subscripsi.
Lucidus presbyter, relegi & subscripsi.

Hæ subscriptiones in editis habentur: sed Henricus Canisius tom. 5 Antiquarum lectionum pag. 429 testatur, eas non haberi in suo Ms.

[94] Norisius lib. 2 cap. 15 probabiliter existimat, ideo etiam reperiri sine aliorum subscriptionibus, [sive in concilio Arelatensi, in quo damnati sunt errores Lucidi,] quia sic initio missa est ad Lucidum: aliorum vero additas subscriptiones, postquam a Lucido recepta erat & subscripta. Censet tamen subscriptiones non additas in concilio Arelatensi, quod Leontius Arelatensis, qui illi præfuit, non habeatur subscriptus. Res mihi videtur dubia. Potuit Faustus ante concilium laudatos episcopos rogare, ut subscriberent, propter silentium Lucidi, quo hic plurium consensu magis urgeretur ad errores suos retractandos. Potuerunt omnes quoque in concilio Arelatensi subscribere, etiamsi omnium subscriptio ad nos non pervenerit: nam pars subscriptionum excidere potuit negligentia librariorum, ut alias non raro contingit. Quidquid de his sit verius, congregatum est concilium episcoporum, & in eo damnati sunt errores Lucidi, quemadmodum intelligimus ex Epistola Lucidi eos retractantis, & ex Præfatione Fausti in libros de Gratia & libero arbitrio.

[95] Ex hoc etiam habemus, primum concilium fuisse Arelate; [sive antea, aut postea in Lugdunensi, dum Lucidus errores retractavit.] & deinde Lugduni alterum quoque de hisce habitum fuisse, in quo forsan errores suos retractavit Lucidus: nam Epistola ejus post primum de hisce concilium videtur scripta, cum in ea dicat: Juxta prædicandi recentia statuta concilii. Hinc incertum fit, an omnes triginta episcopi, ad quos Epistolam suam scripsit Lucidus, præsentes fuerint in concilio Arelatensi. At certe omnes in alterutro aut in utroque concilio errores ejus damnarunt, ad omnes direxit Epistolam, qua eos ejuravit, & verisimile est, illos quoque omnes Epistolæ Fausti subscripsisse, etiamsi nomina aliquorum exciderint. Hæc subscriptio in eo etiam concilio fieri potuit. Certe ibi mandatum est S. Fausto, ut libris jam tum contra Prædestinatianos scriptis aliqua adderet, ut infra videbimus.

[96] Quinam fuerint episcopi, ad quos Lucidus retractationem suam direxit, [Lucidus per Epistolam ad triginta episcopos directam] ex inscriptione habemus: Dominis beatissimis & in Christo reverentissimis patribus Leontio, Euphrenio, Fonteio, Viventio, Mamerto, Patienti, Veriano, Auxanio, Fausto, Paulo, Megethio, Græco, Eutropio, Leontio, Claudio, Marcello, Croco, Basilio, Claudio, Ursicino, Prætextato, Pragmatio, Theoplasto, Leocadio, Viventio, Juliano, Amicali, Joanni, Opilioni, & Licinio episcopis, Lucidus presbyter. Plures ex his noti sunt ex Epistolis Sidonii & aliunde, non pauci etiam sanctitate conspicui, & in Opere nostro memorati. At necesse non est ad propositum nostrum singulorum sedes assignare. Epistolam suam Lucidus orditur hoc modo: Correptio vestra salus publica, & sententia vestra medicina est. Unde & ego summum remedium duco, ut præteritos errores accusando excusem, & salutifera confessione me diluam. Proinde juxta prædicandi recentia statuta concilii, damno vobiscum &c. Damnarunt igitur Patres in concilio errores, quos retractat Lucidus. Hi autem plures sunt, quam quos in Epistola sua damnandos monuerat Faustus, & revera alios quoque deinde detectos ait in Præfatione ad libros de Libero arbitrio his verbis: In quo quidem Opusculo, post Arelatensis concilii subscriptionem novis erroribus deprehensis, adjici aliqua synodus Lugdunensis exegit. Ex his verisimile mihi fit, Epistolam retractationis, quam habemus, oblatam potius esse concilio Lugdunensi, quam Arelatensi, cum post hoc novi dicantur detecti errores, & reipsa Lucidus non solum errores, de quibus a Fausto erat monitus, sed etiam alios retractet.

[97] [ejurat errores suos hic recensitos,] Quidquid autem sit de tempore, retractavit errores sequentes hoc modo: Damno vobiscum sensum illum, qui dicit, humanæ obedientiæ laborem divinæ gratiæ non esse jungendum. Qui dicit, post primi hominis lapsum ex toto arbitrium voluntatis extinctum. Qui dicit, quod Christus & Salvator noster mortem non pro omnium salute susceperit. Qui dicit, quod præscientia Dei hominem violenter compellat ad mortem, vel quod cum Dei pereant voluntate, qui pereunt. Qui dicit, quod post acceptum legitime baptismum in Adam moriatur, quicumque deliquerit. Qui dicit, alios deputatos ad mortem, alios ad vitam prædestinatos. Hæc Fausti Epistolæ sunt conformia. Tum sequuntur, de quibus ille expressis verbis non meminerat: Qui dicit, ab Adam usque ad Christum nullos ex gentibus per primam Dei gratiam, id est, per legem naturæ, in adventum Christi fuisse salvatos, eo quod liberum arbitrium in primo parente perdiderint. Hæc non sic intelligenda, acsi dicerentur aliqui ad salutem pervenisse per legem naturæ sine interna gratia: nam verba illa; in adventum Christi satis insinuant, non excludi fidem neque internam gratiam, meritis venturi Christi obtentam; sed damnari eos, qui propter Adæ peccatum omnes in lege naturæ viventes libero arbitrio, gratia & salute privabant. Sequitur: Qui dicit, patriarchas ac prophetas, vel summos quosque Sanctorum etiam ante Redemptionis tempora intra paradisum deguisse.

[98] [& nominatim agnoscit, Christum pro omnibus mortuum,] Hæc omnia, quasi impia & sacrilegiis repleta, condemno. Ita autem assero gratiam Dei, ut annisum hominis & conatum gratiæ semper adjungam, & libertatem voluntatis humanæ non extinctam, sed attenuatam & infirmatam esse pronuntiem: & periclitari eum, qui salvus est, & eum, qui periit, potuisse salvari. Christum etiam Deum & Salvatorem nostrum, quantum pertinet ad divitias bonitatis suæ, precium mortis pro omnibus obtulisse: & quia nullum perire velit, qui est Salvator omnium, maxime fidelium, dives in omnes, qui invocant illum. Et quia in tantis rebus conscientiæ satisfaciendum, memini me ante dixisse, quod Christus pro his tantum, quos credituros præscivit, advenisset, sententias Dominicas sequens, quibus sic ait: “Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, & animam suam redemptionem dare pro multis”. Et illud: “Hic est calix sanguinis mei novi testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum.” Vel illud Apostoli: “Sicut statutum est hominibus mori, ita & Christus semel oblatus est ad multorum exhaurienda peccata.” Nunc vero sacrorum testimoniorum auctoritate, quæ abunde per spatia divinarum inveniuntur Scripturarum, ex seniorum doctrina ratione patefacta, libens fateor, Christum etiam pro perditis advenisse, quia eodem nolente perierunt. Neque enim fas est, circa eos solum, qui videntur esse salvati, immensæ divitias bonitatis ac beneficia divina concludi. Nam si Christum his tantum remedia attulisse dicimus, qui redempti sunt, videbimur absolvere non redemptos, quos pro redemptione contempta constat esse puniendos.

[99] Assero etiam, per rationem & ordinem sæculorum alios lege gratiæ, [ejusque morte etiam salvatos quosdam in veteri Lege:] alios lege Moysi, alios lege naturæ, quam Deus in omnium cordibus scripsit, in spe adventus Christi fuisse salvatos: tamen ex initio mundi ab originali nexu, nisi intercessione sacri sanguinis, non absolutos. Profiteor etiam æternos ignes, & infernales flammas factis capitalibus præparatas: quia perseverantes humanas culpas merito sequitur divina sententia, quam juste incurrunt, qui hæc non toto corde crediderint. Orate pro me, domini sancti & apostolici patres. Lucidus presbyter hanc Epistolam manu propria subscripsi: &, quæ in ea adstruuntur, assero; & quæ sunt damnata, damno. Eminentissimus Baronius ad annum 490 num. 17 agit de hæresi Prædestinatianorum, existimatque, eam fuisse ortam ex doctrina S. Augustini male intellecta. Undecumque ortum duxerit, sive ex perversa sacræ Scripturæ interpretatione, sive ex male intellecta doctrina S. Augustini, risu magis quam ulteriori refutatione digni sunt, qui negant, illam hæresim exstitisse.

[100] Tillemontius ipse art. 7 in Fausto clare quidem ostendit, [hinc nequit ulla ratione negari hæresis Prædestinatiana.] quam repugnanti animo cogatur admittere hæresim Prædestinatianam in duobus conciliis damnatam, ait tamen: Nihilominus cum ejus (Lucidi) doctrina fuerit rejecta in conciliis (imo & damnata,) cumque ille ipse eam deseruerit (imo & damnaverit;) brevissimum est, eum (Lucidum) similiter deserere, ac fateri, eum fuisse in erroribus eorum, quos volunt Prædestinatianos (Gallice des prætendus Predestinatiens.) Non satis video, qua de causa errores Lucidi agnoscendos fateatur, nolit tamen illorum errorum sectatores candide Prædestinatianos nominare. Necesse enim non est de nomine vitilitigare, modo constet de eorum erroribus.

[101] Laudatus Baronius, etiamsi minus recte de Fausto sentiret, [Epistolas Fausti & Lucidi, ut probatas a conciliis & Catholicas laudat Baronius,] dum Annales primum scripsit, nihil tamen in ejus ad Lucidum Epistola invenit, quod reprehenderet; sed ita de illa loquitur: His autem detentus erroribus fuit Lucidus quidam magni nominis presbyter, ad quem Faustus Epistolam illam scripsit, quam ut vere Catholicam ab episcopis concilii Arelatensis probatam & subscriptione munitam diximus. Ubi vero & Fausti & Lucidi Epistolas recitarat, subjungit: Hactenus professio Lucidi secundum ea, quæ a nominatis episcopis in synodo definita fuissent &c. Itaque nihil quoque in Lucidi Epistola invenit Baronius, quod offenderet. Verumtamen Henricus Canisius tom. 5 Antiquar. lect. pag. 431 Epistolam Fausti vocat erroneam. At Henricus Canisius, qui doctior erat in jure canonico, quam in rebus theologicis, id videtur dixisse magis præjudicio quodam contra Faustum, quam maturo examine, ut illius judicium nobis nequeat multum negotii facessere. Certe episcopi, qui Epistolæ subscripserunt, & postea Fausto commiserunt curam latius explicandi, quæ breviter in Epistola asseruit, non judicarunt ullum in ea contineri errorem. Neque enim Epistolam subscriptione sua roborassent, si erroribus credidissent infectam: & minus etiam ulteriorem hæresis Prædestinatianæ refutationem, atque explicationem & probationem articulorum Epistola contentorum, commisissent S. Fausto, si ipsos articulos de errore habuissent vel leviter suspectos.

[102] [Jansenianos contra utramque declamantes, refutarunt Deschamps] Janseniani tamen, cum epistolas Fausti & Lucidi erroribus suis oppositas perspiciant, ambas traducere voluerunt ut Semipelagianas, secuti in hisce scriptores Calvinianos, ut ostendit Stephanus Deschamps in Opere de Hæresi Janseniana lib. 1 Disput. 7 cap. 7, & rursum lib. 2 Disp. 7 cap. 1. Primo loco maxime probat, ex Usserio Calviniano sua hausisse Jansenianos. Altero autem non modo utramque Epistolam defendit, sed etiam Patres concilii Arelatensis & Lugdunensis, quos nonnulli ex Jansenianis similiter ut Semipelagianos calumniati sunt, aut saltem a Fausto Semipelagiano deceptos asseruerunt. Eorum objectiones ita expendit ac refellit Deschampsius, ut Natalis Alexander, etiamsi Fausto valde sit alias infestus, illum presse sit secutus in Historia ecclesiastica sæculi V Dissert. 5 Propositione 4, quam sic expressit: Lucidus presbyter illis adhæsit erroribus, quos ipsi Faustus tribuit, & Prædestinationis errores vocat. Unde non fuit imaginaria Prædestinatianorum hæresis, quamvis plurimos non habuerit sectatores.

[103] [& Natalis Alexander, quibus passim consentiunt Catholici.] Probat hæc asserta ex utraque Epistola Fausti ac Lucidi, & ex gemino concilio. Objectiones solvit, & quod de Patribus utriusque concilii impudenter asseruerunt quidam, his excipit verbis: Quod vero in Arelatensis & Lugdunensis synodi injuriam effutiunt, ipsas Semipelagianorum conventicula fuisse, calumniæ postulamus, quæ celeberrimis episcopis, quorum aliqui sanctitate etiam insignes fuerunt, absque fundamento inuritur. Quapropter lectores malim remittere ad laudatos scriptores, quam actum agere, & calumnias contra utramque Epistolam & utrumque concilium prolatas prolixius refutare. Nam Catholici passim agnoscunt, utramque Epistolam probe esse Catholicam: neque ullam apud Catholicos in hisce auctoritatem habere debet judicium Jansenianorum, cum constet pravas esse eorum opiniones de erroribus Semipelagianis, & solemniter ab Ecclesia damnatas.

[Annotata]

* id est, rationis compoti

§ VIII. Faustus, petentibus concilii Patribus, scribit libros de Gratia & Libero arbitrio: varia antiquorum & recentiorum de illis judicia.

[Faustus, mandante concilio Arelatensi, scribit de Gratia &c,] Errores Prædestinatianorum, quibus S. Faustus fortiter præ ceteris se opposuerat, eidem occasionem præbuerunt scribendi duos libros hoc titulo prænotatos: Fausti episcopi de Gratia Dei, & humanæ mentis libero arbitrio. Impressos hos habemus cum aliis locis, tum in Bibliotheca Patrum Lugdunensi tom. 8 pag. 523 & sequentibus. Non suscepit id Opus S. Faustus suo consilio, sed rogantibus Patribus concilii Arelatensis, ad explicanda ipsius concilii decreta, sive contenta in Epistola, num. 90 recitata: ut liquet ex Præfatione ad Leontium Arelatensem. Sic enim orditur: Domino beatissimo ac reverendissimo Leontio Papæ Faustus. Quod pro solicitudine pastorali, beate Papa Leonti, in condemnando Prædestinationis errore concilium summorum antistitum congregastis, universis Galliarum ecclesiis præstitistis. Quod vero ad ordinanda ea, quæ collatione publica doctissime protulistis, operam infirmis humeris curamque mandastis; parum, ut reor, tanto negotio, parum sanctæ existimationi vestræ consuluistis, & me judicio charitatis, vos periculo electionis onerastis. Hactenus Vir humilis pro sua modestia loquitur de mandato concilii Arelatensis. Accessit aliud post partem Operis compositam ex parte concilii Lugdunensis, de quo sic loquitur: In quo quidem Opusculo, post Arelatensis concilii subscriptionem, novis erroribus deprehensis, adjici aliqua synodus Lugdunensis exegit. Itaque duorum conciliorum auctoritate Faustus Opus illud composuit.

[105] De illo Fausti Opere Gennadius in Catalogo ita meminit: [qui videntur optime recepti & probati fuisse in Gallia.] Edidit quoque Opus egregium de Gratia Dei, qua salvamur, & libero humanæ mentis arbitrio, in quo salvamur. In quo Opere docet, gratiam Dei semper & invitare & præcedere, & juvare voluntatem nostram: & quidquid ipsa libertas arbitrii pro labore piæ mercedis acquisierit, non esse proprium meritum, sed gratiæ donum. Hoc elogium ipsis libris mihi abunde videtur confirmari, si studiose & sine ullo præjudicio perlegantur. Recentiores vero ex illo præjudicio, quo Faustus a plerisque creditur Semipelagianus, hujus elogii causa Gennadium ipsum volunt de Semipelagianismo suspectum facere, præsertim quia minus favorabiliter scribit de S. Augustino, & de S. Prospero. Hic de Gennadio non ago. At existimo libros Fausti (etiamsi ipse minus recte de iis senserim, antequam omnes contra Faustum objectiones expenderam, & cum libris ipsis contuleram) existimo, inquam, libros Fausti elogio Gennadii prorsus esse conformes. Vix dubito etiam, quin idem fuerit antistitum Gallorum seculi V & VI, imo & ipsius S. Cæsarii & Patrum concilii Arausicani, qui Semipelagianos damnarunt, de libris S. Fausti judicium. Nam neminem invenio, qui toto seculo V & VI in Gallia se libris ejus opposuit, insignique fama eruditionis & sanctitatis Faustus usque ad obitum florere perrexit. Neque videtur Gennadius libros prædictos adeo laudaturus fuisse, si contraria fuissent Gallorum judicia.

[106] Attamen contra libros Fausti passim objicitur Decretum S. Gelasii Papæ, [Non videntur hi libri Decreto ipsius Gelasii Papæ ab initio inserti:] in quo tom. 4 Conciliorum Col.æc leguntur: Opuscula Fausti Regensis Galliarum apocrypha. Si hæc Gelasius ipse in Decreto suo expressit, primus fuit, qui Fausti libris auctoritatem detraxit. At mihi probabilius videtur, imo quasi certum, hæc de Fausti Opusculis postmodum Decreto addita esse, prout alia quædam addita creduntur, & nominatim de Historia Eusebii Cæsariensis, & de scriptis S. Cypriani. Certe in decreto, prout editum est, Historia Eusebii primum recensetur inter libros usquequaque non renuendos, deinde vero ponitur Historia Eusebii Pamphili apocrypha. Opuscula S. Cypriani primum generatim approbantur: postea æque generatim Opuscula Tatii (sive Tascii) Cypriani declarantur apocrypha. Hæc igitur eodem tempore scripta non videntur. Nihilo magis existimo, Gelasii tempore aliquid de libris Fausti Decreto insertum fuisse: neque enim ulla de libris illis mota fuerat quæstio. Si vero apocrypha fuissent declarata a Gelasio Fausti Opera, neque Possessor episcopus, neque Hormisdas Papa, neque Joannes Maxentius id ignorassent. Hi tamen omnes de libris Fausti sic loquuntur, ut ea de re nihil prorsus videantur intellexisse, quemadmodum statim videbimus.

[107] [nam, excitata de illis dissensione Constantinopoli, consulitur Hormisdas Papa,] Primæ igitur turbæ contra libros Fausti circa annum 520 excitatæ sunt Constantinopoli per homines turbulentos & ad criminandum promptissimos, ut jam observavit Sirmondus in Historia Prædestinatiana cap. 8. De illis scribit Possessor episcopus ad S. Hormisdam Papam tom. 4 Conciliorum Col./em> Arbitror, inquit, vestram Beatitudinem non latere, quantis in Constantinopolitana urbe Ecclesia laboret insidiis, & * ad morem veteris morbi in saniem vulnus iterum quærat erumpere, quod obductum creditur cicatrice. Unde cum quorumdam fratrum animus de codice Fausti cujusdam, natione Galli, Reginæ civitatis episcopi, qui de diversis rebus & frequentius de gratia Dei diserte visus est disputare, in scandalum moveretur, aliis (ut se habent humana studia) in contrarium renitentibus; me crediderunt de hoc ambiguo consulendum. Dixi quidem, ea, quæ a tractatoribus pro captu proprii ingenii disputantur, non ut canonica recipi, aut ad synodalium vicem pro lege servari: sed habere nos certa, scilicet quæ veteri Lege vel nova conscripta, & generalibus Patrum sunt decreta judiciis ad fundamentum fidei ac religionis integram firmitatem: hæc autem, quæ antistites diversi conscripserunt, pro qualitate sui sine præjudicio fidei solere censeri. Cum vero, ut asserit, illo responso contenti non essent, mox subjungit: Quæso, ut consulentes, quid de præfati Auctoris dictis videatur, auctoritate Apostolicæ responsionis agnoscant. Itaque nec Possessor, nec ullus Constantinopoli videtur vel minimum scivisse de damnatione librorum Fausti per Gelasium.

[108] [qui respondet, auctoritate illorum librorum] Respondit Hormisdas per Epistolam ibidem sequentem, multa primum conquerens de turbulento ingenio Scytharum monachorum, qui dictas Constantinopoli contentiones excitabant, tum de libris Fausti, quos nec probare videtur nec improbare. Nam, sicut jam responderat Possessor, solum pronuntiat, libros illos Fausti, æque ac aliorum privatorum scriptorum, ea carere auctoritate, ut quemquam possint obstringere, aut cuipiam præjudicium inferre. Verba Hormisdæ hæc sunt: Hi vero, quos vos de Fausti cujusdam Galli antistitis dictis consuluisse litteris indicastis; id sibi responsum habeant: Neque illum recipi, neque quemquam, quos in auctoritate Patrum non recipit examen Catholicæ fidei; aut ecclesiasticæ disciplinæ ambiguitatem posse gignere, aut religiosis præjudicium comparare. Fixa sunt a Patribus, quæ fideles sectari debeant instituta: sive interpretatio, sive prædicatio, seu verbum populi ædificatione compositum, si cum fide recta & doctrina sana concordat, admittitur; si discordat, aboletur.

[109] [neminem obstringi: sed nec damnatos dicit, nec notat ipse.] Tam hæc, quam sequentia, illud unum significant, si quid ego intelligo, libros Fausti, utpote privati scriptoris, non esse pro fidei aut morum regula habendos; sed unice sacras Litteras, & Patrum decreta synodalia, eam habere auctoritatem, ut ab iis recedere non liceat. Vidit Joannes Maxentius, quem illa Hormisdæ Epistola in furias egit, non respondisse Hormisdam de Fausti libris ad id, quod quæritur:… Nam, inquit, cum de ipsis libris, non utrum legendi sint, sed utrum sint Catholici, vertatur quæstio; iste, non de ipsis quid sentiendum sit, sed eos, quamvis non in autoritate habendos, tamen legendos esse decernit. Ita Maxentius tom. 8 Bibliothecæ pag. 543. Quare a mente Pontificis aberrarunt, qui notam aliquam libris S. Fausti ab Hormisda inustam voluerunt.

[110] Norisius in Historia cap. 19 alia quædam ex Epistola Hormisdæ recitat, [Docet enim Hormisdas, sacra Scriptura & definitis] omniaque eo ordine, ut inferre se posse credat, libros Fausti plane ab Hormisda rejectos, & consecratam, ut loquitur, S. Augustini doctrinam, & illam præsertim, quæ in libris de Prædestinatione Sanctorum & de Dono perseverantiæ continetur. Tillemontius vero art. 7 in Fausto asserit, aperte admodum posterioribus verbis condemnatum Faustum, & Hormisdæ verba multum corrupta allegat. Ipsa allegabo verba, in quibus contra Faustum nihil reperio. Non improvide, inquit, veneranda Patrum sapientia fideli potestati *, quæ essent Catholica dogmata definiit; certa librorum etiam veterum in auctoritatem recipienda, sancto Spiritu instruente, præfigens; ne opinioni suæ lector indulgens, non quod ædificationi ecclesiasticæ conveniret, sed quod voluptas sua concepisset, assereret. Quid ergo calumniantibus opus erat extra constitutos Ecclesiæ terminos porrigere quæstiones (nimirum de Fausti libris) & de his, quæ habentur dicta, quasi dicta non sint, movere certamina; cum Christiana fides canonicis libris, & synodalibus præceptis, & Patrum regularibus constitutis, stabili & inconcusso termino limitetur. Hactenus certe nihil aut contra Faustum aut pro S. Augustino. Nam præfiguntur sacra Scriptura, præcepta synodalia, & Patrum regularia constituta, quibus canones conciliorum designari existimo.

[111] Subdit Pontifex: De arbitrio tamen libero & gratia Dei, [ab Ecclesia articulis contineri necessariam Ecclesiæ doctrinam,] quod Romana (hoc est Catholica) sequatur & asseveret Ecclesia, licet in variis libris B. Augustini, & maxime ad Hilarium & Prosperum, possit cognosci, tamen in scriniis ecclesiasticis expressa capitula continentur, quæ, si tibi desunt, & necessaria creditis, destinabimus. Hæc sunt Verba, quibus doctrinam S. Augustini consecratam vult Norisius, & Fausti libros, tamquam illi non semper consonos, damnatos Tillemontius. Hic insuper facit Pontificem dicentem, Quod in materia de gratia & libero arbitrio Ecclesia Romana & Catholica certo sequatur illa, quæ reperiuntur in scriptis S. Augustini, maxime in iis, quæ scripsit ad S. Prosperum & Hilarium. At hæc prorsus aliena sunt a mente Pontificis: nam Hormisdas assignat capitula, quæ in scriniis ecclesiasticis conservabantur, ac verisimiliter eadem sunt cum editis nomine Cælestini Papæ. Dicit quidem, in variis libris B. Augustini posse cognosci, quid sequatur Ecclesia; sed totam S. Augustini de gratia doctrinam, ut necessario sequendam, non proponit, ut insinuat Tillemontius; minus etiam allegatis verbis condemnat Faustum. Nullo modo licitum fuisse recedere a fixis Ecclesiæ capitulis declarat Hormisdas, ut supra ait, Christianam fidem limitari canonicis libris, & synodalibus præceptis, & Patrum regularibus constitutis.

[112] Iis vero consona scripsisse S. Augustinum insinuat: [eamque utcumque innotescere] nec tamen hujus omnem doctrinam necessario sequendam dicit, nisi quatenus capitulis aut Ecclesiæ definitionibus erat conformis. Alia vero erat ratio de quæstionibus necdum definitis, etiamsi & de illis disputasset S. Augustinus. Capitula, quæ jam tunc definita fuisse videntur, edita sunt apud Labbeum tom. 2 Conciliorum Col.& attributa fuerunt S. Cælestino Papæ. Cælestino tamen aliqui ea abjudicant, maluntque alii ea S. Prospero, alii S. Leoni Papæ tribuere. Nolo eam quæstionem prolixius disserere. At breviter observo, definiri ea potuisse in aliquo concilio sub Cælestino, & sic tolli difficultates, quæ objiciuntur contra eos, qui illa capitula Cælestino tribuerunt.

[113] [ex aliquot scriptis S. Augustini,] Cujuscumque autem sint illa capitula, ex ultimo illorum articulo clare perspicitur, nec omnia S. Augustini scripta, nec illa etiam sola, quæ scripsit ad Prosperum & Hilarium, Ecclesiæ proposita fuisse, ut necessario sequenda; sed solum dicta capitula, quorum ultimus articulus sic habet: Profundiores vero difficilioresque partes incurrentium quæstionum, quas latius pertractarunt, qui hæreticis restiterunt, sicut non audemus contemnere, ita non necesse habemus adstruere: quia ad confitendam gratiam Dei, cujus operi ac dignationi nihil penitus subtrahendum est, satis sufficere credimus, quidquid secundum prædictas regulas Apostolicæ Sedis nos scripta docuerunt, ut prorsus non opinemur Catholicum, quod apparuit præfixis sententiis esse contrarium. Ad hæc capitula Possessorem remittit Hormisdas, ut certo tenenda & credenda. Ea vero ab Augustino asserta & probata insinuat, ut hac ratione ex Augustino possit cognosci, quid Ecclesia de his doceat. At reliquam S. Augustini de gratia doctrinam necdum, ut necessario sequendam, proponit Hormisdas: plura tamen postea ex Augustino adoptata fuere in concilio Arausicano 2, sed numquam tota S. Augustini doctrina, licet hanc magni faciat Ecclesia, sicut & nos maximi facimus, ut necessario credenda fuit proposita. Hinc quotquot vere Catholici sunt, multum distinguent inter sententias ab Ecclesia definitas, & inter opiniones Augustino quidem attributas, sed numquam definitas.

[114] [auctoritate vero Fausti, utpote scriptoris particularis, neminem obstringi.] Quapropter si quis diligenter & attente mentem Hormisdæ in illa Epistola voluerit investigare, procul dubio reperiet, ipsum nihil detraxisse libris Fausti, nihil de illis dixisse, quod in iisdem adjunctis non potuisset dicere de libris cujuslibet scriptoris particularis. Nam Pontifex, ut abscinderet contentiones illorum librorum causa ortas, de Fausto ait, neque illum recipi, neque quemquam &c. id est, nullum scriptorem particularem; sed solis sacris Litteris, statutis synodalibus, & canonibus Patrum, eam esse auctoritatem, ut ab iis non liceat recedere. Sic omnino Augustinus declarat Hieronymo in Epistola 82 (alias 19,) quoslibet a se scriptores ita legi, ut sola eorum auctoritate non inducatur ad credendum, quantalibet sanctitate doctrinaque præpolleant. Et adjungit: Nec te, mi frater, sentire aliud existimo: prorsus, inquam, non te arbitror sic legi tuos libros velle, tamquam Prophetarum vel Apostolorum: de quorum scriptis, quod omni errore careant, dubitare nefarium est. Nimirum hæc semper fuit consuetudo Ecclesiæ, ut nullus cogeretur auctoritatem aut sententiam cujusquam scriptoris particularis sequi, nisi illa prius fuisset recepta aut definita ab Ecclesia. Huc igitur tota Hormisdæ responsio de Fausto reducitur; eum esse scriptorem unum e multis, particularium vero doctrinam nemini necessario sequendam: posse ejus libros legi, & si qua bene scripsit, ea teneri; si qua male, ea repudiari. Mirum sane est, neotericos aliquot plura contra Faustum ex litteris Hormisdæ extundere voluisse, cum ipse Joannes Maxentius, capitalis Fausti adversarius, plura ex iis haurire non potuerit, ut liquet ex ejus verbis num. 109 datis.

[115] Ex his modo consideremus, quam incredibile videatur, libros Fausti Decreto Gelasii Papæ declaratos fuisse apocryphos. [Ex modo relatis de controversia illa.] Extenditur pontificatus Gelasii ab anno 492 usque in annum 496, ejusque Decretum de libris a Labbeo figitur anno 494. Hormisdas vero creatus est Pontifex anno 514, id est, annis sexdecim post mortem Gelasii, ut verisimiliter jam Romano clero adscriptus esset sub Gelasii pontificatu aut citius. Contentio illa Constantinopolitana, cujus causa Possessor episcopus Africanus, Constantinopoli degens, Hormisdam de libris Fausti consuluit, orta est circa annum 519, & Epistola Possessoris & responsum Hormisdæ figuntur anno 520. Si autem circa annum 494 S. Gelasius cum concilio Romano libros Fausti declaraverat apocryphos, idque fecerat celebri illo Decreto, quod procul dubio communicatum est præcipuis ecclesiis; quomodo post annos viginti & quinque tanta de libris illis oriri poterat contentio? Qua ratione Catholici eos audebant allegare, si damnati erant in concilio septuaginta episcoporum, & ibidem præsidente Romano Pontifice? Quo modo Possessor, laudatissimus episcopus, libros illos defendebat ut Catholicos, si propter errores Semipelagianos erant damnati a Gelasio in concilio septuaginta episcoporum, ut volunt neoterici? Nam defensos a Possessore ait Maxentius circa finem scripti sui contra Hormisdam his verbis: Eat nunc Possessor, & adhuc in pernicie propria, & eorum, qui sibi consentiunt, defendat Fausti libros Catholicos &c. Quo modo Maxentius Gelasii tantique concilii Decretum contra libros Fausti non objecit, si eo declarati erant apocryphi, aut condemnati, ut volunt, ob errores Semipelagianos?

[116] Si quis contendere voluerit, Decretum Gelasii ignotum fuisse Constantinopoli, [interrogatione Possessoris & responso Hormisdæ, colligitur,] nec verisimilia nec credibilia dicet: neque enim deerant ibidem legati Pontificii, qui ad tollendam contentionem illud Decretum manifestassent, si non fuisset ab initio communicatum. Oportebit insuper dicere, in Africa similiter ignotum fuisse Gelasii de libris Decretum: nam Africanus episcopus erat Possessor, qui de damnatis in eo Fausti libris nihil noverat, & plures episcopi Africani, quos inferius Fausto contrarios videbimus, numquam de damnatis eo Decreto Fausti libris meminerunt. Quin & in Gallia ignotum fuisset Decretum Gelasii, si eo damnata fuissent Opuscula Fausti: nam S. Cæsarius auctoritatem Fausti allegavit in re summi momenti cum canonibus conciliorum, ut jam vidimus num. 9. At credibile non est, id facturum fuisse paulo post hæc tempora S. Cæsarium, si novisset, Fausti Opuscula dudum declarata fuisse apocrypha. Demum, si tantam illius Decreti ignorantiam ubique fuisse gratis dixerimus, vel sic nihil proficiemus propter silentium ipsius Hormisdæ Papæ.

[117] Nam hic certe ignorare non poterat Decretum, ante viginti & sex circiter annos Romæ compositum: [libros Fausti non fuisse antea damnatos Decreto Gelasii.] cumque interrogaretur de libris Fausti, quos eo Decreto damnatos volunt, de eo tacere non debebat. Sic enim facili responso omnem de illis libris abstulisset controversiam. Ipso responsi sui initio manifestum facit, damnationem illorum librorum fuisse sibi manifestandam, si eam scivisset. Quippe ita orditur. Sicut rationi congruit, ut consulant ambigentes; ita par est respondere consultos, quia ipse impellit in errorem, qui non instruit ignorantem &c. Nihil tamen de damnatione librorum Fausti in litteris suis dixit Hormisdas, cum eam non solum testari debuisset, si vera fuisset, sed claris etiam verbis, ut ignorantes doceret, & dissidentes componeret. Quapropter nullam aliam ejus silentii causam cogitare possum, quam quod de libris Fausti nihil statutum esset a Gelasio, illudque, quod in ejus Decreto nunc legitur, postea sit adjunctum. Hoc etiam de se sit verisimile, cum quod nequeat probari, ullum usque ad tempora Hormisdæ mussitasse contra libros Fausti de Gratia & libero arbitrio, tum quod & alia Decreto Gelasii, nominatim de Historia Eusebii & Operibus S. Cypriani, postmodum Decreto inserta, satis liqueat, ut observavi num. 106. Si autem, ut vix dubitandum est, illa de Fausto postea sint addita, nescimus, cujus auctoritate id factum sit. Certe non videtur id factum legitima potestate: nam multa alia addi potuissent, si Decretum seculo VI aut serius fuisset auctum, quod factum non est. Sic igitur præcipua objectio, cujus gratia Catholici posterioris ævi libros Fausti præcipue aversati sunt, tota videtur evanescere.

[118] [Primi accusatores librorum Fausti videntur Joannes Maxentius] Primus omnium, qui scripserunt contra libros Fausti, videtur fuisse Joannes Maxentius, homo turbulentus. Cum enim vidisset Epistolam S. Hormisdæ, qua monachi Scythæ ob turbas Romæ excitatas pertinacesque contentiones acriter perstringuntur, & responsum de Fausti libris modo relatum datur, vehementissimum contra laudatam Epistolam scriptum composuit, quod exstat tom. 9 Bibliothecæ Lugdunensis a pag. 539. Ut autem liberius in Hormisdam debacchari posset, finxit ejus non esse Epistolam. Fraudem illam Maxentii, ridiculamque in calumniando temeritatem, qua hæresim Pelagianam Hormisdæ contendit affingere, agnoscunt passim omnes, ac nominatim Baronius, Suarezius & Norisius. Hinc editor illi scripto tale præfixit monitum: Quam impudenter Maxentius mentiatur, negans Epistolam ad Possessorem esse Hormisdæ Romani Pontificis, quam impie auctorem Epistolæ appellet hæreticum, quam calumniose Dioscorum Romanæ Sedis legatum & Possessorem episcopum, viros alioqui claros & orthodoxos in crimen hæresis Nestorianæ accersat; quantis mendaciis, imposturis, calumniis & falsitatibus, sit tota hæc ejus responsio referta; qui Epistolas S. Hormisdæ (&) legatorum ejus in causa ista monachorum Scytharum inspexerit, facile cuncta deprehendet &c. Hæc vera esse, liquet ex ipso scripto; quo & Hormisdam Papam & reliquos suis opinionibus contrarios vult facere hæreticos.

[119] [& Petrus diaconus, patroni monachorum Scytharum,] Hisce de causis Suarezius in Opere theologico de Gratia Dei part. 1 prolegom. 5 cap. 5 prudenter observavit, Maxentium in hac parte non esse magnæ auctoritatis, aliamque addidit rationem his verbis expressam, quia ipse inter hæreticos Scythiæ monachos, Eutychiana hæresi infectos, censetur. Non inquiram, an vera sit hæc posterior accusatio, ex Baronio hausta. At observo, Petrum diaconum, & alios, qui causa fidei Romæ directi fuerant, similiter esse illorum monachorum socios. Hi eodem fere tempore Opusculum scripserunt pro sua defensione, & in eo contra libros Fausti breviter quidem, sed vehementer exclamarunt, ut videri potest tom. 9 Bibliothecæ pag. 199. Nonnulla verba huc traduco: Anathematizamus, inquiunt, Pelagium, … præcipue libros Fausti Galliarum episcopi, … quos contra prædestinationis sententiam scriptos esse, non dubium est &c. Hunc Petrum diaconum laudatus Suarez in pretio habuisse videtur, quod nesciret, ipsum & socios unam cum Maxentio sententiam sequi. Ut igitur studiosus lector intelligat, qua auctoritate privati homines anathema dixerint libris Fausti, quos dolebant non damnatos ab Hormisda, & cognoscat, quales illi fuerint, ex litteris S. Hormisdæ ad Possessorem pauca subjungo.

[120] De illis, qui Romæ fuerant in causa monachorum, id est, de auctoribus illius scripti ita loquitur: [quos homines turbulentos & calumniatores testatur Hormisdas.] Quando acquiescunt paci contentionum studiis assueti, sola certamina amantes de religione captare, & mandata negligere? Numquam apud eos caritas novo commendata præcepto, numquam pax Dominico relicta discessu: una pertinacis cura propositi, rationi velle imperare, non credere *, contemptores authoritatum veterum, novarum cupidi quæstionum; solam putantes scientiæ rectam viam, qualibet conceptam facilitate sententiam: eo usque tumoris elati, ut ad arbitrium suum utriusque orbis putent inclinandum esse judicium: nec in numero fidelium deputantes sequaces traditionis paternæ, si suæ viderint cedere nolle sententiæ: docti crimina serere, obtrectationum venena componere, integrum Ecclesiæ corpus odisse, seditiones instruere, invidiam concitare, & pro obedientia, quæ in cœnobiis principatum regularis obtinet disciplinæ, obstinationem pertinacis amare superbiæ. Pars hæc est elogii illorum scriptorum, quos in pretio habuit Suarez, quia non noverat. Credunt nonnulli, tam hos, quam Maxentium, addictos fuisse erroribus Prædestinatianis. Verum ex paucis, quæ de his scripserunt, non satis certo erui id potest. Cum tamen Petrus cum suis cap. 7 videatur negare voluntatem Dei seriam omnes salvandi, & Maxentius illa etiam oppugnet Fausti asserta, quibus docet non sola Dei gratia homines salvari, sed etiam homini bene operandum: uterque suspectus saltem esse potest.

[121] Maxentius autem, Petrus diaconus, aliique ipsis fœderati, [Hi contra Faustum scribunt ad episcopos Africanos:] cum Romæ male audirent, recurrerunt ad episcopos Africanos, tunc exsulantes in Sardinia, inter quos erat S. Fulgentius, tum ut in aliis se defenderent, tum ut Semipelagianos, & cum iis Fausti libros apud illos accusarent. Non deerant revera Semipelagiani, quibuscum eadem docere Faustum, contendebant in suo jam memorato scripto ad Africanos. Respondit ad illud S. Fulgentius suo & aliorum nomine per librum in Bibliotheca Lugdunensi subjunctum a pag. 199 de Incarnatione & Gratia. De gratia disserit a cap. 12 usque ad finem, variosque refellit Pelagianorum aut Semipelagianorum errores; sed nullibi de Fausto aut ejus libris mentionem facit, etiamsi tam acerbe accusatus esset in Epistola, ad quam ibi respondet. Scripsit S. Fulgentius & alios tres libros de Veritate prædestinationis & gratiæ Dei ad Joannem presbyterum & Venerium diaconum. Creditur ille Joannes Maxentius, ut & Venerius credendus sit ex iis, qui stabant pro monachis Scythis. In illis autem libris rursum S. Fulgentius refutat errores Semipelagianos; sed sine ulla mentione de Fausto aut de ejus libris. Scripsit tamen etiam contra libros Fausti, ut mox videbimus.

[122] De utroque S. Fulgentii Opere testes sunt episcopi Africani in Epistola, [& S. Fulgentius septem libros scribit contra Faustum,] Joanni Venerio & eorum sociis inscripta, quæ habetur pag. 229. Nam sub finem ita loquuntur: Cæterum unus ex nobis, (qui Fulgentius est ex ejus Vita) in quantum Dominus servis suis recti gratiam dignatur donare sermonis, illis omnibus, quæ memoratos fratres adversus gratiam & prædestinationem intimasti vel sentire vel dicere, tribus libris vestro nomine dedicatis sufficienti disputatione respondit: quique adversus duos libros Fausti Galli septem libros edidit: quos cum recensueritis, agnoscetis protinus, quemadmodum memorati Fausti commenta, veritati contraria, Catholicæ fidei penitus inimica, discussio prodidit, ratio manifesta convicit, auctoritas divina compressit, & præcedentium patrum consona prorsus attestatio refutavit. Ex his verbis solum habemus, S. Fulgentium in libris Fausti aliqua improbasse ac refutasse, quæ illi dicunt falsa, & contraria fidei Catholicæ, sacrisque Scripturis & Patribus; non vero hæretica & Pelagiana. Scripsit contra Faustum S. Fulgentius, sicut theologi passim alienas opiniones refellunt. Conantur ostendere, ex illis opinionibus aliqua sequi, quæ veritati fidei Catholicæ, Scripturis & Patribus contraria sunt.

[123] [de quo accrbe loquitur scriptor Vitæ S. Fulgentii,] Anonymus auctor Vitæ S. Fulgentii acrioribus verbis eamdem S. Fulgentii refutationem exponit, ita scribens apud nos tom. 1 Januarii pag. 43 de S. Fulgentio: Ita erat notior omnibus gentibus, ut duo libri, quos Faustus episcopus Galliarum contra gratiam subdolo sermone composuit, favens occulte Pelagianis, sed Catholicus tamen volens videri, Constantinopoli offensis plurimis fratribus, ad beatum Fulgentium probandi dirigerentur. Quibus, ne occultum serperet virus, septem libris ipse respondit, plus laborans exponere quam convincere, quia dubios ejus sermones exponere, hoc erat delirantis argumenta convincere. Vehementer animatum fuisse Anonymum contra Faustum, prodit ipse stilus scribentis, dum delirantem dicit Virum, quem & eruditum & acutum libri ipsi ostendunt; dum subdolo sermone usum dicit, acsi alia verbis profiteretur, alia vero in animo sensa nutrivisset; quod ego certe in libris Fausti nequeo invenire, cum opiniones suas candide videatur edicere: dum sic occulte Pelagianis faventem facit, ut Catholicus vellet videri. At mihi nullum est dubium, quin & Catholicus esse & videri voluerit Faustus. Laudato Anonymo lubens credam, quando refert S. Fulgentii gesta, quæ nosse potuit. At minime ejus asserta admittam de iis, quæ soli Deo sunt cognita. Quo enim modo nosse potuit, occulte favisse Pelagianis? Qua ratione probabit, subdolo sermone usum, ut videretur Catholicus, & occulte faveret Pelagianis?

[124] [cujus dicta partim deinde adoptavit S. Isidorus.] S. Isidorus in libro de Illustribus Ecclesiæ scriptoribus censuram illius biographi ex parte adoptavit, de Fulgentio ejusque scriptis cap. 14 dicens: Ex quibus legimus de Gratia Dei & libero arbitrio libros responsionum septem, in quibus Fausto Galliæ Regiensis urbis episcopo, Pelagianæ pravitati consentienti, respondens, obnititur ejus profundam destruere calliditatem. Ad hæc verba primum observo, in codice nostro Ms., qui laudatum S. Isidori Opus cum aliis similibus continet, alia omnia inveniri, ut edita sunt, at prorsus abesse hæc verba: Pelagianæ pravitati consentienti. Quare dubium videtur, utrum sint S. Isidori, an postmodum addita. Observo secundo, libros Fausti numquam verisimiliter conspectos a S. Isidoro. Certe Faustum Catalogo suo non inseruit. Itaque S. Isidori, etiamsi alias doctrina & sanctitate magnam venerationem mereatur, auctoritas in his tanta non est, quanta alias videretur. Honorius Augustodunensis, qui Opus S. Isidori vidit, in Opere suo de Luminaribus Ecclesiæ num. 85 de Fausto hæc scribit: Faustus ex abbate Lirinensis monasterii apud Regium Galliæ episcopus factus, vir in divinis Scripturis satis intentus, composuit librum de Spiritu sancto, & egregium Opus de Gratia Dei, qua salvamur, & alia.

[125] [Ex scriptis Fulgentii contra errores Semipelagianos] Si ex aliis S. Fulgentii contra Semipelagianos libris, quos habemus, conjecturam facere velimus de modo, quo refutavit Faustum, non dubitabimus, quin mitissime Faustum tractaverit S. Fulgentius. Etenim Semipelagiani, quos refellit in tribus libris supra laudatis, certo deteriora sentiebant, quam Faustus: illos tamen semper fratres vocat, numquam hæreticos aut Pelagianos. Horum deteriores certe fuisse errores, (si omnino in errorem incidit Faustus) facile ostendi potest. Nam ab initio refutat asserentes, futurorum operum merito parvulos baptizari, alios sine baptismo mori ob prævisa eorum, si viverent, peccata. Ridiculum illum errorem, jam olim ab Augustino refutatum, prolixissime, sed simul placide, refellit S. Fulgentius. At ab eo abhorruisse Faustum, liquet ex ejus dictis lib. 1 cap. 14, ubi nullam vult rationem reddere, cur ex parvulis alii baptizentur, alii sine baptismo moriantur. Deinde Fulgentius a capite 14 probat, initium bonæ voluntatis & fidei a gratia Dei esse, id ipsum sensisse Faustum existimo, etiamsi dissentiant multi.

[126] In libro 2 Faustum non attingit Fulgentius, sed alios refutat errores, [colligitur, eum mitissime contra Faustum scripsisse,] ex quibus unum sane crassum indicat cap. 18 his verbis: Miramur autem non absque magna tristitia istos fratres nostros, qui gratiam Dei, quantum intelligi datur, ignorantes evacuare contendunt, hanc sibi similitudinem ineptam reperisse, qua dicunt ita esse gratiæ Dei donum, tanquam si quis det mutuas pecunias, accepto ideo pignore, quod nisi custodierit, debitum accipere non possit. Similia rursum non habet Faustus, uti nec alia æque inepta, quæ deinde refutat Fulgentius; sed semper humaniter, semper mansuete, semper ut agens cum fratribus: eadem quoque mansuetudine utitur in libro ante laudato, quo ad Petrum & socios respondit. Itaque ex quatuor laudatis libris, quibus discutiuntur errores longe apertiores, & deteriores quam certe reperiantur in libris Fausti, jure optimo colligimus, Anonymum Vitæ scriptorem ex Fulgentii scriptis non collegisse ea, quæ Fausto affingit, videlicet callidum sermonem, occultum in Pelagianos favorem, propriæ sententiæ dissimulationem.

[127] Cum enim illis, qui propius saltem accedebant ad Pelagium, [nec ei talia exprobrasse, qualia memorat biographus.] talia non exprobaverit S. Fulgentius, non est verisimile, illa Fausto ab eo imputata. Si credimus biographo, magis studuit S. Fulgentius exponere, quam convincere, libros Fausti, sive dubios ejus sermones. Igitur videtur in multis ejus assertis ita sensum Catholicum agnovisse, ut ad perversam quoque sententiam trahi possint; & exposuisse, quo sensu recte possint intelligi, quo contra, ut Pelagianis faventia, omnino sint repudianda. Si asserta Fausti aperte credidisset hæretica aut Pelagiana, magis studuisset ea erroris convincere, ut facit in aliis libris, quam exponere. Aliqua tamen in libris Fausti procul dubio refutavit S. Fulgentius; verum, ut dicunt Patres num. 122 allegati, ut commenta veritati contraria, & ut Catholicæ fidei penitus inimica.

[128] Potuit sane Faustus, ut Prædestinatianos refutaret, [Quæ in iis refutare voluerit, ignoramus:] aliqua stabilire dogmata, nec Pelagiana illa quidem nec Semipelagiana, quæ tamen falsa & sacris Litteris ac Patribus contraria credebat Fulgentius. Potuit aliquot sacræ Scripturæ textus aliter exponere, quam exponebantur a Patribus. Potuit subinde minus cautus esse in loquendo, ut, dum totis viribus contra Prædestinatianos liberum defendit arbitrium, dum necessitatem bonorum operum ad salutem contra eosdem fortiter stabilit, dum Christum pro omnibus mortuum esse, Deum omnium salutem sincere velle, ac omnibus hunc in finem gratias sufficientes vel dare vel saltem offerre: ut, inquam, dum Catholica dogmata probare contendit, aliqua incautus protulerit verba, quibus divinæ gratiæ ac præsertim prædestinationi videretur detrahere, & quæ hac de causa indigent benigna interpretatione, ex clarioribus ejusdem assertis petenda.

[129] [at ex refutatione Fulgentii nequit inferri, libros Fausti] Quotusquisque est ex sanctis Patribus, qui nihil umquam scripserit, quod benigna interpretatione ad sanum sensum perduci debet, & quod, si solum sumeretur, errori alicui favere videretur? Itaque non deerat in libris Fausti, quod refutare posset S. Fulgentius, etiamsi nec Pelagianorum nec Semipelagianorum errores in iis invenisse crederetur, nec ullam doctrinam hactenus damnatam. Nam prudentes theologi etiam student refutare omnia illa, quæ hæreticis dogmatibus vicina sunt, quæ hæreticorum argumentis faventia, Catholicorum contraria sunt, ac omnia demum, quæ falsa & Catholicæ fidei minus consona judicant. Præterea, cum exciderit istud S. Fulgentii Opus, nulla ratione scire possumus, an omnino erraverit Faustus in iis, quæ in ejus libris refutare studuit S. Fulgentius. Diversæ in multis fuerunt & aliorum Patrum sententiæ, nec tamen statim alterutram partem erroris arguimus. Oppugnavit S. Augustinus sententiam S. Hieronymi de Cepha aut S. Petro per S. Paulum reprehenso, & quidem ut errorem non levem. Defendit se Hieronymus, & iteratis vicibus ad pugnam rediit Augustinus. Si hic credere potuit, tam gravem in opinione Hieronymi errorem esse, ut eumdem mendacii defensorem diceret: & tamen nos post tot secula illam mendacii defensionem in oppugnatis Hieronymi scriptis non invenimus; facile quilibet prudens intelliget, non statim ex oppugnatione Fulgentii concludendum esse, in libris Fausti perniciosos latuisse errores, aut recte fuisse refutata, quæcumque ille refutare voluit.

[130] [esse Semipelagianos cum hunc ille a Semipelagianis separarit:] Quare sola oppugnatio S. Fulgentii, cujus alias venerabilis nobis est auctoritas, non evincit, aut Faustum esse Semipelagianum, aut libros ejus damnatis postea Semipelagianorum erroribus refertos. Fulgentius ipse Faustum a Semipelagianis distinxisse videtur; cum illorum errores tribus libris eodem fere tempore refutaverit, quo Fausti libros separato Opere examinandos & corrigendos aut refellendos suscepit. Si eosdem credebat Fausti & aliorum errores, poterat eodem Opere omnes simul refutare. At adeo Faustum non miscuit cum Semipelagianis, ut, quemadmodum jam monui, in libris contra Semipelagianos scriptis de Fausto nuspiam meminerit, ne in illo quidem libro, quo respondebat Petro diacono, qui libros Fausti anathematizabat. Forsan, sicut biographus innuit, magis exposuit libros Fausti, quam refutavit. Respondit, inquit, plus laborans exponere, quam convincere. Hoc facere omnino poterat, etiamsi ejusdem fuisset cum Fausto sententiæ, ut acerbis librorum istorum accusatoribus, Joanni Maxentio, Petro diacono, eorumque sociis silentium imponeret.

[131] [neque id evincitur ex biographo, aut ex patribus Africanis,] At, inquit biographus, id fecit Fulgentius, ne occultum serperet virus. Nam occulte Pelagianis favebat Faustus, & Catholicus solum volebat videri. Tanti hæc facienda existimo, quanti calumnias Petri diaconi & Joannis Maxentii, quorum amicum se fuisse ostendit biographus honorifice de ipsis loquendo & eorum sensa adoptando. Exstant ipsi libri, ex quibus clarius intelligimus, inimicum Pelagianorum fuisse Faustum, quam ut biographus ille, qui de interna scribentis intentione etiam judicare præsumit, attentionem mereatur. Patres Africani, quorum verba dedi num. 127, attribuunt Fausti libris commenta veritati contraria, & Catholicæ fidei penitus inimica. Norisius lib. 2 cap. 21 dictorum verborum causa in ipso capitis titulo expressit hæc verba: Ejusdem (Fausti) libri tanquam hætici ab Africanis episcopis condemnantur. At falsa plane est hæc pars tituli, & omni destituta fundamento. Epistola Africanorum sola ad probationem affertur. In hac vero nullum fit verbum de damnatione librorum Fausti, nullum de hæresi libris illis inserta, nullum de erroribus illorum Pelagianis aut Semipelagianis. Disseruntur in illa Epistola ab Africanis aliqua contra errores Semipelagianos, quos etiam refutat S. Fulgentius tribus libris; sed nullibi tangitur aut nominatur Faustus, nisi verbis num. 122 datis. Itaque gratis omnino libros Fausti ab iis episcopis damnatos asserit Norisius; sicut Epistolam gratis vocat synodicam.

[132] Quin potius laudati patres ab omni censura etiam contra certos errores abstinent, [qui sine ulla censura scribunt contra alios,] eorumque patronos mitissime nominant fratres. Præterea, si quis Epistolam illam duodecim episcoporum, inter quos S. Fulgentius non invenitur, nec ullus magni nominis, curiosius & attentius pervolverit, inveniet quædam in ea disputari contra ipsum Maxentium & socios, ad quos scribitur. Unum adduco locum: Quod autem vos dicitis, sola Dei misericordia salvari hominem; illi autem dicunt, nisi quis propria voluntate cucurrerit & elaboraverit, salvus esse non potest; digne utrumque tenetur, si rectus ordo servetur divinæ misericordiæ & voluntatis humanæ, ut illa præveniat, hæc sequatur &c. Ipsissimam Fausti & Ecclesiæ doctrinam hic tradi existimo; damnari vero utrumque extremum; quorum primum tribuitur Maxentio & Sociis, qui in eo a Prædestinatianis non videntur alieni; secundum Pelagianis & Semipelagianis. Non leviter etiam tangunt Maxentium, dum laudant Epistolam S. Hormisdæ ad Possessorem, quam Maxentius eodem illo scripto, quo Faustum impugnavit, Hormisdæ negaverat, ipsiusque auctorem temere Pelagianum facere voluerat. Hanc autem laudando Epistolam, afferendoque verba, quibus de libero arbitrio & gratia Dei dicuntur in scriniis ecclesiasticis expressa capitula contineri, luculenter insinuant, moderationem S. Hormisdæ sibi multo magis probari, quam aliorum in calumniando licentiam.

[133] In eadem quoque Epistola laudati Patres opiniones aliquot proferunt doctrinæ Fausti contrarias, [& solum dicunt, aliqua in libris Fausti refutata.] saltem quoad modum loquendi. Sic Fausto contrarium est, quod dicunt: De gratia vero non digne sentit, quisquis eam putat omnibus hominibus dari &c. His contraria & sensit & scripsit Faustus. Sic inferius de voluntate Dei omnes salvandi aliter loquuntur, quam Faustus: & sic fortasse aliter exponebant mortem Christi pro omnibus. Itaque si S. Fulgentius cum laudatis episcopis eadem prorsus eo tempore senserit, eodemque loquendi modo utendum crediderit, poterat invenire in libris Fausti, quod refutandum censeret, & refutare conaretur. Poterant dictæ Fausti sententiæ, aliæque id genus opiniones, sive quæstiones incidentes, etiamsi nec Gratiæ Dei nec prædestinationis veritati quidquam derogarent, videri commenta veritati contraria, & Catholicæ fidei penitus inimica. Nam talia videntur omnia, quæ in quæstionibus theologicis creduntur falsa; neque enim oppugnarentur, si veritati & fidei crederentur conformia. Quare laudati antistites Africani nec libros Fausti condemnarunt, nec hæreticos dixerunt, ut perperam asseruit Norisius; sed asseruerunt, unum e suis, quem Fulgentium credimus, adversus libros illos scripsisse, & in iis aliqua ut falsa refutasse. Sic aliqua in Hieronymi scriptis oppugnavit S. Augustinus: nec tamen etiamnum decisum est, cujus melior sit sententia.

[134] Quæ insuper contra Faustum objiciuntur auctoritates veterum, nomina tantum sunt, non personæ. [Contra libros Fausti non scripsit S. Avitus,] Magnum est nomen S. Aviti Viennensis, quem Ado in Chronico ad annum 492 numerat inter eos, qui libros Fausti refutarunt, & ex eo Baronius, Suarezius, Norisius & alii. Contra hunc (ait de Fausto Ado) scribit lucidissima fide beatissimus Avitus Viennensis episcopus, ejus redarguens errorem. Verum cum nulla exstent, aut umquam innotuerint, S. Aviti contra libros Fausti scripta; censendus est loqui Ado de Epistola S. Aviti ad Gundobadum regem, in qua respondet ad quæstionem regis, ex Epistola Fausti propositam, nesciens ipse, contra quem scriberet, ut expositum est num. 77. Quæstio habebat aliquid similitudinis cum libris de Gratia, cum negasset Faustus, sola fide salvandos homines.

[135] [nec Joannes aliquis Antiochenus: Adonis de his errores.] Addit ibi Ado sequentia: Similiter & Joannes vir eruditus, Antiochenus presbyter. Loquitur de Joanne Maxentio, quem perperam facit presbyterum Antiochenum. Neque hoc dubium videri debet, cum Ado non modo Responsum Joannis Maxentii præ oculis habuerit, sed ex eo etiam asseruerit, Faustum lapsum esse in errorem; ipsaque Maxentii verba ad id probandum attulerit. Ita enim liberum arbitrium, inquit Ado, tam Augustinus quam cæteri Catholici in Ecclesia Dei docent, ut illuminatio, virtus & salus illi a Christo, & per Christum, & cum Christo sit. Faustus vero iste ita liberum Christianum arbitrium docere conatur: ut illuminatio ejus, virtus & salus, non a Christo, sed natura sit. Sunt hæc ipsa Maxentii verba, ut videri potest tom. 9 Bibliothecæ Lugdunensis pag. 543: nec dubito edicere, primam hanc esse Maxentii contra Faustum calumniam, numquam probatam, numquam probandam. Ado vero, qui Maxentio non satis cognito credidit, ne libros quidem Fausti umquam viderat, ut ex ejus verbis colligitur. Nam credidit, Faustum scripsisse contra Pelagianos, ut hæc indicant verba, Pelagianum dogma destruere conatus, in errorem labitur. At, si ipsos vidisset & consuluisset libros, vidisset procul dubio, eum præcipue scribere contra Prædestinatianos, & pauca tantum contra Pelagianos præmittere, in quibus certe non erravit: nec adoptasset verba Maxentii aperte falsa. Ex his igitur habemus, inter adversarios librorum Fausti numerandum non esse S. Avitum, nec Joannem aliquem Antiochenum, nec Adonem in hisce ullius esse pretii.

[136] [Non refutavit Fausti libros S. Cæsarius aut ullus Galliarum episcopus.] Baronius, & ex eo Suarezius & Norisius, inter eos, qui contra Faustum scripserunt, recensent etiam S. Cæsarium Arelatensem, cujus mihi auctoritas omnium maxima esset, cum præfuerit concilio Arausicano. At opinionem illam de libro aliquo a Cæsario contra Faustum scripto, quam Norisius lib. 2 Historiæ Pelagianæ cap. 22 magnificis verbis inculcat, omni antiquitatis testimonio destitutam esse, jam ostendi ad XXVI Augusti in S. Cæsario § 4. Itaque nec S. Cæsarius, nec S. Avitus, nec ullus Galliarum episcopus contemporaneus aut suppar inter adversarios librorum Fausti numerandus venit. Quin potius Galliarum episcopi, qui Faustum ad scribendum impulerant, libros ejus magni fecisse videntur. In fine Præfationis suæ Faustus ita habet: In quo quidem Opusculo, post Arelatensis concilii subscriptionem, novis erroribus deprehensis, adjici aliqua synodus Lugdunensis exegit. Nolim contendere, ex his verbis legitime inferri, libros Fausti a synodo Lugdunensi approbatos, necdum enim toti erant absoluti, ut eos nuno habemus, si post synodum aliqua sint adjecta. Verumtamen dubitare vix possim, quin aut omnes aut aliqui illius concilii Patres majorem vidissent partem Operis, quam jam scripserat, quando voluerunt, ut aliqua insuper adderet.

[137] Laudatus Norisius cap. 23 contendit, libros Fausti damnatos esse a concilio Arausicano 2, [neque hi condemnati sunt in concilio Arausicano 2.] quod habitum est anno 529, præside S. Cæsario Arelatensi. At in dicto concilio nullum de Fausto occurrit verbum, nulla de libris ejus fit mentio, nullum invenio illius concilii canonem, quo ullam Fausti sententiam ausim dicere damnatam. Errores Semipelagiani, quibus initium fidei & bonæ voluntatis libero tribuebatur arbitrio, in Arausicano sunt damnati. At hos probabilius adoptatos non fuisse a Fausto, conabor evincere. Interim vult Norisius, illos errores usque ad Arausicanum numquam fuisse damnatos aut prohibitos, eaque ratione agnoscit sanctitatem Fausti, cujus doctrinam alias vehementer oppugnat tamquam Semipelagianam, & in Arausicana synodo damnatam. Acta illius concilii habemus apud Labbeum tom. 4 a Col.Epistolam quoque Bonifacii Papæ II ad S. Cæsarium, quæ eo spectat Col.At vero neque ex Actis neque ex Epistola Pontificis colligere valeo, concilium cogitasse de ulla macula Fausto aspergenda.

[138] Clarum est ex laudata Epistola, non defuisse tempore concilii viventes Semipelagianos, [in quo conditi sunt canones, ut Semipelagiani tunc viventes corrigerentur.] etiam inter episcopos. Indicas enim, (scribit ad Cæsarium Pontifex) quod aliqui episcopi Galliarum, cum cætera jam bona ex Dei acquieverint gratia provenire, fidem tantum, qua in Christo credimus, naturæ esse velint, non gratiæ. Ad illorum correctionem conditos esse concilii canones, liquet ex ipsa Præfatione, ex qua partem huc traduco: Pervenit ad nos, esse aliquos, qui de gratia & libero arbitrio per simplicitatem minus caute, & non secundum fidei Catholicæ regulam, sentire velint. Unde id nobis, secundum admonitionem & auctoritatem Sedis Apostolicæ, justum ac rationabile visum, ut pauca capitula ab Apostolica Sede nobis transmissa, quæ ab antiquis Patribus de sanctarum Scripturarum voluminibus in hac præcipue causa collecta sunt, ad docendos eos, qui aliter, quam oportet, sentiunt, ab omnibus observanda proferre, & manibus nostris subscribere deberemus. Quibus lectis, qui huc usque non sicut oportebat, de gratia & libero arbitrio credidit, ad ea, quæ fidei Catholicæ conveniunt, animum suum inclinare non differat. Hæc plane insinuant, habitum esse concilium, ut corrigerentur viventes, non ut macula aspergeretur defunctis, præsertim cum nulla uspiam de Fausto eiusve libris fiat mentio. Si enim doctrinam Fausti volebant damnare, cur eum ejusque libros tacent ac viventes nominant? Objectiones aliquot Norisii refellam in ipso, quod sequitur, examine librorum Fausti.

[Annotata]

* forte ut

* potestate, opinor

* forte cedere

§ IX Faustus probabilius initium fidei gratiæ attribuit, non naturæ aut libero arbitrio: Suarezii multum dubitantis crisis expenditur.

[Suarezius agnoscit, doctrinam Fausti a viris eruditis defendi,] Franciscus Suarez, doctissimus Societatis nostræ theologus, in Opere de divina gratia part. 1 prolegom. 5 cap. 5 de Fausti doctrina ambigue disserit in utramque partem, Catholicane videatur, an Semipelagiana, inquirens. Primo allegat aliquot scriptores, qui de Fausti doctrina non male senserunt, interque hos Joannem Driedonem, insignem doctorem Lovaniensem, cui Sirmondus adjunxit Ruardum Tapperum, uti & alii possunt adjungi. Driedo, inquit Suarezius, Faustum & ejus libros ab errore defendere conatur: quia non contra S. Augustinum scripsit, ut quidam illi tribuunt; … sed scripsit contra Lucidum presbyterum, qui ex doctrina Augustini male intellecta varios errores hauserat, nimirum hominem sola gratia salvari sine voluntaria obedientia vi solius prædestinationis; imo & peccatores eodem modo damnari vi præscientiæ & prædestinationis, & similia… Contra illos ergo errores scripsit Faustus, prius damnans Pelagium & postea errorem extreme contrarium. Ipse autem media via incedere profitetur, necessitatem gratiæ prædicando, & illi necessitatem laboris & obedientiæ adjungendo: quamvis labor hic & obedientia non sit, nec fuerit in lege naturæ, sine occulto aliquo auxilio gratuito, ut Driedo Faustum interpretatur. Hæc sane omnia mihi videntur sententiæ & proposito Fausti admodum consona, & ex Fausti libris omnino certa.

[140] [variaque affert argumenta,] Quapropter Suarez ita pergit: “Videturque hæc excusatio fieri verisimilis ex multis verbis ejusdem Fausti. Nam in primis in Epistola ad Lucidum, cui concilium quoddam episcoporum subscripsit, inter alia dicit: Nos autem per illuminationem Christi veraciter & confidenter asserimus, & eum, qui periit per culpam, salvum potuisse esse per gratiam, si gratia ipsius famulatui laboris obedientiam non negasset”. In ipsa Epistola deinde recusa, & data num. 91, ultima verba sic leguntur: Si gratiæ ipsi famuli laboris obedientiam non negasset. Hæc autem lectio non modo est clarior, sed etiam verior videtur. Subdit Suarezius: Ubi famulatum gratiæ appellat subjectionem debitam gratiæ, & ita ponit obedientiam hominis, ut subsequentem & cooperatricem gratiæ. At multo clarius ex Labbei & nostra lectione sequitur, obedientiam poni subsequentem & gratiæ subditam sive consentientem. Pergit interim Suarez: “Unde (Faustus) subjungit: Nos igitur per medium, Christo duce, gradientes, post gratiam, sine qua nihil sumus, laborem officiosæ servitutis asserimus. Et infra: Qui hic * veritatis mensuram, gratia præcedente, & conatu assurgente, non sequitur, dignus erit, ut * a sacris liminibus arceatur”. Hactenus Suarez laudavit Epistolam, quam cum Baronio & cum omnibus passim Catholicis existimavit omnino Catholicam, & a concilio subscriptam dicit.

[141] [quibus ostendit,] Tum ita prosequitur: “Deinde quod ad confirmandam hanc doctrinam Faustus scripserit, colligitur ex præfatione Operis, quam vocat Professionem suæ fidei ad Leontium, ubi inter alia dicit, Studium asserendæ gratiæ competenter & salubriter suscipit, qui obedientiam famuli labori (al. melius famuli laboris, ut supra) adjungit, tanquam si patrono vel domino (nimirum gratiæ) inseparabiliter pedissequus minister inhæreat: quod multis & elegantibus verbis & exemplis declarat.” Agnoscit itaque Suarez, scripsisse Faustum ad confirmandam doctrinam Catholicam. Liceat pauca hic observare. Si Faustus scripsit ad firmandam doctrinam Catholicam, certo non scripsit ad impugnandum S. Augustinum, cujus doctrinam nemo negabit Catholicam: sed ad refutandos hæreticos, ut concilium Arelatense rogaverat. Rursum, si Catholicam confirmare doctrinam studuit, refutare hæreticam; non est doctrina ejus, ubi aliqua utcumque occurrunt ambigua, statim in deteriorem partem trahenda. Cum enim ea, quæ probare conatur, Catholica sint, benigne potius interpretandum esset, si quid in libris contra hæreticos scriptis occurreret, quod pateretur difficultatem. Ad hanc non negandam S. Fausto humanitatem invitat consensus Patrum concilii Arelatensis, qui eum ad Opus illud conscribendum impulerunt, & qui rursum in concilio Lugdunensi, quando procul dubio majorem Operis partem viderant, hortati sunt, ut & alia quædam contra errores, qui postmodum innotuerant, adjungeret.

[142] Redeo ad Suarezium: “Denique, inquit, in utroque libro, [a Pelagiana & Semipelagiana] & absolute gratiam prædicat necessariam, & illi primatum tribuit: ergo per illud prius discernitur a Pelagio, & per posterius a Semipelagianis. Prima pars constat ex lib. 1 cap. 1. Ibi: Ego arbitror, quod libertas arbitrii sibi sola sufficere sine gratiæ præsidio non potuerit, etiam antequam privilegium illius transgressio violaret”. Addo sequentia etiam Fausti verba: Quomodo vero nunc potest sibi sola sufficere, ad cujus arrogantiam dicitur: Quia sine me nihil potestis facere? ad cujus præsumptionem divinus sermo dirigitur: Nisi Dominus ædificaverit domum, in vanum laboraverunt, qui ædificant eam? &c. Possent addi alia multa. Pergit iterum Suarez, distinguens Faustum a Semipelagianis: “Altera vero pars patet ex eodem lib. cap. 5. Ibi: Opera legis evacuantur, quæ secundum litteram sunt, & ea, quæ post gratiam, comitante gratia gerenda sunt, asseruntur. Et cap. 6: Vide, quomodo ad gratiæ donum semper adjungit laboris ob sequium. Et cap. XI: Qui vel initium operis sibi præsumit arrogare, vel finem, ad illum merito dicitur: Nisi Dominus ædificaverit domum, in vanum laboraverunt, qui ædificant eam. Quæ verba ipsam prorsus Augustini doctrinam continere videntur. Et cap. 13 habet illam celebrem sententiam, gratiam neminem deserere, nisi prius deseratur ab homine. Et cap. 15 sunt valde notanda illa verba: Adverte, quia hoc ipsum ad baptismum venire, & desiderare salutem jam fidei est. Nam ita videtur interpretari alia, quibus dicere solet, desiderantibus & pulsantibus adjutorium gratiæ dari, utique desiderantibus ex fide.” Liceat hic mihi addere, illud ipsum, quod hic recte exponitur, rarissime in libris Fausti occurrere.

[143] “Et cap. 17 (imo & alibi frequenter) ait, Deum omnes per gratiam vocare & attrahere, [plane distiuctam,] etiam resistentes, utique quantum in se est: Licet enim, inquit, non omnes obedientiam exhibituros esse prænosceret, omnibus tamen & velle & posse donaverat. Quibus verbis fatetur, & velle & posse in bonis operibus pietatis esse ex gratia, licet velle possit per liberum arbitrium impediri, sicut etiam potest præstari. Unde subjungit: Hoc loco sollicitius requiratur, utrum quisque attrahi velit, an nolit, utique cum effectu. Si non vult, absolute (alias assolitam) attrahentis benevolentiam non meretur: si autem vult, ecce jam cum Deo hominis consensus operatur. Et infræ: Sicut gratiæ est, quod attrahitur, ita obedientiæ probatur esse, quod sequitur”. Observo ad hæc, ex eodem cap. 17 præcipuam objectionem contra Faustum cum Maxentio sumpsisse Suarezium, acsi Faustus vellet, hominem a Deo non attrahi per gratiam internam. At ea opinio non consistit cum velle & posse omnibus dato, neque cum gratia sufficienti, quam omnibus dari vult Faustus, ut probabitur. Ulterior responsio dabitur suo loco. Addit Suarez: “Et lib. 2 cap 2: De suo, ait, est, quod dat gratiam, de tuo est, quod prænoscit offensam, Et cap. 5: Quod credunt, gratiæ largitas est, quod professionem creditis non accomodant, mentis improbitas est.”

[144] [& ab errore liberam.] “Ac denique cap. 8: Nihil hic, ut opinor, redolet [præsumptionis,] cum & hoc ipsum incessabiliter asseram, quod Deo ipsam debeam voluntatem, præsertim cum in omnibus ejus motibus ad opus gratiæ referam, vel inchoationis initia, vel consummationis extrema. Et infra: De Dei bonitate est, quod vocatur; de propria voluntate, quod promptus obsequitur. Quæ sane omnia videntur habere Catholicum sensum, ac subinde per illa satis Authorem illum ab erroris nota liberari”. Hisce Suarezius, si sola sumantur, Faustum plane omni errore liberatum declarat: neque enim dicit, sed probat, alienum ab erroribus Pelagianis & Semipelagianis. Quin & loquitur indubitanter, dum ait: Prima pars constat. Et mox: Altera pars patet. Si voces: constat & patet non sufficiant, nescio, quibus demum vocibus de mente alicujus constare possit.

[145] [Attamen mox eumdem oppugnavit ob auctoritatem] Cogor tamen fateri, Suarezium ex defensore mox fieri oppugnatorem: argumenta quidem, quæ pro Fausto collegit, non refutat rationibus theologicis æque solidis, sed meris suspicionibus, quas adoptavit ex aliis. Non explicat, qua de causa tam claris verbis Faustum initio absolverit, & cur dixerit; In utroque libro, & absolute gratiam prædicat necessariam, & illi primatum tribuit. Si hoc verum non credebat, non videtur tam absolute loqui debuisse, sed aut indicare, ex aliena mente se loqui, aut verbo videtur, vel simili modo dubitationem suam insinuare. Quapropter vehementer suspicor, Suarezium hæsisse ambiguum, & minus ex librorum examine de Fausti sententia judicasse, quam ab auctoritate veterum, quos Fausto nimis credebat oppositos. Suspicor, inquam, priorem defensionem protulisse Suarezium ex ipsa librorum consideratione: oppugnationem deinde exorsum, quod legisset Annales Baronii, qui multos Fausto suscitavit adversarios, ut & titulum sanctitatis, postea redditum, eidem ad tempus abstrahere vellet.

[146] [veterum, non recte expensam:] Baronius enim ad annum 490 contra Fausti libros, simulac scripti erant, statim in aciem eduxit veneranda nomina S. Cæsarii Arelatensis, S. Aviti Viennensis, Joannis Antiocheni presbyteri, aliorumque multorum, vehementerque adeo Faustum impetiit, ut crederet, eum nulla ratione defendi posse. Adoptavit omnia illa Suarezius, & ab iis Fausti oppugnationem exorsus est, addens tamen objectiones theologicas, quas statim videbimus. Sirmondus, Baronii amicus, & non raro adjutor, ubi videbat S. Faustum ita traductum, vices ejus doluit, & qualemcumque pro eo apologiam texuit, in qua recte observat, primum Fausti adversarium fuisse Joannem Maxentium. At Maxentius, cujus ratiocinia contra Faustum ad nos pervenerunt, illum non oppugnavit ut Semipelagianum, nec solum errorem de initio fidei eidem objecit, sed errores longe graviores, & plane Pelagianum fecit, sicut & S. Hormisdam. Id liquet ex tota ejus disputatione, & ex verbis num. 135 datis, quæ Ado ex Maxentio transcripsit. Alii veteres, qui Faustum vagis accusant verbis, similiter Pelagianum dicunt, nullus Semipelagianum. Qui vero eum ut Semipelagianum dicitur impugnasse Cæsarius, id numquam fecit, nec ullus antiquorum innotuit, qui Faustum impugnavit, ut solum initium fidei libero arbitrio attribuentem, quemadmodum faciunt neoterici. Si Maxentius aliique eum secuti vera dixerunt, Pelagianus est Faustus. Hoc tamen non audent dicere neoterici ob apertam falsitatem. Si autem falsum id credunt, cur eorumdem auctoritatem urgent, pro eo, quod illi non asseruerunt de Fausto. Itaque, si ea magis expendisset Suarezius, fortasse datam superius Fausti defensionem numquam deseruisset. Non aliunde enim contra Faustum se demum vertisse videtur, quam quod ex Annalibus Baronii desperatam crederet Fausti causam, & eas ex iisdem hauriret suspiciones, quas argumentis suis opponeret. Hinc post auctoritates contra Faustum adductas, quas superius examinavimus, ait, Semipelagianorum errore infectum fuisse, idque intelligi ex libris attente lectis. Tantum valet præjudicium: nam ex iisdem libris attente lectis Faustum ante declaravit Catholicum; & quidem argumentis longe solidioribus, ut mihi certe videtur, quam ea sint, quibus eumdem oppugnavit.

[147] Quid ergo ad illa argumenta Suarezius? Nam licet ambiguis, [profertque suspiciones non hene fundatas,] inquit, & æquivocis locutionibus studeat Faustus occultare sensum suum erroneum, ut ex allegatis in principio constat: tamen in multis aliis manifeste se prodit, quod initium fidei vel salutis tribuat libero arbitrio, & illi veram gratiam subjungat, tamquam subsequentem bonum & meritorium usum liberi arbitrii, non tamquam præcedentem. Si hoc verum est, detestandam Fausti doctrinam prorsus agnosco. Etenim id Semipelagianum esse, certum mihi est indubitatumque, æque ac Suarezio, quocum nulla mihi est disputatio de erroribus Pelagianorum & Semipelagianorum, sed unice de sententia Fausti, videlicet utrum hic initium fidei tribuerit libero arbitrio, & non prævenienti gratiæ Dei. Hoc certe nullus antiquorum de Fausto dixit; hoc Faustus ipse nullibi dissertis verbis asseruit; hoc nullibi etiam obscuris aut ambiguis verbis indicavit, quantum ego intelligere valeo. Suspicionem Suarezii, quod Faustus sensum suum studuerit ambiguis dictis occultare, excusare quidem, quia eam ex antiquioribus hausit, sed nequaquam admittere possum ut fundatam. Etenim nulli suspecta erat doctrina Fausti, quando rogatus est a concilio Arelatensi ad scribendum contra Prædestinatianos: qua igitur de causa non libere edixisset, quæ sentiebat? Præterea, si sensa habuisset Semipelagiana, quomodo id nullus ex tot episcopis, sanctitate & eruditione præstantibus, umquam deprehendisset tempore quadraginta annorum, quibus abbas & episcopus multos docuerat, multaque scripserat, antequam dictos composuit libros? Accedit insignis Viri sanctitas, candorque in omnibus ejus scriptis relucens, quæ vel sola suspicionem illam plane improbabilem reddunt.

[148] Si vero conjecturis locus est, illa mihi multo æquior probabiliorque apparet, [contra quas dantur conjecturæ] ex quæstionibus, quas contra Prædestinatianos tractare debuit Faustus, natam esse suspicionem, qua quibusdam visus est gratiæ divinæ aliquantum detrahere. Nam Faustus defendere debuit liberum arbitrium, refutareque necessitatem fatalem, quam illi ex gratia male intellecta inferebant. Debuit totis viribus adstruere necessitatem bene operandi & orandi, ut divinam gratiam conservemus & augeamus, ut resistamus tentationibus, ut vitam æternam consequamur. Quæ hunc in finem disserit, objici video, acsi bona illa opera requireret ad fidem obtinendam. Quæ vero disputat, ut probet, divinæ gratiæ hominem posse prava voluntate resistere aut pia obedientia consentire per gratiam, eaque de causa manere liberum; alio etiam trahi perspicio, acsi Faustus vellet, hominem sine interna gratia liberum esse, saltem ad initium fidei. S. Augustinus in libris de Libero arbitrio quibusdam visus est Pelagianis favere, ut liquet ex lib. de Natura & gratia cap. 67, ubi respondet ad objectionem Pelagii ex illo Opere petitam. Rursum id ipse Augustinus observat lib. 1 Retractationum cap. 9: Putant Pelagiani, inquit, vel putare possunt, suam nos tenuisse sententiam: sed frustra hoc putant. Quæ vero ratio: Quia gratia Dei commemorata non est, inquit. Verba tamen sua defendit, ex quibus id putabant Pelagiani, & vera ostendit.

[149] [magis verisimiles.] Nullus quoque eruditus ignorat, S. Augustinum, dum diligenter Pelagianos refellit, quibusdam visum esse libero arbitrio detrahere, sed rursum immerito. Quapropter, si eruditissimus Augustinus, licet in scribendo fuerit cautissimus, videri tamen potuit quibusdam nunc declinare in unam partem oppositam, nunc in alteram, pro diversitate quæstionum, quas elucidandas susceperat; minus mirari debemus, feliciorem non fuisse S. Faustum. Nam hic, libertatem arbitrii & necessitatem bonorum operum defendens, Joanni Maxentio, Petro diacono, eorumque gregalibus, quos de hæresi suspectos habent Baronius, Suarezius, aliique plures, & quos certe homines contentiosos fuisse constat, visus est negare divinam gratiam, & Pelagianis adhærere opinionibus. Visus est, inquam, Joanni Maxentio divinam gratiam negare; si tamen ille meliori fide Faustum accusavit, quam S. Hormisdam Papam, cujus verbis manifeste falsum sensum imponi, Suarezius observat. Quidquid sit, sive sincere Faustum errasse crediderit Maxentius, sive solo contendendi studio, quo saltem majorem Epistolæ partem scripsit, Fausti libros oppugnare voluit, non miramur, Fausti libros homini turbulento displicere potuisse. Verum audiamus ipsas Suarezii objectiones, expendamusque, an illæ vim tantam habeant ad improbandam Fausti doctrinam, quantam prior habet defensio ad eamdem erroris Semipelagiani nota liberandam.

[150] [Prima objectio Suarezii, ex verbis male intellectis petita,] Prætermissis sex primis capitulis, in quibus Faustus primo contra Pelagianos nonnulla disputavit, deinde necessitatem bene operandi ad salutem obtinendam asseruit, primam objectionem sumit Suarezius ex cap. 7, sed manifeste aberrans a vera verborum Fausti intelligentia. Sumit autem hæc ejus verba: Tempus gratiæ, quo redempti sumus, merita hominum non expectavit, opera penitus non quæsivit, sola Deus fidei nostræ devotione contentus fuit. Verba sunt revera admodum obscura, maxime si avellantur a præcedentibus, ut avulsit Suarezius, qui subjungit hanc oppugnationem: Ubi non potest loqui de devotione, quæ fit ex gratia: alias etiam priora verba de meritis & operibus ex gratia factis intelligenda essent, & sic hæreticum esset dicere, Deum tempore gratiæ opera, utique ex gratia facta, non requirere. Dixi, verba Fausti esse obscura: sed multo fierent obscuriora, si legitima esset objectio. Velim, sensum verborum Fausti mihi peritus interpres explicet, si vocibus fidei nostræ devotione, non intelligatur devotio, quæ fit ex gratia. At potius non quæramus, quod non invenietur: & verum Fausti verborum sensum investigemus ex præcedentibus.

[151] [sola verborum Fausti explicatione evanescit:] Refutat Faustus errorem, quem cap. 3 sic proponit: Dicunt ergo ad cultum Dei atque famulatum, etiam post baptismi salutare donum, devotæ servitutis obedientiam non requiri, sed solam per se gratiam effectum humanæ salutis operari. Hunc, inquam, errorem refellit, sive probat necessitatem bonorum operum ad salutem. Tum cap. 5 & 6 proponit objectiones adversariorum, ex verbis Pauli maxime petitas, quibus contendebant, sola fide salvari hominem sine operibus; apteque respondet, S. Paulum loqui de operibus Legis veteris, quæ non erant in nova lege necessaria; non de operibus fidei. Verum, inquit cap. 5, juxta Catholicam regulam, opera Legis evacuantur, quæ secundum litteram sunt; & ea, quæ post gratiam, comitante gratia, gerenda sunt, asseruntur. Hoc deinde multis probat, & repetit verbis objectis: quorum sensum interpositis vocibus assignabo. Ubi ante illa verba docuerat, distinguendum esse inter opera legis & fidei, & inter tempora Veteris & Novæ Legis, subjungit: Tempus gratiæ, quo redempti sumus (sive Novæ legis) merita hominum non exspectavit, opera penitus non quæsivit (id est, sacrificia aliaque Veteris Legis opera) sola Deus, fidei nostræ devotione (id est, solis operibus ex fide & per gratiam factis) contentus fuit. Opera fidei, sive devote ex fide facta vocat fidei devotionem, eaque homini adulto ad salutem necessaria esse, per totum Opus frequenter inculcat.

[152] Pergit deinde Faustus ad aliam solutionem objectionum, [altera ejusdem ex tribus locis,] dicendo ipsam quoque fidem inter opera bona computari, allegatisque aliquot Scripturæ locis, ait: Advertis, quia nihil in famulatu Dei sine opere geritur, quando is, qui credere videtur, operatur. At dum eo pergit Faustus, & fidem homini a Deo datam ad bene operandum agnoscit, invenit aliqua verba Suarezius, quæ objiceret, meo quidem judicio plane innocua, & posteriora etiam pro ipso Fausto clare militantia. Nam tres consequenter objecit locos. Prior hic est ad verba Scripturæ prolatus: Justum eum & ex fide vivere asseruit, quia ei fidem & justitiam quærenti contulisse se meminit. Addit illa, quæ paulo post sequuntur: Sicut enim ad Deum largitio remunerandi, ita ad hominem devotio respicit inquirendi. Rursum hæc in fine capituli: Fidem expectat a parvulis, opera etiam cum fide a confirmatis requirit, ita tamen, ut credulitatis affectum proficientibus augeat, & laborantibus adjutor cotidianus assistat. Recitatis hisce subjungit Suarezius: Ubi credulitatis affectum sentit præcedere gratiam fidei, & laborem humanum gratiam operum, quod cap. 9 confirmat &c. Verum cap. 9 alia omnino est Fausti disputatio, ut infra videbimus. In verbis vero allegatis, si quid ego longo usu in vetustis scriptoribus intelligendis profeci, totus a mente Fausti aberrat Suarez.

[153] Non inquirit Faustus, quomodo homo ad fidem perveniat, [in qua Fausti verba in alienum sensum trahuntur,] sed quomodo placere Deo & salutem consequi possit. Non investigat, an credulitatis affectus debeat præcedere gratiam fidei, & humanus labor gratiam operum; sed unice quærit, an sola fides sine bonis operibus homini sufficiat ad Deo placendum & salutem consequendam. Rursum non examinat, an aliquid Deus ab homine requirat, ut eidem donet fidem aut gratiam; sed exquirit, quam sua ad fidem vocatione Deus imponat obligationem, & quid ab homine exigat, ut eidem det gloriam. Nam pergit disputare contra eos, qui negabant bona opera esse necessaria: si quid vero de aliis subinde dicit, id solum facit ob connexionem, ideoque si qua verba difficultatem haberent, benigne ex clarioribus explicanda essent, nec tanta cum severitate contra scriptorem hæreticos expugnantem intorquenda. At ipsa Fausti verba, quæ nullam revera difficultatem habent, latius expendamus.

[154] Post allegata verba Scripturæ, Justus autem ex fide mea vivet &c.; sic pergit: Justum cum & ex fide vivere asseruit, quia ei fidem & justitiam quærenti contulisse se meminit. Sed dicendo: “Quod si subtraxerit se” cum ad devia voluntarius declinavit, [non modo caret difficultate, sed eodem etiam loco] non periit quasi derelictus, qui se ingerenti misericordiæ subtraxit ingratus. Clare his verbis dicit, fidem & justitiam a Deo datam. Offendit Suarezium, opinor, illud quærenti, acsi prævia quæsitio eaque ex solis naturæ viribus assereretur. At meo quidem judicio gratis ea expositio vocis quærenti affingeretur Fausto, contrarium sæpe asserenti. Itaque dedit Deus fidem per gratiam fidei quærenti aut consentienti ex mente Fausti. Gratia illuminat intellectum movetque voluntatem ad fidem quærendam & desiderandam. Si gratia sic moveat, ut homo consentiat, & fidem quærat amplecti, atque amplectatur; Deus fidem donat homini quærenti, sed ipse per gratiam & quærentem & credentem facit, sic tamen, ut necessitatem non inducat, & homo mala voluntate possit resistere. Hæc omnino videtur mens Fausti, videturque solum addidisse vocem quærenti, ut indicaret, homini per donum fidei ereptam non fuisse libertatem dissentiendi, si vellet.

[155] [fidei initium gratiæ attribuit Faustus:] Verba mox sequentia de eo, qui non consentit, datam expositionem confirmant: Non periit, inquit, quasi derelictus, qui se ingerenti misericordiæ subtraxit ingratus. Agitur de gratia præveniente. Atqui ille certe, qui se ingerenti misericordiæ subtraxit ingratus, non prævie quæsivit per vires naturæ, sed gratiæ ipsum quærenti restitit. Si autem Faustus credidit, ut certissimum est, nolentes etiam ad fidem invitari per ingerentem se misericordiam Dei, sive gratiam sufficientem, qua possent credere, si vellent: qua ratione existimare potuit, gratiam fidei non dari nisi quærentibus prius naturæ viribus? Possem plurimos Fausti textus allegare, quibus hoc argumentum confirmatur, sed ad alia brevitatis causa prosequor.

[156] [neque repugnant sequentia ejus verba,] Pergit ita Faustus ad alium textum: Item ad Hebræos: “Credere autem oportet accedentem ad Deum, quia est, & inquirentibus se remunerator sit.” Quam bene, inquit ad verba Apostoli, & Domini officium conjunxit & famuli, dicendo, “Et inquirentibus se remunerator sit” sicut enim ad Deum largitio remunerandi, ita ad hominem devotio respicit inquirendi. Remuneratio Dei maxime spectat ad aliam vitam, itaque devotio inquirendi, quam homini tribuit Faustus, complectitur omnia bona opera, eaque per gratiam facienda. Nam datam observationem rursum ponit contra illos, qui negabant necessitatem bonorum operum. Si quis vero contra intentionem Fausti contenderit, eum agere de fide inquirenda, & gratis id concedatur; vel sic numquam probabit, id eum fieri velle sine gratia. Certe Cornelius Centurio Act. 10 devote inquisivit spectantia ad fidem, & invenit fidem in Christum: sed non quæsivit sine gratia Dei. Fidem etiam quærunt, qui sollicite student articulos fidei discere; sed per gratiam Dei id agunt, certe si recte & sincere procedunt. Pergo ad ultima capitis verba, & plura recitabo, quam objecta sunt, ut mens Fausti melius innotescat.

[157] [sed potius posteriora] Recitat hæc verba Apostoli Eph. 2: Gratia salvi facti estis per fidem, & tunc totam disputationem suam de necessitate bonorum operum cum fide sic concludit: Prima itaque vocatio compendium fidei requirit a nobis; sequentis vero temporis gratia redemptis, ablutis, innovatis sedulitatem operis & curam laboriosæ servitutis indicit, ut, quod sine labore accepimus, opitulante adjutorio cum labore servemus, Apostolo commonente, “Videte, inquit, ne in vacuum gratiam [Col.Dei recipiatis.” Agnosce distinctos esse gradus vocationis & consummationis. Fidem exspectat a parvulis, opera etiam cum fide a confirmatis requirit, ita tamen, ut credulitatis affectum proficientibus augeat, & laborantibus adjutor cotidianus assistat. Fateor candide, me non perspicere, qua ratione hæc verba in pravum sensum torquere potuerit Suarez sine vehementi contra Faustum præjudicio. Interim observo, illa verba, Fidem exspectat a parvulis, non recte a Suarezio exponi, id est, a nondum justificatis. Nam certum est, etiam non justificatos, ubi ad usum rationis pervenerunt, obligari ad plura, quam ad solam fidem. Per parvulos igitur non intelligit alios, quam qui proprie & stricte parvuli dicuntur, sive usu rationis carentes, ideoque necdum idoneos ad observanda Dei præcepta. Parvulis hisce sola fides in baptismo accepta sine bonis operibus sufficit, cum non modo fidem, sed gratiam quoque justificantem gratis acceperint in baptismo.

[158] Hinc Faustus non modo cap. 2 parvulorum baptismum defendit contra Pelagium, [certissime evincunt,] docetque, eis peccatum originale in baptismo remitti; sed etiam cap. 15 ita loquitur: Quid de parvulis sentiemus, quibus in parentum devotione, & in lactentis infantiæ simplicitate integræ fidei pervigilia deputantur, qui absque ullo infidelitatis periculo immaculata regenerationis munera consequuntur? Ab hisce, qui bonorum operum capaces non sunt, fidem exspectat, sive requirit Deus, id est, ut eos habeat sibi gratos, & sic morientes ad gloriam perducat, non requirit Deus, ut bona opera habeant. Non accepisse autem parvulos fidem ulla voluntate sua aut ullo libero arbitrio, consentit Faustus cap. 14, ubi hanc proponit objectionem: Cur in parvulis alii baptizantur, alii sine baptismi sanctificatione rapiuntur? Allegabant hic Semipelagiani prævisa a Deo parvulorum merita, si vixissent, & peccata aliorum sub eadem conditione. Quem errorem S. Augustinus ut ineptissimum refutat in libro de Prædestinatione Sanctorum. At Faustus, ostendens ab eo errore se abhorrere, & hoc ipso a Semipelagianis se distinguens, respondet, id occultum esse, & de eo nihil inveniri Catholica lectione conscriptum, & in fine hæc addit: Materiam de liberi arbitrii ratione proponis, & ad discutiendum infantiæ statum pernicioso errore delaberis, in quo (statu parvulorum) nullum penitus vestigium liberi arbitrii, nullum apparere potest propriæ voluntatis indicium. Hi sunt, in quibus fidem requirit Deus.

[159] Verum, ut subdit, opera etiam cum fide a confirmatis (ætate & usu rationis) requirit Deus. [gratiam prævenientem tam ad fidem] Hoc a cap. 3 contra Prædestinatianos probare cœperat, eamque probationem hic concludit. At longissime a mente Fausti aberrat, si quis velit opera hic requiri aut fidem ex viribus naturæ, ut illorum causa Deus det gratiam; cum clarissime opera cum fide requirat, ut homo placeat Deo & salutem consequatur; fidemque velit non minus, quam opera, ex vocatione Dei, sive ex gratia præveniente & adjuvante profectam. Hoc præcedentia verba luculenter insinuant: Prima itaque vocatio, inquit, compendium fidei requirit a nobis; id est, prius ad fidem nos per gratiam suam vocat Deus: Sequentis vero temporis gratia, redemptis, ablutis, innovatis; sive credentibus sedulitatem operis & curam laboriosæ servitutis indicit, id est, credentes per gratiam suam vocat Deus ad bene operandum, ut, quod sine labore accepimus, nimirum gratiam justificantem, in baptismo sine meritis acceptam, opitulante adjutorio (divinæ gratiæ) cum labore servemus. Quid certius est, quam gratiam justificantem nobis cum labore, sive observatione mandatorum Dei, servandam esse, uti eam servare possumus, non nostris viribus, sed adjuvante gratia Dei?

[160] [quam ad hona opera asseri & requiri a Fausto.] Agnosce, (inquit Prædestinatiano) distinctos esse gradus vocationis & consummationis. Prius nempe vocat Deus ad fidem, ut jam dixerat, neque ad eam nobis dandam laborem nostrum prærequirit: & ea etiam parvulis sufficit. Altera est gratia consummationis. Hæc perfectionem nostram non operatur sine labore nostro, sed opera etiam cum fide requirit, ita tamen, ut per hanc gratiam (Deus) credulitatis affectum (sive fidem) proficientibus augeat, & laborantibus adjutor cotidianus (per gratiam) assistat. Non dicit Faustus, credulitatis affectum præcedere gratiam fidei, ut ex præjudicio nimio credidit Suarez, sed credulitatis affectum prima ad fidem vocatione a Deo datum, subsequentibus gratiis augeri. Nihilo magis dicit, laborem humanum præcedere gratiam operum; sed non solum gratia præcedente hominem ad laborandum vocari, sed in laborando etiam gratia adjuvante sustentari. Itaque vel ex hoc ipso loco evincitur, quod Faustus non solum utatur vocibus gratiæ vocantis & adjuvantis, ut fatetur Suarez, sed quod iis quoque eadem significet, quæ alii Catholici. Quomodo videri potest laborem aut credulitatis affectum ante fidem & gratiam requirere, cum de iis diserte dicat: Quod sine labore accepimus? Fidem & gratiam justificantem sine labore accepimus, Fausto teste, sed non sine labore servamus.

[161] [Exponuntur aliqua Fausti verba,] Mox cap. 8 disserere incipit Faustus contra negantes liberum hominis arbitrium, ut negabant Prædestinatiani, pergensque cap. 9 admittit, ut ante sæpius, attenuatum esse originali peccato liberum hominis arbitrium, sed non omnino sublatum, illudque comparat cum homine longa infirmitate confecto, & cum homine perversa consuetudine peccandi detento. Ita, inquit, humani arbitrii concessa a Deo libertas florem vigoremque gratiæ suæ perdidit, tamen ipsa non periit, ut divina munera non tam interdicta sibi sentiat, quam cum summo labore ac sudore per adjutorii patrocinium sibi repetenda esse cognoscat. Utrum hæc an alia verba offenderint Suarezium, non explicat. Suspicor tamen, ex his verbis credidisse, in ea opinione fuisse Faustum, ut viribus liberi arbitrii attribueret, quod homo divina munera possit repetere. At ea certe non fuit Fausti opinio, sed credidit, non deesse Dei gratiam iis, qui eam non rejiciunt, indeque, ut allegatis verbis insinuat, existimavit, homini liberum esse arbitrium etiam ad bene agendum. Dixerat cap. 2: Si abundasset in terris justitia, non fuisset e cœlis transmissa medicina (per merita Christi pro omnibus mortui, nam occasione mortis Christi ea dicit) Sed ut adveniret unica sanitas, generalis exegit infirmitas. Mortuum esse pro omnibus Christum, & constanter docet, & solide probat: indeque repetit, quod nulli, nisi ob culpam propriam desit sufficiens gratia, qua & recte credere, & bene agere possit, si voluerit.

[162] [ex quibus petita est objectio tertia,] Post cap. 9 ad illa Christi verba, Si quis vult post me venire, abneget semetipsum &c., ait: Hoc est dicere: Meæ miserationis est, ut voceris; sed tuæ voluntatis (forte voluntati) commissum est, ut sequaris. Quibus verbis gratiam vocantem sive prævenientem iterum insinuat. In fine capitis, ubi rursum aliqua dixerat de necessitate bonorum operum, & virtutum exercendarum, caute hæc subjungit: Nunc ista dicentes, non laborem gratiæ coæquamus, sed omnino gratiam sine comparatione præponimus. Invenit tamen Suarezius in capite 10, quo Faustus pergit liberum defendere arbitrium, quod objiceret. Observat ibi Faustus, Deum dedisse homini libertatem, ut posset malum appetere, si vellet. De bono subjungit: Si autem bonum cuperet, actionem & perfectionem ejus a Conditore deposceret, ad mercedem vero illius officiosa devotio pertineret. Et ideo hominis Formator & Rector bonæ voluntatis homini deputavit usum, sibi reservavit effectum. Hæc verba Suarez ita excipit: Ubi initium ponit in boni cupiditate, cujus bonum usum soli libero arbitrio, Deo autem perfectionem & consummationem tribuit. Verum a mente Fausti iterum aberrat, dum ea, quæ Faustus dicit de mercede ab homine propter bona opera in cælo obtinenda, Suarezius ita arripit, acsi loqueretur de merito liberi arbitrii, cujus intuitu Deus fidem daret. At ejusmodi meritum liberi arbitrii, gratia non excitati, numquam assertum a Fausto, firmiter mihi persuadeo, cum nullibi illud invenire potuerim, cumque non recte consistat cum eo, quod frequentissime Faustus asserit & probat, Deum omnes per gratiam vocare & attrahere, etiam resistentes, ut ipse Suarezius observavit. Qua enim ratione dicitur vocare etiam resistentes, si eos vocat ob prævium voluntatis meritum?

[163] Subdit alium locum Suarezius, in eodem sensu prolatum, [ad quam respondetur] ut vult, sed iterum aberrans a Fausti proposito. Verba objecta sunt: Orantibus & vigilantibus misericordiæ benignitate succurritur, quæ utique pulsantibus magis ex devotione, quam ex prædestiantione defertur. Illud ex devotione Suarezius explicat, ob bonum affectum. Tum subdit: Ubi incipit impugnare gratuitam prædestinationem: illam enim vult esse ex merito solius liberi arbitrii, quod hic vocat ex devotione. Et ita gratiæ & prædestinationi solum tribuit effectum & consummationem. Tenebras offundit loco avulso Suarezius, sed eas expositio dispellet. Faustus, qui omnibus gratias sufficientes tribuit, ibidem docet, eas quoque non defuturas in tentationibus; præsertim diligenter orantibus & pulsantibus. Non vero loquitur de initio fidei, nec de oratione sine gratia, ne gratis Semipelagianum & Pelagianum faciamus. Disputat vero non contra Prædestinationem Catholico sensu intellectam, sed contra Prædestinatianum, omnia fieri ex necessitate originis dicentem. Negat autem, hominem necessario tentationi succumbere; & rationem hanc allegat: Nam sicut hostis omnibus admovetur, ita omnibus præsidii & adjutorii dextera non negatur, & orantibus & vigilantibus misericordiæ benignitate succurritur. Quæ utique pulsantibus, magis ex devotione, quam ex prædestinatione, defertur. Clarum est, magis etiam ex præcedentibus, agi de auxilio gratiæ ad resistendum tentationibus & de oratione per gratiam, non de impetranda fide aut bono affectu liberi arbitrii. Neque etiam negatur prædestinatio gratuita, cum gratia dicitur tentato dari magis ex devotione, quam ex prædestinatione. His enim verbis solum asseritur, misericordiam sive gratiam illam fuisse quidem ab æterno prædestinatam homini, sed ab eodem tamen etiam in tempore piis precibus impetratam.

[164] Nam, ut dixi, contra eos disserit, qui prætextu prædestinationis negabant bonorum operum necessitatem. [explicato Fausti proposito,] Sic S. Augustinus, ut narrat lib. de Dono perseverantiæ cap. 15, aliquem in suo monasterio habuit, qui ex præscientia Dei similia opere ipso deducebat consectaria, & adeo profecit in malum, ut, deserta monasterii societate, fieret canis reversus ad suum vomitum. Contra pravos id genus doctores post objecta verba Faustus ita loquitur: Itaque inter ista qui dicit, solam gratiam sine exercitio operis & laboris posse sufficere, nonne tibi videtur in hanc blasphemiæ vocem alienata mente prorumpere? Nemo vigilet, nemo jejunet, nemo luxuriæ impugnationem abstinentiæ contritione castiget, nemo bellum vitiis mortificatione exteris * indicat, nemo interioris curæ * plagas salutifera afflictione contendat, nemo libidini contradicat, nemo criminibus remedia per laborem maceratæ carnis inquirat, nemo hostem illecebris obscœnæ voluptatis armatum crucis viribus repercutiat, sed contra ignea diaboli jacula nudum pectus exponat, nemo debita æternæ morti obnoxia eleemosynarum sacrificiis redimat, nemo per opera misericordiæ atque justitiæ curam vulneribus ferat, sed integra ea ad diem judicii perferat. Ecce hic, qui paulo ante adsertor gratiæ putabatur, intercludendo viam salutis humanæ impugnator gratiæ, per quam salus ipsa conlata est, invenitur, & in diaboli transisse consilia adjutor perditionis ostenditur. Hactenus Faustus, qui numquam loquitur de prima gratia bonis operibus attrahenda, sed hortatur frequenter ad bene operandum per gratiam, ad orandum pro perseverantia in bono & ulteriori gratia.

[165] [a quo Suarezius] Quæ subjungit Suarezius, hæc sunt, Ut repetit cap. XI circa finem. Et clarius cap. 12 de filio prodigo loquens: tum dat verba ipsa. Sicut sui criminis est, quod longe pii parentis refugit oculos, ita suæ est devotionis, quod per insitum sibi bonum deliberans & adsurgens, ad paternos recurrit amplexus. Locum innocuum ex præjudicio contra Faustum sic explicat: Ubi particula, “Per insitum sibi bonum” satis declarat, quo sensu devotionem appellet affectum ex sola libertate procedentem, quod iterum atque iterum repetit. Hæc severe admodum Suarezius, qui conjecturis potius, quam argumentis, dicta Fausti nititur facere suspecta. Vidit tamen, post objecta verba mox sequi alia, quæ conjecturas illas videntur destruere. Nam subdit Faustus de filio prodigo: Sed gratia, quæ pulsaverat peregrinantem, ipsa suscepit revertentem. De his ait Suarez: Et ita (Faustus) videtur fateri gratiam præire, quod cap. 7 (lege 17) multis verbis adstruere videtur. Itaque per illa verba per insitum sibi bonum idem quoque significat, ac per gratiam sibi insitam, nam gratia, quæ pulsavit, deliberantem fecit & assurgentem.

[166] [aberrat,] Nihil etiam Suarezio prosunt verba Fausti, quæ assignavit circa finem capitis XI. Ipsa huc transfero: Sed inter hæc cum usque ad omnium malorum tolerantiam vitæque jacturam laborare debeat famulus, ad Dominum tamen semper est referendus laboris effectus. Qui vero vel initium operis sibi præsumit arrogare vel finem, ad illum merito dicitur: “Nisi Dominus ædificaverit domum in vanum laboraverunt, qui ædificant eam.” Ceterum, sicut ab homine indefessæ servitutis exspectanda devotio, ita operis consummati Domino est deputanda perfectio, cujus dona ille solus non habuit, qui servare neglexit. Qua ratione credere ex his verbis potuit Suarez, gratiæ a Fausto solum tribui effectum & consummationem operis, cum etiam initium eidem clarissime adscribat? In eodem capite contra negantem omnibus dari gratiam sic argumentatur: Et quomodo prædicat gratiam, qui misericordiam negat? Quomodo videtur asserere Dei donum, cujus tollit auxilium? Si autem omnibus, qui eam servare non negligunt, datur vel offertur gratia, ut Faustus asserit, qua ratione credendus est dicere, eam solum dari ob affectum bonum?

[Annotata]

* al. hanc

* al. qui

* al. melius exterioris

* imo curare

§ X. Reliquæ Suarezii objectiones diluuntur.

[Fatente Suarezio, gratiam prævenientem asserit Faustus,] Post objectiones modo datas fatetur Suarez, quod Faustus verbis mox datis, gratia, quæ pulsaverat peregrinantem &c., videtur fateri gratiam præire, ut jam ante etiam repetitis vicibus erat fassus, ac nominatim ad illa Fausti verba cap. 6: Vide, quomodo ad gratiæ donum (Apostolus) semper adjungit laboris obsequium. Et hæc cap. 13: Agnosce hoc loco, quia gratia non tam negata homini defuit, sed hominem, prius ab eodem derelicta & contempta, deseruit benignitas Dantis. Cum quodam dolore increpat contumeliam respuentis, ac sic, cum ad devia voluntarius declinavit, non periit derelictus, qui se ingerenti misericordiæ subtraxit ingratus. Addo alia. Rursum cap. 13 ad hæc Joannis verba, Nolite diligere mundum, & alia S. Pauli, ad bona opera hortantis, ait: Nisi ei bonum ad meliora contulisset (Deus) affectum (per gratiam nimirum prævenientem) mali ei non interdiceret appetitum, & ideo in sinistram crimine suo trahitur, qui a Domino suo vocatur ad dextram. Et paulo post: Intellige, eum accepisse gratiam, & per negligentiam perdidisse. Et inferius: Qui conlatam a Deo misericordiam subdita & sollicita mente servaverit, ampliorem misericordiam consequetur. Pergit cap. 14 & 15 sic probare liberum arbitrium, ut gratiæ necessitatem constanter agnoscat, ipsamque arbitrii libertatem solum repetat ex eo, quod gratia nemini desit, nisi eam culpa sua abjiciat. Mitto alia plurima de gratia præveniente, quam omnibus sufficientem vult dari.

[168] Mortem Christi pro omnibus & singulis cap. 16 egregie probat Faustus, [uti & mortem Christi pro omnibus.] ita ordiens: Dominum nostrum Jesum Christum aiunt humanam carnem non pro omnium salute sumpsisse, nec pro omnibus mortuum esse. Hoc omnimodis Catholica detestatur Ecclesia. Distinxit tamen cum Apostolo, ita scribens: Cum autem Apostolus dicat: “Qui est Salvator omnium hominum, maxime fidelium”: quod dixit “omnium hominum” ad propositum divinæ bonitatis aspexit: quod autem dixit, “maxime fidelium”; illos hoc loco pronuntiavit atque distinxit, qui per fidem, per obedientiam, per subditam voluntatem Redemptoris munera susceperunt. Itaque non negavit, Faustus specialem Dei in electos benevolentiam, ut videri posset ex quibusdam loquendi modis minus accuratis. Dicit quidem cap. 15, non specialem esse circa credentes Dei munificentiam, & cap. 10 asserit, non personale esse, sed generale & publicum Dei munus, & alia similia, acsi vellet, æqualem omnibus dari a Deo gratiam. Verum iis loquendi modis videtur solum contendere, neminem excludi a gratia Dei, nisi sua culpa, omnibus dari aut offerri sufficientem ad fidem obtinendam & bene operandum, ut verisimiliter vidit Suarez, qui ea non objecit. De his igitur plura non dicam, cum saltem nullibi negare videatur Faustus, initium fidei esse ex gratia.

[169] Pergo ad præcipuam objectionem, cujus causa, opinor, objecta hactenus Fausti verba in sensum perversum trahenda credidit Suarez. Nam cum Joanne Maxentio, cujus est objectio, credidit, gratiam tantum externam asseri a Fausto, [Quarta eaque præcipua objectio expenditur,] non internam. Ibidem (cap. 17) inquit, suum sensum aperit, omnemque ambiguitatem tollit, & nomine gratiæ pulsantis vel attrahentis solam externam prædicationem, & doctrinam, seu objecti propositionem intelligit, ut patet ex verbis illis Fausti: “Quid est autem attrahere, nisi prædicare, nisi Scripturarum consolationibus excitare, increpationibus deterrere, desideranda proponere, intentare metuenda, judicium comminari, præmium polliceri”. Ubi aperte non aliter gratiam prævenientem, quam Pelagius interpretatur. Hic locus, fateor, & me suspensum habuit. Attamen non existimo, locum recte a Suarezio expositum. Ex aliis vero indubitatum mihi est, eam non esse opinionem Fausti, quam eidem attribuit. Negare voluit Faustus, quod homo attrahatur aut violenter, aut necessitate tali, cui nequeat resistere: negavit, quod velut insensibilis & inepta materies de loco ad locum movendus est & trahendus, ut præmittit. Tum ad id probandum allegatis verbis exposuit; quibus plerumque modis externis homines ad fidem pertrahat Deus; sed non negat, moveri simul homines per gratiam internam.

[170] [& prima ejus pars ex objecto loco solvitur,] Imo hanc omnino agnoscere videtur verbis post objecta mox sequentibus: Audi, inquit, Dominum non duris nexibus, sed manibus (lege mollibus) attrahentem, & dilectionis brachiis invitantem, sicut ait Propheta: “Attraxi eos in vinculis charitatis”. Et illud: “Post te in odorem unguentorum tuorum currimus”. Et ideo dicit: “Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos”: ne ullus excusare se possit exclusus, qui convincitur invitatus. Licet enim non omnes obedientiam exhibituros esse prænosceret, omnibus tamen & velle & posse donaverat. Hæc ultima verba allegavit ipse Suarezius in Fausti favorem, eaque sic num. 143 laudatus excepit: Quibus verbis fatetur, & velle & posse in bonis operibus pietatis esse ex gratia &c. Hæc expositio ex ipsis adductis verbis videtur certa; cum Faustus omnes dicat vocatos & attractos, sive omnibus datam esse gratiam sufficientem, qua poterant ad fidem pervenire. Etenim certum est indubitatumque, externam illam attractionem non fuisse omnibus datam, sed multos fuisse tam in Lege veteri, quam in Lege nova, quibus fides numquam prædicata est. Quare nulla ratione dicere poterat, omnes fuisse a Deo vocatos & attractos, si non agnovisset vocationem & attractionem per internam gratiam, quam per vincula caritatis, per odorem unguentorum, & per verba illa, Venite ad me omnes &c. abunde declaravit. Inter attractionem & gratiam prævenientem ita distinxit Faustus, quantum videtur, ut attractio Dei præter gratiam internam plerumque adjuncta habeat adjumenta aliqua externa. Hæc vero talia esse, ut non magis, quam gratia interna, homini necessitatem inferant, contra hæreticos observat. De his Faustus optime consonat cum S. Augustino, ut ostendam.

[171] [& ex Augustino similiter loquente:] S. Augustinus lib. de Dono perseverantiæ cap. 19 observat, paucissimis esse donatum, ut, nullo sibi homine prædicante, per ipsum Deum vel angelos cælorum doctrinam salutis accipiant; multis vero id esse donatum, ut Deo per homines credant. Quolibet tamen modo dicatur homini verbum Dei, procul dubio, quo sic audiat *, ut illi obediat, donum Dei est. Nullam his verbis mentionem facit Augustinus de interna gratia, qua ad credendum homo permovetur. An idcirco dicemus, soli prædicationi ac libero hominis arbitrio conversionem adscribi? Nullus sane id faciet, qui novit doctrinam Augustini de gratia. Cur igitur S. Augustino licuit externæ prædicationi hominis conversionem adscribere, illaque prædicatione secutam conversionem donum Dei vocare, prætermissa omni mentione de interna gratia: & cur idem non licuit Fausto, si tamen Faustus gratiam internam prætermisit? Nam, ut dixi, eam per allegata Scripturæ verba, Attraxi eos in vinculis charitatis &c. omnino indicavit. Itaque sicut dicit Augustinus, multis datum esse, ut Deo per homines credant, interna simul excitante Dei gratia: ita multos attrahi dicit Faustus prædicatorum verbis, sed operante simul Dei gratia. Si quis diceret, S. Pauli prædicationibus multos ad fidem attractos esse, verum diceret: sed non negaret operantem in cordibus eorum Dei gratiam.

[172] Si objectiones Suarezii legitimæ essent, non viderem, [aliæ objectionis partes,] quo modo non potius Pelagianus, quam Semipelagianus, habendus esset Faustus, ut ille, qui de sanctitate Fausti nihil videtur novisse, subinde non magis dissimulat, quam Maxentius, quem solum ex vetustis habet ducem. Hinc post verba jam explicata de Fausto ait: Ubi aperte non aliter gratiam prævenientem, quam Pelagius interpretatur. Unde subjungit, nimirum Faustus, sed post multa interposita: Sicut gratiæ est, quod attrahitur, ita obedientiæ probatur esse, quod sequitur. Verba sunt plane innocua, & ab ipso Suarezio, num. 143 laudato, adducta ad probandam sanam de gratia præveniente Fausti doctrinam. Verum ex præjudicio, quod Faustus non admiserit gratiam internam prævenientem, quod modo negatum est, duos hic invenit errores, hæc subdens; Ubi dupliciter errat: nam veram gratiam interne attrahentem non agnoscit, & ad obediendum externæ prædicationi voluntatem per se sufficere sentit, saltem inchoative, ut sic dicam, “ut per quamdam voluntatis ansulam comprehendi & attrahi valeat, qui vocatur.” Hæc ultima verba sunt Fausti, qui omnino fieret Pelagianus, si recte essent objecta. Nam hæc præcedunt: Sed is, quem perspicis attrahentem, requirit omnimodis præcepta servantem, ut per quamdam &c. Itaque sensus Fausti non est, quod Deus requirat præcepta servantem, ut attrahat; sed quod Deus attrahat, ut is, qui attrahitur, præcepta servet: per quamdam voluntatis ansulam intelligit consensum attracti, sine quo attractio caret effectu.

[173] Tum objicit anteriora ejusdem capitis verba hæc: [prioris causa additæ,] Assistenti & vocanti domino famulus manum fidei, qua attrahatur, extendit & dicit: “Credo, Domine, adjuva incredulitatem * meam.” Verba meo judicio rursum innocua. Hæc enim præcedunt: Nunquid velut insensibilis & inepta materies de loco ad locum movendus est & trahendus? Sed assistenti & vocanti Domino famulus manum fidei, qua attrahatur, extendit & c. Nihil his verbis significatur, nisi vocanti Deo per gratiam hominem libera voluntate, per gratiam excitata & adjuta, consentire, ut vocatio sortiatur effectum. Addit Suarezius sequentia Fausti verba: Et ita se duo ista conjungunt, attrahentis virtus & obedientis affectus, quomodo si æger aliquis assurgere conetur, & facultas animum non sequatur, & propterea sibi porrigi dexteram deprecetur. Clamat voluntas, quia sola per se elevari nescit infirmitas. Ita Dominus invitat volentem, attrahit desiderantem, erigit adnitentem. Verba aliquid habent obscuritatis ex adjuncta comparatione, quæ claudicat, ut passim omnes. Attamen certum mihi videtur, in conversione hominis, quæ hic per gradus enuntiatur, primas partes a Fausto tribui gratiæ excitanti sive attrahenti. Hoc initio capitis statim indicavit Faustus his verbis: “Nemo, (inquit) venit ad me, nisi Pater, qui misit me attraxerit eum”. Quis tam immemor salutis suæ sit, qui Attrahentis misericordiam negare præsumat? Sed ille vere impius est, qui eam non omnibus ingeri, non omnibus testatur impendi. Si omnibus ingeri misericordiam Attrahentis vult Faustus, ut verba clare habent, nequit exigere, ut præcedat conatus hominis. Itaque agnoscit, in conversione hominis attractionem esse ordine primam, sed talem esse observat, ut non inferat necessitatem, nec effectum obtineat sine libero hominis consensu. Comparatio cum ægro non affertur pro initio conversionis, sed pro tempore, quo homo consentire incipit gratiæ, simulque rogare Deum pro consensu aut conversione perfecta.

[174] [debita loci explicatione evanescunt.] Totus locus videtur sensum habere, quem vocibus interpositis assignabo. Assistenti & vocanti (per gratiam prævenientem) Domino famulus manum fidei, qua attrahatur, extendit (consentiendo,) & dicit: Credo Domine, adjuva incredulitatem meam. Et ita se duo ista conjungunt, Attrahentis virtus, & obedientis affectus: quomodo si æger aliquis assurgere conetur, & affectus animum non sequatur, & propterea sibi porrigi dexteram deprecatur. (Sic nimirum) clamat voluntas (per gratiam excitata, ut Deus det gratiam adjuvantem) quia sola per se elevari nescit infirmitas. Ita Dominus invitat volentem, attrahit desiderantem, erigit adnitentem: nimirum per gratiam, cui obedit, volentem, desiderantem, adnitentem; non prævie volentem, desiderantem aut adnitentem. Clarum hoc videtur, cum ante dixerit, gratiam omnibus ingeri. Atqui non omnes volunt invitari, non omnes desiderant attrahi, non omnes adnituntur erigi: sed plurimi gratiæ resistunt. Datur itaque gratia, antequam volunt, desiderant, adnituntur, ex mente Fausti, sed alios facit volentes, alios invenit resistentes. Omnia illa, opinor, Suarezium non offendissent, nisi ex verbis superius expositis credidisset, internam attractionem negari a Fausto. Nam fatetur, hoc ipso cap. 17 Faustum videri multis verbis adstruere illud ipsum, quod sæpe ante dixerat, gratiam præire. Hinc multum divinans de Fausti opinione, ait: Ubi hunc ordinem constituit inter gratiam & liberum arbitrium, ut præcedat vocatio aliqua per externam prædicationem, vel alio simili modo, & tunc intelligitur Deus, non ut adjuvans, sed ut assistens, & quasi exspectans, ut deinde incipiat homo credere imperfecte, & invocare sua libertate, ac tandem Deus incipiat per gratiam ad profectum adjuvare. Omnes, inquam, hæ conjecturæ, aliæque, quas mox subjungit, fluunt ex argumento Maxentii per Suarezium adoptato, quo volunt, ipsum pro gratia præveniente interna substituisse prædicationem aut aliant externam.

[175] [Cum S. Augustino, cujus verba dantur,] S. Augustinus lib. de Spiritu & littera cap. 34 effectus divinæ gratiæ & liberi arbitrii in homine, qui convertitur, explicat hoc modo: Attendat & videat, non ideo tantum istam voluntatem, (qua credimus,) divino muneri tribuendam, quia ex libero arbitrio est, quod nobis naturaliter concreatum est: verum etiam quod visorum suasionibus agit Deus, ut velimus, & ut credamus, sive extrinsecus per euangelicas exhortationes, ubi & mandata Legis aliquid agunt, si ad hoc admonent hominem infirmitatis suæ, ut ad gratiam justificantem credendo confugiat, sive instrinsecus, ubi nemo habet in potestate, quid ei veniat in mentem, sed consentiro vel dissentire propriæ voluntatis est. His ergo modis quando Deus agit cum anima rationali, ut ei credat, neque enim credere potest quodlibet * libero arbitrio, si nulla sit suasio vel vocatio, cui credat; profecto & ipsum velle credere Deus operatur in homine, & in omnibus misericordia ejus prævenit nos: consentire autem vocationi Dei, vel ab ea dissentire, sicut dixi, propriæ voluntatis est. Quæ res non solum non infirmat, quod dictum est: “Quid enim habes, quod non accepisti?” verum etiam confirmat. Accipere enim & habere anima non potest dona, de quibus hoc audit, nisi consentiendo: ac per hoc, quid habeat, & quid accipiat, Dei est: accipere autem & habere utique accipientis & habentis est. Hactenus S. Augustinus.

[176] Si modo conferamus dicta Fausti cum verbis S. Augustini, [de iis eadem Faustus sensisse videtur.] idem uterque sentire videbitur. Uterque observat, homines plerumque a Deo ad fidem vocari per externam prædicationem, sed uterque etiam insinuat, hanc solam non sufficere ad hominis conversionem sine gratia sive vocatione interna. Id insinuavit Augustinus his verbis, sive intrinsecus, ubi nemo habet in potestate, quid ei veniat in mentem. Insinuavit idem Faustus, cum per vincula charitatis & per odorem unguentorum, tum clarius per illa verba, sicut gratiæ est, quod attrahitur, ita obedientiæ probatur esse, quod sequitur. Nam internam & præviam gratiam significari, vox obedientia omnino insinuat & ulterius vox sequitur. Obedit enim homo interne loquenti Deo, internamque Dei motionem sequitur. Et certe lib. 2 cap. 10 de Ninive pœnitente ait; Non enim magna illa civitas Jonæ eruditione resipuit, nec ejus monitis intellectum petendæ salutis accepit &c. Quo igitur modo? Totumque hoc in homine ignis interior a Deo insitus, & ab homine cum Dei gratia nutritus operatur. Externæ prædicationi opponit gratiam internam, & per hanc Ninivitas ad pœnitentiam attractos observat. Qua ergo ratione credemus, in objecto loco eum velle pro Dei attractione solam prædicationem obtrudere? Ipsis etiam Augustini vocibus extrinsecus & intrinsecus usus est Faustus lib. 2 cap. 7. Mitto alia, ad hoc confirmandum idonea, & observo tertio, de necessitate consensus hominis, ut gratia habeat effectum, & de potentia hominis ad consentiendum vel dissentiendum cum Fausto prorsus consonare S. Augustinum.

[177] Examinato libro primo, ad secundum transit Suarezius, [Quinta objectio expenditur,] missisque prioribus capitibus, in quibus docet Faustus, nec præscientia nec prædestinatione Dei necessitatem ad bonum vel malum hominibus afferri, alia recitat & objicit ex cap. 3, ubi idem agere pergit Faustus. In capite 3, inquit Suarezius, ex professo probat, prædestinationem esse ex præscientia alicujus meriti humani. Respondeo, id me non invenire; sed Faustum probare primo, aliud esse præscientiam, aliud prædestinationem: secundo, neutra homini necessitatem inferri. Tertio non videtur de alia loqui prædestinatione quam ad gloriam & pœnam, & probat, sola gratia aut prædestinatione sine operibus hominem non perduci ad salutem, ut ostendit hæc objectio, ad quam Faustus in fine respondet: Sed dicis: Invenio, ubi sola gratia sine societate humanæ voluntatis operetur. Nam in Bethleem omnis innocentium populus tam beatam mortem ex sola Dei prædestinatione consequitur. Hæc, inquam, objectio ostendit, Faustum ibi idem agere, quod in toto Opere, nimirum hominem rationis compotem non salvari sola gratia sine bonis operibus. De parvulis tamen baptizatis id non negat, sed variis locis agnoscit. Et de occisis in Bethleem respondet: Mors pueris pro diaboli infertur furore, mors vero beatissima pro Dei honore confertur &c. Verba ejus, quæ arripuit Suarezius, hæc sunt: Voluntas est, quæ operatur delictum: voluntas est, quæ meretur auxilium. At ex antecedentibus liquet, sano sensu hæc dici a Fausto. Nam hæc præcedunt: Itane, quarum rerum ultor est (Deus,) earum & auctor esse credendus est? & inter hæc ad malum urgere judicandus est captivæ voluntatis adsensum, qui nec diabolo compellere permisit invitum? Voluntas est &c. Negat, Deum esse peccati auctorem, illudque voluntati tribuit. Quod autem voluntas operetur delictum, nullus negabit Catholicus. Quod etiam voluntas, per gratiam adjuta, bene operando, aut orando, de congruo, ut loquuntur theologi, mereatur ulterius auxilium, agnoscunt theologi cum S. Augustino, qui lib. de Dono perseverantiæ cap. 6 de ipso perseverantiæ dono dicit: Hoc ergo Dei donum suppliciter emereri potest.

[178] [& solvitur,] Credidit Suarezius, Faustum loqui de voluntate, necdum per gratiam elevata. Sic certe voluit explicare verba Fausti, quæ ex capite 4 objicit, sequentia: Ad obedientiam pertinet labor, fructus autem laboris ad gratiam. Attamen verba Fausti, si recte cum adjunctis considerantur, non habent difficultatem. Nam laborem hominis non præmittit gratiæ, sed præmio. Probat ibi Faustus, Deum in omnes homines misericordem esse & justum; misericordem, quia omnibus sufficientia ad salutem dedit gratiæ auxilia; justum, quia obedienti proponit præmium, & quia nullum salvat invitum. Tum subdit: Itaque Apostolus magnifice ad donum gratiæ officium laboris adjungit, ita dicens “Laborantem agricolam oportet de fructibus accipere.” De his verbis Apostoli dicit: Ad obedientiam pertinet labor, fructus vero laboris ad gratiam. Tum ad confirmationem addit hunc Apostoli locum: Unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem. Hæc omnia eo dirigit, ut ostendat, hominem ad salutem non perventurum sine bonis operibus. Ut vero probet, ipsam bonorum operum mercedem ex gratia profluere, subdit verba Euangelii Luc. 17 ℣ 10: Sic & vos, cum feceritis omnia, quæ præcepta sunt vobis, dicite: Servi inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus; sed ea nonnihil contraxit, seligens solum necessaria ad propositum.

[179] [& Fausti doctrina ex Augustino confirmatur,] Ipsissima est S. Augustini doctrina, quam ibi dat Faustus. Etenim in Epistola 186, Alypii simul nomine scripta, S. Augustinus cap. 3 ita loquitur: Cum ergo fides impetrat justificationem … non gratiam Dei aliquid meriti præcedit humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur perfici, comitante non ducente, pedissequa non prævia voluntate … Nec ob aliud (homo) meretur ampliora, nisi pie fideliterque sciendo, a quo sibi bona sunt omnia … Ac per hoc & ipsum hominis meritum donum est gratuitum. Nec a Patre luminum, a quo descendit omne datum optimum, boni aliquid accipere quisquam meretur, nisi accipiendo, quod non meretur. Sic Faustus laborem esse ait obedientiæ, fructum laboris, sive augmenta gratiarum in hac vita, sive gloriam in altera vita, gratiæ esse. Hinc post pauca subjungit: Totis ergo viribus laboro: sed quicquid de superna largitate percepero, gratiæ, non industriæ, deputabo; beneficium vocabo, non pretium, donum testabor esse, non debitum; remunerationem, non retributionem. Non poterat clarius sensum S. Augustini exprimere.

[180] Ex cap. 6 hæc verba objicit Suarezius: Sed & Abel divinis studuit placere conspectibus per insitum a Deo generaliter bonum, [Sexta objectio ex verbis Fausti mox sequentibus] id est, per propriæ meruit voluntatis affectum. Addo alia verba, quæ objicit ex cap. 7, ubi sic leguntur: Quanti ante Legem litteræ, erudiente lege naturæ, quæ prima (ut diximus) Dei gratia est, vestibula salutis intraverint, per Christum ad ipsa vitæ penetralia perducendi, ut sensus sit perfectus, addo præcedentia verba; perstringere nos oportet. Objicit hæc Suarez, acsi ea de prædestinationis causa traderet Faustus. Verum Faustus ibi probat, ne in Lege quidem naturæ homines fatali necessitate ad peccandum fuisse constrictos, sed eo etiam tempore non defuisse sufficientem Dei gratiam, qua Deum cognoscere, ejusque mandata poterant observare. Ad hoc probandum allegat plures, & inter eos Abelem, quem Deo placuisse, non per voluntatem gratia carentem, sed per fidem gratiamque a Deo acceptam docet. Hoc ut videamus, verba, quæ post objecta sequuntur, huc transfero: Hic ergo, cui cognomen Justi immaculatæ vitæ perfectio dedit, quo erudiente justitiæ sectator existeret, nisi eum Lex visceribus inscripta docuisset? aut unde placituras Deo hostias, & per ignem cælitus absumendas, de adipibus & primitiis scisset eligere, nisi fides, quæ eum amatorem virtutum fecerat, inspirasset, sicut legimus: “Fide plurimam hostiam Abel, quam Cain, obtulit, testimonium perhibente muneribus ejus Deo.” Quod nequaquam obtinere potuisset, nisi ad Domini donum famuli accessisset obsequium. Et tu nihil eum ordinatione Dei habere judicas proprium, cujus devotioni Deus perhibet testimonium? Vides bonum credulitatis non novellum esse privilegium, sed vetustum, & inter ipsa mundi coalescentis exordia mentem hominis, sicut intellectu atque ratione, ita etiam fide a summo Auctore dotatam? Hæc Faustus.

[181] Allegata verba omnino evincunt, fidem esse & consequenter gratiam, [aliisque Fausti locis] qua Abelem Deo placuisse ait Faustus: evincunt ulterius, fidem ab ipso statui Domini donum, & privilegium, & mentem Abelis a Deo fide dotatam. At hæc Dei dona non naturæ Faustum attribuisse, sed gratiæ, ex capite 7 fit manifestum. Nam de perfectionibus Dei & hominum virtutibus loquens, ait: Homo vero hæc dona, nisi acceperit, non habet. Et paulo post: Homo justus esse potest, justitia esse non potest; misericors esse potest, misericordia esse non potest; pius esse potest, pietas esse non potest; quia non naturaliter habet ista, sed largiter verbi gratia. Ultima mendosa sunt, & legendum existimo, sed largiente Verbi gratia. Et mox: Et in homine gratia est, quod in Deo natura est, virtus videlicet. Et rursum de virtutibus: Manifeste enim inveniuntur apposita, dum, culpis intervenientibus, exuuntur. Ex Christi autem meritis has gratias hominibus fuisse datas cap. 7 similiter insinuavit his verbis: Deinde & illud sollicite advertendum est, quod Dominus noster Jesus Christus in primo tempore (id est, tempore legis naturæ & Moysaicæ) de suo meliora contulit (gratias scilicet;) in secundo autem de nostro deteriora (humanam naturam) suscepit. Itaque verbis illis a Suarezio objectis per insitum a Deo generaliter bonum, idem Faustus intelligit, acsi diceret, per gratiam omnibus datam, omnibus nimirum, qui eidem non resistunt, & illis, per propriæ voluntatis affectum, intelligit affectum ex gratia operantem. Sic cap. 4 dixit de Deo: Misericors ergo (in omnes) est, quia & malis ingerit rationis intellectum & bonitatis affectum, id est, gratiam illuminantem & excitantem. Hisce addi potest, quod Faustus doceat, Christum non minus pro hominibus Legis antiquæ mortuum esse, quam pro aliis, illisque etiam meruisse gratias sufficientes.

[182] [prorsus evanescit,] Secundus locus, in quo Lex naturæ dicitur prima Dei gratia, multique, illa erudiente, vestibula salutis intrasse asseruntur, difficultatem non habet, si attendamus ad propositum Fausti. Nam probat, vetustos per Legem naturæ instrui potuisse de iis, quæ agenda sibi erant, vel non agenda: sed minime asserit, non aliam fuisse in Lege naturæ gratiam, aut solam naturæ Legem sine alia gratia hominibus suffecisse ad salutem, aut etiam ad fidem obtinendam. Nam hæc directe pugnant eum doctrina Fausti per totum Opus passim tradita de morte Christi pro omnibus, & de gratia sufficienti omnibus data, vel certe oblata. Quin & aperte cap. 10 dicit, gratiam internam fuisse, qua Ninivitæ crediderunt, eamque ob merita Christi præscita datam, quia nihil ad perfectum adduxit Lex vel litteræ vel naturæ. Credidit ergo Faustus non solis Legis cujuscumque præceptis, sed interna gratia, ad fidem, ad perfectionem, ad salutem pervenisse homines. Quod autem Legem naturæ vocat primam gratiam, ideo facit, quod crediderit gratiam & fidem cum ea Lege homini a Deo datam. Nam paulo post dicit: fidem ipsam cum Lege naturæ (Enocho) traditam fuisse. Et cap. 8 ad illa Apostoli verba: Fide Rahab meretrix non periit cum incredulis; ita arguit: Unde hic extra Legem (Moysaicam) positi accusantur incredulitatis, nisi quia Legem naturæ, cui fides juncta est, servare noluerunt? Unde objicitur incredulitas, nisi quia in promptu fuit (nimirum per gratiam, quam abjecerunt) credendi facultas? Hanc autem facultatem credendi ex gratia omnibus oblata repeti a Fausto, ad sequentem objectionem alio etiam argumento confirmabo.

[183] [uti & septima] Objicit Suarezius hæc verba: Nisi voluntariam devotionem & intentionem quæreret, remunerationem homini non deferret, & nisi ei aliquid proprium (in Bibliotheca Patrum prius) unde posset placere tribuisset. Sive autem prius legatur, sive proprium, non invenio, quid Suarezio in allegatis verbis displicere potuerit, neque id ipse edicit. Certe locus ille, maxime si præcedentia considerentur, potius evincere videtur, Catholicam esse Fausti doctrinam de initio fidei. Nam ex justitia Enochi probat, fidem ipsi a Deo datam fuisse. Sic autem argumentatur. Enoch Deo placuit; atqui non potuit Deo placere sine fide. Obvia consecutio erat: Ergo fidem habuit. Verum, ut simul doceret, cujus dono Enoch fidem accepisset, maluit sic inferre: Ergo fidem a Deo accepit. Si vero fuisset in errore, quem ei imputant neoterici, intulisset: Ergo bono affectu, vel bono usu liberi arbitrii, fidem meruit. At hunc errorem in toto Fausti Opere deprehendere ego non potui.

[184] [ad quam ex recitato integro loco] Verba vero Fausti, quæ involvunt syllogismum supra datum, huc transfero: Unde enim Enoch cum Deo ambulare, vel Deo placere potuisset, nisi eum Lex visceribus infusa secreto magisterio illuminasset, in tantum, ut nihil terrenum sapiens, mirabiliter a Deo adsumente raperetur? Qui dum fidei merito in prima sæculi illius ætate cæteros antecellit, fidem ipsam cum Lege naturæ sibi traditam fuisse perdocet. Sicut legimus: “Fide Enoch translatus est, ut non videret mortem Ante translationem enim testimonium habuit placuisse Deo. Sine fide autem impossibile est placere Deo. Credere autem oportet accedentem ad Deum, quia est, & inquirentibus se sit remunerator.” Nisi voluntariam devotionem & intentionem quæreret, remunerationem homini non deferret, & nisi ei aliquid prius, unde possit placere, tribuisset.

[185] Syllogismum supra datum in verbis allegatis quilibet logicus facile inveniet. [doctrina Fausti de initio fidei probatur Catholica.] Ex verbis autem Apostoli, Et inquirentibus se remunerator sit, aliam observationem addidit Faustus, videlicet ex remuneratione, quam promittit Deus, infert libertatem hominis, sive Deum nolle necessitatem homini adferre, sed velle, ut homo libera præstet servitia. Ex ea libertate ulterius infert, Deum prius homini dedisse, unde possit placere, acsi diceret, Deus non exigeret ab homine bona opera, nisi ei prius dedisset auxilia, id est, gratias sufficientes, quibus ea peragere posset, ut alias sæpe inculcat. Cum autem remuneratio maxime spectet ad alteram vitam, aut in hac vita ad augmenta gratiæ justificantis, Deus prius & fidem & gratias actuales donat, ut homo remunerationem illam bene operando possit consequi. Itaque non quærit Faustus causam prædestinationis ad fidem aut primas gratias, ut suspicatur Suarezius, sed causas meritorum, post quæ prævisa homo prædestinatur ad gloriam, ut multi hoc etiam tempore docent theologi. Nam gratias ad credendum & fidem ipsam ponit inter ea, quæ prius ut necessaria ad merendum homini donat Deus, ut hæc plane gratuita esse agnoscat. Restant duo textus a Suarezio objecti, quibus idem fere contra Faustum vult probare.

[186] Prior hic est ex cap. 10 (non 26, ut male impressum est:) [Octava, similiter a mente Fausti aberrans,] Hoc solum nostrum est, ut, qui pro fragilitate idonei non sumus, saltem quærendi & pulsandi importunitate placeamus. Tum Suarezius, Hoc autem, inquit, vocat nostrum, quia nos ad id sumus idonei, utique absque gratia. Verum alia plane est Fausti intentio: nam agit de augenda & conservanda gratia sive justitia, & de gloria promerenda. Ideo hortatur ad orandum, sed minime dicit nostrum esse orare sine gratia, sed clarissime insinuat, per gratiam id faciendum. Locum cum præcedentibus subjungo. Et ideo perfecta illa (Dei) providentia, quæ in hoc sæculo virtutum exercitiis delectatur, ordinatissimum & sapientia sua dignissimum judicavit, ut hominem, conditum ad sacræ imaginis dignitatem, hic prius agonibus & conditionibus exploraret, illic (in cælo) vero donis & retributionibus adimpleret: ut, cum famulus exhibuisset in labore obedientiam, Dominus ostenderet in remuneratione justitiam: ut, cum infirmitas humana obtulisset humilem devotionem, ineffabilem divina potentia exerceret largitatem. Jugiter ergo laborandum: sed a gratia non recedendum; & dicendum: “Deus, in adjutorium meum intende.” Ipsum ergo adjutorii vocabulum laborantium requirit officium.

[187] Adjutorii itaque sermo duos indicat, operantem & cooperantem, [cum observatione alia æque aberrante,] petentem & promittentem, pulsantem & aperientem, quærentem pariter & retribuentem. Hoc solum nostrum est, ut, qui pro fragilitate idonei non sumus, saltem quærendi & pulsandi importunitate placeamus. Omnia etiam sequentia ostendunt, velle Faustum, ut crebro oremus ad perseverandum in bono & cælestem gloriam obtinendam. Ita S. Augustinus lib. de Spiritu & littera cap. 32 ait, admonuisse Christum, petere, quærere, pulsare, ut accipiant &c. At uterque alloquitur fideles, uterque vult, ut illa fiant per gratiam. Non agitur de obtinenda per vires liberi arbitrii prima gratia, sed per gratiæ adjutorium perseverantia in bono & vita æterna. Porro ex allegatis verbis, Adjutorii itaque sermo duos indicat, operantem & cooperantem &c. Suarezius aliam postea objectionem format, aut potius de Fausti sententia sic divinat: Per adjutorium autem gratiæ vel cooperationem intelligit gratiam aliquam subsequentem ad humanum meritum, & promoventem aliquo modo liberum arbitrium ad ulteriorem perfectionem. Respondeo, ea longe aberrare a mente Fausti: Faustum autem ex ipso nomine Adjutorii, sive gratiæ adjuvantis, argumentum sumere, ut probet, non sola gratia hominem salvari, sed eidem etiam cum gratia bene operandum esse: nemo enim in agendo adjuvatur, nisi ipse simul agat. Hoc observare hic volui, ne eadem verba iterum producenda veniant.

[188] [sicut & nona, ex recitatis integre verbis concidunt.] Ultimus locus, a Suarezio objectus, speciem difficultatis magnæ habet, prout legitur a reliquo contextu abstractus, sed vera difficultate caret, si cum reliquis recte consideretur. Verba hæc sunt: Nisi fuerit obedientiæ præmissa devotio, gratiæ vilescit oblatio. Vocat Suarezius hæc notanda verba. Sunt sane notanda, quemadmodum & hæc Apostoli: Nemo coronabitur, nisi qui legitime certaverit. At vehementer fallitur, qui existimat, Faustum per voces gratiæ oblatio intelligere, aut primam aliquam gratiam aut fidem, cum clarissime iis vocibus ibidem designet æternam beatitudinem, sive cælestem gloriam. In fine enim Operis sui Faustus inducit perfectiones divinas quasi consultantes de creando homine, & de qualitatibus eidem dandis, ut beatus esse possit: & post alias Justitiam sic loquentem, ut persuadeat, homini dandum esse liberum arbitrium, ut custodia præcepti aditus & causa sit præmii. Rationes multæ afferuntur: sed solum allego verba, quæ proxime præcedunt objecta, & sequuntur. Et præterea præmium perit, ubi meritum non præcedit. Bona nostra non potest servare, qui nescit acquirere. Nisi fuerit obedientiæ præmissa devotio, gratiæ vilescit oblatio. Simulque verecundia remunerantis est, si honoretur otiosus, si remuneretur ignavus. Quin potius, cooperante adjutorio, etiam suo opere fiat dignus, & cum bona conscientia sit beatus &c. Nullum potest esse dubium, quin agatur de modo, quo hominem ad vitam beatam pervenire vult Deus, nullamque ibi esse quæstionem de fide aut prima gratia. Hinc tota illa disputatio & Opus Fausti sic finitur: Dignum enim esse judicavit (Deus,) ut homo, peccare qui noluit infirmus, non possit æternus: sed ut labentibus in immensum sæculis sine metu gaudium, sine invido præmium, sine hoste sit regnum.

[189] [Alia Suarezii dicta,] Hactenus locos a Suarezio objectos ita exponere conatus sum, ut nihil prætermiserim, & vel sic unum alterumque dumtaxat invenerim textum, qui aliquid præfert difficultatis: sed ea quoque difficultas ex pluribus Fausti locis omnino tollitur. Necdum tamen Suarezius hic finem fecit impugnandi Faustum: sed quæ initio pro sana Fausti doctrina solidis argumentis construxit, conjecturis destruere nititur, præmittens tamen aliqua de oppugnatione sua jam refutata hoc modo: Ex quibus loquutionibus si una tantum vel altera in hoc Opere inveniretur, posset pie ad bonum sensum trahi explicando V. G. necessitatem laboris, & obedientiæ voluntariæ, de illa, quæ cum Dei adjutorio præstatur. Ad hæc observo, non tantum locos Fausti de necessitate laboris & obedientiæ sic pie posse explicari, sed omnino etiam debere sic explicari, si non velimus ab ejus proposito aberrare. Nam toto Opere probat, non sola gratia hominem salvari, sed gratiæ obediendum esse, gratiam dari, ut homo bene operetur, bona Opera ad salutem quoque esse necessaria. Quin & multis locis probat, hominem ad bene operandum fieri liberum, eo quod nulli desit gratia. Quomodo per gratiam erit liber ad bene operandum, si operari debeat sine gratia? Quomodo mortem Christi pro omnibus tam studiose probat, ut inferat, nulli, nisi ob culpam suam, deesse potentiam ad bene operandum, si velit sine gratia laborandum esse homini? Itaque non reponam multa ad sequentia Suarezii verba. Verumtamen, inquit, in tanta multitudine sententiarum, & tot modis illa explicandi contra doctrinam Augustini, nulla pia interpretatio locum habet, præsertim, quia simul conatur ille Author refellere testimonia Scripturæ, quæ veritatem fidei confirmant, ad peregrinos & erroneos sensus illa detorquendo, ut postea confirmando fidei doctrinam attingemus. Breviter ad hæc dico, aut nulla opus videri pia interpretatione, sed solum magna diligentia in vero Fausti sensu investigando; aut certe duos tantum aut tres esse Fausti textus, in quibus pia interpretatio defectum claritatis possit supplere. Quod de Augustino & sacra Scriptura additur, vagum est, & minime probatum, postea tamen discutietur, contra Norisium.

[190] Pergat interim Suarezius. Quapropter, inquit, [suspiciones,] in prioribus locis, quæ in contrarium adduximus, prima verba Epistolæ, quæ sunt a toto concilio probata, Catholicum possunt habere sensum & in illo credendum est fuisse a Patribus concilii ibi subscribentibus recepta, ut Baronius recte notavit. In aliis vero, quæ sunt propria Fausti (in libris nimirum,) sub nomine gratiæ comprehendit externam prædicationem, revelationem, doctrinam, imo etiam Legem naturæ, ut vidimus. Et ita, quoties dicit initium bonæ voluntatis esse ex gratia, vel a Deo esse inchoationis initia, & consummationem, & gratiam esse, quæ attrahit, & ante obedientiam præcedit, & similia; solum loquitur de gratia externa per Legem, vel doctrinam, aut prædicationem; ita enim se in aliis locis declarat, nec in alio sensu potest consecutio doctrinæ consistere. Et ita etiam notavit Maxentius in dicta responsione circa finem. Ita Suarezius adoptat Maxentii contra Faustum ratiocinia, cum tamen ante Maxentium fecerit de hæresi suspectum, agnoveritque falso ab eodem accusatum S. Hormisdam Papam. At alium non invenit ex antiquis ducem, cujus argumenta adoptare posset contra Faustum. Argumentum Maxentii, quod adoptavit Suarezius, suo loco refutatum est. Quod hic addit de consecutione doctrinæ, plane pugnat contra ipsum Suarezium, qui tam varia Fausto attribuit, ut ego prorsus desperarem de invenienda consecutione, si objectiones Suarezii essent admittendæ. At illa consecutio facile invenitur in sententia nostra. Nam gratiam sufficientem nemini sine sua culpa deesse docet Faustus, eamque repetit ex meritis Christi pro omnibus mortui. Ex illa autem gratia repetit libertatem hominis ad bene operandum, negatque necessitatem ad peccandum. Hæc aliaque omnia Fausti recte cohærent. At Suarezius nunc Faustum facit Pelagianum, nunc Semipelagianum, nunc, relicto sensu proprio verborum ejus, conjecturas affert, ut sententiam ejus divinando quærat, & vel sic nihil certi invenit, quia prima argumenta, quibus Catholicum recte probaverat, numquam aliis argumentis destruxit, sed suspicionibus & conjecturis frustra impugnavit.

[191] [conjecturæ cum argumento novo] Audiamus & alias pergentis Suarezii conjecturas: Unde licet in eisdem libris reperiantur eædem voces, quibus Catholica fides utitur, nimirum gratiæ vocantis, attrahentis, adjuvantis, ac cooperantis, nihilominus earum significatio, & usus sunt longe diversa. Nam per vocationem, solam externam prædicationem, vel objecti propositionem, aut naturalis legis dictamen, aut aliquid simile intelligit, ut ipse explicat, & hanc interdum primam gratiam & attractionem. Ex unico Maxentii argumento, quod num. 169 propositum & mox refutatum videri potest, tot trahuntur conjecturæ, quæ nequaquam probatæ sunt, nec ullum in libris Fausti fundamentum mihi habere videntur. Probanda hæc essent, non asserenda, quemadmodum & illa, quæ subjungit: Per adjutorium autem gratiæ vel cooperationem, intelligit gratiam aliquam subsequentem ad humanum meritum, & promoventem aliquo modo liberum arbitrium ad ulteriorem perfectionem. Ac proinde in cap. 10 libri 2 sic inquit: “Ipsum adjutorii vocabulum duos indicat, operantem & cooperantem.” Quæ verba inveniuntur etiam in S. Augustino, sed in sensu longe diverso. Augustinus enim gratiam ipsam esse vult operantem & cooperantem simul cum libero arbitrio, ut infra suis locis ostendemus. Faustus vero per operantem intelligit hominem, & cooperantem vult esse Deum vel gratiam, non simul, sed post hominis prævium meritum. Unde post dicta verba “Operantem & cooperantem”; subjungit: “Petentem & promittentem, pulsantem & aperientem, quærentem & retribuentem.” Et neque gratiam vere operantem agnoscit, nec cooperantem ad idem omnino opus, vel ad eumdem hominis affectum: sed cooperantem vocat, licet detur ad novum affectum solum, quia subjungitur priori actioni & merito hominis, ut illum ad ulteriorem perfectionem adjuvet. De quo etiam sub sequenti adjutorio, quale sit, numquam ab illo Authore explicatur, ut sequenti capite dicam. Hactenus Suarezius, qui ultimis verbis aperte declarat, sensum Fausti de gratiæ adjutorio sibi non satis esse perspectum, prout etiam cap. 6 subinde conqueritur. Nihil tamen ex illo capite producam, cum ibidem Faustum novis argumentis non impugnet.

[192] [refelluntur.] Locus autem Fausti, quem datis verbis oppugnat, recitatus est num. 186, ibique continuo observavi, ex ipso nomine adjutorii argumentum sumere Faustum ad probandum, non sola gratia hominem adultum salvari, sed ipsi etiam cum gratia laborandum. Agit Faustus de modo, quo cælestem gloriam consequi debemus, non sola gratia, sed bonis operibus per gratiam faciendis. Verba præcedentia id clare indicant, & illa ipsa, quæ Suarezius, aut ejus editor, aut fortasse typotheta, corrupte posuit: Ipsum ergo adjutorii vocabulum laborantis requirit officium: adjutorii itaque sermo duos indicat, operantem & cooperantem. Ex voce adjutorium infert, homini cum Deo operandum esse. At non capio, quomodo unus operetur, alter cooperetur aut adjuvet; si non agatur de eodem actu, ut vult Suarezius. Vidit quidem ex sequentibus verbis, Petentem & promittentem &c. aliquid promitti pro futuro. Sic est: sed præsens Dei adjutorium non negatur, quia bene operanti cum gratia futurum etiam promittitur. Si Fausti sensum capio, vult nos cum Dei gratia bene operari & orare, ut futurum quoque gratiæ auxilium, & cælestem gloriam consequamur. Hoc perpetuo inculcat Faustus, ut jam dixi num. 186.

[193] Respondi ad objectiones a Suarezio contra Faustum intortas, [Prima argumenta contra Faustum] quæ tales sunt, ut variæ Pelagianum potius facerent, quam Semipelagianum, ideoque tanto diligentius fuerunt examinandæ. Attamen tam Suarezius quam neoterici alii Semipelagianis tantum, non Pelagianis, Faustum annumerarunt, volueruntque, male ipsum sensisse de initio fidei, illudque attribuisse libero arbitrio, non gratiæ. Verum de hoc nominatim errore non invenio Faustum accusatum ab ullo, qui seculo XVI sit antiquior. Primus accusator Maxentius Pelagianum facere voluit. Post hunc nullus, quantum deprehendere potui, ullum nominatim articulum in Fausti libris notavit; sed aliqui ex Maxentio Pelagianis faventem dixerunt. Recentiores vero illud dogma de initio fidei magis videntur Fausto attribuisse, quia eum Semipelagianis, quorum is erat error, annumerabant, quam quia illum in Fausti libris deprehenderunt. Certe nullibi disertis verbis a Fausto asseritur, nullibi etiam, quantum ego intelligere valeo, obscuris dictis insinuatur. Doctissimus Suarezius totos Fausti libros diligentissime excussit, omnesque priores objectiones eo direxit, ut probaret, in Fausti libris asseri aliquod meritum liberi arbitrii, quod fidem præcederet, sed frustra, ut ipse videtur vidisse, antequam procederet ad alteram impugnationem de admissa solum a Fausto externa gratia prævia.

[194] Nam ibi post omnes objectiones dictas ait: Et ita videtur fateri gratiam præire, [videtur utcumque deseruisse Suarezius.] quod capite 7 (lege 17) multis verbis adstruere videtur. Multo plura adduxerat initio Suarezius ad veram de prævia gratia sententiam S. Fausto asserendam. Videri ea possunt num. 140 & seqq. Perspexisse igitur videtur Suarezius, hominem ex mente Fausti non pervenire ad fidem sine aliqua vocatione Dei prævia, licet aliquot objectiones ex Fausto contra illam veritatem adduxerit. Nam, ubi cœpit contendere, Faustum loqui de vocatione per externam prædicationem, ita loquitur post verba mox data: Verumtamen ibi (cap. 17) sensum suum aperit, omnemque ambiguitatem tollit, & nomine gratiæ pulsantis vel attrahentis solam externam prædicationem & doctrinam seu objecti propositionem intelligit. Et post aliqua ex Fausto recitata, ait: Ubi hunc ordinem constituit inter gratiam & liberum arbitrium, ut præcedat vocatio aliqua per externam prædicationem &c. Hæc videntur evincere, Suarezium resiluisse a prima objectione, qua contendebat, quod (Faustus) initium fidei vel salutis tribuat libero arbitrio, vel in boni cupiditate, ut deinde loquitur, constituat. Rursum tamen post pauca dubitat, an Faustus non ponat duplicem attractionem. Tanta impugnandi & de Fausti sensu divinandi varietate videtur Suarezius manifestum facere, de Fausti doctrina censendum esse secundum verba ejus proprio sensu intellecta, ex quibus ab ipso Suarezio Catholica distinctaque a Pelagianis & Semipelagianis erroribus probata & declarata fuit; & merito, ut ex ipsis Suarezii argumentis aliisque existimo.

[195] Liceat itaque pauca mihi afferre ad id confirmandum. Primo Epistola Fausti ad Lucidum, [Catholica sunt, quæ Faustus in Opere suo probanda sumpsit:] Operi præfixa, a Baronio Suarezioque & omnibus passim Catholicis pro sana & Catholica habetur, & a concilio approbata. Si quis modo Fausti Opus cum illa Epistola diligenter contulerit, omnino deprehendet, opinor, unice laborasse Faustum, ut probaret elucidaretque doctrinam illius Epistola, & objectiones adversariorum refelleret. Addita tamen sunt a Fausto sub finem Operis ea, quæ addi voluerunt Patres Lugdunenses ad refutandos errores postea detectos. Ex Epistola Lucidi, errores suos retractantis, habemus hanc propositionem: Assero etiam, per rationem & ordinem sæculorum alios lege gratiæ, alios lege Moysi, alios lege naturæ, quam Deus in omnium cordibus scripsit, in spe adventus Christi fuisse salvatos: tamen ex initio mundi ab originali nexu, nisi intercessione sacri Sanguinis, non absolutos. Ad confirmandum hunc articulum scripsit postremam Operis sui partem Faustus, maxime tamen egit de Sanctis legis naturæ, quod, quantum existimo, de aliis id minus negaretur. Jam vero, si omnia, quæ Faustus probare & confirmare studuit, sana sunt & Catholica, favorabile pro doctrina ejus habemus ex eo ipso præjudicium. Præterea, ubicumque Fausti verba sunt ambigua, respiciamus oportet ad ea, quæ aut refutanda aut probanda assumpserat, & sic facilius inveniemus verum verborum ejus sensum: nec verum modo intelligemus sensum, sed sanum quoque deprehendemus.

[196] [necessitatem bene operandi cum Dei gratia probavit, ut salvemur,] Secundo Faustus in Epistola sua sic loquitur: Nos ergo per medium, Christo duce, gradientes, post gratiam, sine qua nihil sumus, laborem officiosæ servitutis asserimus, sed omnimodo arrogantiam & præsumptionem laboris excludimus, ut totis viribus desudantes, ne gratia in nobis evacuetur, quicquid de manu Domini susceperimus, donum pronuntiemus esse, non pretium, scientes laboris ipsius fructum officii rem esse, non meriti, cum Euangelista dicentes: “Servi inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus.” Vide num. 178 objectionem Suarezii de fructu laboris, ibique & num. 179 similia plane Fausti verba recitata & exposita. Quod hic ago, illud est, a Fausto requiri laborem officiosæ servitutis, sed post gratiam. Itaque non requirit laborem, ut primam gratiam aut fidem eo mereamur, sed ut per gratiam Deo serviamus, gratiam conservemus, augeamus, & gloriam consequamur. Necessitatem bene operandi in finem modo dictum per totum Opus probat Faustus, idque illi propositum erat, & a concilio injunctum, ut liquet ex prima propositione, quam Lucidus retractavit his verbis: Proinde juxta prædicandi recentia statuta concilii damno vobiscum sensum illum, qui dicit, laborem humanæ obedientiæ divinæ gratiæ non esse jungendum. At nullibi Fausto fuit mandatum, ut exponeret, quomodo fides acquiratur aut prima gratia. Quapropter toto cælo a proposito ipsius aberrarunt, qui voluerunt, ipsum aut bona opera, aut bonum affectum, aut boni cupiditatem, aut aliud simile requisivisse, ut donum fidei mereatur homo.

[197] [non vero bene operandi sine gratia, ut fidem mereamur;] Tertio ea opinio plane contraria est multis Fausti assertis. Verbis modo datis dixit; Post gratiam, sine qua nihil sumus. Mox lib. 1 cap. 1 illa Christi verba: Quia sine me nihil potestis facere: ut fundamentum ponit contra Pelagium, & illa Psalmistæ: “Nisi Dominus ædificaverit domum, in vanum laboraverunt, qui ædificant eam.” Si in ordine ad salutem nostram nihil sumus sine gratia, si nihil possumus facere sine gratia, judice Fausto; quomodo, eodem judice, sine gratia bonum possumus habere affectum, quo fidem mereamur? Neque hic dicat aliquis, solum initium fidei ab eo nobis attribui. Nam illud initium saltem aliquid esset, quod ad salutem nostram conduceret. At Faustus nihil nobis attribuit; nec potest simul aliquid & nihil nobis attribuere, nisi aperte sibi contradicendo. Præterea lib. 1 cap. XI illud initium aperte nobis negat his verbis: Qui vero vel initium operis sibi præsumit arrogare vel finem, ad illum merito dicitur: “Nisi Dominus ædificaverit domum &c.”

[198] Mitto alia variis locis jam dicta, & addo verba Fausti lib. 2 cap. 8 a Suarezio etiam data: [nam hoc ejus assertis plane est contrarium.] Nihil hic, ut opinor, redolet præsumptionis, cum & hoc ipsum incessabiliter asseram, quod Deo ipsam debeam voluntatem, præsertim cum in omnibus ejus motibus ad opus gratiæ referam vel inchoationis initia vel consummationis extrema. Profitetur, nos Deo debere voluntatem bonam, omnesque bonos voluntatis motus opus gratiæ esse, & tam initia motuum, quam finem aut perfectionem. Non licet hic recurrere ad prædicationem aut alias gratias externas, cum bonus voluntatis motus sit gratia interna. Itaque, si omnes bonæ voluntatis motus ad opus gratiæ retulit Faustus, ut profitetur; quomodo ullos ejus motus referre potuit ad naturales liberi arbitrii vires? Si inchoationis initia retulit ad opus gratiæ, qua tandem ratione creditur initium fidei retulisse ad prævium affectum bonæ voluntatis naturalis? Quare gratis Fausto tribuitur, quod nullibi dixit; gratis per ratiocinia ex obscuris ejus verbis trahitur, quod claris & apertis ejus assertis tam manifeste repugnat.

[199] Cum autem videam, ab alio contra Faustum objecta esse verba, [Ex loco Fausti hic recitato] quæ præcedunt ultimum locum allegatum ex cap. 8, totum contextum, licet prolixum, huc transfero. Nec hoc quidem, inquit, videbor incautus, si profitear, quod aliquoties in dispositionibus nostris, non quidem in vitæ nostræ primordiis, sed dumtaxat in mediis, gratias speciales & ex accedenti largitate venientes, voluntas nostra, Deo ita ordinante, præcedat. Utrum ita sit, sacra interrogemus eloquia. Legimus in Euangelio dicentem Dominum: “Quid tibi vis faciam?” Et iterum: “Vis sanus fieri?” Vides, quia non tribuitur munus salutis, nisi prius interrogetur desiderium voluntatis. Sed & cum venitur ad baptismum, prius accedentis voluntas inquiritur, ut regenerantis gratia subsequatur. Et in centurione Cornelio, quia præcessit voluntas gratiam, ideo prævenit & gratia regenerationem. Hæc ultima verba de Cornelio objecit Norisius, inferius refutandus, propter illa verba, opinor: Quia præcessit voluntas gratiam. At mox explicat Faustus, de qua loquatur voluntate, nimirum de voluntate mota sive excitata per gratiam. Quam vero gratiam Cornelii designet iis vocibus, quia præcessit voluntas gratiam, intelligimus Act. 10, ubi historia Cornelii refertur, nimirum gratiam accepti Spiritus sancti ante baptismum. Res a ℣ 44 sic narratur: Adhuc loquente Petro verba hæc, cecidit Spiritus sanctus super omnes, qui audiebant verbum. Et obstupuerunt ex circumcisione fideles, qui venerant cum Petro, quia in nationes gratia Spiritus sancti effusa est. Audiebant enim illos loquentes linguis, & magnificantes Deum. Tunc respondit Petrus: Numquid aquam quis prohibere potest, ut non baptizentur hi, qui Spiritum sanctum acceperunt, sicut & nos? Et jussit eos baptizari &c. Hanc gratiam plane singularem præcessit voluntas Cornelii per gratias optime præparata: nam Cornelius ℣ 1 & 2 vocatur Religiosus ac timens Deum cum omni domo sua, faciens eleemosynas multas plebi, & deprecans Deum semper. Itaque & fide in Deum & multis gratiis recte erat dispositus ad singularem illam gratiam, quam ante baptismum accepit.

[200] Nunc pauca ex allegato Fausti loco observemus. Si verum esset, quod Fausto imputatur, deberet bona voluntas, [idem rursum probatur.] eaque ex solis naturæ viribus, semper præcedere gratiam: at ille loquitur de voluntate per gratiam præparata, asserit id aliquoties contingere, & id fieri, Deo sic ordinante. Primo igitur non credidit, quod bona voluntas semper præcedat gratiam, nec existimavit, quod voluntas mere naturalis præcedat gratiam. Præterea ait, quod bona voluntas aliquando præcedat gratias speciales & ex accedenti largitate venientes. Quare non censuit, quod bona voluntas gratiam fidei aut quamcumque primam gratiam præcedat: imo id omnino censere non potuit de voluntate naturali, cum omne initium bonæ voluntatis, ad salutem tendentis, attribuat gratiæ. At non solum hæc ratio; sed etiam tot conditiones, limitationes, & cautiones, quas adhibuit Faustus, ut timide dicat, quod voluntas aliquoties præcedat gratias speciales, manifeste indicant, non credidisse Faustum, quod bonus voluntatis affectus præcedat quascumque gratias, quibus ad fidem aut bona opera excitamur a Deo; præsertim cum has ingeri a Deo frequenter dicat, & nemini adulto sine culpa sua deesse variis locis contendat.

[201] [Variis argumentis] Jam vero, quam improbabile sit, Faustum solum gratias externas designare, quando loquitur de gratiis ad fidem vocantibus, breviter etiam ostendam. Ad opus gratia refert in omnibus voluntatis motibus tam inchoationis initia quam consummationis extrema. Atqui bonus affectus, quo homo fidem amplecti desiderat, unus est ex bonis motibus voluntatis. Ergo affectus ille a Fausto gratiæ attribuitur, non naturæ viribus. Jam vero affectus ille nequit dici gratia externa, cum sit in voluntate hominis. Igitur vocationem hominis ad fidem non statuit gratiam externam, sed vere internam, eamque ob merita Christi, ut sæpe dicit, hominibus datam. Et sane non intelligo, qua ratione bonus voluntatis motus posset dici gratia externa, cum nihil homini magis sit internum, quam voluntas. Secundo Faustus verbis num. 183 allegatis, ut certum principium, ponit verba Apostoli: Sine fide impossibile est placere Deo. Quare consequenter dicere non potuit, ante fidem sic affectu naturali hominem Deo placere posse, ut fidem mereatur, etiam post vocationem externam, cum hæc voluntatis vires non augeat. Tertio, æque ut generale principium contra Pelagium allegat illa Christi verba: Sine me nihil potestis facere, videlicet ad salutem promerendam. Huic iterum contradiceret, si quem diceret ad fidem pervenire posse, præeunte sola vocatione externa, utpote vires naturales non augente.

[202] [ostenditur, Faustum] Quarto lib. 1 cap. 1 verba Christi de morte pro hominibus hac paraphrasi exponit: Si abundasset in terris justitia, non fuisset e cælis transmissa medicina: sed ut adveniret unica sanitas, generalis exegit infirmitas. Si credidit, advenisse Christum, ut generalem infirmitatem morte sua sanaret; credidit consequenter, internas esse gratias, quas nobis meruit: nam hæ solæ vires infirmis hominibus tribuunt. Jam vero nulla est ratio, cur dicamus, gratiam quidem adjuvantem a Fausto internam agnosci, non vero prævenientem. Imo certum est, de præveniente eum loqui, cum dicit, eam omnibus dari vel offerri, & ex eadem gratia inferat, quod omnes ad fidem & salutem pervenire possint. Quinto Prædestinatiani, contra quos disserebat, certo loquebantur de gratia interna. De eadem igitur loquebatur & Faustus, qui eos lib. 1 cap. 4 sic aggreditur: Cum dixerint: Totum gratiæ Dei est; quis non ad tam reverendum nomen omni cordis inclinetur affectu? Sed cum responderimus: Totum plane gratiæ est, sed omnibus eam offert atque ingerit ad salutem omnium Conditor ac redemptor: ad hæc illi longe a pietatis tramite recedentes, respondere præsumunt: Non eam Salvator omnibus dedit, quia nec pro omnibus mortuus est. Ecce statim in secundis apparet gratiæ impugnator, qui in primis putabatur assertor. Tam internæ gratiæ dicitur impugnator, quam assertor.

[203] Sexto cap. 13 ad hæc Apostoli verba Hebr. 10 ℣ 29: [per gratiam prævenientem] Spiritui gratiæ contumeliam fecerit, quæ certe & internam gratiam, & Spiritum sanctum gratiæ datorem significant, sic disserit: Agnosce hoc loco, quia gratia non tam negata homini defuit, sed hominem, prius ab eodem derelicta & contempta, deseruit benignitas Dantis. Cum quodam dolore increpat contumeliam respuentis; ac sic, cum ad devia voluntarius declinavit, non periit derelictus, qui se ingerenti misericordiæ subtraxit ingratus. Hæc omnia de externis gratiis velle exponere, est vim verbis inferre. Paulo ante ad hæc verba, Nolite diligere mundum, dixerat: Nisi ei bonum ad meliora contulisset affectum, mali ei non interdiceret appetitum, & ideo in sinistram crimine suo trahitur, qui a Domino suo vocatur ad dextram. Quo modo vocatur a Domino suo ad dextram? An forte solum per externam prædicationem aliave similia? Non, inquit Faustus, sed per bonum ad meliora … affectum, sive per gratiam internam, quam Deus ei contulit.

[204] Sine hac non posse hominem a malo abstinere, indicat rursum his verbis; [intelligere gratiam internam,] mali non interdiceret appetitum, nimirum quia impossibilia non jubet Deus, ut mox confirmat, ita pergens: Et propterea iterum dicit: “Noli vinci a malo, sed vince in bono malum.” Aperte mali necessitate non premitur, cui victoria de boni electione promittitur. Non enim in devia lex originis trahit, quem Auctor in bivio conlocavit, ac sic, cui voluntas indita est, ut vincere malum possit &c. Gratia, quæ supra bonus ad meliora affectus, quæ hic dicitur voluntas indita, & mox ingerens se misericordia, non potest concipi nisi interna. Si hæc omnia paulo attentius considerasset Suarezius cum reliquis, quæ ad objectionem de externa solum attractione aut vocatione ad fidem num. 169 & sequentibus respondi, Maxentii objectionem forte numquam adoptasset, eamque multo facilius refutasset, quam refutari valeant omnia illa, quæ aperte ostendunt, Faustum per gratiam prævenientem constanter intellexisse gratiam internam omnibus oblatam, & vires ad bene agendum subministrantem. Plura hisce addere possem argumenta, sed vereor, ne jam justo prolixior factus sim. Quare breviter solum observabo, unde factum videatur, ut S. Fausti doctrina multis visa sit diversa a doctrina S. Augustini.

[205] S. Augustinus in libro de Dono perseverantiæ cap. 20 ait: [S. Fausti doctrina videtur Augustino consona,] Didicimus enim, singulas quasque hæreses intulisse Ecclesiæ proprias quæstiones, contra quas diligentius defenderetur Scriptura divina, quam si nulla talis necessitas cogeret. Hæc autem sanctus doctor observat, quod nonnulli viri docti, ac nominatim Semipelagiani, conquererentur, multa ipsum disputasse nova, & Patribus vetustioribus incognita. Si Faustus eadem de causa contra novam hæresim aliqua disputasset, quæ ante minus operose fuissent examinata, idem fecisset, quod S. Augustinus. Nescio tamen, an S. Fausto hanc laudem tribuere jure possimus. Etenim existimo, omnia illa, quæ de libero arbitrio, de necessitate bonorum operum, de gratia sufficienti ex meritis Christi omnibus data vel oblata, præcipue probanda sumpsit Faustus, facile reperienda in vetustioribus, & in ipso S. Augustino, forte minus prolixe disputata, clare tamen asserta & satis probata. Siquis attente perscrutari voluerit libros S. Augustini de Libero arbitrio, & maxime lib. 3 capita 18, 19, 20, 21 & 22, ubi ostendit, homini non deesse liberam potestatem bene agendi, quia non caret sufficienti gratia, deprehendet S. Faustum esse S. Augustini in hisce discipulum.

[206] [etiamsi ob diversitatem materiæ quibusdam visa sit diversa.] Neque scripta ibidem postea retractavit, sed defendit S. Augustinus lib. 1 Retractat. cap. 9, ubi monet Pelagianos his verbis: Quapropter novi hæretici Pelagiani, qui liberum sic asserunt voluntatis arbitrium, ut gratiæ Dei non relinquant locum, quandoquidem eam secundum merita nostra dari asserunt, non se extollant, quasi eorum egerim caussam, quia multa in his libris dixi pro libero arbitrio, quæ illius disputationis caussa poscebat. Tum multa recenset de libero arbitrio dicta, ex quibus unum arripuerat Pelagius, & subjungit: In his atque hujusmodi verbis meis, quia gratia Dei commemorata non est, de qua tunc non agebatur, putant Pelagiani, vel putare possunt, suam nos tenuisse sententiam. Sed frustra hoc putant. Voluntas quippe est, qua & peccatur, & recte vivitur: quod his verbis egimus. Hæc ipsa de Fausto cogitare poterit, si quis crediderit, ipsum non satis frequenter de gratia locutum. Nam Fausto defendendum erat liberum arbitrium, ut ibidem Augustino. De gratia tamen multo frequentius locutus est, ejusque necessitatem clarioribus verbis ubique declaravit, quam S. Augustinus in dictis libris. Contra S. Augustinus in Operibus contra Pelagianos multo plura de gratia disseruit, quam in suis Faustus, & pauciora pro libero arbitrio. Hinc fit, ut multi, qui libros, S. Augustini contra Pelagianos præ ceteris legunt, existiment, Fausti doctrinam Augustinianæ minus consonam: neque satis perpendunt, quam oppositæ sint hæreses, Pelagiana, contra quam scripsit S. Augustinus, & Prædestinatiana, quam refutare debuit S. Faustus.

[Annotata]

* al, qui sic audiat

* apud Suar. infirmitatem

* al. qeolibet

§ XI. Respondetur ad objectiones Norisii, volentis Faustum esse damnatum in concilio Arausicano, & contrarium esse S. Augustino.

[Qualemcumque Sirmondi pro Fausto] Norisius in Historia Pelagiana S. Fausti cultum & sanctitatem agnoscit, vult tamen, Semipelagianum fuisse, ejusque libros damnatos in concilio Arausicano II. Contrarium jam probavi num. 137 & 138, & mox objectiones refellam. Interim observo, doctissimum Sirmondum, qui gesta concilii Arausicani bene perspecta habebat, in ea non fuisse opinione, ac ne Suarezium quidem de damnatione Fausti in illo concilio meminisse. Hinc Sirmondus in Historia Prædestinatiana cap. 8 pro Fausto sic loquitur: Admonet hoc loco studium veritatis, amorque innocentiæ, ut Fausti Reiensis vicem doleamus, sanctoque & clari nominis Antistiti reverentiam, qua fas est, deprecemur. Quis enim ægre non ferat, Faustum illum, qui in admiratione omnibus ætate sua fuit & honore, quem doctrinæ salutaris singularisque Virum Sidonius, doctorem eximium, Pastorem egregium Ruricius appellabat, quem adhuc abbatem Hilarius Arelatensis ita honoravit, ut inter se ac Theodorum & Maximum episcopos medium locaret; Episcopum vero & episcopi collegæ omnes reveriti sunt, & Hilarus Pontifex dignum censuit, qui in synodo Romana secum una præsideret: Faustum hunc, inquam, quis æquo animo ferat librorum nunc istorum nomine, quod Prædestinatorum in his errores ex synodi sententia refellerit, vexari passim a multis, traducique tamquam hæreticum, idque auctore, quod dissimulare non possunt, ac duce Joanne Maxentio, Scyta monacho, ex eorum numero, qui Eutychis hæresim clam foventes, synodum Chalcedonensem adversus Hormisdam ejusque legatos occultis artibus impetebant?

[208] Addit, episcopos Africanos a Maxentio ejusque collegis in Faustum fuisse excitatos, [Apologiam sine justa causa ægre tulit Norifius,] ut relatum est § 8, sed nec defensores tunc Fausto defuisse. De sua vero ætate inferius sic loquitur: Quin & hac ætate nostra non desunt, & proximo ante sæculo non defuerunt, viri doctissimi, exactique judicii, qui in illorum irent sententiam, atque in his, ne plures commemorem, clarissima Lovaniensis academiæ duo lumina, Joannes Driedo & Ruardus Tapper, qui Faustum ambo, nec sine honore, Catholicum Ecclesiæ Doctorem nominant. Mitto reliqua, quæ apud Sirmondum videri poterunt. Norisius in Appendice Historiæ Pelagianæ cap. 3 ægro animo excepit dictam Sirmondi pro Fausto Apologiam, eamque conatus est acriter refutare. At primo non video, qua de causa Norisius tam ægre tulerit, Faustum Regiensem, quem Sanctum ipse variis locis fatetur, moderata Apologia defensum esse a Sirmondo, præsertim cum ipse in Historia Pelagiana lib. 2 cap. 20 Joannem Maxentium & monachos nota hæreseos liberare studuerit. An fortasse credidit, Sirmondo non licuisse pro sancto Antistite, quod ipse sibi illicitum non existimabat pro hominibus, quos turbulentos & calumniatores fuisse, ultro fateri cogebatur?

[209] Laudat contra Faustum pro Maxentio Bellarminum, Baronium, [& frustra ad theologos provocavit.] Suarezium, Vasquezium, monetque Sirmondum, ut in rebus theologicis ipse summus historicus assurgat doctissimis theologis. At, si recte id se monere credidit, cur ipse contra dictorum theologorum auctoritatem defendit Maxentium, iis omnibus de hæresi Eutychiana suspectum? An forte credidit, Sirmondum adeo rerum theologicarum imperitum, ut nesciret, quid Pelagianum esset aut Semipelagianum, quid contra Catholicum? Liceat hic mihi candide eloqui, quod sentio. Sirmondi auctoritas in hisce mihi major est, quam ullius ex neotericis illis, quos contra ipsum produxit Norisius, cum quia perspexit, multas perperam contra Faustum produci vetustorum auctoritates, quas illi ex errore fuerant secuti, tum quia in cognitione antiquarum hæresum, & in recte intelligendis veterum scriptis, minime illis cessit, tum quia totam Fausti historiam, in qua multum aberravit Baronius, quem alii fere sunt secuti, id est, occasionem, qua scripsit, errores, quos refutavit, personas, a quibus oppugnatus fuit, reliquaque omnia temporum, locorum & personarum adjuncta, multo perfectius novisse se ostendit, quam noverant theologi, quos laudat Norisius. Habuit igitur Sirmondus omnia adjumenta ad libros Fausti recte intelligendos, & magis habuit quam laudati theologi, quorum errores historicos evitavit. Frustra igitur ad theologos mittitur, cum tantum agatur de recta librorum Fausti intelligentia, & insignes theologos pro Fausto allegaverit, & plures allegare potuerit.

[210] [Asserta damnatio Fausti librorum in concilio Arausicano] Reliquas Norisii contra Faustum objectiones jam suis locis refutavi, uti & argumenta quædam ex Suarezio ab eodem adoptata. Restant examinanda ea, quæ protulit, ut probaret, doctrinam Fausti in concilio Arausicano fuisse damnatam, Faustumque scripsisse contra S. Augustinum. Acerbior subinde fit hæc disputatio Norisii, ideoque & acrior quibusdam videri poterit hæc mea responsio, quam qua Suarezium refellere conatus sum, nisi observare voluerint, totam diversitatem oriri ex objectionibus, ad quas respondeo. Jam num. 137 observavi, asserere Norisium, libros Fausti in concilio Arausicano fuisse damnatos; sed nullum ex Actis concilii pro ea opinione haberi fundamentum, cum in illis de Fausto altum sit silentium, & de viventibus agatur, ut ibidem videri potest. Prætereæ de damnatione librorum Fausti in concilio Arausicano nullus umquam aut contemporaneus, aut suppar aut medii ævi scriptor meminit, ut plane novellum sit inventum. Attamen auctor Vitæ S. Fulgentii, qui iniquo in Faustum erat animo, eam damnationem nequaquam videtur præteriturus fuisse, si novisset, nec omnes omnino illius & posterioris temporis scriptores rem tam memorabilem silentio involvissent.

[211] [caret omni testimonio vetusto, & verisimilitudine.] Quapropter damnatio illa librorum Fausti in concilio non minus commentitia videtur, quam eorumdem refutatio per S. Cæsarium, qui dicto concilio præfuit. Contra S. Cæsarius, qui in eodem cœnobio Lerinensi, in quo sacram doctrinam hauserat Faustus, eruditus fuit, S. Faustum maximi fecisse videtur. Consulat studiosus lector dicta hac de re num. 8 & 9, & videbit, auctoritatem S. Fausti allatam fuisse a S. Cæsario in re gravissima, allatamque fuisse cum canonibus conciliorum contra Contumeliosum episcopum, idque factum a Cæsario paucis annis post concilium Arausicanum: titulum quoque Sancti aut Episcopi sancti a Cæsario ea occasione Fausto datum. Jam vero nulla ratione intelligo, cur S. Cæsarius tantum honorem Fausto habuerit, ut ejus auctoritatem decreto S. Siricii Papæ & canonibus adjungeret, si doctrinam ejus in concilio ante damnaverit. Certe quæ ante erant producta, sufficere poterant ad Contumeliosum damnandum: cur ergo eum in finem adderet Hominem damnatæ doctrinæ, contra quem reus excipere potuisset? Hæc ego certe nequeo componere cum damnatione librorum in concilio, aut eorumdem refutatione per S. Cæsarium. Hic quoque, quantum mihi videtur, de insula Lerinensi non protulisset num. 28 data, si fuisset seminarium Semipelagianorum, & principem Semipelagianorum reddidisset Faustum, ut recentiores quidam jactarunt.

[212] [Canones aliquot Arausicani contra Prædestinatianos] Itaque nulla habetur pro dicta damnatione probatio, nisi ostendi possit, canones concilii Arausicani doctrinæ Fausti esse contrarios; prout certo contrarii sunt erroribus Semipelagianis, qui ibidem sunt damnati. At ego multa invenio in canonibus concilii Arausicani, quæ Fausti doctrinæ omnino consona sunt, nihil, quod illi videatur contrarium. Certe omnia, quæ in ultimo canone contra Prædestinatianos sunt definita, ex probatis a Fausto videntur desumpta. Tale est illud: Hoc etiam secundum fidem Catholicam credimus, quod accepta per baptismum gratia omnes baptizati, Christo auxiliante & cooperante, quæ ad salutem animæ pertinent, possint & debeant, si fideliter laborare voluerint, adimplere. Id in Augustino quidem inveniet, qui studiose voluerit investigare. Magis tamen ex Fausto canonem compositum existimo, quod fuerit unus ex articulis, quos ille mandato concilii Arelatensis probandos accepit. Non satis capio, qua ratione Norisius lib. 2 cap. 23 de hoc canone dicat: Fausti imposturas rejicientes decernunt, omnibus in baptismo gratiam Dei donari, & omnes, Deo auxiliante, posse, si fideliter laborare voluerint, divina mandata adimplere. Non video, inquam, qua ratione dicatur concilium condidisse canonem doctrinæ Fausti conformem ad rejiciendas ejus imposturas, nec examinavit, opinor, Norisius, quam non congruant imposturæ sanctitati, quam Fausto ipse attribuit.

[213] Subdunt Patres Arausicani: Aliquos vero ad malum divina potestate prædestinatos esse, [videntur compositi ex probatis a Fausto.] non solum non credimus; sed etiam, si sunt, qui tantum malum credere velint, cum omni detestatione illis anathema dicimus. Unus ille erat ex erroribus, quos Faustus præcipue refutandos susceperat. At rursum immerito Faustum hic carpit Norisius, dum asserit, id statutum a Patribus, quia idem cum asseclis pronuntiaverat, defensores Augustinianæ sententiæ de prædestinatione docere, Deum æque prædestinare hominem ad bonum, ac ad malum. Prædestinatianis hæreticis id attribuit Faustus, non defensoribus Augustinianæ sententiæ. Quam honorifice de S. Augustino semper locutus sit Faustus, infra videbimus. At prius examinemus ea, quæ ex concilio objecit Norisius, ut Fausto contraria.

[214] Canones concilii breviter ita recenset: Initium fidei, [Reliqui canones] ipsum etiam credulitatis affectum, Dei donum esse decernitur can. V. Hanc ipsam esse Fausti doctrinam existimamus. Gratiam non dari petentibus (adde sine gratia Dei ex ipso canone) quærentibus, pulsantibus; sed potius, ut velimus, & petamus, & quæramus, & pulsemus can. VI. Hoc ipsum perpetuo contendit Faustus, dari nobis a Deo gratiam, ut bene operemur & orationibus instemus. Adjutorium Dei etiam Sanctis semper implorandum, quo possint in bono opere perdurare can. X, unde perseverantia Dei donum esse intelligatur. Rursum ipsissima hæc est Fausti doctrina, eaque frequenter repetita. Omnia, inquit Norisius, hoc canone XX comprehenduntur: “Multa Deus facit in homine bona, quæ non facit homo: nulla vero facit homo, quæ non facit Deus, ut faciat homo”. Quibus verbis totum divinæ gratiæ dandum, id est, & initium, & progressum, & perseverantiam pronuntiavit; cum initium & perseverantiam in bono opere Semipelagiani divinæ gratiæ concedere recusarent. Vera hæc sunt de Semipelagianis, sed minime contraria Fausto, qui omnia illa similiter dicebat, ut ante satis probatum est.

[215] Restant duæ objectiones Norisii ex ultimo canone, [nihil habent, quod Fausto] quem ille divisit in quinque. Dabo ipsa concilii verba, quæ assignavit: Unde & Abel justo, & Noë, & Abrahæ, & Jsaac, & Jacob, & omni antiquorum patrum multitudini, illam præclaram fidem, quam in ipsorum laude prædicat apostolus Paulus, non per bonum naturæ, quod prius in Adam datum fuerat, sed per gratiam Dei credimus fuisse collatam. Si credimus Norisio, oppositum docuerat Faustus lib. 2 cap, 6 & 7. At, si oculis meis malim credere, laudatus Faustus eadem cum concilio docuit. Nam & fidem Abelis vocat Domini donum: & mox observat, bonum credulitatis (id est, fidem) non novellum esse privilegium, sed vetustum. Et, ut mittam alia, de virtutibus universim cap. 7 observat, quia (homo) non naturaliter habet ista. Si autem homo non habet naturaliter virtutes, ut ait Faustus, nec fidem nec alias virtutes accepit a Deo per bonum naturæ, … sed per gratiam, ut Patres observant. De fide Enocho data ante locutus sum, & de aliis pluribus huc spectantibus.

[216] [videatur contrarium.] Ultima verba ex concilio objecta habent: In omni opere bono non nos incipere, & postea adjuvari, sed Deum per gratiam nos prævenire. Unde manifestissime credendum est, quod … & Cornelii centurionis, ad quem angelus Domini missus est, … illa tam admirabilis fides non fuit de natura, sed divinæ largitatis donum. Hisce contraria vult Norisius, quæ de Cornelio habet Faustus lib. 2 cap. 8. At meo quidem judicio locus ille, quem expendi num. 198, luculenter ostendit, sanam esse Fausti de gratia præveniente doctrinam. Nam, ut aliquid singulare, observat, gratias quasdam speciales aliquoties dari hominibus, bona voluntate recte dispositis, ut Cornelio data est gratia Spiritus sancti. At, ne quis existimare posset, se loqui de dispositione per voluntatem naturalem, ad præcautionem mox addit: Cum & hoc ipsum incessabiliter asseram, quod Deo ipsam debeam voluntatem, præsertim cum in omnibus ejus motibus ad opus gratiæ referam vel inchoationis initia vel consummationis extrema. Expendi omnes Norisii objectiones, quæ certe exiguas aut nullas habent vires ad Fausti doctrinam ex concilio Arausicano improbandam.

[217] [Ex diversitate quæstionum videtur fieri, ut Faustus] Laudatus Norisius lib. 2 cap. 15 graviter accusat Faustum, acsi quam maxime contrarius fuisset S. Augustino, ejusque doctrinam studiose oppugnasset: sed certe multa asserit, quæ nec probata sunt, nec umquam probari poterunt. Antequam verba ejus, quæ examinabo, huc transferam, aliqua generatim observanda censeo in gratiam studiosi lectoris. Jam num. 205 & 206 observavi, unde contingere potuerit, ut scriptores neoterici existimarent, doctrinam Fausti S. Augustino minus consonam, nimirum quia, ubi agitur de gratia, præcipue legunt scripta S. Augustini contra Pelagianos, in quibus defendenda erat gratia ejusque efficacia, & prædestinatio; non liberum arbitrium, quod admittebant Pelagiani & Semipelagiani tanto cum excessu, ut in errorem laberentur. At Fausto non erat defendenda gratiæ efficacia nec prædestinatio, cum utramque agnoscerent Prædestinatiani cum adjunctis erroribus: sed liberum arbitrium, bonorum operum necessitas, mors Christi pro omnibus, indeque sufficiens gratia omnibus oblata, qua homo potest bene operari. Si quis in tanta diversitate quæstionum quærat eosdem ubique loquendi modos, nescit profecto, aut certe non considerat, quantum scriptores verba sua soleant accommodare quæstionibus, quas habent præ manibus.

[218] [subinde aliter loquatur, quam Augustinus contra Pelagianos:] S. Augustinus lib. 12 de Civitate cap. 6 ponit duos animo & corpore æqualiter affectos, & eadem tentatione contra castitatem pulsatos ambos, quorum unus castitatem servat illibatam, alter superatus cadit: tum hujusce diversitatis causam quærit, & respondet: Quid aliud apparet, nisi unum voluisse, alterum noluisse, a castitate deficere? Itaque in allegato casu, responsio Augustiniana est: Unus voluit, alter noluit a castitate deficere: eaque sane congrua pro iis, qui liberum defendunt arbitrium; aut qui quærunt, unde oriatur voluntas mala, ut ibi quærit Augustinus. At, quantum doctrinam S. Augustini percipere potui, ad eumdem casum in materia de prædestinatione respondisset: Unum ad castitatis donum prædestinavit Deus, non alterum: si de efficacia gratiæ: Uni dedit Deus castitatem, non alateri: si de gratia cum libero arbitrio concilianda: Unum sic vocavit ad castitatem Deus, sicut ei aptum erat, ut sequeretur, alterum non sic vocavit. Omnes hæ expressiones sunt S. Augustino conformes, ut non ignorant, qui in Operibus ejus bene sunt versati. Quam ergo adoptabit prudens S. Augustini sectator? Nempe ex omnibus illam, quæ magis accommodata est materiæ, quam tractat, sicut fecit S. Faustus, & quemadmodum Augustinus ipse semper locutus est pro natura quæstionum, quas præ manibus habebat.

[219] Audiamus modo Norisium. Ubi narraverat, a concilio Lugdunensi munus scribendi contra Prædestinatianos Fausto fuisse demandatum, [nec tamen malæ fidei accusandus esset, aut graviter] ita pergit: At Faustus mala fide, atque animo adversus Augustini sententiam præoccupato demandatum munus executus, a rectiori dogmate exorbitavit. Etenim sub prætextu Prædestinatianæ hæresis confutandæ duos de Gratia & libero arbitrio libros scripturivit, in quibus sub alieno corio Augustinus vapulavit. Hic paulisper sistamus. Vellem, Norisius minus vehemens fuisset in Virum, quem a S. Sidonio supra cæteros illius ætatis præsules ad sidera usque elatum agnoscit, quem apud omnes Galliæ episcopos in summa existimatione fuisse fatetur, quem ipse Sanctum & Sanctorum cultu honoratum testatur. Etenim neque malam fidem, neque imposturas, objicere debuisset Viro sancto, nisi idonea habuisset argumenta ad probandum convitia tam gravia. At ea numquam protulit, numquam proferre potuit. Nam si revera in aliquibus ab Augustino dissensisset Faustus, uti constat, in aliquibus dissensisse Hieronymum, necdum malæ fidei esset accusandus: neque enim defensio Augustini, sed fidei Catholicæ Fausto erat demandata.

[220] Augustinus ipse non sic loquebatur de iis, quos a se in aliquot opinionibus dissentire noverat, [reprehendendus, si in aliquot quæstionibus] ut frequenter in Operibus suis declarat, ac nominatim in lib. de Dono perseverantiæ cap. 21 ita loquitur: Quamvis neminem velim sic amplecti omnia mea, ut me sequatur, nisi in iis, in quibus me non errasse perspexerit. Nam propterea nunc facio libros, in quibus Opuscula mea retractanda suscepi, ut nec me ipsum in omnibus me secutum fuisse demonstrem: sed proficienter me existimo, Deo miserante, scripsisse, non tamen a perfectione cœpisse; quandoquidem arrogantius loquor, quam verius, si vel nunc dico me ad perfectionem sine ullo errore scribendi jam in ista ætate venisse. Haæc imitari debet, quisquis prudenter S. Augustinum sequi desiderat. Fatetur Augustinus, quod ipse sua non semper sit secutus, sed subinde aliqua invenerit probabiliora, quam ante dederat.

[221] Quis ergo Faustum merito reprehenderet, si subinde aliquem sacræ Scripturæ textum maluisset cum Hieronymo, [numquam decisis maluisset cum aliis Patribus loqui.] cum Chrysostomo, cum Hilario, aut cum alio Patre antiquo interpretari, quam cum S. Augustino, quod illorum interpretationem aut probabiliorem crederet aut aptiorem ad propositum suum? Nullus, opinor, interpres sacræ Scripturæ credidit, id sibi vitio vertendum. Nihilo magis reprehendendus fuisset S. Faustus, si de quæstionibus aliquot incidentibus, ac nominatim de animabus, quod singulæ a Deo creentur & corporibus infundantur, maluisset Hieronymum aliosque doctores indubitanter loquentes sequi, quam qualemcumque Augustini ea de re trepidationem, a S. Fulgentio aliisque Africanis adoptatam. Si quis fortasse etiam crediderit, textus sacræ Scripturæ, qui agunt de morte Christi pro omnibus, de seria Dei voluntate salvandi omnes, de gratia sufficienti omnibus oblata, magis uniformi & constanti expositione acceptos fuisse a Fausto cum antiquioribus Ecclesiæ doctoribus, & hodierna etiam Ecclesiæ Catholicæ doctrina, ne hoc quidem inter Fausti vitia numerandum credam. Attamen certum & indubitatum mihi est, sententiam S. Augustini & S. Fausti de iis eamdem fuisse, etiamsi eam non æque disertis verbis ubique expresserit S. Augustinus. Hæc breviter observare volui, non quod Fausti doctrinam in ullo dogmate ab Augustiniana dissentire reperiam, sed quod longum esset examinare, an in omnibus etiam incidentibus cum Augustino locutus sit Faustus.

[222] [At minime probat Norisius, vel unico verbo S. Augustinum] At non dubito dicere, nec animo adversus Augustini doctrinam præoccupato fuisse Faustum, nec in libris ejus vapulasse Augustinum. Inania sunt verba, quæ ad hoc probandum subjungit Norisius, ita pergens: Nam ejusdem de gratuita prædestinatione sententiam totis lacertis impugnat, Massiliensium dogmata, dudum a sancto doctore eversa restaurat, ac blasphemias, quas ab Hipponensi præsule Prosper procul amoverat, eidem rursus imponit: uno verbo totus anti-Augustinianus est. Quid ad hæc dicam, nisi admiratione perculsum in Norisio similia me legere? Et Fausti libros pervolvi frequenter, & libros S. Augustini de Prædestinatione Sanctorum & de Dono perseverantiæ cum iis contuli, nec ullum verbum in his Operibus S. Augustini, quæ sola adversus Massilienses sunt scripta, invenire potui, quod refutatum videatur a Fausto, aut eidem contrarium. Scripsit Faustus contra hæreticos, non pro Massiliensium dogmatis, sed pro fide Catholica: Augustinum numquam oppugnavit, sed non sine laude in auxilium vocavit. Audiamus itaque probationes: Certe universa sacri Codicis testimonia a sancto doctore laudata, ejusque interpretationes excutit, ut Joannes Maxentius ostendit in responsione ad Epistolam Hormisdæ. Maxentium, quem ipse fassus est impostorem, & consequenter fide indignum, nisi dicta sua probaverit, allegat testem Norisius. Evolvi hunc in finem breve Maxentii scriptum, & non inveni unum testimonium, de quo id tentavit probare, quod de omnibus asseritur ostendisse.

[223] [umquam a Fausto refutatum:] Audiamus, utrum felicior in probando sit Norisius, quam in dicendo. Unum, inquit, & breve quidem caput libri primi, nempe quartum, inspiciamus: in eo Faustum e diametro contra Augustinum pugnare, nec illos recentiores, qui nuper pro Fausto laboriosas apologias enixi sunt, negaturos fuisse existimo, si rem extra partium studia considerassent. Magna hoc exordio promittuntur. Velim itaque ad probationem diligenter attendat lector. Ibi enim, inquit, cum S. Augustini sententiam de prædestinatione pluribus oppugnasset, concludit: “Si ergo unus ad vitam, alter ad perditionem, ut asserunt, est deputatus; sicut quidam Sanctorum dixit, non judicandi nascimur, sed judicati”. Ex male intellectis his verbis, acsi quidam Sanctorum resutaretur, & non potius dictum illius allegaretur contra Prædestinatianos, de quibus ait, ut asserunt; ita concludit Norisius: Habemus confitentem reum, qui enim toto eo capite contra prædestinationem gratuitam depugnarat, non obscure contra Augustinum se stare profitetur. Quis enim ille Sanctorum fuit, qui illam sententiam docuit, nisi Augustinus, qui sexcentis eam locis & subtilissime tradidit & validissime propugnavit. Verba hæc sunt, & nonnisi verba ex errore prolata. Non oppugnat illo capite Faustus veram S. Augustini de prædestinatione sententiam; sed falsam Prædestinatianorum. Hivelebant, sine ullo respectu ad merita bona vel mala, alterum ad vitam prædestinatum, alterum ad damnationem: liberumque tollebant arbitrium, & bonorum operum necessitatem. Ab impia hac sententia abhorruit quam maxime S. Augustinus. Augustinum quoque Faustus non indicavit illis vocibus, sicut quidam Sanctorum dixit, sed alium nobis ignotum, cujus qualemcumque auctoritatem pro vera sententia allegat contra Prædestinatianos, indicatos per verba, ut asserunt. His attribuit falsam, quam oppugnat, sententiam, & cuidam Sanctorum ejus refutationem per allegata verba, quod, stante illa opinione, non judicandi nascimur, sed judicati. Itaque, si quidam Sanctorum esset S. Augustinus, ejus auctoritate contra adversarios uteretur Faustus. Quare non habemus confitentem Faustum, quod pugnet contra Augustinum; sed habemus Norisium a mente Fausti clare aberrantem.

[224] Frustra etiam allegat Norisius verba Fausti ex Epistola ad Græcum, [non male, sed honorifice, de S. Augustino locutus est Faustus.] aut potius Gratum. Verba hæc sunt: In scriptis sancti pontificis Augustini, etiamsi quid putatur apud doctissimos viros esse suspectum, ex his, quæ damnanda judicasti, nihil noveris reprehensum. Respondet ad Gratum, volentem temere aliqua improbare in Scriptis S. Augustini, ut liquet ex allegatis verbis. Ex his, quæ damnanda judicasti, nihil noveris reprehensum. Defendit igitur Faustus Augustinum contra temerarium Grati judicium. Verba vero interposita solum videntur adjecta, quod Gratus ad temeritatem suam defendendam scripsisset, aliqua in scriptis S. Augustini doctissimis viris suspecta esse. Hoc totum negare non poterat Faustus, cum verum esset & certum ex Epistolis Prosperi & Hilarii. Itaque concessit quidem, sed mitissime his verbis: Etiamsi quid putatur apud doctissimos viros esse suspectum. At non dicit Faustus, sibi quoque in libris S. Augustini aliquid suspectum esse. Quanti autem faceret S. Augustinum, satis ostendit allegando ejus potissimum auctoritatem in libris de Gratia & Libero arbitrio, in quibus alios Patres allegatos non invenio. Augustinum allegavit lib. 1 cap. 6. Rursum lib. 2. cap. 7 his verbis eum laudat: Opus itaque naturalis legis in cordibus hominum fuisse conscriptum, etiam beatissimus pontifex Augustinus doctissimo sermone prosequitur. Addit Norisius quædam Fausti verba, quibus ait, eum docere, fidem ex viribus liberi arbitrii nasci. Sed verba solum significant, fidem etiam in lege naturæ justis a Deo datam, alios vero ea non caruisse sine culpa sua. Si qua alia objecit, soluta sunt § 9 & 10.

§ XII. Refutantur asserta Tillemontii, contra Fausti sanctitatem disserentis.

[Argumenta Tillemontii,] Restat, ut breviter respondeamus Tillemontio, qui in Fausto art. 10 inquirit, an pro Sancto haberi debeat, & nonnulla objicit in contrarium. Primum hoc est ex Chronologia Lerinensi pag. 53: Tum adest tam severa, quam vera contra Faustum dimicans, in Bibliotheca Margarini de la Bigne, sacri magistri palatii Apostolici censura, ubi expresse præcipit & mandat, ut, ubicumque invenitur nomen Sancti seu Divi præpositum Fausto Regiensi episcopo, expungatur omnino & obliteretur, quod eo prorsus indignus extiterit. Verum, si tale mandatum dederit magister sacri palatii, quando seculo XVI suam Bibliothecam imprimebat Margarinus de la Bigne, id verisimiliter fecit, quia Baronius tom. 6 Annalium ad annum 490 credebat, Faustum titulo Sancti indignum. Ubi vero deinde tom. 10 Fausti sanctitatem agnovit, dixitque: Neque privato judicio novitati liceat convellere antiquitatem: aut idem aut alius magister sacri palatii verisimiliter suam quoque mutaverit sententiam. Certe in Bibliotheca Patrum Lugdunensi illa prohibitio non amplius ante Opera Fausti legitur. Titulus vero Sancti in Officio impresso mansit, cultusque ipse titulo præstantior.

[226] [contra sanctitatem] Objicit secundo, coli etiam Luciferum Calaritanum in ecclesia Calaritana: hunc tamen Luciferum defunctum esse in schismate, & consequenter non esse Sanctum. Verum, ut alias frequenter incerta allegat ad probandum, sic etiam hic facit. Quare respondeo, sanctitatem Luciferi Calaritani tum ab aliis vindicatam, tum in Opere nostro ad XX Maii, responsumque ad objectionem de schismate. Objectiones quoque Tillemontii, Luciferum volentis schismaticum facere, deinde solutæ sunt ad XXIII Septembris in S. Liberio Papa § 13. Itaque necesse non est, ad illam objectionem plura respondere.

[227] [Fausti] Tertio objicit, seculo VI in Palentina Hispaniæ ecclesia cultum fuisse Priscillianum, infamem hæresiarcham: assignatque ad probandum in margine tomum 4 Conciliorum Labbei Col.. Verba ipsa recitabo, quæ sic habent: Præterea perditissimam Priscillianistarum sectam, tam actu, quam nomine, a vobis præcipue novimus honorari. Rogo, quæ est ista dementia, in ejus amore superflue labi, quem in opere non velis imitari? Nova prorsus utetur dialectica, si quis ex his verbis cum Tillemontio inferre voluerit, Priscillianum fuisse cultu ecclesiastico honoratum. Montanus episcopus, cujus ea est Epistola, reprehendit fratres territorii Palentini ob varios abusus, inter quos erat, quod nimio honore & amore prosequerentur perditissimam sectam Priscillianistarum; id est, non ipsum Priscillianum, sed sectatores ejus hæreticos tum viventes, quos forte ex affectu commiserationis magis fovebant, quam merebantur homines perditissimi. Fortasse Priscillianistæ jactabant, id fieri in honorem Priscilliani: aut potius occulte Priscillianistæ erant, qui reprehenduntur. Ait certe Montanus deinde de Priscilliano: Quid tandem in hoc (Priscilliano) religioni congruum fidelis cujusquam anima veneratur, qui non solum a sanctis sacerdotibus refutatus est: verum etiam mundani principes justitia legum suarum eum pro memorati sceleris qualitate damnarunt? Hæc quidem indicant, Priscilliani memoriam in aliqua veneratione fuisse apud Priscillianistas publicos vel occultos; sed non apud Catholicos. Et certe non indicant cultum ecclesiasticum eidem a Catholicis exhibitum. Nam hæreticos fuisse, quos reprehendit Montanus, insinuant ejus verba circa finem Epistolæ, quæ hæc sunt: Unde quæso, ut perfidiam cum auctore damnantes atque anathematizantes, rectæ fidei regulam teneatis &c. Quare nullam vim habet ista objectio. Nam Faustus colitur a Catholicis in ecclesia episcopali. Præterea videri possunt, quæ de ejus sanctitate & cultu disserui § 1.

[228] [exhibentur examinanturque,] Quarto Tillemontius observat, Faustum verisimiliter errores suos non retractasse. Hoc facile credo, cum nec invenerim errores, quos retractasset. Addit, rem esse terribilem oppugnasse gratiam Jesu Christi, idque fecisse, magis etiam artificio & dolo, quam ignorantia, ut, inquit, summi Ecclesiæ viri Fausto exprobrarunt. Immensa in his verbis est exaggeratio, ut liquet ex disputatis § 8. Hic breviter dico, mihi non innotuisse vel unum virum eruditione & sanctitate conspicuum ex tota antiquitate, qui & libros Fausti de Gratia & libero arbitrio viderit, & talia de Fausto dixerit. Gratiam a S. Fausto oppugnatam non credo, sed potius ab adversariis Prædestinatianis, contra quos scribebat, oppugnatam esse, observat ipse Faustus lib. 1 cap. 4, ita ordiens: Cum dixerint: Totum gratiæ Dei est: quis non ad tam reverendum nomen omni cordis inclinetur affectu? Sed cum responderimus: Totum plane gratiæ est: sed omnibus eam offert atque ingerit ad salutem omnium Conditor ac Redemptor; ad hæc illi longe a pietatis tramite recedentes, respondere præsumunt: Non eam Salvator omnibus dedit, quia nec pro omnibus mortuus est. Ecce statim in secundis apparet gratiæ impugnator, qui in primis putabatur assertor. Objiciunt nomen gratiæ, ut abominandum sensum operiant blasphemiæ. Clarum est, his verbis totum, sive omnia bona, quibus homo ad salutem promovetur, gratiæ adscribi: gratiamque multo longius extendi, quam extendebatur a Fausti adversariis.

[229] Quinto omnem vim exerit Tillemontius, Mauguinumque, [quæ non modo viro erudito indigna sunt,] curiæ monetalis præsidem, in auxilium advocat, Faustum accusans, quod noluerit cedere veritati, postquam S. Augustinus eam tam fecit manifestam illis, qui nolunt ipsi cæcos se reddere, aut iis potius, quibus tumor superbiæ non excæcavit cordis oculos. Nam veritates illæ magis etiam sunt praxis, quam speculationis, magis cordis (id est, affectus) quam intellectus. Et nescio, an post tot elucidationes possit quis eas oppugnare solo intelligentiæ defectu. Ignoscat æquus lector, si ejusmodi asserta potius esse dicam ignorantiæ, quam peritiæ theologicæ. Etenim passim omnes theologi, qui multis annis laborarunt, ut Augustini de Gratia doctrinam bene intelligerent, eam se sequi profitentur: tamen in plurimas easque multum diversas abierunt sententias, ut ex mente Augustini diversos gratiæ effectus explicent, eosque cum libero arbitrio concilient. Itaque si omnino a veritate aberrasset Faustus, quod nequit probari, & a mente S. Augustini recessisset, quod non credimus, idem ei contigisset, quod aliis contigit. Nam opiniones in multis contrariæ possunt quidem omnes videri probabiles, sed non omnes simul veræ.

[230] Audiamus ultimum argumentum, quod illi novi humilitatis doctores contra Faustum intorquent: [sed nec ullam habent veri speciem.] sed compendio, ne excrescant nugæ. Non potuit, inquit, Faustus esse Sanctus sine humilitate. Hoc omnino verum est. Atqui, si credimus Tillemontio, non potuit Faustus esse humilis, cum doctrina ejus sit superba. Hoc enimvero negatur, nec umquam probabitur. Nam quidquid asserit de doctrina Fausti ad illud probandum, aperte falsum est. Mox dedi verba Fausti, dicentis: Totum plane gratiæ est. Quis ergo ferat hominem, eidem affingentem, quod credat, se non accepisse a Deo, nisi vitam naturalem, habere a se ipso amorem justitiæ & virtutis; aliaque similia, quæ per decursum abunde refutata sunt? Dignam tot calumniis conclusionem addit, dignam sapientia Mauguini, quem laudat, observationem, dum infert, fortasse omnem Fausti virtutem, non nisi apparentem fuisse; & superbiæ vitio corruptam. Quid respondebo ad commenta tam insulsa, ne dicam insana, nisi indigna esse, quæ refutentur? Plurimi enim antistites, doctrina & sanctitate illustres, qui S. Fausto convixerunt, & libros ejus legerunt, nihil in eo deprehenderunt Sancto viro indignum, & consequenter summam de Viventis sanctitate opinionem habuerunt, summam similiter de sanctitate Defuncti, etiam post concilium Arausicanum. Si quis etiam omnia gesta & scripta Fausti studiose excusserit, nullum in iis reperiet superbiæ indicium. Itaque non nisi in imaginatione sua invenire potuit Mauguinus superbiæ vermem, omnia Fausti bona corrumpentem.

§ XIII. Annus, quo Faustus prædictos scripsit libros, non omnino certus: videntur illi iidem, quos miris laudibus effert S. Sidonius.

[Concilium Arelatense, post quod habitum Lugdunense,] Nihil hactenus diximus de anno concilii Arelatensis, quo rogante, S. Faustus libros suos composuit, nihil quoque de subsecuti concilii Lugdunensis tempore, & consequenter nihil de tempore, quo S. Faustus libros suos vulgavit. Labbeus tom. 4 Conciliorum Col.relatense figit circa annum 475, Lugdunense vero paulo post Arelatense. Quæ de his conciliis supersunt monumenta, clare non insinuant, utrum eodem anno utrumque sit habitum, an vero Lugdunense anno sequenti. Posterius mihi fit magis probabile, quia concilia erant numerosa, ut minus verisimile sit, episcopos triginta bis eodem anno in diversis civitatibus congregatos. Præterea ex præscripto summorum Pontificum Arelatenses metropolitani singulis annis vicinarum provinciarum episcopos iis temporibus convocabant, ut verisimillimum sit, ordinaria duorum subsequentium annorum ea fuisse concilia. Ex episcopis congregatis, qui innotuerunt, abunde colligitur, annum 475 non longe a vero aberrare, potuisse tamen etiam concilium haberi aliquot annis citius. Leontius Arelatensis, qui præerat concilio, sedit ab anno 462, & episcopatum multis annis gessit; finis vero ejus certo non innotuit. Verum aliunde habemus, urbem Arelatensem cessisse Gothis Arianis anno 481, aut fortasse citius, ut concilium saltem haberi debuerit inter 462 & 480 his solis rationibus.

[232] [probabilius figendum videtur] S. Mamertus Viennensis, qui etiam adfuit concilio, & de quo apud nos actum est ad XI Maii, fortasse non superfuit post annum 475. Certe nullis gestis post annum 475 innotescit. S. Euphronius Augustodunensis, de quo apud nos ad III Augusti, jam senex erat circa annum 470, superstes etiam anno 475, sed forte non diu post. S. Patiens Lugdunensis in eodem concilio locum habuit, superfuitque usque ad annum fere 480, ut apud nos probatum est ad XI Septembris. Ex SS. Patiente & Euphronio verisimillimum fit, Joannem antistitem, qui inter postremos recensetur in Epistola Lucidi, esse S. Joannem Cabilonensem, de quo actum est apud nos ad XXX Aprilis. Nam Joannes a SS. Patiente & Euphronio ordinatus est Cabilone episcopus circa annum 470, & certe antequam Sidonius ipse, qui rem narravit, esset episcopus, circa annum 472 consecratus. Ex præsentia autem S. Joannis colligitur probabiliter, concilium habitum post annum 470, cum duo alii post Joannem recenseantur, verisimiliter quia post ipsum erant ordinati. Fonteius, qui inter priores recensetur, Vasionensis est episcopus, quem ab anno 450 usque ad annum 472 sedentem invenit Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 921, omittens ejus in synodo Arelatensi præsentiam, a Tillemontio observatam. S. Veranus episcopus Venciensis, qui creditur etiam concilio interfuisse, & nomine Veriani aut Veranii designatus, forte non superfuit usque ad 475, cum alia ejus gesta tantum innotuerint usque ad annum 464, ut videri apud nos potest ad X Septembris. S. Eutropius Arausionensis, qui etiam in concilio fuit, forte etiam non vixit usque ad 475. Certe alia ejus gesta, apud nos data ad XXVII Maii, usque ad illum annum non innotuerunt.

[233] Mitto alios episcopos, quamvis nonnulli alii sint noti & Sancti, [anno 472 aut 473,] quod nequeant prodesse ad reperiendum annum fixum. Illud solum observo, nullum ex illis innotuisse, qui videatur certo episcopus factus post annum 470, licet duo postremi possint paulo esse posteriores, de quo non constat. Observo secundo, episcopos congregatos videri ex provinciis partim Romano imperio, partim regi Burgundionum tunc subditis, ut clarissime liquet ex variis jam recensitis & aliis etiam notis. Jam vero ex hactenus memoratis & observatis mihi probabilius videtur, concilium Arelatense circa annum 472 figendum, quam differendum usque ad 475. Prima ratio est, quia de nonnullis illius concilii episcopis valde dubium est, an superfuerint usque ad annum 475; & de nullo constat, non fuisse episcopum ante annum 472, ut nulla occurrat ratio, qua post annum 472 synodus illa figi debeat. Altera ratio est, quod S. Sidonius libros Fausti de Libero arbitrio videatur accepisse anno 474, ut concilium Arelatense haberi potuerit anno 472, Lugdunense anno 473: nam post hoc libri solum fuerunt perfecti. Si quis maluerit credere, utrumque anno 473 habitum, non negabo, id fieri potuisse. Fuisse autem libros de Libero arbitrio, quos accepit & laudibus celebravit Sidonius, cum Baronio prorsus existimo, & statim probabo.

[234] Qui circa annum 475 prædicta concilia fixerunt, videntur credidisse, [& ante pacem, anno 475] habita fuisse post pacem anno 475 inter Euricum Gothorum in Gallia regem & Nepotem Occidentis imperatorem initam. At mihi probabilius videtur, concilia fuisse habita tempore belli, quod nullus innotuerit episcoporum, qui fuerunt congregati, ex ditione Eurici Gothorum regis Ariani, licet Leontius Arelatensis alioquin jus haberet convocandi etiam episcopos utriusque provinciæ Narbonensis. Ex his prima Narbonensis erat fere tota sub Gothis, nullosque ex illa in dictis conciliis invenimus episcopos, nisi forte Crocum, quem aliqui credunt Nemausensem. Si vera est hæc conjectura, aut Nemausus, quæ circa id tempus a Gothis occupata est, necdum eorum armis cesserat, aut exsul erat Crocus.

[235] Sidonius lib. 7 Epist. 6 de exsilio Croci ita loquitur: [inter Euricum & Nepotem compositam.] Taceo vestros Crocum Simpliciumque collegas, quos cathedris sibi traditis eliminatos similis exsilii cruciat pœna dissimilis. Namque unus ipsorum dolet se non videre, quo redeat: alter se dolet videre, quo non redit. Si hic erat Crocus Nemausensis, ut credidit Sirmondus, exsul Arelate videre poterat Nemausum, jam captam, dum illa anno 474 scribebat Sidonius. Cujuscumque civitatis episcopus erat Crocus, nullus certe innotuit, qui ex ditione Gothorum accessit ad concilium, indeque verisimile est, tempore belli habitum esse Arelatense, imo etiam ante captam Nemausum. Nam si Gothi Nemausum ante habuissent, verisimiliter episcopi non elegissent urbem Arelatensem pro concilio, utpote flammæ bellicæ nimis vicinam. In Historia Occitaniæ tom. 1 pag. 217 figitur expugnatio Nemausi per Gothos circa annum 473. Potuit itaque anno 472 aut prima parte anni 473 præcedere Arelatense, sequensque congregari Lugduni.

[236] Præcipua tamen ratio, cur utrumque concilium habitum, [Sidonius in Epistola, anno 474, aut exeunte 473 figenda,] librosque Fausti ante annum 474 scriptos existimem, & cujus causa annum propius investigandum censuerim, petitur ex sententia Baronii, quam optime fundatam video, etiamsi aliqui dissentiant. Nam Eminentissimus scriptor ad annum 490 num. 12 breviter recenset laudes, quibus Opus aliquod Fausti prosecutus est Sidonius lib. 9 Epist. 9, nec dubitat, quin illud Opus sint libri ejus de Gratia & Libero arbitrio. At dicta Sidonii Epistola fuit data, quando civitas Arvernensis necdum cesserat Gothis, id est, certo ante annum 475, quo illam Gothi per conditiones pacis obtinuerunt. Tillemontius tom. 16 in S. Sidonio art. 26 dictam S. Sidonii Epistolam refert ad annum 474. Certe nequit figi serius, & potius ad initium anni illius referenda videtur, quam ad finem. Forte etiam scripta fuerit anno 473 ad finem decurrente. Præcesserat alia Epistola Sidonii ad Faustum, quæ, si ad nos pervenerit, erit tertia libri noni. Hæc autem, cum non diutissime alteram præcesserit, sed solum aliquot mensibus, omnino videtur scripta anno 473, antequam Gothi, qui illo anno urbem Arvernensem frustra oppugnarunt, ad urbem accesserant, sed quando jam timorem Avernensibus incusserant. Consentit Tillemontius in Sidonio art. 22, Epistolam referens ad initium belli Gothici in Arvernia, & ad annum 473.

[237] [quam alia hic memorata præcesserat,] Epistolam sic inchoat Sidonius: Servat consuetudinem suam tam facundia vestra, quam pietas: atque ob hoc granditer, quod diserte scribitis, eloquium suscipimus; quod libenter, affectum. Ceterum ad præsens, petita venia prius impetrataque, cautissimum reor ac saluberrimum, per has maxime civitates, quæ multum situ segreges agunt, dum sunt gentium motibus itinera suspecta, stylo frequentiori renuntiare; dilataque tantisper mutui sedulitate sermonis, curam potius assumere conticescendi. Quod inter obstrictas affectu mediante personas asperrimum quamquam atque acerbissimum est, non tamen causis efficitur qualibuscumque, sed plurimis, certis & necessariis. Causas recenset, interque has ponit eloquentiam Fausti, quam multis celebrat, ejusque precibus se commendat. Verba pleraque jam ante sunt data. In fine etiam insinuat, censuram Fausti de hac Epistola sibi non fore ingratam. Ex hoc autem indicio, æque ac ex tempore utriusque, utcumque colligitur, illam ipsam esse Epistolam, de qua meminit in nona ejusdem libri. Hanc enim sic orditur: Longum tacere, Vir sacratissime, nos in commune dequestus es. Cognosco vestræ partis hinc studium, nostræ reatum non recognosco. Namque jam pridem jussus garrire, non silui litteris istas antecurrentibus: quibus etiam recensendis, cum Reios advenerant, qui tunc Aptæ fuistis, aptissime defuistis. Idque votivum mihi granditer fuit ac peroptatum, ut Epistola injuncta nec negaretur scripta amicitiæ, nec subderetur lecta censuræ. Ex his habemus, utraque Epistola Sidonium respondisse ad litteras Fausti, quæ exciderunt; sed secundam Fausti, Aptæ scriptam esse eodem fere tempore, quo prior Sidonii Reios, eo nesciente, advenerat.

[238] [significat, in manus suas incidisse desideratum] Post hæc, quæ mutuam illorum Sanctorum amicitiam declarant, primum ait Sidonius, nullam sibi esse scribendi materiam præter Ave & Vale. Mox tamen subdit, materiam sibi oblatam esse graviter expostulandi, nimirum quod Faustus libros suos misisset in Britanniam, isque, qui eos portabat, Claromontium Arvernorum transiens, eos non communicasset ante abitum. Quo demum modo eos obtinuerit, festive exponit, miscens amicas expostulationes, ut Fausti laudes magis exaggeret. Sed bene est, inquit, bene est, quia chartulam jamjamque complicaturo res fortis accurrit; de qua exprobranda si diutius vel lætitia sese mea, vel ira cohibuerit, ipse me accepta dignum contumelia judicabo. Venisti, Magister, in manus meas, nec exsulto tantum, verum insulto, venisti: & quidem talis, qualem abhinc longo jam diu tempore desideria nostra præstolabantur. Insinuat, in manus suas venisse illud Opus, quod diu desiderabat. Potuit autem Sidonius, qui amicus erat multorum episcoporum concilii Arelatensis, & ad multos eorum scripsit Epistolas, facile ex iis intelligere, monitum ibi fuisse Faustum ad scribendum contra Prædestinatianos; hoc ipsum igitur Opus videtur desiderasse.

[239] Ille sic pergit: Dubito sane utrum & invitus, at certe similis invito: [Fausti Opus, de quo ad se non directo amice expostulat,] quippe quo providente, vel, si tamen hoc nimis abnuis, adquiescente, sim tuis libris insalutatus, hisque, quod multo est injuriosius, territorium Arvernum cum præterirent, non solum mœnia mea, verum etiam latera radentibus. (Nimirum portitor Arvernum transiens nihil de illis indicaverat.) An verebare, ne tuis dictis invideremus? Sed Dei indultu vitio nulli minus addicimur: cui si ita, ut ceteris, a mea parte subjaceretur, sic quoque auferret congrediendi æmulationem desperatio consequendi. An supercilium tamquam difficilis ac rigidi plosoris extimescebas? Et quænam est cuiquam peritiæ cervix tanta, quive hydrops, ut etiam tepida vestra non ferventissimis laudibus prosequatur? An ideo me fastidiendum negligendumque curasti, quia contemneres juniorem? quod parum credo: an quia indoctum? quod magis fero, ita tamen, ut qui dicere ignorem, non & audire; quia & qui circensibus ludis adfuerunt, sententiam de curribus non ferunt. An aliquo casu dissidebamus, ut putaremur iis libellis, quos edidissetis, derogaturi? Atqui, præsule Deo, tenues nobis esse amicitias, nec inimici fingere queunt. Ista quorum? inquis. Ecce jam pando, vel quid indagasse me gaudeam, vel quid te celasse succenseam.

[240] Legi volumina tua, quæ Riochatus antistes ac monachus, [illudque cito curasse exscribi:] atque istius mundi bis peregrinus, Britannis tuis pro te reportat, illo jam in præsentiarum Fausto potius, qui non senescit, quique viventibus non defuturus post sepulturam, fiet per ipsa, quæ scripsit, sibi superstes. Igitur hic ipse venerabilis apud oppidum nostrum cum moraretur, donec gentium concitarum procella defremeret, cujus imaginis hinc & hinc turbo tunc inhorruerat, sic reliqua dona vestra detexit, ut perurbane, quæ præstantiora portabat, operuerit, spinas meas illustrare dissimulans tuis floribus. Sed post duos aut iis amplius menses, sic quoque a nobis cito profectum, cum quipiam prodidissent de viatoribus, mysticæ gazæ clausis involucris clam ferre thesauros, pernicibus equis insequutus abeuntem, qui facile possent itineris pridiani spatia prævertere, osculo in fauces occupati latronis insilii, humano joco, gestu ferino, veluti si excussura quemcumque catulorum Parthi collo raptoris pede volatico tygris orbata superemicet. Quid multa? Capti hospitis genua complector, jumenta sisto, fræna ligo, sarcinas solvo, quæsitum volumen invenio, lectito, excerpo, maxima ex magnis capita defrustans. Tribuit & quoddam dictare celeranti scribarum sequacitas saltuosa compendium, qui comprehendebant signis, quod litteris non tenebant. Quibus lacrymis sane maduerimus, mutuo vicissim fletu rigati, tunc cum ab amplexu sæpe repetito separaremur, longum est dixisse, nec refert. Quod triumphali sufficit gaudio, spoliis onustum caritatis, & spiritualis compotem prædæ, me domum retuli.

[241] [hoc Opus quale fuerit, exponit, & summis laudibus] Quæris nunc, quid de manubiis meis judicem? Nollem adhuc prodere, quo diuturnius expectatione penderes: plus me enim ulciscerer, si, quod sensi, tacerem. Sed jam nec ipse frustra superbis, utpote intelligens, tibi inesse virtutem sic perorandi, ut lectori tuo seu reluctanti seu voluntario, vis voluptatis excudat præconii necessitatem. Proinde accipe, quid super scriptis tuis, & injuriam passi, censeamus. Legimus Opus operosissimum, multiplex, acre, sublime, digestum titulis, exemplisque congestum, bipartitum sub dialogi schemate, sub causarum themate quadripartitum. Scripseras autem plurima ardenter, plura pompose: simpliciter ista, nec [rustice:] argute illa, nec callide: gravia mature, profunda sollicite, dubia constanter, argumentosa disputatorie, quædam severe, quæpiam blande, cuncta moraliter, lecte, potenter, eloquentissime. Itaque per tanta te genera narrandi toto latissimæ dictationis campo sequutus, nihil in facundia ceterorum, nil in ingeniis facile perspexi juxta politum. Quæ me vera sentire satis approbas, cum nec offensus aliter judico. Denique absentis oratio, quantum opinamur, plus nequit crescere, nisi forsitan aliquid his addat coram loquentis auctoris vox, manus, motus, pudor, artifex.

[242] [prosequitur nominatim accuratam in disserendo dialecticam:] Igitur his animi litterarumque dotibus præditus, mulierem pulchram, sed illam Deuteronomio adstipulante nubentem, domine Papa, tibi jugasti: quam tu adhuc juvenis inter hostiles conspicatus catervas, atque illic in acie contrariæ partis adamatam, nihil per obstantes repulsus præliatores, desiderii brachio vincente rapuisti: philosophiam scilicet, quæ violenter e numero sacrilegarum artium exempta raso capillo superfluæ religionis, ac supercilio scientiæ secularis, amputatisque pervetustarum vestium rugis, id est, tristis dialecticæ flexibus, falsa morum & illicita velantibus, mystico amplexu jam defæcata tecum membra conjunxit. Hæc ultima, ad commendandam Fausti philosophiam dicta, significant, ipsum philosophiam fecisse Christianam, ratiocinando unice ex sacris Litteris, rejecta scientia profana philosophorum, poëtarum, & aliorum gentilium. Pergit deinde plura dicere in laudem accuratæ Fausti logicæ, quam nihil affectationis, multum virium habere indicat. Missis reliquis, posteriora huc traduco. Quin potius experietur, inquit, quisque conflixerit, Stoicos, Cynicos, Peripateticos, hæresiarchas, propriis armis, propriis quoque concuti machinamentis. Nam sectatores eorum, Christiano dogmati ac sensui si repugnaverint, mox te Magistro ligati vernaculis implicaturis, in retia sua præcipites implagabuntur, syllogismis tuæ propositionis uncatis volubilem tergiversantum linguam inhamantibus, dum spiris categoricis lubricas quæstiones tu potius innodas, acrium more medicorum, qui remedium contra venena, cum ratio compellit, & de serpente conficiunt.

[243] [non minus tamen celebrans virtutes Fausti,] Epistolam demum claudit, ita pergens: Sed hoc temporibus istis sub tuæ tantum vel contemplatione conscientiæ vel virtute doctrinæ. Nam quis æquali vestigia tua gressu insequatur, cui datum est soli loqui melius, quam dediceris, vivere melius, quam loquaris? Quocirca merito te beatissimum boni omnes, idque supra omnes tua tempestate concelebrabunt: cujus ita dictis vita factisque dupliciter inclaruit, ut, quando quidem tuos annos jam dextra numeraverit, sæculo prædicatus tuo, desiderandus alieno, utraque laudabilis actione decedas, te relicturus externis, tua proximis. Memor nostri esse dignare, domine Papa. Hactenus Sidonius, cujus posteriora verba prius breviter exponam.

[244] Ad illa, Quando quidem tuos annos jam dextra numeraverit, [cui precatur, ut ætatem centum annorum impleat.] observat Sirmondus in Annotatis, & probat, vario flexu digitorum numeros fuisse indicatos ab antiquis; digitis autem lævæ usque ad centum numerasse, in centesimo ad dexteram transisse. Hinc annos dextera numerare, idem est, ac centum esse annorum. Nonnulli itaque existimarunt, Faustum vixisse ultra annos centum; Sirmondus vero credidit, hyperbole usum Sidonium. At, si quis verba attente consideraverit, facile perspiciet, Sidonium pia facere vota pro longæva Fausti ætate, & de futuro tempore loqui, non de præsenti. Quare loquitur solum de ætate, ad quam perventurum Faustum sperabat, & in qua moriturum credebat. Hoc quilibet videbit, modo vocem quandoquidem in duas separet, ut dictio ipsa exigit: vox enim quandoquidem nullam habet vim, sed vox quando significat longævam senectam, in qua sperat moriturum. Sensus hic est: Te beatissimum boni omnes … concelebrarunt: cujus ita … vita … inclaruit, ut … sæculo prædicatus tuo, desiderandus alieno, … decedas, sive moriaris. Ne vero iis verbis mortem ejus quasi desiderare videatur, interponit; quando quidem tuos annos jam dextra numeraverit, id est, ubi ad centum & amplius annos perveneris.

[245] Expendamus modo elogium Fausti libris datum, [Dicta Sidonii optime congruunt libris Fausti] quod tam magnificum est, ut, licet Sidonius passim sit in laudando liberalissimus, nulla tamen scripta alterius cujuscumque æque ab ipso prædicata reperiam. Verum dubitatur, dederitne Sidonius illud elogium Fausti libris de Libero arbitrio, an aliis quibusdam etiamnum incognitis. Baronius ad annum 490 num. 15 ex ipsis Sidonii verbis infert, non alios fuisse ab eo laudatos, quam libros de Gratia & libero arbitrio. Legimus Opus operosissimum, multiplex, acre, sublime, digestum titulis, exemplisque congestum, bipartitum sub dialogi schemate, sub causarum themate quadripartitum. His recitatis verbis, subdit Baronius: Ita plane: apparet enim, Commentarium illum in duos libros esse distinctum (ita bipartitum est Opus) per capita titulosque divisum, dialogismi figuram concinne referentem, sub causarum themate quadripartitum. Tum quatuor diversas materias assignare conatur. Hæ inveniri facile possunt, sed probabilius alio modo, ut inferius ostendam. Nemo præterea prudenter dubitare poterit, quin illud Fausti Opus sit operosissimum, cum adeo refertum sit textibus sacræ Scripturæ, ut vix aliud reperturi simus apud sanctos Patres, quod iis sit plenius. Nemo prudens dubitabit, quin sit multiplex, cum in eodem Opere multi refutentur errores, plurima expendantur argumenta.

[246] Acre Opus esse, lectio ipsa apertissime docet, cum passim collato pede Prædestinatianos insectetur Faustus, [de Gratia & libero arbitrio:] acribusque semper ratiociniis, subinde & verbis acrioribus & illorum & Pelagii errores refellat. Sublime Opus facit ipsa materiæ sublimitas, perpetua sacræ Scripturæ auctoritas, nitor in verbis & in ratiociniis. Digestum non solum est titulis, ut ad oculum patet, sed non minus exemplis congestum, cum plurimas contineat sacræ Scripturæ historias. Non minus vera sunt, quæ ad commendandam styli elegantiam, varietatem, concinnitatem, aut ratiociniorum soliditatem acrimoniamque prosequitur Sidonius. Quapropter omnino cum Baronio existimo, de libris Fausti de Gratia & libero arbitrio locutum esse sanctum antistitem. Nam & tempus, quo scriptum est, huic opinioni favet: & inter Opera Fausti, quæ recenset Gennadius, nullum videtur fuisse tantæ molis, ut de eo omnia prædicta dicere potuerit Sidonius. Præterea verbis num. 238 datis insinuat Sidonius, Opus illud se longo jam diu tempore desiderasse. Hoc maxime rursum convenit dictis libris, quos componi a Fausto, ignorare vix poterat a longo tempore ob commissionem concilii diu ante datam. De alterius cujuscumque Operis compositione nihil verisimiliter scivisset.

[247] [nam & schema dialogi utcumque præferunt,] Verumtamen existimavit Sirmondus in Annotatis, non convenire huic Operi, quod dicitur bipartitum sub dialogi schemate, sub causarum themate quadripartitum; ideoque putat, Opus a Sidonio laudatum excidisse. At Opus bipartitum certe est, cum in duos libros sit divisum. Quod vero spectat ad schema dialogi, illud in illo Opere concinne expressum, credidit Baronius, ideoque idem facile existimare potuit Sidonius, qui non raro vocibus utitur in significatione nonnihil diversa ab antiqua & communi. Non tamen dixit, esse dialogum stricte dictum, sed formam sive similitudinem dialogi in illo Opere relucere. Hoc autem dicere poterat, quia Faustus frequentissime inducit adversarios suos loquentes, imo quasi omnes eorum opiniones & objectiones in ipsorum persona exprimit, ac deinde eas incipit refutare. Hic ratiocinandi modus parum differt a dialogo stricte dicto, in quo nomina interlocutorum exprimuntur. Itaque non inepte sub schemate dialogi Opus compositum dixit Sidonius. Si quis sedulo & attente Opus Fausti voluerit perlegere, inveniet opiniones & objectiones adversariorum in capitum principiis breviter expositas, & mox Faustum prolixe contra eas ratiocinantem, aliquando etiam per capita sequentia sine alia objectione. Hac igitur ratione dialogi formam in eo Opere invenire potuit Sidonius. Fortasse tamen nihil voluit dicere, nisi dissertationem totam, dialogi nomine dissertationem intelligens, in duas divisam esse partes.

[248] [& quatuor quæstiones præcipuas continent.] Quod vero attinet ad quatuor partes causarum, sive ad quatuor præcipuas quæstiones, quas tractavit Faustus, has sic assignandas puto. Primo probavit contra Pelagium, hominem nec solo labore salvari posse, nec bene operari ad salutem sine gratia Dei; unaque nasci hominem in peccato originali, ac baptismum parvulis esse necessarium. Secundo contra Prædestinatianos ostendit, hominem non salvari sola Dei gratia sine bonis operibus; sed gratiam dari hominibus, ut bene operentur & salutem consequantur. Tertio contra eosdem prolixe evincit, liberum hominis arbitrium, etiamsi attenuatum sit & infirmatum, non esse penitus exstinctum, nec tolli præscientia aut prædestinatione Dei, sed per gratiam Dei, qua neminem sine culpa sua carere contendit, hominem etiam ad bene operandum fieri liberum. Huc etiam refert, quod Christus pro omnibus sit mortuus, ut optime probat: quod Deus omnes velit salvos fieri, quod neminem ad peccandum impellat. Quarto demum probat, etiam ante adventum Christi, cum in Lege scripta, tum in Lege naturæ, multos per Dei gratiam & fidem habuisse, & recte vixisse, & salutem consecutos.

[249] [Non videtur Operi aliquid deesse: nec Faustus] Hanc autem quartam quæstionem ex mandato concilii Lugdunensis reliquis additam existimo. Etenim de illa quæstione nihil legitur in Epistola Fausti, data num. 90. At in Epistola Lucidi, quæ posterior est, error contrarius retractatur, eaque occasione rogaverint Patres concilii Lugdunensis, ut illud etiam Faustus latius probaret. Itaque non assentior Baronio, qui num. 16 existimat, ea Fausti libris modo deesse, quæ concilium adjici desideravit. Nullo etiam modo probare possum suspicionem Eminentissimi viri expressam num. 12. Nam ibi, quia Faustus ipse libros suos ad Sidonium non misit, ait: Satis intelligi posse videtur, Faustum illos non omnibus communicasse, utique ex mala conscientia timentem, ne, qui in eis essent laquei sub herbis latentes, ab aliquo acuti ingenii viro & dogmatum callentissimo detecti, penitus dissiparentur. Sidonius autem, etsi vir pius & doctus, penetralia tamen rerum ecclesiasticarum adhuc junior haud fuerat perscrutatus. Consideret solum studiosus lector, Faustum libros suos scripsisse rogatu triginta episcoporum. Qua igitur ratione eos poterat occultare, cum tot episcoporum consilio scriberentur, ut publicarentur & Prædestinatiana hæresis iis refutata exstirparetur.

[250] Jam vero aut dogmatum callentissimum censebat Sidonium, [illud ad Sidonium mittere prætermisit,] aut penetralia rerum ecclesiasticarum necdum perscrutatum. Primum videtur velle Baronius, quando advertit, libros ei non fuisse missos a Fausto: alterum, dum libros illos tantopere legit a Sidonio laudatos. Certe utrumque non erit verum, & fortasse neutrum, quod tamen non ausim dicere. Erat saltem acutissimi ingenii Sidonius, & ante episcopatum litteris profanis, & philosophia non modo instructissimus erat, sed neque litteras sacras omnino neglexerat. Biennio circiter episcopatum gesserat ante laudatas ad Faustum litteras, eoque tempore non parum procul dubio in litteris sacris profecit, ut doctrinam Ecclesiæ de Gratia & libero arbitrio abunde perspectam habere posset, & prudenter de libris Fausti judicare. Hoc ipse indicat in laudata Epistola, ubi interrogat, cur ab ipso Fausto libros non accepisset, ita loquens: An quia indoctum (contemnis?) Quod magis fero, ita tamen, ut qui dicere ignorem, non & audire. Fatetur vir humillimus, indoctum se ad scribendum de illis, non ad judicandum de iisdem. Nam per audire, significat legere, & intelligere ut sequentia clare indicant. Itaque ipse Sidonius insinuat, suum de iis judicium non esse contemnendum.

[251] Utrum vero callentissimus dogmatum jam tum fuerit, [quod sibi ab ejus judicio timere deberet.] non inquiro. At certe inter episcopos, quorum precibus Faustus ad scribendum erat inductus, non pauci erant dogmatum callentissimi, ut ab uno eoque amico Sidonio timere non deberet. Et sane hac solum de causa existimo Faustum libros suos ad Sidonium eo tempore non misisse, quod scripta exemplaria omnibus simul mittere non posset. Ut honeste eos ad Sidonium mitteret, mittendum erat scriptum exemplar, quale mittebat in Britanniam. Nam urbanitati parum fuisset congruum, exemplar Sidonio mittere, quod retinere non poterat, sed solum exscribere. Non credidit ipse Sidonius, noluisse Faustum, ut exemplar curaret exscribendum, quamvis more suo jocetur, ut liberius Faustum celebret, & amicitiam suam declaret. Venisti, inquit, Magister, in manus meas: … dubito sane utrum & invitus, at certe similis invito &c. Recedant igitur iniquæ suspiciones, quibus Fausti fama passim lacerata est, & quæ nullum prorsus habent fundamentum. Suspiciones ejusmodi censendus est retractasse Baronius, quando retractavit ea, quæ contra Fausti sanctitatem dixerat. At alii deinde similia adoptarunt, & theologi ideo quælibet obscuriora Fausti asserta habuerunt suspecta, quod & ejusmodi suspicionibus aures præberent, & S. Cæsarium, quem ab anno 490 contra libros Fausti scribentem facit Baronius, revera eidem restitisse crederent. Verum S. Cæsarius anno 490 erat viginti circiter annorum juvenis, & Lerini degebat in tirocinio monastico, nec umquam scripsit contra Faustum, sed eum ut Virum sanctum magni fecit, ut probatum est superius & ad XXVII Augusti in S. Cæsario.

§ XIV. Sanctus fuit inter legatos ad pacem cum Gothis componendam: scripsit duo Opuscula contra Macedonianos & Arianos, primum Paschasii nomine editum, alterum probabiliter Breviarium.

[Legatus fuit Faustus cum tribus episcopis] Post scriptos ante annum 474 libros de Gratia & libero arbitrio, quorum occasione tam multa disseruimus, videtur Faustus fuisse anno 474 unus ex quatuor episcopis, qui a Nepote imperatore legati erant ad pacem cum Eurico Gothorum rege paciscendam. De pace illa tractari cœptum est anno 474, sed tractatus non fuit perfectus ante annum 475, interveniente demum S. Epiphanio episcopo Ticinensi, ut narratur apud nos tom. 2 Januarii ad diem XXI in Vita S. Epiphanii cap. 7. Plura de illa pace tradent historici. Intervenisse autem cum aliis tribus episcopis S. Faustum, habemus ex Sidonio lib. 7 Epist. 6, quam dedit anno 474 ad Basilium, Aquensem episcopum, unum ex quatuor legatis, ut eum hortaretur ad curam habendam in pacto cum rege Ariano de religione Catholica.

[253] [ad agendum de pace cum Eurico rege.] Sub finem vero Epistolæ eum sic alloquitur: Tu sacratissimorum pontificum Leontii (Arelatensis) Fausti, Græci (Massiliensis) urbe, ordine, caritate, medius inveniris. Per vos mala fœderum currunt, per vos regni utriusque pacta conditionesque portantur. Nihil videtur scivisse de conditionibus propositis Sidonius, dum illam scribebat Epistolam. At dum sequentem, forte anno 475, dedit ad Græcum Massiliensem, alterum ex legatis, intellexerat, Arverniam Gothis tradendam: qua de re multum conqueritur. Fuit revera pax illa Romano imperio parum honorifica, & paucis solum annis servata fuit a Gothis. At Galli episcopi non videntur in culpa fuisse; sed necessitas erat magna, nec pax conclusa fuit, priusquam S. Epiphanius, cum novis haud dubie mandatis, missus est ex Italia Tolosam ad Euricum, ut etiam dubitari possit, an quatuor priores legati pacis conclusioni adfuerint.

[254] [Scripsit Opusculum de Spiritu sancto contra Macedonianos:] Scripsit, sive post hoc tempus, sive antea, quædam etiam Opuscula Faustus contra Arianos & Macedonianos. Unum primo loco Gennadius sic memorat: Faustus ex abbate Lerinensis monasterii apud regnum (lege Regium) Galliæ episcopus factus, vir in divinis Scripturis satis intentus, ex traditione symboli occasione accepta, composuit librum de Spiritu sancto: in quo ostendit, eum juxta fidem Patrum consubstantialem & coæternalem esse Patri & Filio; ac plenitudinem Trinitatis obtinentem. De altero deinde ita habet: Legi ejus & adversum Arianos & Macedonianos parvum libellum, in quo coëssentialem prædicat Trinitatem. Hæc Opuscula necdum edita sunt nomine ipsius Fausti: videntur tamen exstare alieno nomine, ut eruditi observarunt. De priore quidem nullum mihi relinquitur dubium, quin sit Opus de Spiritu sancto in duos libros divisum, quod editum est nomine Paschasii Romanæ Ecclesiæ diaconi, & habetur tom. 8 Bibliothecæ Patrum Lugdunensis pag. 807 sub hoc titulo: S. Paschasii S. R. E. diaconi Cardinalis, de Spiritu sancto, libri duo, quibus symboli enarratio continetur, adversus errores Macedonii.

[255] Adduntur ibi verba S. Gregorii Magni lib. 4 Dialogorum cap. 40, [hoc duobus libris distinctum, & nomine Paschasii editum,] ubi de Paschasio agit, & hæc de libris ejus dicit: Cujus apud nos rectissimi & luculenti de sancto Spiritu libri exstant. Adduntur etiam verba Bellarmini, dicta Gregorii de libris editis explicantis, eosque laudantis, prout passim ab aliis neotericis fuerunt laudati & Paschasio adscripti. Dictos vero libros Paschasio primus, quantum scio, abjudicavit, & Fausto Regiensi attribuit Casimirus Oudin in Supplemento de Scriptoribus, quod edidit Catholicus anno 1686. Secutus est Coustantius in Annotatis ad Opera S. Hilarii Col.Tillemontius in Fausto art. 8 utrumque assignat, & propensum se in eamdem opinionem insinuat. Eruditi Benedictini, qui Historiam litterariam Gallice scribunt, tom. 2 pag. 601 similiter laudatum Opus Fausto adscribendum credunt, eamdemque sibi esse sententiam, declarat Ceillierus in Auctoribus sacris tom. 15 pag. 352 in Paschasio diacono. Mitto alios: neque enim numero auctorum, qui libros illos Fausto attribuunt, sed rationum pondere eidem sunt asserendi. Illud prius velim studiosus lector mecum observet, quantum valeat præjudicium contra Faustum. Nam dicti libri omnibus visi sunt probatissimi, quamdiu nullus noverat Fausti eos esse: ubi vero hoc innotuerat, censuræ fuerunt expositi ob sententiam de anima, de qua actum § 5.

[256] Audiamus modo breviter argumenta Oudini & Coustantii, [ut evincitur partim ex codicibus Mss.,] quæ post diligentem ipsorum librorum considerationem talia prorsus mihi videntur, ut nullum de auctore illius Operis relinquant dubium. Brevitatis tamen gratia meis subinde verbis utar, licet omnia fere ex dictis scriptoribus habere me lubens profitear. Primum Oudinus argumentum ita profert: Esse autem ipsum Opus Fausti, convincitur primo ex Ms. codice Vaticano, unde primum impressi sunt, quem Jacobus Sirmondus vidit & tenuit, sub nomine Fausti inscriptum. Hoc argumentum corroborat Trithemius lib. de Scriptoribus ecclesiasticis in editione Francofurtensi anni 1601 pag. 236, ubi inter Opera Fausti numeratur de Spiritu sancto lib. 1, daturque hoc initium: Fides Catholica in uni., quod ipsum est initium Operis Paschasio attributi. Itaque, cum Trithemius scripserit ante Opus impressum, necesse est, viderit codicem saltem unum aut plures, in quibus Fausto Opus erat adscriptum. Hoc tamen argumentum non sufficit solum, cum Oudinus in Commentario de Scriptoribus postea composito col. 1305 fateatur, se etiam vidisse codicem Ms. sancti Germani Parisiensis bibliothecæ, eumque cum nomine Paschasii diaconi urbis Romæ. Roboratur vero argumentum alia quoque ratione: nam Oudinus Col.stendit, memoratum de Spiritu sancto Opus a seculo IX nomine Fausti laudatum fuisse a Sedulio Scoto, & duos allegat locos. Quare major saltem auctoritas militat pro Fausto ex Mss., quam contra Faustum aut pro Paschasio.

[257] Secundum argumentum, quod primo validius est, repetitur ex Gennadii verbis, dicentis Faustum Opus de Spiritu sancto scripsisse, ex traditione symboli occasione accepta. [partim ex verbis Gennadii, partim ex propriis opinionibus,] Nam revera a symbolo auctor memorati Operis orditur, & ex his symboli verbis, Credo & in Spiritum sanctum, occasionem arripit Divinitatem Spiritus sancti latius probandi. Dicit quidem S. Gregorius, Paschasium libros scripsisse de Spiritu sancto; sed non addit, id eum fecisse occasione symboli, ut hac Gennadii observatione Faustus jam libros probabilius sibi vindicaret, etiamsi alia deessent argumenta. Tertium argumentum etiam validum est, quod in illo Opere reperiatur singularis Fausti opinio de anima, quæ lib. 2 cap. 1 dicitur corporalis materia, ut incorporea quidem dici possit comparata cum corpore, non item ad Authorem suum relata. Singularem hanc opinionem, sed minime hoc tempore sequendam, de qua disserui multum § 5, amavit Faustus, quia utilem credebat contra Arianas .. pravitates, ut loquitur in Epistola de ea opinione scripta. Addit Oudinus in laudato Commentario alia plura, quæ in hoc Opere & in aliis Fausti eadem aut valde similia reperiuntur. Coustantius quoque similitudinem hujus Operis cum aliis Fausti scriptis ostendit, ita breviter scribens: Favet vero plurimum mira illorum librorum cum ceteris Fausti Operibus consensio. Namque verbi gratia lib. 1 cap. 5 objectum contra Filii æternitatem eadem diluitur ratione, qua in Epistola Fausti 16… Plura suppetunt hujusmodi argumenta: sed res non est hujus loci. Tum assignat plures Homilias, in quibus eadem fere ac in Opere de Spiritu sancto reperiuntur.

[258] [& similitudine cum aliis a Fausto disputatis,] Nobis tamen, inquit, iterum ignoscat lector, si eum hinc plurimum adjuvari posse moneamus, ad plerorumque pseudo-Eusebii Gallicani Homiliarum auctorem indagandum atque recognoscendum. Conferat enim primo horum librorum Præfationem cum una prædicti Eusebii Homilia de Symbolo, tum hanc cum altera, de Symbolo pariter inscripta, ac deinde utramque cum duabus de Nativitate ac plerisque de Pascha, de Adscensione &c. Tantam porro in iis inveniet consensionem, ut neque de Parente amplius dubitaturus sit. Præterea qui Eusebianam Homiliam in festo S. Trinitatis cum cap. 9 & 12 prædicti libri primi de Spiritu sancto, nec non cum lib. 2 cap. 4 compararit, utrumque Opus ad eumdem pertinere facili negotio deprehendet. Hactenus Coustantius, cujus verissima est observatio. Homilias autem, nomine Eusebii episcopi Gallicani in Bibliothecis Patrum editas, Fausti plerasque videri, ac nominatim hic laudatas, dicemus inferius. Conformitatem vero non modo in sententiis, sed etiam in stilo indicare voluit Coustantius, ut existimo.

[259] [& vel maxime ex stilo, qui ipsius prorsus est.] Certe ex stili conformitate sumitur quartum Oudini argumentum, quod mihi tam manifestum videtur, ut totum in Opere de Spiritu sancto agnoscere videar Faustum. Nam in hoc Opere & in libris de Gratia & libero arbitrio eadem plane scribendi methodus, ut duo illa Opera non dubitem dicere tam similia scriptoris ingenio & artificio, quam diversa sunt materia, de qua tractatur. Utrumque continet duos libros, libri singuli in plura divisi sunt capita, capitibus præfixi tituli, quibus breviter indicantur ibidem tractata. Hæc de forma utriusque Operis, quæ minoris facienda fateor. At in utroque Opere idem plane stilus, idem dictionis non inelegantis character, eadem verborum constructio, eadem periodorum forma, eadem cæsim plerumque dicendi & concise disserendi methodus, eadem crebro interrogandi & lectorem alloquendi consuetudo. Rursum in utroque Opere eumdem plane invenias modum objectiones adversariorum proponendi, eumdem in illis prolixe refellendis ordinem, eamdem sacræ Scripturæ textuum frequentiam. Denique illa ipsa, quæ adeo frequentia sunt Fausto, ut eidem quasi propria videantur, in Opere de Spiritu sancto non minus reperiuntur, & Auctorem suum manifeste produnt. Tale est illud, Non ita est, vel Non est ita, quod proprium esse Fausti observavit Sirmondus, & alii agnoverunt. Utitur istis verbis passim Faustus post objectiones propositas, & sic in Opere laudato, eoque non prolixo, octies saltem reperias, Non ita est. Familiare etiam est Fausto objectiones indicare vocibus: Sed dicis, quod rursum non minus frequens est in Opere de Spiritu sancto. Mitto alia: nam ex dictis adeo totum Fausti genium in illo Opere agnoscimus, ut prudens de Auctore non supersit dubium.

[260] Quæ vero objiciuntur ad Opus Paschasio diacono asserendum, [Ad objectiones] prorsus levia sunt. Guilielmus Cave in Historia litteraria ad ipsum initium seculi VI in Paschasio diacono fatetur, non prorsus contemnendas esse Oudini in Supplemento rationes, vult tamen, ne temere Opus abjudicemus Paschasio. Objicit auctoritatem S. Gregorii, Paschasio diacono, inquit, eos diserte tribuentis. Verum S. Gregorius dicit, exstitisse suo tempore libros Paschasii de Spiritu sancto. Non dicit, hos esse eos ipsos, quorum modo quærimus auctorem. Non dicit, Paschasium eos libros scripsisse, ex traditione symboli occasione accepta, sicut hi scripti sunt, & sicut Opus de Spiritu sancto a Fausto scriptum testatur Gennadius. Itaque Gennadii auctoritas hos ipsos Fausto asserit, eosque Fausto confirmant omnia de stili & opinionum similitudine ante jam dicta. At Gregorii auctoritas solum evincere potest, exstitisse aliquando libros aliquos Paschasii de Spiritu sancto, qui excidere potuerunt, aut etiamnum latere.

[261] Objicit præterea Sigebertum cap. 17 & Trithemium de Scriptoribus pag. 237. [respondetur.] Primus idem dicit, quod S. Gregorius, & libros Paschasii forte numquam vidit. Trithemius vero aliud omnino Opus Paschasio attribuit, ita scribens de ipso: Scripsit (Gregorio teste) insigne volumen contra errores Græcorum de Spiritu sancto lib. 3. Opus, quo de agimus, non est scriptum contra errores Græcorum, sed contra Macedonium; nec divisum est in libros 3, sed in duos. An vera sint dicta Trithemii de Opere Paschasii, non inquiro. At saltem nequeunt congruere Operi, quod Fausto attribuimus. Contra Faustum etiam non urget, quod Gennadius dicit, Composuit librum de Spiritu sancto, acsi unum dumtaxat vellet dicere librum, cum sint duo. Nam per librum potuit Opus intelligere, cum non dicat librum unum: aut, si forte initio unus fuit, in duos postea dividi potuit. Trithemius revera dicit lib. 1; sed initium recitando nullum de opinione sua relinquit dubium. Itaque illæ objectiones nullam habent vim adversus argumenta, quibus Opusculum istud Fausto asseritur.

[262] Alterum Fausti Opusculum contra Arianos & Macedonianos, [Alter Fausti libellus quis sit, necdum innotuit:] quod parvum libellum vocat Gennadius, verisimiliter etiam exstat, sed indiciis æque certis assignari nequit. Quidam voluerunt, designari Epistolæ Fausti, de qua actum est § 5, partem priorem. At ea opinio prorsus improbabilis est, & ab aliis jam refutata. Tillemontius art. 8 dubitanter assignat aut Homiliam de sanctissima Trinitate, aut scriptum aliquod De ratione fidei, cujus pars habetur in Sermone olim adscripto S. Augustino, qui modo in Appendice sermonum S. Augustini est Sermo 234 tom. 5 editionis Benedictinorum. Laudatam de Trinitate Homiliam Fausti esse non dubito. De alio illo scripto, quod verisimiliter etiam Homilia est aut Sermo, id tam certo dicere non ausim, cum partem tantum in Operibus Augustini viderim, & in ea Faustum tam evidenter non inveniam, licet stilus ab ejus genio non multum abludat. Verum de istis Sermonibus non locutum Gennadium, mihi prorsus persuadeo, quia parvum libellum vocat, ut videatur loqui de Opusculo aliquo non quidem admodum prolixo, majoris tamen molis, quam sint Homiliæ, quas plurimas Faustus composuit. In pluribus quoque Homiliis contra Arianos & Macedonianos disseruit: multas igitur assignare poterat Gennadius, si de Homiliis Fausti agere voluisset. Quare omnino existimo, brevem ab eo memoratum libellum ab omnibus Homiliis distinctum. Hinc nonnulli credunt, libellum illum excidisse. Ego vero & libellum exstare, & notum esse existimo, sed hactenus sine auctoris nomine.

[263] [at Breviarium a Sirmondo editum,] Edidit Sirmondus anno 1630 Opuscula dogmatica veterum quinque scriptorum, quorum tertium pag. 73 hunc præfert titulum: Breviarium fidei adversus Arrianos hæreticos, in quo trium divinarum Personarum æqualitas plurimis Scripturæ sacræ locis & argumentis liquido comprobatur, auctore incerto, sed antiquissimo. Hunc titulum formavit ipse Sirmondus, qui in Præfatione num. 3 assignat duos codices, ex quibus Opusculum istud edidit, alterum Corbeiensem, alterum Pithœanum. In his ait, simplicius inscribi libellum; Breviarium adversus Arrianos, aut, Breviarium adversus hæreticos. Ulterius ibi Sirmondus suspicatur, Breviarium istud circa tempora S. Leonis, sive circa medium seculi V scriptum, ideoque istud forte esse, quod a Juliano Coënsi ad Leonem Papam Constantinopoli missum erat, ut habemus ex Leonis ad Julianum Epistola 86 (alias 56,) ubi ait Leo, se istud necdum accepisse.

[264] [quod nec Juliani Coënsis est ex stilo Latino,] Verum suspicio illa de Juliano Coënsi improbabilis videtur, cum Opusculum sit scriptoris Latini, non Græci, ut ex stilo satis colligitur. Chiffletius noster in Præfatione ad Opera Ferrandi a se edita pag. XI testatur, illud Breviarium se postmodum invenisse in codice Cartusiæ Portarum cum hac inscriptione: Liber Alcuini diaconi contra Arrianos: indeque concludit, Alcuini Opusculum esse. Hæc opinio statim multos habuit sectatores, ut observant hodierni scriptores Benedictini in Historia litteraria Franciæ tom. 4 in Alcuino pag. 326, ubi quasi communem dicunt, fatentur tamen, nullis eam opinionem niti rationibus, sed sola auctoritate unius Ms. codicis, & forsan, inquiunt, aliqua stili similitudine.

[264] [nec Alcuini videtur] At meo quidem judicio sententia illa prorsus est improbabilis, & inscriptionem codicis, quem in Cartusia Portarum vidit Chiffletius, mendacem esse, ut sunt aliæ plures, minime dubito. Non dixit Chiffletius, cujus fere ætatis sit ille codex. At de codice Corbeiensi, in quo laudatum Opusculum habetur anonymum, ibidem observavit, saltem videri scriptum ætate Alcuini, & ante eumdem codicem multo vetustiorem fecerat, scriptumque crediderat tempore Vigilii Papæ, id est, seculo VI, & duobus seculis ante Alcuinum. Si bonis rationibus asserta fuit tanta illius codicis vetustas, aut antiquitas etiam major, quam sit Alcuini, dicto codici videtur attribuenda, obesse nequaquam debet Breviarium contra Arianos eidem insertum; sed ex ipso potius codice probabitur, Breviarium illud Alcuino multo vetustius esse, ut recte vidit Sirmondus.

[266] Unico argumento manifestum fiet, non esse Alcuini istud Breviarium, [ab ætate, qua scriptum, ipsoque etiam stilo,] sed multo vetustius. Maimbourg in Historia Arianismi tom. 2 pag. 517 observat, hæresim illam prorsus exstinctam esse circa annum 660, id est, integro seculo, & quod excurrit, antequam Opuscula scribere cœpit Alcuinus. Quem igitur in finem contra hæresim diutius etiam in Gallia mortuam & sepultam, exeunte seeunte VIII laboriosum Opusculum composuisset Alcuinus? Neque hic quis respondeat, contra mortuam etiam hæresim scribere potuisse. Nam saltem non potuit tale contra defunctos Arianos scribere Opusculum, in quo auctor ubique disputat contra viventes, & Catholicos contra eos instruit. Ex locis sexcentis, quibus id probari potest, unum adduco. De Arianis dicit pag. 131: Illi vero, si quos de nostris seducere possunt, inconsideranter rebaptizant. Hoc temporibus Alcuini non congruit, uti nec totum Opusculum, cujus etiam stilus a stilo Alcuini multum diversus est.

[167] At S. Fausti Breviarium istud esse, etiamsi id a nullo hactenus assertum inveniam, [optime congruit verbis Gennadii de illo libello,] varia mihi persuadent. Nam primo dicta Gennadii de Fausti libello optime congruunt laudato Breviario. Legi ejus, inquit, & adversum Arianos & Macedonianos parvum libellum, in quo coëssentialem prædicat Trinitatem. Nullus poterit tam paucis verbis editum a Sirmondo Breviarium aptius describere. Nam revera parvus est libellus, in quo primum post brevem præfationem æqualitas Filii cum Patre contra Arianos luculenter probatur, & hæc disputatio pag. 100 ita concluditur: Hæc interim de æqualitate Patris ac Filii ad præsens dicta sufficiant. Nam de æqualitate operum Trinitatis, id est, Patris, & Filii, & Spiritus sancti, paulo post, donante Domino, de Scripturis sanctis monstrabimus. Nunc vero de sancti Spiritus Deitate (contra Macedonianos) pauca de multis testimoniis sunt ponenda. Hæc de Spiritus sancti Deitate disputatio mox sequitur. Et demum Auctor multa breviter congerit, quibus eadem de Patre, eadem de Filio, eadem de Spiritu sancto in Scripturis affirmari ostendit. Habet igitur libellus eodem ordine, quo dicit Gennadius, dissertationem contra Arianos, alteram contra Macedonianos, & prædicationem sanctissimæ Trinitatis per æqualitatem trium personarum, ut ex verbis Gennadii omnino videatur innotescere.

[268] At ex stilo & genio Auctoris magis etiam innotescet iis, [Faustique stilo, ut videatur esse Fausti dictus libellus.] qui stilum Fausti ex Operum ejus attenta lectione possunt agnoscere. Nam Fausti dictio, totaque disserendi methodus in libello illo elucent. Paulo quidem brevius agit, quia neminem nominatim impugnat, sed non minus frequenter textus sacræ Scripturæ adducit, iisque adversarios obruit, quam in aliis Opusculis. Iisdem quoque argumentis Divinitatem Spiritus sancti in hoc probat libello, quo in Opere mox laudato. Eadem quoque argumenta pro æqualitate Filii in variis Fausti Homiliis studiosus lector inveniet, ac in hoc Opusculo. Eadem rursum methodus adversariorum objectiones proponendi, & ad illas respondendi, ac in aliis Fausti scriptis, hic recurrit; eadem frequentia sermonem ad lectores convertendi, adversarios interrogandi, ac demum omnia illa, quæ Fausto præ ceteris familiaria sunt, in parvo illo libello reperias. Itaque cum & tempus, quo libellus est scriptus, nimirum vigente hæresi Ariana, Fausto etiam conveniat, dubitare vix possum, quin Breviarium illud a Sirmondo editum sit ipsissimum Fausti Opusculum a Gennadio lectum. Quod vero nomen ejus in codicibus sit omissum, minus de Fausto mirari possumus, quam de ullo alio, cum constet, idem contigisse de plurimis ejus Homiliis.

§ XV. Sancti exsilium: monita data Felici, & Ruricio, quorum subsidiis in exsilio utitur.

[Faustus circa annum 481 exsilio relegatus,] Quo tempore scripta fuerint laudata Fausti contra Arianos & Macedonianos Opuscula, non constat. Verisimile tamen est, primum fuisse scriptum ante libros de Gratia & libero arbitrio, cum primo loco memoretur a Gennadio, alterum vero posterius, utpote post illos recensitum. At ea ratio nequaquam est certa, cum ordinem ubique non servaverit Gennadius. Quidquid autem sit de tempore, illorum potissimum Opusculorum causa ab Eurico Gothorum rege Ariano in exsilium missus creditur Faustus. Si verum est, ab Eurico relegatum Faustum, ut certe verisimillimum est, fieri id non potuit, priusquam Euricus illam Galliæ regionem, quam hodie Provinciam nominamus, ex parte saltem occupasset. Tempus vero occupatæ per Euricum Provinciæ aliquid patitur difficultatis ob variantia veterum testimonia; sed probabilior videtur sententia Tillemontii, qui tom. 6 Imperatorum in Odoacre Italiæ rege art. 10 post mortem Nepotis imperatoris, anno 480, die IX Maii, in Dalmatia occisi, Provinciam Eurico cessisse existimat. Itaque conjicere licet, circa annum 481 relegatum fuisse Faustum. Mors Eurici a Tillemontio ibidem art. XI figitur anno 484 ad finem vergente, ideoque existimat art. 9 in Fausto, eodem anno 484 Sanctum ad cathedram suam rediisse.

[270] [inde ad episcopatum reversus est anno 484 aut serius.] Pagius in Critica credit, Provinciam citius ab Eurico subactam, ideoque exsilium Fausti memorat ad annum 477 num. 21; de tempore reditus nihil dicit, sed Euricum vult vixisse usque ad annum 485. Non lubet multa disserere de re, quæ solidis nequit firmari rationibus. Quapropter breviter dico, initium exsilii probabiliter figi circa annum 481, finem procul dubio figendum post mortem Eurici, qui Faustum non revocasset: non tam certum tamen videri, statim post Eurici obitum ad sedem suam rediisse Faustum. Ait quidem Tillemontius, eodem fere tempore & Ruricium evectum esse ad episcopatum Lemovicensem, & Faustum rediisse ad suum: sed non probat, illa aut anno 484 facta esse aut continuo post mortem Eurici; nec ullum invenio argumentum ad id certo probandum. Quare dubium relinquo, utrum Faustus anno 484 ad sedem suam redierit, an uno alterove anno serius. At certum est rediisse, cum id constet ex una Epistolarum ad Ruricium inferius recitanda. De loco exsilii etiam certo non constat. Pagius quidem ad annum 477 num. 22 colligit ex Epistola ad Ruricium, in diœcesim Lemovicensem relegatum fuisse Faustum, quia ibidem episcopus fuit Ruricius, opinor. At Epistola id non habet, nec id ex Epistola per sanam dialecticam colligi potest. Nullibi etiam dicitur, ubi ante episcopatum habitaverit Ruricius. Id unum infra videbimus, in aliquo monasterio fuisse Faustum.

[271] Nunc aliqua dabimus de Epistolis, in exsilio & postea scriptis, ex quibus & dicta de exsilio confirmabuntur, & simul innotescet, quam pie in exsilio se gesserit Sanctus. Una ex illis commemorata est a Gennadio his verbis: [Sanctus ad Felicem, cujus beneficiis in exsilio utebatur,] Scripsit postea & ad Felicem præfectum prætorio & patriciæ dignitatis virum, filium Magni consulis, jam religiosum, Epistolam ad timorem Dei hortatoriam, convenientem personis pleno animo pœnitentiam agere disponentium. Tota Epistola habetur impressa tom. 8 Bibliothecæ Lugdunensis cum hac inscriptione: Domino piissimo, & specialibus officiis excolendo, ut confido, in æternum fratri, & per omnia domino, Fœlici Faustus. Principium, ex quo innotescit beneficentia Felicis in Faustum exsulem, ita habet: Magnum pietatis & fidei testimonium, quod per tantarum intervalla vasta regionum, & per tot rerum interjecta discrimina, ad nos usque latitudinem vestræ charitatis extenditis. In hac relegatione nostra artifex Dei misericordia gemina exercet officia: nostram excutit paterna sedulitate rubiginem, & vestram circa nos dilucidat fidem, vestramque adprobat pietatem. Nos elimat benigna solertia, vos producit: nos coangustat salubriter, vos dilatat. Nos arguimur, vos proficitis: detrimenta nostra in vestra transeunt commoda. Cum fœneratores nostri sitis, incipitis nostri esse debitores, siquidem causa vestræ devotionis & mercedis vestræ materia sumus. Opera vestra de nobis capiunt lucrum, merita vestra de flagellis nostris mutuantur augmentum. Vestræ sollicitudinis ad nos affectus, ad Deum pervenit fructus. Ac sic duplici modo, & de nostra castigatione, & de vestra retributione, divinis beneficiis obligamur.

[272] Ex allegatis verbis primo habemus, longe relegatum fuisse Faustum, [& qui instructionem ejus petebat,] cum Felix esset Arelate apud Leontium episcopum, ut mox de Leontio sequitur. Secundo intelligimus humilem Fausti pietatem, qui pro beneficio divino habet exsilium, quo animæ suæ rubiginem abstergi humiliter dicit; & pro altero beneficio, quod ea occasione alii suis beneficiis lucrentur apud Deum. Mox insinuat Faustus, Felicem, qui a Leontio ad pietatem instituebatur, suam quoque instructionem petiisse, cujus, inquit, circa vos singularem nostis affectum. Unde habemus, jam ante Fausti exsilium inter ipsum & Felicem amicitiam viguisse. Addit, instructionem illam ex superfluo peti, & humiliter de se loquens, morbum etiam indicat his verbis: Creditis in adjutorium fidei vestræ magisterium meum tam perfectum esse, quam votum est: sed, licet sermo meus (quem lentiorem etiam præsens reddit infirmitas) vestro sufficere vix possit ardori, tamen paucis conversationem vestram non tam instruam, quam revolvam. Tum aliqua suggerit monita de oratione, de lectione, de moderanda salutantium frequentia, de jejuniis, de usu indumentorum, de vitanda elatione, quæ omnia ibidem videri poterunt.

[273] Post hæc leguntur sequentia: Alterum abstinentiæ genus est multo sublimius, [scribit pia monita,] multoque pretiosius; motus animi regere, irrationabiles perturbationes & cogitationum inter se colluctantium rebelles tumultus mentis imperio subjugare, malitiæ virus, tamquam funestum aliquod maleficium, de penetralibus cordis exspuere, & animam contra diversarum fluctus tentationum constantiæ moderamine gubernare, & contra passiones occultas, velut contra domesticos inimicos, rixam quamdam irascentis fidei auctoritate conserere, inanes curas longe repellere, & a noxiis colloquiis ac desideriis, quibus diabolus pascitur, abstinere; & per mansuetudinem, patientiam, tranquillitatem Dei (adde imaginem) in vultu exteriore excolere virum spiritualia & divina cogitantem, ut tristitia non frangat, lætitia non resolvat, stabilitum in timore Dei pectus ostendat magnanimitatis æqualitas, ut nobis coaptari possit libelli illius insigne principium: “Erat vir unus, abstinens se ab omni re mala”. Vir, inquit, unus, hoc est, semper idem, quia nihil in eo erat dubium, nihil duplex, nihil accidens, nihil varium vel diversum: sed eum in statu virtutum suarum æquali ordine permanentem tempora non mutabant, nec eum (ut maximis fluctibus mos est) in alternas partes diversa ventorum flabra versabant. Ita & sollicitus Dei famulus, inconcussa fidei mole fundatus, in hoc tantum (Christo in se operante) mutetur, ut novis semper virtutibus induatur. Ante omnia, in quantum, Deo adjuvante, possumus, illas in nobis quinque sensuum expugnemus illecebras. Quicquid enim pulchrescit visu, quicquid lenocinatur odoratu, quicquid mollescit attactu, quicquid dulcescit gustu, quicquid blanditur auditu, hæc omnia, si his abutamur, intentionem de spiritualibus ad terrena devolvunt.

[274] [eleganti & docto sermone composita.] Dedi hunc locum, ut lector Latinus perspiciat, qualia sint sensa Fausti, & quam nitido ea sermone exprimat. Sic enim, opinor, magis credet S. Sidonio, qui non solum subtilitatem & vim Fausto attribuit in disserendo, sed elegantiam quoque non modicam in eloquendo; quam neotericis aliquot Gallis, qui volunt, nihil eloquentiæ, nihil eruditionis singularis fuisse in Fausto. Video Tillemontio id asserenti credidisse aliquot neotericos, qui vernaculo sermone scripserunt. At ego prorsus existimo, fidem potius habendam Sidonio, qui, cum ipse esset eloquentissimus, de eloquio sui seculi optimus erat judex. Scriptoribus vero vernaculis, qui numquam Latine aliquid ediderunt, de eloquio Latino fidem non habeo, præsertim cum eloquentissimo viro contradicant, & hujus judicium ipsa Fausti scripta luculenter confirment. Epistolam concludit his verbis: Vim enim sibi factura est anima, ut carnales affectiones spiritui subdat, ut crucem deliciis præferat, ut vigilias somnis dulcibus anteponat, ut adversarium in membris suis vincat, ut ex alio alter effectus homo, ad illam Domini præceptionem idoneus inveniatur: “Si quis, inquit, vult post me venire, abneget se ipsum sibi”. Si quis ex iracundo patiens efficietur, continens ex luxurioso, placidus ex cruento, benignus ex invido, largus ex cupido: toties nos negamus, quoties nos ad meliora convertimus. Et ideo, ut ad hoc assurgamus, quod esse debemus, prius studeamus odisse, quod fuimus. Oportet ut hic prius mutetur ad vitam, qui illic mutari optat ad gloriam. Hæc de Felice, de quo plura ad propositum nostrum non invenio.

[275] [Ruricius maximi faciens Faustum,] Ruricius instructiones Fausti expetivit per litteras, ex quibus duæ ad nos pervenerunt, sed plures Fausti ad Ruricium. Prima Ruricii impressa est tom. 8 dictæ Bibliothecæ pag. 559 cum hac inscriptione: Domino suo peculiari in Christo, domino patrono, Fausto episcopo Ruricius. Sic vero incipit Ruricius, necdum episcopus: Olim te, domine mi venerande ac beatissime Sacerdos, fama celeberrima prædicante cognovi. Olim desiderio pii amoris infuso illis te, quibus scribere dignaris, oculis cordis intueor: sed nihilominus etiam corporeis videre festino; si quo modo possim, intercedentibus vobis, peccatorum meorum vincula disrumpere, acceptisque columbæ illius pennis, a venantium laqueis evolare; & vobiscum positus in Dominica lege requiescere, ut sitim, quam Opuscula vestra legendo concepi, ipso præsente, unde illa manarunt, uberius hauriens restinguerem; ut charitatis igniculum, quem in tepidis animæ dormientis favillis ferventibus * suscitastis, prolatis de condensa Scripturarum pabulis, vivax flamma roboraret, quæ eloquio sancti oris accensa, more sibi solito in pectore peccatoris vim naturæ potentis exereret, calefaciendo frigida, inluminando tenebrosa, & spinas criminum consumendo. Adhæsit, Doctor eximie, anima mea post te. Hæc omnia manifestant, quanti Faustum faceret Ruricius. Posset quis etiam ex principio existimare, primam hanc esse Ruricii Epistolam ad Faustum, sicut prima est impressa; sed magis credo, alteram præcessisse, quæ ibidem sequitur.

[276] Etenim Ruricius in Epistola partim relata, ubi dixerat, [ejus quoque instructiones ardenter petit,] Non enim adhuc valet pusillitas nostra metum obnoxiæ conditionis expellere, & charitati perfectæ purgata corda reserare, ut relinquentes præsentia, petamus æterna, ejectaque ancilla, hæreditatem paternam liberi possimus adipisci; mox subdit: Quamobrem spero, Domine mi, ut pro me indesinenter oretis, & quoties dignati fueritis ariditatem terræ meæ eloquentiæ vestræ imbre perfundere, non mihi, sicut cut nunc fecistis, & adhuc meæ infirmitatis ignari, delicatos & dulces cibos, sed austeriores & ægritudini meæ congruos suggeratis. Et inferius: Sane nec vereatur Sanctitas vestra, ne vulneribus meis gratior sit foventis dextera, quam secantis, quia ea nec me posse curari, & tamen graviter computruisse, Domino dante, jam sentio. Et ideo eligo, ut me justus misericordiæ increpatione corripiat, quam caput meum oleum peccatoris impinguet. Supplici itaque prece deposco, ut de illo thesauro penetralium vestrorum, unde nova & vetera proferre consuevistis, peritissimi utpote medici, qui languentium innumeras & varias ægritudines quotidie gratia Dei adjuvante sanatis, languori quoque meo, quæ convenire cognoscitis, medicamenta mittatis. Hæc aperte manifestant, litteras Fausti jam delatas fuisse Ruricio, postquam cœperat præteritam vitam suam Fausto declarare.

[277] Hoc autem fecisse Ruricium per scriptum aliquod, [ejusque curationi se omnino subjicit.] cum Epistola secundo loco edita missum, aut generatim per ipsam Epistolam, ex illa ipsa colligi videtur. Illam enim sic orditur: Ita me hactenus impia negligentia, & negligens impietas possederunt, ut, quid, Domine mi, in me potissimum accusem, nesciam; & quid in me primum excusem non inveniam. Deinde, ubi ostenderat, non quærendam esse excusationem, ita se Fausto offert: Habes ergo, Pater optime, Pastor egregie, meam culpæ meæ spontaneam confessionem: habes & in discipuli errore, quod corrigas, & in oviculæ languore, quod sanes; potestatisque & judicii tui est, utrum velis ulceris mei putredinem ferri rigore rescindere, an medicamentorum lenitate curare. Ego tamen, utram elegeritis curationem, amplectar intrepidus, nec paternæ ictum dexteræ declinabo, dummodo portionem promissæ hæreditatis adipiscar. Post varia de misericordia Dei in peccatores, Epistolam sic concludit: Trade peccatoribus adjutorium, præsta conantibus remissionem, intercessionem largire, confitentique filio non solum ipse veniam tribue, sed veniam deprecare, ut, quem in peregrina patria appellas liberum, in propria possis videre liberatum: & qui per se amisit Dominicam liberalitatem, per te mereatur consequi libertatem, nec a vestro separetur solatio, qui sequestratur præmio.

[278] [Ex quinque Fausti ad Ruricium Epistolis prima est.] Tillemontius art. 9 hanc Epistolam ita exposuit, acsi Ruricius tantum peteret veniam de negligentia aliqua in Faustum commissa. At omnia fere insinuant, agi de peccatis in Deum commissis, sive illa scripto separato exposuisset Ruricius, sive generatim solum negligentiam vitæ præteritæ accusasset. Quid Faustus responderit, mox videbimus. Verum antequam hanc scriberet, jam aliquam Fausti Epistolam acceperat Ruricius, ut indicant verba, quem … appellas liberum. At hæc videtur excidisse. Exstant tamen Epistolæ quinque Fausti ad Ruricium. Ex his prima est pag. 554, qua Faustus respondet ad consultationem Ruricii, qui domesticum aliquem cum litteris ad eum miserat. Principium hoc est: Licet per quamcumque personam jucundum mihi sit cum individuo pectore ipsius charitatis vocibus conloqui, & sedula vos officiorum ambitione complecti; sed nunc quanto opportunius, tanto avidius pignus animi vestri ministerio domestici portitoris assumpsi, in cujus merito minus assignavit relatio, quam probavit agnitio. Pergit domesticum illum laudare, & alios cum eo forte a Ruricio missos.

[279] [qua respondet ad ejus consultationem:] In fine respondet ad consultationem, quasi pro alio propositam, quid melius sit locare, vel administrare, vel distrahere propriam portionem. Respondet autem: Primum revera bonum esset, ut Christi famulus Christi pauperis vias ex toto pauper studeret incedere, si perfectam magni alicujus monasterii scholam, vel certe insulam, angelicæ congregationis militiam, liceret expetere. Nam in medio seculi institutionem eremiticam profiteri, quanta magnanimitas, tanta est difficultas. Secundo ait, posse administrationem committi filio, si quis sit aptus; aut alteri administratori: sed locus est corruptus. Tertio ait, posse partem bonorum administrari per fideles servos. In quo ordine, inquit, non parum est lucri, si, reservato usu, proprietas distrahatur. Tum subjungit: Itaque breviter indicantes, quid primum, quid secundum, quidve sit tertium, electionem judicio vel possibilitati reservavimus consulentis. Quid magis competat, quid promptius possit implere, ille insinuare dignetur, pro cujus timore & amore consolatio * ipsa tractatur &c.

[280] Hæc prima, opinor, Fausti ad Ruricium est Epistola, [secunda, qua ad ejus Epistolam vulgo secundam,] forsan & aliæ sunt secutæ, quæ exciderunt. At quæ tertio loco habetur, videtur reddita ad Epistolam Ruricii multum se accusantis, & in manus Fausti se tradentis. Sic enim Faustus rescribit: Gratias Domino, qui id generali dispensatione largitus est, ut inter eos, quos locorum intervalla discriminant, liber ac nullis conclusus absentiæ legibus animus commearet, nihilque esset tam impenetrabile, quod mentis aspectibus non pateret, sed per cordis intuitum inde se invicem cari, gratia intercurrente, conspicerent, ubi charitas ipsa consistit. Habet siquidem & interior noster oculos suos, quibus se conscientiæ testis introspicit; quibus in se conversus, aut erubescenda aut gaudenda consideret; quibus diem ultimum pervidet; quibus vel confusibilem, vel, Deo tribuente, laudabilem totius vitæ historiam ante animæ suæ faciem provida in futurum cogitatione disponit, & in præsentiam trepidæ sollicitudinis tempus reddendæ rationis adducit; & ea, quæ paravit Deus diligentibus se, in secreta pectoris sui pagina, spe imaginante, depingit. Quos, ut puto, oculos & ipse ad tremendi Judicis thronum semper attollis, ut de te illud Propheticum merito dici possit: “Sapientis oculi in capite ejus”. Hisce suaviter hortatur ad examinandam conscientiam, & novissima hominum in memoriam revocanda, ut ea consideratione a peccatis deterreatur.

[281] Cum autem medicamentorum lenitate uti mallet, [illum suaviter hortans ad perfectiora, laudesque immiscens:] quam ferri rigore, quod ei Ruricius reliquerat liberum, veras etiam ejus laudes commemorat, ut in bene cœptis interim confirmetur & crescat, donec ad perfectiora vocaretur a Deo. Itaque post locum corruptum hæc sequuntur: Inde est, inquam, quod præsentium rerum relinquenda subsidia, quasi avidus fœnerator, per pretia captivorum in sinu Remuneratoris, seminantis more, commendas, de usu proprietatem facis, & in perennes thesauros peritura convertis. Inde est, quod cum fidelissima Sara * tua sub uno Christi jugo ad communem tendens coronam, terrenorum despector & cælestium competitor, seculi peregrinus & paradisi candidatus, mundo huic, qui, jam non habet, unde decipiat vel seducat, miles Christi secretus inludis; cum regni interminabilis socia jejuniis & orationibus, & quadam fidei manu, januam vitæ pia conjuratione pulsatis, ut duplicem palmam de mutua salute capiatis. Sed inter hæc parum est, quidquid agitur, ut causæ insanabiles hic sanentur, ut inextinguibilis ignis hic extinguatur, ut ineluctabiles necessitates hic superentur, ut hic peccatorum sagittæ de animæ visceribus evellantur, ut hic vulnera ipsis alte medullis impressa curentur, ut hic maculæ invisibiles diluantur, ut hic æterna gaudia fidelium studiorum labore comparentur. Illic quidem vita præmium istius erit; sed oportet, ut illius ista sit pretium.

[282] Si quis hæc attente consideret, simulque occasionem, [utraque ante exsilium scripta.] qua scripta sunt; perspiciet, potentem non minus, quam suavem, adhortationem esse ad perfectiora capessenda. Epistolam sic concludit: Prælatis itaque obsequiis, quæso, ut, cum se facultas opportune præbuerit, gaudere nos vestra sospitate ac proprietate faciatis. Pro filiis & diaconibus meis uberes refero gratias. Dominam filiam meam, religionis speculum & pietatis exemplum, debito cultu veneratus saluto. Dominus Deus noster magnificandam mihi bonitatem vestram & præsentibus repleat bonis, & dignam reddat æternis, domine devinctissime & honore præcipuo specialiter excolende fili. Domina illa, quam laudat & salutat, haud dubie erat uxor Ruricii. Diaconi, pro quibus gratias agit, verisimiliter apud Ruricium fuerant, aut certe alia occasione ab eo erant beneficiis affecti. Duæ jam relatæ Fausti Epistolæ ante exsilium ejus videntur scriptæ, cum in iis de exsilio non meminerit, eaque de causa figi possunt circa annum 480.

[283] Non dubito, quin Ruricius ad hanc Epistolam responderit per suam vulgo primam, [Deinde ad alteram Ruricii, vulgo primam,] in qua hæc leguntur: Olim desiderio pii amoris infuso illis te, quibus (lege de quibus) scribere dignaris, oculis cordis intueor. Nam de oculis interioribus in illa Faustus scripserat. Suaviter etiam, & laudes intermiscendo, ut vidimus, hortatus fuerat. Hinc ibi Ruricius: Non mihi, sicut nunc fecistis, … delicatos & dulces cibos, sed austeriores & ægritudini meæ congruos suggeratis. In eadem Epistola Ruricius ostendit desiderium aliquod vitæ monasticæ his verbis: Me autem adjuvent orationes tuæ, ut possim, terrenis actibus spretis, cælestibus inhiare, quia corpus, quod corrumpitur, aggravat animam, ut inclinare aurem suam ad oracula divina non possit, ut domum patris (relinquat) oblivio obediens, quæ Vocantis imperio de terra sua & cognatione discedat, atque illam, quæ ei demonstratur, potius concupiscat.

[284] [per tertiam respondens in exsilio quod pie fert,] Ad illam Ruricii Epistolam in exsilio respondit Faustus per Epistolam tertiam, secundo loco impressam, ex qua liquet, Exsulem degisse in aliquo monasterio. Ruricium, quem in prioribus filium vocaverat, in hac fratrem vocare cœpit, verisimiliter quia mundo valedixerat. De exsilio autem suo sic orditur: Propitia Divinitate in secreto religionis congruo & tranquillissimo in silentio constituti, in quo Dominus ad rubiginem longa securitate contractam, salutiferæ lima castigationis admonuit (legendum credo limam … admovit.) In hac, inquam, qui & magna, si agnoscamus, vocatione donati, dum novos cives commercio charitatis adquirimus, dum de adquisitorum salute gaudemus, inter hæc positi bona, præsenti insultamus exsilio, & patrem * nos non amisisse, sed commutasse cognoscimus. Nam dum fideles famuli Dei in necessitatibus nostris bonitatem suæ devotionis exercent, sine sede propria possessores, sine possessione divites sumus: imo eos, qui de nostra fructum capiunt consolatione, ditamus. Miro modo consolatores nostri de pauperculis negotiantur, & de egenis lucra perpetua consequuntur. Hæc pie admodum Faustus, laudans Deum in omnibus.

[285] [frustra carpente Tillemontio,] Crisim tamen suam hic exercuit Tillemontius art. 9. Nam ait, illa, quæ dicuntur de lucro servientium Fausto, melius potuisse dici ab illis ipsis, quam a Fausto. Non miror observationem quantumcumque ridiculam: nam Faustum ubique inimico prosequitur calamo. Verum requiro sanum judicium. Nam illi propria laudassent & magni fecissent opera, quod parum congruit humilitati Christianæ. Faustus vero aliena facta laudabat, & uberi mercede censebat remuneranda, quod charitati Christianæ prorsus convenit: & sic tam in sua afflictione, quam in eorum ex charitatis obsequiis lucro, aptissimam inveniebat materiam laudandi Deum, sicut eam semper inveniet, quisquis cum Fausto Deum ex totis viribus diligit.

[286] [apertius monere cœpit ita volentem,] Redeamus ad Epistolam Fausti, Deum laudare pergentis: Ego autem hanc primam munificentiam, Domino largiente, percepi, quod piissimus meus Ruricius post vitæ hujus jactationes ad portum religionis proram salutis, Excelsi manu gubernante, convertit; quod post umbras seducentium vanitatum, & inlusiones transvolantium somniorum, mansura & solida concupivit, &, despecto tandem seculo infelici, artem ejus magnam rapuit, felicitatem & lucrum sui de mundo pereunte adquisivit arte fideli, atque conlabentium rerum fuga præteriens, qua opes contemptu suo contulit, quæ jam usu suo conferre nihil poterant. Unde, quanta dudum alacritate secularibus studiis militavimus, tanta nunc devotione Domino serviamus. Et quia me austerius loqui secum pro peccatorum curatione pietas vestra constringit, & illius sententiæ non observat invidiam, quæ dicit: “Justus in principio sui est accusator”: in primis ergo lapsus oris cordisque vitemus. Sed quod oris diximus, si cordi studueris adhibere custodiam, ori non laborabis imponere disciplinam; sine difficultate ostium circumstantiæ opponere poteris labiis tuis. Illud siquidem voce depromitur, quod prius in officina conscientiæ deformatur. Hoc exterior reddit, quod dictat interior. Mens exercet imperium, lingua famulatum. Et propterea cælestibus edocemur colloquiis: “Ex abundantia cordis os loquitur”. Quod de sermone nasci videtur, prius cogitatione concipitur. Ut oris sonus indigna non proferat, animus justa præcipiat.

[287] Et quia duo sunt jejuniorum genera, unum incontinentiæ appetitum a male blandis deliciarum suavitatibus coërcere, [& aliqua repetit ad Felicem quoque scripta.] ut exterior & terrenus homo vomere crucis edomitus commoda infirmitate marcescat. Alterum abstinentiæ genus est multo sublimius, multo pretiosius, cui nulla contradicere possit infirmitas. &c. Multa hic dicit de domandis animi affectionibus: sed ea mitto, quia eadem fere data sunt num. 273 ex Epistola ad Felicem. Mitto & reliqua brevitatis gratia. At breviter observo, illius repetitionis, & aliarum paucarum causa Tillemontium censuisse, sterilem fuisse venam Fausti, quod sua frequenter repeteret. At scripta ostendunt contrarium: & pauci reperiuntur, qui non repetunt aliquando bene inventa.

[288] Exciderunt verisimiliter aliquot Epistolæ in exsilio ad Ruricium datæ. [Quarta post exsilium ad Ruricium episcopum,] Prima post exsilium quæ ultimo impressa est loco, scripta est ad Ruricium episcopum. Cum brevis sit, fere totam huc transfero: Gratius ad vos, dum vobis de patria scribimus, qui nobis patriam in peregrinatione fecistis, qui indefessa liberalitate patriæ desideria temperastis, vim quamdam divinæ justitiæ succedentibus sibi beneficiis inferentes, ut quod intulerat ad castigationem, converteret ad honorem, conferret ad consolationem, mutaret ad requiem mentis; nostra prætermitteret, ut, vestra cumularet, debita obliviscens, & lucra vestra multiplicans; apud utrasque partes magnitudinem suæ bonitatis exercens, (ut) nos vestro locupletaret obsequio, vos nostro ditaret exsilio. Unde factum est, ut jam in præsenti benedictionem futurorum impatiens dispensaret, & fidelissimum famulum suum super candelabrum domus suæ, cooperante misericordia, justitia, sinceritate, continentia, benignitate, id est, domesticis suffragatoribus, sublimaret.

[289] Ecce quali pretio Ruricius meus summum sacerdotium comparavit. Unde emit, [cui eam dignitatem gratulatur, data: dein quinta.] ipsum est, quod emit: & testibus propriis adclamantibus, in se honoris causas, refugia honoris exhibuit. Tantum itaque munus scit in Christi nomine custodire, qui scivit adquirere. Harum autem portitorem, sanctum presbyterum Florentium, mihi jam diu cognitum, & exemplis magistri & morum floribus adornatum, qui pro germanæ suæ absolutione peregrinatur, insinuo. Soror illa forte captiva erat apud Gothos. Ultima Fausti ad Ruricium epistola ante hanc impressa est. Scripta est ad commendandum Ruricio ipsius Epistolæ latorem, qui fuerat captivus, & laborabat ad eruendos e servitute uxorem & filios. Verisimile est Faustum ipsum ad pia illa misericordiæ opera non pauca etiam contulisse, sed censum ecclesiæ Regiensis ad omnia non suffecisse.

[Annotata]

* forte ferventius

* consultatio, opinor.

* id est, conjuge

* lege patriam

§ XVI. Annus mortis incertus, uti & ætas, sed certo grandæva: Homiliæ sub nomine Eusebii Gallicani editæ, non omnes sunt Fausti, sed multæ ex illis, & aliæ nonnullæ.

[Annus mortis incertus: non probatur vixisse] De gestis S. Fausti post reditum ab exsilio nihil invenimus præter duas Epistolas ad Ruricium jam memoratas. Attamen ex Catalogo scriptorum Gennadii, qui scriptus est circa annum 493, Tillemontius art. 9 suspicatur, viventem fuisse Faustum, dum scribebat Gennadius. Verba Gennadii, ex quibus id colligit, hæc sunt: Sunt ejus & alia scripta, quæ, quia necdum legi, nominare nolui, viva tamen voce egregius doctor & creditur & probatur. Ultimæ voces eam Tillemontio fecerunt suspicionem, qui & aliam addidit rationem, nimirum quod Gennadius non loquatur de ejus morte, cum tamen de aliis dicat, sub quo imperatore fuerint defuncti. Neutra ratio mihi videtur multum urgere: nam de aliorum multorum, qui certissime defuncti erant, morte nihil dixit Gennadius, nec nominavit imperatorem, sub quo erant defuncti, ut quilibet videbit, modo Catalogum ejus ab initio usque ad finem consulat. Obiit Faustus post exstinctum in Occidente imperium, & Gothis in Provincia dominantibus. Itaque hæc ratio esse poterat non nominandi principem, sub quo defunctus est, si tamen quærenda est ratio, nam de pluribus sine ulla ratione nobis nota idem prætermittit, uti & ipsam mortem. Qui Faustum in Catalogo proxime præcedunt, sunt Claudianus Mamertus & Prosper, ambo diu ante annum 493 defuncti, nec tamen eorum mors memoratur. Itaque ista saltem ratio nullius est ponderis.

[291] [usque ad tempus quo scripsit Gennadius,] Altera quoque ex iis vocibus, Viva tamen voce egregius doctor & creditur & probatur, nimium probaret, si quid probaret. Nam si illa verba evincunt, Faustum eo tempore vixisse, etiam probant, viva voce docuisse, quod de viro, qui centum fere annorum tunc esse debebat, non est admodum probabile. Quare mihi probabilius videtur, antea defunctum fuisse Faustum, cum quia solum innotuerunt ejus gesta uno alterove anno post reditum ab exsilio, tum quia de vita ejus tacet Gennadius. Nam de iis, quos noverat vivere, id multo magis expressit, quam obitum omnium referre curavit, ut cap. 69 de Salviano, deinde de aliis quibusdam, ac nominatim de tribus posterioribus, ut neminem in Catalogo inveniam, quem eo tempore vixisse novi in Gallia, de quo id prætermittit. Ea ratio aliquid valet meo judicio. De omnibus, quos vivere noverat, id observavit Gennadius. At non facile poterat vitam Fausti ignorare, utpote degens in eadem provincia, nec tamen eum vivere indicavit. Faustus igitur defunctus erat, sicut Claudianus, Prosper, & aliorum fere pars media, de quibus id prætermittit. Verba vero illa, viva tamen voce egregius doctor creditur & probatur; intelligenda puto de communi viventium voce, qua Fausti doctrina passim celebrabatur: nam ait, se aliqua omisisse ejus scripta, quod ea non legisset, Faustum tamen viva hominum voce celebrari, ut doctorem egregium.

[292] Si quis voluerit contendere, agi de viva voce prædicantis Fausti, [sed potius videtur obiisse ante annum 490:] ut locum intellexisse videtur Tillemontius art. 3, verba ad tempus præteritum, quo Faustus prædicabat, sunt referenda. Si quis voluerit, vixisse Faustum, quia Gennadius præsenti dicit, creditur & probatur, ut voluit Tillemontius, rursum non valebit argumentum. Nam Gennadius cap. 93 eodem modo loquitur de Sidonio dudum defuncto. Verum, inquit, in Christiano vigore pollens, etiam inter barbaræ ferocitatis duritiam, quæ eo tempore Gallos oppresserat, Catholicus pater & doctor habetur insignis. Quare argumenta a Tillemontio producta ad vitam Fausto usque ad annum 493 prorogandam, nihil omnino evincunt; cumque altum sit de Fausto silentium post ejus Epistolas ad Ruricium, quæ anno 485, aut non diu post, scribi potuerunt; magis credo, Faustum non pervenisse usque ad annum 490, ideoque mortem ejus fixi cum aliqua latitudine post annum 484, seculo tamen quinto.

[293] Laudatus Tillemontius de grandæva Fausti senecta ait: [forte in ætate circiter nonaginta annorum.] Quapropter facile potest implevisse prophetiam S. Sidonii, qui ipsi promiserat, quod superaret ætatem centum annorum. Locum Sidonii dedi num. 243, ibique observavi, Sidonium pia fecisse vota pro grandæva Fausti vita, spemque insinuasse de ea usque ad annos centum & ultra protrahenda. Similia possunt vota fieri pro aliquo, qui necdum ad senectutem pervenit, ut ex loco Sidonii nihil habeatur ad annos centum aut etiam nonaginta Fausto tribuendos. Addit ad probandum Tillemontius: Cum enim factus sit abbas Lerinensis anno CDXXXIII, necesse est, natus fuerit parum post annum CCCXC. Hæc certe ratio ostendit, longævum fuisse Faustum; sed minime evincit totum, quod intendit auctor. Nam eximia Fausti virtus, doctrinaque & eloquentia singularis, efficere potuerunt, ut in ætate parum provecta ad regimen abbatiæ promoveretur, & sic fortasse potius natus fuerit circa 400, quam circa 390. Certe nec in scriptis nec in gestis Fausti ulla alia invenio indicia tantæ ætatis, ut natum existimem non diu post annum 390. Nam sic fuisset octogenario major, quando scripsit de Gratia & libero arbitrio; in Præfatione autem ad Leontium conqueritur quidem, operam illam infirmis humeris fuisse impositam, sed nihil addit de gravi senecta, ut merito potuisset Vir octoginta aut plurium annorum, quos habuisset secundum epocham Tillemontii. In aliis quoque scriptis numquam de grandæva sua ætate loquitur, numquam de senectæ decrepitæ molestiis conqueritur. Quapropter malim credere, ab ætate nonaginta annorum non procul abfuisse Faustum, dum obiit; quam ad centum annos pervenisse, aut etiam prope accessisse. At de his verisimilia dare possumus, certa non habemus.

[294] Gennadius verbis num. 290 datis testatur, alia fuisse scripta S. Fausti, [Homiliarum Collectio Eusebio Emeseno primum tributa,] quæ non memoravit nec legit. Ex his nulla recensui præter Epistolas ad Ruricium, quas illis verbis insinuare potuit. Gennadius tamen potissimum, opinor, designavit Homilias pro concione dictas. Nam egregium in munere prædicandi fuisse Faustum, doctosque & utiles ejus fuisse Sermones, testatur Sidonius num. 29 laudatus. Eruditi quoque neoterici minime dubitant, quin aliquot etiamnum habeamus Homilias Fausti alienis nominibus impressas, cum nonnullæ certis argumentis eidem vindicari valeant, in aliis ejusdem stilus agnoscatur; multum tamen dissentiunt de numero, aliis plures, aliis pauciores Fausto attribuentibus. In Bibliotheca Lugdunensi tom. 6 a pag. 618 impressa est ampla collectio Homiliarum, quibus hic præfixus est titulus: Eusebii episcopi Gallicani Homiliæ ad populum & monachos eloquentissimæ & religiosissimæ, in lucem primum emissæ per Joannem Gaigneium, Parisinum theologum, ecclesiæ & academiæ Parisiensis cancellarium, ab Andrea Schotto Societatis Jesu recensitæ & locupletatæ Sermonibus. Tum subditur præfatio Gagnæi, qui editas a se Homilias attribuit Eusebio Emeseno, scriptori Græco seculi quarti. Verum cito viderunt eruditi, illas Homilias certo non esse Eusebii Emeseni, cum procul dubio sint scriptoris Latini,

[295] [deinde aliis, recusaque nomine Eusebii Gallicani,] Hinc Schottus aliam dedit præfationem, ibidem quoque impressam, in qua varias recenset sententias de auctore prædictarum Homiliarum, quibus alias ipse adjunxit, impressas ibidem a pag. 675 usque ad 686. Probat primo, non esse Homilias illas Eusebii Emeseni, quod certissimum est, & modo ab omnibus, opinor, admissum. Tum docet, ab aliis eas attribui S. Cæsario Arelatensi, ab aliis S. Hilario Arelatensi item episcopo earum magnam partem, a Baronio primum vindicatas esse S. Eucherio Lugdunensi, deinde adscriptas Eusebio episcopo Gallicano, qui necdum notus est. Hujus tamen nomine in Bibliotheca Lugdunensi sunt editæ, sed perperam, cum ille Eusebius solum substitutus sit Emeseno sine legitima ratione. Demum observat, unam ex istis Homiliis, nimirum quartam de Pascha, certo esse S. Maximi Regiensis, alias reperiri inter Homilias S. Cæsarii; unam in Ms. S. Isidoro tribui, aliam certo esse S. Fausti Regiensis. Tillemontius Nota 2 in Faustum agnoscit, multas ex dictis Homiliis Fausto attribui, idque secuti sunt novissimi de scriptoribus auctores, paucas tamen solum enumerant, quas Fausti indubitanter credunt.

[296] [ab Oudino tota tribuitur Fausto. Primum ejus argumentum] Verum Oudinus in Commentario de Scriptoribus tom. 1 duobus locis omnes Fausto tribuendas contendit, multaque adducit argumenta, quæ breviter discutiam. Cum autem aliam laudet Homiliarum collectionem, quam non vidi, collectionem in Bibliotheca Lugdunensi impressam contuli cum ipso codice nostro Ms., admodum vetusto, ex quo Gagnæi Collectionem auxit Schottus, & ad quem initio aliqua annotavit. Primum argumentum Oudinus Col.umit ex Homilia XII ad Monachos, quæ nostræ Collectionis, inquit, atque editionis LXXIV est. Verum illa Homilia non habetur in codice nostro jam laudato, quo usus est Schottus, sed ibi solum habentur decem Homiliæ ad Monachos, prout editæ sunt. Easdem decem Homilias, ab omnibus separatas, habemus in alio codice Ms., notato ✠ Ms. 107, in quo attribuuntur Eusebio Emeseno, cujus nomen in priori codice uni tantum Homiliæ in Litaniis præfigitur. Itaque illa ipsa Homilia, quam laudat Oudinus, spectare non videtur ad Collectionem, quam ex illa totam Fausto vult adscribere. Præterea Fausti eam non esse, indubitanter ausim asserere. Nam inter Homilias 40 S. Cæsarii Arelatensis ponitur vigesima, & stilus S. Fausti in illa Homilia non relucet.

[297] [ex Homilia, quæ Fausti non est, plane nullum,] Argumentum, quod affert, ad illam Fausto vindicandum, nullum plane est. Sidonius in Carmine, quo Faustum celebrat, habet ista de Lerino & de Fausto episcopo:

Fratribus insinuans, quantos illa insula plana
Miserit in cælum montes &c.

In laudata quoque Homilia legitur: Beata, inquam, & felix insula, quæ cum parvula & plana esse videatur, innumerabiles tamen montes ad cælum misisse cognoscitur. Credidit nimirum Oudinus, hanc oppositionem inter planam insulam & montes posuisse Sidonium, quia prius posuerat Faustus, eamque imaginationem tanti fecit, ut dicat: Quo nihil validius umquam dari potest ad Collectionem hanc Fausto demonstrative adjudicandam. Verum certe nihil prodesse potest pro Collectione, ad quam illa Homilia non spectat. Quod vero spectat ad ipsam Homiliam, hujus auctor, sive fuerit S. Cæsarius, sive alius quiscumque Lerini ante educatus, imitatus est verba Sidonii, ejusque inventionem adoptavit. Frustra vult Oudinus, Sidonium hausisse ex Homilia: non egebat ille aliena inventione, nec tam singularis est ille conceptus, ut ab uberrimo ingenio inveniri non potuerit. At initium Homiliæ ejusmodi est, ut nulli minus conveniat, quam Fausto. Non poterat hic coram monachis, quos per annos forte viginti ad concionem frequenter coëgerat, imperitissimum se vocare ad eos exhortandos, ut initio facit. Non poterat prudenter dicere, Ubi potero invenire, quod vobis esurientibus justitiam possim apponere? cum frequentissime ad ipsos verba fecisset, & prædicare semper pergeret in ecclesia sua. Ut verbo dicam, tota Homiliæ materia Fausto non congruit, sicut dictio non consonat cum Fausti stilo. Sola insinuatio humilis & elegans, … si credimus Oudino, Faustum illius Operis parentem prodebat. At illa meo judicio sola sufficit ad Homiliam Fausto abjudicandam; cum non congruat illi, qui illorum monachorum præfecturam tamdiu gesserat, illosque frequentissime docuerat.

[298] Secundum argumentum Oudinus repetit ex Homilia 3 de Dedicatione ecclesiæ in Bibliotheca Lugdunensi pag. 677, [prout reliqua ejus argumenta inepta sunt,] aliisque duabus præcedentibus de eadem materia. Has vult habere aliquid forensis doctrinæ, sive juris civilis, quam Sidonius attribuit Fausto verbis num. 51 datis. Verum illa observatio mihi rursum videtur inutilis: neque enim illa, quæ tamquam juris civilis propria allegat Oudinus, tam singularia sunt, ut ex ipso Euangelio a viro utcumque docto similia proferri non potuerint. Itaque hæc ratio non cogit, illas Homilias Fausto attribuere. Non negavero tamen, stilum Fausti in tertia utcumque deprehendi, sed minus in prima & secunda. Itaque Fausti revera esse tertiam illam suspicor. At sive illa sit Fausti, sive etiam secunda & prima, ex eo inferre non licet, omnes ejusdem esse scriptoris, quod sine ulla ratione legitima contendit Oudinus. Hinc non valet tertium ejus argumentum, quo inferre nititur, omnes esse Fausti ex una Homilia de S. Maximo, impressa pag. 654, quæ Fausti revera est. Eodem vitio laborat argumentum quartum, quo ex Homiliis ad Monachos, quæ Fausti sunt, infert, ejus esse totam Collectionem. Quintum argumentum nihilo melius est. Ait, Homilias illas esse infectas hæresi Semipelagiana, & consequenter Fausti esse. At neutrum probat.

[299] Sexto observat, in illis Homiliis reperiri dictiones Fausto proprias, [nam omnia a particularibus Homiliis ducuntur,] quales sunt, Sed dicis: Non ita est; Non est ita: Sed non est ita. Verum hæ voces in aliquibus reperiuntur, non in omnibus: ideoque ineptum est, omnes hac de causa Fausto adscribere, cum multæ a stilo ejus sint alienæ. Septimum argumentum sumit ex aliquot repetitionibus, quæ in dictis Homiliis sunt repertæ. At eæ non multæ sunt, nec solus Faustus aliqua subinde repetiit. Octavo demum observat, in aliquot codicibus ante duas, tres aut quatuor Homilias nomen Fausti adhuc reperiri, quod lubens agnoscam: sed neque hoc argumentum, neque ullum ab Oudino prolatum valet ad totam illam Homiliarum Collectionem Fausto attribuendam, cum omnia manifesto ratiocinationis vitio a particularibus aliquot Homiliis procedant ad universalem collectionem.

[300] [& gratis fingitur, totam Collectionem ejusdem esse,] Gratis omnino contendit Oudinus, totam Collectionem ejusdem esse scriptoris, cum nec stilus huic suspicioni faveat, & aliquot Homiliis in Mss. particulares assignentur auctores. Quarta de Pascha inscribitur pag. 635 Sermo IV beati Maximi Regiensis episcopi; nec ulla est ratio, cur eum sermonem S. Maximo abjudicaremus, & S. Fausto tribueremus, cum hujus dictio in illo nequeat deprehendi ullo indicio. Sequens Homilia V in aliquo Ms. S. Isidori scribitur, alias ut Eusebii Emeseni laudatur. Homilia in Litaniis pag. 645 in margine nominatim Eusebio Emeseno in Ms. adscripta legitur, prout etiam in codice nostro unica hæc eo titulo insignitur. Non poterat ulla magis incongrue Eusebio Emeseno attribui, quam hæc ipsa in Litaniis dicta, cum Litaniæ sive Rogationes institutæ sint in Gallia, quando ille integro fere seculo defunctus erat in Oriente. Itaque hoc specimine intelligimus, quam parum fidere possimus hodiernis codicum Mss. titulis, eorum certe codicum, qui multa undique congesta continent.

[301] [cum in Mss. quoque tribuantur diversis & stilus sit varius.] Homilia 2 de Ascensione pag. 648, ut in margine notatur, fuit inter Sermones S. Augustino olim adscriptos: magis tamen exhibet stilum & methodum Fausti, quam Augustini. Ex Homiliis decem ad Monachos quatuor, vere aut falso, tribuuntur S. Cæsario. Sermo de S. Romano martyre pag. 671, in Ms. nostro vocatur, Sermo S. Faustini de S. Romano martyre. Sic Sermo exhortatorius pag. 679 dicitur sancti Faustini episcopi, etiam in codice nostro. Ex dictis facile intelligitur, totam illam Collectionem non videri unius scriptoris, sed diversorum. Oudinus non hanc dumtaxat Collectionem, sed Homilias quoque aliunde a se collectas, numero 92, inquit, hinc inde comparatas, contendit Fausto attribuere, quia hujus sunt aliquæ. At id non est ratiocinari, sed sine ratione contendere. Nam potuit quidem alias quasdam Fausti Homilias invenire: sed Fausti eas esse, aliis argumentis probari debet. Ipsa stili varietas ostendit, non omnes ejusdem esse auctoris.

[302] [Recensentur ordine illius Collectionis] Tillemontius Nota 2 in Faustum ex Benedictinis Operum S. Augustini editoribus, Benedictini in Historia litteraria tom. 2 pag. 605, & Ceillierus tom. 15 pag. 185 rectius observant, multas illius Collectionis Homilias Fausto adscribendas videri, sed non omnes. Nonnullas etiam nominatim assignant, sed paucas e multis, quod pro pluribus non alia haberi possint argumenta, quam judicium e stilo, quod frequenter ambiguum est. Ceillierus aliquas enumerat eo, quo impressæ sunt, ordine. Duas primas, ambas de Nativitate Domini attribuit Fausto. In prima non solum dictio Fausti relucet, sed inveniuntur etiam expressiones eidem familiares & propriæ, ut de hac non videatur dubitandum. Secunda quoque stilum Fausti utcumque exhibet; caret tamen expressionibus eidem propriis, ut hæc probabiliter quidem, sed minus certo, Fausti credatur. Tum alias quatuor transilit, Faustoque attribuit quartam de Epiphania. Verum consideravi & quatuor præteritas, nimirum unam de S. Stephano martyre, & tres priores de Epiphania, dictamque de Epiphania quartam cum illis contuli, nec ullam invenio in stilo differentiam: omnes Fausto dignæ sunt, omnes ejusdem, ut opinor, sunt auctoris, cujus est secunda de Nativitate Has igitur omnes probabiliter Fausti credemus.

[303] Video tamen, cur quarta illa de Epiphania Fausto ab aliquibus videatur attributa. Quærit illius auctor, [Homiliæ Fausti: in una immerito carpitur.] unde tanta fuerit virtus Machabæis martyribus in tormentis, & respondet: Et quæ alia causa, charissimi, nisi in primis gratia divina, quæ, ubi infirmitatis nostræ invenerit votum, statim supponit auxilium? Tillemontius Nota 2 ait, hæc sapere doctrinam Fausti, insinuans, opinor, Semipelagianam. Verum hac crisi Tillemontius, qui paucis forsan mensibus theologicas disciplinas excepit, sacras ipsas Scripturas faceret Semipelagianas. Non enim agitur hic de prima gratia, quæ sic gratis datur, ut nec precibus obtineatur, sed ultro ingeratur a Deo. Agitur vero de gratia fortitudinis in tormentis, quam precibus & votis obtentam a Machabæis insinuat. Quid autem crebrius in Scripturis dicitur, quam Deum præsto esse invocantibus se? Si preces nostræ nihil faciunt ad impetrandam divinam gratiam, cur toties dicimus: Deus in adjutorium meum intende, Domine, ad adjuvandum me festina? Homiliam de Initio Quadragesimæ, impressam pag. 627, nihilo minus Fausto attribuere possumus, cum in ea idem stilus, idemque spiritus reluceat, qui in præcedentibus. Sequuntur duæ de Symbolo Homiliæ, quas Fausto etiam tribuit Ceillierus, quod in iis multa sint similia cum libris ejus de Spiritu sancto. Stilus quoque has Fausto confirmat.

[304] Post Homilias decem jam recensitas pag. 632 alia sequitur de sancta Blandina Lugdunensi, [Ejus non est Homilia de S. Blandina, uti nec prima nec quarta,] quæ Fausto abjudicatur in Historia litteraria pag. 606, quia non modo dicta est Lugduni, sed etiam ab auctore, qui erat ecclesiæ Lugdunensis aut episcopus aut presbyter, ut variis locis indicat. Accedit aliqua stili differentia. Nam stilus si non melior; certe dictio paulo grandior, minusque morali doctrina & sacræ Scripturæ textibus conspersa est, quam passim sint omnia Fausti scripta. Sequuntur undecim Homiliæ de Pascha, ex quibus sextam, octavam, nonam, decimam & undecimam Fausto tribuit Ceillierus. Prima ex illis mihi quoque Fausti non videtur, quia brevis est declamatio sine multa doctrina. Verum secunda & tertia Fausti characterem, ejusque in docendo sedulitatem repræsentant, ut has probabiliter eidem tribuendas censeam. Contra quarta, sicut S. Maximo, Fausti in abbatia & episcopatu decessori, ipso titulo adscribitur, sic nihil habet, cur Fausto vindicetur, quia sic tota est de festivitate, ut ad mores corrigendos nihil exhibeat.

[305] De quinta, sexta, septima & octava multum dubito, [probabilius nec quinta, sexta, septima & octava de Pascha,] an Fausti sint an alterius. Nulla ex his a stilo Fausti longe recedit; nulla habet aliquid, ex quo Faustum clare perspicias. Quinta in aliquo Ms. attributa est S. Isidoro, & agit de Sacramento Corporis & Sanguinis Christi. Sexta mores non instruit, uti nec septima. In Octava producitur fabula poëtica Antæi gigantis, quod inusitatum est in Operibus Fausti. Magis itaque has omnes Fausto abjudicandas existimo, quam attribuendas. At nonam certius etiam Fausti non esse censeo, quamvis hanc editores Benedictini tom. 5 Operum S. Augustini, ubi in Appendice est Sermo 161, Fausto assignaverint. Primo enim in illa stilus Fausti non reperitur, etiamsi non longe ab ejus dictione recedat. Secundo de verbis S. Thomæ, credere nolentis resurrectionem Christi, dicitur: Vox ista inquirentis est, non negantis. Fuisse hanc opinionem, aut potius errorem Fausti, viri in sacra Scriptura versatissimi, non facile credam, præsertim cum alium inveniam, qui illum docuit.

[306] Nam in Appendice S. Augustini post hunc sequitur Sermo 162, in quo eadem iterum de S. Thoma dicuntur, [præsertim nona eidem abjudicanda;] & in cujus principio præcedens ibi Sermo, sive Homilia IX de Pascha videtur assignari his verbis: Retinet sanctitas vestra, fratres, superiorem tractatum, in quo scripsimus sanctum Thomam apostolum ad confirmandam fidem omnium post resurrectionem Dominici corporis membra palpasse &c. Editores ad hunc observant sequentia: Ejusdem forte auctoris, cujus est Sermo superior, qui hujus sermonis exordio videtur designari; quique hunc ipsum Sermonem proxime antecedit in Ms. Corbeiensi. Accurata est hæc observatio, cum eadem redeat de S. Thoma doctrina, & stilus quoque hujus satis congruat stilo præcedentis. Verum data observatio omnino destruit conjecturam de auctore Fausto. Si enim unus utriusque auctor, ut verisimillimum est, hic certo non est Faustus. In nulla Homilia, quæ exstat, Faustus ad præcedentem remisit tractatum, numquam auditoribus suis dixit Sanctitas vestra, sed eos alloquens, dixit, Carissimi. Præterea stilus hujus Sermonis magis etiam aperte Faustum recusat auctorem, quam Homiliæ nonæ, etiamsi ab hac non multum differat. Itaque nonam illam indubitanter Fausto abjudicandam judico.

[307] [sed ejus videtur decima, & certius undecima.] De decima contrarium censeo. In hac enim dictio Fausti satis relucere videtur, Thomas vero dubitasse recte dicitur, ut hæc non sit ejusdem auctoris, cujus est nona. Refutat hæc errorem Pythagoricum aut Origenianum veræ corporum resurrectioni contrarium, quod alias apud Faustum non invenio. At improbabile non est, illum quoque errorem a Fausto, data occasione, refutatum. Hanc igitur Homiliam probabiliter eidem attribui posse judico. Verumtamen ex Homiliis de Pascha præ reliquis stilum S. Fausti, & dicta etiam particularia maxime continet undecima, quam ejus esse omnino existimo. In hac autem plurima disseruntur de necessitate Incarnationis Filii Dei ad salutem perditi per peccatum hominis; eaque occasione dicuntur aliqua, quæ in sensum pertrahi possunt Semipelagianum, si quis, ut passim de scriptis Fausti factum est, malit ambigua verba sensu pravo exponere, quam sano, quem facile admittunt, & ex constanti doctrina Fausti omnino exigunt, ut Patrum obscuriora asserta solemus interpretari.

[308] [ex qua dictum ambiguum explicatur.] Totum, quod ibi vult Faustus, hoc est, dignum fuisse divina justitia, ut homo, qui per liberum arbitriumpeccaverat, sine libero arbitrio, sive invitus, ut loquitur, non perduceretur ad salutem, agens scilicet de homine ad usum rationis perducto. Ubi itaque dicit, Dominus enim, qui januam (cæli) reserat, etiam sollicitudinem pulsantis exspectat; solum indicat, non salvandum hominem sine bonis operibus; sed non loquitur de prima gratia aut de fide, acsi hæc liberi arbitrii conatu impetranda esset. Perpetuum id vitium est Faustum impugnantium, quod, quæ ille dicit de necessitate bonorum operum ad salutem obtinendam, ad primas detorqueant gratias. Hoc observare volui, quia hæ Homiliæ, quæ antea solum erant eloquentissimæ & religiosissimæ, ubi innotuit auctor Faustus, apud aliquos cœperunt fieri Semipelagianæ.

[309] [Aliæ Fausti, excepta una & forte altera:] Homiliam pag. 644 de Bono latrone ininscriptam recte Fausto attribuit Ceillierus. Habet tamen hæc doctrinam Semipelagianæ oppositam, cum fides latronis tribuatur primo illuminationi Divinitatis Christi, & mox de eodem dicatur: Quam cito eum replevit sancti Spiritus eruditio, per quam futuri examinis diem cogitans, etsi intolerabile probat esse, quod metuit, prædicat sæculis Judicem Regemque sæculorum. Quæ sequitur Homilia in Litaniis nequit probabiliter Fausto tribui, cum quod non sapiat stilum Fausti, utpote sacris textibus destituta, tum quod dicta sit in civitate a barbaris subacta, quæ fuerat Romanorum pacem recusantium. Contra Homilia de Pœnitentia Ninivitarum, quamvis etiam omissa sit a Ceilliero, & stilum & familiares Fausti dictiones continet, ut eidem probabilissime adscribi possit. Ex duabus, quæ sequuntur de Ascensione Domini, secundam Fausto attribuit Ceillierus, de prima tacet. Secunda, quæ est in Appendice S. Augustini Sermo 176, etiam certius mihi videtur Fausti, cujus dictionem optime repræsentat. Prima tamen in fine eadem fere habet cum secunda, ut illa ex altera in alteram fuerint traducta, & nonnulli volunt, Faustum frequenter sua repetiisse. Verumtamen dubito, an prima sit Fausti, cujus characterem & methodum dicendi minus exhibet. Nam & alius ex ejus Homilia adoptare aliqua potuit.

[310] Post has Ceillierus quatuor sequentes reliquit indictas, [æliæ ejusdem, una rursum excepta.] quas omnes Fausti existimo. Prior ex his pag. 649 est de Die Pentecostes, quam Fausti esse omnino censeo, cum stilum ejus repræsentet; quemadmodum repræsentant duæ de Joanne Baptista, & sequens, quæ de Machabæis & de innocentibus pueris inscribitur. Sequentem in Natali apostolorum Petri & Pauli etiam Fausto attribuit Ceillierus, an satis recte, multum dubito. In illa enim Faustum invenire nequeo. Deinde eidem tribuit alteram, cui titulus: De Trinitate generalis, & recte, quantum existimo. Nam in ea disserentem Faustum agnoscimus, & argumenta, quæ pro Divinitate Spiritus sancti in duobus libris fusius deduxit, breviter perstricta deprehendimus. Mox pag. 655 sequitur Homilia prolixior de S. Maximo, Fausti decessore tam in abbatia Lerinensi, quam in episcopatu Regiensi, quam ex communi hodie eruditorum sententia Fausto tribuit Ceillierus. Res certa est & indubitata ex iis, quæ de se & de decessore suo S. Maximo Auctor dicit. Verba jam dedi num. 48. Itaque cum hæc Homilia cum plerisque illius Collectionis congruat stilo & modo dicendi, quemadmodum & hæc & illæ cum aliis Fausti scriptis, argumenta ex stilo, ex particularibus loquendi modis, ex methodo & consuetudine docendi, quibus plerasque Homilias Fausto asserendas credimus, ex una illa indubitata multum roboris accipiunt.

[311] Homilias decem ad Monachos, quæ sequuntur, omnes Fausto asserendas existimat Tillemontius Nota 2. Quatuor excipit Ceillierus, [Ex Homiliis decem ad monachos nulla S. Cæsario] nimirum quintam, sextam, nonam & decimam, quæ, inquit, reperiuntur inter Homilias S. Cæsarii, ejusque videntur esse styli. Hinc iteratis vicibus omnes diligenter considerare volui, & conferre etiam cum pluribus S. Cæsarii, cujus nomine etiam edita est quarta. At non invenio exceptionem pro S. Cæsario bene fundatam. Certe omnes decem stilum Fausti optime repræsentant, ac nominatim quinta, quæ excipitur prima, non modo disserendi methodum, qua præstitit Faustus, prorsus exhibet, sed illud quoque eidem familiare, Sed non ita est, imo & sensa ejusdem, quæ frequenter inculcat. Tale est istud: Nec hoc nobis sufficere putemus ad plenam salutem, quod inter servos Dei vel habitatione censemur, vel nomine computamur, quod in insula vivere, atque inter monachos pollere videamur. Idem aliis verbis monuit in quarta, ac rursum in octava & in nona. In eadem Homilia V disserit contra eos, qui eremum volunt relinquere, & ad mundum regredi, prout etiam facit in quarta, in quinta, & breviter in aliis.

[312] Præterea disserebat in insula, &, ut inferius habet, in eremo. Utrumque congruit S. Fausto, qui abbas erat Lerini. [attribuenda sed omnes probabilius sunt S. Fausti:] An vero id congruat S. Cæsario, multum dubito. Nam triennio quidem abbas fuit in suburbana prope Arelatensem urbem Rhodani insula, ut in Vita ejus apud nos ad XXVII Augusti num. XI legitur; sed de prædicationibus in illo monasterio Vita nihil dicit, licet de ejusdem prædicationibus in episcopatu num. 13 non taceat. Quod tamen aliquando monachis prædicaverit S. Cæsarius, facile credo. Potuit illos & alios docere, dum erat episcopus: at forte id numquam fecit, dum solum erat abbas. Quidquid de his sit, non invenio dictas Homilias stilo S. Cæsarii ullo modo conformes: omnes vero congruunt eloquio Fausti, cujus nitidior & floridior est stilus, majorque eloquentia Latina, quam sit S. Cæsarii.

[313] [Homilia ex his tertia contra crisim Tillemontii defensa,] Ex Homilia tertia Tillemontius sumit hæc verba, Nec de nobis aliquid præsumamus, quia Dei est omne, quod possumus; aitque, hæc ejus doctrinæ videri contraria, sed novisse Faustum verba sua accommodare sensui Ecclesiæ. Ejusmodi objectionibus impugnatus est Faustus jam a seculo VI, præeunte Maxentio. Si quid profert, quo luculenter ostendit, se recte de gratia sentire, ut frequenter facit in ipsis libris de Gratia & libero arbitrio, id solum callide facere dicitur, quo videatur Catholicus. Si quid vero habeat, quod vel violenter in pravum sensum pertrahi valeat, etiamsi quam maxime sit Catholicum, statim fit Semipelagianus. Talia sunt, quæ sequuntur, & quibus hæresim Semipelagianam insinuari ait Tillemontius. Hortatur Faustus monachos, ut quotidie ad meliora tendant; & subjungit: Ipsa enim apprehendendi aviditas, ipsa consuetudo proficiendi semper nos ad majora provocabit; & ubi viderit Deus devotionem animi, ardentiorem insinuabit affectum: & quantum nos addiderimus ad studium, tantum ille apponet ad adjutorium: quantum nos apposuerimus ad diligentiam, tantum ille addet ad gloriam. “Qui habet, dabitur ei & superabundabit”: & alio loco dicit: “Posui adjutorium super potentem.” Gratia ergo de gratia nascitur, & profectus profectibus serviunt &c. Loquitur Faustus de augmento gratiæ, quod impetramus precibus & bonis operibus ex gratia factis, ut clarum est ex ipsis verbis. Hoc autem gratiæ augmentum, ipsamque quoque perseverantiam a Deo impetrari posse, agnoscit S. Augustinus in ipso Opere, quod contra Semipelagianos scripsit.

[314] [& Fausto asserta.] Auctores Historiæ Litterariæ pag. 608 & 609 dicunt, memoratam Homiliam, sive pro stilo sive pro dictis, omnium esse pulcherrimam, ideoque S. Cæsario mallent eam attribuere, quam Fausto. Non capio hanc rationem: nam si forte velint eloquentiam S. Cæsarii majorem facere, quam S. Fausti, non erunt meliores de stilo judices, quam de theologicis mox erat Tillemontius.

[315] [Aliæ partim Fausti,] Sequitur in Collectione pag. 666 Homilia, de eo, quod scriptum est: Arundinem quassatam non confringet &c., quam ex stilo Fausti esse similiter censeo. Tum pag. 667 brevis Sermo, aut fortasse fragmentum de eo, Ubi duo vel tres congregati fuerint &c. Fragmentum est Fausto non indignum, sed ob brevitatem minus certus est auctor. Certius Fausti esse existimo Sermonem, qui sequitur sub titulo: Exhortatio ad plebem, in quo multæ obtretactiones dicuntur. Nam in eo totus Fausti character impressus est. Mox alia sequitur brevis Exhortatio de Deo trino & uno &c., sed illa brevior est, quam ut implere possit titulum, aut certum indicare auctorem, licet alias a stilo Fausti non sit aliena. Sequuntur tres Homiliæ de martyribus, quarum prima de SS. Epipodio & Alexandro Lugduni dicta est & ab aliquo Lugdunensis ecclesiæ episcopo aut presbytero. Forte idem hujus erit auctor, qui & memoratam num. 304 de S. Blandina composuit, sive S. Eucherius, sive alius. Utraque apud nos S. Eucherio asserta est, præsens ad XXII Aprilis in SS. Epipodio & Alexandro, altera ad 2 Junii in Martyribus Lugdunensibus. Utraque a stilo S. Eucherii non abhorret.

[316] Altera ex tribus est de S. Genesio martyre Arelatensi, [partim aliorum,] sed incertum, an pronuntiata sit Arelate. Varias esse opiniones de auctore hujus Homiliæ, dictum est ad XXV Augusti in S. Genesio Arelatensi, sed nihil ibi decisum. Aliqui eam Fausto attribuunt. Mihi videtur Homiliis Fausti conformis, tum stilo, tum crebris Scripturæ textibus, tum cura hortandi ad virtutes. Si autem Arelate habita, ut magis probabile est, quam certum, potuit ibidem perorare Faustus, ut aliquando eum Lugduni fecisse constat. Tertia est de S. Romano martyre Antiocheno, qui a seculo V cultum Viennæ habuisse dicitur, ut probabilius ibidem sit dicta. Hanc itaque Fausti esse non existimo, tum quia Viennæ habita est, tum ob stilum præcedentibus S. Eucherio attributis magis conformem.

[317] Sequitur pag. 671 brevis Homilia de pœnitentia ad pœnitentes. [partim dubiæ.] De hac nihil ob brevitatem dicere possum, nisi totum Fausti genium in ea non reperiri, ut fortasse sit alterius. Contra Homilia, cui titulus, De eo, quod idola coli non debent &c., totum exhibet Faustum, ut hæc ex iis, quæ ei certissime tribui possunt, videatur una. Qui post illam sequitur, Sermo exhortatorius contra diversa vitia, similiter Fausti videtur, & certe continet aliqua, quæ leguntur in Epistola Fausti ad Ruricium. Subjunctus est Sermo castigatorius, in quo obedientia fructuosæ arbori comparatur. Hæc probabiliter ejusdem est Fausti, cum ab ejus stilo non abhorreat, etiamsi particularia & familiaria ejus dicta tam clare non exhibeat. Homilia sequens de Vidua, quæ duo æra misit in gazophylacium, similiter Fausto tribuitur, ut observat Ceillierus, qui nihil dixit de præcedentibus. Opponit contra eam opinionem, videri illam presbyteri coram episcopo suo perorantis, nisi sit Fausti coram metropolitano suo prædicantis. Non invenio in illa Homilia, quæ Fausti propria sunt, stilum tamen valde similem, ut auctor mihi videatur incertus. Objectio nullas habet vires: sed initium ostendit, dictam esse in aliena ecclesia. Quod [hic verba facturus] inquit, præcipiente domino meo, patre vestro, pro optemperandi studio vires meas non interrogo, id rationis & causæ est, quia quod a summo antistite imperari mihi video, posse me credo. Hæc quilibet episcopus in aliena ecclesia dicere poterat, ubi ab ejus episcopo ad prædicandum erat invitatus. Utrum fuerit Faustus, ambiguum mihi est. Hic autem finitur prima illarum Homiliarum Collectio, postmodum aucta aliarum accessione, ad quas progredior.

[318] Prima ex his, in Natalem Ecclesiæ inscripta, stilo multum diversa est a scriptis Fausti, [Ex postea adjectis Fausti videtur tertia, & forte aliæ,] quorum eloquium non assequitur, uti nec secunda. Has igitur Fausto abjudicare non dubito. Tertia vero Faustum disserentem exhibet, cum sermonis elegantia, tum dictis eidem familiaribus, ut hanc de Dedicatione Ecclesiæ Homiliam Fausti fœtum esse omnino existimem. Quarta, cujus titulus est, Sermo in Depositione sacerdotis dicendus, non sapit Faustum, licet diserta sit, cum dictio ubique sit grandior, & parum admodum ex sacris Litteris habeat admixtum. Qui sequuntur tres alii Sermones, stilum Fausti melius repræsentant, nominatim quintus, qui inscribitur, Exhortatorius sancti Faustini episcopi, quem Faustum esse suspicor. Sextus, cui titulus, Cum post alicujus necessitatis moram ad urbem suam sacerdos advenerit, brevior est, ideoque minus omnem Fausti methodum continet: ejus tamen fortasse erit, ut Sermo extemporalis. Septimus de eo,.. Oportet semper orare & numquam deficere, clarius dictionem Fausti exhibet, & aliqua etiam continet in alia Homilia similiter dicta, ut omnino videatur Fausto attribuendus. Tum pag. 682 & 683 octo leguntur partim fragmenta, partim exordia, partim sermones breves, quæ non ausim Fausto tribuere, nec tamen certo etiam abjudicare, ob brevitatem.

[319] [non item Homilia de S. Honorato,] Tum sequitur Homilia In Depositione S. Honorati, quæ a nonnullis S. Eucherio, ab aliis S. Fausto adscripta fuit. Homilia illa Lerini dicta fuit, & ab aliquo monasterii abbate, cum dicat, se satisfacere officio suo. Igitur hac ratione satis ostenditur, non esse Homiliam S. Eucherii, qui abbas Lerini numquam fuit. At eadem ratio, opinor, nonnullis persuasit, ut illam Fausto attribuerent, cum hic multis annis præfuerit abbatiæ. Si tamen Homiliam ipsam attente velimus pervolvere, facile videbimus, dictam esse longo tempore post mortem S. Honorati, circa annum 429 defuncti, nimirum quando aut nullus aut paucissimi supererant, qui eum viderant. Hinc aliena laudat scripta de factis ad ingressum S. Honorati in insulam Lerinensem, Sicut legimus, quod ad ingressum beati patris nostri &c. Nullibi etiam dicit auctor, Honoratum a se, aut ab ullo monachorum, quos alloquebatur, umquam fuisse visum, ut probabilius sit, nullum superfuisse, qui vixerat cum S. Honorato, quando dicta est Homilia. Itaque hæ observationes magis persuadent, Homiliam esse alicujus ex successoribus S. Fausti. Hic enim procul dubio habitavit cum plurimis, qui cum Honorato insulam erant ingressi, ac nominatim cum S. Caprasio, qui ætate maior erat S. Honorato, imo & cum ipso Honorato, cum septem solum annis post ejus elevationem ad episcopatum factus sit abbas. Si modo his rationibus addamus, stilum Homiliæ multum distare a stilo Fausti, & longe ab hujus elegantia abesse; Homiliam illam indubitanter Fausto abjudicabimus.

[320] [nec sequentes.] Demum pag. 685 sequitur discursus brevis sub titulo, Castigatio, & deinde alius, cui titulus, Sermo exhortatorius. Neutrum Fausti esse existimo, etiamsi prior a stilo ejus minus longe recedat. Hactenus de illa Homiliarum Collectione, quam cum aliis Homiliis aliunde a se adjunctis totam S. Fausto vindicare nisus est Oudinus. Prior pars hujus Collectionis etiam visa fuit a Bellarmino, prout edita erat nomine Eusebii Emeseni. Hinc Bellarminus de Scriptoribus pag. 216 in Eusebio Emeseno observat, hujus certe Homilias non esse, sed fortasse esse S. Fausti, aut S. Eucherii, aut etiam S. Cæsarii, nihil definiens. Sequitur in Bibliotheca Patrum alia Homiliarum Collectio sub nomine Eusebii episcopi Gallicani: sed hæc recentioris est scriptoris, & stili valde diversi, nec ab ullo attributa est S. Fausto. Restant modo plures aliæ Homiliæ, quæ S. Fausto tributæ sunt a neotericis. In iis recensendis Ceillierum, ut cœpi, sequar; licet opinionem ejus non semper adoptem.

[321] [Alia Fausti Homilia apud Martenium,] Martenius tom. 5 Anecdotorum col. 57 brevem dedit Homiliam de Passione Domini ex Ms. Sancti Illidii Claromontensis, quæ ibi dicitur sancti Faustini, indeque creditur ab aliquibus Fausti nostri, ut Ceillierus observat. De illa ait: Stilus ejus clarior est, quam sit stilus Fausti; sed eadem doctrina de gratia. Idem jam alius sermone Gallico dixerat. Dico candide, me nihil in tota Homilia de gratia invenire, nisi hominem a Christo redemptum, eique liberam facultatem collatam, id est, gratiam homini meritis Passionis Christi acquisitam, qua fiat liber etiam ad bona opera. Hæc sane est doctrina Fausti, eaque bene Catholica. Si vero hæc Homilia videatur clara, nulla Fausti videbitur obscura iis omnibus, qui linguam Latinam bene norunt. Nam Latino eoque eleganti usus est sermone Faustus, ideoque obscurus videri poterit iis, qui plebeium sermonem facilius capiunt. Quod modo spectat ad memoratam Homiliam, Fausti eam esse censeo, cum stilus ejus in ea satis reluceat, & inscriptio faveat.

[322] Altera nomine S. Faustini edita est ab Acherio tom. 7 Spicilegii, [alia apud Acherium, quæ potius videtur Cæsarii:] partim pag. 86 partim pag. 118. Totam invenit Acherius in codice Corbeiensi, sed pars prior ab Ænea episcopo Parisiensi adducta erat in libro adversus Græcos ibidem edito, ideoque alteram partem dedit pag. 118. Fausti eam existimavit Acherius, & pag. 118 monuit, in eodem codice exstare alterum nomine S. Faustini de Quadragesima sermonem, jam editum nomine S. Cæsarii in Bibliotheca Lugdunensi tom. 8 pag. 820 cum hoc initio, Rogo vos &c. Ejusdem stili sunt ambo hi sermones, ut eidem quoque videantur tribuendi. At stilus magis videtur indicare S. Cæsarium, quam S. Faustum. Itaque, non obstante inscriptione, sermonem editum ab Acherio æque Fausto abjudicandum existimo, quam alterum Fausto jam abjudicatum.

[323] Ait deinde Ceillierus, tertiam Homiliam nomine S. Faustini ex Canisio recusam esse in Bibliotheca tom. 8 pag. 747. [aliæ duæ potius S. Cæsario tribuendæ.] Verum hæc nomine Fausti recusa ibidem est, prout edita erat a Canisio sub titulo, Admonitio sancti Fausti. In codice tamen, quem vitiosum esse monet Canisius tom. 5 pag. 420, erat Sancti Flausti, quod corrigendum recte credidit. Hæc Homilia Fausti stilo non omnino conformis est, eique probabiliter abjudicata est ab editoribus Operum S. Augustini in Appendice tomi 5 col. 200, ubi etiam habetur, & probabilius tribuitur S. Cæsario. Præcedit in Bibliotheca, Fausti Rhegiensis episcopi ad monachos sermo. At hic jam adjudicatus est Fausto, cum sit Homilia tertia ex decem ad Monachos. Deinde observat Ceillierus, nomen Faustini etiam præfixum esse Sermoni apud nos edito ad 1 Januarii, cui titulus, in Kalendis Januarii. Aliqui hunc Sermonem suspicantur esse Fausti, quem tamen in eo totum invenire nequeo; sed magis mihi videtur accedere ad characterem S. Cæsarii, ut etiam judicarunt editores Operum S. Augustini, ubi tom. 5 in Appendice est Sermo 129.

[324] Post Homiliam de S. Honorato, jam Fausto superius abjudicatam, [Sermones in Appendice S. Augustini aliquot:] assignat Ceillierus inter Sermones, olim S. Augustino attributos, in Appendice tom. 5 Sermonem 153, qui est de Passione Domini IV. Fausti hunc Sermonem verisimiliter esse suspicatur Tillemontius cum editore Operum S. Augustini, quorum judicium sequendum existimo. Certius tamen Fausto tribuitur Sermo ibidem sequens, sed hunc, de bono Latrone alias inscriptum, Fausto jam tribuimus num. 309. Laudati editores Operum S. Augustini etiam Sermonem 162 Appendicis suspicantur esse Fausti. Verum nequeo assentiri, cum stilus videatur notabiliter diversus. Iidem rursum pag. 327 existimant, Appendicis Sermonem 196 Fausti esse, iisque consentiunt Auctor Historiæ litterariæ & Ceillierus. Certum est, multa Fausti cogitata in dictum Sermonem relata esse, ut memorati editores S. Augustini solerter observant. Itaque Fausti esse & ego suspicor, non tamen certo id affirmare ausim, quia particularia ejus dicta non habet.

[325] [ex editis apud Holstenium tres Fausti,] Tum Ceillierus assignat quatuor Sermones, nomine S. Fausti impressos apud Holstenium in Appendice Codicis Regularum a pag. 66. Ex his duo jam Fausto sunt attributi. Nam secundus est idem cum Homilia tertia ex decem ad Monachos, quartus idem cum octava ex illis. Contra primum vero & tertium aliquot difficultates movet Tillemontius Nota 2. Primus non recedit a dictione Fausti, & varia habet, in aliis ejus ad Monachos Homiliis similiter dicta. At objicit Tillemontius in ea mentionem fieri de patre nuper defuncto, ad cujus imitandas virtutes hortatur monachos. Difficultatem revera haberet objectio, si vox nuper esset expressa. Nam verisimiliter per patrem intelligitur S. Honoratus, qui septem annis ex abbatia ad episcopatum excesserat, antequam abbas factus est Faustus. Verum ille defunctus quidem dicitur, sed non additur nuper, neque id ex modo loquendi certo insinuatur, ut perperam credidit Tillemontius. Itaque & hic Sermo probabilius saltem Fausto est attribuendus.

[326] [alius forte Cæsarii.] De tertio indubitanter dico, Fausto suppositum esse: nam vel solus stilus, qui longe abest ab elegantia Fausti, ad hoc judicandum sufficit. Accedit tamen, quod auctor non esset abbas Lerinensis, sed aut episcopus aut presbyter, cum in fine dicat, innumeris se tempestatibus sæculi agitatum. Neque dici potest, Sermonem a Fausto habitum, dum erat episcopus. Nam initio tam timide & verecunde alloquitur monachos, ut is Sermo nulla ratione congruere possit Fausto, qui diutissime coram monachis illis abbas erat concionatus. Hæc recte observavit Tillemontius, sed omisit Ceillierus. Inveni Sermonem illum inter editos nomine S. Cæsarii, eique melius convenit, si dictus est, dum erat presbyter, aut sub initium episcopatus.

[327] [Alius ex Appendice Sermo perperam Fausto tributus:] In Appendice S. Augustini col. 336 editores Benedictini vellent etiam Fausto tribuere Sermonem 203 de SS. Petro & Paulo. Præcipua forte ratio est, quia in eo est locus, qui sapit errorem Semipelagianum. Verum quod ibi recte arguunt, nisi locus sit mendosus, & unius vocis mutatione corrigendus, in nullo Fausti Opere umquam, opinor, ullus inveniet. Quod vero spectat ad Sermonem, hujus character plane diversus est a stilo Fausti, ut huic certissime sit abjudicandus. Alterum de Petro & Paulo, quocum hunc comparant, Fausto jam abjudicavi: hunc vero certius eidem abjudicandum censeo, cum sit hominis inepti & indocti, qui ex variis aliqua corrasit, & sua imperite addidit. Si laudati editores existimarunt, Fausti esse Homilias, in quibus aliqua reperiunt Homiliis vulgo Eusebianis conformia, probabilius Fausto tribuere poterant Sermonem 182 ejusdem Appendicis, & alias nonnullas, de quibus nihil tamen statuere volo, cum Homiliæ Fausti aliis etiam præluxerint. Sirmondus in Notis ad Sermones novos S. Augustini, ad Sermonem XXV de Inventione S. Stephani observat, Ejusdem argumenti Sermonem reperiri in bibliotheca Parisiensi Societatis Jesu, nondum editum, Fausti episcopi, forte Reiensis, inquit. Initium Sermonis, quod recitat, stilo Fausti nostri satis congruit.

[328] [sex Sermones a Martenio Fausti nomine editi.] Demum Martenius & Durandus tom. 9 Collectionis amplissimæ a col. 141 sex ediderunt Sermones Fausti episcopi, ut habet titulus, ad Monachos. At non omnes sunt ad Monachos dicti, & aliqui jam editi. Primus est idem cum primo in codice Regularum edito, & videtur Fausti nostri, ut supra dictum. Secundus ibidem est tertius, neque est Fausti Regiensis. An reliqui ante fuerint editi, non inquiro: sed solum, an videantur Fausti. Tertius de pœnitentia nihil prorsus habet, quo possit Fausto attribui. Idem dicendum de quarto. Quintus nihilo magis est Fausti, & ne sextus quidem, licet hic ad ejus stilum propius saltem accedat. Nam tres præcedentes a Fausti dictione & acumine absunt longissime. Sextus utcumque accedit ad dictionem Fausti; sed nec methodum ejus in disserendo, in hortando ac mores instruendo, in usurpandis sacræ Scripturæ textibus repræsentat, nec omnem stili ipsius elegantiam assequitur, ac demum nihil habet ex iis, quæ Fausto maxime frequentia ac familiaria sunt. Igitur non dubito omnes istos Sermones, excepto primo, abjudicare Fausto Regiensi.

[329] In codice nostro Ms., qui notatus est P. Ms. 10, [Duo Appendicis, in Ms. nostro attributi Fausto.] duæ Homiliæ Fausto episcopo adscribuntur, habetque titulus, in Circumcisione Domini dictos, sed potius agunt de Nativitate. Utraque edita est in sæpe memorata S. Augustini Appendice, ubi sunt Sermones 119 & 121, in Natali Domini tertius & quintus. Editores Augustino ambos abjudicarunt, sed nullum indicarunt auctorem. Hunc, ut dixi, codex noster facit Faustum, an recte, nolim definire: nam totum Faustum in iis Sermonibus non invenio, ideoque nec titulo fidem habere, nec eas Homilias aut Sermones certo ausim Fausto nostro adjudicare. Attamen prior sive Sermo 119 stilum Fausti utcumque exhibet, non tamen dicta ejus particularia, nec doctrinam moralem, qua ejus Homiliæ raro destituuntur. De illo igitur sermone multum dubito: alterum minus etiam Fausti esse credo, cum ab ejus stilo magis recodat. Ceterum dubitare non possumus, quin plurimæ Fausti Homiliæ aut exciderint, aut etiamnum in bibliothecis ineditæ lateant, quemadmodum & nonnullæ aliis forsan nominibus editæ sunt præter memoratas. Epistolæ similiter ejus exciderint plurimæ, uti & multæ plerorumque Patrum exciderunt.

[330] Auctores Historiæ litterariæ & Ceillierus alia quoque Fausti Opuscula excidisse volunt, [Non excidit Opus Fausti a Sidonio laudatum: nec Monumenta] sed sine idonea ratione, ut existimo. Primum nominant illud, quod Sidonius summis prosequitur laudibus, ut vidimus § 13. At jam ibidem num. 245 & seq. probavi, non videri aliud Fausti Opus, in cujus commendationem omnes eloquentiæ suæ nervos intendit Sidonius, quam libros ejus de Gratia & libero arbitrio. Silentium Gennadii ad argumenta ibi data adjungi potest. Quamvis enim fateatur Gennadius, aliqua Fausti scripta a se non fuisse lecta, id tamen verisimile non fit de magno Opere, quod & ante annum 474 erat compositum, & summis laudibus celebratum a Sidonio; sed solum de Homiliis, Epistolis, aut minoribus Opusculis intelligenda sunt Gennadii dicta. Quapropter, cum verisimile non sit, de Opere illo siluisse Gennadium; cumque omnia Opuscula Fausti ab illo relata etiamnum exstent; prorsus improbabile est, unicum illud præ ceteris laudatum excidisse. Laudati scriptores aiunt præterea, Faustum collegisse Monumenta ad scribendam S. Maximi decessoris sui Vitam, eaque sequenti seculo petita fuisse a Dynamio patricio, quando S. Maximi Vitam erat scripturus, sed inventa fuisse aut consumpta a blattis aut pulvere corrupta. Laudant Epistolam Dynamii, in Chronologia Lerinensi tom. 2 pag. 120 Vitæ S. Maximi præfixam.

[331] [pro Vita S. Maximi: nam hæc non composuit:] At existimo, illum non esse Epistolæ illius sensum, & certe nec de blattis nec de pulveribus, quibus scripta Fausti fuissent corrosa, ibidem fit mentio. Cum autem Dynamius scriberet Urbico, qui non integro seculo post Faustum Regiensis factus est episcopus, verisimile quoque non est, quod asseritur, nimirum unico circiter seculo scripta Fausti sic corrosa fuisse. Verba Dynamii, forte nonnihil mendosa, hæc sunt: Vetera vos igitur chartarum indicasti revolvisse volumina, in quæ quid ex ejus operibus beati Fausti antistitis prædecessoris vestri solertia devota collegerat: unde pauca sensu potius, quam obtutu, vix decernere (in margine discernere) potuistis. Nam plurima æmulæ vetustatis edacitas consumpserat, quæ latebant. Illud plurima æmulæ vetustatis edacitas consumpserat, clare dicitur de gestis S. Maximi, non de scriptis S. Fausti, uti ante pauca, cui opponitur. Quod vero ex scriptis Fausti non nisi pauca de gestis S. Maximi colligere potuisset Urbicus cum suis, non contigerat, quod illa scripta nimis essent corrosa, sed quod pauca solum de gestis S. Maximi, in aliquot verisimiliter Homiliis breviter perstrinxisset.

[332] [nec ullam Opus a Gennadio memoratum.] Certe in una illa, quæ exstat, generatim fere S. Maximum laudavit Faustus, & paucissima de particularibus ejus gestis commemoravit. Unde pauca sensu potius, quam obtutu, vix decernere potuerunt; id est, ex genericis laudibus sedula potius consideratione, quam sola lectione, vix pauca facta aut virtutes particulares potuerunt decernere aut discernere. Itaque evanescunt illa Monumenta pro Vita S. Maximi, ut volunt, collecta: evanescunt blattæ & pulveres, quibus illa fuissent multo citius corrosa, quam sit credibile: evanescit similiter, quod Ceillierus pag. 187 ex blattis illis & fictitiis pulveribus colligere studuit, nimirum exiguam fuisse curam de conservandis Fausti scriptis, & forte nihilo majorem existimationem. Si de existimatione, in qua Fausti scripta fuerunt, censendum sit ex eorum conservatione, fuerit illa maxima, saltem in Gallia, cum omnia per Gennadium memorata recensuerim, & exstare ostenderim. Trithemius inter scripta Fausti etiam recenset contra Anthropomorphitas librum unum, sed non indicat principium, ut verisimile sit, ab eo non visum, sicut Ceillierus recte observat. De eo nihil inveni apud vetustiores, ut observat etiam auctor Historiæ litterariæ, qui prudenter addit, hac de causa fidem de illo Opusculo non mereri Trithemium. Tandem excidit illa Fausti Epistola, ex qua S. Cæsarius in causa Contumeliosi episcopi illam citavit sententiam apud Labbeum tom. 4 Col.. Perdit gratiam consecrati, qui adhuc officium vult exercere mariti. At multas excidisse epistolas & Homilias, jam diximus.

DE S. FAUSTO EPISC.
TARBENSI IN NOVEMPOPULANIA

Sub finem seculi V.

SYLLOGE
De cultu, ætate & gestis.

Faustus, episcopus Tarbensis in Novempopulania (S.)

AUCTORE J. S.

Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad hunc diem memorat Sanctum omnibus fere Fastis ignotum, [S. Faustus, ad hunc diem memoratus & cultus,] ita scribens: In Vasconia apud Tarbam ad Atyrum flumen natalis sancti Fausti, ejusdem civitatis episcopi: qui in divinis Scripturis nobiliter eruditus, vita purissimus, Spiritus sancti gladio armatus, ad tuendam Catholicam fidem apostolicis prædicationibus superna inspiratione plenis populum in sana doctrina confirmavit. Cumque piam Ecclesiæ sententiam constantissime tueretur, hominum impiorum factione primum in carcerem trusus & vinculis constrictus, deinde in exilium cum Licerio suo discipulo (qui postea Conserannensis episcopus fuit) missus, id diutissime ac fortissime toleravit. Sed tandem, Deo volente, revocatus, & sedi suæ restitutus, florentissime populos edocuit, ut triumphalis Christi tuba resonans, donec tandem senio venerabili confectus, commendata Licerio ecclesia, quam tot sudoribus excoluerat, tot laboribus tutaverat, gloriosus confessor in Christi pace quievit. Castellanus in Indice Martyrologii sui universalis S. Faustum Tarbensem memoravit ad hunc quoque diem XXVIII Septembris, notatque in ipso Martyrologio fuisse omissum. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ recusæ in episcopis Tarbensibus Faustum similiter Sancti titulo honorat, uti & Longevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ, licet neuter in attribuendis id genus titulis videatur justo liberalior. Demum ex litteris Tarbensibus nuperrime intellexi, Sanctum hoc die coli in diœcesi Tarbensi Officio duplici.

[2] Dionysius Sammarthanus eo loco S. Faustum inseruit catalogo episcoporum Tarbensium, [magnifico elogio ornatur in Vita S. Licerii,] ut eum videatur referre ad seculum VII aut VIII. Verum ad XXVII Augusti in S. Licerio Consorannensi jam probavi, S. Faustum floruisse seculo V ad finem vergente; quandoquidem ante S. Quintianum Rutenensem S. Licerii fuerit magister. Etenim in Vita S. Licerii num. 2 hæc leguntur: Hic (Licerius) confugit ad virum beatissimum, miraculis præditum & palma gloriæ, Tarbæ civitatis episcopum Faustum, vere in Domini cultura felicem, cujus lingua per singulas homilias in Ecclesia Dei audiebatur, cui turba triumphalis dicere posset: Pulchra vox tua, cujus magisterio & merito talis populus Dei esse comprobatur. Mox vero ejus obsequio familiariter se tradidit edocendum. Sed sacratissimus Faustus pro causa Christi missus est in exilium in civitate Vico-Julio. Deinde eo redeunte ad propria, iste comes accessit. Hæc multum faciunt ad commendandam Fausti Tarbensis sanctitatem, cum & miraculis dicatur claruisse, & populum suum diligentissime docuisse, ac pro fide exsilium sustinuisse.

[3] [& post exsilium magister fuit S. Licerii,] Locus autem exsilii vocatur Vicus-Julius, quæ civitas erat in eadem provincia, in qua erat Tarba, & ad idem flumen Aturum, ut ibidem in Annotatis observavi. Etiamnum utraque episcopalis est sub metropoli Ausciensi, sed Vicus-Julius nunc Adura, vulgo Aire, dicitur, quæ an eodem prorsus sit loco, quo erat Vicus-Julius, hic non inquiro. Utrum in carcerem conjectus fuerit S. Faustus, ut supra dicit Saussayus, ex allegatis verbis nequit erui, ut ex conjectura verisimili id solum videatur asseruisse. Minus etiam ex datis verbis inferri potest, missum fuisse in exsilium cum Licerio suo discipulo, ut ille affirmat. Contrarium magis dicendum est ex his verbis: Deinde eo redeunte ad propria, iste (Licerius) comes accessit. Hisce enim verbis videtur designari tempus, quo S. Licerius ad S. Faustum accessit erudiendus. Auctor ante generatim dicit, S. Licerium ex Hispania, ubi natus erat & humanioribus litteris imbutus, venisse Tarbam ad S. Faustum, cujus mox laudes prædicat, iis annumerans exsilium pro causa Christi, ac demum ait, post dictum exsilium venisse Licerium. Non advenisse ante exsilium, verisimillimum etiam fit ex eo, quod solum post mortem S. Fausti consecratus dicatur subdiaconus &c.

[4] [qui post ejus mortem se contulit ad S. Quintianum.] Laudata Vita rursum num. 4 sic habet: Beatissimo igitur Fausto migrante ad Dominum, nolens (Licerius) parentes ejus * repetere, apud virum Apostolicum, Rutenicæ civitatis episcopum venit, & in ejus servitio ordinatus est subdiaconus, diaconus & presbyter: tum episcopus Conseranensi ecclesiæ est directus. Hæc valent ad ætatem S. Fausti utcumque assignandam, cum nota sit ætas S. Quintiani, Ruthenensis primum, deinde vero, quod coactus esset ecclesiam suam relinquere, Arvernensis sive Claromontani in Arvernia episcopi. Interfuit S. Quintianus anno 506 concilio Agathensi, eique subscripsit octavus, id est, quartus post metropolitanos. Glycerius Consorannensis, idem ac Lycerius SS. Fausti & Quintiani discipulus, loco decimo nono, & post hunc quinque alii subscripserunt episcopi, multique presbyteri a suis episcopis missi.

[5] [Ex ætate Quintiani & Licerii colligitur,] Ex his igitur habemus, S. Faustum aliquot saltem annis fuisse defunctum ante annum 506, cum Licerius, qui nullos habebat Ordines sacros eo moriente, episcopus esset dicto anno 506. Si autem animum advertamus ad ordinem subscriptorum, in quo post metropolitanos ratio videtur habita temporis in episcopatu transacti, videbitur S. Licerius sub initium seculi VI ad episcopatum promotus, cum quinque episcopi post ipsum subscripserint. Idem colligitur ex Vita ejusdem, in qua dicitur quadraginta & quatuor annos episcopatus implevisse: & certe anno 549 habebat successorem Theodorum, cujus archidiaconus tunc subscripsit concilio Aurelianensi V. Sed Theodorus jam tunc aliquot annis sedere potuerat, ut S. Licerius facile circa initium seculi VI potuerit fieri episcopus. Itaque, cum S. Licerius procul dubio apud S. Quintianum aliquot annos exegerit, antequam fieret episcopus, & fortasse non paucos, mors S. Fausti certo contigit seculo V. Si vero ulterius velimus inquirere, a quo videatur exsilio relegatus, id quidem certo aliquo monumento docere non poterimus, verisimillima tamen indicabimus conjectura.

[6] Præcipuus Catholicorum in Gallia, ac nominatim in Novempopulania, [S. Faustum floruisse seculo V, & sub finem ejusdem defunctum.] seculo V persecutor fuit Evarix aut Evaricus, Arianus Visigothorum rex, quem & Euricum & Eorichum aliqui nominant, ut constat ex Sidonio Apollinare tunc vivente, & Gregorio Turonensi. Hanc persecutionem narrat Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ ad annum 473, & alii eamdem referunt eodem fere tempore. Scriptores Benedictini Historiæ Occitaniæ; qui eamdem persecutionem referunt ad annum 475, ut vigentem, tom. 1 pag. 230 mortem Evarici aut Eurici figunt anno 484 aut 485. Successor vero ejus Alaricus II minus vehemens fuit in persequendis Catholicis, quodque Evaricus prohibuerat, permisit, ut novi pro ecclesiis Catholicis consecrarentur episcopi. Hinc verisimillimum fit, relegatum fuisse S. Faustum ab Evarico circa annum 470 aut 480, aut potius anno aliquo hisce interposito. Revocatum vero fuisse sub Alarico circa annum 486 late sumptum, ac demum obiisse vergente ad finem seculo V. Quæ hisce contraria leguntur apud Dionysium Sammarthanum, refutata sunt ad Acta S. Licerii.

[7] Restat dicendum, quod in Vita S. Quintiani scribit Turonensis lib. de Vitis Patrum cap. 4, [Forte S. Faustus Tarbensis] num. 1, ubi sic habet: Igitur beatissimus Quintianus, Afer natione, &, ut quidam volunt, nepos Fausti episcopi, qui genitricem suam suscitasse perhibetur &c. Ruinartius editor in Annotatis duos assignat Faustos Africanos, alterum Præsidiensem episcopum, alterum Buronitanum; & ait: Alterutrius forte nepos fuerit S. Quintianus. Fuerunt & alii episcopi in Africa, Fausti nomine, ut videri potest in Historia persecutionis Vandalicæ Ruinartii. At illi parum noti fuerunt in Gallia, nec ullus ex illis scribitur genitricem suam suscitasse. Videtur tamen loqui S. Gregorius ex sententia Gallorum, quando dicit: Ut quidam volunt. Quapropter vehementer suspicor, Turonensem loqui de quodam Fausto in Gallia episcopo, ac nominatim de S. Fausto Tarbensi, cui omnia videntur congruere. Nam voce nepos Turonensis verisimiliter designat fratris aut sororis filium, in qua significatione & ipse & alii ejus ætatis voce illa frequenter sunt usi. Fuit autem S. Faustus ætate major S. Quintiano, ut facile ejus patruus esse potuerit aut avunculus, & cum eo ex Africa in Galliam venire tempore persecutionis Vandalicæ.

[8] [est ille ipse, qui matrem suscitasse dicitur.] Quod vero S. Licerius ex civitate Tarbensi post mortem S. Fausti venerit ad Ruthenensem longe dissitam, ut disciplinæ S. Quintiani se traderet; insinuat, commercium aut singularem amicitiam fuisse inter Faustum & Quintianum. Nam verisimiliter ad eum profectus fuerit aut Fausti ipsius commendatione, aut quod apud Faustum in ejus notitiam venisset. Auget suspicionem de Fausto Tarbensi, quod Bernardus Guidonis in Vita S. Licerii illum dicat miraculis præditum, ut, concurrente ætate & amicitia cum Quintiano, in illum potius cadere videantur Gregorii verba, quam in ullum alium. Verumtamen nihil certi statuere valeo, cum caream certis rationibus: & fateor, me conjecturas solum afferre, verisimiles illas quidem; incertas tamen. Plura de S. Fausto Tarbensi non invenio.

[Annotata]

* i.e. suos

DE S. SALOMONE, SALONE AUT SALONIO EPISC. CONF.
GENUÆ IN ITALIA

Sylloge critica ex Martyrologiis.

Salomon, Salon aut Salonius Genuæ in Italia (S.)

AUCTORE J. S.

[S. Salomon Genuæ memoratus, ab aliis Genevæ tribuitur.] Baronius in Martyrologio Romano ad XXVIII Septembris ita habet: Genuæ, sancti Salomonis episcopi & confessoris. Observat in Annotatis, eumdem ab Usuardo Salonium dici, aut potius Salonem. Castellanus in Martyrologio universali verba Baronii more suo Gallice repetit; sed in margine adscribit observationem ita expressam: Id est, secundum vetusta Martyrologia: Genevæ S. Salon (aut Salonius) verisimiliter primus illius nominis, omissus in catalogis, qui subscripsit primo concilio Aurelianensi cum S. Eucherio patre suo; potius quam secundus, qui subscripsit quarto Parisiensi cum alio Salonio episcopo Ebredunensi. Multa hic breviter dicuntur, sed magis ex conjecturis, quam ex documento aliquo aut monumento vetusto. Attamen nec primus, nec solus fuit Castellanus, qui conjecit, episcopum potius Genevensem esse, quam Genuensem, qui hodie in vetustis Martyrologiis memoratur. Conjecturam illam prius formavit Florentinius in Annotatis ad Martyrologium Hieronymianum: sed maluit credere, indicari Salonium, qui post medium seculi VI certo præfuit ecclesiæ Genevensi, quam filium S. Eucherii, cuius episcopatus sedes tam certo nequit Genevæ constitui.

[2] [Constanter in vetustis Fastis tribuitur Genuæ,] Ut controversia illa examinari possit, adeunda sunt vetustissima Martyrologia. Textus Hieronymiani, prout editus est a Florentinio, ita habet: Civitate Genua in Gallia dep. S. Saloni epi. Epternacense vetustissimum non meminit de Gallia; sed ejus verba ibidem in Annotatis sic recitantur: Genua civitate Salvini episcopi. Nihilo magis de Gallia fit mentio in Corbeiensi, ubi hæc leguntur: Genua civitate, depositio Salonii episcopi & confessoris. Martyrologia contractiora opem non afferunt; cum in plerisque sit omissus, in tribus forte memoretur corrupto nomine, sed sine loco. In Augustano habetur, Sidonii; in Labbeano, Sadoni; in Gellonensi, Sacloni. Suspicor, Salonium ubique indicari: at id pro controversia nequit in alterutram partem prodesse. Si ex allegatis tantum esset ferendum judicium, jam mihi probabilius videretur, Genuæ episcopum fuisse S. Salonium, quam Genevæ. Nam in omnibus allegatis attribuitur Genuæ, in nullo Genevæ. Quod vero in codicibus Florentinii civitas ponatur in Gallia, additum videri potest ex ignorantia transcribentium, cum in duobus aliis codicibus non legatur.

[3] At examinemus etiam, quid habeant martyrologi, qui prædicta Martyrologia seculo IX habuerunt, [sed in aliquibus additur, in Gallia;] & partim secuti sunt. Rabanus ita habet: In Gallia civitate Genua depositio Saloni episcopi. Hoc Florentinio favet, ejusque codicibus est consonum. Verum Usuardus omnino repugnat, cum Genuam exprimat eo nomine, quod medio ævo usitatum erat, ita scribens: Civitate Januis, sancti Salonis episcopi & confessoris. Non invenit, opinor, Usuardus in suis codicibus Hieronymianis voces in Gallia: aut, si invenit, pro mendo habuit. Dissentiunt & alia medii ævi, sed minus vetusta, monumenta. In Martyrologio S. Savini de Lævitania, quod edidit Saussayus post Martyrologium Gallicanum, ita rursum habetur: In Gallia civitate Genua depositio sancti Solani episcopi & confessoris. Hagiologium vero Franco-Gallicum, quod edidit Labbeus, ad sequentem diem sic habet: Civitate Januis sancti Salonis episcopi & confessoris. In Appendice Adonis legitur: Genna civitate, depositio Salonii episcopi. Unius litteræ facili immutatione positum est Genna pro Genua. Petrus de Natalibus lib. XI cap. 263 hæc scribit: Salomon episcopus & confessor in civitate Januis dormivit in pace eodem die, id est, XXVIII Septembris, qui præcesserat. Apud Wandelbertum post versus sine loco ita memoratur ad sequentem diem: Depositio sancti Saloni episcopi.

[4] Quæ hactenus allata sunt, sententiam Baronii multo probabiliorem videntur facere, [unde orta est controversia.] quam oppositam, quia ubique in Fastis Genuæ attribuitur Sanctus, aut Januæ vel Januis, quo nomine Genuam, notissimam Italiæ civitatem, non pauci medio & posteriori ævo designarunt, licet Genua antiquum nomen suum numquam omnino amiserit. Verum non ignorarunt illud contrariæ sententiæ patroni, ideoque illa observatione nequaquam decisam putant controversiam. Quippe objicere possunt, nomen Genuæ & Januæ etiam datum fuisse civitati Genevæ, & hac de causa contendunt, per adjectas voces in Gallia controversiam in favorem Genevæ decidendam. Hæc ratio præcipua & unica Florentinii, Castellani, & Sollerii nostri in observationibus ad Usuardum, ubi tamen Sollerius nihil decidere voluit, sed controversiam ad hunc locum remisit. Varietatis plerasque nominis Genevæ collegit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 229, & præsens controversia effecit, ut in Collectionibus Historicorum Galliæ omnes dicti nominis diversitates usque ad seculum IX ipse voluerim inspicere, quo argumentum ex nomine petitum rectius possem expendere.

[5] Hac autem inspectione satis deprehendisse me existimo, [Geneva non cœpit vocari Genua, nisi seculo IX] nomen Genua de civitate Geneva multo serius usurpari cœptum, quam codicibus Hieronymianis inscriptus sit Salonus aut Salomon, annuntiatus Genua civitate. Cum enim habeatur in vetustissimis, etiam in Epternacensi, verisimillimum est, nomen Salonii Fastis Hieronymianis insertum fuisse a seculo VI aut saltem VII, & fortasse multo citius. Certe nulla ratione dici potest, post initium seculi VIII, quo scriptus est codex Epternacensis, insertum fuisse. At Genevam fuisse Genuam ab aliquo scriptore nominatam, non invenit Valesius ante scriptores Caroli Magni, id est, ante seculum IX; neque ego invenire potui. Afferri non debet S. Gregorius Turonensis lib. 4 cap. 31, ubi quidem agit de Geneva civitate, & Genuam edidit Chesnius. Nam hæc lectio jam correcta est a Ruinartio, qui Jenubam edidit & Janobam apud alios assignat. Quo modo scripserit ipse Turonensis, non inquiram scrupulose: sed unice observo, Genuam ab eo non vocatam, ut non solum evincitur multitudine codicum, in quibus diversa est lectio, sed etiam ex aliis locis Gregorii de Geneva: cum nullus in hisce Genuam invenerit; sed nomen valde diversum. Quare non recte Martinierius in Dictionario geographico ad vocem Geneve ex corrupta illa lectione intulit, Genevam seculo VI Genuam & Janobam corrupto nomine fuisse dictam. Non poterat saltem sana dialectica ex una voce diversimode lecta utrumque nomen inferre: neque ex incerta lectione aliquid certi docere.

[6] [aut certe sub finem seculi VIII:] Fredegarius, qui Historiam Turonensis contraxit & continuavit, variis vicibus de Geneva loquitur; sed Genavam possim nominat, numquam Genuam. Semel, ut vult Ruinartius, col. 557 Januam dixit. At hic iterum aliter legunt alii, ut hæc lectio rursum sit suspecta, præsertim cum alias constanter Genavam scripserit Fredegarius, idemque nomen & in Notitiis provinciarum & episcopatuum, & in subscriptionibus conciliorum iis temporibus esset usitatum. At Continuator Fredegarii anonymus, qui seculo VIII scripsit, cap. 121 Genevam haud dubie vocat Januam. Tandem tamen a scriptoribus Caroli Magni & Genuam & Jenuam, aliquando etiam Januam fuisse nominatam, observavit laudatus Valesius; idque studiosus lector inveniet apud Bouquet tom. 5 Scriptorum rerum Gallicarum, modo consuluerit locos in indice Geographico assignatos. Inveniet similiter, eodem tempore & Gebennam dici cœptam. At hæc omnia non videntur seculo IX vetustiora, aut certe nihil ex his scriptum est ante senescens seculum VIII: nam in tempus singulorum tam curiose non inquisivi, ut velim illud hic determinare; neque necessarium est ad propositum nostrum examinare, an aliquid ex illis scriptum sit ante finem seculi VIII.

[7] [at Sanctus multo citius memoratus est Genuæ;] Etenim, sive sub finem seculi VIII sive seculo IX usurpari ab aliquibus cœptum sit nomen Genua & Jenua ad urbem Genevam designandam, ex eo inferre non debemus, jam seculo VI aut VII, aut etiam multo citius sic appellatam fuisse in codicibus Hieronymianis. Si in uno codice nomen ita foret expressum, in aliis vero aut Geneva aut Genava legeretur, merito crederemus, nomen in uno codice librariorum negligentia fuisse corruptum. At conspirant omnes codices, quos novimus: omnes habent Genua. Si vero illi codices forte non sint omnes seculo IX aut exeunte VIII vetustiores, ut vetustior est Epternacensis, omnes certe ex vetustioribus fuerunt exscripti. Itaque manet consensus codicum vetustiorum, S. Salonem annuntiantium Genuæ, quando Geneva eo nomine nondum erat nota: imo forsan eo nomine numquam appellata fuit Geneva ab incolis aut accolis, sed solum a paucis peregrinis, qui corrupto nomine sunt usi.

[8] [& numquam Genevæ cultus, aut catalogis episcoporam insertus.] Ad hanc ex nomine petitam rationem accedit alia, quæ me præcipue movit ad hanc inquisitionem. Nescimus, ullum umquam Salonium Genevæ aut in aliqua Galliæ civitate cultum fuisse, ut Genevensem episcopum. Eligant modo patroni Genevæ, & dicant, utrum velint, S. Salonium Fastis Hieronymianis adscriptum fuisse seculo V aut VI, an vero seculo VII aut ineunte VIII. Castellanus mortuum conjicit circa annum 469: Florentinius alium assignat integro seculo posteriorem. Quocumque ex his seculis fuerit Martyrologio additus, fuerit & cultus. Si post seculum V additus est Fastis, & cultum habuit; quomodo cultus postea excidit, quandoquidem perpetua fuerit successio episcoporum Catholicorum Genevæ usque ad tempora hæresis Calvinianæ? Quomodo Ado archiepiscopus Viennensis, sub cujus metropoli erat Geneva, ignoravit sanctum episcopum ecclesiæ sibi suffraganeæ, & in Martyrologio suo prætermisit, si ille floruerat seculo V, & seculo VI aut serius cultum obtinuerat? Quomodo Salonius, si fuerit S. Eucherii filius & Sanctus, ne in catologis quidem ullis ecclesiæ Genevensis reperitur? Certe in illis catalogis multi reperiuntur episcopi vetustiores, de quorum sanctitate non constat, ut mirum prorsus esset, in iis omissum fuisse antistitem & sua & patris sui sanctitate præ ceteris memorabilem, imo & pluribus gestis notum.

[9] Tillemontius tom. 15 Nota 6 in S. Eucherium inquirit, [Salonius S. Eucherii filius fratrem habuit S. Veranum Venciensem,] cujus civitatis episcopus videatur fuisse Salonius S. Eucherii filius, nititurque probare, Genevensem esse potuisse: sed, quam incerta sit res tota, agnoscit his verbis: Verumtamen temerarium esset de rebus adeo obscuris adeoque incertis aliquid velle affirmare. Imo mihi ne probabilis quidem videtur episcopatus Salonii Genevensis, ut mox ostendam examinando rationes, quæ utrimque afferuntur. Ut autem examen istud fiat clarius, annotanda sunt aliqua, quæ de Salonio tamquam certa admittuntur. Salonius floruit seculo V, & patrem habuit S. Eucherium postea episcopum Lugdunensem, cujus obitus figitur circa medium ejusdem seculi V. Epocha illa latius examinari poterit ad XVI Novembris, quo S. Eucherius in Romano Martyrologio legitur. Frater Salonii fuit S. Veranus episcopus, de cujus sede item disputatur: sed communior ac probabilior opinio habet, fuisse episcopum Venciensem in hodierna Provincia, non procul a confinio comitatus Niciensis, ut probatum est ad X Septembris, ubi actum est de S. Verano. Ambo fratres, Salonius & Veranus, educati fuerunt in monasterio Lerinensi, ibique præstantes habuerunt magistros, ac demum ambo ad episcopatum sunt promoti.

[10] Communis opinio est, Salonium illum, qui anno 441 subscripsit concilio Arausicano, [interfuit duobus conciliis & cum aliis scripsit ad S. Leonem:] apud Labbeum tom. 3 Col.esse Salonium S. Eucherii filium, de quo agimus: nam aliunde etiam probatur, jam episcopum fuisse circa annum 440. Eidem concilio subscriptus legitur Ceretius, quem postea etiam cum Salonio & Verano conjunctum videbimus. Aliud tredecim episcoporum concilium memorat Labbeus tom. 4 Col.quod habitum est Arelate ad componendam controversiam inter Theodorum episcopum & monasterium Lerinense. Inter dictos tredecim episcopos recensetur iterum Salonius, quem Eucherii filium videri, merito agnoscit Tillemontius in S. Eucherio art. 7, ubi illud episcoporum concilium figit circa 450 aut 451: ab aliis figitur circa 455: nam annus est incertus. Inter Epistolas S. Leonis Papæ post septuagesimam sextam edita est Epistola Ceretii, Salonii & Verani episcoporum ad S. Leonem, cui gratias agunt de celebri Leonis Epistola ad Flavianum Constantinopolitanum. Epistolam quoque exscriptam eidem remittunt, ut, si quid librarii errore defuerit, emendare dignetur, aut addere, si quid postea fuisset ab ipso additum. Rationem hanc adjungunt: Ut non solum plures sancti episcopi fratres nostri per Gallias, verum etiam multi ex laicis filii vestri, qui Epistolam istam magnopere pro veritatis manifestatione desiderant, remissam ad nos, & sancta manu vestra emendatam, transcribere, legere & tenere mereantur. Ex his verbis colligitur, tres illos fuisse Galliæ episcopos. Non dubitat quoque laudatus Tillemontius, quin Salonius & Veranus sint fratres filiique S. Eucherii.

[11] [ad quæ dantur aliquot observationes:] Ex Epistola illa ulterius probabilissime colligitur, sedes episcopales Ceretii, Salonii & Verani fuisse vicinas, cum illi initio soli habuerint celebrem illam S. Leonis Epistolam, illamque noluerint reliquis Galliarum episcopis communicare, nisi constaret de fidelitate exemplaris sui. Dubium vero istud de fidelitate exemplaris omnino insinuat, prædictos tres episcopos non accepisse exemplar Epistolæ ab ipso Leone, sed aliunde id ipsis fuisse missum. Neque enim Leoni remittere debebant revidendum exemplar, quod ipse miserat. Cum autem Epistola S. Leonis ad Flavianum data sit anno 449, Epistola Ceretii, Salonii & Verani aut sub finem ejusdem anni aut sequenti 450 scribi potuit. Mox inter Epistolas S. Leonis sequitur Epistola Episcoporum Galliæ, qui serius S. Leoni de Epistola ad Flavianum gratias egerunt, forte quando trium præcedentium opera Epistolam acceperant. Certe eamdem Epistolam per Ceretium acceperunt episcopi provinciæ Mediolanensis, ut ipsi testantur in Epistola sua synodica ad Leonem, impressa post Leonis septuagesimam septimam, his verbis: Quæ (Epistola ad Flavianum) ad nos ex vestra admonitione, sancto fratre & coëpiscopo nostro Ceretio mutuante, pervenit. Hisce observatis, inspiciamus rem ipsam, examinemusque, qua verifimilitudine Salonium, in catalogis Genevensium plane ignotum, prædictæ civitati attribuere contendant episcopum.

[12] [& ex prædictis concluditur,] Primo adfuit Salonius concilio Arausicano 1, ut omnes agnoscunt quasi indubitatum. At verisimile non est, dicto concilio Arausicano, cui præsidebat S. Hilarius Arelatensis, præsentem fuisse antistitem Genevensem, ut vidit & insinuavit ipse Tillemontius Nota 6 in S. Eucherium. Adfuit quidem S. Eucherius Lugdunensis. At hic ipsa subscriptione indicavit, alterius se provinciæ esse, ita eam exprimens: Ego Eucherius episcopus subscripsi, sanctorum sacerdotum comprovincialium meorum super his exspectaturus assensum. Ita subscripsit metropolitanus provinciæ Lugdunensis. At reliqui omnes simpliciter subscripserunt, haud dubie quod essent ex provinciis convocatis. Verum nullus in illo concilio videtur fuisse ex provincia Viennensi, sub qua erat Genevensis. Qua igitur ratione poterat Salonius canonibus in illo concilio simpliciter subscribere, præsertim cum eo tempore inter metropoles Arelatensem & Viennensem de jure primatus diuturna vigeret controversia? Hæc non explicuit Tillemontius, contentus dixisse, Salonium Genevensem casu fortuito adesse potuisse, quemadmodum ibi fuit S. Eucherius.

[13] [nec verisimile nec probabile esse,] Secundo adfuit rursum Salonius concilio Arelatensi III, quod anno incerto circa 450 aut 455 convocatum fuit a Ravennio Arelatensi ad terminandam controversiam, quæ erat inter Theodorum Foro-Juliensem episcopum & Faustum abbatem Lerinensem. Ex tredecim episcopis, qui aderant & nominantur apud Labbeum tom. 4 Col.nullus videtur fuisse provinciæ Viennensis. Imo ne probabile quidem est, ullum ex illa provincia adfuisse ob controversiam jam dictam de jure metropolitico, quæ sub Ravennio inter Viennensem & Arelatensem ecclesias viguit. Non edicit Tillemontius, qui de illo concilio agit tom. 15 in S. Rustico Narbonensi, an iterum casu factum sit, ut adesset cum reliquis Salonius, vel sic tamen clausis oculis Genevensem vocavit. Attamen in S. Hilario Arelatensi art. 10 observat, tempore illius controversiæ, de qua ibidem disserit, nullum umquam ex episcopis Viennensibus reperiri in conciliis per Arelatenses congregatis. Si autem ipsi Viennenses metropolitani nolebant illis conciliis adesse, verisimile non est, eorum suffraganeos ad ea se contulisse, aut id facere potuisse sine offensione metropolitani sui.

[14] Tertio Salonius cum Verano & Ceretio scripsit circa annum 450 ad S. Leonem de accepta ejus Epistola, [Salonium illum fuisse Genevensem episcopum.] antequam id præstiterunt reliqui Galliarum episcopi. Ex eo autem collegimus probabilissime, vicinos fuisse trium illorum episcopatus. Venciensis solus ex iis notus est in hodierna provincia versus confinia Italiæ. At in illis quoque partibus fuisse episcopatum Ceretii, verisimile fit ex eo, quod Epistola Leonis per Ceretium sit communicata archiepiscopo Mediolanensi, ut & ipse non longe ab Italia abfuisse videatur. Verum longo admodum intervallo a Verano abfuisset Salonius, si sedem habuisset Genevæ. Recurrit igitur rursum Tillemontius ad casum fortuitum, quo cum aliis duobus episcopis eo tempore fuerit Salonius. Verum tot hic fingendi sunt casus fortuiti, ut nulla sententiæ illi superfutura sit probabilitas. Nam & casus erit fortuitus, quod Genevenses ex insula Lerinensi longissime dissita sibi quæsiverint episcopum, quem verisimiliter numquam viderant; quod nullo indicio ostendere possimus Salonium illum umquam fuisse in urbe Genevensi, quod in nullis illius ecclesiæ reperiatur catalogis, quod ibidem nullo umquam cultu honoratus sit, quantum novimus. Multo probabilius pro tot mirabilibus unum substituemus minus insolitum, nimirum opinionem illam ex levibus conjecturis fuisse exortam, non consideratis difficultatibus, quibus nequit consistere.

[15] Fecit Tillemontius Nota 6 in S. Eucherium, quantum potuit, [Respondetur ad argumenta,] ut Genevensem Salonii episcopatum redderet saltem probabilem, neque tamen id perfecit. Primo probat, non fuisse episcopum Viennensem, quod facile credimus, & confirmari etiam potest rationibus contra Genevensem episcopatum allatis. Secundo probare nititur, neque Genuensem fuisse episcopum. Hoc mihi etiam probabilius est, ut infra dicam. Tertio pro Geneva profert hæc verba, Genuæ in Gallia, quibus ait, eum annuntiari, in omnibus fere Martyrologiis. At omnia fere Martyrologia, quæ liberaliter jactantur, reducenda sunt ad solos Florentinii codices Hieronymianos, Rabani Martyrologium, & pauca posteriora. Voces vero in Gallia non leguntur in codice Epternacensi, quem suis codicibus vetustiorem fatetur Florentinius. Omissæ sunt eædem voces in Corbeiensi minus vetusto, ut dicendum sit, inventas non fuisse in codice, ex quo ille scriptus est. Quapropter habendæ sunt pro additione librariorum, imo & pro errore, qui illis facile obrepere potuit, postquam Geneva ab aliquibus vocari cœperat Genua, & Genua ipsa Janua. Potest etiam esse vocum transpositio. Nam in codicibus præcedit Alodius Autissiodorensis, cui voces in Gallia addi potuerant, nec tamen additæ sunt; ut fortasse librarius eas retulerit ad locum non suum.

[16] At, inquit Tillemontius, Geneva Latine confunditur cum Genua. [pro sede Genevensi adducta.] Verum ostendi, id tantum esse cœptum circa initium seculi IX; ideoque nihil prodesse potest pro Geneva. Nam certo citius nomen Saloni adscriptum est Martyrologio. Si autem seculo V aut VI aut etiam VII id factum est, quomodo Genuæ annuntiari poterat, ut constanter in omnibus legitur, si erat Genevensis? Si quis voluerit contendere, tantum seculo VIII aut IX Martyrologio additum esse, nec verisimilia dicet, nec umquam explicabit, quomodo ignorari potuerit ab Adone Viennensi, & non modo exsulare a catalogis episcoporum Genevensium, sed Genevæ etiam omni cultu carere. Itaque secuta postmodum confusio nominum nullam hic potest vim habere, & Usuardus prudenter scripsit Januis, ut illam sui temporis nominum confusionem vitaret. Addit Tillemontius, a Bollando nostro tom. 2 Februarii pag. 360 filium S. Eucherii Genevensem dici episcopum. At Bollandum non recte legit: nam Bollandus Genuensem ibi episcopum facit Salonium, non Genevensem. At potius cum Joanne Savarone, quem laudat, negat fuisse Lugdunensem, & Genuensem fuisse verbo edicit, ut Savaro in Opera Apollinaris Sidonii pag. 469 pluribus probare conatur.

[17] [Probabilius quoque non fuit episcopus Genuensis:] Quod autem spectat ad episcopatum Salonii Genuensem, pro eo saltem meliores habentur rationes, quam pro Genevensi; cum Genua constanter in Fastis nominetur, ac eodem die Salomon colatur Genuæ. Nam nomen aut in Fastis aut Genuæ modice potest esse mutatum. Quapropter in Fastis memorari eumdem, quem colunt Genuenses, plane existimo. At Salonium Eucherii filium fuisse episcopum Genuensem, mihi minus probabile est. Etenim hic Salonius, cum adfuerit concilio Arausicano I, Arelatensi III, & cum Verano & Ceretio scripserit ad Leonem Papam, videtur episcopus fuisse in Gallia, & alicubi in hodierna Provincia aut Delphinatu versus confinia Italiæ sedem habuisse. Præterea alium certe episcopum habuit Genua anno 452, cum Epistolæ concilii Mediolanensis ante laudatæ ad S. Leonem subscripserit Paschasius episcopus ecclesiæ Genuensis, post quem & alii plures subscripserunt, ut non videatur paulo ante ad episcopatum fuisse promotus. Tillemontius figit illam Epistolam synodicam anno 451, neque ejus epocham curiosius hic examinare necesse est; cum Paschasius saltem sedisse videatur, vivente Salonio, ut hic ab initio non fuerit Genuensis episcopus. Quapropter non video, quomodo Salonius potuisset esse episcopus Genuensis, nisi aliqua persecutione ex priore sede fuisset expulsus, eaque de causa a Genuensibus electus episcopus. At similia non sunt asserenda ex mera conjectura. Posset quoque Salonius coli Genuæ, si ibidem esset defunctus, aut eo translatum corpus, sed hujus quoque conjecturæ nullum habemus fundamentum, nullam rationem idoneam.

[18] [ut alius videatur Salomon Genuæ cultus,] Itaque, omissis conjecturis, malumus ignorare, quo tempore vixerit S. Salomon Genuensis, quem tamen eumdem cum Salone aut Salonio in Martyrologiis memorato credimus. Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ inter episcopos Genuenses, ex quorum prioribus multi exciderunt, primum incerto tempore ponit Salomonem, & de eo scribit sequentia: S. Salomon, quem Salonem alii vocant, primus episcopus Januensis fuit, cujus memoria dimanasset ad posteros. Vetus traditio est, vixisse illum priscis illis temporibus, quibus fides Christiana in Januensibus, tamquam in bene subacto solo, altiores cœpit radices agere. Ejus sacrum corpus in metropolitana honorifice asservatur, celebraturque ejus festus dies IV Kal. Octobris. Illius meminerunt Romanum Martylogium, Baronius in Notis, Petrus in Catalogo lib. XI cap. 263 (imo 265,) Jacobus de Voragine in Vitis sanctorum episcoporum Januensium, suorum antecessorum. In Kalendario impresso Sanctorum Genuensium festum S. Salomonis episcopi Genuensis confessoris ad XXVIII Septembris notatur duplex. Habemus ejusdem Vitam Italicam, sed quæ hisce nihil addit præter verba & ratiocinia. Castellanus in Vocabulario Hagiologico ait de Salomone Genuensi nihil inveniri in vera antiquitate. At ipse profert sexcentos Galliæ Sanctos, de quibus nihil præter cultum innotuit; & de Salonio Genevensi, quem sibi confinxit, ne cultus quidem umquam innotescet: nec de illo Salonio tanta proferuntur sanctitatis indicia, ut nequeat cultu carere.

[19] Quod spectat ad martyrologos recentiores, quorum tamen aliqui Baronio vetustiores sunt, [ejusque urbis episcopus.] certatim illi Salomonem Genuæ annuntiant, ut auctor Florarii Ms. Sanctorum, Belinus, Molanus aliique editores Usuardi, Maurolycus, Galesinius; & præter alios, quos mitto, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ titulum ponit, de S. Salomone episcopo primo Genuensi. Elogium vero breviter ita contexit: Salomon, quem Salonum Usuardus appellat, primus Genuensium ecclesiam ex antiqua urbis traditione administravit. Vixit autem vicinus Ecclesiæ primitivæ temporibus, ac sanctitate præfulsit, primus in episcoporum Genuensium serie ab omnibus ejus urbis scriptoribus collocatus… Ejus corpus sub ara majore ecclesiæ metropolitanæ conditum magnam habet apud Genuenses venerationem: cujus dies festus IV Kal. Octob. celebratur. Omisi, quæ disserit de successore, cum huc non spectent. An primus fuerit Genuensis episcopus, non edicit Ughellus; sed primum ponit ex iis, qui innotuerunt.

[20] Putabam huic inquisitioni finem imponere; sed video vel invitum me in Hispaniam etiam trahi. [Fictitia sunt scripta, ex quibus & Carthaginensis] Nam eo S. Salomonem pertrahere voluit Joannes Tamayus Salazar, in Martyrologio Hispanico ad hunc diem ita scribens: Januæ prope Securam in Hispania, S. Salomonis Carthaginis Spatariæ episcopi, qui virtutibus clarus, in pauperes beneficus, in oves providus, & sibi rigidus, gloriam est confessor inclytus adeptus. Tum pro illa opinione adducit supposititia Pseudo-Juliani Opera, & æquefictitia poëmata Auli Hali, posterioris seculi figmenta, quæ nominasse idem est ac refutasse. Refutavit fabulam Nicolaus Antonius in Mss. posthumis, ita ordiens: Ridicula vero est æquivocatio Januæ urbis ad eum Hispaniæ locum, quem Puerta sive la puerta nunc vocant, quod idem Hispanis cum Janua sive porta significat. Tum ostendit, eum locum quæsitum Salomonis, qui Januis ab Usuardo annuntiatur, causa, sed perperam & ridicule, cum locus ille Hispaniæ, qui nunc Porta dicitur, numquam dictus fuerit Janua. Refutat etiam pluribus Tamayum, qui asseruit, Genuam numquam fuisse Januam dictam. At id Genuæ medio ævo nomen notius est, quam ut plura huc transferre de his oporteat.

[21] [& Bracharensis in Hispania episcopus fuit dictus.] Credidit nimirum personatus Pseudo-Juliani auctor, S. Salomonem tam parum esse notum, ut facile in Hispaniam transferri posset. Verum sui immemor, non semel tantum id facere tentavit, sed bis etiam, & diversimode, ut post refutationem eorum, quæ adoptavit Tamayus, observat laudatus Antonius, hæc subjiciens: At neque hic sistunt de Salomone isto nugæ. Qui enim hoc loco Salomon est Carthaginensis episcopus, alio est Bracharensis, Melanti Toletani frater, de quo late egimus, examinantes catalogum episcoporum Toletanorum ficulnum. Adv. enim 281 ita ait: “Hic sanctus pontifex (Salomon Bracharensis ut apparet ex antecedentibus) dum iret visitare, ut creditur, sanctum Papam Marcellinum, Genuæ obiit XXVIII Septembris”. Ride hominis obliviosi, aut nusquam pedem figentis, inconstantiam, lector, & mecum abi ad alia. Hactenus laudatus Antonius in Mss. posthumis, quæ Majoribus nostris anno 1721 communicata fuerunt. Plura de hisce non addo, cum eruditi Hispani merces illas, male obtrusas, jam dudum abjecerint.

DE S. ANNEMUNDO ALIAS DALFINO EPISCOPO LUGDUN. MART. IN TERRITORIO CABILLONENSI
IN GALLIA

Circa DCLIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Annemundus, alias Dalfinus, Episcopus Lugdunendis mart., in territorio Cabilonensi in Gallia (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Memoria Sancti in aliquot Martyrologiis; diversa ejus appellatio apud scriptores Gallos & Anglos; inde & ex corrupto Bedæ textu ortus error putantium, duos fuisse episcopos diversos; argumentorum in oppositum allatorum refutatio.

Quantumcumque sancti hujus Antistitis memoriam celebrem fecerint tum antiqua & numquam, [Memoria ejus antiquis particularium ecclesiarum] ut patebit, interrupta Lugdunensium veneratio, tum veterum ac præstantissimorum etiam exterorum scriptorum de gestis & morte ipsius testimonia; nullis tamen nomen ejus inscriptum legitur classicis Martyrologiis. De privatis autem Lugdunensis diœcesis Fastis sacris hæc tradit Jacobus Severtius in Chronologia historica archiepiscoporum Lugdunensium pag. 150: In omnibus Martyrologiorum libris, qui intitulantur de veneratione Sanctorum existentium in civitate Lugdun. tam in collegiatis ecclesiis, quam regularibus continentur hæc verba: “Quarto Kalend. Octobr. natalis beati Annemundi, episcop. Lugdun. & martyris Christi. Requiescit autem hic Martyr in eadem urbe ad sanctum Petrum citra Ararim.” Idem ipsum confirmat sæpe laudandus Petrus Franciscus Chiffletius societatis Jesu sacerdos in transmissis huc de S. Annemundo Notitiis Mss., ubi inter ecclesias civitatis ac territorii Lugdunensis, in quarum antiquis Martyrologiis eodem ubique sensu, licet paucis interdum apicibus diversis, ista legi asserit, nominatim exprimit ecclesias S. Stephani, S. Irenæi & S. Justi, & hæc addit: In Martyrologio veteri ecclesiæ de Aëre Bellicensis diœcesis sic se legisse testatur Joannes, Dei patientia Bellicensis episcopus, datis litteris VI Kalendas Junii MCCLIV: “Quarto Kalendas Octobris apud Lugdunum Annemundi episcopi & martyris, qui in ecclesia beati Petri sanctimonialium requiescit: ad cujus corpus per orationes, operante Deo, multi infirmi venientes, de morbo, qui dicitur caducus, ibi curantur.”

[2] Locum tandem obtinuit in editis aliquot recentiorum Fastis. [& aliquot recentioribus Fastis inscripta.] Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum sic ipsum reposuit hoc die: Cabilloni in Gallia S. Annemundi episcopi Lugdunensis & martyris. Castellanus item in generali Martyrologio: Prope Cabilonum ad Ararim S. Enemundi, episcopi Lugdunensis, jubente Ebroïno, trucidati. Saussayus in Gallicano: In Æduis pone Cabilonem Natalis sancti Ennemundi, cognomine Dalphini, Lugdunensis episcopi, illic pro justitia cœsi &c. Denique Parisiensis martyrologus: Prope Cabilonem sancti Annemundi Lugdunensis episcopi, ab Ebroïni emissariis impie trucidati. Nomen ejus Gallice effertur S. Chaumond, &, ut monet Castellanus, prope Augustodunum S. Yrmond; Latine major varietas est: nam & Anemundus reperitur, Aonemundus, Aunemundus, Cannemundus, Chanemundus, Unemundus & Munemundus. Annemundus appellatur in catalogo primo episcoporum Lugdunensium apud Chiffletium in Paulino illustrato pag. 83, Aonemundus vero ibidem in secundo ac tertio catalogis; primam appellationem, licet Mabillonius, non allata ratione, mendosam dicat, retinendam censui, non tantum quia apud recentiores longe communior est, sed quia ipsi favent Acta; præceptum ipsiusmet Sancti pro monasterio S. Petri Lugdunensi, & epistola Leydradi ad Carolum Magnum, monumenta suo loco plenius designanda.

[3] Alterum sancti Antistitis nomen, seu, ut Saussayus censuit, [Angli Dalfinum, Galli Annemundum dixerunt.] cognomen Dalfinus, latiorem scriptoribus seculi proxime elapsi disceptandi campum aperuit. Lis modo decisa est, proindeque suffecerit, causam ejus modumque referendo proponere. Notandum igitur primo, quod Eddius Stephanus, venerabilis Beda, Fridegodus, Eadmerus, Willielmus Malmesburiensis, aliique scriptores Angli in Actis S. Wilfridi, Eboracensis episcopi, Sancto nostro, quem Galli passim Annemundum vel Aunemundum &c, ut diximus, vocitant, solum Dalfini nomen attribuerint. Notandum secundo, quod S. Dalfini martyrium, cui S. Wilfridus adstitisse dicitur, in prioribus venerabilis Bedæ editionibus statuatur sub Brunichilde regina. Hinc eminentissimus Baronius in Annalibus sine ulteriori examine Dalfini episcopi Lugdunensis obitum retulit ad annum 614. Baronium secutus est Jacobus Severtius in utraque editione Chronologiæ historicæ antistitum Lugdunensium &, quamvis fateatur Dalfino locum non dari in Catalogis, medium tamen ipsum collocat inter Secundinum & Chagnoaldum episcopos. Accesserunt Joannes Chenu in Serie archiepiscoporum & Theophilus Raynaudus in Indiculo Sanctorum Lugdunensium, quem typis vulgavit anno 1619.

[4] [Nonnulli duos diversos putavere,] Iidem tres auctores Galli, cum aliunde certo constaret, Lugduni sedisse Annemundum, regnante Clodovæo II, occisumque esse sub S. Bathilde regina, pro filio Clotario III regni administratrice; nec illi locum negare potuerunt; statuerunt igitur ipsum post medium seculum 7, tamquam a Dalfino diversum. Neque tamen absque omni omnino scrupulo: Severtius enim, quem mutata phrasi imitatus est Raynaudus, hæc habet in utraque editione: Hic suboritur controversia merito dirimenda. Vetus Breviarium cameræ archiepiscopalis (uti & biographus in nostris Mss.) huic Primati (Annemundo) aliud nomen ingerit hac nota: Igitur Dalfini seu B. Annemundi martyris Vitam exponam. Quo in loco pauci opinabantur, non esse seorsum supra conscribendum a nobis Dalphinum archiepiscopum, ut ipse & S. Annemundus efficiant duos primates; sed verius hæc nomina unam & eandem designasse personam. Nos vero cogimur ejusmodi voces distinctis duobus Archiepiscopis tribuere. Imprimis quia ad id invitant temporum ac reginarum discrimina, quæ martyriis assensum præbuere. Nam Dalfinus mortem passus est, præcipiente Brunichilde sub Clotario II rege Francorum anno DCXIV. At S. Annemundus obiit sub annum DCLXVII, Balthilde alia regina annuente huic neci, sub Clodovæo II rege, quam reginam vel etiam adnominat Breviarium cameræ.

[5] [alterum sub Brunichilde cæsum, alterum sub Bathilde;] Raynaudus in Indiculo rectius negat, trucidatum fuisse Annemundum, Bathilde regina annuente; sed illius a Dalfino distinctionem non solum deducit ex diversitate temporum ac principum, sub quibus passi memorantur; verum etiam ex modo & loco passionis: Dalfinus, inquit, eamdem cum S. Desiderio aleam Brunichildis reginæ tempore ac jussu subiit, Lugduni capite plexus, sub annum, ut aiebam, DCXII. At S. Enemundus, regnante Clodovæo II, annis circiter quinquaginta post Brunichildis obitum sub annum Christi DCLXVII. Ad difficultatem autem ex Breviario seu Actis petitam, ita respondit: Esto sanctus quoque Enemundus agnominatus sit Dalfinus, ut illa Acta significant: forte ex eo, quod simili ex causa passus sit, ex qua antecessor ejus Dalfinus. Hoc statu, ni fallar, causam reperit Bollandus noster, quando dilucidanda venerunt Acta S. Bathildis reginæ ad diem XXVI Januarii, atque ea occasione illam penitius discutiendam suscepit.

[6] [ast error est, natus ex corrupto Bedæ textu;] Id ut faceret Bollandus, movit atrox de Bathilde judicium Willielmi Malmesburiensis, sanctæ huic reginæ non modo mortem Dalfini imputantis, sed ut mulierem furiis infernalibus agitatam proscindentis. Eapropter totum Commentarii prævii paragraphum 5 isti quæstioni impendit: Cædes S. Annemundi sive Delfini an per Bathildem curata. Ac primo quidem statum quæstionis lectori clare expositurus, profert Malmesburiensis textum ex lib. 3 de Gestis pontificum Anglorum, in quo Bathildi adscribitur cædes Dalfini; dein verba ex vulgatis tunc Bedæ exemplaribus lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum cap. 20, ubi Dalfini cædes attribuitur Brunechildi. Tum, quod ego jam paucis præstiti, pluribus ac recitatis ipsorummet verbis, Cardinalis Baronii, Jacobi Severtii, Joannis Chenu, & Theophili Raynaudi, vulgato Bedæ adhærentium, sententias proponit, demumque subsumit: At si totum illud Bedæ caput accurate legissent viri illi eruditissimi, facile intellexissent, mendum esse in vulgatis Bedæ exemplaribus, in quibus Brunichildæ nomen pro Baldechildæ scriptum a sciolo quopiam librario, qui cum piorum antistitum cædem alienam a benignissimis Bathildæ moribus sciret, Brunichildæ potius eam tribuit, nominis etiam fortassis affinitate deceptus, aut litterarum, quibus nomen expressum erat, contractione.

[7] Brunichildem autem pro Baldechilde seu Bathilde intrusam fuisse in Bedæ vulgata tunc exemplaria, [in quem Brunichildis pro Bathilde irrepsit.] legentibus totum caput deprehendi potuisse, ostendit Bollandus ex ætate S. Wilfridi, qui testantibus Beda, aliisque ejus biographis, Dalfini martyrio interfuit. Testatur istic Beda, sic pergit Bollandus, S. Wilfridum ab Ercomberto Cantii rege cum S. Benedicto Biscopio Romam missum; postquam rediit, junctum esse amicitiis Aldfridi regis, filii Oswii; postea episcopum consecratum ab Agilberto, jam Parisiensi episcopo, cum esset annorum XXX: exegisse in episcopatu annos XLV; obiisse eo anno, quo Coënredus rex Merciorum, & Offa filius Sigheri regis Orientalium Saxonum e Britannia discessere Romam versus, Pontificatum habente Constantino, qui anno DCCVIII VII Martii Sisinnio successit. Florentius Wigorniensis anno Christi DCCIX contigisse Wilfridi mortem scribit; unde sequitur, anno DCLXIV consecratum; anno DCXXXIV natum, a Brunechildis nece vigesimo primo. Post pauca gravem detegit Joannis Chenu, obitum Dalfini referentis, memoriæ vel calami lapsum: tum Fallitur quoque, inquit, etsi levius, Raynaudus, dum Baronium ait ex rerum Gallicanarum scriptoribus asserere S. Dalfini martyrium; cum Baronius unicum citet Bedam, nec anno DCXII sed anno DCXIV; nec modus locusque passionis Dalfini & Annemundi, ut ait, discrepant: non enim Lugduni occisum Delfinum Beda scribit. Nec denique regnante Clodovæo II occisus est Annemundus, sed filio ejus Clotario cum matre. Tum subdit alia, unde deducat, Bedæ Dalfinum eumdem esse cum Annemundo, occiso quidem, regnante Bathilde, sed, ut allatis rationibus contendit, facinoris non conscia. Hanc materiam priusquam attingamus, audire juverit, quem successum habuerit apud eruditos exposita hactenus Bollandiana crisis.

[8] Pupugit ea inprimis Theophilum Raynaudum, at non effecit, [Errori adhæsit Raynaudus,] ut mutaret sententiam. In secunda quippe Indiculi sui editione, curata anno 1662, repetitis iis, quæ in prima de Dalfino tradiderat, ista subnectit: Ita scripsi, secutus Bedam & Baronium. Nuper vero Joannes Bollandus ad Vitam S. Bathildis, Bedam mendi hac in parte, me multiplicis exerrationis notavit; quanto jure, excutio in Syntagmate de libris propriis, recognocens hanc lucubrationem. Prodiit in lucem anno 1669 sub nomine Raynaudi allegatum Syntagma, quamquam utcumque dubitem, an genuinum sit ipsius Opusculum: dubitandi causas mox afferam. In illo itaque Opusculo pag. 32 seu ipse, seu pro ipso alius, repetit sua de Dalfino asserta in Indiculo, Bollandique in eadem subjungit censuras; non tamen ubique omnino accurate, ut dum dicit, quod juxta Bollandum hallucinatus sit Beda, nomine Brunichildis intruso pro nomine Bathildis vel Baldechildis. Bollandus quippe ibidem hallucinationis non notavit Bedam, sed sciolum Bedæ corruptorem.

[9] Profert dein syntagmatis auctor rationes, quibus in sua se sententia confirmari profitetur, & exerrationum suarum cumulum admodum minui contendit, [eumque dein contra Bollandum] atque ita orditur: Quod enim S. Dalfinum a S. Ennemundo sejunxi, feci inhærens Baronio, apud quem contractum, & jussu ipsiusmet, non paucis quoad seriem annorum aliter dispositum, quam in Annalibus expassis, lego anno DCXII præter Bedam alios, (quos vero, nisi Gallicanarum rerum tractatores?) agnoscere S. Dalfini martyrium; utique tanquam peculiaris Sancti & sejuncti a S. Ennemundo. Idem habet Severtius in Lugdunensium antistitum serie & Petrus Bullioud in Notis ad Vitam S. Triverii num. 2: Itaque cumulus ille exerrationum mearum, adeo minute ac diligenter annotatarum, decrescit. Hæc, quantum intelligo, ad diluenda ea, in quibus speciatim falli Raynaudum monuerat Bollandus verbis, quæ dedi num. 7, & inprimis in non recte citato per Raynaudum Cardinale Baronio. Scilicet, Bollandus dum Baronium citatum legit ad annum 612, intelligere non debuit Baronii Annales ipsos, sed Annalium istorum Epitomen a Spondano adornatam. Credat hoc, per me licet, auctor Syntagmatis. Videamus interim quid tandem habeat Spondamus in Baronio contracto ad dictum annum 612: Quo eodem anno Desiderius Viennensis episcopus, ac PAULO POST Delphinus episcopus Lugdunensis, ejusdem impiæ Brunichildis opera (ut idem auctor * aliique tradunt) crudeli morte perempti, martyrium consecuti sunt. Indene recte deducitur, quod tradit in Indiculo Raynaudus: Ejus (Dalfini) martyrium a Cardinali Baronio ex rerum Gallicanarum scriptoribus agnoscitur & statuitur anno Christi DCXII, attingiturque a Beda proxime laudato? Mihi id quidem non videtur.

[10] [argumentis.] Spondanus ad annum 612 referens martyrium S. Desiderii, simul, ut fit in historiarum compendiis, meminit S. Dalfini, quod in Baronio ab eadem Brunichilde occisum legeret; non quod eodem tempore defunctum existimaret, ut satis indicat particulis paulo post, nedum quod corrigendum vellet Baronium; cum in margine ipsummet tamquam auctorem suum citet ad annos 612 pro Desiderio scilicet & 614 pro Dalfino. Quæ autem addit Spondanus: Ut idem auctor (Beda) aliique tradunt: non tantum respiciunt dicta de Dalfino, sed potissimum dicta de Desiderio, ut liquet ex margine, ubi alios istos assignat, Adonem nempe, Martyrologium Romanum & Baronium. Agunt enim revera de Desiderio Ado & Martyrologium Romanum, de Dalfino nusquam. Vera igitur manet Bollandiana censura: Fallitur… Raynaudus dum Baronium ait ex Gallicanarum rerum scriptoribus asserere S. Dalfini martyrium, cum Baronius unicum citet Bedam, nec anno DCXII sed anno DCXIV. Non decrescit proinde etiam Raynaudi exerrationum cumulus, cum pro reliquis, in quibus ipsum speciatim falli dixit Bollandus, nihil proferat in medium auctor syntagmatis. Sed inquit, idem habet Severtius … & Petrus Bullioud. Sic est, statuerunt & ipsi Dalfinum sub Brunichilde ut ab Annemundo distinctum. Quid tum? Indene decrescit exerrationum cumulus? An fortasse is non fallitur, qui alios errantes sequitur?

[11] [quorum imbecillitas] Interea confidenter prosequitur Bollandi adversarius: Et multo etiam magis decrescit; si respuatur, (ut sane non nemini respuendum videbitur) quod a Bollando CONTRA OMNIUM CODICUM FIDEM, apud Bedam Brunichildis, trux fœmina & omnibus cooperta infamibus notis, transformatur in S. Bathildam. Quam non leviter hic fallatur vir bonus, docebit statim exhibenda ingens codicum Bedæ correctiorum series, in quibus Bathildis legitur, non Brunichildis. Interserit hic idem auctor responsum ad alteram Bollandi opinionem Raynaudo contrariam, sed cum præsenti materia minus connexam, aptiusque infra cum responso examinandam; demumque sic arguit: Quare unica superest criminatio de oscitantia, & Baronio & aliis mecum impacta, ob non perlectum integrum Bedæ caput. Quinimo perlegi & totum caput non oscitanter evolvi; nec tamen deprehendi, aut etiam nunc apud Bedam deprehendo, quod eundem esse Delfinum cum Ennemundo cogat fateri. Itaque aperte liquet, Bollandum illud Bedæ caput non legisse totum, vel indiligenter legisse, alioqui vidisset, nihil in reliquo capite esse, quod ad hanc rem faceret, nec Baronium & alios ei inhærentes insimulasset prolapsionis ob non lectum plene illud Bedæ caput. Hæc ille, quæ si tam sincere quam asseveranter scripserit, dignior videri poterit commiseratione, quam refutatione.

[12] Porro ne nihil reposuisse videretur ad objectam a Bollando ætatem S. Wilfridi, [detegitur,] cum ætate Brunechildis minime congruentem, Florentii Wigorniensis, a quo obitum Wilfridi anno 709 annexum dixerat Bollandus, calculos universim impugnat, &, tamquam re peracta, Ex his habetur, inquit, Florentii chronologiam non esse adeo accuratam & certam, ut propter eam abjiciendus sit Beda, aut notandus hallucinationis, absque alio argumento, quam quod a Florentii authoritate ducitur. Quasi vero Bollandus ætatem Wilfridi cum ætate Brunechildis minime congruentem sustinuerit ab auctoritate Florentii, & non ab assignatis ipsiusmet Bedæ notis chronologicis, ex quibus ostendit, S. Wilfridum episcopum ordinatum esse, cum esset annorum circiter triginta, & post quadraginta & quinque annos accepti episcopatus diem clausisse extremum, eodem anno, quo Coinred rex Merciorum & Offa, filius Sigheri regis Orientalium Saxonum, Britanniam reliquere, anno nempe imperii Osredi quarto,… Pontificatum habente Constantino: quæ omnia sunt propria Bedæ verba, ex eodem capite 20 desumpta, & tam evidenter ad rem facientia, ut, qui, post perlectum & totum caput non oscitanter evolutum, id negat, se media in luce cæcutiisse prodat.

[13] Osredus patri Alfredo, Nordanhymbrorum regi, [defendere conatus est] defuncto, ut testatur cap. præcedenti idem Beda, anno Dominicæ Incarnationis septingentesimo quinto in imperium successit; quartus igitur imperii ipsius annus, quo Coinred Britanniam reliquit, & obiit Wilfridus, recte statuitur juxta Bedæ calculos Christi 709, quem eumdem etiam diserte exprimit in Recapitulatione chronica totius Operis, ut sequitur: Anno DCCVIIII Coënred rex Merciorum, postquam quinque * annos regnabat, Romam pergit. Hinc collige primo, quam præpostere desperatæ causæ patronus reprehenderit chronologiam Florentii, hoc certe loco tam aperte Bedæ auctoritate nixam, ab ipso Baronio, quem contra Bollandum defendit, ex Beda traditam in Annalibus, & ab eruditis hodiedum indubitanter admissam. Collige secundo, quam recte Bollandus, subductis ab anno 709 annis 45, quot Beda tribuit episcopatui S. Wilfridi, & aliis 30, quot circiter ætatis eum numerasse, scribit idem Beda, dum consecratus fuit, quam recte, inquam, Bollandus statuerit Wilfridi nativitatem anno 634, indeque concluserit, martyrium S. Dalfini, cui Wilfridus juxta Bedam & reliquos Wilfridi biographos omnes, interfuit, statui non posse sub Brunechilde, utpote plures ante natum Wilfridum annos e vivis sublata; sed sub Baldechilde seu Bathilde, pro cujus nomine in editis Bedæ exemplaribus scriptum fuerit a sciolo nomen Brunechildis; & in hoc quidem Bollandus sectatores nactus est, quotquot vidi eruditos, qui post editum sub nomine Raynaudi Syntagma istam materiam pertractarunt.

[14] [ipse vel pro ipso alius. Bollandi sententia documentis] Dico sub nomine Raynaudi, quia, cum in tota illa contra Bollandum disputatione minime reperiam Raynaudi judicium, eruditionem ac sapientiam, utcumque dubito, an ipsum, sicut edita est, auctorem habuerit. Accedit, quod tomus Operum ejus vigesimus, quem Apopompæum vocant, & in quo primum locum occupat dictum Syntagma, anno dumtaxat sexto post Raynaudi obitum, per anonymum digestus & Cracoviæ, ut præ se fert, in lucem editus sit sine approbatione Superiorum Societatis; unde hæc illum tamquam partum legitimum non agnoscit, sicut monet Nathanaël Sotuellus in Bibliotheca Scriptorum ejusdem Societatis pag. 759, ubi Raynaudi Opera recenset. Non vidit Bollandus illud, in quo tamquam criminator incessitur, Syntagma, quarto etiam circiter anno ante editionem defunctus; verumtamen propter Raynaudi querimoniam superius ex Indiculo recitatam, & ad confirmandum suum de intruso Brunechildis pro Baldechildis seu Bathildis nomine judicium, notavit sequentia in collectaneis ad Acta S. Annemundi seu Dalfini: Cum Januarium edidimus, tres solum videramus Historiæ a Beda scriptæ editiones, Basileensem anni MDLXIV, Parisiensem MDLXXXIII, Coloniensem MDCI, nullum Ms. exemplar. Verum ipso, quo nostra edebamus anno MDCXLIII prodiit eadem Bedæ Historia, excusa Cantabrigiæ in Anglia, cum tribus præcipue Mss. Latinis collata & a mendis repurgata; eademque ab Alfredo Anglo-Saxonum rege quondam paraphrasi Saxonica eleganter explicata, & cum tribus quoque Mss. Saxonicis collata. Eam haud multo post nacti sumus ac deinceps sæpe illa usi. Porro in capite illo XX libri V ita habetur: “Nam Balthild regina, missis militibus, episcopum jussit interfici.” Notat in margine, qui editionem adornavit, in Ms. collegii sanctissimæ Trinitatis Cantabrigiæ haberi Baldhild. In Alfredi Paraphrasi est itidem Balthild. Ut minime dubium videri possit, quin ita scripserit Beda, eaque de Dalfini cæde, per Bathildem imperata, didita fuerit per orbem fama. Ista Cantabrigiana editio simul cum Bollandi super hac materia judicio, excitavit verisimiliter eruditos recentiores, ut & ipsi, si quos haberent, Bedæ Mss. codices consulerent. Hos inter Petrus Franciscus Chiffletius Societatis Jesu presbyter, nactus e sancti Maximini Trevirensis bibliotheca manuscriptum codicem adorandæ vetustatis, ut præfatur, ex eo cum aliquot aliis Mss. codicibus collato Bedæ Historiam excudit anno 1681. Hic autem pag. 289 legitur: Namque Baldid, cetera ut in Cantabrigiana editione; in Notis vero pag. 325 monet Chiffletius, in codicibus Thuano & S. Germani de Pratis haberi Balthid. Mabillonius Sæculo 2 Benedictino pag. 777: Libri, inquit, omnes antiqui ac Bedæ versio Saxonica, ab Alvredo rege facta, Balthildem præferunt. Pagius in Critica ad annum 658: Corrigendus itaque locus Bedæ ex editione Latino-Saxonica seu Cantabrigensi, Chiffletiana & variis Mss. a viris doctis citatis, quibus addendi quinque bibliothecæ Colbertinæ a me lecti, in quibus loco Brunechildis habetur Balthild, vel Bathilde, vel Baldhid, vel Balthid vel Baltid.Michaël Alfordus in Annalibus ecclesiæ Anglo-Saxonicæ tom. 2 pag. 286: Corrigi ergo debet hic lapsus vel per manuscriptos codices, vel per antiqua Bedæ impressa exemplaria. Meus Ms. sic habet: “Namque Baldhild regina &c.” Et ita sine dubio legendus ille locus. Nam impressa olim Argentinæ exemplaria ante annos centum quadraginta (editus est tomus ille Alfordi anno 1663) eodem fere modo legunt: “Balthild regina, missis militibus, Episcopum jussit interfici.”

[15] Hæc sufficient, opinor, ut perspiciat lector, nimis præcipitanter assertum fuisse ab auctore Syntagmatis, [irrefragabilibus firmatur.] quod Bollandus contra omnium codicum fidem substituendam voluerit in Beda Bathildem Brunechildi. Accedant nunc per modum corollarii testimonia veterum aliorum, unde constet, Dalfini martyrium contigisse sub Bathilde regina. Eddius Stephanus, S. Wilfridi, ut sequenti § ostendam, familiaris & æqualis, in ejusdem Vita, ex codice Ms. Sarisburiensi, vulgata per Thomam Gale anno 1691, ita scribit cap. 6: Regina nomine Balcthild … episcopos occidere jussit, ex quibus unus est Dalfinus. Fridegodus, qui ante medium seculum 10 ejusdem Wilfridi Vitam heroïco metro descripsit, Balthild quoque habet apud Mabillonium part. 1 Sæc. 3 Benedict. pag. 175; Batildem anonymus Wilfridi biographus apud Capgravium in Legenda Sanctorum Angliæ, Londini impressa anno 1516; consonat Willielmus Malmesburiensis, ut supra dictum, ac denique Hugo abbas Flaviniacensis in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 102 verbis verisimillime ex Beda desumptis, ut sequitur: Balthildis, missis militibus, Dalfinum Lugdunensem episcopum interfecit. Ceterum hæc ut latius, quam alioqui necesse foret, deducerem, exegit justa Bollandi defensio.

[Annotata]

* Beda

* al. sex

§ II. Gesta aliquot Sancti ab Eddio, Beda, aliisque Anglis conscripta; Acta item ipsius ab anonymo Gallo; Martyrium sub S. Bathilde regina, sed ipsa inscia vel invita.

[Gesta Sancti, in quibus cædes ejus] Quandoquidem præcedente § abunde probatum est, figendum esse S. Dalfini martyrium temporibus Bathildis reginæ, justa ratio postulat, ut, quo pacto piissimam banc mulierem ab ejusdem cæde excusent eruditi, proponamus, postmodum indagaturi, unde factum sit, ut, quem Galli passim Annemundum vocant, Angli Dalfinum nuncuparint, unum quippe eumdemque esse, nunc similiter agnoscunt omnes. Quo autem id facilius & ordinatius exsequamur, præmittenda sunt primum, quæ ab antiquis Anglis, tum quæ a Gallis eo spectantia referuntur. Anglos inter primum locum hic damus Eddio Stephano S. Wilfridi biographo, de quo tradit sequentia venerabilis Beda lib. 4 cap. 2 Hist. Eccles. gentis Anglorum: Sed & sonos cantandi in ecclesia, quos eatenus in Cantia tantum noverant, ab hoc tempore per omnes Anglorum ecclesias discere cœperunt: primusque, excepto Jacobo (de quo supra diximus) cantandi magister Northanhymbrorum ecclesiis Eddi cognomento Stephanus, fuit invitatus de Cantia a reverendissimo viro Wilfrido, qui primus inter episcopos, qui de Anglorum gente essent, Catholicum vivendi morem ecclesiis Anglorum tradere didicit. Hinc patet, Eddium fuisse Wilfrido æqualem; sed & familiarem ac inviduum se ei fuisse comitem, prodit ipse in Vita Wilfridi locis variis, quos citatos vide apud Mabillonium part. 1 Sæc. 4 Sanct. Ord. S. Benedicti.

[17] [a scriptoribus Anglis,] Porro laudatus biographus apud Galeum, narrato S. Wilfridi, ex Britannia Romam peregrinantis, adventu in civitate Lugdunensi, sic orditur caput Vitæ 4: Benedictus Deus, qui servos suos defendit & protegit, & per bonorum auxilia adjuvabit. Nam in supradicta civitate (Lugduni) sanctæ memoriæ Dalfinus archiepiscopus erat, qui super servum Dei, mitissimum Wilfridum posuit oculos suos in bonum & benigne cum sociis suis hospitio susceperat, videns in facie serena, quod benedictam mentem gerebat. Ideoque omnia illis necessaria, quasi proprii sui essent, abundare fecit, & sibi illum adoptivum filium eligere voluit, dicens ad eum: Si manseris mecum fiducialiter, dabo tibi bonam partem Galliarum ad regendum in seculum, virginemque filiam fratris mei in uxorem, & te ipsum adoptivum filium habebo, & tu me Patrem in omnibus fideliter adjuvantem. Et respondens sanctus Wilfridus servus Dei sapienter, sicut erat edoctus, dixit: Sunt vota mea Domino, quæ reddam, relinquens, ut Abraham, cognationem & domum patris mei, ut visitem Sedem Apostolicam, & ecclesiasticæ disciplinæ regulas didicerim in augmentum gentis nostræ ad serviendum Domino, desiderans a Deo accipere, quod diligentibus se promisit, dicens: “Qui reliquerit patrem aut matrem” & reliqua “centuplum accipiet & vitam æternam possidebit.” Jam enim vita comite, Deo adjuvante, si vixero, iterum revertens videbo faciem tuam. Hæc & alia audiens sanctus Episcopus, veraciter servum Dei esse & a Spiritu sancto imbutum intellexit: præparans sibi necessaria, in pace Christi secundum voluntatem ejus cum ducibus & opibus ad Sedem Apostolicam emisit.

[18] [nominatim Eddio Stephano] Capite 5 iter S. Wilfridi, ejusque Romæ gesta complectitur, donec iterum ad patrem suum Archiepiscopum Lugduno Galliæ civitatis commode pervenit; deinde sic prosequitur cap. 6: Invento igitur Dalfino archiepiscopo sospite & sano, gratulabundus filius ad Patrem ingreditur, & per ordinem servus Dei Wilfridus beatitudinem ei itineris sui omnem narravit. Et Episcopus gratias agebat Deo, quod filium suum incolumen pergentem, ac iterum revertentem Dominus custodivit. Nam per tres annos simul cum eo mansit, & a doctoribus valde eruditis multa didicit, & amor magis ac magis crescebat inter eos. Etenim servus Dei Wilfridus desiderio concupiscens tonsuræ Petri apostoli formulam in modum coronæ spineæ, caput Christi cingentis, a sancto Dalfino archiepiscopo libenter suscepit. Manus suas Sanctus super caput ejus ponens, cogitabat in corde suo illum habere post se hæredem, si sic Deus voluisset; aliquid enim melius genti nostræ Deo providente. Nam illo tempore malevola regina nomine Balcthild Ecclesiam Domini persecuta est. Sicut impiissima regina Jezabel, quæ prophetas Domini occidit, ita ista, exceptis sacerdotibus & diaconibus, novem episcopos occidere jussit: ex quibus unus est Dalfinus iste episcopus, quem duces malignissime ad se venire jusserunt. Ille vero intrepida mente nesciens, quid esset sibi futurum, ad agonis locum pervenit, simulque cum eo sanctus Wilfridus servus Dei, episcopo tamen prohibente, qui gaudens dixit: Nihil melius est nobis, quam Pater & filius simul mori & esse cum Christo. Jam enim sanctus episcopus martyrio coronatus est. At vero cum sanctus Wilfridus spoliatus & pariter ad palmam martyrii intrepidus staret, duces interrogaverunt, dicentes: Quis est iste juvenis formosus, qui se præparat ad mortem? Dictumque est illis: Transmarinus de Anglorum gente ex Britannia. Iterumque dixerunt: Parcite illi, & nolite tangere eum… Tunc eodem tempore sanctus Wilfridus confessor, patre suo Episcopo honorifice sepulto, … navem adscendens … ad regionem suam prospere pervenit. Hæc Eddius non diu post S. Wilfridi obitum, ut conjicitur ex ætate Accæ episcopi, cui Vitam inscripsit. Is enim S. Wilfrido semper amicitia fuit conjunctissimus, eidem proxime successit in episcopatu Hagustaldensi, ac vita functus est sub annum 740.

[19] Accæ quoque familiaris exstitit venerabilis Beda, [ac venerabili Beda] deque eo tunc episcopo multa cum laude disseruit cap. 21 lib. 5, imo quinquennio circiter ante illum migravit in cælum: uter vero prior S. Wilfridi gesta litteris commiserit, ipsene an Eddius, incompertum mihi est. Sed parum refert. Ambo certe fuerunt coætanei. Audiamus igitur & Bedam dicti lib. 5 cap. 20. Relato SS. Wilfridi & Benedicti Biscopi ex Britannia discessu, pergit his verbis: Qui cum Lugdunum pervenissent, Wilfridus a Dalphino, civitatis episcopo, ibi retentus est: Benedictus cœptum iter gnaviter Romam usque complevit. Delectabatur enim Antistes prudentia verborum juvenis, gratia venusti vultus, alacritate actionis & constantia ac maturitate cogitationis. Unde & omnia, quæ necesse habebat, abundanter ipsi cum sociis (quamdiu secum erant) donabat. Et insuper offerebat, ut, si vellet, partem Galliarum non minimam illi regendam committeret, ac filiam fratris sui virginem illi conjugem daret, eumque ipse loco adoptivi haberet. At ille gratias agens pietati, quam erga eum (cum peregrinus esset) habere dignaretur, respondit, propositum se magis alterius conversationis habere, atque ideo, patria relicta, Romam iter agere cœpisse. Quibus auditis, Antistes misit eum Romam, dato duce itineris, & cunctis simul, quæ necessitas poscebat itineris, largiter subministratis, obsecrans sedulo, ut cum in patriam reverteretur, per se iter facere meminisset…

[20] Et cum aliquot menses ibi (Romæ Wilfridus) in studiis occupatus felicibus exegisset, [attribuitur Bathildi reginæ, recitantur.] rediit ad Dalfinum in Galliam, & tres annos apud ipsum commoratus, attonsus est ab eo, & in tanto habitus amore, ut hæredem sibi illum facere cogitaret. Sed ne hoc fieri posset, Antistes crudeli morte præreptus est, & Wilfridus ad suæ potius, hoc est, Anglorum gentis episcopatum reservatus. Nam Balthild regina, missis militibus, Episcopum jussit interfici, quem ad locum quidem, quo decollandus erat, secutus est Wilfridus, clericus illius, desiderans cum eo (tametsi ipso multum prohibente) pariter occumbere. Sed hunc ubi peregrinum atque oriundum de gente Anglorum cognovere carnifices, pepercere illi, neque eum trucidare cum suo voluere Pontifice. Atille Britanniam veniens &c. Tres præter Bedam & Eddium S. Wilfridi biographos assignavi num. 15, Fridegodum, seculi 10 poëtam; Willielmum Malmesburiensem, seculi 12 historicum rerum Anglicarum, & anonymum, nescio, cujus ævi scriptorem; unice tamen ipsos allegavi, ut inde confirmarem, in Bedæ antiquioribus & correctioribus codicibus, ubi agitur de S. Dalfini martyrio, scriptum fuisse nomen Bathildis, nequaquam Brunechildis. Nam cetera, quæ habent de Antistitis nostri gestis cum Wilfrido deque illius martyrio, huc transferre supervacaneum sit, cum partim ex Beda desumpta sint, partim ex Eddio. Idem quoque factum esse observo in Vita S. Wilfridi, seculo 12 per Eadmerum concinnata, & a Majoribus nostris edita tom. III Aprilis pag. 293; quapropter ad scriptores Gallos transeo.

[21] [Nonnulla quoque ex Actis in Gallia] Supra num. 4 protuli verba Severtii, quibus ipsemet fatetur, duplici nomine insigniri sanctum Antistitem nostrum in veteri Breviario cameræ archiepiscopalis Lugdunensis, eaque occasione observavi, id ipsum fieri in Vitæ ipsius Mss. nostris; in prologo nimirum hoc modo: Igitur Dalphini seu beati Annemundi Vitam exponam. Unde in antecessum advertere licuit, quod, etiamsi in vetustis episcoporum catalogis semper, & in aliis, postea memorandis, antiquis documentis passim vocitetur Annemundus, aliquibus saltem priscis Gallis notus fuerit nomine Dalfini. Quinque habemus Vitæ exempla ria Mss., quæ quidem omnia ab uno eodemque auctore profecta existimamus, sed quorum aliqua interpolata videntur & alio ordine disposita, pleraque vero hinc inde fœde corrupta sunt. Unum ceteris præferimus, quod propria manu patris Petri Francisci Chiffletii descriptum fuit, & ad Majores nostros transmissum cum sequenti observatione: Duas vidimus formas Vitæ S. Annemundi: utramque auctore anonymo. Prior legebatur post omnem memoriam per antiquiores civitatis & diœcesis Lugdunensis ecclesias: cujus præfationis prima verba: Jam olim virtutes Martyrym. Et hæc sepultum asserit S. Annemundum in S. Petri monialium basilica, in qua & miracula priscis temporibus ad sancti Martyris tumulum divinitus patrata referuntur. Altera Nicetianorum (eorum scilicet, qui Sanctum in ecclesia S. Nicetii sepultum contendebant) studiis interpolata, priori in initio persimilis, immo & in toto fere cursu, iis dumtaxat exceptis, quibus S. Annemundi corpus monialium S. Petri ecclesiæ vindicatur. Posteriorem hanc formam negleximus: priorem hic damus ex aliquot manuscriptis codicibus, puta S. Petri Lugdunensis monialium Turris Pini, S. Martini Athanatensis, S. Martini Insulæ Barbaræ, S. Theuderii, S. Ragneberti Jurensis & aliarum quarumdam ecclesiarum. Quæ omnia exemplaria cum ejusdem sint sententiæ, ac paucis apicibus a se invicem discrepent (ut est librariorum magna in describendo libertas) nos ex illis inter se collatis unam hanc conflavimus, & primarii auctoris menti & historicæ veritati, ut opinamur, maxime consentaneam.

[22] [descriptis, exhibentur] Nullum verbum suppeditat biographus, unde ætatem ejus vel ex conjectura assequi valeam, nec quemquam vidi hactenus, qui de ea aliquid certi statuerit, præter auctorem Officii, anno 1692 Parisiis impressi, & infra pluribus memorandi, qui pag. 89 Vitam illam scriptam esse ait circa nonum seculum, quod unde acceperit ignoro; antiquam tamen esse, inde colligere est, quod, sicut indicat Chiffletius, anno 1308 moniales S. Petri Lugdunensis ejus auctoritate usæ sint ad probandam in sua basilica S. Annemundi sepulturam & corporis possessionem. His præmissis, ex eadem Vita, ad finem Commentarii imprimenda, in compendium contraho, quæ de Sancti martyrio aliisque per decursum examinandis referuntur. Filius fuit illustrissimi viri Sigonis, in aula Dagoberti I & Clodovei II regum enutritus, deindeque Lugdunensis ecclesiæ constitutus episcopus. Tanta autem apud reges valuit gratia, ut, quidquid peteret, impetraret. At Clothario III, Clodovei filio, qui Annemundi ex lavacro sacro fontis filiolus fuerat, regnum adepto, ea fuit auctoritate, ut nemini quidquam concederetur, nisi suggerente Annemundo: hinc cunctis incidit in odium: qui clam accusarunt ipsum, quasi regnum ejusdem Clotarii … evertere moliretur occulte.

[23] Indictus est interim regis imperio magnatum conventus prope Aurelianum, [pertinentia ad ejus martyrium:] ad quem cum Annemundus, incommodo præpeditus, non venisset, conceptum adversus beatum Pontificem revelaverunt dolum inimici, & ejus Germanum, qui præfecturam Lugduni … eminenter agebat pro falso infidelitatis crimine rex vel Baldechildis regina truncaverunt capite. Missi sunt quoque Lugdunum tres duces, qui beatum Annemundum sub fida custodia principi præsentarent, aut si refutasset, illico exstinctum relinquerent. Eos secutus est Antistes cum binis sacerdotibus, totidemque diaconis & clericis. His junxit se S. Waldebertus abbas Luxoviensis, quem Annemundus, audita fratris nece, ad se vocari jusserat, sed quem metuentem, ne Sanctus in itinere occideretur, dimiserunt dicti duces, polliciti, fore, ut ipsi nihil mali obtingeret, donec ad principem esset deductus. Perventum est ad Cabilonense territorium, ubi & substitere reliqui & S. Annemundus, fatigatus ex itinere lectulum subiit, seque sopori dedit. Ea tempestate actum est, ut medio noctis silentio a duobus submissis viris … gladio necaretur occulte. Mane primum a clericis detectum facinus & illico nunciatum est primoribus exercitus, qui venientes diluculo, invenerunt corpus exanime, & memores promissionis, quam Waldeberto patri fecerant nuper, reversi sunt tristes.

[24] Ex hac relatione liquet, Gallos longe aliter sensisse de auctore necis sancti Antistitis, [ex his debite expositis] quam Anglos. Statuamus enim tantisper, Vitam illam, qua super martyrio antiquius instrumentum non producunt Galli, conscriptam fuisse per Sancti æqualem ac martyrii testem oculatum, ex verbis ipsius, etiam strictissime sumptis, deduci dumtaxat poterit, quod tanto numero falsi accusatores & procul dubio aulæ primores dolis & nefandis calumniis ita circumvenerint regem, minorem adhuc, vel matrem ejus Bathildem, ut Annemundi fratrem legitime accusatum, & criminis plane convictum existimarit, in ejusque mortem, ut justam ac pro regni securitate necessariam, consenserit. Cum vero ejusdem criminis insimularetur Annemundus, mirum non est, stante veritate relationis, quod & ipse ad aulam deduci jussus sit, causam dicturus. Nec magis mirandum, quod inimici eum clam in itinere occidendum curarint. Noverant quippe, quantum regi filiolo fuisset eatenus in amoribus, quanta ob sanctitatem vitæ apud reginam in veneratione: & merito vereri debebant, ne si ad illos permitteretur accessus, facile suam ac fratris innocentiam invidorumque technas & calumnias manifestaret.

[25] [concludimus, occisum quidem esse, regnante] Re sic, ut debet meo judicio, intellecta, non video, quid tantum piaculi in Annemundum commiserit. S. Bathildis. Verum cum vel sic aliqua saltem suspicio relinquatur de ejus in admittendis adversus fratrem Sancti falsis accusationibus nimia credulitate atque in permittendo ejusdem supplicio facilitate, Severtius Breviarium Lugdunense vetus, ex quo fragmentum Vitæ recitat, isto loco corruptum esse ait, idque probaturus, recurrit ad Lectiones Matutinales monialium S. Petri Lugdunensis; ubi habentur sequentia: Conceptum adversus B. Pontificem malevolorum odium manifeste patuit. Nam fratrem ejus, in præfectura Galliæ Lugdunensis male gesta calumniatum, truncari capite fecerunt. Coïntius vero ad annum 654 num. 15 & seqq. ridens eos, qui cum Severtio Dalfinum & Annemundum duos distinguunt episcopos, tam Breviarium vetus, quam venerabilis Bedæ Historiam corrupta esse contendit, & ex illo expungenda nomina Clotarii tertii ac Baldechildis; ex hac autem sive in exemplaribus habeatur Brunechildis sive Bathildis, eradendum reginæ nomen, substituendumque nomen Clodovie regis, a cujus militibus Antistitem nostrum interfectum fuisse, tunc opinabatur. Mentem in posteriore hoc puncto mutavit Coïntius ad annum 751 num. 136, agnoscens, figi debere Sancti martyrium post annum 658: sed & hæc subjecit: Cave tamen, ne Baldechildem reginam necis illatæ ream arbitreris. At modum ejus excusandæ non suggerit.

[26] [Bathilde, sed ab invidis] Verum ut ut tum senserit Cointius, modus primo loco assignatus non placet: violenta nimis est illa nominum expungendorum necessitas, reclamantibus tot anonymi biographi, venerabilis Bedæ, Eddii, Fridegodi & Malmesburiensis exemplaribus. Quis enim credat, librarios omnes in tot diversis Operibus conspirasse, ut nomen reginæ, in autographis non repertum, apponerent? Quod addit Severtius de lectionibus matutinalibus, quarum exemplar, anno 1631 Lugduni impressum, præ oculis habeo, leve vel nullum argumentum est. Earum auctor secutus est quidem passim Vitam, quam dabimus, sed hinc inde aliqua mutavit, aliqua prætermisit, & hæc inter nomen regis ac reginæ, & mortem fratris Annemundi adscripsit invidis calumniatoribus, quibus vere adscribi debuit inhærendo verbis biographi. Bollandus aliique passim eruditi, qui nomen Bathildis reipsa per Bedam ac ceteros allegatos auctores expressum sustinent, meliorem prorsus ac planiorem viam ineunt, ut a sanctissimæ reginæ memoria omnem criminis labem abstergant.

[27] [ipsa invita aut inscia & deceptos fuisse vulgari rumore Anglos,] Totum nefas attribuunt Ebroïno, Majoridomus, homini vaferrimo, qui omnia suo arbitrio moderans, Fratres istos e medio tollendos curaverit, inscia vel invita saltem &, quantum potuit, repugnante regina. Cum tamen regis ac reginæ nomine & auctoritate ubique uteretur, quo suam nempe alieni nominis obtentu crudelitatem excusaret, vulgo creditum est, rem totam peragi illis assentientibus & mandantibus. Sic facile concipimus, cur S. Wilfridus, tunc annos natus circiter viginti quinque, ejusve Socii, per quos sancti Antistitis martyrium innotuit scriptoribus Anglis, crediderint, mandatum, quod Lugduno abducturi Sanctum præ se ferebant sicariorum duces, vere promanasse a rege ac regina, & forte juxta idem ipsum in itinere fuisse acceleratam ipsius necem, ne tumultus excitaretur in populo. Hinc quoque profectum, ut iidem Angli, necem illam Bathildi, quam, Clotario adhuc minore, regni administratricem norant, sed cujus sanctitatem ignorabant, tamquam auctori præcipuæ imputarint, imo ut Eddius multa hujuscemodi crimina, quæ partim vere, sed per alios in Galliis patrata, partim saltem quoad numerum conficta audierat, in ipsam tamquam mulierem ferocissimam & impiam transtulerit. Sed & inde discimus, quam parum fidendum sit popularibus rumoribus, quam periculosum eos scriptis ad posteros transmittere, dum nempe scriptores coævos nec alioqui malos tam turpiter deceptos conspicimus.

[28] Hujus loci non est optimæ reginæ sanctitatem, quo magis elucescat ejus innocentia, [qui reginæ sanctitatem non norant.] pluribus comprobare. Adeat curiosus lector Acta ipsius per Bollandum illustrata ad diem XXVI Januarii, ubi primum inter ceteras ejus virtutes demirabitur pietatem & venerationem erga viros ecclesiasticos, & quam ab ejusmodi feritate fuerit aliena, edocebitur. Exemplum tamen unum ob discutiendam mox quæstionem huc afferre necesse est. Narrat biographus coætaneus, Bathildem, cum regnum jam aliquo tempore administrasset, secedere voluisse in ædificatum a se in agro Parisiensi Calense monasterium. Sed Franci, inquit, pro ejus amore hoc maxime dilatabant, nec fieri permittebant; nisi commotio illa fuisset per miserum Sigoberrandum episcopum, cujus superbia inter Francos meruit mortis ruinam. Et exinde orta intentione, dum ipsum contra ejus voluntatem interfecerunt, metuentes, ne hoc ipsa contra eos graviter ferret, ac vindicare ipsam causam vellet, permiserunt, eam subito pergere ad ipsum monasterium: verisimiliter priusquam necis rumor ad ipsam perferri posset: usque adeo quippe ejus amorem justitiæ suspiciebant ac verebantur. Eodem argumento usus est Theophilus Raynaudus in Indiculo, & quasi majus ei pondus additurus, dixit, Sigoberrandum ceteroqui fuisse impium, eoque gradu indignum episcopum. An jure merito judicabitur ex dicendis sequenti §.

§ III. Quæstio, an idem sit Sanctus cum Sigoberrando, etiam sub S. Bathilde occiso; negativa sententia nobis probabilior.

[Sigoberrandus episcopus,] Non desunt, qui suspicati fuerint, imo probare conati, Sigoberrandum, cujus episcopatum non designat biographus S. Bathildis proxime laudatus, eumdem esse atque Annemundum Lugdunensem antistitem. Primus, quem novi, omnium hoc argumentum tractavit Bollandus in Commentario prævio ad Acta S. Bathildis, sed priusquam suspicionis suæ causas expromeret, censuram Raynaudi, famæ ejusdem Sigoberrandi minime faventem, repressit, ut sequitur: Quod Sigebrandum IMPIUM vocat Raynaudus, non suffragamur. Nemo pejor pronuntiari debet, quam probetur esse. Auctor Vitæ S. Bathildis solum superbiæ crimine eum arguit: “Nisi commotio illa fuisset, per miserum Sigoberrandum episcopum, cujus superbia inter Francos meruit mortis ruinam.” Quod MISERUM solum appellat, scribens tamen, ut verisimile est, vivente adhuc Ebroïno, & solam superbiam mortis caussam præbuisse ait, satis indicat, non aliis infamem fuisse sceleribus, & mortis auctorem Ebroïnum extitisse, eumdemque Bathildi secessum suasisse, ne ulcisceretur: plane ut suspicemur, etiam innocentem fuisse Sigebrandum illum, quod etiam Binettus (in Vita S. Bathildis Gallice vulgata anno 1624) cap. VI innuit, scribens, fuisse antistitem Sigebrandum ob superbiam Francis invisum, sive verum id crimen fuit, sive fictum, expositum saltem eum fuisse publicæ invidiæ. Quid si Sigebrandus ille Anemundus fuit? &c.

[30] In hunc locum servavi responsum unum ex pluribus num. 9 & seqq. exhibitis, quæ Bollandianæ crisi opposuit Raynaudus vel alius ejusdem defensor in Apopompæo pag. 32. Ita sonat: Decrescet præterea cumulus ille hallucinationum tam studiose congestus; [cujus fama temere proscinditur,] si respuatur, quod Bollandus ex mera sua suspicione (& quidem Viro sanctissimo injuriosa) Sigebrandum miserum stigmatiam, & mortem pro superbia sua commeritum … transformat in S. Ennemundum, in quem absit, ut admittamus, fœdas illius Sigebrandi notas cadere. Gaudeo sane, quod saltem tacite agnoscat, merito reprehensum fuisse Raynaudum, quia Sigoberrando impietatis notam inusserat; quandoquidem ad illam Bollandianæ crisis partem nihil reponat, & ab impietatis nomine etiam hic abstineat. Sed vellem abstinuisset similiter a vocabulo Stigmatias, quod apud bene Latinos passim infamem sonat, seu servum, qui ferro candente notabatur, ut agnosceretur, præsertim si aufugere consuevisset: quod temere applicari non debuit episcopo, solius superbiæ accusato & verisimiliter falso, ut suadent rationes allatæ per Bollandum. Quæ rationes si minus auctorem istum movere potuerint, ut Sigoberrandum innocentem crederet, cohibere tamen debuerunt, ne injuriosius de eo loqueretur, quam ipsemet S. Bathildis biographus.

[31] [verisimiliter innocens fuit,] Vim rationum Bollandi melius perspexerunt alii. Etenim, ut mittam Chiffletium in Dissertatione de Annis Dagoberti, & patrem de Colonia in Historia Lugdunensis civitatis, qui, quod suspicatus fuit dumtaxat Bollandus, absolute asseruerunt, Annemundum & Sigoberrandum unum eumdemque esse, Valesius lib. 21 Rerum Francicarum absque ulla criminis mentione Sigoberrandum eodem ordine collocat, quo Annemundum: Persuasissimum quidem habeo, inquit, Annemundum, uti Sigebrandum & si qui præterea alii principatu Chlotharii episcopi in Galliis interempti sunt, Ebroïni præfecti palatii aliorumque procerum, ejus similium, insidiis, nefariis molitionibus ac impulsu, & si non insciente, saltem invita atque, quantum potuit, repugnante Bathilde, forte etiam post ejus in monasterium secessum interemtos esse. Cointius ad annum 664 num. 7 Raynaudi adversus Sigoberrandum propriis Bollandi verbis censuram carpens, subdit: Quid si dicamus innocentem & ab inimicis expositum publicæ invidiæ?

[32] [occisus invita S. Bathilde.] Statuamus igitur & nos, innocentem fuisse Sigoberrandum, ita quidem ut severior ejus justitia, animi constantia ac fortitudo, qua malorum tunc in aula versantium consuetudinem aversabatur, qua nec blanditiis, precibus aut muneribus induci se patiebatur, ut vel ipse contra leges divinas aut humanas aliquid statueret vel ab aliis statutum aut patratum tacitus cerneret, qua denique vitia omnia insectabatur, tam atris per æmulos depicta fuerit coloribus, ut vulgo credita sit superbia. Hinc inter Francos; eos scilicet, quorum sceleribus oberat viri virtus, mortem meruisse; hinc a primo S. Bathildis biographo miserum appellatum fuisse, & a secundo miserum, contra voluntatem reginæ, indiscussum & contra legem interfectum. Sic, inquam, statuamus, & rationes eorum, qui Sigoberrandum vel, ut alii scribunt, Sigobrandum, eumdem esse cum Annemundo opinati sunt, proponamus.

[33] [Eumdem esse cum Annemundo suspicatur Bollandus:] Bollandus quasi per transennam & ea intentione, ut si idem Sigoberrandus probari posset cum Annemundo, inde magis pateret, invita Bathilde occisum fuisse Annemundum, ita infit: Quid si Sigebrandus ille Anemundus fuit? Is sane Sigonis filius fuit, quo alludere videtur Sigebrandi nomen. Et forte cum secularibus studiis vacaret, Sigebrandus dictus, post Anemundus. Quid quod inter Francos superbia elatus dicitur? quasi ipse non fuerit Francus: & erat Anemundus Romanus. Sed de hoc plenius XXVIII Septembris. Sitne hoc Sigoberrandum, miserum stigmatiam transformare in S. Annemundum cum hujus injuria, ut arguit Raynaudi defensor; an post detersam a Sigoberrando notam, rem ulterius suo loco examinandam relinquere, judicet æquus lector. Equidem miseræ causæ patrono, cujus ineptiæ mox in oculos incurrunt, jam lubens valedico & ad alios convertor.

[34] Mabillonius Sæculo 2 Sanctorum Ord. S. Benedicti pag. 777, [alii absolute asserunt:] indicata paucis Bollandi conjectura; Id sane, inquit, a vero non multum recedit. Tum facto computu annorum subdit: Ex his intelligitur, Sigoberrandi cædem eodem contigisse tempore, quo Annemundi episcopi Lugdunensis: qui proinde non immerito idem cum Sigoberrando fuisse videtur. Hanc tamen opinionem postea deseruit Mabillonius, ut statim videbimus. Laudati supra Chiffletius & a Colonia id, quod suspicatus fuit tantum Bollandus atque indecisum reliquit, absolute adstruxerunt, & prior quidem cap. 10 Dissertationis de annis Dagoberti I ex instituto probandum suscepit. Verum cum argumenta ejus potissimum consistant in Bollandi conjecturæ elucidatione & aliarum similium adjectione, vim non habent, nisi destrui possint argumenta adversariorum, quæ desumuntur ex monumentis & veterum scriptorum testimoniis. Hæc igitur præmittenda.

[35] Henschenius in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 4; [negant alii, & Sigoberrandum inter episcopos Parisienses,] Mabillonius in Dissertatione de anno mortis Dagoberti primi & Clodovei Junioris; Pagius in Critica ad annum 665, & Gerardus Dubois in Historia ecclesiæ Parisiensis, Sigoberrandum volunt fuisse Parisiensem episcopum, eum scilicet, qui medius inter Robertum seu Chrodobertum & Importunum statuitur in Parisiensium antistitum catalogis, atque apud Chenu ac Breulium Sigrobandus vocatur, apud Claudium Robertum & fratres Sammarthanos Sigobaudus, apud Mabillonium vero de Re diplomatica pag. 625 Sigobrandus. Contra Valesius, qui tamen Annemundum a Sigoberrando distinguit, hunc falso a quibusdam Parisiorum episcopum dici pronuntiat, sed rationem non edicit. Chiffletius autem cap. 12 Dissert. putat, Sigobrandum recentiore ævo ex Vita S. Bathildis male explicata in episcoporum Parisiensium seriem fuisse inculcatum. Quidquid sit, perdifficilis est sub ista tempora episcoporum dictæ civitatis series chronologica.

[36] Chrodobertus enim apud Mabillonium tom. 1 Annalium pag. 470 subscriptus legitur Privilegio, [quorum series ibi valde implexa est, collocant.] quod Bertefridus Ambianensis episcopus Corbeiensi monasterio concessit sub die octava Idus Septembris anno septimo regnante Clotario rege; qui annus juxta receptissimam hodieque chronotaxim incidit in Christi 663, de Sigobrando tamquam Parisiensi episcopo alibi nulla mentio; Importunus autem apud laudatum Mabillonium pag. 482 subscriptus reperitur Privilegio S. Mariæ Suessionensis, dato anno decimo Chlotarii gloriosissimi regis, Christi scilicet 666; Agilbertus tamen, juxta laudatos catalogos Importuni successor, Parisiacæ civitatis factus episcopus, ut habet Beda lib. 3 cap. 28, Compendii S. Wilfridum, annos natum circiter triginta, teste eodem lib. 5 cap. 20, consecravit episcopum anno sexcentesimo sexagesimo quarto juxta eumdem Bedam in Recapitulatione chronica totius Historiæ. Hæc quam implicata sint, nemo non videt; operosius poterunt discuti, si visum fuerit, ad diem XI Octobris, quo Agilbertus Martyrologio Gallicano insertus est, vel ad sequentem, quo coli eum dicit Gerardus Dubois.

[37] [Obitus S. Annemundi juxta calculos Bedæ] Validius, meo judicio, argumentum ad distinguendos Annemundum & Sigoberrandum desumitur ex anno emortuali S. Annemundi & anno secessus S. Bathildis in Calense monasterium. Mors illius ita deducitur ex calculis venerabilis Bedæ lib. 5 cap. 20 de Gestis S. Wilfridi, quem anno 634 natum diximus: Ubi quartum decimum ætatis (Christi 648) contigit annum, monasticam sæculari vitam prætulit… Venit ergo ad insulam Lindisfarnensem, ibique monachorum famulatui se contradens, diligenter ea, quæ monasticæ castitatis erant, & discere curabat & agere… In quo videlicet monasterio cum aliquot annos Deo serviret, … proposuit animo venire Romam … veniens ad reginam Eanfledam, … indicavit ei desiderium… Quæ … misit eum Cantiam ad regem Earconbertum, … postulans, ut eum honorifice Romam transmitteret. Quo tempore ibi gradum archiepiscopatus Honorius, unus ex discipulis beati Papæ Gregorii, vir in rebus ecclesiasticis sublimiter institutus, servabat. Ubi cum aliquandiu demoratus adolescens animi vivacis, diligenter his, quæ incipiebat, operam daret, supervenit illo alius adolescens nomine Biscop, cognomento Benedictus, … cupiens & ipse Romam venire… Hujus ergo comitatui rex sociavit Wilfridum, atque illum secum Romam perducere jussit.

[38] [de Gestis S. Wilfridi] Notandum, quod Honorius, quo archiepiscopo Wilfridus in Cantiam advenit, teste eodem Beda lib. 3 cap. 20, ex hac luce migravit anno ab Incarnatione Domini sexcentisimo quinquagesimo tertio pridie Kalendarum Octobrium. Unde Mabillonius in Dissertatione de anno mortis Dagoberti I infert: Ergo non post hunc annum Wilfridus itineri Romano se commisit. Pagius tamen ad annum 658 num. IX susceptam Wilfridi peregrinationem differt in mensem Majum anni 654, quia Beda dicit, eum in Cantia aliquamdiu demoratum &c, quæ recitavi num. præcedente. Sed Beda nullo verbo indicat, Wilfridum istic demoratum esse post Honorii obitum; imo potius hunc eo loco laudare videtur unice, ut intelligamus, Wilfridum, quo tempore moratus est in Cantia, usum esse præceptore Honorio, viro in rebus ecclesiasticis sublimiter instituto. Nec tamen diu ante hujus obitum statuendam opinor Wilfridi peregrinationem. Etenim si per aliquot annos, quibus substitit in Lindisfarnensi monasterio, intelligamus circiter quatuor, unum vero tribuamus moræ ejus in Cantia, eosque addamus anno 648, quo ad monachos transiit, incidemus in 653, qui fuit ætatis ejus 19.

[39] [contigit annos aliquot] Itaque sub annum 653 solvens ex Anglia, Lugdunum pervenit Wilfridus, ibidemque a sancto nostro Antistite aliquamdiu detentus est, ac tandem Romam perrexit. Et cum menses aliquot ibi in studiis occupatus felicibus exegisset, rediit ad Dalfinum in Galliam & tres annos apud ipsum commoratus, attonsus est ab eo, & in tanto habitus amore, ut hæredem sibi illum facere cogitaret; sed ne hoc fieri posset, Antistes crudeli morte præreptus est. Sic Beda. Eddius habet: Per tres annos simul cum eo (Dalfino) mansit, tumque subdit ea, quæ isto triennio facta sunt usque ad Episcopi matyrium. Secundum hos caculos Mabillonius in laudata dissertatione, Castellanus in Martyrologio universali & auctor Martyrologii Parisiensis cædem Annemundi signant anno 657; Pagius affigit sequenti propter Privilegium Emmonis episcopi Senonensis pro monasterio sancti Petri apud Senonas, quod ipsemet Mabillonius edidit Sæculi Benedictini part. 2 tom. 3 pag. 613. Ejus quippe concessi annus ita signatur: Actum Mansolaco curte dominica anno tertio regni domini nostri Chlotarii regis, eique post Emmonem & Johannem Arelatensem episcopum subscriptus legitur Unemundus, Lugdunensis, ut notatur in margine, episcopus, quod & mihi verisimillimum apparet. Cum autem Chlotarius rex patri Chlodoveo successerit tantum anno 656, eatenus lubens Pagii sententiæ subscribo, quatenus vult, non figendum esse S. Annemundi martyrium ante 658. Verum cum, ipso fatente, annus Chlotarii tertius inchoari tantum potuerit post secundam hebdomadam Novembris dicti anni 658, non æque ipsi assentior, dum prætendit, huic eidem anno innectendum esse martyrium. Neque enim Bedæ narratio de itinere Romano Wilfridi, quam opponit Pagius, nos ita stringit, ut differri nequeat in annum sequentem. Sane in prima Wilfridi mora apud Antistitem nostrum, in itinere & mora in urbe Romana & in reditu Lugdunum, simul sumptis, facile consumi potuerunt anni duo & paulo amplius: imo unus, qui tantum reperitur in Mabillonii ac Pagii computu, vix iis videtur sufficere.

[40] Quod spectat ad secessum S. Bathildis in Calense monasterium, [ante secessum S. Bathildis,] Mabillonius eum illigat anno 664, Cointius & Pagius sequenti, alii etiam serius, utri rectius, non discutio: ad præsens institutum sufficit, quod ipsemet Chiffletius in Dissertatione de Annis Dagoberti primi pag. 406 fateatur, regni administrationem a regina Bathilde perductam fuisse usque ad diem Septembris XXVIII anni 663, idemque repetat pag. 414. Hinc enim manifestum fit, Sigoberrandum, post cujus necem subito dimisit administrationem & in Calam secessit regina, diversum fuisse ab Annemundo, nisi solide probari possit, hujus martyrium collocandum esse quinquennio vel sexennio serius, quam ex Bedæ & Eddii calculis confecerunt Mabillonius, Pagius & alii. Tentavit id quidem Chiffletius in dicta Dissertatione pag. 407, ubi nobis consentiens de ætate & gestis S. Wilfridi usque ad susceptum iter Romanum, hoc pacto progreditur. Lugdunum advenit anno 653; ibidem biennium fere commoratus, Romam profectus est 655; in itu & reditu atque in iis, quæ Romæ fecisse eum dicunt Beda & Eddius, non minus annis duobus exegisse potuit. Sic Lugdunum ad Episcopum redierit 657. His adde, inquit, ANNOS SEX in Dalfini familia transactos, perveneris ad annum ætatis ejus XXIX, Christi DCLXIII, quo Dalfinum adoptivum suum parentem die mensis Septembris XXVIII nequiter occisum luxit. Sequenti DCLXIV primum consecratus presbyter, moxque profligatis Scottis Quartadecimanis, ordinatus est episcopus, cum esset annorum circiter triginta. Ita Chiffletius, qui pag. 405 monuerat (in hoc nempe major argumenti vis consistere debuit) in codice Bedæ Trevirensi melius, quam in vulgatis editionibus legi, Wilfridum Roma reversum sex annos cum Dalfino demoratum esse.

[41] Sed sic legi melius, non persuasit laudatis supra scriptoribus; [ut contra Chiffletium] nec porro persuadebit mihi, unicum Trevirense exemplar esse correctum, cetera non tantum Bedæ tam edita quam inedita, quorum sex se vidisse in bibliotheca Colbertina testatur Pagius, verum etiam Eddii Stephani & Eadmeri exemplaria esse vitiosa, quæ omnia tres annos tantum tribuunt Lugdunensi moræ. Præterea dum tam amplum peregrinanti Wilfrido temporis spatium concedit Chiffletius, non advertit, quam arctis limitibus circumscribat reliqua ejus gesta usque ad episcopatum. Etenim Wilfridus, patre suo episcopo (Annemundo) honorifice sepulto, in Angliam trajecit; quo cum advenisset, vocavit eum Alfridus, Oswii Northanhymbrorum regis filius, apud se detinuit, magistrum habuit eruditionis Christianæ, ut scribit Beda, sicut Jonathas Davidem amavit, ut testatur Eddius, donavit ei terram decem familiarum, & non multo post monasterium triginta familiarum, cui præesset abbas. Interim advenit illuc Agilbertus, Occidentalium Saxonum episcopus, & apud eos aliquamdiu demorabatur; qui etiam Wilfridum, rogatu Alchfridi, in præfato suo monasterio presbyterum fecit. Beda lib. 3 cap. 25. Mota est quæstio de celebrando paschate; indictus congressus in Pharensi monasterio; adfuit ex una parte S. Colmannus cum suis, ex altera cum Wilfrido Agilbertus. Hic rogatus a rege, ut sententiam suam ediceret: Loquatur, obsecro, inquit, vice mea discipulus meus Wilfrid presbyter, quia unum ambo sapimus cum ceteris. Finito congressu, Agilbertus in Galliam patriam suam reversus est; in Scotiam Colmannus, relicta sede Eboracensi. Hanc brevi tempore gubernavit Tuda Lindisfarnensis episcopus.

[42] [variis argumentis] Missus est ab Alfrido Wilfridus in Galliam ordinandus episcopus, cum esset annorum circiter triginta, eodem Agilberto tunc episcopatum agente Parisiacæ civitatis; anno ut ipse statuit Chiffletius 664, qui proinde admittere debet, relata jam omnia contigisse spatio anni unius & paucorum mensium, qui fluxerunt a die XXVIII Septembris anni 663 usque ad initium sequentis; quod mihi non est credibile, & vel ex isto capite manifestum fit, quod Beda tres annos tantum tribuerit Wilfridi moræ Lugdunensi apud Annemundum. Quare Wilfridum jam tum apud Alfridum versatum esse autumo, quando Agilbertus dimisit Occidentalium Saxonum episcopatum, de quo scribit Chronographus Saxonicus ad annum 660: Hic Agilbertus abiit a Kenwalchio (rege Occidentalium Saxonum) & Wina episcopatum ejus per triennium accipiens tenuit. Tum verisimillime in Northumbriam diverterit Agilbertus, ibidemque apud Alfridum ac Wilfridum demoratus fuerit, donec finito circa initium anni 664 Pharensi conventu, in Galliam reversus est. Sic melius percipitur, cur Agilbertus Wilfridum discipulum suum vocarit, quocum in Chiffletii sententia paucis tantum mensibus agere potuisset.

[43] [ostenditur: inde concluditur,] Redeo ad secessum S. Bathildis, quem conjungit Chiffletius cum obitu S. Annemundi, anno nimirum 663 mense Septembri. Hic adversantia sibi habet laudatus auctor duo privilegia Corbeiensis monasterii, inserta tom. 1 Conciliorum Galliæ pag. 501 & seqq. Primum est Chlotarii regis, & hac formula clauditur: Et ut hæc præceptio firmior habeatur & per tempora conservetur, nos & præcelsa genitrix nostra domna Baldechildis regina maxima nostris signaculis subter eam decernimus adfirmare. Vidrehadus jussus. Signum gloriosi domni Chlotharii regis. Signum præcelsæ Baldechildis reginæ. Datum sub die XXIII mensis Decembris anno V regni nostri. Alterum concessum est a Bertefrido Ambianensium episcopo, quia, ut inquit, gloriosissimus domnus Chlotharius rex, nec non & præcelsa domna Balthildis regina … religiosam petitionem nostris auribus patefecerunt &c. In fine autem signatur: Factum hoc privilegium sub die octavo Idus Septembris anno VII regnante Clotario rege. Hæc, inquam, habet sibi adversantia Chiffletius. Nam cum in ejus sententia Chlodoveus obierit anno 660 exeunte, vel ineunte 661; primum privilegium in eadem sententia datum fuerit mense Decembri anno 664 vel 665, quinto filii ipsius; secundum anno 667: utrumque post dimissam a Bathilde regni administrationum. Perspexit nodum vir eruditus, ideoque cap. 12 Dissert. dixit, Bathildem subscribere vel saltem in dictis privilegiis memorari potuisse, Calensi monasterio jam receptam. At solutio non satisfacit, certe pro primo privilegio, cui nimis manifeste subscribit Bathildis tamquam regina & cum filio regnum administrans. Cur enim diceretur velle Chlotharius, ut privilegium sicut suo ita & matris signaculo adfirmetur; vel quid hujus signaculum firmitatis attulisset, si rex tum adultus regnasset solus, mater degisset in monasterio?

[44] Planius proceditur in receptissima hodiedum sententia statuentium Chlodovei II obitum anno 656: [diversum esse ab Annemundo Sigoberrandum.] in ea quippe primum privilegium spectat ad annum 660, quo quintus Chlotarii annus verisimiliter jam inchoatus erat mense Decembri, secundum ad 663, quo usque in Novembrem fluebat ejusdem regis annus septimus, & quo anno sub die octavo Idus, seu sexta die mensis Septembris, necdum secesserat Bathildis, ut admittunt omnes. Sed & ex eodem hoc privilegio secundo fluit argumentum, quo nemo, quem sciam, hactenus usus est adversus eos, qui cum Sigoberrando confundunt Annemundum. Primus enim, qui id concessit, subscriptus legitur Bertefridus Ambianensis, secundus Genesius episcopus, ut admittunt etiam omnes, Lugdunensis, proximus S. Annemundi successor: unde sequitur, nec Annemundi mortem conjungi posse cum secessu Bathildis, nec ipsum confundi cum Sigoberrando, cum cujus nece conjungunt omnes secessum reginæ. Quapropter primam Bollandi conjecturam, qua Sigoberrandus impacti criminis absolvitur, laudo quidem & ut verisimillimam adopto, sed alteram, quam, uti promiserat, abunde jam discussi, amplecti nequeo ut probabilem.

[45] Instat tamen postremum Chiffletius, sic arguens: Ultro hoc concedamus adversariis, [Respondetur ad reliqua] diversum fuisse ab Annemundo Sigobrandum; illum Lugdunensem, hunc Parisiensem fuisse episcopum: cum uterque sub regni procuratrice Balthilde interierit, & posterius e duobus Sigobrandus, ut cujus nece indignata regina gubernaculo cesserit; si jam ante Annemundus Francorum purpuratorum odiis oppressus fuerat, cur Balthildis Vitæ auctor æqualis de tam sacrilego facinore, ipsa regnante, perpetrato nullum verbum fecit? Cur illa in sanctissimi juxta & innocentissimi Archipræsulis parricidas lege talionis non animadvertit? Non saltem illos in ordinem redegit, aut si non potuit … cur non ex tunc regiarum curarum pertæsa, monasterio se abdidit? Nimirum hoc ultimum fecit, & hoc ejus Vitæ auctor memoravit; quia & Balthildi & ejus Vitæ scriptori unus atque idem fuit Sigobrandus, qui Annemundus. Ad hæc respondebitur, plura contigisse, regnante Bathilde, quæ silentio suppressit biographus; meminisse autem hunc speciatim de cæde Sigoberrandi, quia ea occasione ad monasterium properavit regina, idque lectori indicandum censuit.

[46] Non animadvertisse antea reginam in parricidas Annemundi, [Chiffletii argumenta.] nemo asserit. Esto tamen; id non fecerit; fortasse eos non novit, nam, teste nostro biographo, Annemundus in via medio noctis silentio … necatus est occulte, dolentibus mane seu vere seu ficte ducibus, qui prætendebant, sibi ejus in aulam ducendi commissam esse provinciam: vel si noverit eos saltem, quorum jussu crimen patratum est, forte tales erant & numero & potentia, ut, sicut ipse insinuat Chiffletius, vindicare non potuerit. Quod tunc regni gubernaculo non cesserit, causa fuit verisimillime, quia id temporis Chlotarius minorennis erat, & certe talis fuit anno 659, proindeque nec permittendus hominum perversorum arbitrio. Minorennis non erat, dum contigit Sigoberrandi cædes, & subito secessit regina. Nam in Vita S. Bertilæ abbatissæ Calensis apud Mabillonium part. 1 Sæculi 3 Benedictini pag. 25, auctor fere æqualis expresse dicit: Jamque domno Chlothario filio ejus adulto, (Bathildis) cum consensu optimatum suorum, relicta cura regalis palatii, Christo Domino militaturam in monasterio, quod ipsa construxerat, suprascripto sub obedientia domnæ Bertilæ se subdidit abbatissæ. Sic conjecturæ conjecturis diluuntur, remanente vi sua argumentis pro distinctione antistitum ante allegatis.

§ IV. Sancti natales; nomen familiæ; episcopatus; & gesta quædam elucidata.

[Sanctus fratrem suum Dalfinum appellat,] Parentum S. Annemundi nomina indicat auctor Vitæ mox initio num. 2 dicens; Fuit itaque illustrissimi viri Sigonis præfecti & Petroniæ Filius. De fratre ipsius agit num. 3, asserens, eum præfectura Lugdunensis civitatis ornatum fuisse, cum falso accusatus, capite plexus est. At in nostro, quod juxta fidem Chiffletii tamquam emendatius excudemus, apographo dicti fratris nomen non exprimitur, in aliis Dalfinus nuncupatur; & eatenus recte, siquidem ut authenticum & non interpolatum admittendum sit instrumentum, quod tom. 1 Annalium pag. 690 profert Mabillonius ex archivo S. Petri Lugdunensis sub hoc titulo: Præceptum, quod fecit S. Annemundus pro monasterio S. Petri puellis Lugduno civitate, quodque suo loco huc transferemus integrum. In eo quippe Sanctus se Annemundum vocat, patrem Sigonum, matrem Petroniam, sorores duas Petronillam ac Luciam, quæ in eodem monasterio sacrum velamen susceperant, fratrem denique Dalfinum. Hoc nomine etiam Antistitem nostrum ab aliquibus, imo eo solo appellatum fuisse a Beda, Eddio aliisque passim Anglis scriptoribus, constat ex ante dictis. Huc usque tamen differe visum est Gallorum super ista diversitate nominis opiniones.

[48] [quod verisimilius] Exordior a Severtio & Raynaudo, qui, licet Dalfinum Bedæ haud confundendum sustinerent cum Annemundo; huic tamen Dalfini seu nomen seu agnomen ab aliquibus attributum fuisse, inficiari noluerunt propter testimonium biographi nostri, dicentis: Igitur Dalfini seu beati Annemundi vitam exponam rursum passionemque describam. Quare ut argumentum, quod inde adversus suam sententiam formari natum erat, dissolverent, ait Severtius: Opinari licet, vocem Dalfini eidem sancto Annemundo attributam, fuisse cognomen suæ familiæ, fortassis consanguineæ superiori Dalfino (ei nimirum, quem perperam sub Brunichilde occisum statuit) quemadmodum plures inscribi assolent solo nomine domus, professionis, status, gentis, aut rerum gestarum, omissis sæpe nominibus propriis. Brevius respondet Raynaudus in prima editione Indiculi, dicens, forte Annemundo Dalfini nomen inditum fuisse, quia simili ex causa passus, qua olim Dalfinus: verba habes § 1 num. 5; in secunda autem editione addit, Dalfinum fuisse dictum, quia id erat cognomen familiæ. Contra Valesius nulli Dalfino locum concedens in Lugdunensium antistitum serie, opinatur, pro Annemundi episcopi nomine a Beda positum fuisse nomen fratris Dalfini, Lugdunensis præfecti seu comitis: Existimo, inquit, Bedam, quæ a popularibus suis, ex Italia aut ex Gallia reversis, narrabantur, aut eis accidisse ferebantur, interdum haud satis excussa litteris mandavisse & Dalfinum pro Anemundo fratre ejus, pro episcopo comitem Lugdunensem supposuisse. Porro si mentem ejusdem satis assequor, textum biographi nostri mox allatum ita interpretatus est, acsi particula seu valeret istic & conjunctivam, sicque duas designaret personas; ait enim Valesius, Severtium Acta Dalfini ET B. Anemundi martyris Vitam continentia proferre.

[49] Chiffletius Sancto nostro tria nomina fuisse conjectat more Romanorum, [fuit nomen familiæ,] apud quos, præsertim nobiliores, solemne fuit plura in unum caput nomina congerere. Exempla producit in Alcimo Ecdicio Avito & Caio Sollio Apollinari Sidonio, duobus etiam Galliæ episcopis; atque hinc mirum videri non debere ait, Annemundo (qui in Actis natione Romanus dicitur) genere claro, Dalfini quoque & Sigobrandi indita cognomina, quorum Dalfinus sit familiæ nomen, Sigobrandus agnomen amabili puero, Sigonis filio, vel ab ipsomet patre vel a matre impositum & ab aliis deinde usu retentum. In nominis postremi originem non indagamus ulterius, utpote quod inficiamur, umquam Sancto nostro fuisse inditum. At quod sentit cum aliis Chiffletius de duobus prioribus nominibus verisimillimum est. Opinamur itaque & nos, Annemundum Sancto fuisse prænomen, Dalfinum agnomen familiæ; priore tam ipsum in conficiendis ac subscriptione sua confirmandis instrumentis, quam alios passim usos fuisse, ut distingueretur a fratre, qui solo familiæ nomine compellari consueverat: non ita tamen generatim, quin etiam aliquando Sanctus & forte frequentius inter domesticos Dalfini tamquam honoratiore ac illustriore nomine veniret.

[50] Hinc conjicere licet, cur S. Wilfridus, qui apud ipsum triennio commoratus fuerat Lugduni, [& idcirco ipsi Sancto ab Anglis attributum.] Dalfinum potius quam Annemundum nominarit, dum in Angliam reversus de ejus gestis ac martyrio inter familiares suos disseruit. Hoc pacto necesse non erit cum Valesio arguere negligentiæ venerabilem Bedam ac Eddium Stephanum, qui Gesta Sancti propius ediscere nequiverunt, quam ex ipso ore S. Wilfridi. Sic quoque torquenda non erunt biographi nostri verba, repugnante reliquo contextu. Valet quidem, fateor, apud medii ævi scriptores sæpe particula seu copulativam &, sed hic de una tantum persona sermonem esse produnt mox subnexa verba: Fuit itaque illustrissimi viri Sigonis præfecti Filius &c., prodit integra narrationis series, quæ constanter unum Annemundum respicit, & in qua mere per accidens, ut aiunt, & brevissime memoratur cædes fratris ipsius. Porro jam semel ac iterum insinuavi, S. Annemundum in Actis suis dici natione Romanum: sed & de ea vocis acceptione laborant scriptores Galli.

[51] Petrus Bullioud in Observatione ad num. 2 Vitæ S. Trivierii de Sancto nostro idem statuendum monet, quod de S. Benedicta, virgine martyre, quæ Romana dicitur, non quod Roma in Gallias venerit, … sed quod de Gallis progenitoribus orta sit, [Quæritur, cur Sanctus natione Romanus dicatur.] Romanis imperatoribus subditis, puta Lugdunensibus, Romano jure gaudentibus … vel certe Laudunensibus. Chiffletius cum recentioribus aliis, dum S. Annemundus natione Romanus legitur, hoc est, inquit, non Gothus, non Francus, non Burgundio, aut ex aliis advenis; sed Gallus indigena, qui Romanis moribus legibusque uteretur. Raynaudus in Indiculo post relatam sententiam Petri Bullioud, a qua non multum alienus videtur, subdit: Potest tamen in contrarium opponi, anno Christi prope septingentesimo, quo floruit S. Ennemundus, nihil fuisse Romanis reliquum in Gallia, in qua cum regnare cœpissent Sicambri, jugo Romanorum excusso ab anno CCCCXX, brevi eos fecere progressus, ut Romanorum & potestas & nomen longe ante S. Ennemundi tempora in Gallia exoleverit. Quidni ergo potuerit S. Ennemundus simpliciter dici natione ac gente Romanus, sive parentibus ex Italia in Galliam appulsis, ibi sit natus, sive ipsomet Romæ nato … in Gallias migrante cum suis. De S. Benedicta, quæ Diocletiano imperante, Romanis adhuc Gallia potientibus, floruit, potuit esse alia ratio. Adde, quod, quæ adstruit laudatus Bullioud de terra natali S. Benedictæ, ad minimum dubia sint, sicut & Acta ejus, quæ examinari poterunt die VIII Octobris, valde suspecta. Mihi quidem pro vindicanda Gallis Sancti patria plausibilior est Chiffletii & aliorum allata ratio; sed non minus verisimilis Raynaudi oppositio; eatenus scilicet, quatenus phrasis natione Romanus, proprio ac naturali suo sensu accepta, significet, originem duxisse Sanctum a majoribus vere Romanis seu Italis. Nam quominus credam, ipsummet Romæ natum in Gallias migrasse, obstat, quod in iisdem Actis suis dicatur nutritus in aula Dagoberti regis.

[52] [Incertum, ubi & quo anno natus vel ad episcopatum provectus sit] Sicut locus ita & annus nativitatis ejus incompertus nobis est. Natum tamen esse non post annum 622, quo Dagobertus I Austrasiæ rex renuntiatus est, inde colligere est, quod anno 652 vel certe 653 Lugdunensem cathedram occuparet, uti constat ex mox memorandis instrumentis. Eo enim anno numerare debuit ætatis suæ trigesimum, nisi urgens causa fuerit, cur junior promoveretur ad episcopatum. Sed talem causam non fuisse, inde denuo colligere est, quod ipsemet Viventiolus seu potius Viventius episcopatu cedens, eum sibi substituerit & consecraverit Antistitem. Id non tantum scribit biographus, sed testatur ipsemet Sanctus in Præcepto suo pro monasterio S. Petri Lugdunensi, dicens: Notum facio, quod rogatu mei prædecessoris beatæ memoriæ Viventioli, ejusque ecclesiæ (Lugdunensis) archiepiscopi, qui me præfatæ ecclesiæ, se vivente, archiepiscopum ordinavit &c. Sed neque ex his aliquid certi habemus, cum, etiamsi constaret, eum episcopalibus infulis ornatum fuisse, simulac ætatem idoneam nactus esset, vel sic ignoraremus, quotus episcopatus ejus fuerit annus 652.

[53] [erat episcopus anno 652, circa quem ex sacro fonte] Instrumentum primum, de cujus tamen valore & auctoritate non convenit inter eruditos, privilegium est Landerici episcopi Parisiensis pro monasterio S. Dionysii datum mense Julio in anno XV regnante Cludovico gloriosissimo rege, id est Christi 652; illi autem post Landericum primus subscriptus legitur Sanctus noster his verbis: Munemundus episcopus consensi & subscripsi. Alterum est diploma ipsius regis Cludovici seu Chlodovei pro eodem S. Dionysii monasterio datum sub die X Kal. Julii an. XVI regni sui; & in eo quidem apud Sirmondum inter episcoporum testium subscriptiones prima ita exhibetur. Munemundus episcopus consentiens subscripsi. Sed apud Mabillonium, qui idem diploma ex ipso autographo excusum dedit lib. 6 de Re diplomatica cap. 7, habetur primo etiam loco: Annemundus peccator consentiens subscripsi. Ad eadem fere tempora, id est, ad annum 651 vel 652 referimus, quod de Sancto tradunt Severtius aliique rerum Lugdunensium scriptores, nempe tam charum fuisse Chlodoveo regi, ut hic eum esse voluerit patrinum Chlotarii tertii, filii primogeniti. Neque gratis hoc asserunt; duplici enim loco clare idipsum indicat biographus; num. 2 ubi memorans Chlotarii erga Annemundum amoris affectum, addit: Qui (Chlotarius) ejus (Annemundi) de lavacro sacro fontis filiolus fuerat, & num. 8, ubi Sanctum concepti in eumdem regem criminis accusatum, ita respondentem inducit: Non in me tantæ crevit feritatis insania, ut cujus ego ex fonte paternum sumpsi cognomen, & testis Christianitatis existo, ejus gloriæ inviderem.

[54] Verum cum S. Audoënus in Vita S. Eligii idem testetur de Eligio, [suscepit Chlotarium regem: idem asserit de S. Eligio S. Audoënus;] dicens: Regina (Bathildis) filium protulit, & Eligius eum filiolum habuit, ac nomen Lotharius, quod dudum indiderat, vocitavit. Hoc, inquam, cum testetur de Eligio Audoënus, sunt qui assertum de Annemundo inficientur, nominatim Cointius ad annum 651 num. 34 citatis jam verbis subdens: Corrigendus igitur Severtius, qui S. Annemundum, Lugdunensem episcopum, Clotarii patrinum perperam vocat in elogio ipsius Annemundi. Sane corrigendus Severtius & quem ducem secutus est, deserendus biographus noster, cujus auctoritas comparari nequit cum auctoritate S. Audoëni, siquidem talia scribant, ut dicta eorum componi non possint, ac stante veritate unius, necessario sequatur falsitas alterius. Sed hoc non probat Cointius. Contra Chiffletius in sæpe laudata Dissertatione de Annis Dagoberti perquam facile componi ait cum S. Audoëno biographum nostrum, dum hic Chlotarium Annemundi, ille Eligii filiolum vocat; Si ab altero baptizatus, ab altero de sacro fonte susceptus est; sicut Symphorianum puerum legimus in Actis ejus & in Chronico Benigniano, a S. Benigno baptizatum & a S. Andochio de sacro fonte susceptum. Exurgit enim ex Baptismo paternitatis spiritalis cognatio duplex, altera in baptizante, in susceptore altera: quæ duæ cognationes post omnem memoriam in Ecclesia observatæ, etiam a Tridentino sacrosancto concilio (multis aliis exstinctis) Sess. XXIV cap. 2 retentæ sunt. Unde apparet, eum, qui Baptismo initiatur, non tantum patrini seu susceptoris, sed ejus etiam, a quo baptizatus est, filiolum & esse & dici debere.

[55] Favet hic utcumque Chiffletio Missa de S. Symphroniano apud Mabillonium lib. 3 de Liturgia Gallicana pag. 281: [sed nihil in eo repugnantiæ.] in ejus quippe immolatione seu præfatione Andochius, qui suscepit, & Benignus, qui baptizavit, æqualiter Symphoriani patres vocitantur, his verbis: Qui beatos patres Andochium Benignumque secutus &c. Demus tamen tam biographum nostrum, quam S. Audoënum vocabulo filiolus usos esse in communiore sua significatione, quatenus respicit solum ex sacro lavacro susceptorem: ne sic quidem corrigendus erit biographus, nisi ostendatur, seculo 7 moris fuisse, ut unus dumtaxat in Baptismo admitteretur susceptor. Contrarium conjicimus ex Metensi concilio anni 888 apud Labbeum tom. 9 Conciliorum col. 414, ubi mos plurium admittendorum viguisse insinuatur, dum expresse rescinditur a Belgicæ primæ episcopis canone 6, ut sequitur: Infantem nequaquam duo vel plures, sed unus a fonte Baptismatis suscipiat. At neque tunc morem istum sublatum fuisse per universam Galliam, liquet ex Bajocensi synodo anni 1300 apud eumdem Labbeum tom. XI Col.in cujus canone 4 ita decernitur: Ad elevandum puerum de sacro fonte tres tantum recipiantur. Liquet ex Baptismate Philippi Augusti regis Francorum in Historia patris ejus Ludovici VII apud Chesnium tom. 4 pag. 419 sic narrato: Anno Incarnationis Dominicæ MCLXV … regia prole exorta, postridie ortus sui, hoc est, die Dominica… Mauricius Parisiensis episcopus … regiam sobolem … solenniter Baptismate regeneravit. Hugo etiam, abbas sancti Germani Parisiensis, patrinus puerum super fontem Baptismatis in ulnis suis tenuit. Herveius quoque abbas sancti Victoris & Odo, quondam abbas sanctæ Genovefæ, patrini extiterunt. Constantia soror regis Ludovici, uxor Raimundi comitis sancti Egidii & duæ viduæ Parisienses matrinæ extiterunt.

[56] [Anno 653 S. Wilfridum excipit juxta Bedam, cujus relatio,] Anno 653 forte exeunti innectimus primum S. Wilfridi Romam peregrinantis accessum ad sanctum Antistitem nostrum; quando hic illi apud se retento partem Galliarum non minimam regendam ac filiam fratris sui virginem, conjugem obtulit, eumque ipse loco adoptivi habere desideravit; ut ex venerabilis Bedæ relatione superius data, plenius edocti sumus: hoc loco tamen paucis ista repetimus; quia Valesius Rerum Francicarum lib. 21 pag. 245 si minus absolute neget, saltem ut vix verisimilia convellit, quæcumque Sanctus obtulisse fertur Wilfrido. Demus ipsius verba: Equidem ut concedam, tantæ urbis episcopum, totius Galliæ Lugdunensis primatem & patriarcham, adolescenti pauperi, alienigenæ, ignoto & numquam antea viso fratris sui filiam collocare voluisse, atque etiam eumdem jam tonsum & inter clericos allectum, exclusis fratris liberis, omnium bonorum solum hæredem facere statuisse: tamen non video, quam Galliarum partem Antistes adolescentulo regendam committere potuerit: cum nulli eo tempore episcopi in Galliis provincias haberent sibi subjectas, aut ad ecclesiam suam pertinentes, quibus rectores ipsi præficere valerent; sed tota Gallia, excepta Gothia & Britannia etiam minore, sub imperio regum Francorum ac ditione esset, nec alios tum patricios aliosve duces provinciæ; alios urbes & opida comites haberent, quam quos reges nostri, aut regum nomine præfecti palatii ad tempus constituissent. Hæc Valesius.

[57] [Valesio] Fateor, sunt hic aliqua, quæ si narrasset auctor, a rebus gestis remotus, incognitus & fabellarum suspectus, mira videri possent & prudens de veritate sua dubium injicere. Verum dum auctorem habent Bedam, virum gravem & sanctum, qui ex ipso ore Wilfridi didicisse potuit, dum præterea testem habent Eddium Stephanum, Wilfridi æqualem ac familiarem (is enim eadem scribit quæ venerabilis Beda) mihi quidem, si qua alia, fidem historicam eamque firmissimam mereri videntur. Nihilominus lubet singula paulo attentius considerare. Primo mirari videtur & quasi non credens ac invitus concedere, quod Sanctus noster filiam fratris sui obtulerit adolescenti pauperi, alienigenæ, ignoto. Sed quid in eo mirabilius, quam in casu Bathildis reginæ? Hæc, sicut ipse Valesius sine ullo dubitationis indicio narrat lib. 20 pag. 209, in insula Britannia a prædonibus capta, Erchinoaldo, principi Francorum tum palatium regenti, vili pretio vendita est, atque sic pauper, alienigena & ignota gratiam domini demeruit usque adeo, ut is, defuncta uxore, ducere ipsam voluerit, & cum illa ejus nuptias declinasset, ad regios Chlodovei II thalamos evehi passus sit. Passus sit, inquam, imo verisimiliter ipse evexerit; cum Erchinoaldus non majorem domus regiæ, sed regem, non ministrum sed dominum ageret, ut tradit idem Valesius pag. 215.

[58] Accedit, quod Valesius pro mero suo arbitrio S. Wilfridum pauperem & ignotum fecerit. [non satis probata.] Nam ut mittam, quod ipsemet paulo ante, laudans Bedam, sic Wilfridi gesta ordiatur: Wilfridus non infimis apud Northanhumbros parentibus natus; quod teste Eadmero biographo, de inclyta gentis Anglorum prosapia puer Dei Wilfridus nobilitate natus … eidem nobilitati sua industria morum nobilitatem superaddere studuit; hæc, inquam, ut mittam, Bedæ & Eddii de Wilfrido Romam cogitante scribendi modus minime paupertatem denotat. Juxta ipsos enim pius adolescens, peregrinationis cupidus, adiit Eanfledam Northumbriæ reginam, cui notus erat, & quæ misit eum Cantiam ad regem Erconbertum, … postulans, ut eum honorifice Romam transmitteret, ut scribit Beda, vel ut habet Eddius: Eanfleda regina ad suum proprium propinquum Erconbertum, regem Cantuariorum, per nuntios diligenter commendatum honorifice emisit, ut tamdiu esset cum eo, usque dum fideles socios itineris ad Apostolicam Sedem tendentes inveniret. Tum Beda: Supervenit illo alius adolescens nomine Biscop, cognomento Benedictus, de nobilibus Anglorum, cupiens & ipse Romam venire… Hujus ergo comitatui rex sociavit Wilfridum, atque illum secum Romam perducere jussit.

[59] Equidem dum tam solicitam de adolescente regis ac reginæ curam apud graves & coævos scriptores descriptam lego, [elucidatur] dubitare non possum, quin pro majestate mittentium, talis advenerit Lugdunum, ut nec pauper fuerit, nec ignotus, nec consideratis præclaris, quibus ornatus erat corporis & animi dotibus, indignus videri debuerit, cui sanctus Episcopus fratris filiam cum omni hæreditate sua offerret. Neque sic injuriam erat illaturus fratris sui liberis, qui verisimiliter non erant, vel certe non probantur fuisse alii, præter unicam illam virginem. Nihilo magis incredibile mihi apparet id, in quo præ ceteris hæret Valesius, voluisse Sanctum Wilfrido, jam fratris filiæ destinato, partem Galliarum non minimam regendam committere. Etenim ut & ego concedam, quidquid opponit Valesius, non dicit Beda, Sanctum regendam obtulisse Wilfrido partem Galliarum sibi propriam. Quapropter sicut prudenti conjectura statui debet, quod de fratris filiæ nuptiis nihil determinaverit, priusquam consulti rex & major domus eas ob perspectam Wilfridi virtutem ac præstantiam approbassent, ita etiam quod de regimine nihil adpromiserit Wilfrido, nisi de eorumdem consensu & voluntate esset securus ac certus. Atque hic apprime congruit testimonium biographi nostri: A regibus tamen & proceribus ita habebatur acceptus, ut, quidquid ab eis peteret, impetraret.

[60] Restat unum, quod Valesio displicuit, Bedæ assertum his verbis conceptum: [ac defenditur.] Attonsus est ab eo (Wilfridus post recusatas nuptias) & in tanto habitus amore, ut hæredem sibi illum facere cogitaret; addit de suo Valesius solum hæredem omnium bonorum, exclusis fratris liberis. Jam dixi, non probari, plures fuisse liberos fratri Episcopi, quam unam a Beda memoratam virginem. Quis autem novit, an hæc sponsi, sibi a parentibus destinati, exemplum non sit secuta, prætuleritque cælestes nuptias mundanis, ac virginitatem suam in monasterio apud duas amitas suas, patris ac Patrui sorores, Deo consecraverit? Esto nihilominus, remanserit in seculo fratris filia, nupseritque alteri; eo etiam casu licet credere, Sanctum in ipsam transtulisse bona plurima, sicut constat, concessisse multa monasterio S. Petri Lugdunensi, ubi degebant duæ sanctimoniales, germanæ ejus sorores: ita ut sub finem vitæ cogitarit Wilfridum heredem instituere illius tantum partis, quam sibi retinuerat ad reliquum vitæ pro dignitate transigendum. Præterea dum Bedæ contextum attente perpendo, multum suspicor, verbis ejus indicari, quod Sanctus intenderit Wilfridum sibi in episcopatu successorem substituere & supellectilem forte aliaque ad episcopatum spectantia eidem relinquere. Sane verbis hisce: Ut hæredem sibi illum facere cogitaret, mox subdit Beda: Sed ne hoc fieri posset, Antistes crudeli morte præreptus est, & Wilfridus ad suæ POTIUS, hoc est, Anglorum gentis EPISCOPATUM reservatus: quæ plane insinuant, prioribus verbis mentionem etiam fieri de episcopatu Lugdunensi.

§ V. Monasterium S. Petri Lugdunense a Sancto restauratum & bonis ac privilegiis auctum; tempus, modus ac genus martyrii.

[Lugdunensem S. Petri parthenonem] Non defuerunt olim, uti discimus ex Paradino & Severtio, qui crederent, Lugdunense S. Petri monialium cœnobium primo fuisse exstructum ac dotatum a S. Annemundo. Et sane simile quid innuere visus est Leidradus Lugdunensium antistes in Epistola ad Carolum Magnum, cujus fragmentum exhibetur apud Severtium in Leidrado, quæque dein integra subnexa fuit tom. 4 Galliæ Christianæ auctæ. Verba laudati antistitis sunt ista: Monasterium quoque puellarum, in honorem S. Petri dedicatum, ubi corpus S. Annemundi humatum est, quod ipse S. Episcopus instituit, ego a fundamentis tam ecclesiam quam domum restauravi, ubi nunc sanctimoniales numero triginta duæ secundum institutionem regularem viventes habitare videntur. Sed restauratorem quoque tantum fuisse S. Annemundum, credere nunc jubent antiquiora postmodum in lucem producta instrumenta: atque in primis id, quod aliquoties memoravimus, Sancti nostri pro eodem parthenone præceptum, in quo non modo pluribus significat, exstitisse ante sua tempora, verum a virginibus inhabitatum fuisse etiam seculo tertio dictum parthenonem.

[62] [primus non instituit, sed restauravit;] Memorat enim quatuor virgines, quas ibidem consecrare fecit Albertus vir nobilissimus, qui unus ex primis conversus exstitit non post multum tempus passionis sancti Irenæi Sociorumque ejus. Sed quia hoc loco præceptum istud merito suspectum videri potest interpolationis vel corruptionis, ex eodem archivo S. Petri Lugdunensis Mabillonius & scriptores Galliæ Christianæ auctæ allegant vetus instrumentum melioris notæ datum anno Guntchramni regis vicesimo sexto, id est, seculo sexto ad finem vergente, in quo monasterii puellarum S. Petri Lugdunensis expressa fit mentio, & in quo substructum dicitur a rege Gaudisello & regina Theudelinda. Videri potest instrumentum istud ad calcem tom. 4 Galliæ Christianæ auctæ & Mabillonii in idipsum observationes tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 222. Neque enim hujus loci est ulterius in primam monasterii originem inquirere, dum satis constat, verba Leidradi intelligenda esse tantum de ejusdem restauratione. Subjicimus igitur, quod supra polliciti sumus, S. Annemundi præceptum.

[63] Ego Annemundus, sancti Stephani protomartyris Lugdunensis ecclesiæ, [datur instrumentum,] primæ sedis Galliarum archiepiscopus, omnibus fidelibus tam præsentibus quam futuris, notum facio, quod rogatu mei prædecessoris beatæ memoriæ Viventioli, ejusque ecclesiæ archiepiscopi, qui me præfatæ ecclesiæ, se vivente, archiepiscopum ordinavit & in monasterio sancti Petri puellis monialibus permanentibus plura beneficia ministravit; super hæc omnia consideravi, optimum fore eidem monasterio operam meam dare, propter meas duas sorores, quæ illic assiduis precibus parentum meorum, videlicet Sigoni & Petroniæ, sacrum velamen consecutæ sunt: una quarum Petronilla & alia Lucia vocabatur. Parentes vero mei cum ad finem sui examinis pervenire se cernerent; tam me quam fratrem meum, nomine Dalfinum, oculos nostros ipsi monasterio apertos tenere monuerunt, ut Deus tam sibi quam suis parentibus, videlicet vivis & defunctis, misereri dignaretur, rogavere.

[64] Hujus rei non immemor, dum incolumis permaneo, [quo eidem multa bona] petitionem patris ac matris implere desiderans, eidem monasterio de meis facultatibus, quæ ad me pertinent, in perpetuum dono. Do autem in episcopatu Genevensis ecclesiæ ecclesiam mei juris, in honore sancti Petri dedicatam, cum omni ejusdem honore ad me in eadem regione pertinente, cum beneficiis & decimis & sepulturis, quæ omnia ad ipsam ecclesiam pertinent. In pago vero Viennensi, in loco, qui vocatur Turris de Pino, circumquaque do omnes honores meos, illic ad me pertinentes. In omnibus supradictis honoribus villicos rogatu abbatissæ ejusdem monasterii, nomine Radagundis, atque congregationis ejusdem loci disposuimus, qui fideliter census & tributa quærerent, ac fideliter prædictæ abbatissæ tam sibi quam subsequentibus redderent. Simili modo Animoniæ, abbatissæ supradictæ nominatæ congregationis ejusdem loci, constituimus villicos in parochia, quæ dicitur Marines, nec non in vico, qui vocatur de Loimipagus, atque in villa de Brego villicum, ut, qui introductus fuerit, centum solidos abbatissæ daret, subvillicus sexaginta. Similiter & in mutatione abbatissæ. In perceptione autem bonorum, ut abbatissæ atque congregationi monasterii super altaria juramenta fidelitatis facerent, fideliterque tenerent.

[65] Institutio autem hæc facta est, ut villicus, quocumque loco abbatissa juberet, [& privilegia concessit,] pergeret: subvillicus, ipso absente, præcepto abbatissæ atque villici utilitatis terrarum fideliter procuraret ac dispensaret. De terris quoque arandis, quas ad arandum utiliores cernerent, exceptis his, quæ abbatissa ad utilitatem monasterii procurare fecerit, tali pacto ad villico & ad subvillico tali modo pertineant. Quod si illi, qui acceperint, ædificationem aliquam fecerint; ædificatio ipsi monasterio revertatur: si vero vendere voluerint, prius abbatissam, quam alium submoneant, easque levius vendant. Villicus autem aut subvillicus superextollentiam oculorum contra abbatissam si subire cœperunt, aut aliquid indecens violenter egerunt; prius trina peracta invocatione capituli ipsius monasterii, abbatissæ rectum facere si recusaverint, ab omni munere amicis tradito * expellantur: abbatissa autem utiliores sibi perquirat.

[66] Parochiam de Marines cum ecclesia beati Johannis Euangelistæ, [& ab aliis] & Dolomicuraticum vicum cum ecclesia beati Petri & terris & mansis & nemoribus atque silva Bregonensis cum concursibus aquarum terrasque Trequafenses atque terras Bregonenses dedit Albertus nobilissimus vir monasterio beati Petri puellarum, qui unus ex primis conversus exstitit non post multum tempus passionis sancti Irenæi sociorumque ejus, propter duas filias, quas ibi sacrare fecit: una vocabatur Radagundis, atque altera Aldagundis, atque Pernetam filiam fratris sui, nomine Silvini, quam pater moriens in tutelam ejus derelinquit, & aliam, nomine Sibyllam, similiter consecrare fecit.

[67] [concessa] Villam de Carpezato dedit beato Petro apostolo similiter Stephanus vir illustrissimus, propter filiam suam, nomine Armingardis, quam consecrare fecit. Villam autem Increratam cum ecclesia duo nobiles beato Petro dederunt, quorum unus vocabatur Radulfus, & alter Constantinus. Hoc donum factum est propter duas suas filias, quarum una vocabatur Raimundia & altera Vandamodia. Hæ, Deo disponente, ejusdem monasterii una post aliam abbatissæ factæ sunt. Hi supradicti dona dederunt præfata; quod nos confirmamus. Insuper & de bonis nostris augmentamus; scilicet paratas supradictarum ecclesiarum & decimationes omnium vinearum illarum, & oblationes vivorum & tumulationes defunctorum, ad illas pertinentium, eis donamus. Hæc autem, Deo annuente & disponente, a me ordinata sunt in præsentia capituli ejusdem monasterii.

[68] [confirmat. Præfert aliquas dictum instrumentum] Si quis autem hæc decreta, a me constituta, aliqua præsumtione violaverit, ex parte Dei omnipotentis Patris & Filii & Spiritus sancti, & beatæ Mariæ, Matris Domini nostri Jesu Christi, & sancti Petri apostolorum principis, & omnium Sanctorum Dei excommunicamus illum, atque anathematizamus illum, donec ad emendationem tam abbatissæ, quam congregationis in capitulo ejusdem monasterii venerint. Sic apud Mabillonium in Appendice altera tom. 1 Annalium Benedict. pag. 690. At nolim spondere genuinum esse undequaque & incorruptum. In ipso limine suspecta mihi est isthæc inscriptio: Primæ sedis Galliarum archiepiscopus, ejusdemque vocis archiepiscopus mox bis repetita & studiose nimium quæsita usurpatio. Facile quidem concedam, nomen istud id temporis haud ignotum fuisse apud Francos, imo etiam aliquando usurpatum & per alios adscriptum fuisse præsulibus, sed pauca exempla repertum iri arbitror, in quibus ipsimet antistites Galli sibi titulum istum attribuerint ante seculum 8 vel 9.

[69] [interpolationis notas;] Certe hactenus exemplum non reperi in ullo e Sancti nostri decessoribus; nec satis persuadere mihi queo, id ab ipso primum cum extemporanea dignitatis suæ quasi oblectatione, ne dicam, pro temporum ratione cum aliqua sui ostentatione fuisse factitatum, præter consuetudinem in aliis Actis publicis observatam. Tria jam superius laudavimus instrumenta, quibus subscripsit: in primo nomini suo adjecit vocem episcopus, in altero peccator, in tertio nullam; quartum habes apud Mabillonium tom. 1 Annalium Benedict. pag. 449; cui etiam ita subscribit: Aunemundus peccator consentiens subs. Hinc suspicor, voces: Primæ sedis Galliarum archiepiscopus cum hujus iterata repetitione postea intrusas fuisse Præcepto S. Annemundi ab homine, qui excellentiam Lugdunensis ecclesiæ tam antiquo documento illustratam voluerit; sicut fortasse ad stabiliendam monasterii S. Petri Lugdunensis antiquitatem eidem Præcepto insertæ sunt, quæ leguntur num. 66: Qui (Albertus) unus ex primis conversus exstitit non post multum tempus passionis sancti Irenæi Sociorumque ejus.

[70] Porro hæc pro conjecturis dumtaxat habeantur, non pro certis interpolationis indiciis, [quamvis non omnino certas.] quibus nihil opponi queat. Enimvero qui præceptum undequaque genuinum esse contendet, reponere poterit ad primam conjecturam nostram; Præceptum esse quidem S. Annemundi, non tamen ab ipsomet, sed ipsius jussu ac nomine exaratum a notario, qui sponte sua adscripserit titulos, a quibus pro sua modestia & humilitate abstinere consueverat Sanctus, dum propria manu Actis publicis subscribebat. Ad secundam vero conjecturam reponet, magnam sane & miram per adjectas nomini Alberti istius notas chronologicas designari antiquitatem monasterii S. Petri Lugdunensis. At non certo probari ejus falsitatem ex allegato per Mabillonium tamquam melioris notæ documento, in quo monasterium substructum dicitur a rege Gaudisello & a regina Theudelinda, qui juxta Mabillonium ineunte seculo sexto Genevæ regnabant: posse enim per vocem substructum indicari restaurationem, sicut indicatur in Epistola Leidradi per vocabulum instituit. Præterea dato, inquiet, tantam non esse antiquitatem monasterii, quantam præferunt notæ istæ chronologicæ, nondum concludi debet, eo loco interpolatum esse Præceptum; cum dictæ notæ proficisci potuerint ex ejusdem notarii seu scribæ ignorantia vel imprudentia.

[71] Nullus porro character suggeritur, unde annum colligamus, [Videtur etiam postea illi alia contulisse dona.] quo Præceptum exaratum sit; sed confectum fuisse ad corroboranda privilegia & dona, per Sanctum diversis temporibus facta, inde eruo, quod duæ diversæ ejusdem parthenonis abbatissæ nominentur, Radagundis nimirum & Animonia, quarum rogatu villicos se constituisse, ait Antistes: imo si satis antiqua & authentica sit charta, quam laudat Severtius pag. 149 secundæ editionis, verisimiliter post confectum Præceptum alias donationes Sanctus adjecit. In ea quippe breviter relatis, quæ in Præcepto suo dicit, se dedisse monasterio in diœcesibus Genevensi ac Viennensi, subditur: Item in episcopatu Nivernensi ecclesiam S. Symphoriani: item in episcopatu Eduensi ecclesiam S. Porsani: item in episcopatu Lingonensi &c. Tum paucis interpositis, ita pergitur: Omnes reditus, quos pro majori parte tenent & possident ipsæ dominæ moniales, fuerunt dati & erogati per sanct. Annemund. tempore, quo in humanis agebat ob amorem & charitatis zelum, quod * habebat erga id monasterium, ac etiam alii reditus, per alios Catholicos eisdem sanctimonialib. erogati, fuere per ipsum S. Annemundum confirmati, ut apud Dolomacum, S. Symphorianum, Charpiacum, Venicianum, Morencieu &c. Additur demum: Item S. Annemundus ad ostentandum magis affectum, quem habebat ad dictum monasterium & duas sorores suas, ibidem anniversarium patris sui ordinavit, & adhuc singulis annis in ea ecclesia juxta eam sancti Annemundi constitutionem celebratur. Itaque juxta hanc chartam, cujus tantum fragmenta eo, quo descripsi, modo subministrat Severtius, plura contulit monasterio, quam exprimantur in Præcepto, eaque collatio facta censeri potest post conditum Præceptum.

[72] [Circa annum 659] De reliquis gestis in vita nihil ulterius hic discutiendum venit; leviora quædam observatu digna expedientur in Annotatis ad Acta: quapropter quæ de ejus obitu dicenda supersunt, absolvimus; de eo quippe jam nunc etiam multa præmisimus occasione aliarum, quæ occurrebant, quæstionum Variorum opiniones de anno emortuali protulimus § 3; eorum primo, qui fixerunt Christi 657, duce Mabillonio tum alibi tum speciatim in Dissertatione de anno mortis Dagoberti primi & Chlodovei Junioris; sed is postmodum in Annalibus tom. 1 pag. 448 & seq. mutavit sententiam, propter Privilegium Emmonis episcopi Senonensis pro monasterio S. Columbæ, datum anno tertio Clotarii regis, id est Christi 658 vel 659, ut censet idem Mabillonius, subnotatumque a S. Annemundo, qui proinde, inquit, adhuc in vivis erat. Secundo Pagii, qui propter aliud laudati Emmonis Privilegium, eodem Chlotarii anno datum, mortem Sancti innexuit anno 658, nec serius differri posse sustinuit propter iter Romanum S. Wilfridi. Tertio Chiffletii qui, cum vellet, Sigoberrandum eumdem esse cum Annemundo, hujus vitam protraxit usque in annum 663. Priorem opinionem evertunt allegata Privilegia; altera incerta videtur, quia rationes a Pagio adductæ non ita stringunt, ut differri nequeat obitus in 659. Tertia nititur textu venerabilis Bedæ corrupto, ut ostendimus, & præterea conciliari nequit cum gestis S. Wilfridi intra obitum S. Annemundi & susceptum episcopatum, quibus verisimilius impendi debuit quadriennium vel quinquennium: idcirco nos obitum signavimus circa 659.

[73] [occisus est in Cabilonensi territorio.] Cædis locum non assignant Beda & Eddius, de eo sic habet biographus: Properante populi cohorte in Cabilonense territorium, inibi non procul a suæ ecclesiæ prædio tentoria collocaverunt, & medio noctis silentio a duobus submissis viris, cunctis inibi dormientibus, gladio necatus est occulte. Idem Cabillonense territorium designatur similiter in lectionibus Officii monialium S. Petri Lugdunensis. Hinc recentiores passim martyrii palæstram statuunt prope Cabillonum, quæ civitas est Galliæ Celticæ in ducatu Burgundiæ, episcopalis sub archiepiscopatu Lugdunensi ad Ararim fluvium, vulgo Chalon sur Saone. Severtius tamen, nescio an ex sua, an ex aliorum sententia: Deprehendimus, inquit, ipsum in Cabilonensi urbe occisum. Tum recitat antiphonam primam ad Vesperas dicti Officii monialium: Cabilone mulctatur, Lugduni tumulatur, in cælo coronatur. Sed dubium non est mihi, quin urbs ipsa pro suo territorio hic adhibita sit propter numerum seu qualecumque metrum.

[74] [Necis modum diversi] Quod spectat ad modum necis; si Bedam & Eddium consulis, dicas, publice vel certe adstantibus cum S. Wilfrido satellitum & lictorum ducibus, capite plexum esse. Sic scribit Beda: Quem (sanctum Episcopum) ad locum quidem, quo decollandus erat, secutus est Wilfridus clericus illius, desiderans cum eo (tametsi ipso multum prohibente) pariter occumbere. Sed hunc ubi peregrinum, atque oriundum de natione Anglorum cognovere, carnifices pepercere illi, neque eum trucidare cum suo voluere Pontifice. Sic Eddius: Duces malignissime (Sanctum) ad se venire jusserunt. Ille vero intrepida mente, nesciens, quid esset sibi futurum, ad agonis locum pervenit, simulque cum eo sanctus Wilfridus servus Dei, Episcopo tamen prohibente, qui gaudens dixit: Nihil melius est nobis, quam Pater & filius simul mori & esse cum Christo. Jam enim sanctus Episcopus martyrio coronatus est. At vero cum sanctus Wilfridus spoliatus & pariter ad palmam martyrii intrepidus staret, duces interrogaverunt, dicentes: Quis est iste juvenis formosus, qui se præparat ad mortem? dictumque est illis: Transmarinus de Anglorum gente ex Britannia. Iterumque dixerunt: Parcite illi & nolite eum tangere.

[75] At biographus noster, ne nominans quidem S. Wilfridum, [diversimode referunt,] dicit S. Annemundum in via & noctu, cunctis dormientibus, occulte a duobus gladio necatum esse; primo mane a clericis, ad lectum appropinquantibus, discooperta facie, visum esse totum cruore perfusum, corpusque ejus ab accitis exercitus primoribus inventum exanime. Quæ narratio primo intuitu plane diversa videtur & magis consentanea veræ sententiæ, qua statuitur, occisum esse Sanctum fraudulenter ab invidis, inscia vel invita S. Bathilde regina. Verum si rem cum adjunctis paulo attentius discutiamus, reperiemus, non adeo pugnare inter se relationes, ut nequeant vera esse, quæ scribunt Beda & Eddius, ac simul eo modo patratam esse cædem, quo tradit biographus. Ac primo quidem si singulorum scriptorum scopum consideremus, non mirabimur, a biographo nomen & peculiaria S. Wilfridi gesta fuisse suppressa. Illi quippe, unice intendenti describere passionem S. Annemundi, suffecit generatim indicare, in ipsius comitatu fuisse presbyteros & clericos. Aliter censendum de Beda & Eddio, qui catenus tantum attigerunt passionem, quatenus ex ea eluceret fortitudo S. Wilfridi, herois sui, & idcirco ex pluribus, ab ipso S. Wilfrido verisimiliter auditis, ea dumtaxat selegerunt, quæ ad ipsum propius pertinebant, missis aliis adjunctis, & hinc orta est aliqualis confusio.

[76] Equidem rem ita concipio. S. Annemundus ad duces venire, [ita tamen, ut conciliari queant;] seseque illorum custodiæ committere jussus, teste biographo, dixit: Intrepidus vadam: assumptusque ab inimicis hilari vultu, fortique sermone duos presbyteros totidemque diaconos & clericos in comitatu a senioribus postulavit. Tunc Wilfridus (quod speciatim explicare non debuit biographus; sed quod non poterant non insinuare S. Wilfridi encomiastæ) ab Episcopo suo divelli se non sustinuit, secutusque est reluctantem, vel ut scribunt Angli, prohibentem, eamdem cum ipso sortem subiturus. Post hæc Annemundus intrepida mente nesciens, quid sibi esset futurum (ignorans scilicet, clam & inauditum se esse perimendum) ad agonis locum pervenit, ut habet Eddius, id est, ad Cabillonense territorium, ubi tentoria fixerunt, ut ait biographus. Eadem nocte clam occisus est. Quod autem de Wilfrido, quasi eodem tempore factum, scribunt auctores Angli, mane contigit; dum nempe sanctus juvenis dilectissimi Patris corpus cruore perfusum & examine conspiciens, credidit, eamdem sibi sortem esse paratam, & supervenientibus ducibus ad eam subeundam sese intrepidus obtulit &c, quæ memorant Beda & Eddius, quæque referre nostri biographi non intererat, unice, ut dixi, intendentis exhibere necem S. Annemundi.

[77] Diversimode etiam exprimunt laudati auctores genus mortis S. Annemundi. [idem est in mortis genere.] Eddius usus est voce generica occidere: Beda interficere, sed locum memorans addit: Quo decollandus erat, unde conjicias, ipsi amputatum fuisse caput; biographus gladio necatum esse affirmat; at postmodum narrans, corpus ejus a clericis, discooperta facie inventum esse totum cruore perfusum, a ducibus vero exanime, potius insinuat, confossum fuisse, quam capite minutum: prout etiam legitur in 2 Antiphona ad Vesperas Officii: Impiorum confossus gladiis. His addendum, quod, teste Chiffletio, apud S. Petri Lugdunensis moniales olim cum aliis ejus reliquiis asservari solerent duo cultelli, quibus interfectus credebatur. Componentur tamen ista, si statuamus, a Beda usurpatum esse verbum decollare pro jugulare, a biographo & aliis gladium pro quolibet ferro, truculentæ necis instrumento. De causa necis nulla quæstio est; pro justitia passum esse, convenit inter omnes, & idcirco biographus martyrium perpessum dicit; Eddius martyrio coronatum; denique tam veteres quam recentiores Martyrem agnoscunt, ut ex ante dictis sufficienter vidimus, utque ex dicendis uberius patebit.

[Annotata]

* forte amministrationis

* quem

§ VI. Locus sepulturæ & de eo ac corporis possessione deinde orta & diu continuata controversia; reliquiæ an & ubi nunc serventur.

[Corpus Sancti,] Eddius Stephanus in sæpe laudata Vita S. Wilfridi sat clare indicat, Sanctum nostrum, curante vel assistente S. Wilfrido, honorifice sepultum fuisse, sed nihil adjicit, unde discamus locum sepulturæ. Biographus expressis verbis, corpus ejus Lugdunum delatum esse asserit, & in basilica sancti Petri apostoli (ubi ipse Sanctus nuper pauperes delegaverat ex suis alimoniis pasci) cum dignis obsequiis tumulatum. Dein narraturus miraculum in cæco a nativitate patratum ad tumulum S. Annemundi ait: Cum ad ecclesiam sancti Petri pervenisset, ubi sancti Martyris corpus jacebat, a sanctimonialibus, ibi Deo servientibus, honorifice & misericorditer susceptus est. Idemque tot alia firmant testimonia, ut mirum videri possit, ea de re aliquando fuisse dubitatum. Nihilominus super ea & acriter & diu disceptatum est inter dictas moniales & canonicos ecclesiæ S. Nicetii Lugdunensis, qui corpus sanctum in suis cryptis conditum contenderunt. Controversiam fuse pertractat Severtius in secunda editione a pag. 147 usque ad 163, ubi pro monialibus profert argumenta omnino viginti quatuor, pro canonicis vero tredecim. Argumenta ista, unde tamen hinc inde aliqua postmodum pro cultu delibabimus, lectori curioso apud ipsum legenda & conferenda relinquimus. Ad propositum nostrum sufficit brevis ac dilucida ejusdem controversiæ relatio, quam a nostro patre Petro Francisco Chiffletio compositam & propria manu exaratam servamus inter collectanea nostra Mss., quamque hic fideliter descriptam exhibemus.

[79] [quod basilicæ S. Nicetii] Varias mutationes passa est ea Lugdunensis ædes, quæ olim Sanctorum Apostolorum & XLVIII Martyrum, nunc S. Nicetii vulgo nuncupatur. Illam enim ter fuisse destructam, affirmat Amedeus de Thalaru Lugdunensis archiepiscopus, dato diplomate ad annum MCCCCXVII: & cum prioribus sæculis esset cathedralis seu metropolitana, postmodum anno MCCL tertio Nonas Augusti a Valdensibus hæreticis combusta, redacta est in parœcialem; ac demum ex anno MCCCV, a Ludovico archiepiscopo, institutis in ea sexdecim canonicis, restituta est in collegiatam. Per has rerum varietates a quingentis fere annis emersit opinio in vulgus, ipsummet S. Annemundi corpus in ea basilica contineri; quamlibet S. Petri moniales sacro illo thesauro jam inde a prima ejus sepultura potitas esse, minime dubitarent. Vidimus olim membranea volumina, quæ litigantium partis utriusque rationes continent copiose explicatas.

[80] Erant in utraque ecclesia ossa humani unius corporis, [adscripsere nonnulli,] quæ sancto Annemundo utrimque magna animorum contentione asserebantur. Ad ejus invocationem utroque loco haud obscura fiebant miracula, fidem populorum utrobique Deo approbante, cum errore facti in parte alterutra. Nam etiam apud Nicetianos ad S. Annemundi existimatum tumulum affirmabantur infantes suscitati: aliique permulti ex variis morbis, ac præsertim ex epilepsia persanati: & in his viri illustres Amedeus de Thalaru Lugdunensis archiepiscopus & Amedeus alter, dux Sabaudiæ, qui postea Felix V Papa creditus, a ventris torminibus liberati ferebantur, quorum testimonia omni exceptione majora Nicetianorum partes mirum, quantum fulciebant. Nec vero umquam aut Lugdunensium antistitum aut etiam Romanorum Pontificum, vel ab eis delegatorum judicum arbitrio, causa definita est: sed pars utraque suæ fidei relicta, suumque sanctum Annemundum putare, ac fidelium populorum venerationi proponere permissa est.

[81] Pars nihilominus sanior & doctior a S. Petri monialibus semper stetit, [in monialium S. Petri ecclesia] his nimirum argumentis. Primum auctoritate Actorum vetustiorum S. Annemundi, quæ post omnem memoriam in præcipuis diœcesis Lugdunensis ecclesiis asservata & in divinis etiam Officiis sunt adhibita. Nam siquæ exstant, quæ Nicetianis patrocinentur, manu recentiore interpolata sunt. Deinde ex antiquis Martyrologiis S. Stephani, S. Irenæi, S. Justi aliarumque civitatis & territorii Lugdunensis ecclesiarum, ex quibus legebatur eodem ubique sensu, licet paucis interdum apicibus diversis: “Quarto Kalendas Octobris Lugduno Galliæ natalis sancti Annemundi episcopi Lugdunensis & martyris Christi. Requiescit autem præfatus Martyr in eadem urbe, scilicet ad sanctum Petrum citra Ararim:” ut nimirum distingueretur ecclesia S. Petri monialium cis-Araria, & ad sinistram Araris posita, ab altera eidem Apostolorum principi trans Ararim, & ad dextram ejusdem fluvii dicata æde, quæ vulgo Ecclesia S. Petri veteris. Porro in Martyrologio veteri, ecclesiæ de Aëre Bellicensis diœcesis sic se legisse testatur Joannes Dei patientia Bellicensis episcopus datis litteris VI Kalendas Junii MCCLIV: “Quarto Kalendas Octobris apud Lugdunum Annemundi episcopi & martyris, qui in ecclesia beati Petri sanctimonialium requiescit: & ad cujus corpus per orationes, operante Deo, multi infirmi venientes, de morbo, qui dicitur caducus, ibi curantur.”

[82] Miracula quoque S. Annemundi crebriora & illustriora contigere in sancti Petri: [primo sepultum & servatum fuisse] ut illud inter cætera cæci ab utero Teutonis, divina revelatione admoniti, & ad monialium preces visu donati. Non commemoro, quod ecclesiam S. Petri, ab ejus (ut videtur) parentibus Lugduni fundatam, ipse S. Annemundus magnis opibus auxerat hortatu Sigonis patris sui & Petroniæ matris, qui in ea sepulti sunt, Sigonis ibidem constituto anniversario ad tertium Nonas Octobris: & rogatu Viventii decessoris sui (Viventiolum pleræque tabulæ Lugdunenses vocitant) qui adhuc vivens eum sibi suffecerat in archiepiscopatu: & amore duarum sororum suarum, quas ibi velatas Christo sponso dedicarat: tradens ei monasterio Turrim de Pinu Viennensis diœcesis & quidquid habebat in ecclesia Gebennensi: adhæc in episcopatu Nivernensi ecclesiam S. Symphoriani; in episcopatu Augustodunensi ecclesiam S. Porciani & alia loca complura cum opimis proventibus, ac jure villicos in eis constituendi, qui S. Petro Lugdunensi essent obnoxii.

[83] [potiora argumenta & testimonia] Taceo, quod ecclesiæ S. Petri summum altare sub S. Petri & S. Annemundi nominibus consecratum est: quod in eadem ecclesia ab antiquis temporibus quædam celebratur S. Annemundi revelatio ad diem mensis Augusti XXIII; quod ibi cum corpore S. Annemundi servabatur quoddam ejus indusium cum duobus cultellis, adhuc cruore tinctis, quibus dicebatur fuisse interfectus, & lampade miraculis inclyta, quæ quondam ad ejus tumulum arsit: quod maxima ecclesiæ campana ex baptismo, ut loquuntur, sanctus Annemundus nuncupatur: quod in ædis illius parietibus, in fenestris vitreis, in vexillo, tempore Rogationum a monialibus per urbem circumferri solito, exstabant S. Annemundi, ejusque sororum Petronillæ ac Luciæ imagines: quæ omnia sacri corporis in S. Petri basilica præsentiam loquebantur. Omnium instar mihi est Leidradi testimonium, qui post S. Annemundum centum circiter & triginta annis Lugdunensi ecclesiæ præfuit. Is Karolo Magno de rebus a se gestis rationem reddens, ita scribit: “Monasterium quoque puellarum in honorem sancti Petri dedicatum, ubi corpus sancti Annemundi martyris humatum est, quod ipse sanctus Martyr & Episcopus instituit, ego a fundamentis tam ecclesias *, quam domum restauravi: ubi nunc sanctimoniales numero triginta duæ, secundum institutionem regularem viventes, habitare videntur. Quibus etiam corroboravimus, quæ sanctus antistites atque martyr Annemundus illis concessit, dum viveret: scilicet paratas cunctarum illarum ecclesiarum, & decimationes omnium vinearum, quæ hactenus possederunt, vel deinceps, Deo juvante, possessuræ sunt. Similiter etiam oblationes vivorum, necnon tumulationes defunctorum omnium, in rure ad beatum Petrum pertinente, degentium.”

[84] [evincunt. In Nicetiana sepultus fuit frater S. Annemundi,] Dubitare igitur jam non licet, quin S. Annemundi ipsissimum corpus in S. Petri monialium ecclesia sepulturam habuerit. Ceterum bene mihi ratiocinari videntur, qui contentionem hanc ex æquivoco natam putant: errasse Nicetianos in Episcopo, non errasse in martyre; in Annemundo hallucinatos, recte sensisse in Dalphino. Erant enim duo Dalphini fratres cognomines, alter præfectus Lugdunensis, alter archiepiscopus, qui & proprio nomine Annemundus. Utrumque martyrem fecit causa eadem, crimen majestatis per calumniam ac per invidiam impactum. Et fidem faciunt Acta S. Annemundi, quod, postquam frater ejus Dalphinus, Lugdunensis præfectus, in comitiis illis Aurelianensibus securi percussus est, “delatum ejus cives corpusculum in basilica Apostolorum vel quadraginta octo Martyrum tradiderunt sepulturæ:” illique ut martyri bene conveniens erat locus honoratissimus ante primarium altare, ubi Annemundum suum recentiores Nicetiani se reperisse affirmabant. Porro ex miraculis, quæ ad hunc tumulum patrata ferebantur ad S. Annemundi invocationem, non recte quisquam inferat, conditum ibidem fuisse ipsummet corpus sancti Archipræsulis; sed potius cujuspiam apud Deum auctoritate pollentis, quem eo proniorem fuisse, par est credere, ad opem supplicibus ferendam, quod ab illo remedia quærebant, quem sibi arctissimis vinculis & natura ut fratrem, & pietas ut necessarium, & ut Martyrem mortis causa conjunxerat.

[85] Sed duarum ecclesiarum diuturnum prælium illa diremit tempestas anni MDLXII, [sed hujus aliquot reliquiæ, postea miraculis illustres,] quo Calviniani, armis potentiores, Lugdunensis civitatis sacras ædes suis opibus omnibus atque ornamentis spoliarunt: Sanctorum reliquiis aut igne absumptis, aut in aquas sparsis, aut per lutosos aggeres, per cloacas, per fossarum profunda impie disjectis ac dissipatis. Hactenus Chiffletius, cujus sententiæ lubens subscribo, quatenus ecclesiæ monialium S. Petri primam S. Annemundi sepulturam & longam sacri corporis (saltem majori ex parte) possessionem adjudicat; quod similiter, non obstantibus Nicetianorum argumentis, ante ipsum fecerant Severtius, Saussajus ac Raynaudus, & post ipsum fecerunt plures mox allegandi. Verum non æque adopto ejusdem Chiffletii opinionem super miraculis ad invocationem S. Annemundi patratis in ecclesia Nicetiana. Malim existimare, aliquando a monialibus concessa fuisse ecclesiæ Nicetianæ, quondam metropolitanæ & ordinariæ Lugdunensium præsulum sepulturæ, aliquot ossa S. Annemundi, quæ ibidem studiose servata fuerint & forte recondita cum ossibus Dalfini fratris. Sic intelligimus, patrata esse miracula ad veras sancti, qui invocabatur, Annemundi reliquias; sic melius assequimur, quomodo paulatim oriri potuerit error Nicetianorum, credentium, apud se sepultum fuisse sanctum Antistitem.

[86] Huc spectant, quæ post relata litigantium utrimque argumenta observat Severtius: [eidem ecclesiæ olim concessæ fuerunt:] Non renuunt (canonici Nicetiani) quin sacræ moniales obtineant multa ex ossibus tanti Viri a pluribus jam seculis… Et vice versa moniales allegant, se non impedire, quin iidem canonici ossa quædam Sancti hujus recondant, aut quo minus utrobique a plebibus in honore habeantur. Sed volunt, corpus præcipuum, perindeque jus primævæ scripturæ * monachali suo templo tribuendum. Accedit pater a Colonia tom. 1 Historiæ litterariæ Lugdunensis pag. ultima, ubi paucis indigitans titulos, quibus decepti sunt Nicetiani, ut crederent, corpus Dalfini apud se sepulti ipsum esse corpus S. Annemundi, tertium esse titulum ait: Quod abhinc aliquot seculis abbatissa quædam S. Petri dignata esset concedere ecclesiæ sancti Nicetii partes nonnullas reliquiarum S. Annemundi, deponendas cum sancti Dalfini fratris ipsius reliquiis. Hoc autem firmari asserit pluribus antiquis chartis; laudatque præterea duo, quæ penes se habet, Opera Mss.; Res gestas nimirum archiepiscoporum Lugdunensium per Joannem Columbi collectas, unde describit sequentia: Pars aliqua Annemundani corporis incerto tempore ad Nicetianum templum deportata: & Indices seu Monumenta ad historiam sacram & profanam Lugdunensis civitatis, digesta per Petrum Bullioud, unde etiam ista recitat: Nec diffitentur moniales, apud S. Nicetium aliquam ejusdem corporis sacri portionem venerari.

[87] Denique quamquam omnes, quos vidi, sepulturam hodiedum attribuant monialibus, neminem tamen reperi, qui aperte inficietur, aliquas reliquias fuisse in ecclesia Nicetiana. [quæ etiam nunc,] Theophilus Raynaudus in Indiculo: Partem tamen, inquit, sacrarum reliquiarum (S. Annemundi) in basilicam Apostolorum (utique eam, quæ modo Nicetiana appellatur) præsulum quandoque sedem, fuisse illatam, facile inducor, ut admittam. Bailletus ad hunc diem: Non est tamen incredibile, servari os aliquod Sancti nostri in ecclesia ista collegiata (S. Nicetii;) sicut servari etiam aliquod dicitur in cathedrali; hodierna scilicet, S. Joanni Baptistæ sacra. Magis asseveranter auctor Officii & Vitæ S. Annemundi, anno 1692 Parisiis impressi: is enim pag. 88 ita scribit Gallice: Corpus S. Annemundi nunc servatur ex parte in theca pretiosa apud moniales insignis abbatiæ sancti Petri Lugdunensis, quæ a multo tempore observant Regulam sancti Benedicti: pars altera est apud S. Nicetium.

[88] [hæreticorum furori subductæ,] Porro cum tam hic, quam Severtius ac alii hoc & præcedente numero laudati auctores scripserint post impiam ecclesiis Lugdunensibus cladem per Calvinistas illatam; hinc quoque liquet, quo sensu accipienda sit postrema Chiffletii periodus: eo nempe sensu, quod diremerit diuturnum duarum ecclesiarum prælium tempestas illa, quia, cum tunc vel utriusque ecclesiæ tumuli eversi sint vel reliquiæ aliquæ dissipatæ aut cum aliis confusæ, deinceps rite fieri nequit inspectio, sicut facta fuerat ante: quamquam aliquæ & forte præcipuæ S. Annemundi reliquiæ sacrilego hæreticorum furori subductæ sint, hodieque piæ fidelium venerationi statis temporibus exponantur. Quod adjicit solus Bailletus de reliquiis in cathedrali Lugdunensi, alibi nec confirmatum nec memoratum invenio. Forte legerit alicubi, olim fuisse reliquias in cathedrali, nec adverterit, designari antiquam cathedralem, id est ecclesiam sanctorum Apostolorum, nunc collegiatam S. Nicetii.

[89] [servari creduntur Ad Sancti invocationem] De hodiernis Nicetianæ ecclesiæ reliquiis hæc tradit Severtius: Pauca vero, quæ jam de illo negotio restant enarranda, sunt hæc circa ossa quædam in fano Nicetiano existentia de sancto Annemundo. Sane lustrando perspeximus, sacrarium ecclesiæ os unum possidere, quod ibi ferunt esse de brachio ipsius Sancti præter alia ejusdem ossicula: brachium equidem seorsum thecis argenteis insertum, perque vitrum aspectabile; at reliquas tesseras etiam sejunctim in deaurato argento promiscuas. Ista piis quandoque rogantibus præbentur videnda. Sed mox subdit, opinari nonnullos, reliquias esse Dalfini, quem constat ibidem esse humatum, quemque probabilius quoque Martyrem fuisse dicunt: atque ita rem indecisam relinquit. Martyrem fuisse Dalfinum, nostrum non est definire; sed hoc sat certum videtur nobis, quod nullus hactenus ipsi exhibitus fuerit specialis cultus, quodque omnis semper delatus sit fratri ipsius Annemundo, ad cujus solius nominis invocationem patrata illic sunt miracula. De populi ad dictam ecclesiam confluxu & frequentia miraculorum semel & iterum fit mentio apud Severtium, sed generatim dumtaxat in instrumentis, olim confectis ad probandam sacri corporis in ea præsentiam.

[90] [plurima ibidem patrata sunt miracula;] Sic pag. 159 secundæ editionis ex codice seculi 15, ni fallar, recitantur sequentia: Item in ipsa ecclesia sancti Nicetii fuerunt & sunt quamplurima corpora Sanctorum, tam olim archiepiscoporum Lugdunensium, quam aliorum; & inter cætera corpus dicti S. Annemundi ac reliquiæ. Qui Sancti & signanter beatus Annemundus dietim faciunt & præstant miracula. Item quod occasione hujus ibidem consueverunt fieri & exerceri quasi dietim, ac præcipue anno quolibet in vigilia festi ejusdem Martyris maximæ vigiliæ per peregrinos & Christi fideles, grandisque votorum redditio Deo & dicto Sancto; nec non quamplurimæ oblationes offeruntur &c. Alia huc spectantia habes superius ex relatione Ms. Chiffletii. Idem Severtius pag. 160 ex Inventario, ut vocat, Actorum capitularium secundi libri ecclesiæ sancti Nicetii unicum miraculum, recisis tamen hinc inde etiam verbis nonnullis, speciatim declarat.

[91] Relatu & expositione honorabilis Petri loci de Stagno diœc. Viennens. nuper infans anni unius, [unum speciatim refertur.] filius Francisci Mistral, burgensis civitatis Valentinen., ita gravi detinebatur infirmitate, ut potius de morte quam de vita speraretur. Mater eum Deo & B. Annemundo, in ecclesia sancti Nicetii Lugdunen. quiescenti, devotissime vovit; ita quod si intercessionibus ipsius B. Annemundi infans sanitatem impetraret, ipsa offerret ceram in ipsa ecclesia usque ad pondus infantis &c. Fecit celebrari Missam ad majus altare in honorem ipsius beati Annemundi. Quo voto peracto, infans sanitatem recuperavit, ut firmiter creditur, beati Annemundi &c. Reipsa persolvit parens &c. De quibus in præsentia & copiosa multitudine populi chartam testimonialem sibi fieri a me notario Apostolico & dictæ ecclesiæ secretario petiit, quam concessi præsentibus D. Stephano, Jacobo Porreti, Claudio de Grangia notario regio &c. Die Jovis XXI Januarii MDVI, signatum Chaveti.

[Annotata]

* al. ecclesiam

* l. sepulturæ

§ VII. Cultus antiquus ejusque continuatio; inspectio reliquiarum.

[Ex bina translationis & miraculorum historia,] Præmittenda fuerunt ea, quæ sacri corporis in monialium S. Petri ecclesia sepulturam historice certam nobis facerent, ut majori cum securitate & commodo produceremus instrumenta, pertinentia ad translationem ex Cabillonensi territorio in dictam ecclesiam, ad miracula in hac patrata, ad visitationes reliquiarum, earumque cultum usque ad nostra tempora. Translationis & miraculorum binas habemus Historias, alteram annexam Actis martyrii, & verisimiliter ab eorum auctore conscriptam; alteram insertam libello Officii impresso Lugduni anno 1631, divisamque in lectiones per Octavam a monialibus recitandas. Neuter auctor nobis cognitus est, neuter vel verbum unicum suppeditat, unde conjicere liceat, qua ætate floruerint. Primum tamen fide digniorem censeo, quia ejus narratio, quatenus continet translationem corporis ex Cabillonensi territorio Lugdunum, plana est & simplex; alterius non nisi continuata congeries prodigiorum, & talium quidem, quæ si vere contigissent, primus auctor, sive secundo antiquior fuerit sive recentior, nec ignorasset, nec prætermisisset.

[93] Quidquid sit, ex miraculis ac beneficiis, quæ in eadem ecclesia S. Petri, [aliisque testimoniis constat de antiquo cultu in ecclesia S. Petri,] post depositas istic S. Annemundi reliquias, patrata narrant auctores ambo, eruimus saltem antiquitatem & celebritatem cultus. Sed & de eo securiores nos facit testimonium Leidradi, seculo 8 & 9 Lugdunensium antistitis, qui, dum in epistola ad Carolum Magnum memorans restauratam a se cum monasterio dictam ecclesiam, expresse addit: Ubi corpus S. Annemundi humatum est, dubitare nos non sinit, quin & celebris illic esset hujus memoria, & magna sacrarum reliquiarum veneratio. Pro seculo 10 profert Severtius fragmentum veteris documenti, de quo ita proloquitur pag. 150: Epistola una Austerii LXI Lugdunensis archiepiscopi confirmat, vel potius nutrit & auget monumentum sancti Annemundi apud moniales sub ann. DCCCCX, ex consequente Sergii Papæ III rescripto, dato mense Julio Indictione XIII. Quæ tamen epistola cum temporis vetustate & incuria librariorum corrupta admodum videretur, ex illa istic ea sola, quæ indubitata sunt, retinemus. Mox subdit verba epistolæ: Rursus cum in anniversario die sancti Annemundi martyris & episcopi corpus illius visitassemus ad sancti Petri moniales ob loci sancti reverentiam tenuem quidem, sed quantum potuimus largam de facultatibus nostris eleemosynam largiti sumus. Austerius, uti probatur tom. 4 Galliæ Christianæ auctæ, sedem Lugdunensem tenuit anno 910, quo & S. Petri Cathedram occupabat Sergius III, sed in catalogis antiquis antistitum Lugdunensium, uti in laudata Gallia Christiana, Austerius statuitur episcopus ordine quinquagesimus tertius, non sexagesimus primus.

[94] [cui Innocentius IV Papa indulgentias concessit] A seculo decimo transilimus ad decimum tertium, quo in gratiam reliquiarum S. Annemundi per Innocentium IV Pontificem sæpe dictæ monialium S. Petri ecclesiæ concessæ sunt indulgentiæ. Bullæ autographum, cujus plumbo, sericis filis pendenti, hæc inscribuntur: Innocentius Papa IV, a se perlectum testatur Severtius atque sic descriptum exhibet, pag. 150 & seq.: Innocentius Episcop. Servus servorum Dei. Cunctis in Christo fidelibus abbatissæ & conventui monasterii sancti Petri monialium Lugdun. Sal. & Apostolicam benedict. Licet is, de cujus munere venit, ut sibi a fidelibus suis digne ac laudabiliter serviatur, de abundantia pietatis suæ, quæ merita supplicum excedit & vota, bene servientibus multo majora retribuat, quam valeant promereri; nihilominus tamen desiderantes Domino reddere populum acceptabilem, fideles Christi ad complacendum ei, quasi quibusdam illectivis muneribus, indulgentiis scilicet & remissionibus invitamus, ut exinde reddamur divinæ gratiæ aptiores

[95] [ob præsentiam corporis S. Annemundi.] Cum igitur, sicut nobis exponere curavistis, corpus sancti Annemundi in vestro monasterio requiescat, ac ad ipsum monasterium ob ipsius S. reverentiam, cujus meritis nonnulli a morbo caduco curantur, in ejus festo concurrat fidelium plebs devota: Nos cupientes, ut idem monasterium congruis honoribus frequentetur, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui monasterium ipsum in memor. S. ejusdem venerabiliter visitaverint annuatim Petri & Pauli apostolorum auctoritate confisi, XL dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Perusii II April. Pontificatus nostri anno IX, id est; Christi 1252, non 1251, quem signat Severtius. Innocentius quippe quartus Romanam cathedram ascendit dumtaxat exeunte Junio anni 1243, proindeque mense Aprili anni 1251 currebat adhuc pontificatus ejus octavus. Præterea Innocentius, sicut ostendit Franciscus Pagius in Breviario gestorum Pontificum Romanorum tom. 3 pag. 321, Perusium pervenit tantum mense Novembri anni 1251; sicque mensis Aprilis, quo ibidem data est Bulla, pertinere debet ad annum sequentem.

[96] Duobus jam datis instrumentis præmittit Severtius plura antiqui & insignis cultus indicia, quæ olim collecta & scriptis mandata fuerunt ad probandam S. Annemundi apud moniales sepulturam. [Plura insiguis cultus] Chartarum antiquitatem, unde ea desumpsit, non docet auctor, solum indicans, servari illas in archivis. Equidem exaratas suspicor seculo 14 non multum provecto, quando scilicet maxime vigere cœpit lis moniales inter & Nicetianos canonicos. Porro quæ ex dictis chartis recitat, sic habent: Major pars Prioratuum dicti monasterii, fundati sunt sub vocabulo B. Annemundi: & in ipsis quolibet anno fiunt magnæ vigiliæ, præsertim nocturnæ, in honorem sancti Annemundi, Gallice Vogues, cum affluentia virorum ac mulierum… Majus altare dictæ ecclesiæ (monialium) erectum est in memoriam beatorum Petri & Annemundi: ubi quotidie decantatur una Missa Eucharistialis, & festivis alia in parvo altari juncto, vulgo appellata Missa S. Annemundi: ac desuper elevatur imago antiqua dicti Sancti cum pontificalibus indumentis… In clocherio ecclesiæ est grossa campana ab antiquissimis temporibus nuncupata, etiam de præsenti, Sanctus Annemundus. Similiter in verreriis, capella, locis aliis aut picturis antiquis ecclesiæ est picta imago seu personagium S. Annemundi cum vita, gestis & meritis passionis ipsius.

[97] Vexillum ecclesiæ, per civitatem Lugdunens. deferri solitum, [indicia dat Severtius, collecta & litteris] est antiquissimum. Id sanctimoniales earumque prædecessores tempore Rogationum ac solemnitatis sacratissimi Corporis Christi subministrare solitæ sunt: in quo cernitur depicta imago B. Annemundi cum infulis pontificiis, necnon imagines duarum sororum ipsius. Quinimo dictis diebus sueverunt sanctimoniales a tanto tempore, quod de contrario non est memoria, deferri facere, ipsis dominabus processionaliter accedentibus ad ecclesiam sancti Nicetii, videntibus omnibus. Pariter ipsæ dominæ solitæ sunt dictis temporibus deferri quoque facere chassam seu arcam admodum antiquam, argento redimitam, ac serico panno coopertam, in qua latent ossa & reliquiæ S. Annemundi. Ad cujus rei signum est imago Sancti in ipso panno sculpta cum sacris vestibus & hisce litteris pervetustis: sanctus Annemundus. Quam arcam sanctimoniales, processionaliter tunc incedendo, solent devote reponere magno altari ipsius ecclesiæ sancti Nicetii ac tenere; donec stationes, orationes, & suffragia, per eas illo tempore celebratæ, sint perfectæ: scientibus cunctis canonicis & non contradicentibus.

[98] Ecclesia S. Nicetii, primum cathedralis, dein parœcialis, [consignata, ut apparet, seculo 14.] a Ludovico de Villariis archiepiscopo, institutis istic sexdecim canonicis, in collegiatam erecta est anno 1305, ut notat Chiffletius § præcedente citatus, utque liquet ex diplomate ejusdem antistitis apud Severtium pag. 315; quapropter cum in mox recitatis verbis expressa fiat mentio canonicorum, dubium esse nequit, quin exarata fuerint post dictum annum. Nihil tamen impedit, quominus opinemur, colligi ea cœpisse non multis post annis; quandoquidem Chiffletius in ora marginali unius apographi Ms. Actorum S. Annemundi citet Informationes anno 1308 factas pro veritate corporis S. Annemundi, quæ habentur in volumine membraneo archivi S. Petri monialium. Notandum autem monet Severtius ad postremam verborum periodum, quod abhinc annis 100, quo tempore reformatæ sunt Religiosæ (circa annum 1513 ut habet Gallia Christiana aucta tom. 4 col. 288) amplius non exeunt processionaliter vel aliter. Demum ex chartis suis recitat sequentia: In dicta eccles. sancti Petri & ante tumulum sancti Annemundi erat lampas in honorem sancti Martyris, olei liquore apposita & accensa, quæ numquam minuebatur. Hujuscemodi lampadem memorat etiam biographus noster num. 13: sed & miraculum adjicit Severtius: Quidam cæcus, cum sepulchro appropinquaret, ex percussa per se lampade, oleoque projecto liniens sibi oculos, visum recepit. Non indicat, unde acceptum sit aut quando contigerit miraculum istud: verum si recte sensum ejus percipio, lampadis fragmenta servabantur etiam tunc, dum scriberet, nec miracula desinebant: Unde, inquit, lampadis fragmenta habent dominæ moniales: ex quarum oleis solenniter tacti plures languidi a diversis morbis ibidem curari perseverant.

[99] [Anno 1456 facta est reliquiarum inspectio,] Anno 1456 facta est in ecclesia monialium sacrorum lipsanorum recognitio. Instrumentum super ea recognitione confectum & in archivis monialium conservatum laudat Severtius pag. 151, indeque nonnulla, ad Sancti nostri reliquias potissimum spectantia, describit pag. 152; reliqua in compendium redigit. Ejusdem instrumenti apographum reliquit nobis Papebrochius propria manu exaratum, & procul dubio ex autographo desumptum, dum Lugduni versabatur anno 1662 mense Junio, ad cujus diem vigesimum quartum in libello de Reditu Roma in Belgium isthæc notavit: Apud moniales S. Petri benignissime excepti, descripsimus antiqua S. Annemundi Acta, & reliquias, quæ hæreticorum manus potuerunt effugere, fuimus venerati. Instrumenti inscriptio talis est: Rev. patri & domino D. Johanni de Amanziaco, camerario ecclesiæ Lugdunensis & vicario generali reverendiss. P. & D. Johannis de Borbonio, episcopi Aniciensis, Vallaniæ comitis, electi Lugdunensis … Bertrandus Merletus … Prior S. Juliani, & Antonius Bertrandi … canonicus S. Pauli. Noveritis &c. Hic Papebrochius sicut hinc inde brevitatis gratia rescidit aliqua, quibus personarum tituli, aliave minus necessaria continebantur, ita omisit integras litteras commissoriales laudati Johannis de Amanziaco ad prædictos Bertrandum Merletum & Antonium Bertrandi, quæ instrumento insertæ erant, ut liquet ex sequentibus.

[100] [cujus relatio exhibetur] Post quam quidem litterarum præinsertarum receptionem, nos officiales & commissarii præfati nos personaliter ad monasterium prædictum S. Petri transtulimus, & sumpto nobiscum Bartholomæo Bellievre, cive Lugdun. & notario … Et dum inibi ante magnum altare ipsius ecclesiæ adessemus, ven. & relig. soror domna Alexandra de Vassello abbatissa aliæque religiosæ dicti monasterii, ibidem in magno numero congregatæ, nobis exposuerunt, quod in quadam capsa, quæ super altari prædicto teneri solet, etiam in diversis aliis capsis & repositoriis, in eadem ecclesia existente *, sunt plures diversorum Sanctorum & Sanctarum reliquiæ, & potissime B. Annemundi, quæ in eadem ecclesia venerantur & ab antiquo venerari consueverunt: quam quidem capsam nos … induti capis ac superpelliceo, ac luminari ipsius ecclesiæ accenso, in præsentia dictarum dominarum, nec non plurium aliarum personarum tam ecclesiasticarum, quam secularium … cum omni humilitate, reverentia ac devotione aperuimus, & inde reperimus, quod in ipsa capsa erant repositæ reliquiæ sequentes. Hic enumerantur variæ reliquiæ, quæ absque inscriptione aut nomine Sancti distinctis pannis involutæ lutæ eraut, ita ut incertum sit, an S. Annemundi fuerint eæ exuviæ, an alterius Sancti. Junctus tamen illis, quidam parvus cultellus plicatus cum manubrio ossis consumpto pro majori parte, verisimiliter unus erat ex iis, quibus Martyr noster confossus fuisse creditur.

[101] Item in quodam magno panno lineo, ita pergitur, [ex instrumento] reperimus ossa sequentia; videlicet tibiarum crurium duo ossa, de cupa capitis hominis, una costa; & ibidem est breve littera antiqua sic descriptum: Ossa S. Anemundi; & sunt dicta ossa magna & grossa. Item in quodam alio panno, ubi est aliud breve, scriptum sic: Caput B. Anemundi et corporale de Missa: & sunt ibidem caput & duo ossa de renibus & unum os longum & videtur esse os anterius tibiæ & unum corporale. Item in quodam panno lineo, ubi est breve, sic scriptum: Hoc est de ossibus S. Andreæ, & est una costa & os unum tibiæ, & sunt præmissa simul involuta in quodam panno lineo. Item in alio panno lineo, ubi est breve: Hæc sunt reliquiæ S. Prusiliæ; & sunt ibidem plura ossa sine capite; videlicet tibiarum, brachiorum & costarum. Hinc proceditur ad inspectionem duarum aliarum capsarum, in quibus repertæ sunt reliquiæ plures sine indicio Sancti vel Sanctæ, cujus essent; aliæ cum inscriptionibus; & in una quidem reliquiæ sanctarum Theclæ & Dorotheæ; S. Trophimi, S. Mauritii, S. Ricarii, de sepulcro Domini, S. Vedasti, S. Amandi & S. Pothini cum sociis. In altera S. Lupi episcopi.

[101] Pervenitur demum ad quartam capsam, cujus inspectio ita exponitur: [tunc confecto.] Item ulterius præfatæ dominæ religiosæ nobis quandam aliam parvam capsam de nemore * honeste coopertam exhibuerunt, quæ cum magna devotione defertur & deferri consuevit in processionibus dictarum religiosarum dominarum tempore Rogationum, quam etiam aperuimus & reperimus & vidimus, quod in eadem erant unum breve in pergameno scriptum, quo sunt involuta duo grossa ossa brachiorum, in quodam panno lineo, involuto in alio panno cirico operato diversorum colorum: & sic describitur dictum breve: Hæc sunt brachia S.S. Annemundi. Quas quidem reliquias omnes & singulas nos officiales & commissarii præfati, postquam illas vidimus … in præsentia, quorum supra, ac locis suis prioribus, in quibus erant repositæ, remisimus & dimisimus, & præmissa omnia… Acta sunt hæc in monasterio præfato die III mensis Maii MCCCCLVI, Ind. IV, Calixti III anno II. Subjiciebantur in autographo subscriptiones commissariorum ac notarii; sed & eas omisit Papebrochius.

[Annotata]

* forte existentibus

* i.e. ligno: Severtius legit marmote

§ VIII. Festi celebritas & Officium ecclesiasticum Lugduni in collegiata S. Nicetii & monialium S. Petri aliisque alibi ecclesiis, Parisiis præsertim in nomini ipsius dicata ecclesia Seminarii puellarum Unionis Christianæ.

[Lugduni festum celebratur cum Officio ecclesiastico:] Sicut ex antedictis sat liquet, celebratam fuisse solemni ritu a seculis multis annuam S. Annemundi festivitatem in ecclesia monialium S. Petri, ita dubium nobis non est, quin idipsum simili modo factitatum fuerit in basilica S. Nicetii, ubi etiam corpus S. Annemundi conservari credebatur. Seculo autem decimo quarto novam & generalem per totam civitatem & forte totam diœcesim fuisse institutam Sancti festivitatem, significat Severtius pag. 346, ubi laudans librum tertium Actorum capituli Lugdunensis, ait: Anno præfato MCCCXCIII & anno deinde XCIX instituta sunt in capitulo festa S. Annemundi & sanctæ Crucis: nimirum sive illi festi dies putentur constituti in divinis peragendis tantum Officiis, sive in profanorum etiam cessatione per mediam populis refertam civitatem. Non addit, quo pacto festivitates istæ peragerentur sua ætate; & vel inde judicamus, siquidem umquam ea constitutio cessationem a servili opere involverit, modum illum tunc diu fuisse abrogatum. Non est ad manum hodiernum Lugdunense Breviarium, aut recens aliquod Kalendarium impressum, unde ediscam, quo nunc ritu celebretur in ecclesiis civitatis & per diœcesim Sancti festivitas: fieri tamen de ipso Officium & Missam colligo ex libro nostro Ms., cui titulus: Breviarii Lugdunensis, ad Tridentini formam cudendi pariter & recitandi, Kalendarium & Vitæ Sanctorum. Confectus est enim liber iste medio circiter proxime elapso seculo, & hæc habet mense Septembri: Die XXVIII in festo S. Annemundi martyr. & epi.; sequuntur mox lectiones tres, compositæ partim ex Actis, partim ex Historia translationis.

[104] [solemniore ritu in S. Nicetii.] Ad calcem ejusdem libri datur Proprium Kalendarium eorum Sanctorum, quos festivat ecclesia Nicetiana Lugd.; atque hinc eruimus, festum solemniter celebrari cum Octava. Ad diem quippe XXVIII Septembris hæc signantur: Annemundi ep. L. & mr. IX lect.: ad V vero Octobris ista: Octa. S. Annemundi ep. & mr. Et hoc quidem videtur Sancto nostro ibidem esse particulare; quandoquidem per totum Kalendarium nulla Octavæ Sancti alterius fit mentio. Quod spectat ad ecclesiam monialium S. Petri, editus est Lugduni anno 1631 libellus particularis pro regio monasterio sancti Petri Lugdunensis continens primo Officium festo die S. Annemundi recitandum. Ad primas Vesperas, quæ ritu duplici recitandæ sunt, Antiphonæ dantur propriæ, adaptatæ ad Acta & martyrium ipsius; Capitulum: Beatus vir, qui suffert &c, reliqua de Communi unius martyris desumenda sunt: Oratio autem ista præscribitur: Propitiare nobis, quæsumus, Domine, per hujus S. Annemundi martyris tui atque pontificis (qui in præsenti requiescit ecclesia) merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus protegamur adversis. Per Dominum nostrum &c.

[105] Ad Matutinum, Invitatorium hoc est: Triumphantem in electis adoremus Dominum, [ac monialium S. Petri ecclesia] per quem præsul Annemundus pœnas vicit hominum. Hymnus, Antiphonæ & Psalmi ad Nocturnos ex eodem Communi. In primo Nocturno lectiones quatuor propriæ ex Actis desumptæ; in tertio quatuor item ex Homilia sancti Athanasii episcopi super Euangelio S. Matthæi: Cum persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam. Responsoria quidem propria sunt, sed hic non describenda, utpote ex iisdem Actis passim desumpta. Ad eumdem modum concinnatæ sunt Antiphonæ ad Laudes & secundas Vesperas præter primam, quæ sic habet: Annemundi tumulus pie requisitus, sit cœcorum oculus, surdorum auditus, caducorum baculus, naufragantium littus: & ad Benedictus, ut sequitur: Audi preces nostras, pie martyr Annemunde & refer ad Deum. Memento, Pastor bone, ovium tuarum, opem tuæ intercessionis quærentium, omnibus assidue ora pro nobis cum Sanctis, quibus conjunctus es: ut gratia Dei salvemur. Est etiam hic diversa oratio, his verbis concepta: Da, quæsumus, omnipotens æternæ consolationis Pater, per hujus sancti martyris tui atque pontificis Annemundi preces populo tuo pacem & salutem: ut tuis tota dilectione inhæreat mandatis, & quæ tibi placita sunt, tota dilectione perficiat. Per Dominum nostrum &c. Eadem dicenda ad omnes Horas & ad secundas Vesperas, in quibus ista quoque assignatur Antiphona ad Magnificat: Ave Rex gentis Francorum, Miles Regis angelorum, o Annemunde flos martyrum, velut rosa vel lilium, funde præces ad Dominum pro salute fidelium.

[106] Ordinato sic Officio diei, subduntur rubricæ pro Octava, [cum Octava: hic etiam festum habet 23 Augusti.] quas inter prima & maxime notabilis est, quod dies Octava inchoentur tantum XIX Octobris: credo, quia præcedentes nimium impediti sunt aliis ac solemnioribus Officiis. Ceterum pro singulis Octavæ diebus usque ad quintum dantur lectiones tres ex Actis; pro sequentibus vero ex Historia translationis & miraculorum, quam excudam integram post Acta; tres nimirum lectiones pro diebus quinto, sexto & septimo, octo autem pro die ultimo; quando fit Officium duplex duodecim lectionum. Præter hanc præcipuam sancti Antistitis festivitatem dictæ moniales alteram celebrant die XXIII Augusti, uti testatur Chiffletius in relatione sua, quam supra exhibuimus § 6, sic inquiens: In eadem ecclesia ab antiquis temporibus quædam celebratur S. Annemundi revelatio ad diem mensis Augusti XXIII. Sed quo tempore, & modo, quave occasione facta sit ea revelatio, aut quo ritu celebretur, nec ipse explicat, nec ab alio explicatum reperio.

[107] Nihil quoque usquam occurrit, cujus subsidio elucidem, [Officio quoque haud dubie colitur in aliis ecclesiis ipsi dicatis.] quæ in archivis monasterii, teste Severtio, signantur his verbis: Major pars Prioratuum dicti monasterii, fundati sunt sub vocabulo B. Annemundi & in ipsis quolibet anno fiunt magnæ Vigiliæ, præsertim nocturnæ, in honorem sancti Annemundi, Gallice Vogues, cum affluentia virorum ac mulierum. Credendum tamen, etiam nunc florere ejus cultum annuum tam in his locis, quam in iis, de quibus ita loquitur Bailletus: Honoratur (Sanctus noster) ut Martyr in plerisque ecclesiis, quæ ejus invocationi erectæ sunt. Harum aliquæ nomen ipsius indidere locis, in quibus sitæ sunt. Inter præclariora hujusmodi loca unus est oppidum S. Annemundi (la ville de saint Chaumond) in Forensi pago. De eodem loco agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 22: Haud procul, inquit, ab urbe Lugduno in pago Forensi eminet castrum S. Annemundi, Lugdunensis episcopi nomine illustre, quem vulgo Chanemundum appellant. Martinierus in Gallico Dictionario geographico ad vocem St. Chamond addit, esse isto in oppido canonicorum collegium S. Annemundo consecratum. Inde conjicias, quo cultu afficiatur tam oppidi, quam ecclesiæ collegiatæ Patronus.

[108] [Parisiis in seminario puellarum Unionis Christianæ,] At nusquam tam brevi temporis intervallo ad altiorem splendoris gradum evectus est Sancti cultus, quam nuper Parisiis in Seminario puellarum, cui ab Unione Christiana nomen inditum est. Ad hujus rei intelligentiam juverit dicti Seminarii seu congregationis primordia paulo altius repetere juxta ea, quæ traduntur ab auctore libelli mox memorandi, a domino Herman tom. 4 Historiæ Ordinum religiosorum & congregationum regularium ac secularium atque ab Hippolyto Helyot seu hujus continuatore tom. 8 fusioris hujusmodi Historiæ. Maria de Lumague, matrona origine Lugdunensis, plures Parisiis, vivente etiam marito, domino Pollaillon, consiliario regio, puellas mundi periculis subtraxerat, & pie educandas ac instruendas commiserat. Mortuo marito, ex iisdem puellis congregationem constituit ad instruendas alias similiter juniores puellas, quam de Divina providentia appellatam voluit, cujusque regimen commisit duabus virginibus, eum in finem Lugduno advocatis. Hoc opere omnium approbatione perfecto, meditabatur congregationem alteram, seu seminarium virginum & viduarum, quarum institutum esset allaborare conversioni virginum ac mulierum hæreticarum, & recens conversarum instructioni. Sed pium ejus consilium præcidit mors anno 1657.

[109] [quod exeunte seculo 17 institutum est,] Nec tamen effectu caruit conceptum opus; perficiendum suscepit dominus Antonius le Vachet, sacerdos secularis, illius ante consiliorum particeps & in laboribus adjutor. Is ad jacienda ejus fundamenta elegit duas virgines, dictæ Mariæ primarias discipulas, quæ cum aliis pii instituti cupidis primum Seminarium titulo Unionis Christianæ erexerunt in Charone, vico prope Parisios. Anno tamen 1683 idem seminarium in ipsam civitatem translatum est. Contigit autem, verba sunt auctoris primo loco laudati, seculo decimo septimo exeunte, ut puellæ Deo devotæ sub titulo Unionis Christianæ, magno numero Parisiis aggregatæ, domum hac in urbe sibi compararent, quæ jam dudum Palatium S. Enemundi (Gallice l'Hotel de saint Chaumond) dicebatur; sicque factum est, ut Sanctus ille ejusmodi congregationum primus autor, puellis ipsis patronum ac protectorem ultro offerre se visus sit. Ita ille in fine lectionis sextæ Officii de S. Annemundo seu, ut ipse scribit, Enemundo pro eadem congregatione compositi. Verum dum attendo ad ea, quæ idem auctor postmodum tradit ad finem Vitæ Sancti Gallice conscriptæ, sat verisimile mihi apparet, quod sicut pio ardori memoratæ Mariæ de Lumague utcumque adscribi possunt initia dicti seminarii, ita quoque ab ejusdem erga S. Annemundum devotione originem duxerit insignis cultus, quem Sanctus ille habet hodie Parisiis.

[110] [& cum ecclesia sua S. Annemundo consecratum,] Testatur enim auctor ille, quod, cum pia ista matrona anno 1644 ad promovendum opus charitatis Lugduni versaretur, sæpius inviseret ecclesiam S. Petri monialium, precesque funderet coram reliquiis S. Annemundi. Hinc pronum est conjicere, id ab ipsa factitatum esse, ut Sancto illi, olim sacrarum virginum directori & institutori, conatus suos commendaret, eumque Patronum adscisceret congregationibus, quas meditabatur, virginum ac puellarum. Hanc verisimiliter devotionem & in Sancti patrocinio fiduciam instillaverit postea suis de Providentia divina sororibus; eamdemque dein hæ, electæ ad inchoandum seminarium, transfuderint in sorores Unionis Christianæ, foverintque inter illas; donec, conspirante titulo domus Parisiensis, in quam translatum est seminarium, & in qua anno 1685 erecta ecclesia, tam hæc quam ipsum seminarium eidem Sancto consecrata sunt. Consecrata autem ipsi fuisse, certum nobis facit Kalendarium spirituale Parisiense (Almanach spirituel) quod Gallice quotannis typis vulgari solet, & in quo designantur festivitates, confraternitates, indulgentiæ, conciones, similiaque pietatis exercitia, quæ ad dies singulos habentur in civitatis ecclesiis. In ejusmodi enim Kalendarii exemplaribus, quæ habemus pleraque, ab anno 1697 usque ad 1712 edita, signantur ista ad diem XXVIII Septembris: S. Annemundus archiepiscopus Lugdunensis mart. Ad S. Annemundum in platea S. Dionysii (in qua situm est seminarium) festum titulare, indulgentiæ plenariæ, expositio (Venerabilis Sacramenti), concio.

[111] Festi celebritatem luculenter exponit nominatus aliquoties libellus Parisiis impressus anno 1692 sub hoc titulo: [festum habet solemne cum Officio proprio,] Officium & Vita sancti Annemundi, episcopi Lugdunensis & martyris, primi institutoris congregationum puellarum secularium in Gallia. Officium, quod ad diem XXVIII Septembris ritu magno solemni peragendum præscribitur, eleganter compositum est totumque fere proprium. Lectiones primi Nocturni sunt de Epistola S. Pauli apostoli ad Philippenses: Gratia vobis & pax a Deo &c.; secundi Nocturni continent compendium historicum Vitæ, martyrii, corporis translationis, & cultus; tertii Nocturni desumuntur ex Homilia S. Augustini super Euangelio secundum Joannem cap. 13: Filioli adhuc modicum vobiscum sum &c. Reliqua accommodata sunt ad curam, quam Sanctus olim gessit, sacrarum virginum, ad fortitudinem, qua martyrium subiit & ad charitatem, qua sorores Unionis Christianæ inter se junctas esse decet. Brevitatis gratia solos describo Hymnos & Orationem.

[112]

Hymnus ad primas et secundas Vesperas

En te supernis addite civibus, [cujus hymni ad Velperas, Matutinum]
Quem clara fusi purpura sanguinis
      Ornat, triumphantem salutant,
            Unanimes, Enemunde, turbæ.
Non intumescis stemmate nobili,
Prolemque sacro flumine regiam
      Qui sustulisti, fide sponsor,
            Non titulo tibi plaudis alto.
Cedis coactus: te pia civitas,
Vocante Christo, pontificem petit:
      Tuisque summo de theatro
            Quam meritis radiat tiara!
Certis puellas ædibus aggregans,
Custos gubernas virgineos greges,
      Compage quos tu Christiana
            Quosque pari pietate jungis.
Laus summa Patri, summaque Filio
Tibique fit par laus quoque Spiritus,
      Afflante quo, pax alma replet
            Corda piis sociata vinclis. Amen.

��Ad Matutinum

Turmas sorores antevolant sacras;
Casto coruscas tu jubar agmini;
      Ovile concors, te Magistro,
            Non rabidos metuit leones.
O qui micanti cingeris infula,
Nostras perenni fœdere Numini
      Conjunge mentes, nuptialem
            Da Superum penetremus aulam.
Laus summa &c.

[113]

��Ad Laudes

Quid prædo frendens insidias parat? [& Laudes]
Quid te, Sacerdos, immeritum premit?
      Nil mentis altæ, quidquid ausit,
            Intrepidam labefactat arcem.
Pulsum sacrato te solio feri
Strinxere dura compede milites:
      Noctisque nigrantes acutis
            Transadigunt gladiis per umbras.
Tot tela, Pastor, strenuus excipis,
Plangunt alumni, lux simul Angliæ
      Vilfridus ingens; urbsque tota
            In lacrymis resoluta squallet.
Tum luctuosus grex quoque virginum
Sacrata templo pignora colligit,
      Cælique spectandum paternos
            Depositum veneratur artus.
Laus summa &c.

[114]

��Oratio.

[cum orationibus in Missa ac per Octavam & in Suffragiis communibus] Salva, Domine, familiam, Christiana tibi unione dicatam, & per interventionem beati martyris Enemundi pontificis tui, fac, ut remoto omni contentionis periculo, voluntaria te confessione in æternum glorificet. Per Dominum. Eadem oratio legitur in Missa, similiter propria, in qua insuper hæc secreta est: Unitæ tibi, Deus, familiæ munera, ad te sub beati Enemundi protectione confugientis, paterna pietate suscipe, & fac, ejus exemplo & persequentium incursus constanter toleremus, & ad cælestia regna ferventi properemus devotione. Ista autem post Communionem: Tribue nobis, quæsumus, Domine, per hæc sacra Mysteria perseverantem in charitatis unione voluntatem, ut in sancti pontificis tui Enemundi societate æternæ gloriæ coronam consequi valeamus. Porro per Octavam S. Annemundi, cum dies plerique imo forte omnes ibidem impediti sint aliorum Sanctorum Officiis, de eo tantum fieri potest commemoratio, præterquam die ultimo, quando legitur Officium diei festi ritu duplici minore, transferturque Officium S. Aureæ abbatissæ in VII Octobris. Sed & ejus, ut Patroni memoria fit! quotidie, dum per Rubricas exigitur, in suffragiis communibus, ut sequitur: Ad Laudes. Ant. Persecutores apprehenderunt eum inter angustias: sacerdotes ejus gementes; virgines ejus squalidæ. Versic. Loquebar de testimoniis tuis in conspectu regum. ℞ Et * confundebar. Oremus. Sancti Enemundi in æternum te laudantis, quæsumus, Domine, suffragiis adjuvemur & meritis protegamur. Per Christum Dominum nostrum. ℞ Amen. Ad Vesperas. Ant. Erat domus, in qua electæ virgines servabantur: hic curam gerebat salutis earum. Versic. Educens Dominus vinctum in fortitudine. ℞ Dabit verbum euangelizatricibus. Oremus. Salva, Domine, familiam &c., ut supra.

[115] His subduntur Rubricæ pro Missa votiva S. Annemundi, [recitari solitis, dantur ex libello, per episcopum approbato.] ac demum totius Libelli approbationes & imprimendi facultas. In sua sic loquitur Parisiensis archiepiscopus: Franciscus miseratione divina & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia archiepiscopus Parisiensis, dux & par Franciæ, regiorum ordinum commendator: ut præsens Officium in nostra diœcesi publice decantetur, licentiam concedimus per præsentes. Datum Parisiis anno Domini millesimo sexcentesimo nonagesimo secundo, die vero vigesima nona mensis Augusti. Franciscus Archiepisc. Paris Idem libellus complectitur etiam Sancti Vitam seu potius synopsim tum gestorum ejus in vita, tum aliorum ad gloriam posthumam pertinentium. Gallice conscripta est, ut quotannis festo die, ut conjicio, prælegatur in refectorio sororibus Unionis Christianæ ad mensam decumbentibus. Est autem lucubratiuncula erudite digesta. Usus est auctor Operibus Bedæ, Eddii Stephani & aliorum optimis monumentis, secutusque passim in rebus controversis probabiliores recentiorum eruditorum sententias. Verum cum Opus tam recens sit, nec aliquid contineat, quod lector abunde novisse non potuerit ex ante dictis, hic locum non exigit.

[Annotata]

* Psalm. & non

ACTA
Auctore anonymo
Ex variis Mss. collecta per Petrum Franciscum Chiffletium S. J.

Annemundus, alias Dalfinus, Episcopus Lugdunendis mart., in territorio Cabilonensi in Gallia (S.)

BHL Number: 0506

A. Anonymo.

[Præfatio Auctoris.] Jam olim virtutes martyrum divinitus patratæ hactenus mundum illustrant, atque corpora eorum, insita terræ, velut stellæ cæli astra congeminant. Denique & qui normam secuti sunt passionum, erunt similes conditione virtutum. Semper Jerusalem cælestis de vivis & electis lapidibus, ut civitas ædificatur, paulatimque se sanctarum animarum collectione nihilominus instaurari gratulatur. Nec multo minore gloria & tellus cruore fæcundata martyrum nunc exultat roseo rubore perfusa. Enitendum est itaque, ut dum harum merita penetrant cælos, illorum membra in terris salus efficiantur hominibus. Nec pigrum ducimus, illic fidelium figere præmium, quorum virtutes in populo eminent ab excelso. Igitur Dalfini seu beati Annemundi a vitam exponam rursum passionemque describam.

[2] Fuit itaque illustrissimi viri Sigonis præfecti & Petroniæ Filius, [Sancti natales; episcopatus; gratia apud reges; odium apud malevolos.] & in prætoriis regis Dagoberti b, & Clodovei c filii, qui pro eo regnavit, coalitus atque nutritus: natione tamen Romanus d, semper ditionum honore præditus, atque publicis fascibus honoratus. Erat enim vir exilis, affabilis, pernix & facetus, fortis & humilis, prudens & justus, in objurgatione mansuetus, in disputationibus victor, in judicio justus, in bonitate prælatus, in eleemosynis pius, in generositate conspicuus, nam etiam & in facultatibus latus. Interea ventum est, ut a Viventiolo Lugdunensi episcopo eligeretur in loco: quem, adhuc se inibi stante, Christi gratia consecravit pontificem e. Tantam denique in eum Dominus contulerat gratiam, ut egregie veneraretur in populo, & finitimæ eminus gentes suis eum niterentur placare muneribus. A regibus tamen & proceribus ita habebatur acceptus, ut, quicquid ab eis peteret, impetraret, nullusque de aliqua re ad suum profectum quidquam valebat impetrare, nisi sua suggestione Clotario tertio f principi deportaret, qui ejus de lavacro sacro fontis filiolus fuerat g. Ideo dum sublimitatis suæ gloriam ac brachium vindicaret extentum, nec non & a fratribus celsior videretur in cœtu, cunctis incidit in odium. Qui tractare eum seditiose cœperunt, sub clandestina accusatione dicentes; quasi regnum ejusdem Clotarii, tunc temporis principis, evertere moliretur occulte.

[3] [Frater ejus falso accusatus occiditur,] Interea facta est conjunctio ex regis imperio in suburbano Aurelianensis urbis in villa, quæ vocatur Maroialo h, ibi prope ædificata: in quam venientes proceres & majores natu ducesque, cum plebis solita conventione beatum Antistitem cum fratribus crediderunt adfuturum: qui adhuc fessus, quo nuper laboraverat tædio, venire non valuit. Tunc conceptum adversus beatum Pontificem revelaverunt dolum, & ejus germanum i, qui præfecturam Lugduni (quod est caput Galliæ vel aliarum civitatum) eminenter agebat, pro falso infidelitatis crimine rex vel Baldechildis regina truncaverunt capite k, delatumque ejus cives corpusculum in basilica Apostolorum vel quadraginta octo Martyrum tradiderunt sepulturæ l. Tunc Vir Dei ex fratris interitu illico vitæ suæ didicit dispendium. Sed quoniam spiritus promptus est, caro autem semper infirma, trepidans suam paululum ab urbe declinavit præsentiam.

[4] [S. Waldebertum consulit;] Recordatus præmii, martyrio se cupiens munerari, ad propriam reversus est civitatem: statimque ad Dei hominem Waldebertum, qui Luxovii m paternum tenebat cum fratribus principatum, clandestine misit, eumque ad se cum paucis famulis citissime venire postulavit. Intelligens igitur vir Dei sub tali obsecratione talem refidere conceptum, sine mora Lugduni urbis se mœnibus contulit. Qui cum se invicem cum lacrymis salutassent, ac pia sibi oscula cum fletu dedissent, sequestratim pro aliorum mœrore se remotius detulerunt: ibique eum senior digna exhortatione refovens, & de conventione suæ celeritatis congratulans, accepta pœnitentia, tota die ac nocte in excubiis & orationibus perdurant. Et quoniam tribus jam ducibus præceptum fuerat delatum, ut beatum Annemundum pontificem sub fida custodia principi præsentarent, aut si refutasset, illico exstinctum relinquerent, ocius Lugdunum perveniunt.

[5] [ad regem duci jussus, se ad mortem parat;] Cumque ad præfatam urbem implere, quod jussum fuerat, properarent, formidans agonem, voluit Dei Famulus resultare: sed conversus ad Dei hominem, dixit: Melius mihi est pro nefando crimine martyrium sustinere, quam aliis malum exemplum relinquere. Stans igitur in urbe sibi commissa, tantum se in eleemosynis, in jejuniis, in vigiliis, in oratione jugi cum clero suo attrivit, ut quæque per ignorantiam nuper admiserat, deflens per pœnitentiam hic deleret. Cumque ad necem illius urbs fuisset cohortibus circumdata, passim incendia in compitis exurebant, atque in oppidis cuncta vastabant. At cum Dei Famulo talia nunciata fuissent, continuo celebrans divina Mysteria & quasi defuncti obsecratione animam suam, spiritumque Altissimo commendans, post acceptam Communionem adstantibus ait: Quæso vos, fratres mei, & omnes cives supplex exposco, ut si in aliquo vobis ingratus exstiti, aut quidquam violenter abstuli, non ducatis indigne; sed remittatis pacifice.

[6] At illi unanimiter responderunt, dicentes: Numquam nobis (Pastor bone) ingratus exstitisti, [Deum orat pro inimicis;] neque aliquid a nobis per vim rapuisti; sed a minimis usque ad majores tuis beneficiis relevatos atque ditatos nos esse censemus. Tu nostra nobis indulge facinora, ut quicquid contra te per desidiam gessimus, tuis orationibus adjuti, emendare valeamus. Tunc sanctus Pontifex elevatis oculis in cælum dixit: Domine Deus omnipotens, qui Abel occisi sanguinem requisisti: qui Filium tuum pro nobis omnibus immolasti, & passionis normam sequi, quo ipse præcesserat, ostendisti, & pro adversantibus nobis orare monstrasti: qui beatum Stephanum protomartyrem tuum, objecto falso crimine, saxorum ictibus oppressum, pro inimicis orantem & spiritum tibi commendantem velociter exaudisti; obsecro, ut hac me via salutis fraudari non sinas, sed in eorum requie, qui frustra persecuti & passi sunt, exultare permittas. Et ne statuas illis hoc peccatum, qui fœderis Dei obliti sunt, qui in Sancta Sanctorum suum violaverunt sacramentum. Tu nosti, omnipotens Deus, cogitationem meam, & occulta cordis mei tibi non sunt abscondita, si in me exstitit aliqua fallacia, aut principem perdere volui, quem præ me terrenum dominum habere decrevi: quia tu unicuique secundum opera sua reddes, & qui a mandatis tuis non declinaverit, huic in futura bona sempiterna retribues, & plus quam pollicitus es, ampliora concedes.

[7] Et completa oratione, armans se signo Crucis, valedicensque omnibus ait: [suis valedicit,] Pacem meam do vobis & vestræ caritatis osculum usque in æternum retinebo. Nihil de mea ablata præsentia conturbemini; quoniam ego vos Christo commendare festino. Expedit enim, ut ego solus peream, & melius est, quam si tantorum hominum infandam trucidationem Christus de manu mea requirat. Relicto igitur plurimo, qui subsequebatur, populo, cum electis comitibus psallentium choris constipatus & pauperum præconiis canentibus Kyrie eleison & alleluia, usque ad præsidis præsentiam pervenit, &, salutatis omnibus, dixit: Pax vobis. Insolito more vos hic contueor stare cum cœtu. Si pro vestra tantum salute venistis, pacificos vos ecclesia, me invitante & præcedente, hodie recipiet filios. Sin autem aliquam in me vultis exercere vindictam, nec præsentiam differo, nec verbis vestræ dispositioni contendo.

[8] Tunc ait præfectus: Sub imagine suavitatis, quasi corde contrito & humiliato ad nos usque progrederis, [& sponte se tradit satellitum præfecto;] qui nec Dei famulus innocuus, nec amicus regis dignosceris. Cui Pontifex respondit: Non putaveram hodie ex tuo ore hunc audire sermonem, nec de ingesto majestatis crimine publicum nosse assertorem: sed quem non maculat conscientia, verba non coinquinant aliena. Non in me tantæ crevit feritatis insania, ut cujus ego ex fonte paternum sumpsi cognomen, & testis Christianitatis existo, ejus gloriæ inviderem, & extraneam gentem occulte invitare conarer. Assertor dixit: Non est nostrum de istis vel de aliis hic tecum contendere, nec de tuis superstitiosis verbis causari: dum in hac urbe non sacerdotali ordine resides, sed velut exactor existis. Idcirco jussum est, ut una nobiscum regis præsenteris conspectui. Et certo, si distuleris, te hoc in loco relinquemus trucidatum.

[9] [a quo, dimisso Waldeberto,] Tunc Pontifex dixit: Sicut affati estis, intrepidus vadam: assumptusque ab inimicis, hilari vultu, fortique sermone duos presbyteros, totidemque diaconos & clericos in comitatu a senioribus postulavit. Alia die cum ad urbem Matisconem n venisset, volens Vir Dei Sanctorum limina cum oratione visitare, & Agano o ipsius civitatis antistiti debitam salutationem deferre, prohibitus est a præside & sociis ejus. Videns autem præfectus, quod eum dilectus Dei Waldebertus abbas incessanter in Christo consolaretur, & ab inimicorum discrimine diligenter custodiret, duces eum tali sermone affati sunt: Nocivum est nobis & viæ nostræ dispendium, si tu comitari cum Episcopo volueris: cum præceptum nobis sit, ut privatus nostro studio ab amicorum colloquio & sacerdotali consortio, ducatur exhibendus. At ille ait: Nihil vobis meus impedit aut offendit viaticus: sed video, quod propenso animo locum perditionis inquiritis. Qui simul omnes dixerunt: In nobis hic & in futuro sit hæc, quam tu metuis, percussio; nisi eum principis aspectui præsentaverimus, sicuti hodie relinquis: hoc tantum fiat, ut alio quolibet, in quo progredi volueris, te transferas calle.

[10] [perducitur ad Cabillonense territorium;] Igitur properante populi cohorte in Cabilonense territorim p, inibi non procul a suæ ecclesiæ prædio tentoria collocaverunt. Tunc quidam vetustus in vicino presbyter, in quo Vir Dei procumbebat papilione, causa exhortationis ejus festinus advenit & ait: Domine mi, ista, quæ tibi modo accidunt, non judices tibi esse contraria, sed ad salutem animæ censeas profutura. Sic exilium sustine lætus; sic martyrium sagaciter suscipe; sicut illi, qui te olim in tali præcesserunt merito, similique æternitatis requiem mercati sunt munere. Oro itaque, ut de meo exiguo alimento modicum quid pro caritate digneris accipere, & corpus attritum jejuniis refovere. Qui libenter ferens Servi Dei postulationem, duplicato ex more officio, cum eodem prandium sumpsit oblatum. Itaque peracta refectione, ac spiritali colloquutione, post paululum valedicens cum lacrymis, ad proprium remeavit tugurium: expletoque diei spatio, nox vicina successit: in qua beatissimus vir Dei Annemundus, perfunctus canore psalmodiæ, fatigatus ex itinere lectulum subiit, seseque sopori dedit.

[11] [noctu clam occiditur:] Ea tempestate actum est, ut medio noctis silentio, a duobus submissis viris, cunctis inibi dormientibus, gladio necaretur occulte q. Cumque illius felix anima soluta fuisset a corpore, statim rubor igneus quasi arcus fœderis, super castra videntibus custodibus inclinatus apparuit: sicque multi per illud signum didicerunt, Justum injuste fuisse peremptum: experrectique protinus ejus clerici, postulantes Episcopum, ut matutinas pangeret laudes, necdum cognoverant mortuum, sed putabant, eum sopore depressum: qui appropinquantes ad lectulum, discooperta facie, viderunt illum totum cruore perfusum & dixerunt ad invicem: Amisimus negligenter, quem solerti cura non custodivimus. Illico nunciatum est primoribus exercitus: qui venientes diluculo, invenerunt corpus exanime, & memores promissionis, quam Waldeberto patri fecerant nuper, reversi sunt tristes r.

[12] Perpesso itaque martyrio, delatus usque ad puppim a paucis, quos secum adduxerat, sociis, vehiculo Araris remeavit ad civitatem Lugdunum. Crastino vero die, facto vespere, appulit ad insulam, [corpus Lugdunum revehitur ac sepelitur in ecclesia S. Petri.] quæ dicitur Barbara s, ubi monachorum vigilantium agmina eum exspectabant: quem, ut decet, ablutum, & digne obvolutum feretro collocarunt, iterumque vehiculo imposuerunt ad civitatem deferendum. Receptum est corpusculum mane a clero & populo cum maximo honore, cantantibus omnibus & dicentibus: Gloria tibi Domine: gratias tibi referimus, quia quem exulatum putavimus, saltem exstinctum, sed virtutibus plenum recipimus. Peracto itaque de more officio, exemptum a pheretro beatum corpusculum, in basilica sancti Petri apostoli (ubi ipse nuper pauperes delegaverat ex suis alimoniis pasci) cum dignis obsequiis tumularunt t.

[13] Alioqui non prætermittendum puto, quantas per eum Dominus dignatus est virtutes operari. [Multa ad ejus tumulum miracula patrantur;] Vas igitur, quod ante tumulum illius cum oleo accenso positum fuit, nunquam minuitur, sed sæpius superfunditur, atque indeficienter lucere perhibetur. Quidam cœcus, qui per tria fere quinquennia visum amiserat, ad hujus Martyris tumulum sæpius provolutus, tandem lumen visionis pristinæ ibidem accepit. Rursus cuidam paralytico, cum inibi imploraret fideliter, pristinus restitutus est gressus. Præterea quisquis de baculo seu virga pastorali, quam manu gestabat, aliquid haberet, vel etiam de lecto, in quo dormiens percussus fuit a gladiatore, & super dolentia membra posuerat, optatam illico recipiebat sanitatem. Si quis arreptus a dæmonio, vel alio aliquo obsessus morbo, limina basilicæ ob amorem gloriosi martyris Annemundi visitare dignatus est, protinus recessit liberatus.

[14] Cum autem fere totum mundum fama celebris hujus martyris Annemundi implesset, [cæco a nativitate] accidit, quemdam Theutonem cœcum a nativitate, somniasse, quod si lumen oculorum vellet accipere, Lugdunum civitatem adiret, ibique visitaret in ecclesia beati Petri apostoli tumulum sancti Annemundi martyris. Igitur ad primam civitatem iter aggrediens, tandem longo labore itineris fatigatus Lugdunum advenit: ingressusque urbis mœnia, frequenter dicebat: Christi miles Annemunde, adjuva me. Et cum ad ecclesiam sancti Petri pervenisset, ubi sancti Martyris corpus jacebat, a sanctimonialibus, ibi Deo servientibus, honorifice & misericorditer susceptus est. Cui cum nullum visus appareret vestigium (erant enim scrobes oculorum sicut cætera facies complanatæ) compatientes ei dicebant: Quo fretus auxilio, frater, te tamdiu fatigasti? Ut mihi, inquit, cœco a nativitate succurrat beatus martyr Annemundus, quem mihi Dominus per visum dignatus est ostendere. Oro ergo, ut me illi præsentetis.

[15] Quod cum fecissent, per sacerdotem primo Missa festive atque devote celebrata est. [visus conceditur.] Levita itaque jam inchoante Euangelium legere, uxor cæci agitabat latus ejus, jacentis in terra prostrati, ut surgeret, & staret ad audiendum Euangelium. Illo autem recusante, nec more solito responsum dante, uxor illius convertit se ad suspiria & gemitus insolitos. Nec multo post exurgens, qui cœcus in terra decubuerat, apertis oculis cœlum aspiciens, Deum laudabat, qui sibi meritis martyris sui Annemundi visum reddiderat. Vos sponsæ Christi (precor) prælibatum solerti mente perpendite miraculum: & ei, qui humano generi visum restituit, preces effundite, ut infidelitatis tenebras de nostris pectoribus dignetur expellere; vestraque corpora ita serventur nitida, quo sponsus vester Christus influat vobis cælitus, vosque sic muniat in hoc certamine, quo certantes legitime, coronam perpetis lætitiæ promereamini recipere, præstante Domino Jesu Christo, qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita sæculorum sæcula.

ANNOTATA.

a De uno eodemque Sancto nostro, cui geminum erat nomen, sermonem hic esse, diximus in Commentario prævio. Vide num. 48 & seqq.

b Dagobertus I Francici regni monarcha obiit anno 638.

c Chlodoveus II Neustriæ & Burgundiæ rex e vivis excessit anno 656.

d Num. 51 Commentarii prævii mentem nostram hac super re indicavimus.

e In Præcepto S. Annemundi, quod dedimus ibidem a num. 63, & in quo idem memoratur de Sancti ad episcopatum susceptione, decessor ejus similiter Viventiolus appellatur. At in tribus antiquis catalogis præsulum Lugdunensium apud Chiffletiumin Paulino illustrato part. 1 cap. 19 Viventius scribitur. Porro initium episcopatus incompertum nobis est; vide tamen dictum Commentarium nostrum num. 52 & seq.

f Chlotarius III patri Chlodoveo II minorennis successit anno 656, regnum administrante S. Bathilde regina.

g Dubium Cointii de veritate hujus asserti discussum & repulsum est in Comment. num. 53 & seqq.

h Chiffletius in Notitiis Mss. monet legi alias Maioralo & Moralalo; in lectionibus vero Officii monialium S. Petri: Ad locum sancti Martialis: tum conjicere se insinuat, eum esse locum, qui in aliis antiquis monumentis ita exprimitur in Masolago palatio & Mosallaco palatio. Mabillonius lib. 4 de Re diplomatica agens de Masolago villa regia, constare ait, fuisse palatium regni Burgundici & varia documenta allegat, in quibus & Massolaco villa legitur & Mansolaco curte dominica. Valesius in Notitia Galliarum citans Acta S. Annemundi: Fuit, inquit, villa regia Maroialum Aurelianis propinqua… Hæc nunc Marolle vocatur, estque vicus in silva Aurelianensi. Aureliani, Gallis Orleans, nota civitas est.

i Vocatur is in aliquot apographis Mss. Dalfinus. Consule Comment. prævium num. 47 & seqq.

k Adi eumdem Commentarium num. 24 & seqq.

l Ecclesia ista, olim cathedralis, nunc collegiata est, S. Nicetii nomine insignita. Pro iis, quæ hic de sepultura fratris S. Annemundi referuntur, redi ad Comment. num. 84 & seqq.

m Luxovium antiquum monasterium est in comitatu Burgundiæ. De S. Waldeberto, abbate ejus tertio, actum est apud nos tom. 1 Maii pag. 274 & seqq.

n Matisco, Gallice Mascon, civitas est Æduorum in ducatu Burgundiæ ad Ararim amnem medio fere itinere Lugdunum inter & Cabilonum.

o In vulgatis Matisconensium præsulum catalogis non reperitur nomen hujus pontificis: verum cum intra 644 & 732 unus tantum occurrat Decius II, isque etiam nominetenus tantum cognitus, spatium est sufficiens, ut Agano locus concedatur; dummodo sufficiens censeatur Actorum nostrorum auctoritas.

p Cabilo, Cabillonum & Cabilonum, vulgo Chalon sur Saone, civitas est in ducatu Burgundiæ; de ea vide Comment. prævium num. 73.

q De modo & genere necis disseruimus ibidem num. 74 & seqq.

r Verisimilius simularunt tristitiam, & ante dimiserunt S. Waldebertum, quod non auderent coram viro, summæ apud Bathildem reginam auctoritatis, exsequi conceptum facinus.

s De ea insula, cum insigni olim monasterio in medio. Arari paulo supra Lugdunum sita, pluribus egimus hoc ipso tomo ad diem 25 Septembris in Commentario prævio ad Acta S. Lupi Lugdunensis episcopi.

t Vide, quæ dicta sunt de loco sepulturæ in Comment. § 6.

TRANSLATIO ET MIRACULO
Ex Officio impresso.

Annemundus, alias Dalfinus, Episcopus Lugdunendis mart., in territorio Cabilonensi in Gallia (S.)

A. Anonymo.

[Corpus Sancti Lugdunum devehitur,] Quibus modis Deus Optimus Maximus ostenderit beati patris Annemundi innocentiam, invidorumque illius malitiam, tacendo præterire non licet. Sed quantas per eum dignatus est operari virtutes, atque in ejus sancto corpore ostendere miracula ad odientium confusionem, & omnium fidelium instructionem ex multis saltem pauca narrare convenit. Itaque narrato sancti Patris martyrio, quo sanctum corpus devenerit, videamus: nam positum in navicula Araris a absque nauclero seu quocumque ductore Lugdunum directum fuit b. Res mira! quacumque parte transiret, omnia cymbala, quæ in locis erant, absque agitante sonuerunt, atque duo candelabra argentea, divinitus desuper missa, cereis superlucentibus, sancto corpori in navi continuo adhæserunt c. Quod a clero Lugdunensi & civibus est receptum cum fletu maximo, gaudio tamen permixto; quoniam quem exulatum putaverant, receperunt defunctum.

[2] Et cum diversarum ecclesiarum Lugdunensium processionaliter advenissent clerici, [& monialibus S. Petri sepeliendum] ac quisque tantum sibi vendicare vellet thesaurum, & ad propriam deferre ecclesiam; nullatenus de loco moveri potuit d: qua de re valde admirati sunt omnes, atque suspicati id causæ, quod nondum adesset processio monialium monasterii sancti Petri: in eo enim erant duæ Deo dicatæ beati Annemundi sorores e: quæ accersitæ devote illuc accesserunt; quo cum pervenissent dictæ duæ sorores, corpus Fratris sui esse cognoverunt, & quem intime amaverant, amare fleverunt: tunc sanctum corpus divinitus motum ad eas appropinquavit; satis clare innotescens, apud easdem velle sepeliri, earumque templum tanto thesauro debere ditari. Cumque beatum Martyrem deponerent ad tumulum cum canore lugubri, paululum passimque eum deponentes, quidam æger se frequenter sub feretro jactitans, ejus interventu sospes recessit a tedio. Duplicato igitur gaudio, qui in ejus venerant prosecutione, unanimiter clamare cœperunt: Gratias tibi agimus, Jesu Christe, quoniam quem inimici putaverunt merito occisum, nos modo recipimus virtutibus plenum.

[3] Obsequiis itaque funeralibus ab omnibus, qui convenerant, [traditur; ubi mox cæco visus] viris ecclesiasticis, religiosisque personis solemniter & cum maximo honore peractis, sanctoque beati Martyris corpore in dicta sancti Petri ecclesia reverenter tumulato, in magna gentium multitudine adfuit quidam cæcus, qui de Dei misericordia atque meritis beati Annemundi confisus super tumulum humiliter jacuit prostratus. Ubi devote Deum adorans, utque beati Annemundi meritis & intercessionibus oculorum usus sibi restitueretur, indefesse supplicans, sine mora tali acumine visum recepit, ac si nullo unquam oculorum laborasset morbo. Tunc pro tanto beneficio non ingratus, magna cum gratiarum actione & jubilo per totam cœpit discurrere urbem, atque in omnibus, quod in eo factum fuerat, miraculum ad Dei & beati martyris Annemundi laudem & honorem publice prædicavit.

[4] [restituitur, & aliis deinceps] Post hæc qui cœcus fuerat, ne ingratus pro tanto beneficio Dei haberetur, duas lampades obtulit, quas in honorem beati Martyris perpetuo cum olei liquore lucere ordinavit: ubi Dei munificentiam perpendere maxime licet, quoniam dictæ lampades per unius anni revolutionem absque olei (quamvis frequenter perfusi) diminutione luxerunt f, in testimonium, quomodo beatus Annemundus fuerat lucerna, non sub modio posita, sed super candelabrum. Nec minus mirandum, quod omnes, qui ex eodem oleo ungebantur, a quacumque detinerentur infirmitate, subito sanabantur. Fuit præterea quidam paralyticus, qui fideliter juxta tumulum beati Annemundi auxilium implorans, pristinum perfecte recepit gressum. In cujus rei testimonium baculos, quibus prius sustentabatur, & pro pedibus, cum veniret, utebatur, magna cum exultatione super humeros reportavit.

[5] [plura beneficia præstantur:] Denique tot & tanta fiebant meritis beatissimi Patris miracula in ejus sepulcro, in tactu baculi, quem manu gestaverat, in vestium vel aliarum quarumcumque rerum, quibus Beatus vestitus, usus fuerat, deosculatione, ut non modo ea enarrare, verum etiam mente comprehendere sit impossibile. Et nihilominus virtutes & merita ejus ita miraculis divulgata sunt, ut per universum mundum fama ejus evolarit. Fatendum est autem, cum totius fere mundi climata fama miraculorum præclarissimi martyris, eximiique pontificis Annemundi percurrisset g, somniasse quemdam Theutonem cœcum a nativitate, quod, si visu vellet uti oculorum, limina adiret Lugdunensis cœnobii, titulo principis Apostolorum fundati: ubi corpus conditum præclarissimi martyris veneratur Annemundi.

[6] [cæcus alter a nativitate, monitus] Hic cum iter carperet, Franciam petens, ignarus prædictæ urbis, Lugdunum Clavatum h est aggressus, qui causam itineris exponens, viam didicit, qua Lugdunum Psistoforum i veniret; secum ducens uxorem viæ solamen & filium unicum. Prædictam igitur urbem ingrediens, frequenti ore resonabat: Christi miles, Annemunde, adjuva me: qui cum ad celebre divi Petri pervenisset cœnobium, sanctimoniales, ibidem Deo militantes, eum cum summa exceperunt charitate. In quo cum nullum visus appareret vestigium, erat enim oculorum locus lenis k, ut cætera facies, compatientes dictæ sanctimoniales, ei dicebant: Quo fretus auxilio, frater, & qua causa de tam remotis partibus huc advenisti? Quem tibi constituisti finem tanti laboris?

[7] [adire ejus tumulum etiam visu donatur.] Quibus respondens: Ut mihi, inquit, cœco a nativitate ipse succurrat martyr Christi Annemundus; sicut mihi Dominus per somnium ostendere dignatus est. Vos ergo, oro, me peccatorem sancto præsentetis Martyri: quod cum egissent, sacerdote prævio, Missa cum summa incepta est lætitia. Levita itaque inchoante legere Euangelium, uxor cæci agitabat latus ejus, ut, qui prostratus jacebat, surgeret, & ad audiendum sanctum Euangelium, sicut moris est, staret. Eo autem renitente, nec pro more solito auditum præbente, ipsa suspiria inaudita & gemitus insolitos, audientibus omnibus, emisit. Nec multo post jam surgens, qui cœcus decubuerat, oculis cælum suspiciens, Dominum laudabat, qui apertis sibi visum martyris Annemundi intercessionibus addiderat l.

ANNOTATA.

a Arar seu Araris, vulgo la Saone, fluvius, qui prope Lugdunum se exonerat in Rhodanum.

b Equidem non dubito, quin presbyteri duo totidemque diaconi & clerici, quos, teste biographo, sibi socios assumpserat S. Annemundus, etiam sacrum corpus comitati sint & custodierint. Hinc si quid prodigii hic contigerit, ut auctor prætendit, id saltem exaggeratum esse existimo. Sane in Actis simpliciter dicitur: Perpesso itaque martyrio, delatus usque ad puppim a paucis, quos secum adduxerat sociis, vehiculo Araris remeavit ad civitatem Lugdunum.

c Duo isthæc miracula credat, qui voluerit; mihi fabulosa sunt; dum de iis altum silentium est in Actis.

d Etiam istud in Actis prætermissum est, & inde mihi suspectum.

e Uni Petronillæ, alteri Luciæ nomen erat, ut vidimus in Commentario num. 63.

f In Actis unius dumtaxat lampadis sit mentio, nec prodigium, ut hic fieri videtur, ad unum tantum annum restringitur.

g Similia traduntur etiam in Actis: attamen si tam celebris tamque late dispersa fuit miraculorum fama; mirum, cur ab Adone, Usuardo, aliisque martyrologis classisis Sancti memoria celebrata non sit.

h Laudunum alias vocatur, indigenis Laon, civitas Galliæ episcopalis in provincia Insulæ Franciæ.

i Istud Lugdunensis civitatis epitheton alibi non inveni usquam, nec, quid sibi velit, scio.

k Melius legetur lævis, id est, planus.

l Post istud miraculum, quod idem paulo brevius habuimus in Actis, sequitur exhortatiunculaad moniales, qua similiter clauduntur Acta.

DE S. LIOBA SEU LEOBGYTHA ALIAS TRUTHGEBA VIRGINE, ABBATISSA BISCHOFFSHEIMENSI
IN GERMANIA.

Circa annum DCCLXXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Lioba seu Leobgytha, alias Truthgeba, virgo abbatissa, in Germania (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Memoria in Fastis sacris; Acta, a quo & quibus adjumentis conscripta.

Quemadmodum S. Bonifacio, archiepiscopo Moguntino & martyri, merito secundum Deum Germania acceptum referre potest, [Virginis, a S. Bonifacio in Germaniam vocatæ & B. Rabavi] quidquid spiritalis boni & utilitatis, religiosique splendoris percepit ex virtutibus, exemplis, doctrina & institutione hujus sanctæ Virginis; ita B. Rabano Mauro, primum abbati Fuldensi, post similiter antistiti Moguntino, præ ceteris adscribi adscribi potest, quidquid de Gestis ejusdem Virginis, ejusque gloria & cultu, mox post obitum inchoato, ad posteros transmissum est. Bonifacius Germaniæ apostolus Liobam ex Anglia evocavit, futuram quoque Germaniæ Apostolam; appulsam Bischoffsheimensi plurimarum virginum a se erecto monasterio Magistram & Abbatissam constituit, & in Frisiam profecturus, ubi pretiosam martyrii coronam adeptus est, primo Liobam ipsam enixe adhortatus est, ne Germaniam susceptosque in ea labores desereret; tum Lullum, suum in episcopatu successorem & seniores Fuldensis cœnobii monachos sollicite monuit, ut cum honore & reverentia Liobæ curam agerent: sicut pluribus videbitur per decursum. Rabanus vero Maurus, anno 785, id est, paulo post Sanctæ obitum natus, Martyrologio suo nomen ipsius inscripsit & sanctitatem declaravit; loca Virginis cultui sacra versibus celebravit; Vitæ gesta, per Sanctæ discipulas collecta, ordinatim & eleganter a suo discipulo describi curavit, quæ etiam singula suis locis explanabimus. Exordium ducamus a Martyrologio.

[2] [scriptis celebratæ memoria in Fastis] Ad diem XXVIII Septembris sequenti elogio ipsam exornat laudatus Rabanus: Eodem die in Germania depositio Leobæ virginis, quæ in Britannia insula ex Saxonum gente nata, virginitatis propositum in monasterio posita nobiliter servavit; postea vero a sancto Bonifacio archiepiscopo Mogontiacensis ecclesiæ in Germaniam advocata, ut famulas Dei in monasteriis Germaniæ divinis Scripturis instrueret: ubi non solum multa miracula vivens fecit, imo post obitum in Bochonia Sylva, hoc est, in monasterio Fulda, juxta decretum S. Bonifacii sepulta, non paucis miraculis sanctitatem suam declaravit. Sunt, qui crediderint, etiam a Beda & Adone notatam fuisse S. Liobam, sed ii, decepti verisimiliter Martyrologio, quod, præfixo Bedæ nomine, vulgatum est anno 1564, vel alio simili Bedæ perperam attributo, non adverterunt, Sanctam venerabili isti viro fuisse in vivis superstitem. Pro Adoniana autem annuntiatione iidem adoptarunt eam, quæ a Mosandro asterisco notata, &, ut Adoni non propria, a Rosweydo in Appendicem relata, hisque verbis concepta est: In monasterio Fuldensi sanctæ Liobæ virginis. Signata pariter non fuit in aliis genuinis antiquorum Fastis classicis; habent tamen ipsam Auctaria Usuardina Hagenoyense, Greveni & Molani, qui posterior Rabani fere textum integrum descripsit.

[3] Locum præterea obtinuit in aliquot vetustis Kalendariis, [sacris] editis a Martenio. Stabulense tom. 6 Collect. ampliss. ita habet: IV Cal (Octobris) Depositio Liobæ virginis, & Verdinense: IV Cal… Liobæ virginis. Lyrense vero tom. 3 Thesauri Anecd.: IV Kal. sanctæ Liobæ virginis. Vaticanum, quod ad calcem Adonis illustrati excudit Dominicus Georgius: IV Kal. In territorio Fuldensi depositio sanctæ Liobæ virg. At longiore hoc elogio ipsam refert ibidem Fuldense Martyrologium: IV Kal. In monasterio Fuldensi depositio sanctissimæ virginis Liobæ, quæ, ut fertur, consanguinea fuit sancti Bonifatii episcopi & martyris: & ab eodem de Anglorum terra in Franciam ob vitæ sanctitatem advocata, in loco, qui dicitur Biscofesheim, monasterium puellarum nobiliter rexit, & in omni sanctitate [adeo extitit] gloriosa, ut etiam virtutes plurimas & miracula per eam Dominus ostendere dignaretur. In tantum itaque sanctissimus vir Bonifatius eam pro vitæ suæ meritis diligebat, ut juberet monachis Fuldensibus, quatinus post obitum illius, in sepulchro suo, quod sibi vivens paraverat, corpus sanctæ Virginis ponerent, & illud veneratione dignissima in perpetum custodirent.

[4] Cumque per plurima annorum spatia in sancto proposito feliciter beata Lioba permaneret, [multis & Romano Martyrologio.] & multas animas per sanctitatis suæ exempla veneranda Domino redderet, ac pene in omni Germania signorum gloria & doctrinæ fama coruscaret, tandem in pace quievit. Corpus vero illius honorifice ad prædictum Fuldense cœnobium transportatum est, & in ecclesia sancti martyris Bonifatii dignis cum laudibus tumulatum, ibidem multo tempore miraculis claruit: sed interjectis aliquot annis, per venerabilem virum Hrabanum abbatem ossa ejus inde translata ad montem orientalem, qui vocatur sancti Petri, XII fere stadiis distans a monasterio, & in cripta ejusdem basilicæ post altare sanctæ Mariæ honorabiliter posita, signis ac virtutibus merita illius sedulo circumquaque declarantur. Ita apud Georgium, exceptis duabus vocibus, quas apud ipsum prætermissas, & hic uncis inclusas supplevi ex apographo Reginæ Sueciæ in codice nostro Ms., signato S 22. Relatum quoque est Sanctæ nomen cum elogio in Florarium nostrum Ms.; sed ad diem Septembris XXV, sicut ibi paucis indicatum in Prætermissis. In eo autem auctor nullum, quem novi, ex antiquioribus ducem habuit, uti nec sectatorem ex recentioribus. Eminentissimus Baronius sic eam recolit die XXVIII: In Germania sanctæ Liobæ virginis miraculis claræ. Reliquorum annuntiationes seu elogia hic missa facimus, sicubi tamen aliquid perperam adstruxisse, vel a recta via deviasse videbuntur, corrigentur ex Actis, de quibus nunc agendum.

[5] [Acta, jubente Rabano,] Scripta fuisse, jubente B. Rabano, testatur auctor ipse in Prologo: Ego, inquit, non mea præsumptione, sed imperio venerandi patris ac præceptoris mei Rabani abbatis provocatus … ordinato breviter libelli textu, rerum gestarum seriem scire volentibus pandere curavi. Verum ut liqueat, quanto pretio ea habenda sint, inquirendum, quis fuerit auctor iste, quibus adjumentis usus, quo tempore scripserit. Opusculo ipsius apud Surium is titulus præfigitur: Vita S. Liobæ virginis & abbatissæ, jussu Rabani abbatis a Rudolpho ejus discipulo docte & graviter conscripta. Iste autem apographo nostro Ms. Blauburano: Incipit præfatio Rudolphi presbyteri de Vita sanctæ Liobæ virginis. Sed & in ipsa præfatione seu libelli potius nuncupatione, quæ apud Surium non legitur, nomen suum conditionemque ipsemet prodit, ita alloquens sanctimonialem, ad quam ipsum dirigit: Summis votis exposco, ut pro me indigno & peccatore Rhodolfo, Fuldensis cœnobii nomine, non merito presbytero & monacho … orare digneris. Idem ipse auctor fuit Vitæ dicti B. Rabani, quam excudimus tom. I Februarii ad diem IV, & in qua non tantum similiter ejusdem discipulum se profitetur, verum etiam S. Liobæ biographum. Num. 5 habet ista: Huic itaque monasterio (Fuldensi) quintus a B. Bonifacio præfuit in regimine Hrabanus abbas & præceptor meus &c. Hæc num. 46: Transtulit quoque (B. Rabanus) eadem die ossa B. Leubæ virginis, cujus Vitam atque gesta brevi dudum libello comprehendi.

[6] [per Rudolfum monachum Fuldensem,] Henschenius in Commentario prævio ad Acta B. Rabani citato tom. Februarii pag. 501, arbitrari se dixit, eumdem esse Ruodolfum, seu Hruadolfum aut Rudolphum, cujus sæpe mentio fit in Antiquitatibus Fuldensibus, ubi chartas donationum sub Ratgario abbate anno regni Caroli Magni 45, Christi 812, & Ludovici imperatoris anno 1 & 2, Christi 814 & sequenti scripsit cancellarius, aut scholasticus aut clericus. Sub Eigile vero abbate ejusque successore Rabano anno 8 & tribus sequentibus regni Ludovici, Christi 822 & seqq., easdem chartas donationum scripsit subdiaconus. Mabillonius part. 2 Sæc. 4 Benedictini, non putare se ait, Rudolfum, Vitæ istius conditorem, Rabani discipulum, jam tum fuisse cancellarium tempore Ratgarii abbatis, quando Rabanus Fuldæ litteras docebat. Quapropter sibi verisimilius esse addit, eum fuisse biographum, qui postea se subdiaconum subscripsit. Hujus loci nihil interest, uter rectius arbitratus sit. At ex allegatis donationum chartis concludimus, scriptam non fuisse S. Liobæ Vitam ante annum 825, cum Rudolfus anno Ludovici XI subdiaconum se signet, &, ut num. præcedente vidimus, Vitam jam presbyter composuerit. Operi autem huic calamum applicuisse credimus ante 842, quia in prologo id se fecisse declarat imperio Rabani abbatis, cum tamen dicto anno abbatiæ curam is deposuerit & anno 847 Moguntinus episcopus constitutus sit, quo posteriore titulo ipsum illic nusquam condecorat. Imo vix dubium mihi est, quin id Opus absolverit ante 837, quo vel sequenti contigit translatio sacrorum ossium S. Liobæ ex ecclesia Fuldensi ad novam a B. Rabano exstructam in monte, XII fere stadiis illinc distante, ut testatur ipse Rudolfus in Vita Rabani.

[7] [annis circiter 60 post Sanctæ obitum] Nam idem auctor in Vita S. Liobæ non modo non attingit dictam translationem, sed non obscure indicat, eadem sacra ossa, cum scriberet, etiam tum servata fuisse in Fuldensi ecclesia, dicens: Post annos autem non paucos a rectoribus loci illius ecclesia (Fuldensis) augustius ædificata, cum futuræ consecrationi præpararetur, Eigil abbas cum licentia Aistulphi archiepiscopi ossa ejus (S. Liobæ circa annum 819, ut suo loco dicam) transtulit, & in australi porticu juxta memoriam sancti Ignatii martyris posuit: ubi sepulcro condita miraculis vivit * & gloria. Hinc late admodum accipienda sunt verba Bailleti, dicentis in tabula critica, Vitam S. Liobæ conscriptam fuisse annos prope octoginta post ejus obitum, & hunc tamen obitum figentis circa 779, a quo usque ad 837 nondum effluxerant sexaginta. Ceterum in laudes Rudolfi, qui sicut tom. 1 Februarii ostensum est, scholis Fuldensibus præfuit, ac Ludovico Germaniæ regi a concionibus & confessionibus exstitit, in ejus, inquam, laudes excurrunt tam recentiores, quam veteres; unum hic audivisse sufficiat annalistam Fuldensem apud Chesnium tom. 2 Hist. Franc. pag. 560, ubi sic habet ad annum 865: Ruodolfus Fuldensis cœnobii presbyter & monachus, qui apud totius pene Germaniæ partes doctor egregius & insignis floruit historiographus & poëta, atque omnium artium nobilissimus auctor habebatur, VIII Id. Mart. diem ultimum feliciter clausit.

[8] Adjumenta, quæ ad concinnandum Opus suum habuit, [ex testimoniis quatuor discipularum ejus] ipsemet Rudolfus indigitat in Prologo ad S. Liobæ Vitam, inquiens: Ego enim gesta illius omnia non didici: sed pauca quædam * a viris venerabilibus ad meam notitiam pervenerunt, qui * quatuor discipularum ejus, Agathæ videlicet & Teclæ, Nanæ & Eolibæ, fideli narratione comperta, singuli pro captu ingenii sui, sicut sibi tradita sunt, literis mandare & ad exemplum posteris relinquere studuerunt. Ex quibus vir religiosus Mago presbyter & monachus, qui ante quinquennium defunctus est, prædictis fœminis admodum familiaris extitit, & crebro ad eas veniens, sermonem de utilitate animæ cum illis habere consueverat. Hic itaque nonnulla gestorum illius memorabilium ab eis agnoscens, breviter quidem annotare curavit; sed, ut interjectis quibusdam addit Rudolfus, confusa omnia & sparsim in schedulis annotata reliquit; quia insperata morte præventus fuit.

[9] Ea a se collecta esse ait, & cum iis, quæ præterea a viris religiosis, [aliarumque gravium personarum collecta,] etiam tum viventibus, audierat, in ordinem digesta: demumque concludit: Porro de fide dictorum nemini fidelium arbitror esse ambigendum, quando ea & probitas referentium commendat personarum, & virtutes miraculorum, quæ divinitus ad ossa ejus mortua frequenter fieri solent, vera esse liquido manifestant. Postremum hoc de miraculis assertum repetit sub finem Operis, plura patrari generatim affirmans, & duobus quidem, quæ in ecclesia Fuldensi ad Sanctæ tumulum patrata sunt, speciatim expositis addit: Hæc autem duo, quia plerique fratrum adhuc viventes se vidisse celebri sermone testantur & ego ipse eo tempore, quo fiebant, illis aderam, propter certitudinem conscripsi ad laudem & gloriam nominis Domini nostri Jesu Christi &c.

[10] Denique Opus est Vita ista undequaque summopere æstimandum; [& magno pretio habenda,] ab auctoritate quidem, utpote exaratum a viro præstanti, qui res in eo narratas majori ex parte acceperat ex testimoniis personarum, quæ Sanctæ convixerant, imo aliqua saltem ex parte ipsemet præsens viderat: ab ordine & stylo, quem pro isto ævo gravem esse & eruditum, nemo inficiabitur; ab utilitate & fructu, uti experti sunt auctores nostri temporis, qui vel Historiam Ordinis S. Benedicti in Anglia, vel ejusdem Ordinis ac fidei Christianæ in Germania seculo 8 propagationem litteris commendandam susceperunt. Dum scilicet ex illo non pauca, ad propositum suum pertinentia, hauserunt, & ea, quæ aliunde acceperant, illustrarunt & confirmarunt. Vitam illam Laurentius Surius primus edidit ad diem XXVIII Septembris, & ex Surii secunda ac correctiore editione eam transtulit Mabillonius in Acta Ordinis S. Benedicti part. 2 Sæculi 3 pag. 246.

[11] [dabimus ex Surio & Mss.] Idem & nos hic faciemus, ita tamen ut in Annotatis vel in margine daturi simus tum notatu dignas lectiones variantes, quas Majores nostri post collationem Surianæ editionis factam cum Ms. sancti Maximini Treviris, nobis scripto reliquerunt, tum alias, quas post similem collationem invenimus, in apographo Ms., quod anno 1638 ad eosdem Majores nostros Colonia transmisit P. Joannes Gamans. Sed quod hic notandum, in posteriore hoc apographo præmittitur sæpe dicto Rudolfi prologo præfatio, qua idem auctor Opus suum dedicat religiosæ virgini nomine Hadumout, quamque nec Surius habet, nec ut a se repertam in Trevirensi Ms. memorarunt Majores nostri. Verisimile est, illam non omnibus exemplaribus ab auctore fuisse adscriptam, sed uni tantum, aut alteri, quod direxit ad dictam virginem, forte cujusdam parthenonis abbatissam, cui & omnibus sanctis virginibus, cum ipsa assidue Deum invocantibus, se commendat. Quidquid sit excudam ipsam in fronte Operis, tamquam verisimilius Rudolfo propriam, eique insuper præmittam titulos vetustæ capitum partitioni præfixos & in uno similiter Gamansii apographo inventos. Partitionem quippe illam, quod nimis inæqualis sit, non sequar; sed novam more nostro dabo in partes & numeros pro rerum narratarum exigentia & majori annotandorum commodo.

[Annotata]

* al. vivunt

* al. quæ refero

* al. addit. ea

§ II. Sanctæ natales; triplex nomen; vita in Winburnensi Angliæ monasterio; epistola ad S. Bonifacium; tempus, quo ad eumdem in Germaniam profecta est.

[Patria, parentes & varium Sanctæ nomen,] Graviter quidem & erudite, ut ante diximus, Acta S. Liobæ digessit Rudolfus; verumtamen, sive quod ipsemet ignoraret, sive quod minus ad ejus sanctitatem pertinere arbitraretur, silens præteriit nonnulla, quæ vel aliunde assequi non valemus, vel non nisi conjectando statuere. Sic, licet in Britannia ex parentibus, natione Anglis & genere nobilibus, natam significet, locum tamen Britanniæ non exprimit. Patri nomen fuit, ut scribit, Dimo, matri Ebba, qui jam senes post factum votum ipsam genuerunt, sed tempus seu annum, quo id circiter contigerit, non signat. De nomine autem Virginis ista speciatim tradit: Mulier post non multos dies concepit & genuit filiam, quam vocavit Truthgebam, cognomento Liebam seu Liobam; eo quod esset dilecta. Hoc enim Latine cognominis hujus interpretatio sonat. Sane lingua Germanica Liebe dilectam sonat, Anglo-Saxonica Leofe. Sed etiam Leobgytham appellatam fuisse, communi hodiedum consensu eruditorum admittitur ex recitanda statim ipsius ad S. Bonifacium epistola. Nihilominus cum Rabano & Rudolfo, Baronius in Martyrologio Romano aliique omnes Liobam constanter scribunt, quos & nos hic imitati sumus.

[13] Nihil de Virginis pueritia seu gestis ante vitam religiosam nos docens biographus, [Notitia Winburnensis in Anglia] verbis postremo loco datis mox subdit: Adultam itaque (mater) Deo consecravit & supradictæ matri Tettæ divinis studiis imbuendam tradidit. Pluribus ante disseruerat de Tettæ abbatissæ laudibus, deque ejus monasterio isthæc præmiserat. In Britannia insula, quam natio Anglorum inhabitat, locus quidam antiquo gentis illius vocabulo Winbrunno vocatur, quod Latine interpretatum, Vini fons dici potest. Qui propter nimiam claritatem & saporem eximium, quo cæteris terræ illius aquis præstare videbatur, hoc nomen accepit. In quo duo monasteria antiquitus & a regibus gentis illius constructa sunt, muris altis & firmis circundata & omni sufficientia sumptuum rationabili dispositione procurata: unum scilicet clericorum (id est, monachorum) & alterum fœminarum. Plures monasterii constructionem uni adscribunt S. Cuthburgæ, reginæ abbatissæ, cujus Acta illustrata sunt tom. VI Augusti ad diem XXXI. Johannes Tinemuthensis citatus tom. 1 Monastici Anglicani pag. 163 jungit ipsi Quinburgam seu Coënburgam sororem atque sic tempus determinat: Anno Domini DCCXVIII sancta Quinburga & sancta Cuthburga sorores Inæ regis West-Saxonum claruerunt, quæ monasterium apud Winburnam construxerunt. Nec desunt, qui Inam ipsum fundatoribus annumerandum censent; cum dicat Rudolfus, a regibus gentis constructum esse.

[14] Ea materia fusius deducta est tum citato tom. VI Augusti pag. 698 & seq. tum tom. 1 Februarii pag. 906 in Commentario historico de gestis Inæ regis Occidentalium Saxonum, [monasterii, ubi degens S. Lioba,] quo remittimus curiosum lectorem. Quod spectat ad ulteriorem loci ac nominis ejus notitiam, passim ab omnibus appellatur Winburna & Winburnense monasterium, incolis Winburnminster, in provincia Occidentalium Saxonum, hodierno Dorcestriæ comitatu ad Stourum fluvium, putaturque esse Romanorum Vindogladia, cujus meminit Antoninus in Itinerario. Hujus itaque monasterii abbatissæ Tettæ jam adulta commissa est S. Lioba, sed quo ætatis suæ aut æræ Christianæ anno, subticet biographus, insignem ejus in disciplina religiosa & in omni virtutum genere progressum exposuisse contentus. Hic autem cum degeret, quantum equidem opinor, direxit sancta Virgo epistolam ad S. Bonifacium, id temporis in Germania apostolicis laboribus intentum. Describam illam ex Serrarii Bonifacianarum epistolarum editione, ubi est ordine sexta supra trigesimam; deindeque opinionis meæ fundamenta allegabo, aliaque, quæ observatu digna judicabo, adjiciam.

[15] Domino reverendissimo & summæ dignitatis infula prædito Bonifacio, [ad S. Bonifacium consanguineum suum] atque in Christo charissimo & mihi affinitatis propinquitate connexo Leobgytha, ultima leve jugum Christi portantium famula, perennem sospitatis salutem. Rogo tuam clementiam, ut memorare digneris prioris amicitiæ, quam jam dudum cum patre meo copulasti, cujus vocabulum est Tinne in occiduis regionibus; qui nunc ante octo annorum curriculum ab hac luce subtractus est, ut pro anima illius preces offerre Deo non renuas: nec non & matris meæ memoriam commendo tibi, quæ est cognominata Ebbe, quæ tibi, ut melius nosti, consanguinitatis nexibus copulatur, & adhuc laboriose vivit, & diu valide ab infirmitate oppressa est. Ego unica Filia sum ambobus parentibus meis. Et utinam, licet sim indigna, ut merear te in fratris locum accipere, quia in nullo hominum generis mei tanta fiducia spei posita est mihi, quanta in te. Hoc parvum munusculum mittere curavi, non ut dignum esset tuæ almitatis aspectui, sed ut memoriam parvitatis meæ retineas, nec longa locorum intercapedine oblivioni tradas: quinimo veræ dilectionis ligaturæ reliquum nodetur in ævum. Hoc, frater amande, enixius flagito, ut tuarum orationum pelta muniar contra hostis occulti venenata jacula.

[16] [scripsit epistolam,] Illud etiam peto, ut rusticitatem hujus epistolæ digneris emendare, & mihi aliqua verba tuæ affabilitatis exempli gratia mittere non recuses, quæ inhianter audire satago. Istos autem subterscriptos versiculos componere nitebar secundum poëticæ traditionis disciplinam, non audacia confidens, sed gracilis ingenioli rudimenta excitare cupiens & tuo auxilio indigens. Istam artem ab Eadburgæ magisterio didici, quæ indesinenter legem divinam rimari non cessat. Vale, vivens ævo longiore, vita feliciore, interpellans pro me.

Arbiter omnipotens, solus qui cuncta creavit,
In regno Patris semper qui lumine fulget,
Qua jugiter flagrans sic regnet gloria Christi,
Illæsum servet semper te jure perenni.

[17] [ex qua biographi narratio] Nemo prudens dubitabit, quin epistola illa ad Sanctam nostram pertineat, si vel obiter percurrerit sæpe memoratam ipsius Vitam; imo fateri quivis debebit, huic ab illa multum roboris & auctoritatis accedere; dum advertet, in singulis pene epistolæ periodis aliquid contineri, quo confirmentur narrata apud biographum. Hoc priusquam exemplis ostendam, dicendum nonnihil de levi discrimine, quod latet in nomine genitoris. Vocatur is in Vita apud Surium Dimo, in Gamansii Ms. exemplari Dynno, in epistola Tinne: sed non frustra addit Sancta, vocabulum illud ipsi esse in Occiduis regionibus; quasi dicat, aliter nomen exprimi in regionibus aliis. Adde, quod frequentissima sit nominum præsertim propriorum corruptio per incuriam librariorum, quodque littera initialis T apud unam nationem, nonnumquam transmutetur in D apud aliam. In littera finali nulla difficultas est; Rudolfus Latinam terminationem assumpsit, Lioba retinuit Anglo-Saxonicam, uti patet in nomine genitricis, quæ in Vita nuncupatur Ebba, in epistola Ebbe.

[18] [confirmatur & illustratur.] Habemus ergo utrobique eosdem Sanctæ parentes, quorum se unicam esse filiam ipsa testatur in epistola, & non obscure etiam indicat biographus, ubi ait: Cum essent steriles & infœcundi (parentes) absque liberis diu manserunt. Cum autem pertransissent dies plurimi & eis jam senibus atque ætate provectis spes generandæ prolis abesset, mater ejus votum nuncupavit, concepit & genuit Filiam &c. Liquet ex epistola, Sanctam ex parte matris fuisse sanguinis nexu conjunctam cum S. Bonifacio; id ipsum asserit biographus, dum narrans S. Liobæ adventum in Germaniam, addit: Vir Deo plenus (Bonifacius) cum summa veneratione suscepit, diligens eam non tantum propter affinitatem, qua sibi ex materno sanguine jungebatur, quantum propter sanctitatem vitæ &c. Denique monialem fuisse & natione Anglam, ut narrat Rudolfus, similiter colligimus ex epistola; primum ex inscriptione, ubi se Sancta ultimam leve jugum Christi portantium famulam appellat: secundum ex eo, quod se S. Bonifacii, natione Angli, consanguineam, ab eoque, tunc episcopo atque in Germania versante, longa locorum intercapedine disjunctam esse notet: ex hac autem posteriore nota, uti & ex commemoratione, quam facit parentum suorum, eruimus, epistolam fuisse conscriptam, antequam sancta Virgo ex Anglia in Germaniam profecta est ad eumdem S. Bonifacium. Eo autem profecta non est, ut ex verbis Rudolfi deinde allegandis eruunt nunc passim recentiores, ante annum 748, & stante hac sententia, postquam jam annos 25 aut plures fortasse degisset in monasterio; ut mihi indubium apparet ex aliis ejusdem biographi verbis, quæ præmitto: Igitur eo tempore, quo cælestis vitæ studiis beata virgo Lioba in monasterio floruerat, sanctus martyr Bonifacius a Gregorio Romanæ Sedis Antistite, qui Constantino in Pontificatu successit, episcopus ordinatur & ad prædicandum verbum Dei Germaniæ populis mittitur. S. Bonifacius a Gregorio II Papa consecratus est episcopus anno 723, proindeque S. Lioba jam tum degebat in monasterio Winburnensi.

[19] Pergit Rudolfus compendio referre adventum S. Bonifacii in Germaniam, [Lioba ad S. Bonifacium in Germaniam] clericorum varii ordinis ex Anglia ab ipso per legatos & epistolas evocationem, & fructus, quos, iisdem adjuvantibus, retulit; tantos nimirum, ut magnam Germaniæ partem doctrina salutari virtutumque miraculis Christo acquisiverit, & pagani fide instructi certatim ad gratiam baptismatis convolarent. Tum Bonifacius monasteria construere cœpit, ut ad fidem Catholicam populi non tam Ecclesiastica gratia, quam monachorum ac virginum congregationibus raperentur. Volens ergo utriusque professionis ordinem regulariter observari, idoneum utrique magisterium studuit adipisci; misitque in Cassinum montem Sturmi discipulum suum… ut in monasterio, quod beatus pater Benedictus instituit, disciplinam regularem, & vitam moresque monasticos agnosceret… Similiter & in patriam cum epistolis legatos direxit ad Tettam abbatissam, … deprecans, ut ad solatium suæ peregrinationis, atque ad auxilium legationis sibi injunctæ, transmitteret ei Liobam virginem &c. Hæc nunc passim eruditi ita accipiunt, ut eodem circiter tempore S. Bonifacius Sturmium in Italiam direxerit, & ex Anglia S. Liobam evocaverit: simulque concludunt, evocatam non esse ex Anglia Liobam ante annum 748.

[20] Primum videtur sat clarum: alterum probatur ex Vita S. Sturmii, [profecta est circa annum 748;] quam ex Browero & Surio recudit Mabillonius part. 2 Sæculi 3 Benedictini pag. 269 & seqq., quæque apud nos dari poterit ad diem XVII Decembris. Conscripsit eam Eigil Fuldensis abbas quartus, vir pius & eruditus, qui in discipulatu illius, ut ipse in prologo suo affirmat, plusquam viginti annos conversatus fuerat, cujusque proinde auctoritas hic magna esse debet. Is itaque ad rem nostram narrat num. 12 & seqq., quod S. Sturmius locum condendo monasterio Fuldensi, ad preces S. Bonifacii a Carlomanno Francorum rege & ab aliis sibi concessum, cum septem sociis ingressus sit anno Incarnationis Christi septingentesimo quadragesimo quarto: quod deinde inter eos initum sit consilium mittendi aliquos ad magna monasteria, qui perfecte discerent monasticam disciplinam juxta Regulam S. Benedicti; quod denique collaudans consilium S. Bonifacius, hanc legationem studioso Sturmi injunxerit; qui præparatis itineri necessariis, adsumtis secum duobus fratribus, quarto ad locum prædictum ingressionis anno Romam profectus est &c.; anno igitur Christi 748, circa quem per consequens etiam Lioba in Germaniam vocata est.

[21] [non circa 725] Eminentissimus Baronius in Annalibus adventum Sanctæ in Germaniam retulit ad annum 725, deceptus verisimiliter ab Othlono, qui sub initium seculi 12 Vitam S. Bonifacii ampliavit. Hic enim auctor, apud Mabillonium part. 2 Sæculi 3 Benedictini, nam lucubrationem ejus recudere visum non est Majoribus nostris ad diem V Junii, primum pag. 42 sic loquitur: Prædicans ergo & baptizans sanctus præsul in Turingorum & Hessorum regionibus, perspexit, messem quidem esse multam ibi, sed operarios paucos ad copiosam multitudinem credentium instruendam. Unde in provinciam patriamque suam mittens, exinde tam feminas, quam viros religiosos, scientiaque varia imbutos plures venire fecit, suique laboris onus inter eos divisit: inter quos erant præcipui viri Burchardus, & Lullus, Willibalt & Wunnibalt frater ejus, Witta & Gregorius: feminæ vero religiosæ, matertera scilicet S. Lulli, nomine Chunihilt & filia ejus Berathgit, Chunidrut & Tecla, Lioba & Waltpurgis, soror Willibaldi & Wunnibaldi.

[22] [aut sedente Gregorio secundo Papa, ut Othlonus] Tum paucis interjectis prosequitur in hunc modum Othlonus: Cumque millia hominum tam per se, quam per suos provinciales ad fidem sacram perducta Baptismatis unda diluisset, jam defuncto beatæ memoriæ Gregorio secundo Sedis Apostolicæ Præsule & tertio Gregorio eamdem Sedem obtinente, iterum B. Bonifacius Romam legatos misit, qui apud Præsulem prædictum prioris amicitiæ fœdera renovantes, omnem familiaritatis gratiam, quam ab antecessore suo habuisset, expeterent, omnemque subjectionem Apostolicæ Sedi debitam a se promitterent, conversionem quoque plurimorum in Germania habitantium intimarent. Postrema verba sufficienter innuunt, legatos illos missos fuisse, haud diu postquam Gregorius tertius ad Sedem Apostolicam evectus est, quod contigit anno 731. Sed qui hunc solum auctorem consuluerit, & priora verba cum posterioribus contulerit, facile sibi imaginabitur, conversionem illam plurimorum, quam Gregorio tertio intimari jussit Bonifacius, factam esse adjuvantibus personis ante enumeratis, quæ proinde jam diu in Germania versatæ fuerant, antequam Gregorius factus sit Pontifex.

[23] [S. Bonifacii biographus visus est insinuare.] Hoc autem in Lioba admitti non posse, deprehendimus non tantum ex iis, quæ tradunt de S. Sturmio Rudolfus & Eigil abbas, verum etiam ex integra Rudolfi narratorum serie. Ex ea quippe discimus, S. Bonifacium primo evocasse ex Anglia diversi ordinis clericos ad prædicandum Euangelium; deinde cum iisdem adjuvantibus, magnam Germaniæ partem… Christo acquisivisset, condere cœpisse utriusque sexus monasteria, ac tum primum arcessivisse Liobam. Unde liquet, confusa fuisse ab Othlono ea, quæ fecit S. Bonifacius circa annum 725 cum iis, quæ dein aggressus est post annos ut minimum viginti. Porro quod de S. Lioba jam dictum est, similiter ostendunt alii de SS. Willibaldo & Wunnibaldo, & utrumque quidem Roma in Germaniam profectum esse; neutrum tamen ante annum 738. De Willibaldo id probatum vide apud nos tom. 2 Julii ad diem mensis septimum in Commentario prævio; at de Wunnibaldo agetur ad diem XVIII Decembris, de quo interim videri possunt tum laudatus Commentarius, tum Commentarii prævii ad Acta S. Richardi, utriusque parentis tom. 2 Februarii pag. 69 & seqq., & S. Walburgis eorumdem sororis tom. III Februarii pag. 511 & sequentibus. Hic autem Henschenius pag. 514, quia Tecla consanguinea fuit S. Liobæ, & talis quoque videbatur fuisse S. Walburgis, opinatus est, haud improbabili conjectura asseri posse, utramque cum Lioba venisse in Germaniam: cum autem hæc vocata tantum fuerit circa annum 748; idem tempus etiam signavit pro istis. Ulterius processit Cointius, omnium ab Othlono memoratarum feminarum adventum in Germaniam referens ad annum 749, & simul observans, unam a Rudolfo memorari Liobam, quia is in ejus Vita describenda totus versatur.

[24] Ad Henschenium & Cointium accedere voluit Pagius in Critica Baronii ad annum 725 num. 8; [Non fuit eo vocata a S. Sturmio, sed a S. Bonifacio;] verum minus accurate nonnulla exposuit. Recitatis verbis, quibus Othlonus viros ac feminas ex Anglia a S. Bonifacio vocatos asserit, subdit Pagius: Inter alios numerat Liobam & Walpurgem, Willibalt & Wunnibalt, Liobæ & Walpurgis fratres; de quibus omnibus hic nobis aliquid dicendum, si prius monuero, Baronium ab Othlono deceptum, harum religiosarum fœminarum in Germaniam adventum sub Gregorio II male narrare. Ex Vita enim S. Liobæ mox citanda constat, Bonifacium misisse Sturmionem abbatem, suum discipulum in monasterium Casinense, eique mandasse, ut ex Anglia moniales & ancillas Dei in Germaniam evocaret. Quare cum Sturmio anno tantum DCCXLIV abbas Fuldensis dictus fuerit, Lioba, aliæque post illum Christi annum in Germaniam transfretarunt. Constat sane ex Vita S. Liobæ, quam ut a Rudolfo exaratam & a Mabillonio editam mox citat Pagius, constat, inquam, Sturmionem seu Sturmium a S. Bonifacio missum fuisse ad Casinense monasterium, idque anno 748, ut supra probatum est ex Vita S. Sturmii: at ex Vita S. Liobæ nullatenus constat, mandasse Bonifacium, ut Sturmius moniales & ancillas Dei ex Anglia evocaret: cum ne vel verbo unico hujuscemodi evocationis per Sturmium faciendæ meminerit Rudolfus. Contra, teste eodem Rudolfo, ipsemet Bonifacius, dum Sturmium in Italiam direxit, similiter in Angliam legatos cum litteris destinavit ad Tettam abbatissam, ut Liobam transmitteret. Sed nihil addit auctor, unde certo concludamus, alias id temporis per Bonifacium rogatas fuisse; quamquam verisimillimum nobis sit, vel rogatas fuisse aliquas, vel sponte comitatas abeuntem Liobam, quod annotare neglexerit biographus.

[25] Præterea hallucinatus est Pagius, vel certe aliis hallucinandi ansam præbuit, [nec erat soror S. Walburgis.] dum S. Liobam æqualiter cum S. Walburge sororem fecit SS. Willibaldi & Wunnibaldi, dumque idem paulo inferius repetivit, inquiens: Sancta Walpurgis, quibusdam Walburgis, Liobæ soror, postquam Wunnibaldus & Willibaldus fratres in Germaniam venere &c. Constat enim ex Rudolfo, natam esse Liobam parentibus senibus & eatenus sterilibus; constat ex epistola ejusdem Sanctæ ad S. Bonifacium, fuisse illam amborum parentum suorum Filiam unicam, idque novisse potuit Pagius, cum & Vitam S. Liobæ citet & ex Epistolis S. Bonifacii affirmet, ei quoque nomen fuisse Leobgytha. An autem inter Liobam & Walburgem atque hujus fratres aliqua fuerit stricta consanguinitas, non ausim indubitate affirmare: visum id est Henschenio proxime laudato, qui id conjecit ex eo, quod S. Bonifacius, quocum S. Lioba sanguine juncta fuit, consanguineus etiam fuisse dicatur S. Wunnibaldi in hujus Vita, & avunculus S. Walburgis, in Vita item Walburgis, quinto loco apud nos edita, utpote conscripta seculo tantum decimo quarto. De cognatione S. Liobæ cum Tecla infra redibit sermo.

§ III. Regimen sanctimonialium in Germania Sanctæ commissum a S. Bonifacio; hujus & S. Lulli ad ipsam epistolæ; sociæ ac discipulæ ipsius.

[In Germaniam adveniens, necdum reduce verisimilius] Rudolfus, ut primum indicavit S. Liobæ in Germaniam adventum, mox sic progreditur: Igitur sicut desideraverat, monasteriis custodiam & regularis disciplinæ normam instituit: & monachis quidem Sturmi abbatem prætulit: Liobam vero virginem, spiritalem virginum matrem esse decrevit: statuitque ei monasterium in loco, qui vocatur Bischoffsheim, ubi non parvus ancillarum numerus collectus est. Conjunxerat ante, ut vidimus, missionem Sturmii in Italiam cum missione legatorum in Angliam ad evocandam Liobam; & hic denuo ita scribit, acsi eodem tempore virginibus præfecta fuerit Lioba, quo monachis præpositus fuit Sturmius, jam redux ex Italia; quæ si stricte sumantur, dicendum erit, Liobam declaratam fuisse virginibus matrem anno tantum 750. Nam Sturmius in Italiam profectus est anno 748 & cum illic lustrandis monasteriis integrum annum, ut diserte tradit Eigil ipsius biographus, perseverasset, secundo inde anno, … regressus est. Cum ad hanc, Domino opitulante, terram perveniret, correptus morbo apud Chitzzinga monasterium hebdomadas quatuor ægrotavit. Tunc ex infirmitate convaluit, & ad episcopum Bonifacium, qui tunc forte in Thuringia fuit, perrexit.

[27] [ex Italia Sturmio, Bischoffshemii abbatissa, & aliorum] Equidem facile credidero, eodem fere tempore Sturmium abiisse in Italiam, quo in Angliam perrexere legati ad evocandam Liobam; sed verisimilius etiam arbitror, quod hæc citius in Germaniam advenerit, ac sacras virgines gubernandas susceperit, quam ille reversus sit ex Italia, cœperitque viros imbuere principiis monasticis, quæ ipsemet ibidem didicerat. Putem ergo initia regiminis S. Liobæ simul relata fuisse cum initiis S. Sturmii, ex Italia reducis, quia tum demum S. Bonifacius finem intentum plene est assecutus, virum nempe nactus idoneum, cui generale virorum magisterium committeret, quale jam tum pro sacris virginibus commiserat S. Liobæ. Generale, inquam, magisterium: nam verba num. præcedente recitata, & hæc relata etiam superius: Volens ergo (S. Bonifacius) utriusque professionis (virorum ac feminarum) ordinem regulariter observari, idoneum utrique magisterium studuit adipisci: intelligenda non sunt de magisterio unius virorum cœtus vel unius parthenonis; sed quantum ego ex fine per S. Bonifacium intento assequor, sumenda sunt de magisterio, quod committeretur S. Sturmio in omnia virorum, & S. Liobæ in omnia virginum monasteria, iis in partibus erecta & erigenda.

[28] [parthenonum generalis magistra constituta est] Et sane, licet dubium non sit, quin singulis virginum cœnobiis singulæ præessent abbatissæ seu matres spirituales, hujusmodi generale magisterium constanter exercuit S. Lioba ad finem fere usque vitæ suæ, ut sufficienter indicat biographus num. 28 inquiens: Illa vero (Lioba) omnem sollicitudinem erga id, quod cœperat, exercebat, & monasteria puellarum, quasi ductrix spiritualium tironum, visitans, certantibus studiis æmulantes, ad perfectionis gloriam provocabat. Num. sequenti: Cum autem senuisset … ordinatis omnibus, quæ sub cura sua habuit, monasteriis &c. Accedit, quod dictæ peculiarium cœnobiorum abbatissæ seu spirituales matres aut magistræ passim peterentur ex iis, quas ipsa Sancta in suo parthenone direxerat & informaverat. Audiatur denuo biographus num. 14: Statuitque ei (Bonifacius) monasterium in loco, qui vocatur Bischoffsheim, ubi non parvus ancillarum Dei numerus collectus est: quæ ad exemplum beatæ Magistræ, cælestis disciplinæ studiis instituebantur, & in tantum doctrina ejus proficiebant, ut plures ex illis postmodum magistræ fierent aliarum; ita ut nulla aut etiam rara in illis regionibus essent monasteria fœminarum, quæ non discipularum ejus magisteria desiderarent. Erat autem Bischoffshemium monasterium, quod S. Lioba ad postremos usque vitæ annos inhabitasse videtur, in diœcesi Moguntina ad Tuberam fluvium; sed ejus nunc sola vestigia supersunt in oppido, quod antiquum nomen retinuit, vulgo Bischoffsheim.

[29] Ceterum tam ex iis, quæ jam paucis deduximus, quam ex aliis, [a S. Bonifacio, qui ipsam maximi faciebat.] quæ dein legemus apud Rudolfum, abunde liquet, summam fuisse apud omnes & nominatim apud S. Bonifacium de S. Liobæ prudentia, doctrina ac sanctitate opinionem: usque adeo ut dictus sanctus antistes in Frisiam discedens, nihil magis cordi videatur habuisse, quam ut caveret, ne tam insignem virtutum omnium Magistram amitteret Germania. Hinc & ipsam, ut supra verbo attigi, sollicite adhortatus est ad perseverantiam in susceptis laboribus, & S. Lullum, in præsulatu suum successorem ac Seniores monachos Fuldenses monuit, ut cum honore & reverentia curam ejus agerent: suæque voluntatis esse affirmans, ut post obitum ejus corpus illius ad ossa sua in eodem sepulcro poneretur, quatenus pariter diem resurrectionis expectarent, qui pari voto ac studio in vita sua Christo servierant. Exstat præterea apud Serarium epistola, inter Bonifacianas 31, unde conjicio, eam fuisse inter SS. Bonifacium & Liobam de se invicem æstimationem, ut neque ipsa, illo inconsulto, quidquam statueret, neque ille aliquid pro imperio determinaret: sed negotium omne Virginis prudentiæ relinqueret.

[30] Sic sonat epistola: Venerandæ Christi famulæ & charitate sincerissima perenniter continendæ Leobgythæ Bonifacius servus servorum Dei, [Ejusdem Sancti ad Liobam epistola,] optabilem in Christo salutem. Notum tuæ sit sanctitatis dilectioni, quia frater & compresbyter noster, nomine Torhthat, nobis referebat, quod a te precibus suis impetraret, ut puellæ cuidam doctæ laborem, si noster consensus licentiam tribuisset, tempore imperes * aliquanto. Quapropter secundum quod dilectio tua pro suæ mercedis augmento de hac re consultum putaverit, nostram consentire & favere voluntatem indubitanter agnosce. Vale in Christo. Vox imperes, asterisco notata & verisimiliter a librario corrupta, sensum non satis planum facit. Forte legendum ut imperares vel imponeres doctæ cuidam puellæ laborem alias aliquanto tempore instruendi; nempe ad explorandum, an apta sit futura ad regimen. Est & alia apud eumdem Serarium inter Bonifacianas 25 epistola, ex qua eruitur, quantam sanctus antistes in precibus Sanctæ ac sociarum ejus fiduciam haberet.

[31] [& altera ad ipsam ac socias] His illa verbis concepta est: Venerandis & amandis charissimis sororibus Leobguthæ & Teclæ, nec non & Cynehildæ & omnibus in Christo diligendis sororibus, vobis cohabitantibus, æternæ charitatis salutem. Obsecro, & præcipio quasi filiabus charissimis, quemadmodum vos jam incessanter facere & fecisse & facturas esse confidimus, ut vestris orationibus crebris Dominum deprecemini, ut liberemur juxta dictum Apostoli ab importunis & malis hominibus. Non enim omnium est fides. Et scitote, quia Deum laudamus, & tribulationes cordis nostri dilatatæ sunt, ut Dominus Deus, qui est refugium pauperum & spes humilium, de necessitatibus nostris & de tentationibus hujus sæculi nequam eripiat nos, ut sermo Domini currat, & clarificetur gloriosum Euangelium Christi, ut gratia Domini in me vacua non fiat. Et quia ultimus & pessimus sum omnium legatorum, quos Catholica & Apostolica Romana Ecclesia ad prædicandum Euangelium destinavit, ut omnino sine fructu Euangelii sterilis non moriar, & vacuus filiorum & filiarum numero non revertar, ne de abscondito talento, Domino veniente, reus esse judicer, nec, peccatis exigentibus, vice laboris pro mercede, ultionem infructuosi laboris accipiam ab eo, qui misit me. Multi enim (quod pejus est) quos oves in futuro judicio ad dexteram Christi ponendos fore censebam, versa vice, putidæ & petulcæ & ad sinistram statuendæ capellæ esse dinoscuntur.

[32] [Teclam & Cynehildam, de quibus pauca] Et pietatem Domini precamini,ut Spiritu principali confirmet cor meum Deus, qui me indignum pastorem in populo vocari voluit, ut, lupo veniente, more mercenarii non fugiam; sed exemplo boni pastoris agnos pariter cum matribus, Ecclesiam scilicet Catholicam cum filiis & filiabus suis, contra hæreticos & schismaticos vel hypocritas fideliter ac fiducialiter defensare studeam. Præterea quia dies mali sunt, nolite esse imprudentes, sed intelligentes, quæ sit voluntas Dei. Quamobrem vigilate, & state in fide, & viriliter agite & confortamini. Omnia vestra cum charitate fiant: & juxta Euangelium: In patientia vestra possidebitis animas vestras. Et recordamini sanctorum apostolorum & prophetarum, quia multum laboraverunt in Domino: ideo adepti sunt præmia sempiterna. Et juxta Psalmistam: Multæ tribulationes justorum, & de his omnibus liberabit eos Dominus: & juxta Euangelium: Quia qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Sicut dubium mihi nullum est, quin Leobgutha hic in titulo epistolæ eadem sit cum Leobgytha, ita vix ullum est, quin & Cynehilda sit eadem cum Chunihilt, quam cum Sancta nostra & aliis ex Britannia in Germaniam transmigrasse, & in Turingia magistram seu abbatissam constitutam fuisse tradit Othlonus apud Mabillonium part. 2. Sæc. 3 Benedict. pag. 42, atque inde colligo, eam Cynehildam aliquanto tempore in Bischoffsheimensi parthenone habitasse, antequam abierit ad designatum sibi locum. Sed hæc, si materia suppetat, plenius elucidari poterunt ad diem VIII Decembris, quo nonnullis Fastis Benedictinis inscripta est.

[33] [notantur, alibi plenius examinanda.] Teclam similiter inter transmigrantes reponit Othlonus ibidem, & a S. Bonifacio collocatam fuisse ait in locis Kihhingen & Ochsnofrutt nuncupatis juxta fluvium Moin; id est, in Kitzingensi & Ochsenfurtensi in Franconia ad Mœnum amnem monasteriis. Teclam præterea recenset biographus noster inter discipulas S. Liobæ & in Actis ejus colligendis adjutrices. Teclam denuo memorat idem biographus num. 22 & aperte S. Liobæ consanguineam appellat, dicens: Primaque eam (Liobam) Tecla consanguinea ejus his verbis adorsa est. Verum an ubique de eadem Tecla sermo fit? Hujus quæstionis discussio spectat ad mensem Octobrem, ad cujus diem XV Tecla in Germania abbatissa annuntiatur in Romano Martyrologio aliisque Fastis, sicut monuimus in Prætermissis diei XXVII Septembris, quo eam habebat Ferrarius. Videri interim potest Commentarius prævius ad Vitam S. Hadelogæ virginis tom. 1 Februarii pag. 304 & seq., ubi Majores nostri dixerunt, dubitari posse, an non duæ fuerint Teclæ, una senior, quæ cum Lioba evocata ex Anglia memoratur, altera junior, quæ, teste biographo nostro, S. Liobæ discipula operam contulit in colligendis Actis.

[34] Verum dum quæstionem istam alio remittimus, de reliquis tribus Teclæ adjutricibus, [sed quæ de Agatha Nana & Eoliba] a Rudolfo nominatis, Agatha, Nana & Eoliba, nonnulla veniunt annotanda. Id quippe in Prætermissis diei XII Junii nos facturos polliciti sumus de Agatha nominatim; dicturos nempe hoc die, quæcumque de ipsa dici possunt, nisi interim edoceremur, habere eam cultum ecclesiasticum & certum venerationis diem. Joannes Wilsonus in prima editione Martyrologii Anglicani retulit Agatham cum elogio dicto die XII Junii, secutique eum sunt Ferrarius & Arturus. Idem Wilsonus in secunda editione distulit ipsam in ejusdem mensis diem XXVIII; at Bucelinus in XII Decembris. Wion & Menardus, certum natalem ignorantes, indicarunt ipsam in Appendice his verbis: S. Agatha monialis Wimbrunæ in Germania, & sanctæ Liobæ discipula sanctæ conversationis: Castellanus in Aëmeris his tantum: S. Agatha Angla. Quod ad diem spectat & mensem, causam non reperio, cur primo loco nominati auctores memoriam cjus uni potius affixerint, quam alteri; & ut candide eloquar, dubia mihi sunt vel erronea pene omnia, quæ tam hi quam illi, citantes Vitam S. Liobæ, de Agatha adstruxerunt.

[35] Dubius in primis Sanctæ titulus illi ab omnibus adscriptus, [adstruuntur, dubia sunt] & ex Vita S. Liobæ non eliciendus, nisi velint, eum concedendum esse omnibus, de quibus ut Sanctorum vel Sanctarum discipulis honorifice meminerunt biographi. Dubius similiter titulus abbatissæ, quem ipsi post Wilsonum attribuit Alfordus. Dubia universim, quæ idem Wilsonus & ex ipso alii tradunt dicentes, Agatham nativitate Anglam fuisse, & religiosam in Winburnensi Dorcestriæ monasterio, missam fuisse in Germaniam ad S. Bonifacium. Hæc enim ne verbo quidem uno attingit Rudolfus; deque Agatha altum silet Othlonus, ubi enumerat præcipuas mulieres, quæ ad S. Bonifacium ex Anglia perrexerunt. Imo si verum sit (mihi sane verisimillimum est) quod statuit Arturus, Agatham videlicet, quæ colligendis S. Liobæ Actis allaboravit, eamdem esse cum ea, de qua Rudolfus iterato agit in Suriana editione prima cap. 14, in nostra hic num. 18, longe probabilius est, Agatham fuisse nativitate Germanam.

[36] Narrat quippe Rudolfus, quod, cum S. Lioba Bischoffshemii in Germania pluribus præesset monialibus, [pleraque] harum una, eaque absens, accusata fuerit turpissimi & atrocissimi facinoris: Cum autem, addit, Abbatissa audito tumultu, rem gestam comperisset, convocatis sororibus causam exposuit, nullamque ex eis præter Agatham deesse cognovit, quæ ante paucos dies a parentibus suis vocata, pro quadam necessitate ad domum eorum cum licentia perrexerat. Hanc itaque, misso nuncio, sine mora revocavit… Quæ cum venisset, omni criminis suspicione, ut multis prosequitur auctor, manifestissime liberata est. Hanc, qui nativitate Anglam fuisse volet, dicat, monialem in Germania trajecisse in Angliam, ut parentes viseret: vel si displiceat hujusmodi excursio, & tempus verbis biographi indicatum videatur nimis angustum, dicat, parentes Agathæ ex Anglia pariter transmigrasse, & non procul a filiæ suæ monasterio fixisse domicilium. Neutrum mihi persuadebit.

[37] [vel erronea.] Erronea porro sunt, quæ tradunt Wion & Menardus his verbis: S. Agatha monialis Wimbrunæ in Germania: & Arturus istis: Wimburgi in Germania sanctæ Agathæ virginis: observans deinde in Notis, obiisse eam in monasterio Wimburgi seu Wimbrunæ. Quasi vero Winburna seu Winbrunnum esset Germaniæ monasterium, nec satis clare Rudolfus id collocasset in Britannia insula. Denique verisimile non est, quod de Agathæ obitu statuit Alfordus in Annalibus ecclesiæ Anglo-Saxonicæ ad annum 757 dicens: Bonifacium in cælum abeuntem … sequuntur hoc anno duæ Virgines, quæ eum olim in Germaniam secutæ fuerant. Cum enim Agatha Actis S. Liobæ colligendis operam contulerit, potius credendum est, illam huic supervixisse, & cum ipsa Lioba diu in vivis superaverit annum 757, etiam multo serius statuendus fuit Agathæ obitus. Pergo ad Nanam & Eolibam. Sanctas appellat Wion in Appendice ad Martyrologium, & primam monialem Wimbrunæ S. Liobæ discipulam; alteram discipulam S. Liobæ abbatissæ in cœnobio Wimbruno, cui Lioba numquam præfuit. Citatur tamen utrobique Rudolfus. Ambas, ut Sanctas, retulit Arturus ad diem XXII Novembris, & ista adjecit in Annotatis: Ex monasterio Winburnensi in Anglia a S. Bonifacio archiepiscopo evocatæ, simul cum S. Lioba, cujus fuerunt discipulæ, in Germaniam venerunt, ubi floruerunt magna cum vitæ sanctitate. Citantur & hic cum Wione Acta S. Liobæ auctore Rudolfo. Nos Rudolfo credimus, fuisse discipulas S. Liobæ & in collectione gestorum ejus adjutrices; reliqua vero eodem loco habentes, quo asserta de Agatha, regredimur ad Sanctam nostram.

[38] [Epistola S. Lulli ad S. Liobam] Restat una ad ipsam epistola inter Bonifacianas 46, istam præferens inscriptionem: Sorori in Christo carissimæ Leobgythæ Lullus exiguus servus auctoritate domini Bonifacii discipulorum in Domino salutem. Profecturus in Frisiam S. Bonifacius Lullum sibi in sede Moguntina successorem subrogavit, eidemque præ ceteris Liobæ curam sollicite commisit, sicut supra ostendimus. Hæc autem epistola mihi videtur responsoria ad amicas Sanctæ querelas de diuturniore antistitis absentia, ac neglecta utcumque sui memoria & cura: sic habet: Non immemorem tuæ sagacitatis industriam æstimo Euangelicæ sententiæ, qua dicitur: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cælorum. Illa paupertas patienter ferenda est, eodem Euangelista testante, qui ait: In patientia vestra possidebitis animas vestras: illud Davidici cum corde retinens, quia secundum multitudinem dolorum tuorum consolationes Dei lætificarunt animam tuam. Nec enim contemptui vel oblivioni tuam sinceram in Domino germanitatem deditam arbitreris; quamvis per interducias * temporum corporali præsentia secernamur; neque in tuis necessitatibus fessum me esse, ullo modo autumes, sed tantum diabolicæ fraudis astutia præoccupatum atque ministrorum ejus subdola insectatione fatigatum scias, & * juxta Prophetæ dictum, tædet me vitæ meæ propter filios nequitiæ. Quicquid autem necessitatibus tuis. desit, per Gundwinum diaconum reversurum indicato. Suggere illi, ut in laboribus meis non lassescat; quia valde rarus est, qui tribulationes meas mecum participare velit. Vale in Domino; intercedens pro me tanto enixius, quanto graviore angustia deprimor. Hactenus S. Lullus, de quo cum Romano Martyrologio agetur ad diem XVI Octobris.

[Annotata]

* i. e. inducias, intervalla

* al. ut

§ IV. Tempus & locus mortis ac sepulturæ; translationes corporis; præsens reliquiarum status; cultus antiquus & hodiernus.

[Obiit Sancta] Non discurro ulterius in reliquam S. Liobæ, dum adviveret, gestorum seriem, quia nihil aliunde suggeritur, quod addam narratis per biographum, & hic sicubi elucidationem exigat, præstari id commode poterit in Annotatis. De mortis tempore non convenit inter recentiores. Wilsonus in Martyrologio Anglicano fixit eam circa annum 757; Alfordus in Annalibus absolute absque particula exstensionem designante; sed præmature, ut jam nunc innui, agens de Agatha Sanctæ discipula num. 37; ubi & Alfordi verba exhibui. Pagius ob rationes mox allegandas dicit, vixisse Sanctam ultra 768; Mabillonius, ob rationes easdem obiisse colligit circa 772; Bailletus & Castellanus circa 779, quo eodem mortem ejus retulit Cointius, & ultra quem differri non posse contendit. Audiamus nunc rationes, ex quibus constet, obitum serius contigisse, quam fixerit Alfordus. Biographus noster num. 27 exponens venerationem, qua S. Liobam prosecuti sunt Pipinus rex Francorum & Filii ejus Carolus & Carlomannus … & præ cæteris maxime Carolus … qui … ad se frequenter invitatam cum magna reverentia suscepit, & dignis muneribus honoravit; hæc addit de Hildegarde Caroli Magni conjuge: Sed & regina Hildegardis puro eam venerabatur affectu, atque ita ut animam suam diligebat: voluitque, ut assidue secum maneret, quatenus ad viam vitæ verbis ejus proficeret & exemplis. Sed illa … palatinum detestabatur tumultum.

[40] Inde liquet, vixisse Sanctam, quo tempore Hildegardis matrimonio juncta erat Carolo Magno, [circa annum 779] itaque non modo ultra annum 757, quo vix nata erat Hildegardis, & ultra 768, circa quem Pagius in Critica ad annum 725 & Mabillonius in Notis ad Rudolfum putaverunt, Hildegardem nupsisse Carolo Magno; sed & ultra 771, cui Caroli cum Hildegarde nuptias nunc passim innectunt eruditi, & cui innectendas esse ipsimet postea contenderunt Pagius ac Mabillonius; ille in Critica ad dictum annum 771; hic in Annalibus ad annum eumdem. Dixi autem, vixisse ultra illum annum; at dum reliqua biographi verba considero, animus omnino propendet in sententiam eorum, qui vixisse autumant usque ad annum circiter 779; quia diuturna fuit inter dictam reginam & Sanctam nostram familiaritas. Verba subdo: Cum autem senuisset (Lioba) & provectioris jam esset ætatis, … morante rege Carolo in Aquensi palatio misit ad eam regina Hildegardis, deprecans, ut ad se venire non gravaretur. Desideravit enim videre eam, antequam de corpore migrasset. Quod illa quanvis moleste ferret, propter ANTIQUAM tamen FAMILIARITATEM consensit. Perrexit ergo: sed brevem admodum ibi moram habuit, reversaque ad monasterium, post paucos dies corporis incommodo correpta, decidit in lectum & ingravescente languore … accepto Corporis & Sanguinis Christi viatico, hominem exuit.

[41] [in Schonersheim haud procul Moguntia;] Cointius annum 779 præ alio eligendum existimavit, quia, uti indicat Rudolfus, dum S. Lioba brevi ante obitum tempore ad Hildegardem accessit, Carolus Magnus Aquisgrani morabatur; & vere eum sub idem tempus illic moratum esse colligitur ex Chronico Laureshamensi. Ejus quippe auctor mortem Gundelandi, Laureshamensis abbatis, referens ad annum 779, ait: Gundelandus, instante sibi divino vocationis bravio, misit ad regem Aquisgrani &c. Sed nec serius collocari debere Sanctæ obitum, inde eruit idem Cointius, quod Carolus Magnus ab anno isto usque ad 783, ætatis reginæ Hildegardis vigesimum sextum & vitæ ultimum, non legatur adiisse vel Aquisgranum vel Heristallium. De die obitus nulla est controversia; locum vero sat clare etiam designat biographus, inquiens: Cum autem senuisset, (deposita cura monasteriorum) venit in locum, qui vocatur Schonersheim, quatuor millibus a civitate Moguntia ad Africum distans, ibique cum famulabus Dei secum commorantibus mansitavit. Vocata interim adiit Hildegardem, & post brevem moram reversa ad monasterium (utique Schonersheimense,) hominem exuit … mense Septembri quarto Calendas Octobris.

[42] [sepulta in Fuldensi ecclesia. Translatio corporis] Secundum ante dicta mandaverat S. Bonifacius, ut & sua & S. Liobæ ossa in Fuldensi ecclesia eodem tumulo conderentur. Mandato eatenus obsecuti sunt monachi, ut sicut ante sancti pontificis, anno 755 in Frisia martyrio affecti, ad monasterium suum deferri curaverant ibidemque sepeliverant, ita quoque eodem sanctæ Virginis corpus transtulerint; sed non ausi sancti martyris sepulcrum aperire, alteram mandati partem non implevere, & Liobam sepelierunt ad plagam Septentrionalem altaris, quod ipse sanctus martyr Bonifacius ædificatum, in honorem Domini Salvatoris nostri & sanctorum duodecim Apostolorum ejus dedicaverat. Verba sunt biographi, qui mox translationem ejus sic memorat: Post annos autem non paucos, a rectoribus loci illius ecclesia augustius ædificata, cum futuræ consecrationi præpararetur, Eigil abbas cum licentia Aistulphi archiepiscopi ossa ejus (S. Liobæ) transtulit, & in Australi porticu juxta memoriam sancti Ignatii martyris posuit, ubi sepulcro condita miraculis vivit & gloria.

[43] [facta verisimillime anno 819] Aistulphus, cujus nomen, mutata hinc inde littera, a diversis diverso modo scribitur, Moguntinam sedem tenuit annis 12, a Christi circiter 814 usque ad 826; Eigil vero abbas Fuldensibus præfuit annis tantum quinque, vita functus 822, intra quem & 817 contigisse debuit dicta translatio. Verum ad hujus epocham propius accedemus; si annum assequamur, quo consecrata est ecclesia. Annales Fuldenses apud Chesnium tom. 2 Scriptorum ita statuunt ad annum 819: Hoc anno basilica sancti Bonifacii martyris in cœnobio Fuldensi ab Hestulfo archiepiscopo dedicata est in honorem Domini Salvatoris & omnium Sanctorum ejus, translataque sunt ossa sancti martyris Kal. Novemb. Annum eumdem signat Rabanus versibus, quos ad Haistulphum directos recitat Browerus lib. 2 Antiquitatum Fuldensium cap. 3.

Nam quia tu templum dedicasti martyris almi,

Per servum donum hoc martyr & ipse dedit.
Nam est nonus decimus octingentesimus annus,
Ex quo Salvator venit in arva pius.

Diem quoque signat Rabanus in suo Martyrologio: Calend. Novembris… Item eodem die in monasterio Fulda dedicatio ecclesiæ sancti Bonifacii & translatio corporis ejusdem sancti martyris. Denique dies, mensis, annus, episcopus & abbas iidem diserte exprimuntur in inscriptione dedicationis, quam Joannes Schannat dat loco mox citando.

[44] Hinc spectata auctoritate Rudolfi, dicentis, translata esse ossa S. Liobæ, [ante Novembrem; contra ac sensit nonnemo.] cum ecclesia augustius ædificata futuræ consecrationi præpararetur, cuilibet verisimillimum apparebit, eodem anno 819 id contigisse; nemini dubium, quin contigerit ante Kalendas Novembris. Nihilominus Joannes Schannat in Opere, quod Diœcesim & Hierarchiam Fuldensem inscripsit, ediditque 1727, pag. 52 nixus alio, nec inferioris auctoritatis auctore, translationem S. Liobæ annectit diei sequenti, id est, secundæ Novembris. Verba subdo: Postridie hujus festivitatis (dedicatæ ecclesiæ) Humbertus, Heistulfi chorepiscopus seu suffraganeus, duas basilicæ cryptas pari modo solemniter consecravit, ac sanctæ Liobæ, parthenonis Bischoffsheimensis quondam abbatissæ, ossa ex septentrionali latere templi in ejusdem porticum australem juxta aram divo martyri Ignatio sacram deposuit: verum cum ex his cryptis illa ad Occidentem exstructa, ubi corpus S. Bonifacii novissime collocatum fuerat, duo contineret altaria necdum absoluta, ea idem supradictus præsul Heistulphus in annum insequentem dedicanda reservavit, teste iterum Candido nostro, dum ait.

[45] Testimonium mox asseram: prius notandum, quod Candidus iste, [nixus Candidi, coævi scriptoris] monachus Fuldensis, Vitam Eigilis abbatis, cujus fuit discipulus & familiaris, descripserit oratione soluta & ligata, atque utrique Operi non tantum inseruerit dedicationis, cui interfuisse se indicat, fusam relationem, verumetiam narraverit, quæ facta sint postridie. Videamus modo, quid habeat ad præsens institutum. In Vita soluto stylo exarata apud Mabillonium parte 1 Sæc. 4 Benedict. pag. 238, præmissa dedicationis historia, ita pergit: Altera quoque die duas ecclesiæ cryptas Humbertus chorepiscopus jussu archiepiscopi sui Heistolfi consecravit, atque omne opus ipsius diei, divina sibi auctoritate commissa, cum summa reverentia timoris Dei reverenter explevit. Cujus nimirum dedicationis diem, tempus, numerum & annum, simul etiam & Sanctorum nomina, quorum reliquiæ ibidem plantatæ sunt, disciplinabiliter litteris inserendo HR abanus magister memoriæ commendavit. Hic nihil, quod ad Liobam spectet, ac proinde nihil, quod adversetur Rudolfo. Nunc procedamus ad versus Candidi, quos tamquam fundamentum asserti sui affert Schannatus, & ego describo ex laudato Mabillonio pag. 256:

[46]

Crastina cumque dies fuscas dimoverat alas
Noctis & umbrifera nebula concederat arvis, [testimonio,]
Evolat hospitio, solis jam luce retecta,
Cum sociis jussus Humberct corepiscopus antra ad
Ecclesiæ sacranda duo, quæ luce reliquit
Hesterna præsul. Primum, quod spectat Eoum,
Pontificis vice, rigido conspectus in ostro
Adgreditur speleum saltim: quo nempe sacrato
Uno cum titulo, simili mox ordine sacrat
Solis ad occasum spectans, quod respicit antrum.
Excipiuntur enim infecta hinc altaria bina:
Unum qua martyr media testudine templi
Ante fuit, aliud qua Styrmi corpore quiescit,
Ac digna Liobgid pausans Bonifacio * neptis
Sola jacet busto mulierum sorte sepulta.
Quæ rediens uno Jacobi simul atque Philippi
Cum titulo præsul venturo dedicat anno.

[47] [sed perperam exposito.] De versuum concinnitate & venustate esto judicium penes lectorem; sed in integra ipsorum serie, non reperio, quod quærebam: nempe postridie festivitatis, die 2 Novembris, per Humbertum translata fuisse S. Liobæ ossa ex septentrionali latere templi in ejusdem porticum australem &c, quæ adstruit Schannatus, unum citans Candidum, & aliquot ex jam datis versibus recitans. Videtur id quoque postmodum advertisse laudatus auctor parte 3 Historiæ Fuldensis, anno 1729 typis vulgatæ. Istic enim pag. 98, omissa translationis mentione, ita fatur: Postridie vero Humbertus Haistolfi suffraganeus duas cryptas, ubi SS. Sturmi & Liobæ corpora in separatis loculis condita JACEBANT, pari festivitate consecravit. Sed neque tunc meo judicio poëtæ scopum attigit, quem, salvo meliori, hunc fuisse arbitror: primo die per Haistulphum dedicata est ecclesia & translatum corpus S. Bonifacii, altero die per Humbertum consecratæ sunt cryptæ duæ; ita ut tunc consecrata essent omnia, quæ ad ecclesiam pertinerent, exceptis duobus altaribus, nondum perfectis, quorum unum exstabat in media templi testudine, ubi ante jacuerat S. Bonifacius, alterum ubi tunc jacebant SS. Sturmius & Lioba, puta in ejusdem templi porticu australi, quo nuper S. Liobæ lipsana ex septentrionali latere templi detulerat Eigil abbas: sicque plane congruunt, quæ canit Candidus & quæ scribit Rudolfus. Sed & Rudolfus, licet forsan ætate aliquanto junior esset Candido, etiam rei gestæ interfuisse potuit, utpote B. Rabani, Fuldensium scholarum magistri, discipulus; quandoquidem Rabanus ex magistro factus sit abbas anno 822.

[48] [Fulda, ubi altera mulier sepulta non non fuerat,] Ceterum confirmat Candidus, quod de S. Liobæ nomine superius diximus, dum & ipse eam Liobgid appellat, ac præterea docet nos, quod, sicut teste Rudolfo, uni Virgini nostræ, in vivis degenti, pateret ingressus monasterii Fuldensis, qui nec prius, nec postea ulli unquam fæminarum concedi potuit; ita soli ipsi usque ad auctoris tempora concessum fuisse privilegium sepulturæ in Fuldensi ecclesia. Hoc, inquam, nos docet duobus istis versibus:

Ac digna Liobgid pausans Bonifacio neptis
Sola jacet busto mulierum sorte sepulta.

Hi quippe, ni fallar, ad istum sensum reducendi sunt: Ac ibidem sola mulierum pausans Liobgid, neptis Bonifacii, digna sorte busto jacet sepulta. Vocem neptis propter metrum fortasse adhibuit pro cognata vel consanguinea. Translationem, quam hactenus pertractavimus, aliquot post annos excepit altera, eaque ad aliam ecclesiam.

[49] [ad ecclesiam montis S. Petri nuper dicatam,] Auctorem hic habemus Rudolfum in Vita B. Rabani apud nos tom. 1 Februarii pag. 521 ita scribentem: Ædificavit (Rabanus) etiam ecclesiam valde conspicuam in monte excelso, XII fere stadiis ad Orientem a suo monasterio distantem: quam cum ex præcepto Otgarii archiepiscopi per Reginbaldum corepiscopum ejus … fecisset consecrari, intulit in eam ossa S. Felicitatis, matris VII Filiorum martyrum, & S. Concordiæ: sanctarum quoque virginum Basillæ, Emmerentianæ, Candidæ & Eutropiæ. Quibus addidit ossa ac vestimenta SS. Aquilæ & Priscillæ V Kalend. Octob… Transtulit quoque eadem die ossa B. Leubæ virginis, cujus Vitam atque gesta brevi dudum libello comprehendi, & posuit ea in crypta ejusdem ecclesiæ post altare, in honorem sanctæ Dei Genitricis, sanctarumque virginum Christi dedicatum, in arca saxea, quam etiam ligno circumdatam, auri argentique metallo decenter ornavit. Ita apud nos loco cit. & apud Mabillonium part. 2 Sæc. 4 Benedictini pag. 17, ubi monet, apud alios legi IV Kal. & apud Browerum VI Kal. Octobris puta in inscriptione dedicationis ecclesiæ; sed an hæc facta sit die eodem, quo reliquiarum translatio, mihi non plane constat.

[50] Quidquid sit, in citatis a Mabillonio Broweri Antiquitatibus Fuldensibus pag. 247, [sed cujus inscriptio vitiosa est] ubi datur Vita B. Rabani, clare habetur: IV Kalend. Octobris pro translatione reliquiarum; at pag. 162 notatur VI Kalend. Octobris pro ecclesiæ consecratione, cujus istic exhibitam inscriptionem huc transfero: Anno Domini DCCCVIII, Indictione XV dedicatum est hoc oratorium jussu Otgarii archiepiscopi a Reginbaldo corepiscopo VI Kalend. Octobris in honorem beatorum apostolorum, patriarcharum, prophetarum, martyrum, confessorum atque virginum & S. Felicitatis matris VII filiorum martyrum, S. Concordiæ, S. Basillæ, S. Eutropiæ, S. Candidæ, S. Emerentianæ, SS. Aquilæ & Priscillæ, & S. Leobæ virginis. Dubium non est, quin vitiata sit inscriptio in anno DCCCVIII; cum, ut mittam alia, Otgarius archiepiscopus Moguntinus non sederit ante annum 825 vel sequentem. Correctiorem se reperisse, existimavit Schannatus in Opere prius memorato pag. 132 & seq., ubi ex instituto agens de monasterio S. Petri, hæc profert: In edito monte ad Orientem XII fere stadiis a principali monasterio Fuldensi dissito, qui Vuesberg, Ugesberg, seu Hugesberg antiquis dictus fuit, Sturmium abbatem, ut & successorem ejus Baugulfum, ecclesiæ illius, quam Rabanus postmodum absolvit, prima jecisse fundamenta, testatur Eberhardus, itidem Fuldensis monachus, seculi XII scriptor fide dignus, e quo genuinam hanc nec vitiatam, ut est apud Browerum, consecrationis ejusdem tabulam hic pariter proferimus: Anno Domini DCCCXXXVIII, Indictione XVI dedicatum est hoc oratorium, jussu Otgarii, archiepiscopi Moguntini, a Reginbaldo corepiscopo Kalend. Octobris in honorem &c.

[51] Esto sane; jecerit S. Sturmius cum successore Baugulfo prima ecclesiæ fundamenta, [tam apud Schannatum quam Browerum,] eamque absolverit tantum B. Rabanus, nostra nihil interest; nec inficiamur, Eberhardum esse scriptorem fide dignum; at non possumus non mirari, inscriptionem ex ipso prolatam dici genuinam nec vitiatam. Anno DCCCXXXVIII, Indictione XVI, nova nobis est & ignota computandi ratio. Scimus, diversas esse Indictionum species, sed in eo, quod non omnes eodem anni tempore inchoentur: consonas vero in eo, quod omnes spatio annorum quindecim finiantur, nec ulla excurrat ad annum decimum sextum. Quapropter, si ita inventam in Eberhardo & debite examinatam inscriptionem pro genuina & non corrupta habere potuit Browerianæ inscriptionis corrector, operæ pretium fuisset, lectori indicare inventum novum; monere, inquam, ipsum de nova Indictionis specie. Dicamus, quod verisimillimum est; dicamus, inquam, non ita signatam fuisse Indictionem in autographo inscriptionis; sed vel in apographo, quo usus est Schannatus, per incurium aut imperitum liberarium fuisse corruptam, vel, si in apographo recte scripta fuerit & a Schannato accurate descripta, vitiatam fuisse a Schannati typographo: quamquam in indicem corrigendorum id relatum non sit.

[52] [translata sunt Sanctæ ossa seculo 9:] Conjicerem, numero XIV vel XV ab amanuensi vel typographo, quod facile contingit, substitutum fuisse numerum XVI, nisi obstaret annus 838, cui neutra Indictio congruit. Eo quippe anno currebat Indictio prima, & si Cæsaream vel Constantinopolitanam adhibuit auctor inscriptionis, inchoata erat secunda ante diem Septembris, quo signatur dedicatio. Numerum autem XVI pro numero 1 vel II positum fuisse ab amanuensi vel typographo, non est æque verisimile: proindeque dubium, an ipse annus in Schannatiana inscriptione vitiatus non sit. Mabillonius, qui hanc non vidit, loco proxime citato Browerianam describens, sic corrigendam arbitratus est: Anno Domini DCCCXXXVII Indict. XV dedicatum est &c. Ita ut solus annus mutetur, & remaneat Indictio: quæ vere, Romana scilicet seu Pontificia, respondit toti anno 837. Equidem licet nolim affirmare omnino certam esse Mabillonii sententiam, nihil invenio, quod melius dici queat.

[53] [dein Fuldam relata, ubi etiam hodie] Exstat hodieque in dicto monte S. Petri monasterium, Fuldensi ecclesiæ subjectum, uti docet nos Schannatus in laudato Opere suo, ubi pag. 136 & seqq. seriem exhibet Præpositorum ejus usque ad annum 1720: nec tamen amplius possidet corpus S. Liobæ, inde, quo tempore incompertum est, relatum ad Fuldensem ecclesiam. Audiatur Browerus lib. 2 de Fuldensibus Antiquitatibus cap. 4: Rudolpho teste, hujus Virginis veneranda ossa a Rhabano inde (ex Fuldensi ecclesia) in ecclesiam montis S. Petri translata sunt, ubi hodieque in cryptoporticu cenotaphium extat cum Virginis memoria, præsenti sæpe & prodigioso pellendis infantium morbis auxilio: sed recepta demum in securiora, nunc temporis in ædis primæ sacrario tumbæ inclusa servantur. Dicta de hodierno cultu in monte S. Petri generatim repetit pag. 140, asserens, monasterium istius montis S. Liobæ virginis patrocinio & miraculis celebre esse. Sed reliquiarum ejus in Fuldensi ecclesia præsentiam recolit pag. 131; ubi enumerans Sanctos, quorum reliquiæ Fuldæ exhiberi solent, post SS. Bonifacium, Sturmium, & Solam, quarto loco statuit Liobam, quæ quiescit in Fuldensi sacrario. Transiturus ad reliquias martyrum, de quatuor nominatis Sanctis addit: Atque hæc eorum pignora sunt, quorum sanctitas apud Fuldenses sicut adolevit, ita gloria cultus ab ipsis fidei Christianæ incunabulis perseveravit. De S. Bonifacio ejusque discipulo S. Sturmio jam frequens facta mentio est. S. Sola vel Solus, alter S. Bonifacii discipulus, a Wione refertur die 2 Decembris, ab aliis die sequenti, imo & die X; quis cui præferendus sit, discerni poterit, dum ad dictum mensem perventum fuerit. Interim Acta ejus habes apud Canisium tom. 4 Antiquarum lectionum & apud Mabillonium part. 2 Sæc. 3 Benedictini. Redeo ad Browerum.

[54] [servantur, non tamen omnia;] Pag. 133 Jam venit in memoriam, inquit, argumentum schedæ, in qua … lego… Anno MCCCCLXXVIII in die S. Silvestri Papæ, in crypta S. Benedicti monasterii Fuld. inventæ sunt super sepulchrum S. Bonifacii in antiquo scrinio reliquiæ, videlicet S. Firmi, Rustici, Beatricis, Liobæ. Nihil addit, unde distinguas, an de omnibus, illic servatis, S. Liobæ reliquiis sermo sit, an de earum dumtaxat parte, quæ cum aliorum Sanctorum lipsanis olim eo loco deposita fuerat. Secundum hoc mihi verisimilius est, quia alia Sanctæ lipsana videntur semper fuisse & etiam nunc esse condita separato tumulo. Quamquam idem auctor credere me cogat, maximam modo sacri corporis partem tumulo abesse. Etenim in Recollectione sæpe laudati Operis, anno 1616 prelo vulgata ad calcem Vitæ S. Eigilis, pag. 53 ad libri 2 caput 8, cui titulus de reliquiis Sanctorum, hæc adjicit: Anno MDCXIII, Martii XII ipsa die S. Gregorii, cum serenissimus dux Bavariæ Wilhelmus, misso Melchiore Adgaiss, reliquias ex Fuldensi sacrario obnixe sibi communicari poposcisset, fecit reverendissimus abbas Joannes Fridericus & reverendus ac nobi. D. Georgius ab Hatzfeld, ceterique capitulares perquam humaniter, ut tam pii ducis religioni defuisse non viderentur. Placuit itaque reverendo ac nobili Petro Ernesto de Rupe, custode Fuldensis ecclesiæ procurante, aliquot reserari conditoria, & in pignora inquirere, non mota ab hominum memoria. Partes illæ mihi, licet indigno, tunc mandatæ. Hinc dare incipit sacrorum ossium tunc inspectorum notitiam, & ad Sanctam nostram perveniens, ait: Ex S. Liobæ virginis sacro pignore deprehendimus, inspecta tumba, parum esse super.

[55] Nescimus, cui causæ tanta sacri hujus thesauri diminutio attribuenda sit: [sen deperdita sint reliqua, sive aliis concessa. Altaria] ei forte, quam Browerus lib. 2 Antiquitatum Fuldensium cap. 8 generatim deplorat his verbis: Sed repetitis ignium & bellorum damnis, quibus cum templi veteris moles, tum aliæ vicinæ ecclesiæ non semel ab ipsis prope fundamentis succussæ fuerunt, dubium esse nequit, quin confuso ruderibus pavimento, & cryptarum intestinis ambustis, varia hinc reliquiarum & abolitio extiterit & detractio partium præcipuarum. Sed forte etiam non exigua sacrarum S. Liobæ exuviarum pars, in minores divisa, concessa olim fuerit aliis locis aut ecclesiis, in quibus specialem cultum obtinebat. Tales jam tum erant seculo 9, quando B. Rabanus variarum ecclesiarum ac altarium patronos versibus celebravit. Inter Rabani poëmata per sæpe laudatum Browerum anno 1617 primum vulgata & scholiis illustrata, pag. 59 hi versus occurrunt, qui conscripti erant juxta altare tertium in ecclesia monasterii, quod dicitur Clinga:

Alma Dei Genitrix sanctissima Virgo Maria
Hoc altare tene atque juvato prece:
Quod tibi virginibusque sacris erectum constat & optat,
Semper ut adsitis hic precibus populi.
Cecilia hic maneat, virgo Agnes, martyr Agatha,
Lioba & Anastasia ac Juliana simul.

Clinga monasterium, ut monet editor in scholiis, situm erat in Spirensi diœcesi.

[56] Pag. 60 dantur versus adscripti altaribus ecclesiæ S. Wiberti confessoris apud Hersfeldiam in Hassia; [variis locis Sanctæ patrocinio] quam ecclesiam, medio seculo nono restauratam, ipsemet B. Rabanus dedicavit, & aram in abside aquilonari sitam, similiter consecratam voluit sanctissimæ Dei Parenti aliisque sanctis virginibus, nominatim S. Liobæ, ut liquet ex ejus carmine:

Virgo Dei Genitrix, hanc aram tu ipsa dicato,
      Hic tecum maneat virgineusque chorus:
Agnes, Cecilia, Juliana & martyr Agatha,
      Euphemia, Eutropia atque Pudentiana,
Rufina, Prisca, Emeritaque & Lioba beata
      Hic adstent votis Brigida & Eugenia.

Pag. 62 exhibentur versus, qui scripti erant in ecclesia S. Justini confessoris; nescio, an in Heiligenstadiensi Moguntinæ ditionis oppido, quo, teste Browero in Scholiis pag. 133, olim ab Otgario archiepiscopo delata fuerunt sacra S. Justini confessoris lipsana; sed suspicor, in ea saltem ecclesia exstitisse Sanctæ nostræ reliquias. Nam præmissis versibus, qui scripti erant in primo seu primario, in aquilonari & australi altaribus, subduntur absque altaris mentione ii, qui exstabant ad crucem, ut sequitur:

Alma Crucis Jesu hic portio condita Christi est,
      Quo ascendit cælum, pars simul atque loci.
Principis hic Petri, Andreæ fratris & hujus
      Multorum ad vitam pignora sacra manent.
Ecce Tiburtius hic fratre est cum Valeriano;
      Adstat Martinus & Benedictus ovans.
Cecilia hic martyr, Lioba & sanctissima virgo
      Vota pia accipiunt, atque Deo referunt.

[57] [dicata & B. Rabani] His proxime succedunt versus adscripti altaribus duarum ecclesiarum, quarum altera S. Philippo sacra erat, altera S. Saturnino. At de prima notat editor in Scholiis: Hanc in diœcesi Moguntina adhuc inquirimus: secundam inobservatam præterit. Porro utriusque sinistrum altare inter patronas habebat Sanctam nostram. Ad S. Philippum hi versus legebantur:

Hic Genitrix Christi veneratur sancta Maria
Virginibus sacris associata manet.
Hic Agnes martyr, Juliana martyr & ipsa,
Cecilia & Lioba, martyr Agatha simul.

Ad S. Saturninum isti:

Virgo Maria Dei Genitrix hoc ipsa dicato
      Altare, præsens atque juvato prece.
Virgineusque chorus pariter lætetur & almus
      Hic tecum gaudens adjuvet & meritis.
Cecilia virgo hic, Agnes & martyr Agatha,
      Lucia cum Lioba & Juliana manent.

[58] [versibus celebrata, cultum antiquum] Agrestis & male culta comparet hic poësis Rabani: attamen cum inter alia ejusdem poëmata hinc inde occurrant pro seculo, quo scripsit, non adeo contemnenda, temere quis judicet, id profectum esse ex defectu artis aut facultatis. Credo equidem, jam recitata esse celeris operæ carmina, & hominis non tam studentis, ut poëma careret iis vitiis, quibus abjectum & injucundum redditur, quam ut epigramma quocumque modo complecteretur nomina omnium vel saltem præcipuorum patronorum, quorum aris erat applicandum. Est & aliud, quod displiceat in quatuor saltem ex datis epigrammatis, nimia nempe, quæ in iis regnat similitudo, eorumdem nominum ac verborum repetitio & vix ulla in sensu differentia. Sed diversis & a se dissitis locis erant affigenda, & idcirco aliam forte varietatem quærendam non existimavit auctor; nec prævidere debuit, fore ut aliquando collecta & juxta se posita vulgarentur.

[59] [confirmant; hodiernus ex Browero & Proprio Fuldensi probatur.] Demum qualiacumque sint, ex eo certe capite nobis pretiosa sunt, quod testimonium præ se ferant viri omni exceptione majoris, ac certos nos faciant non tantum de antiquo, de quo ex ante dictis satis constat, verum etiam de late per Germaniam disperso S. Liobæ cultu. Credere fas est, eumdem pluribus in locis continuatum esse ad nostra usque tempora, quamquam deficiant scriptorum testimonia, quibus id certo comprobemus. Excipe primo ecclesiam montis S. Petri, ubi juxta testimonium Broweri cenotaphium seu tumulus, in quo olim quieverunt sacra ejus lipsana, exstat cum Virginis memoria, præsenti sæpe & prodigioso pellendis infantium morbis auxilio. Secundo excipe Fuldensis monasterii ecclesiam, ubi juxta eumdem sacræ ejus reliquiæ exhiberi solent & in eorum Sanctorum classe habetur, quorum corpora membrave, quæ tumbis vel loculis inauratis inclusa, vel thoracibus argenteis gemmatisve verticibus affabre custodita pro varia festorum conditione inde (e sacrario) proferri ac honorari publice mos est, & quorum sanctitas apud Fuldenses, sicut adolevit, ita gloria cultus ab ipsis fidei Christianæ incunabulis perseveravit. Celebritatem festi annui eruimus ex Proprio Sanctorum ecclesiæ Fuldensis, quod editum anno 1670 sequentem habet rubricam die XXVIII Septembris: In festo sanctæ Liobæ virginis. Duplex secundæ classis. Omnia de communi virginis non mart. Pro secundo Nocturno assignantur lectiones ex Sermone S. Maximi episcopi in natali sanctæ Agnetis: quod mirum videri poterit; cum & optimæ notæ sint, & conficiendis propriis lectionibus materiam abunde subministrent Acta, quæ tandem subjicio.

[Annotata]

* forte Bonifacia

ACTA
Auctore Rudolfo presbytero & monacho Fuldensi Seculo IX.
Ex Surii editione & Mss.

Lioba seu Leobgytha, alias Truthgeba, virgo abbatissa, in Germania (S.)

BHL Number: 4845

A. Rudolfo.

ANTIQUA CAPITUM PARTITIO.

Cap. I. Scripturus Vitam Liobæ virginis, Christum adjutorem scriptor invocat &, unde ea didicerit, quæ dicturus est, manifestat.

II. De disciplina monasterii, in quo sancta Virgo studiis vitæ regularis est instituta.

III. De Tetta ejusdem monasterii abbatissa, ejusque virtutibus.

IV. De sorore defuncta, in cujus sepulchro congesta humus propter peccata sepultæ defecit, quod per orationes sanctæ matris Tettæ, & ipsa a peccatis absolvi meruit & fossa sepulchri, terra crescente, repleta est.

V. De clavibus ecclesiæ subito non comparentibus, & post orationes matris monasterii, cæterarumque sororum in ore vulpiculæ, ante fores oratorii mortuæ, repertis.

VI De sancta virgine Lioba, quod de sterili matre per revelationem nata sit, & ad servitium Dei in monasterio prædictæ abbatissæ a parentibus tradita.

VII. De moribus ejus, quibus Adolescentula in monasterio floruerat.

VIII. De visione, quæ ei ostensa est, & de interpretatione illius, qua significatum est ei, quod in longinquis terrarum regionibus esset peregrinatura.

IX. De sancto Bonifacio, a Sede Apostolica in Germaniam ad prædicandum misso: quod de gente Anglorum diversi ordinis clericos ad auxilium suum accersivit.

X. Quod, crescente religione, monasteria monachorum ac virginum construere volens, Sturmi discipulum suum ad discendum regularis vitæ ordinem ad monasterium sancti Benedicti in Casinum montem misit, & legatis in patriam directis, Liobam virginem adduxit.

XI. Quod Sturmi monachis præposuit abbatem, Liobam virginem fæminis prætulit magistram, quodque ei statuit monasterium in Biscofesheim, ubi magnis virtutum meritis floruit.

XII. De fornicaria, quæ ad preces sanctæ Virginis maligno hosti tradita, crimen, quod commiserat, publica confessione evomuit.

XIII. De incendio, quod virtute fidei & aqua benedicta cum sale extinxit.

XIV. De tempestate, quam, præmissa oratione, verbo compescuit.

XV. De sancta moniali moriente, quam lacte benedicto sanavit.

XVI Quod exemplo sanctitatis ejus provocati multi nobiles viri virgines suas Deo consecrarunt, multæque matronæ, relicta seculari conversatione, monasticam vitam elegerunt.

XVII. Quod sanctus Bonifacius Fresiam profecturus, illam exhortatus est, ne terram peregrinationis suæ desereret, & Lul episcopo ac senioribus monachorum Fuldensis monasterii eam commendans, de corpore ejus juxta ossa sua sepeliendo mandavit.

XVIII. Quod beata Virgo post passionem sancti martyris in opere Dei permanens, a regibus & principibus atque episcopis & ab omni populo diligebatur, quodque monasteria puellarum circumiens, propositum earum sanctis exhortationibus confortavit.

XIX. Quod interdum ad monasterium Fuldam caussa, orationis venit, atque ordinatis in senectute sua cæteris fœminarum monasteriis, ipsa in Schoranesheim cum discipulabus suis mansit.

XX. Quod invitata ad reginam Hildigardam, obitus sui diem appropinquare cernens, ultra se eam in hac vita visuram non esse prædixit.

XXI. Quod reversa ad monasterium, post paucos dies obiit, corpusque ejus Fuldam translatum est, ibique sepultum.

XXII. Quod quidam vir ferreis circulis per lacertos constrictus, ad sepulchrum ejus fideliter orans, meruit absolvi.

XXIII. Quod Hispanus, qui horribiliter quatiebatur omnium tumore membrorum per orationem & merita sanctissimæ Virginis, postquam ad memoriam ejus oravit, sanatus est.

EPISTOLA DEDICATORIA.

Libellum, quem de Vita atque virtutibus sanctæ & venerandæ virginis Liobæ conscripsi, nomini tuo, religiosa virgo Christi Hadumout a, dedicare curavi, ut habeas, quod & libenter legere, & religiose possis imitari; quatinus, opitulante gratia Christi, cujus consors effecta es paritate propositi, cohæres fieri merearis beatitudinis & præmii. Tuam quoque sanctitatem, virgo religiosa, summis votis exposco, ut pro me indigno & peccatore Rhodolfo, Fuldensis cœnobii nomine, non merito, presbytero & monacho, cum omnibus sanctis virginibus, quæ tecum assidue invocant nomen Domini in veritate, orare digneris, ut, qui cum electis Dei, vitiis obstantibus, non sum dignus habere consortium, per merita & orationes Deo placentium adeptus veniam peccatorum, merear supplicium evadere sempiternum b.

ANNOTATA.

a Hæc cujusdam fortasse in Germania parthenonis abbatissa aliunde non innotuit. Hathumodam Gandersheimensem tunc nondum natum fuisse arbitror.

b De epistola ista & antiqua capitum partitione, in uno apographo nostro Ms. inventis præmonui lectorem num. XI Commentarii

PROLOGUS

[Docet auctor, quibus subsidiis,] Scripturus Vitam beatæ & venerabilis Liobæ virginis, Sponsum illius Christum Dominum, Deum & Salvatorem nostrum, invoco: ut qui ei contra adversarias potestates virtutem & victoriam tribuit, mihi quoque ad narranda meritorum ejus præconia sermonem largiatur. Ego enim gesta illius omnia non didici: sed pauca quædam * a viris venerabilibus ad meam notitiam pervenerunt, qui * quatuor discipularum ejus, Agathæ videlicet & Teclæ, Nanæ & Eolibæ a, fideli narratione comperta, singuli pro captu ingenii sui, sicut sibi tradita sunt, literis mandare, & ad exemplum posteris relinquere studuerunt. Ex quibus vir religiosus Mago b presbyter & monachus, qui ante quinquennium defunctus est, prædictis fœminis admodum familiaris extitit, & crebro ad eas veniens, sermonem de utilitate animæ cum illis habere consueverat. Hic itaque nonnulla gestorum illius memorabilium ab eis agnoscens, breviter quidem annotare curavit, sed nimis obscura reliquit: quia dum succinctæ brevitati studuit, in nonnullis locis ita dubia reddidit, ut quanvis cognoscendi præferrent imaginem, non referrent tamen intelligendi vigorem. Quod nimirum ideo contigisse opinor, quia rerum cognoscendarum avidus, ne audita memoriam fugerent, primum ea strictim literis mandavit, ut postmodum ordinata per ocium libelli serie, pleniorem * in eis legentibus viam intelligentiæ efficeret: & inde factum esse, ut * confusa omnia & sparsim in schedulis annotata reliquerit, quia insperata morte præventus, ad ordinanda illa, prolixioris vitæ spatium non habuerat.

[2] Quapropter ego non mea præsumptione, sed imperio venerandi patris ac præceptoris mei Rabani c abbatis provocatus, [& quo jubente, Acta digesserit.] cuncta, quæ ab illis breviter scripta & in schedulis sparsim * memoraveram, in unum colligere studui: & tam ex eis, quæ ibi annotata reperi, quam quæ ex aliorum relatione didici, ordinato breviter libelli textu, rerum gestarum seriem scire volentibus pandere curavi d. Sunt enim plerique adhuc in corpore manentes viri religiosi, qui non solum eadem ipsa, quæ ab aliis scripta commemoraveram, uno * sermone, sicut a majoribus audierant, referunt: verum etiam nonnulla alia * memoratu digna adjicere solent, quæ supradictis annotationibus copulare, & huic Opusculo inserere congruum judicavi: ut non tam incepta aliorum ordinanda atque complenda suscepisse, quam propria quodammodo scripta condidisse videar. Porro * de fide dictorum nemini fidelium arbitror esse ambigendum, quando ea & probitas referentium commendat personarum, & virtutes miraculorum, quæ divinitus ad ossa ejus mortua frequenter fieri solent, vera esse liquido manifestant. Sed priusquam ad narranda vitæ morumque ejus insignia veniam, non absurdum videtur, si de magistra illius & spiritali matre, quæ eam in Christo genuerat, & cælestis vitæ studiis imbuerat, ex multis referam pauca, quæ didici: quatenus lector, agnitis tantæ fœminæ virtutibus, eo facilius Discipulæ gestis fidem accommodet, quo eam a tam nobili magisterio disciplinæ spiritalis primordia sumpsisse cognoverit.

ANNOTATA.

a De quatuor istis virginibus consule dicta in Commentario prævio num. 33 & seqq.

b Nihil ulterius de eo ad nostram notitiam pervenit.

c De B. Rabano actum est in Opere nostro mense Februario ad diem 4.

d Inde collige, jam tum scribente Rudolfo, insignem fuisse Sanctæ cultum, & fidelium ad ipsius reliquias concursum.

* Mss. quæ referam

* ibid. addit. ea

* ibid. planiorem

* ibid. quod

* ibid. addit. relicta supra

* al. vivo al. suo

* al. addit. eis

* al. Nam

PARS I.
Winburnensis cœnobii notitia; Tettæ abbatissæ virtutes; Sanctæ natales & vitæ religiosæ primordia.

[Winburnensis duplicis cœnobii statum]In Britannia insula, quam natio Anglorum inhabitat, locus quidam antiquo gentis illius vocabulo Winbrunno vocatur a: quod Latine interpretatum Vini fons dici potest. Qui propter nimiam claritatem & saporem eximium, quo cæteris terræ illius aquis præstare videbatur, hoc nomen accepit. In quo duo monasteria antiquitus a regibus gentis illius constructa sunt, muris altis & firmis circundata, & omni sufficientia sumptuum rationabili dispositione procurata: unum scilicet clericorum, & alterum fœminarum. Quorum ab initio fundationis suæ utrunque ea lege disciplinæ ordinatum est, ut neutrum eorum dispar sexus ingrederetur. Nunquam enim virorum congregationem fœmina, aut virginum contubernia quisquam virorum intrare permittebatur: exceptis solummodo presbyteris, qui in ecclesias earum ad agenda Missarum officia tantum ingredi solebant, & consummata solenniter oratione, statim ad sua redire. Fœminarum vero quæcunque seculo renuncians, earum collegio sociari voluerat, nunquam exitura intrabat, nisi causa rationabilis vel magnæ cujuslibet utilitatis existens, eam cum consilio emitteret. Porro ipsa congregationis mater, quando aliquid exteriorum pro utilitate monasterii ordinare vel mandare necesse erat, per fenestram loquebatur, & inde cernebat *, quæcunque ordinanda aut mandanda utilitatis ratio exigebat.

[4] [ac Tettæ abbatissæ] Huic ergo loco post nonnullas abbatissas & spiritales matres, prælata est virgo religiosa, nomine Tetta, genere quidem secundum seculi dignitatem nobilis, (soror quippe Regis erat) b morum autem probitate & sanctarum spectamine virtutum, multo nobilior: quæ utrunque monasterium magna discretionis arte regebat. Omnia enim bona & sancta exemplis magis, quam verbis ostendebat *, & quæcunque saluti animarum docuerat esse contraria, in suis actibus non agenda monstravit. Rigorem etiam disciplinæ, qua locus ille præ cæteris semper viguit, tanta solicitudine tenuit, ut nunquam fœminarum ad clericos pateretur accessum. Virgines vero, cum quibus ipsa indesinenter manebat, adeo immunes a virorum voluit esse consortio, ut non tantum laicis aut clericis, verum etiam ipsis quoque episcopis, in congregationem earum negaret ingressum. Hujus * plurima feruntur virtutum insignia, quæ veneranda virgo Lioba, discipula ejus, memoriter & jucunde referre solebat: de quibus duo tantum, ut ex iis cætera conjici valeant, commemorare curavi.

[5] Erat in illo virginum monasterio sanctimonialis quædam, [virtutes, & prodigia] propter disciplinæ studium & arctioris vitæ observantiam, qua cæteras præire videbatur, sæpe Præposita ordinata, frequenter autem Decana ex more constituta. Hæc dum nimis incaute atque indiscrete disciplinam exerceret in subditis, omnium fere, & maxime juvenum *, in se odia concitavit. Quarum illa tristitiam & concinnata adversum se maledicta, quæ sua mansuetudine interdum lenire potuit, contumaci corde despexit, & usque adeo contra eas rigida perseveravit, ut nec in ultimo vitæ suæ tempore commotionem cordis earum ulla satisfactione amovere curaret. Defuncta est ergo in hac pertinacia, & sepulturæ tradita, tumulusque super sepulcrum ejus, congesto terræ aggere *, compositus est. Nec tamen conquievit animus juvenum, odientium eam, quin statim ut adspicerent locum, in quo sepulta est, maledicerent crudelitati ejus: immo ascendentes tumulum, & quasi funestum cadaver conculcantes, in solatium doloris sui amarissimis insultationibus mortuæ exprobrarent.

[6] Quod cum mater congregationis venerabilis Tetta comperisset, [adscripta ipsius meritis] temerariam juvencularum præsumptionem correptionis vigore compescens, perrexit ad tumulum, & mirum in modum conspexit terram, quæ desuper congesta erat, subsedisse, & usque ad semipedis spatium infra summitatem sepulcri descendisse. Quo viso, vehementer expavit. Intellexit enim ex defectu terræ, pœnam sepultæ, & severitatem justi judicii Dei perpendit ex detrimento sepulcri. Convocatis ergo omnibus in unum sororibus, cœpit eas increpare propter crudelitatem illarum & duritiam cordis: quod ob factam sibi injuriam essent implacabiles, & propter momentaneam disciplinæ amaritudinem, perpetes haberent discordias: & cum sit Christianæ perfectionis, pacificum esse etiam cum pacis * inimicis, illæ e contrario non solum inimicos non diligerent, sed etiam sororem, quam viventem contra præceptum Domini odissent, studio impietatis mortuam execrarentur. Admonuit autem eas de cætero ab inimicitiis abstinere, injurias amplecti, faciles esse ad indulgentiam, & sicut sibi vellent debita a Domino dimitti, ita invicem offensiones ex corde relaxarent. Post hæc verba pro defuncta sorore eas obsecravit, ut quicquid ante mortem * in quanlibet earum peccasse videbatur, ex animo remittentes, secum pariter orationi incumberent, & pro absolutione illius divinam clementiam invocarent. Cumque omnes unanimiter exhortationibus ejus annuissent, indixit eis triduanum jejunium, monens unamquanque psalmodiis & vigiliis ac precibus sanctis pro ea studiosius insistere. Die autem tertia, expleto jejunio, cum omni congregatione virginum basilicam intravit, & illis litanias facientibus, & nomen Salvatoris * invocantibus, ipsa cum lachrymis ante altare pro anima defunctæ sororis rogatura, prosternitur. Cumque in oratione persisteret, fossa sepulcri, quæ prius pene vacua videbatur, humo excrescente, paulatim cœpit repleri: ita ut uno eodemque momento & ipsa ab oratione resurgeret, & terra sepulcrum complanaret. Qua de * re manifeste ostenditur, quod cum monumentum visibiliter ad priorem statum rediit per orationes sanctæ virginis, defunctæ animam virtus divina invisibiliter absolvit.

[7] [ac precibus commemorat auctor.] Alio quoque tempore contigit, ut soror, cui oratorii cura commissa erat, cum post Completorium cubitum itura, fores ecclesiæ obseraret, claves universas ipsa nocte nesciens perderet. Erant enim pro diversitate rerum, in thesauris ecclesiæ repositarum, perplures: & aliæ quidem argenteæ, aliæ autem æreæ vel ferreæ, ligatura * fabrefacta sibimet connexæ. Cum autem ad nocturnas vigilias signum pulsatura surrexisset, & claves ad pandendas ecclesiæ januas non reperisset, accenso lumine, loca omnia, quæ spem inveniendi pollicebantur, diligenti investigatione lustravit: & quasi semel quæsisse non sufficeret, rursus eadem geminata inquisitione repetivit. Cumque hoc sæpius faceret, & nihil inquirendo proficeret, ad abbatissam, quæ sororibus adhuc quiescentibus, more solito vigiliis insistens, nocturnæ orationis tempora præveniebat, perrexit, & tremens ac pavore perculsa, ad pedes ejus provoluta est, eique culpam negligentiæ suæ humili satisfactione patefecit. Quod cum illa audisset, statim intellexit, diaboli insidiantis hanc esse machinationem, & convocatis sororibus, nocturnas vigilias ac matutinorum solennia in alia æde complevit. Quibus peractis, protinus se una cum eis in orationem dedit, & antiqui hostis malitiam virtute sanctarum precum sine mora detoxit. Orantibus enim illis ante fores oratorii, vulpecula ex improviso mortua apparuit, in cujus ore claves, quas perditas dolebant, universæ repertæ sunt. Tunc venerabilis mater, sumptis clavibus, jussit aperire januas, & cum universis sanctimonialibus, quæ tum fere quingentæ aderant, ecclesiam intrans, omnipotenti Deo in hymnis & laudibus gratias reddidit, qui famulas suas in se confidentes, misericorditer exaudisset *, & malignum hostem digna confusione dejecisset *. Ille enim, qui dixit: Ponam sedem meam ad Aquilonem, & ero * similis Altissimo: per tumorem superbiæ suæ bestiis assimilatus est: & qui subjici Deo per humilitatem noluit, per humiles ancillarum Dei orationes, in vulpecula detectus & confusus apparuit c.

[8] [Nascitur Sancta; dein Tettæ abbatissæ commissa] Hæc de venerabili matre Tetta, ejusque virtutibus dicta sufficiant: nunc ad explicanda ejus spiritalis filiæ Liobæ * gesta, secundum propositum stylus vertatur. Igitur parentes ejus natione Angli, genere quidem nobiles erant, & studiosi ambo in religione & observantia mandatorum Dei. Pater ejus, Dimo: mater vero, Ebba vocabatur d. Sed cum essent steriles & infœcundi, absque liberis diu manserunt. Cum autem pertransissent dies plurimi, & eis jam senibus atque ætate provectis spes generandæ prolis abesset, mater ejus per somnium vidit, se quasi signum ecclesiæ, quod vulgo klockum e vocant, in sinu suo habere, idque immissa manu tinniens extrahere. Experrecta itaque, nutricem suam jam vetulam vocavit, & ei somnium, quod viderat, revelavit. Cui illa prophetico spiritu: Adhuc, inquit, ex utero tuo videbimus filiam, quam ut Domino jam nunc voveas oportet: & sicut Anna Samuel omnibus diebus suis in templo Dei serviturum obtulit, ita hanc ab infantia sacris literis eruditam, in sancta virginitate, quandiu vixerit, illi servire concedas. Quod cum vovisset mulier, post non multos dies concepit & genuit filiam, quam vocavit Truthgebam, cognomento Liebam vel Liobam, eo quod esset dilecta. Hoc enim Latine cognominis hujus interpretatio sonat. Adultam itaque * Deo consecravit, & supradictæ matri Tettæ divinis studiis imbuendam tradidit f. Nutricem vero suam pro eo, quod tanta sibi gaudia futura prædixerat, libertatis præmio remuneravit.

[9] Crevit ergo Puella, & tanta abbatissæ cunctarumque sororum cura erudiebatur, [mire proficit in virtute:] ut nihil aliud præter monasterium & cælestis disciplinæ studia cognosceret. Non enim locis delectabatur ineptis, nec jungi passa est inanibus juvencularum fabulis: sed Christi desiderio flagrans, ad legendum verbum Dei animum semper habebat intentum: & audita vel lecta memoriæ commendans, utilitatem præceptorum vita & institutione servabat. Cibi autem & potus ita temperavit usum, ut contemptis deliciis & escæ lautioris illecebris, his tantum, quæ dabantur, contenta, nihil amplius requireret. Orabat assidue, sciens scriptum in Apostolo, sine intermissione fidelibus orandum esse. Quando non legebat, operabatur manibus ea, quæ sibi injuncta erant. Didicit enim scriptum *, quod, qui non operatur, nec manducet. Lectioni tamen atque auditioni sanctarum Scripturarum magis, quam labori manuum operam impendit, summopere studens, ne lecta vel audita ex ejus anima laberentur: sed præcepta Domini custodiens, memoriam eorum in executione operum semper habere consuevit. Sicque vitam suam instituens, ab omnibus prioribus * puro diligebatur affectu, & ab omnibus discens, omnibusque obediens, proprias singularum gratias imitando captabat. Hujus continentiam, illius jucunditatem sectabatur: istius lenitatem, illius patientiam, alterius autem mansuetudinem mirabatur. Hanc vigilantem, illam vero legentem studuit æmulari. Charitati præcipue operam dabat, sine qua reliquas virtutes nihil esse sciebat.

[10] Cum his & aliis hujusmodi virtutum studiis per singulos dies animum ad cælestia roboraret, [ex visione] quadam nocte per somnium vidit quasi purpureum filum de ore suo descendere. Quod apprehensum manu cum extrahere conaretur, prolixius cœpit extendi, & velut ex interioribus viscerum procederet, paulatim crescebat in malius, & augmenta sui capiebat. Cum autem exuberante materia, colligendo manum impleret, & filum nihilominus ex ore dependeret, globum ex eo rotundo schemate volvendo formavit. In cujus confectione cum nimis laboriose desudaret, præ angustia somno soluta est, cœpitque intra se tacite cogitare, cupiens somnii cognoscere discretionem. Intellexit enim sibi non sine causa visionem apparuisse, sed aliquid ei latentis inesse mysterii. Erat ego in eodem monasterio soror quædam maturæ ætatis, quæ ex eventu rerum, quas sæpe prædixerat, prophetiæ spiritum habere noscebatur. Cui illa quidem somnium de sua persona referre noluit, sed uni ex discipulabus suis, totum per ordinem, sicut viderat, revelavit, præcipiens, ut iret ad eam, & exposito, quasi sibi apparuisset, somnio, precaretur, ut quicquid in eo intelligeret, suo manifestaret eloquio.

[11] Perrexit itaque puella, & fecit sicut a Magistra fuerat instructa. [intelligit, ad majora se destinari.] Cumque omnem somnii tenorem quasi ex propria persona exposuisset, soror illa futurorum præscia, cum indignatione respondit: Vera quidem visio est, & bona futura portendens: tu autem cur tibi talia apparuisse mentiris? Hæc enim non tibi conveniunt, sed electæ Dei & dilectæ: Liobam scilicet virginem cognominis suavitate significans. Illi, inquit, hæc ostensa sunt, cui merito sanctitatis & sapientiæ talia congruunt: quoniam multis profutura est tam verbo prædicationis, quam bonæ operationis exemplo. Filum enim, quod per os ejus ex visceribus prodiit, doctrina sapientiæ est, vocis ministerio ex illius corde procedens. Quod autem manum implevit, hoc significat, quia omnia, quæ ore docuerit, operibus exæquabit. Porro globus, qui volvendo conficitur, & rotunditate sui volubilis est, mysterium exprimit verbi divini, quod per os actusque prædicantium volvitur, & nunc per activam vitam in imis versatur, nunc per contemplativam in sublimia erigitur: nunc se per compassionem proximi humiliat, nunc per dilectionem Dei exaltat. His quidem indiciis Deus Magistram tuam verbo & exemplo multis profuturam ostendit: effectus autem procul ab hoc loco in aliis nationibus erit, quo eam proficisci oportet. Hanc igitur interpretationem somnii veram fuisse, rerum * probavit eventus.

ANNOTATA.

a De Winburnensis cœnobii primordiis & auctoribus observavimus nonnulla in Commentario prævio num. 13.

b Bucelinus in Menologio Benedictino ad diem 27 Octobris Tettam annuntians, filiam & sororem regis appellat; Wilsonus in Anglicano Martyrologio ad 17 Decembris sororem Cuthredi regis Saxonum Occidentalium; dubito, an alia nixus auctoritate, quam quia regis soror dicitur a Rudolfo, & Cuthredus circa annum 740 Saxonum Occidentalium regnum suscepit. Si operæ pretium videbitur, examinari id poterit alterutro ex memoratis diebus; quamquam etiam dubitem, an pro mero arbitrio uterque ei assignatus non sit. Nam Menardus ipsam retulit ad 27 Septembris, uti diximus in Prætermissis; Wion autem reposuit eam in appendice Sanctorum, quorum dies ignoratur. Fortasse numquam ullum habuit suo cultui peculiariter affixum, ejusque sanctitas innotuit dumtaxat ex relatione, quam cum testimonio Liobæ ad posteros transmisit Rudolfus. Equidem quod ad ipsam spectat, nihil hactenus legi, quin videatur desumptum ex Rudolfo, præter unam forte epistolam apud Serarium inter Bonifacianas quinquagesimam tertiam, in qua Wiethbertus presbyter ita ejus meminit: Mandate matri meæ Tettan atque congregationi ejus prosperum inter nostrum.

c Utriusque facti historia tam clare relata est, ut Annotatis interrumpenda non fuerit: & utrobique sane elucet Tettæ abbatissæ prudentia, pietas & fiducia in Deum. Sed etiam, meo judicio, latet utrobique aliquid, quod lectori minus satisfaciat, nec ita animum expleat, ut nullus omnino detur locus dubitationi. Auctor vir gravis est, fateor, ac testem appellat. S. Liobam: verum ex ipsiusmet ore non audivit. Ex Lioba acceperunt primum quatuor discipulæ, ab his verisimiliter Mago presbyter, & ex hujus schedis vel aliorum relatione Rudolfus: ita ut facile admisceri potuerint adjuncta aliqua plus æquo exaggerata. Sic in prima historia justo nimis auctum videri poterit odium illud execrabile virginum sanctimonialium in defunctam magistram, & in ejusdem cadaver impietas, qualem abhorrere solet natura etiam ferocior. In secunda autem historia mirabilis quidem videbitur subita illa vulpeculæ demortuæ & claves ore gestantis apparitio; sed dubito, an omnibus æque miraculosa & seria. Porro in Ms. Trevirensi pro Tetta mendose legebatur Tecla.

d Redi ad Commentarium prævium num. 12 & 17, ubi de Sanctæ parentibus ac ipsorum nominibus actum est.

e Al. Gloccam & clocam; idem ubique designatur, puta, æs campanum, Germanis Glocke, Gallis Cloche, & Belgis Klocke.

f Varia hoc numero contenta pertractavimus in Commentario prævio, ad quem repetitionis evitandæ gratia remittimus lectorem.

* al. decernebat

* Mss. ostendit

* al. cujus

* al. juvencularum

* Mss. addit. ex more

* al. deest pacis

* Mss. addit. suam

* al. addit. Sanctorumque ejus suffragia

* al. ex

* al. addit. ferrea

* Mss. exaudivit

* al. dejecit

* al. deest & ero

* Mss additur virginis

* al. igitur Virginem mater

* al. didicerat, omisso scriptum

* al. ab universis sororibus

* Mss. addit. postea

PARS II.
Sanctæ evocatio in Germaniam a S. Bonifacio; regimen sanctimonialium; virtutes eximiæ; miracula.

[A S. Bonifacio] Igitur eo tempore, quo cælestis vitæ studiis beata virgo Lioba in monasterio floruerat, sanctus martyr Bonifacius a Gregorio, Romanæ Sedis Antistite, qui Constantino in Pontificatu successit, episcopus ordinatur a, & ad prædicandum verbum Dei Germaniæ populis mittitur. Ubi cum messem quidem multam, & pronos ad fidem populos reperisset, operarios autem, qui sibi collaborarent in agro Dominico, paucos haberet: in terram Anglorum, unde ipse ex parentibus ortus erat, legatos & epistolas misit, atque ex diverso clericorum ordine nonnullos accersivit doctos lege divina, & ad prædicationem verbi, vitæ merito morumque probitate idoneos: quorum adminiculo injunctam sibi legationem non segniter administravit. Magnam enim Germaniæ partem doctrina salutari virtutumque miraculis Christo acquisivit. Nam cum quotidie populorum frequentia fidei sacramentis imbueretur, divinus sermo non solum in ecclesiis, verum etiam per pagos & castella diffundebatur in tantum, ut & fideles Catholici assiduis exhortationibus firmarentur, & depravati viam correctionis agnoscerent, & pagani fide instructi, certatim ad gratiam baptismatis convolarent.

[13] Videns itaque vir beatissimus Ecclesiam Dei crescere, [evocatur in Germaniam] & certantibus studiis ad vota perfectionis accendi, duplicem viam ad profectum religionis instituen, monasteria construere cœpit, ut ad fidem Catholicam populi non tam Ecclesiastica gratia, quam monachorum ac virginum congregationibus, raperentur. Volens ergo utriusque professionis ordinem regulariter observari, idoneum utrique magisterium studuit adipisci: misitque in Cassinum b montem Sturmi c discipulum suum, virum genere & moribus nobilem, ut in monasterio, quod beatus pater Benedictus instituit, disciplinam regularem, & vitam moresque monasticos agnosceret: pastorque futurus, discipulus fieret: atque in sua subjectione disceret, quomodo aliis præesse debuisset. Similiter & in patriam cum epistolis legatos direxit ad Tettam abbatissam d, cujus in præcedentibus mentio facta est: deprecans, ut ad solatium suæ peregrinationis, atque ad auxilium legationis sibi injunctæ, transmitteret ei Liobam virginem, quam fama sanctitatis & doctrina virtutum tunc per longinqua terrarum spatia divulgarat, & laude celebri multorum ora repleverat. Ejus itaque abscessum * mater congregationis molestissime quidem ferebat, sed tamen quia divinæ dispensationi resistere non potuit, beato eam viro, sicut rogaverat, cum honore direxit, ut somnii, quod olim viderat, interpretatio vera fuisse probaretur. Quam, cum venisset, vir Deo plenus cum summa veneratione suscepit, diligens eam non tantum propter affinitatem, qua * sibi ex materno sanguine jungebatur e, quantum propter sanctitatem vitæ & sapientiæ doctrinam, qua plurimis & verbo profuturam noverat, & exemplo.

[14] [& Magistra datur monialibus,] Igitur, sicut desideraverat, monasteriis custodiam & regularis disciplinæ normam instituit: & monachis quidem Sturmi abbatem prætulit: Liobam vero virginem, spiritalem virginum matrem esse decrevit: statuitque ei monasterium in loco, qui vocatur Bischoffsheim f, ubi non parvus ancillarum Dei numerus collectus est: quæ ad exemplum beatæ Magistræ, cælestis disciplinæ studiis instituebantur, & in tantum doctrina ejus proficiebant, ut plures ex illis postmodum magistræ fierent aliarum: ita ut nulla, aut etiam rara, in illis regionibus essent monasteria fœminarum, quæ non discipularum ejus magisteria desiderarent. Erat enim magnarum virtutum Fœmina, & ita in arrepti propositi vigore roborata, ut nec patriæ, nec suorum meminisset affinium: sed omne studium erga id, quod cœperat, exercebat, ut videlicet semetipsam Deo irreprehensibilem exhiberet, & omnibus sibi obtemperantibus, in verbo & conversatione forma salutis existeret. Cavebat semper, ne alias doceret, quod ipsa non fecisset. Nihil quippe arrogantia, nihil superbia de ejus sibi moribus usurpavit: sed sine personarum acceptione omnibus se affabilem ac benevolam exhibuit. Erat adspectu angelica, sermone jucunda, ingenio clara, consilio magna *, fide Catholica, spe patientissima, charitate diffusa. Et cum lætam semper faciem præferret, nunquam hilaritate nimia resoluta est in risum. Maledictionem ex ejus ore nullus unquam audivit: iracundiæ illius sol testis nunquam occubuit. Cibi autem & potus usum, cum aliis summa humanitate exhiberet, ipsa * sumpsit. Unde & caliculus ejus, unde * bibere solebat, pro quantitate sui, Dilectæ parvus a sororibus vocabatur.

[15] [quibus prælacet in omni] Lectionis studio tanta diligentia incubuit, ut nisi orationi vacaret, aut alimento vel somno corpusculum reficeret, nunquam divina pagina de manibus ejus abscederet. Nam cum ab ipsis infantiæ rudimentis Grammatica & reliquis liberalium g studiis esset instituta, tanta meditationis instantia spiritalis scientiæ perfectionem conabatur assequi, ut consentiente cum ingenio lectione, duplicato naturæ & industriæ bono, eruditissima redderetur. Veteris enim ac novi Testamenti codices sagaci mente perlustrans, divina præcepta memoriæ commendabat. Sed & dicta sanctorum Patrum, & decreta Canonum, totiusque Ecclesiastici ordinis jura, plenitudini perfectionis adjecit. Discretionem in omni actu ac dispositione sua magnopere servavit, & rerum faciendarum finem semper attendit: ne forte inconsulte cœpta, postmodum imperfectione sua pœnitentiam sibi generarent. Et quia ad orationis studium & lectionis industriam, mentis intentionem sciebat esse necessariam, in vigilando, sicut & in cæteris virtutum studiis, modum tenere consuevit. Nam licet semper modicum, tota tamen æstate post prandium tam ipsa, quam cunctæ sibi subjectæ sorores pausabant, nec ulli earum indiscrete vigilare volenti consensit. Dixit enim, adempto somno, sensum adimi, maxime legendi. Sed & illi, sive in nocte, seu meridie dormienti, sanctam Scripturam juxta lectum ejus legi, semper mos erat. Quod officium puellæ juniores sine molestia per vices implebant: & mirum dictu, nullum sermonem aut etiam syllabam in legendo transire poterant, quin statim ab illa, quanvis dormiente, corriperentur. Nam sicut eædem ipsæ, quibus id officii deputatum erat, postea fatebantur, sæpe cum eam graviter soporari conspicerent, ex industria tentando, in lectione fallebant, sed nunquam irreprehensæ evadere poterant. Nec tamen mirum, quia dormiens falli non valuit, cujus cor possidebat, qui non dormiet *, Israël custodiens: & quæ cum sponsa in Canticis canticorum dicere potuit: Ego dormio, & cor meum vigilat.

[16] Virtutem vero humilitatis tanto studio custodivit, ut cum merito sanctitatis & ordine magisterii cæteris esset prælata, [virtutum genere.] omnium se ultimam fore corde crederet, voce proferret, & habitu demonstraret. Hospitalitatem autem peculiari observatione tenuit. Omnibus enim sine ulla exceptione personæ domum præbuit, & convivium jejuna Mater exhibuit. Pedes omnibus, manibus suis lavit, Dominicæ institutionis custos & magistra *. Dum hæc gereret Virgo Christi, quibus omnium in se provocabat affectum, inimicus omnium Christianorum diabolus, impatienter ferens tantas in ea virtutum glorias, & tam præclara discipularum ejus augmenta profectuum, sordidis eas cogitationibus & carnalis concupiscentiæ illecebris incessabiliter impugnabat, tentans, si quanlibet earum ab arrepti vigore propositi potuisset avertere. Sed cum conatus suos orationibus atque jejuniis caste viventium frangi conspiceret, ad alia se callidus insidiator argumenta convertit, ut saltem vel bonam earum famam vitiando corrumperet, qui integritatem, perversa suggerendo, violare non poterat.

[17] Erat ergo ibi quædam paupercula, debilitate contracta, [Monialis, diri criminis accusatæ,] quæ ad portam monasterii jacebat, eleemosynam accipiens: cui quotidie a mensa Abbatissæ statutus dabatur victus, & a singulis sanctimonialium vestes & alia quælibet necessaria pro divini amoris intuitu præbebantur. Contigit autem post dies aliquot, ut, decepta suggestionibus diabolicis, turpitudinem fornicationis incurreret. Cumque intumescente utero, conceptum fœtum celare non posset, crimen admissi sceleris simulata infirmitate contexit. Instante autem partus tempore, progenitum infantulum panniculis involvit, & in stagnum fluminis, quod per medium loci ejus influebat, nocturno tempore exposuit, malis videlicet mala adjiciens. Nam stupro homicidium, & aquæ contaminationem conjunxit homicidio. Die autem facto, cum ad hauriendam aquam mulier quædam venisset, conspecto infantili cadavere, factum exhorruit: fœmineoque accensa furore, villam omnem inordinato clamore complevit, & sanctis virginibus cum indignatione improperans, ait: O quam casta congregatio, quam gloriosa conversatio virginum, quæ sub velo positæ, filios pariunt, matrum pariter ac presbyterorum fungentes officium *, eosdem, quos generaverint, ipsæ baptizant! Non enim, o cives, molendi usibus tantum hanc stagnastis aquam, sed novo huic & inaudito baptismati nescientes præparastis. Nunc ergo rogate eas, quas virginum appellatione sublimare soletis, ut tollentes cadaver de flumine, nobis aquam reddant usibilem. Videte, videte, quæ ex * monasterio desit, & eam scelus hoc perpetrasse, cognoscite. Ad hanc vocem plebs tota commota est: omnis ætas, omnisque sexus quasi ad spectaculum uno agmine cucurrit, vidensque nefas, facinus exhorret, ac virgines sacras detestatur.

[18] [innocentiam] Cum autem Abbatissa, audito tumultu, rem gestam comperisset, convocatis sororibus causam * exposuit, nullamque ex eis præter Agatham h deesse cognovit: quæ ante paucos dies a parentibus suis vocata, pro quadam necessitate ad domum eorum cum licentia perrexerat. Hanc itaque, misso nuncio, sine mora revocavit, tantæ infamiæ notam diutius ferre non valens. Quæ cum venisset, causamque sceleris sibi imputari cognosceret, respiciens in cælum, ingemuit, & ait: Deus omnipotens, qui omnia nosti, antequam fiant, & quem nullum latet secretum, quique Susannam in te confidentem, de falso crimine liberasti: ostende misericordiam tuam super hanc congregationem, in tuo nomine collectam, & ne patiaris eam propter peccata mea fœdo rumore maculari: sed illam, quæcunque hoc nefas commisit, ad laudem & gloriam magni nominis tui dignare & detegere & publicare. Quo audito, Mater venerabilis de ejus puritate jam secura, præcepit omnibus oratorium ingredi, & extensis in Crucis modum brachiis stare, quoadusque singulæ Psalterium totum ex ordine psallendo complerent: & deinde per tres vices in die, hoc est, tertia hora, & sexta, & nona, vexillo Crucis elato, cum litaniis monasterium circuire, & pro purgatione sua divinam misericordiam invocare.

[19] [prodigiose manifestari impetrat;] Quod cum fecissent, & in hoc ordine jam bis expleto, hora nona omnes ecclesiam intrarent, cunctusque populus pariter congregatus adesset, beata virgo Lioba perrexit * ad altare, & stans ante Crucem, quæ jam tunc tertio portanda parabatur, extendit manus in cælum, & cum gemitu ac lachrymis precabatur, dicens: Domine Jesu Christe, Rex virginum, integritatis amator, invictissime Deus, ostende virtutem tuam, & libera nos ab hac infamia: quia improperia improperantium tibi ceciderunt super nos. Hoc cum dixisset, mox miserrima paupercula illa, antiqui hostis & captiva pariter & ministra, dæmonio repletur, & quasi flammis circundata, nomen invocat Abbatissæ, crimenque, quod commiserat, confitetur. Tum vero in cælum clamore sublato plebs omnis obstupuit miraculo: ancillæ Dei flevere præ gaudio, in commune ab omnibus uno ore meritum Liobæ virginis, & Christi Salvatoris potentia prædicatur. Factum itaque est, ut nomen virginale, quod diabolus sinistra fama obruere conatus est, magis claresceret, & celebrius ubique laudaretur. Misera tamen illa purgari non meruit, sed usque ad finem vitæ suæ jus in ea potestatis suæ inimicus obtinuit. Plura quidem signa per Famulam suam Deus ante jam fecerat, sed eorum notitiam secreti obumbratio suppressit. Hoc autem in Germania primum factum est *: & ideo celebre, quia publicum fuit. i

[20] [exstinguit incendium;] Alio autem tempore, cum ad tradendam discipulabus suis lectionem divinam more solito consedisset, ex una parte villæ fortuitum exarsit incendium: quod consumptis domibus, quæ vel paleis vel palustri tegebantur arundine, ad monasterium, in quo Virgo sancta cum famulabus Dei manebat, flabris stimulantibus ferebatur, & grassante igne, non ædificiis solum, verum etiam jumentis atque hominibus ipsis interitum minabatur. Tum vero trepidantis populi confusus clamor attollitur, concursus omnium ad Abbatissam convolat: rogant, ut periculo, quod instabat, precibus sanctis occurreret. Illa autem, ut erat mentis patientissimæ, turbatis omnibus, fidei præsumptione nihil movebatur: sed jussit, ut ex superiori parte fluminis, quod per medium monasterium currebat, haustam sibi aquam in concha celeriter afferrent. Quam sine mora allatam, sale, quod a sancto Bonifacio benedictum, indesinenter secum habebat, adspersit, dicens: Ite, & hanc aquam in flumen refundite, omnisque populus ab eo loco deorsum hauriat, & contra impetum sævientis incendii certatim mittat. Quod cum fecissent, omnis illa ignium violentia, quasi cælitus immisso imbre, ita restincta est, ut nihil ædificiorum postea prorsus attingeret. Quo miraculo plebs omnis attonita, ad laudem Dei convertitur, qui per fidem & orationes Famulæ suæ tam sublimiter eos a tanto discrimine liberavit.

[21] Illud etiam virtutibus ejus annumerandum esse, [sedat tempestatem,] non dubito, quod cum die quadam tempestas sæva, atque aëris nimia perturbatio fuisset exorta, fulgura facta, ventique vehementes undique ferebantur, & tenebrarum caligo cælum diemque nubium nocte subduxit, coruscationes quoque valde terribiles, & fulgura * crebro demissa, terrorem * nimium mortalibus inferrent *: populus omnis pavore concutitur, ac primum pecora, ne pereant, intra tuta domorum cogunt. Deinde ingravescente discrimine, mortisque sævitiam * minitante, cuncti * desperatione vivendi in ecclesiam confugiunt, & obseratis undique foribus, terribile judicium Dei, quod imminere putabant, pavidi præstolabantur. Quibus turbatis, & voce confusa concrepantibus, sancta Virgo occurrens, indicit patientiam, pollicetur securitatem, secumque eos orationi incumbere adhortatur, & sine mora toto corpore ante altare ipsa prosternitur. Interea sævit tempestas, & ventorum furorem domorum tecta non sustinent, crebrisque fulminum ictibus terra tremiscit, tenebrarum quoque densitas, & continua coruscationum per fenestras irruptio, maximum timidis horrorem ingeminat.

[22] Tum populus omnis tanti terroris immanitatem non ferens, [invocata Maria virgine;] ad altare cucurrit, & beatam Virginem ab oratione excitat, periculis opponendam, primaque eam Tecla consanguinea ejus, his verbis * adorsa est: O Dilecta, Dilecta, in te spes populi hujus, in te votorum summa consistit. Surge ergo, & pro nobis Dominam tuam k sanctam Dei Genitricem invoca, ut ejus intercessione, ab hujus tempestatis discrimine liberemur. Ad hanc vocem illa ab oratione surrexit, & quasi ad colluctationem vocaretur, cappam, qua erat induta, abjiciens, fores ecclesiæ confidenter aperuit, atque in limine consistens, signo sanctæ Crucis edito, furenti tempestati nomen summæ Majestatis opposuit: extensisque manibus in cælum, terno clamore Christi clementiam invocavit, & per intercessionem ac merita sanctæ Mariæ Virginis, propitium eum populo suo velociter adesse precabatur. Confestim igitur adest Divinitas, tonitrua conquiescunt, venti contrarii ad dissipandam nubium densitatem ministeria convertunt, omnisque illa aërum tenebrositas mox in duas partes divisa, & in semetipsam relapsa, tranquillitatem & serenitatem, apparente sole, reduxit. Ita virtus divina, & Ancillæ suæ sibi fideliter servientis merita declaravit, & populis inopinatam securitatem, depulso timore, concessit.

[23] [religiosam ex hæmorroidibus moribundam] Hoc etiam, quod inter gesta ejus clarum fuisse ac memorabile constat, præterire silentio impium puto. Quædam nanque ex sororibus monasterii ejus, nomine Willeswind, vitæ merito & morum probitate laudabilis, magna corporis infirmitate vexabatur. Morbo enim laborabat, quem medici hæmorrhoïdem * vocant, & profluente sanguine per secreta naturæ, gravissimo intestinorum dolore cruciabatur. Crescente igitur languore, & per dies augmenta capiente, vires corporis deficiunt, adeo ut nec se in latus aliud vertere, nec de lectulo surgere, nec pedibus incedere sine alterius sustentatione potuisset. Cumque jam præ fœtoris magnitudine in communi cella monasterii manere non posset, parentes ejus, qui in vicino habitabant, petita & accepta licentia, feretro eam imposuerunt, & trans flumen, quod vocatur Tubera l, in domum suam portaverunt. Nec multo post, invalescente morbo, venit ad extrema: & cum jam ultima corporis parte præmortua, solus vitalis flatus palpitaret in corpore *, invitatur a parentibus Abbatissa, non ut visitaret infirmam, sed ut precibus suis Deo transitum ejus commendaret.

[24] [sanat.] Quæ cum venisset, accedens ad lectum, quem multitudo vicinorum plangens vallaverat, jussit auferri velamen: (erat enim ex more cadaverum jam linteo cooperta.) Quo ablato, pectus ejus manu contrectans: Nolite, ait, flere: quia anima illius adhuc in ipsa est, mittensque ad monasterium, jussit cochlear parvum, quo ipsa ad mensam uti solebat, cum festinatione afferri, & allatum sibi lac benedixit, atque in os jacentis guttam * cum cochleare stillavit, cujus tactu intrinsecus guttur & vitalia ita convaluerunt, ut statim & linguam ad loquendum, & oculos ad videndum moveret: tantaque celeritate remedium cæleste succurrit, ut sequenti die cibo confortata, vires reciperet, atque ante diem septimum pedibus propriis ad monasterium ambularet, de quo prius in lectica portabatur. Pluresque postea vixit annos, atque in regione Thuringorum m post obitum venerandæ Virginis, usque ad tempora Ludovici regis Francorum n sana & incolumis in Dei servitio mansit. Talibus ergo virtutum signis fides in populis succensa fervebat, & crescente religione, crevit simul & mundi contemptus. Multi enim nobiles & potentes viri filias suas Deo in monasterio sub perpetua virginitate servituras tradiderunt: multæque matronæ, relicta seculari conversatione, castitatem profitebantur, & suscepto velamine sacro, monasticam vitam elegerunt. Quibus Virgo sancta ad summa virtutum veniendi & verbo viam præbuit, & exemplo.

ANNOTATA.

a Gregorius II, Constantini Romani Pontificis successor, S. Bonifacium episcopum ordinavit anno 723. Acta S. Bonifacii habes tom. 1 Junii ad diem 5.

b Casinus Italiæ mons cum celeberrimo monasterio per S. Benedictum condito notissimus est.

c S. Sturmi, aliis Sturmius & Sturmio, primus Fuldensis cœnobii abbas, cujus Acta illustranda venient die 17 Decembris, in Italiam perrexit anno 748, sicut probavi in Commentario prævio num. 20.

d Id factum esse sub annum 748, eodem in Commentario deduxi ex mox Annotatis ad lit. c.

e Suam cum S. Bonifacio sanguinis conjunctionem testatur Sancta ipsamet in Epistola, quam dedi num. 15 Commentarii.

f Ad hæc observata sunt nonnulla in Commentario num. 26 & duobus seqq., simulque Bischoffsheimensis monasterii data notitia.

g Ms. Trevirensi additur artium; alteri Ms. litterarum. Imbutam autem fuisse artis poëticæ principiis, ostendunt versiculi, subnexi epistolæ ejus ad S. Bonifacium, num 16 Commentarii prævii.

h Forte eadem hæc est Agatha, quæ, teste biographo, operam contulis in colligendis S. Liobæ gestis & nonnullis sacris Fastis inscripta est; pluribus de ipsa disserui in Commentario prævio num. 34 & tribus seqq., quos consule.

i De hac quoque egi ibidem num. 33.

k Hinc Antonius Balinghem & Josephus Geldolph merito judicarunt, S. Liobam eximiam fuisse sanctissimæ Mariæ Virginis cultricem, eamque ad diem 28 Septembris, addito miraculi, quod hic narratur, compendio, suis Fastis inscripsere, ille Kalendario, hic Diurnali Mariano.

l Tubera, alias Tuberis & Tuberus, indigenis Tauber per Franconiam in Mœnum influit.

m Thuringorum regio seu Thuringia, provincia est Germaniæ in Saxonia superiori.

n Ludovicus, cognomento Pius, a Carolo Magno patre imperii consors factus est anno 813, anno sequenti, mortuo Carolo, solus regnavit; quod tempus verisimiliter designatum voluit biographus, quo & ipse vivebat, & forte jam monachis Fuldensibus adscriptus erat.

* Mss Cujus abscessum

* al. quia & quod

* al. addit. & provida

* al. parum & parcissime

* Mss. in quo

* al. dormitat neque obdormiet

* Mss. ministra

* Mss. officio

* ibid. ex eis

* al. deest causam

* al. deest perrexit,

* al. deest factum est

* al. fulmina

* Mss. horrorem

* ibid. inferebant

* ibid. præsentiam

* ibid. addit. cum conjugibus & liberis

* al. bis vocibus his

* al. hemoroidas & emorroidas

* Mss. pectore

* al. guttatim

PARS III.
Postrema Sanctæ gesta; obitus; sepultura; miracula post mortem.

[S. Bonifacius in Frisiam tendens, successori episcopo] Interea beatus Bonifacius archiepiscopus in Frisiam ire parans, gentemque paganicis ritibus deditam, atque infidelitatis morbo decubantem, cælesti medicina visitare decernens, vocavit Lul a discipulum suum, qui * postmodum in episcopatu successit, & ei singula, prout voluit, commendavit: & generaliter * quidem illi curam credentium populorum, ac prædicationis instantiam, structuramque ecclesiarum, a se per diversa loca inchoatarum, injunxit: specialiter autem de monasterio * Fuldensi, quod cum authoritate Zachariæ Papæ b, & cum favore Carlomanni regis c Austriæ, in vastissima solitudine saltus Boconiæ d ipse construxerat, præcepit, ut quia monachi, locum illum inhabitantes, pauperes erant, & necdum alia habebant servitia, sed solo manuum suarum labore victitabant, ædificium fundatæ jam ibi ecclesiæ ad perfectionis terminum deduceret, atque post mortem suam corpus ejus illic * sepeliendum transferret.

[26] Cumque hæc & alia hujusmodi ei mandata dedisset, [commendat S. Liobam;] accersitam ad se Liobam virginem exhortatus est, terram peregrinationis suæ non deserere, nec in assumpti propositi vigore lassescere: sed quotidie bonum, quod cœperat, omni studio ampliare: dicens ei, corporis fragilitatem non esse considerandam, nec prolixa ætatis spatia computanda, nec arduum virtutis finem, nec gravem existimandum perveniendi laborem: præsertim cum hujus temporis spatia ad æternitatem comparata, brevia sint, & non sint condignæ passiones præsentis temporis * ad futuram gloriam, quæ revelabitur in nobis *. Commendavit autem illam Lul episcopo & senioribus monachorum supradicti monasterii, qui aderant, monens eos, ut cum honore & reverentia curam ejus agerent: suæque voluntatis esse affirmans, ut post obitum ejus corpus illius ad ossa sua in eodem sepulcro poneretur, quatenus pariter diem resurrectionis expectarent, qui pari voto ac studio in vita sua Christo servierant. Quibus dictis, dedit ei cucullam suam, rursus eam admonens atque contestans de non relinquendo peregrinationis suæ loco. Et sic præparatis omnibus, quæ in itinere erant necessaria, in Frisiam perrexit. Ubi cum non parvam gentis illius portionem Christo acquisisset, labores suos glorioso consummavit martyrio e: corpusque ejus translatum est Fuldam, & ibi, sicut ante præceperat, digno honore sepultum.

[27] [quæ & a regibus] Beata autem virgo Lioba immobilis in opere Dei permansit, non terram hæreditare cupiens, sed cælum: unde * ad finem propositi cum omni labore tendebat. Seminabatur vero de ea fama laudabilis, & odor sanctitatis ac sapientiæ cunctorum in se traxit amorem. Erat enim omnibus, qui eam noverant, & ipsis quoque regibus honorabilis. Nam Pipinus rex Francorum, & filii ejus Carolus & Carlomannus f, omni eam veneratione coluerunt: & præ cæteris maxime Carolus, qui post mortem patris, defuncto fratre, cum quo * & ipse paucis annis regnaverat, imperii gubernacula solus obtinuit: vir sane Christianissimus, & vere imperio dignissimus, atque omnibus retro gentis illius regibus fortitudine & sapientia merito præferendus, qui ita fidem Catholicam diligebat, ut cum omnibus imperaret, Dei famulos & ancillas sublimi humilitate veneraretur g. Hic itaque religiosam Dei Virginem, ad se frequenter invitatam, cum magna reverentia suscepit, & dignis muneribus honoravit.

[28] [regina ac principibus valde diligitur:] Sed & regina Hildegardis h puro eam venerabatur affectu, atque ita ut animam suam diligebat: voluitque, ut assidue secum maneret, quatenus ad viam vitæ verbis ejus proficeret & exemplis. Sed illa, ut veneni poculum, ita palatinum detestabatur tumultum. Amabant eam principes, suscipiebant proceres, episcopi cum exultatione amplectebantur. Et quia erat in Scripturis eruditissima, atque in consilio provida, verbum vitæ cum ea conferebant, & instituta Ecclesiastica sæpe tractabant. Illa vero omnem solicitudinem erga id, quod cœperat, exercebat, & monasteria puellarum, quasi ductrix spiritualium tyronum visitans, certantibus studiis æmulantes, ad perfectionis gloriam provocabat. Interdum etiam & ad monasterium Fuldensium monachorum causa orationis venire solebat, quod nec prius, nec postea ulli unquam fœminarum concedi potuit: quia loco illi, ex quo a monachis habitari cœptus est, fœmineus negabatur ingressus. Tantum autem huic soli concessus est propter hoc, quod sanctus martyr Bonifacius eam senioribus eorum commendavit, corpusque illius ibi sepeliendum decrevit: cujus tamen adventus hoc ordine moderabatur. Relictis enim in vicina cella discipulabus ac pedisequis suis, ipsa cum una cæteris maturiore monasterium diurno tantum tempore intravit, & post orationem, completa cum fratribus collatione, noctibus semper ad discipulas suas, quas in cella dimiserat, revertebatur.

[29] Cum autem senuisset & provectioris jam esset ætatis, [deponit curam monasteriorum; Hildegardem reginam] ordinatis omnibus, quæ sub cura sua habuit, monasteriis, cum consilio Lul episcopi venit in locum, qui vocatur Schonersheim i, quatuor millibus a civitate Moguntia k ad Africum distans: ibique cum famulabus Dei secum commorantibus mansitavit, jejuniis & orationibus Deo serviens nocte & die. Interea morante rege Carolo in Aquensi l palatio, misit ad eam regina Hildegardis, deprecans, ut ad se venire non gravaretur. Desideravit enim videre eam, antequam de corpore migrasset. Quod illa quanvis moleste ferret, propter antiquam tamen familiaritatem consensit. Perrexit ergo, & cum ea, qua solita est, a regina gratulatione esset * suscepta, mox ut audivit causas, pro quibus invitata est, redeundi licentiam postulavit. Cumque propensius rogaretur, ut aliquot dies ibi maneret, abnuit, ac solito affectuosius in amicam irruit, os, frontem, oculos deosculans, inhærens amplexibus, hujusmodi verbis salutatam reliquit: Vale in æternum domina & soror dilectissima: vale animæ meæ portio preciosa: Christus creator & redemptor noster tribuat, ut nos in die judicii sine confusione videamus: cæterum in hac luce mutuo nunquam ab hac die conspectu fruemur.

[30] Reversa est igitur ad monasterium, & post paucos dies corporis incommodo correpta, [postremum invisit; ægrotat, moritur sepelitur Fuldæ;] decidit in lectum. Cumque ingravescente languore instare cerneret tempus dormitionis suæ, vocavit Torabertum venerabilem presbyterum, natione Anglum, qui ei indesinenter adhærens, cum reverentia semper & amore serviebat: & accepto Corporis & Sanguinis Christi viatico, hominem exuit, ac Creatori suo animam, quam dederat, mundam & immaculatam cum gaudio restituit. Obiit autem mense Septembri, quarto Calendas Octobris * m : corpusque ejus Fuldenses monachi susceptum, cum prosecutione nobilium personarum venerabiliter ad monasterium suum transtulerunt. Recordati sunt itaque seniores eorum, dixisse sanctum Bonifacium, quod suæ esset voluntatis, ut corpus illius ad ossa sua poneretur: sed quia metuebant sanctum sepulcrum beati * martyris aperire, consilio inito, sepelierunt illud ad plagam Septentrionalem altaris, quod ipse sanctus martyr Bonifacius ædificatum, in honorem Domini Salvatoris nostri, & sanctorum duodecim Apostolorum ejus, dedicaverat. Post annos autem non paucos, a rectoribus loci illius ecclesia augustius ædificata, cum futuræ consecrationi præpararetur, Eigil abbas cum licentia Aistulphi archiepiscopi n, ossa ejus transtulit, & in Australi porticu juxta memoriam sancti Ignatii martyris posuit: ubi sepulcro condita, miraculis vivit * & gloria o. Multi enim fide pleni, ad tumulum ejus divina beneficia sæpe experti sunt: ex quibus quædam, quæ ad præsens animo occurrunt, sobrie & fideliter legentibus pandere curavi.

[31] Quidam nanque vir ferreis circulis per lacertos ad nudum corpus tam anguste constrictus p erat, [ubi miraculis] ut ex utraque parte caro supercrescens, ferrum prope obtegeret. Ex quibus unus de altero brachio ante jam deciderat, cujus vestigium cicatrix obducta manifesto retulit * indicio. Hic ergo in ecclesiam veniens, memorias Sanctorum per singula altaria orando circuivit. Cumque venisset ad sepulcrum sanctæ Virginis, & ibi orationi incumberet, occulta quædam vis circulum ferreum, expulsis clavis, extendit, ac de brachio cum non modico sanguine ejecit. Ille autem gaudens & exultans, gratias referebat Deo, quod eum per merita beatæ Virginis absolvere dignatus sit, quem propter peccata usque in illum diem nexus ferrei ligaverunt.

[32] [sanctitas ejus] Alter q vero de Hispania erat: qui peccatis exigentibus, pœnæ tali addictus est, ut horribiliter quateretur tremore omnium membrorum. Cujus passionis incommodum, sicut ipse retulit, in Ibero flumine contraxit. In qua deformitate oculos civium suorum non sustinens, ubicumque ei ire visum est, per diversa Sanctorum loca vagabatur. Peragrata itaque omni Gallia atque Italia, Germaniam ingressus est. Ubi cum nonnulla monasteria causa orationis adisset, Fuldam venit, mansitque ibi tribus diebus, in hospitali peregrinorum susceptus, ecclesiam frequentans & orans, ut jam sibi placaretur Deus, ac pristinam restitueret salutem. Cumque die tertia oratorium intrasset, altaria cuncta orando circuiens, ad memoriam sanctæ Virginis ex more pervenit & oratione ibi completa, cryptam Occidentalem, super quam corpus sancti Bonifacii martyris quiescit, ingressus est, ac prostratus in oratione, dormienti simillimus jacuit, non tamen tremens, sicut etiam per somnum solebat. Quod cernens vir venerandus Firmadus presbyter & monachus, qui propter infirmitatem suam ibi sedebat, & stare non poterat, obstupuit, & quibusdam eum erigere volentibus prohibuit, potiusque eventum rei expectandum esse judicavit.

[33] [illustratur,] Interea subito surrexit homo, & non tremebat, quia sanatus erat. Interrogatus ergo a presbytero (quoniam linguæ ejus, eo quod esset Italus, notitiam habebat) retulit se per excessum mentis vidisse virum veneranda canitie, stola pontificali indutum, quem comitabatur puella quædam in habitu nonnaico: quæ se apprehensum erigeret, & pontifici ad benedicendum offerret. Cujus pectori cum pontifex signum Crucis Christi imprimeret, nigerrima avis instar merulæ de sinu illius per capitium tunicæ egressa, mox ut terram contingeret, in gallinam conversa sit: ac deinceps in speciem deformis ac teterrimi homunculi transformata, per gradus Aquilonaris introitus cryptam egressa sit. Hanc autem sanitatem quin sanctæ Virginis orationes & merita beati martyris a Domino obtinuerint, nulli Christiano dubitare fas est. Qui licet non in uno sepulcro, uno tamen loco quiescentes, eadem pietate, qua, dum pariter in carne vixerunt, miseris subvenire solebant, nunc in cælesti claritate cum Christo manentes, eorum intercessionem quærentibus patrocinari non cessant. Multa quidem & alia signa Deus per sanctæ Virginis orationes sæpe operatus est, quæ, ne fastidium prolixitate narrationis lectori faciam, prosequi omitto. Hæc autem duo, quia plerique fratrum adhuc viventes se vidisse celebri sermone testantur, & ego ipse eo tempore, quo fiebant, illis aderam, propter certitudinem conscripsi, ad laudem & gloriam nominis Domini nostri Jesu Christi, qui glorificantes se glorificat, & servientibus sibi non tantum regna cælorum, sed etiam in hoc seculo honoris tribuit nobilitatem: cui est gloria cum Patre & cum Spiritu sancto per infinita secula seculorum, Amen.

ANNOTATA.

a S. Lullus, archiepiscopus Moguntinus, colitur die 16 Octobris: habes epistolam ejus ad S. Liobam in Comment. prævio num. 38.

b S. Zacharias, cujus Acta illustrata sunt ad diem 15 Martii, Romanam Cathedram tenuit ab anno 741 usque ad 752.

c Carolomannus, Caroli Martelli filius, Austriam regendam suscepit anno 741; dein monachus Casinensis obiit anno 754 vel sequenti. Sunt qui & ipsum Sancti vel Beati titulo exornent; sed hactenus probatum non est, eum veris Sanctorum honoribus umquam donatum fuisse. Idcirco relatus est a nobis inter Prætermissos diei 17 Augusti.

d Boconia, alias Buchonia, in qua situm est celeberrimum Fuldense monasterium ad Fuldam amnem cognominem, Germaniæ tractus est Franconiæ conterminus. Uberiorem ejus descriptionem videsis apud Browerum in Antiquitatibus Fuldensibus lib. 1 cap. 1 & 2.

e Anno 755: de loco martyrii consule, si lubet,Commentarium ad Acta S. Bonifacii tom. 1 Junii pag. 456.

f Pippinus rex Francorum vixit usque ad annum 768; Carolomannus usque ad 771; Carolus vero Magnus usque ad 814.

g Hoc a scriptore coævo conscriptum adjici potest aliis Caroli Magni elogiis tom. 2 Januarii ad diem 28, quo colitur.

h Hildegardis nupsit Carolo Magno anno 771, vivere desiit 783. Adi Commentarium prævium num. 40 & 41; ubi & alia quædam ex iis, quæ mox sequentur, exposita aut confirmata videbis, quæque proin hic sine Annotatis præteribo.

i Inde satis liquet, in Schonersheim, Ms. Gamansii Scoranesheim, exstitisse olim monasterium, verisimiliter Bischoffscheimensi parthenoni subjectum: sed quæsivi frustra ulteriorem ejus notitiam, quam det Rudolfus.

k Moguntia, Germanis Mentz & Maintz, Gallis Mayence, civitas Germaniæ archiepiscopalis& electoralis notissima.

l Aquisgranum civitatem Germaniæ amplam & liberam intellige, nostris Aken; Gallis Aix la Chapelle; quæ sicut olim Caroli Magni palatio, ita nunc claret sacris ejusdem reliquiis.

m Anno circiter 779. Redi ad num. 40 & 41 Comment. prævii.

n Aistulphus sedem Moguntinam occupavit ab anno circiter 814 usque ad 826; Eigil abbas præfuit Fuldensibus ab 817 usque ad 822, uti dictum est in Commentario num. 43, quo & seqq. discussa & exposita sunt reliqua ad hic memoratam translationem spectantia.

o Inde probavimus num. 7 & 8 Commentarii, scriptam fuisse Vitam S. Liobæ ante annum 837, quo vel sequenti contigit translatio altera, fuse explicata ibidem num. 49 & seqq.

p Pœna hæc erat commissi criminis, & homicidii quidem etiam in consanguineo patrati. Audiri meretur hic anonymus ejusdem seculi 9 auctor in Actis S. Florentii presbyteri confessoris apud nos tom. 6 Septembris pag. 431: Consuetudine igitur antiqua partibus interioris Franciæ usque hodie mos inolevit, ut quisquis propinquiorem sibi parentem gladio jugulaverit, & postea pœnitentia ductus ad pontificem, (episcopum, ut liquet ex sequentibus) crimen admissi facinoris detulerit, ipso decernente pontifice, ex ipso gladio ferrei nexus componantur, & collum peccatoris, ventrem [Note: ] [l. venter] atque brachia strictim innectantur ex ipsis ferreis vinclis; sicque de propria patria & solo paterno pellatur: interim quousque divina pietas eadem vincula solvi præcipiat, primum Romæ, dehinc per diversa Sanctorum loca veniam criminis efflagitando peregre proficisci cogatur. Tum subditur exemplum hominis, qui postquam ob hujusmodi crimen ita constrictus diu diversa Sanctorum cœnobia lustrando vagaverat, tandem ad tumulum dicti S. Florentii miraculose solutus est.

q Sequens miraculum in Ms. Gamansii omissum est ex sola describentis oscitantia; hoc autem inde conjicio, quod ejus titulum præfixerit miraculo præcedenti.

* al. addit. sibi

* Mss. specialiter

* al. deest monasterio

* al. illuc

* Mss. seculi

* al. in Sanctis

* al. deest unde

* Mss. addit. pariter

* al. deest esset

* al. Octobrium

* al. addit. Bonifacii

* al. vivunt

* al. prætulit

DE S. WENCESLAO MARTYRE BOHEMIÆ DUCE AC PATRONO
VETERO-BOLESLAVIÆ IN BOHEMIA

Probabilius CMXXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Wenceslaus M., Bohemiæ dux & patronus, Vetero-Boleslaviæ in Bohemia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Præcipuus sancti Ducis biographus Christannus: variæ aliæ Vitæ, auctoribus partim cognitis partim anonymis, recensentur: ex omnibus tantum duæ edendæ.

Bohemiæ Sanctis hoc ipso mense Septembri ad diem XVI dedimus S. Ludmillam, Borzivoii ducis, [E variis sancti Ducis biographis præcipuus est] qui primus ex ejusdem gentis principibus Christiana sacra amplexus est propagavitque, dignam conjugem, ac post illius obitum sanctissimam viduam, quam sua impia nurus Dragomira, ethnica mulier, sacræ fidei odio imperandique libidine incensa, fœde strangulari curavit. Succedit ipsi hodie in Opere nostro S. Wenceslaus, dignissimus ejusdem Ludmillæ laudatique Borzivoii, ex pio filio Wratislao, inter duces Bohemiæ ejus nominis primo, ac scelerata Dragomira nepos, atque in paternum ducatum successor, vita cœlibe, ac sanctimonia illustris, similique de causa, ob quam sancta ejus avia, occubuerat, fraterno scelere martyr & suæ gentis patronus. Scriptores Vitæ ob celebritatem nominis sui variis temporibus nactus est varios, quorum lucubrationes aliæ etiamnum ineditæ sunt, aliæ typis vulgatæ. Inutile foret eas omnes recensere, cum harum multæ partim e vetustioribus tantummodo contractæ, partim ex aliis auctæ fuerint; ideoque de præcipuis dumtaxat more nostro disseremus.

[2] Præ ceteris memorandus venit Christannus, de Skala cognominatus, [Christannus, ipsius e fratricida nepos,] monasterii Breunoviensis Ordinis S. Benedicti prope Pragam monachus, is idem scilicet, qui S. Ludmillæ Vitam, quam præcitato die dedimus, conscripsit. De eo multa jam diximus in Commentario ad illam prævio § 1, ex quibus quædam hic paucis repetenda, quædam etiam iis addenda sunt. Fuit Christannus, qui aliquando etiam Christianus scriptus legitur, Borzivoii sanctæque Ludmillæ pronepos, ac ipsius S. Wenceslai nepos, ex hujus fratre & interfectore Boleslao I, cognomento Sævo, post Sancti necem Bohemiæ duce. Idem Christannus nepotem vocat S. Adalbertum, Pragensem episcopum & deinde in Prussia martyrem; natum scilicet ex illius sorore Strzezyslava & Slaunico comite Libicensi. Is ergo S. Ludmillæ, proaviæ suæ, sanctique Wenceslai patrui sui Vitam ac Passionem conscripsit, laudatoque S. Adalberto, jam tum episcopo Pragensi, dicavit. Hic autem cum ex Henschenii calculis in ejusdem gestis, ad diem XXIII Aprilis illustratis, anno 983 episcopus consecratus fuerit, annoque 997 coronatus martyrio, oportet, Vitam, de qua agimus, intra hos annos, id est, annis circiter quinquaginta vel sexaginta post ejusdem S. Wenceslai necem, scriptam fuisse.

[3] Quid porro Christannus in ea præstiterit, ipsemet in Præfatione sua ad S. Adalbertum professus his verbis est: [qui antiquioribus usus scriptis] Passionem B. Wenceslai, simul cum avera (id est avia) sua, beatæ memoriæ Ludmillæ, qui velut nova sidera lumine virtutum suarum patriam suam Bohemiam cum omni simul gente irradiant, diversis compositionibus & non pleniter dissertam reperiens, dignum duxi, ut vestram sanctitatem, qui ex eodem tramite lineam propaginis trahitis, adirem, quo ex jussione vestra simul & licentia aliquo modo eam corrigerem, vel si qua deessent, hos, qui adhuc superstites essent, senes seu religiosos quosque, qui eorum gesta vel acie oculorum hausissent, seu auditu aliorumque narratione comperissent, percunctarer, atque hic adderem. Quod etiam solicitus fui agere &c. Ex hisce duo nobis præcipue observanda veniunt. Primum est, non fuisse Christannum omnium primum SS. Ludmillæ & Wenceslai biographum, nec tam eorum Acta conscripsisse, quam, quæ ab aliis scripta repererat, suo stilo innovasse, correxisse, auxisseque aliquot seu factis seu adjunctis, quæ aliunde comperta habebat.

[4] [Vitam SS. Ludmillæ & Wenceslai composuit,] Alterum est, eumdem utriusque Sancti Vitam non seorsum, sed propter rerum connexionem uno eodemque Opusculo scribendam suscepisse. Propterea utrique præfixa est unica communis præfatio; & de S. Wenceslai parentibus, adolescentia, gestique ducatus primordiis tractavit in prima Opusculi parte, quæ ad S. Ludmillam propius pertinet; deinde vero de S. Wenceslao unice acturus, post primæ partis clausulam, sic exorsus est: Igitur composito firmatoque suo regno, opifice se juvante Christo, beatus dux Wenceslaus qualem se Christo exhibuerit, qualeque vas electionis se præbuerit, mens, lingua, paginaque dicere deficit. Quam ob rem diu dubitavi, an pro prioribus S. Wenceslai gestis lectorem ad Vitam S. Ludmillæ supra laudatam remitterem. Verum cum sic nimium luxanda essent sancti Ducis Acta, censui expedire, ut, quæ ad eumdem spectant, inde excerpta, toto capite I exhiberem, ceteris, quæ soli Ludmillæ sunt propria, & Præfatione omissis, monitoque per lacunas atque in Annotatis lectore, quoties ejusmodi prætermissio acciderit.

[5] [a Balbino editam ex Ms. Trebonensi, non tamen mutilam,] Habemus igitur biographum S. Wenceslao sanguine junctum, ejusdem temporibus proximum, in Bohemia natum, educatumque ac scribentem, & cui nec deesse potuit certa de rebus sancti Patrui sui notitia, nec fingere tutum fuisset, prope ipsam Bohemiæ metropolim, in qua haud dubie multi in vivis supererant, qui S. Wenceslaum viderant noverantque. Merito ergo Bohuslaus Balbinus, Societatis Jesu presbyter, de Historia Bohemiæ libris editis optime meritus, hanc Vitam magni fecit, & Bohemis rerum patriarum amatoribus multum commendavit. Is ipse illam primus edidit in Epitome Historiæ Bohemiæ lib. 1, cap. 10, ubi locum, ex quo accepta est, hoc monito docuit: Ex Ms. pervetusto membraneo codice monasterii canonicorum Regularium S. Augustini Trebonæ (in Bohemia) ad verbum descripta. Non possum tamen illi assentiri, quod de ejusdem Vitæ mutilatione ibidem ad calcem illius censuit, sic inquiens: Hactenus Christanni, viri religiosissimi ac nobilissimi narratio, quam certum est mutilam esse, in eaque plurima desiderari: quippe promiserat, quædam se in sequentibus narraturum (ut Podevini sanctitatem, mortem & miracula) quæ nusquam apparent.

[6] Locus a Balbino insinuatus in Vita secundum partitionem nostram edenda est num. 16, [ut ipse existimavit,] ubi Christannus Podevinum fidelissimi clientis nomine designans, hæc ait: Messis tempore, intempestæ noctis silentio agrum petens (Wenceslaus) proprium adibat cum sibi fidelissimo cliente, de quo postmodum præcipuum, & ad declarandum utriusque meritum, insigne exarabitur prodigium. Habes hic Christanni de Podevino promissa: adi modo Vitam, ex ipso Balbino edendam, num. 32 & duobus sequentibus, ibidemque eumdem ista plene exsolvisse fateberis. Forsitan Balbinus alia quædam de S. Wenceslao, a biographis longe posterioribus tradita, in suo Trebonensi exemplari desideravit; sed non apparet in illo hujusmodi omissionum indicium, & ex iis propterea quædam mihi ut minimum suspecta sunt, uti per Commentarii docursum observabo. Thomas Joannes Pessina de Czechorod, ecclesiæ metropolitanæ Pragensis decanus, in ejusdem ecclesiæ Phosphoro pag. 3, 15 & alibi sæpe laudat etiam Ms. aliquod exemplar Passionis S. Wenceslai, eodem Christanno auctore, S. Adalberto inscriptæ, & in archivo capituli metropolitani asservatum.

[7] Nescio, an hoc aliud sit a Balbiniano, an hujus tantummodo apographum. [quam recudam.] Certe Balbinus, qui eodem tempore, quo Pessina, scripsit, ac prædicti capituli archivum pro sua Historia Bohemica diligenter scrutatus est, non de alio, quod sciam, quam de Trebonensi meminit; ideoque, si alterum a Trebonensi diversum in laudato archivo vidit, censendus est Trebonense isti prætulisse, nec reperisse in hoc ea, quæ in Trebonensi desideravit. Ceterum ego, cum nullum ejus Vitæ Ms. exemplar habeam, illam ex Balbino recudam eo modo, quo dixi supra num. 4. Legenti occurrent aliquot solœcismi tortæque periodi, quæ non dubito majori ex parte non ipsi auctori, sed amanuensibus, typothetis vel etiam ipsius vetusti codicis vitio adscribere, eaque, ubi manifesta erunt istorum menda, emendabo, monito in Annotatis lectore, quoties id operæ pretium videbitur. Hactenus de Christanni Opusculo, quod propter scriptoris, temporibus sancti Ducis martyris proximi, antiquitatem simul & sanguinis conjunctionem, aliaque superius allegata, ceteris omnibus longe præferendum censeo.

[8] Alteram S. Wenceslai Vitam Ms. habemus, partim manu propria Papebrochii nostri, [Vita alia auctore anonymo,] partim aliena exaratam, cujus Proœmii exordium hoc est: Studiorum igitur genera multiformia varias cuique mortalium ingerere solent ingeniorum curas &c. Actorum vero initium tale est: Avulsa igitur ob insecabilis sacramentum Trinitatis prisco Catholicorum idoneoque refragatu pestiferæ hæreseos sentosa pullulatione &c. De codice, ex quo descripta fuit, hæc in apographo nostro præmisit Papebrochius: Ex perantiquo Ms. pergameno annorum circiter 700, ecclesiæ collegiatæ S. Adelberti Aquisgrani transsumptum anno 1668, permissu adm. R. D. Hermanni Rimbergh, decani & pastoris. Secundum hæc iste codex Aquisgranensis referendus esset ad seculum X, ante cujus medium S. Wenceslaus martyrium subiit. Verumtamen (si is codex re vera tam antiquus sit) ut illum circa finem seculi X potius, quam citius, scriptum credamus, omnino persuadet altera Papebrochii annotatio ibidem addita; contineri scilicet in eodem codice Vitam S. Adalberti, Pragensis episcopi, cum hoc exordio: Est locus in partibus Germaniæ. Sanctum autem Adalbertum anno 997 martyrio coronatum fuisse, Vitamque illam sub Ottone III imperatore, qui initio seculi XI obiit, scriptam esse, ostendit Henschenius in ejusdem sancti episcopi martyris gestis ad diem XXIII Aprilis.

[9] [qui se jussu Ottonis II imperatoris] Ad hæc ipse Papebrochius de dicti codicis antiquitate dubitasse videtur; nam cum ante notasset illum esse annorum circiter DC, deinde pro DC substituit DCC. Sed quidquid sit de codicis illius ætate, auctor Vitæ anonymus in Proœmio asserit, se victoriosissimi imperatoris augusti Ottonis II jussu eam scripsisse. Quod si verum sit, oportet, illum scripsisse ante Christannum; nam Otto II anno 983 diem suum obiit. Atque hinc suspicari quis posset, hanc Vitam unam ex illis fuisse, de quibus Christannus supra num. 3 meminit; præsertim cum apud utrumque biographum nonnumquam eædem phrases occurrant, ut videatur alter alteri præluxisse. Verum tantam istius Vitæ antiquitatem aliæ rationes plus quam suspectam faciunt. Adverterat Papebrochius dictam Vitam in codice Aquisgranensi carere omni clausula, quali solent hujusmodi lucubrationes terminari, ideoque suspicatus non integram esse, Balbinum consuluit. Hic vero respondit, æquam fuisse ipsius suspicionem: nam in codice Ms. capituli metropolitani Pragensis signato R. XII eamdem Vitam legi in fine auctiorem, in cujus calce solita de Deo clausula additur: Cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.

[10] [scripsisse profitetur, certe antiqua est,] Porro quæ in Aquisgranensi deerant, ex Pragensi ad Papebrochium misit Balbinus, eaque præcipue continent insigne miraculum, quod biographus sua ætate ac nuper actum ait, nempe, ut subdit, anno Christi millesimo nonagesimo secundo. Procul igitur is abfuit ab ætate Ottonis II aut etiam tertii, quorum prior anno 983, alter 1002 vivere desierunt. Reponi quidem hic posset, ista Vitæ sub Ottone II scriptæ postmodum ab aliquo adjecta fuisse; nec spernenda esset hæc objectio, nisi præter omissionem solitæ clausulæ in Aquisgranensi codice, etiam ipsius biographi crassus error eumdem diu post Ottonis II tempora scripsisse, potius suaderet. Etenim, ut præteream ipsius manifestum errorem, quo Spitigneum e Bohemiæ principibus primum baptizatum fuisse scribit, cum id de Borzivoio, ejusdem Spitignei patre constet; non dubitavit S. Wenceslai ducatus initium, regnante Ottone, collocare. Patre, inquit, interim … universæ carnis viam ingresso, juvenis ipse (S. Wenceslaus) senum exempla actibus declarans, sub regis serenissimi Otthonis fulgente potentia, favorabili populorum assensu in paterni ducatus successionem … delectus & in principalis sedem dignitatis est elevatus.

[11] [sed aliunde multum priori cedit,] Hoc autem qua verisimilitudine asserere potuit biographus, si scripserit sub Ottone II, cujus pater Otto I vix, aut ne vix quidem regnare cœperat, moriente S. Wenceslao, cujus cædem mox a coronatione sua armis vindicare aggressus est, uti § 3 pluribus probabo? Thomas Joannes Pessina in Phosphoro ecclesiæ Pragensis pag. 617 & sequenti eadem verba, quæ ex Pragensi codice a Balbino ad Papebrochium transmissa dixi, recensens, pro iis laudat Cosmam in Vita & Pass. S. Wencesl. parte 2, atque ita Vitæ, de qua agimus, auctorem Cosmam, decanum scilicet Pragensem, facit, a quo etiam observat, insigne istud miraculum repeti in Chronico ad annum 1092. Et vere istud legitur, & quidem eisdem magnam partem verbis in Cosmæ Chronico Bohemiæ, non tamen ad annum 1092, sed 1091 in gemina editione Hanoviensi anni 1607 & 1621, qua utor, & quarum altera etiam usum Pessinam esse, colligo ex pagina ab eodem assignata. Dubito autem, utrum Pragense Vitæ Ms., a Pessina laudatum, Cosinam auctorem præferat, an vero Pessina ex miraculo, in hac & in Chronico Cosmæ eodem fere modo relato, illam Cosmæ esse conjectaverit.

[12] Dubitandi ratio est, quod Balbinus de eadem Vita a Papebrochio, [nec a me edenda est,] ut num. 9 dictum est, consultus, rescripserit, in codice Ms. capituli metropolitani Pragensis, post aliam Vitam S. Ludmillæ & S. Wenceslai, Vitæ, quam modo examino, tantum præmitti: Item de eodem, nulla facta auctoris mentione. Secundo, quod Cosmas ipse in Chronico gesta Borzivoii, Spitignei, Wratislai, sanctique Wenceslai inter annos 895 & 927 præteriens, hanc silentii sui causam alleget: Quia jam ab aliis scripta legimus, quædam in privilegio Moraviensis ecclesiæ, quædam in Epilogo ejusdem terræ atque Boëmiæ, quædam in Vita vel Passione sanctissimi nostri patroni & martyris Wenceslai: nam & escæ execrantur, quæ sæpius sumuntur. Igitur tunc saltem nondum scripserat S. Wenceslai Passionem, alioquin enim ad hanc potius, quam ad scriptam ab alio lectorem remisisset. Minus etiam verisimile est, memoratam Vitam ab eodem postea compositam esse; quia cum ipse in Chronico cædem S. Wenceslai anno Christi 929, mortem vero Henrici Aucupis & successionem Ottonis I anno 936 illigans, Wenceslaum septem circiter annis ante initium regni Ottonis obiisse statuerit, dicendus alius ab illo fuisse auctor dictæ Vitæ, in qua laudatus Otto jam regnasse dicitur, quando S. Wenceslaus adhuc juvenis in paternum ducatum suffectus fuit.

[13] Non possum igitur dictam Vitam adscribere Cosmæ Pragensi, [sed tantum pro Annotatis adhibenda.] qui nullam in ea partem habere videtur, nisi forte pauca addita de miraculis, quamquam & hæc ab alio ex Cosma addi potuerint. Ceterum ex dictis collige, Vitam illam seculo XII recentiorem non esse, ac forte etiam antiquiorem, cum mihi quidem probabilius appareat, ista pauca de miraculis vetustiori Vitæ a quopiam addita fuisse. Verum etsi anonymus iste aliquo temporis spatio Christannum præcessisset, hoc exiguum esset, ac certe multum concedere debet Christanno, qui res patrias domesticasque sancti Patrui melius perspectas habuisse censendus est, quique nec diligentiam in inquirendo, nec personas, quas consuleret, sibi defuisse profitetur. Quapropter istud anonymi Opusculum minime edendum statui, sed tantum in Annotatis observandum, ubi hoc a Christanno dissentit. Miraculum vero, quod in eodem legitur, in Appendice post Vitas dabo ex laudato decano Pragensi Cosma, quem constat eodem tempore, quo contigit, Pragæ vixisse. Pergo alias Vitas Mss. recensere.

[14] Petrus diaconus, monachus & bibliothecarius monasterii Casinensis in Opusculo de Viris illustribus Casinensibus cap. 6 hæc ait: [Ejusdem Acta per Laurentium monachum Casinensem scripta] Laurentius ejusdem cœnobii monachus, scientia antecessorum suorum post sanctissimum Benedictum nulli inferior, factus episcopus, B. Mauri Vitam ac Castrensis episcopi Passionem versibus adornavit: Historiam quoque S. Wenceslai, & Sermonem de B. Benedicti vigilia elegantem composuit. Ad hæc Petri dicta Joannes Baptista Marus, primus ejusdem Opusculi editor, quædam ad propositum nostrum facientia annotavit. Observat ibidem ex Arnoldo Wionio in Ligno vitæ, laudatum Laurentium incertæ sedis episcopum fuisse, prædictamque S. Wenceslai Historiam exstare Ms. in bibliotheca Casinensi. Subdit, sese eamdem pariter Ms. habere cum hoc exordio: Dominus ac Redemptor noster humanis visibus &c; spondetque eam cum aliis Sanctorum Vitis hactenus ineditis bono publico typis vulgaturum: ac denique statuit, Laurentium circa annum Christi 950 floruisse. Ita legitur in Thesauro antiq. & Hist. Italiæ per Grævium & Burmannum tom. 9; nam in editione Muratorii tom. 6 Rerum Italicarum pro dicto anno 950 mendose habetur annus DCCL.

[15] [habemus ex codice Vallicellensi;] Habemus & nos ejusdem Vitæ apographum, Papebrochii manu ex P. Gallonii collectaneis lib. P, qui in Vallicellensi bibliotheca Romæ servabatur, transcriptum & Laurentio monacho Casinensi in fronte attributum. Scriptionis suæ finem modumque in Præfatione sua ipse Laurentius indicat his verbis: Hujus itaque scribendæ Passioni operam dare, inertes licet, a quibusdam compulsi, idcirco studuimus, quatenus tanti claritas luminis, apud suos oppido fulgens, Latio veritatis cupido non deesset. Rursum post aliqua ibidem; Interea lecturos hæc, ait, quosque cernuo precamine flagitamus, quo, livore semoto invidiæ, dignanter corrigant, quod improbandum cognoverint… Nos quoque noverint, non generaliter cunctis, sed specialiter quibusdam devotis postulantibus, in modum commonitorii, quæ veraci relatione comperimus, exarasse. Pietatem igitur fovendam potius, quam historiam scribendam in hoc Opusculo sibi proposuit Laurentius; quod etiam ex toto contextu abunde patet. Ad ætatem quod attinet, ipse quoque in eadem præfatione significat, sese S. Wenceslai temporibus saltem proximum vixisse. Verba ejus accipe.

[16] [sed neque accurata sunt,] Martyrialis tamen B. Wenceslai laurea robustius quodammodo asserit (divinam in creatis rebus providentiam) qui nuper brumalibus Septentrionalis axis nivibus, quasi novus eminens Titan, cunctum noxii temporis frigus noscitur repulisse. Unde ejus beatissima passio tanto venerabilius amplectenda ac recolenda est, quanto eam divinis illustratam virtutibus nostra nobis sæcula contulere. Sed tantæ biographi antiquitati non respondet ejusdem in nostro apographo narratio, quæ, si non hominem ætate S. Wenceslai multo posteriorem, saltem de ejusdem Sancti ipsiusque temporis Bohemiæ rebus male instructum prodit. Dabitur forsitan hinc inde errores illius assignandi occasio in Commentario vel Annotatis; unum hic interim juverit observasse. S. Wenceslai translationem vetero-Boleslavia Pragam factam scribit tempore domni Alberti, almifici confessoris atque pontificis, quem etiam velut loci episcopum suam in hac translatione operam contulisse affirmat.

[17] [neque hic typis vulganda.] Contigit illa, ut suo loco probabimus, anno 939 vel 940, quo tempore Praga cum Bohemia suberat episcopatui Ratisbonensi, a quo primum avulsa fuit tempore S. Wolfgangi, qui non ante annum 972 Ratisbonensem cathedram obtinuit. Porro prædicta translationis tempore ac deinceps usque ad S. Wolfgangum nullus Albertus Ratisbonæ episcopus sedit. Primus autem episcopus Pragensis fuit Dithmarus, secundus S. Adalbertus; quem si Laurentius per Albertum designet, ut certo facit, nimium a vero tempore aberravit, simulque prodit, sese de rebus ad S. Wenceslaum & Bohemiam spectantibus non bene edoctum, & a S. Wenceslai ætate longius abfuisse, quam in Præfatione insinuaverat. Hæc paulo latius observanda censui, ut noverit lector, cur Vitam, cujus auctorem Petrus diaconus tantopere laudavit, quemque Joannes Marus S. Wenceslao synchronum aut pene synchronum fuisse scribit, cur, inquam, Vitam illam minime edendam statuerim. Ceterum de Vita loquor, qualis exstat in apographo nostro Galloniano; nam aliud ejusdem exemplar non vidi.

[18] Alium denuo antiquum S. Wenceslai biographum laudat Pessina in Phosphoro ecclesiæ Pragensis pag. 613 & alibi, [Alia Vita ab Hyzone Pragensi episcopo,] Hyzonem scilicet, quintum episcopum Pragensem, cujus notitiam præmiserat ibidem pag. 599, ubi illum in serie Pragensium episcoporum hoc modo recensuit: Iso vel Hyzo, baro Bohemus, cognomento Weprek, ex præposito Pragensi (factus episcopus.) Obiit an. MXXX, die XXX Januarii. Initium Vitæ per illum scriptæ pag. 613 tale dedit: Crescente fide Christiana in diebus illis. Est & mihi præ manibus exemplar Passionis cum eodem exordio, sed sine nomine auctoris transsumptum ex Ms. codice serenissimæ reginæ Sueciæ, in quo etiam eadem verba leguntur, quæ Pessina ex suo pagina proxime citata exhibuit. At sive hæc Hyzonem, sive alterum auctorem habeat, parum refert, cum fere tantummodo sit compendium Opusculi Christanni, quod excudemus. Verumtamen si certo constaret, illam Hyzonis esse, valeret ad Christanni dicta confirmanda, infirmandaque quædam alia, quæ tam Christanno, quam huic scriptori prorsus ignota fuisse dicenda sunt, licet ea hujusmodi sint, quæ ab illis non facile potuissent ignorari vel prætermitti.

[19] Ceteris omnibus prolixior Legenda alia est, Passionem, [alia a Ioanne, primum Litomisslensi,] Translationem ac Miracula S. Wenceslai complectens, quam, curante Joannes Baptista Van Hollant, ex Homiliario Pragensi descriptam, Majores mei anno 1642 Praga obtinuerunt. Exordium hujus est: Ut annuntietur in partibus Bohemiæ Nomen Domini, & laudis ejus magnitudo audiatur in omnibus confiniis ejus &c. In apographo nostro nullus auctor appositus est; sed Bohuslaus Balbinus in litteris anno 1669 ad Papebrochium datis monuit, in suo sub calcem hæc legi: Expliciunt dicta R. in Christo patris & D. D. Joannis episcopi Olomucensis, & cancellarii divæ memoriæ D. imperatoris Karoli, de Vita & miraculis beatissimi Wenceslai, martyris gloriosi. Hunc Joannem ego alium fuisse credo a synonymo episcopo Olomucensi, cognomento Dubravio, qui sub Carolo V & Ferdinando I imperatoribus floruit, scripsitque Historiam Bohemiæ, typis editam, ex cujus libris 4 & 5 Laurentius Surius S. Wenceslai gesta recensuit. Credo, inquam, Joannem hunc fuisse cognominatum de Novoforo, Litomisslensem primo, ac deinde Olomucensem episcopum.

[20] Pessina apud Balbinum lib. 3 Epitomes in Notis ad caput 10 illum inter episcopos Litomisslenses secundo loco sic memorat: [deinde Olomucensi antistite scriptæ,] Joannes de Novoforo, episcopus Litomisslensis & aulæ imperialis apud Carolum IV cancellarius. Idem is in Catalogo episcoporum Olomucensium, inter scriptores Bohemiæ edito, refertur his verbis: Joannes de Novo foro episcopus Lythomyslensis, ac Caroli augusti cancellarius, ad ecclesiam Olomucensem postulatus, ipsius curam non invitus suscepit… Moritur anno Christi CCCLXXX supra millesimum. Ratio autem, cur ita sentiam, præter titulum cancellarii Caroli imperatoris, tam in Pragensi Vitæ apographo, quam in duobus locis adductis, ipsi additum, hæc est, quod hæc Vita non semper consentiat cum Historia Dubravii, quodque Balbinus in Epitome & Pessina in Phosphoro laudent Joannem episcopum Litomisslensem, & Pessina aliquando etiam ipsius verba recitet, quæ in Ms., de quo agimus, reipsa leguntur. Itaque, si hæc Vita laudatum Joannem de Novoforo auctorem habeat, non potest esse medio seculo XIV multum antiquior; nec magnæ auctoritatis, quantum ad S. Wenceslai gesta pertinet. Quapropter & hanc ineditam relinquam, ex eaque solummodo quædam recentiora miracula excerpam, & ubi operæ pretium videbitur, aliqua in Commentario memorabo.

[21] [aliæ ab anonymis concinnatæ] Aliam rursus Vitam satis prolixam habemus ex Ms. S. Maximini Trevirensis, cujus hoc exordium est: Oportet, nos, fratres charissimi vitam & passionem S. Wenceslai, martyris Christi, fideliter considerare, consideratamque memoriis nostris studiose commendare. Hæc, uti verba data indicant, proprie sermo est de sancti Ducis gestis & martyrio, ac forte pro concione dictus, præsertim cum post pauca ibidem sequatur: Convenienter enim beati patris nostri Wenceslai natalem solempniter celebramus &c. Præcedenti etiam longior est altera, auctoris pariter anonymi, cujus triplex exemplar, aliud alio auctius, nacti sumus. Horum præcipuum, curante Baptista Van Hollant, Societatis nostræ presbytero, descriptum ex Passionali Pragensi, complectitur Vitam, martyrium, translationem & miracula, sed pauca tamen præter ea, quæ dedit Christannus. Secundum apographum P. Joannes Gamans, in Opere nostro sæpissime laudatus, ad Majores nostros transmisit ex Ms. abbatiæ Steinfeldensis perantiquo, ut in ejus fronte annotatum legitur. Utriusque idem exordium est; Oriente jam sole Christianæ religionis in terra horroris & vastæ solitudinis Bohemia &c; sed Pragense exemplar in fine auctius est, addita scilicet narratione de Podevini morte ac prodigiis, ex Christanno mutuata.

[22] [enumerantur.] Tertium denique apographum, ab eodem Gamansio acceptum ex Ms. Carthusiæ Chämnicensis, caret Prologo, ac præterea in principio ac fine ex vitio codicis mutilatum est. Auctor anonymus ætatem suam, operamque, quam in hac Vita scribenda præstitit, in Steinfeldensi ac Pragensi codice indicat, Hæc autem, inquiens, in diversis voluminibus comperta, in hoc Opusculo breviter compegimus… Et quædam certa revelatione * fratrum * Ordinis Prædicatorum, de apparitione Christi regi Daciæ, & de resuscitatione puellæ defunctæ, didicimus, & huic Opusculo inseruimus compendiose. Hinc statuat eruditus lector, cujus auctoritatis esse debeat Vita hæc, quam anonymus, seculo XIII certe non antiquior ac forte etiam junior, ex variis corrasit. Hactenus de Vitis Mss. longioribus. Inter breviores una notatur desumpta ex Ms. canonicorum regularium in Corsendonc juxta Turnhoutum (in Brabantia) quod inscribitur Secunda pars diversarum Legendarum. Incipit: Beatus Wenceslaus ex Christianissimo patre Bohemorum duce genitus &c; eademque inter Legendas Sanctorum Poloniæ, Hungariæ, Bohemiæ &c typis Cracoviensibus edita exstat anno 1511.

[23] Altera, pariter e brevioribus, ob auctorem, quem præfert, minime prætereunda est. Excepta notatur ex Breviario pergameno, in magno folio, ecclesiæ S. Viti Pragensis, cui titulus: Liber viaticus dni Joannis Luthomuslensis episcopi, [Alia denique auctorem præfert Carolum IV] imperialis cancellarii. In apographi nostri margine observandum adscripsit Conradus Janningus noster, librum istum esse scriptum magna & nitidissima characterum forma, in folio grandi, spissitudine supra mediocrem, rubro panno circum obductum. Rubrica vero, eodem Janningo teste, sic habet: Incipit Historia nova de sancto Wenceslao martyre duce Bohemorum per dominum Karolum imperatorem Romanorum, regem Bohemiæ compilata. Joannem, cognomento de Novoforo, episcopum Litomisslensem ac deinde Olomucensem, fuisse Caroli IV imperatoris ac Bohemiæ regis cancellarium, supra num. 20 etiam ex aliis ostendimus, atque adeo negari non potest, eam Vitam a laudato imperatore compositam fuisse, quæ ejusdem nomine exstat in prædicti Joannis episcopi viatico, sive divinorum Officiorum libro, quem in itineribus secum ferre solebat.

[24] Nec ab hujusmodi scriptione alienum videri debet Caroli ingenium, [imperatorem & Bohemiæ regem,] qui, teste Joanne archiepiscopo Pragensi in Oratione, quam in ejusdem imperatoris funere habuit, Horas suas canonicas, sicut unus sacerdos dicebat, quique, ut ibidem præmissum erat, Psalterium in aliquibus locis pulcherrime exposuit, similiter & Euangelia & Orationes & alia magistralia similiter componebat * sæpius. Stilus quoque tam vitiosus non est, quin Caroli esse possit, quantum mihi quidem apparet ex Vita ejusdem imperatoris, quæ ipsomet auctore edita exstat. Est autem Historia, de qua agimus, divisa in partes duas, & hæ singulæ in Lectiones sex pro gemino Officio ecclesiastico partitæ. Pars prior S. Wenceslai vitam & martyrium continet; secunda ejusdem corporis translationem Boleslavia Pragam, & aliquot miracula sub hoc novo titulo: Sequitur legenda de translatione sanctissimi & egregii martyris Wenceslai, ducis Bohemorum. Hinc utcumque dubitari posset, an secunda pars Carolum etiam auctorem habeat, præsertim cum in hac phrasis quoque magis inconcinna sit, quam in priori.

[25] Attamen longe verisimilius est, utramque ejusdem auctoris esse; [quam secundo loco excudemus.] tum quod alias imperfecta esset S. Wenceslai Historia (quippe in qua de sancti Martyris translatione & præcipuo cultus ac corporis loco nulla mentio haberetur) tum quod pars prior solita clausula careat, qua non caret altera; quodque hæc sic ordiatur, ut facile pateat, totum istud Opusculum bifariam divisum fuisse, ut pars prior pro sex Lectionibus Officii in Sancti festo natali, alteraque pro totidem in ejusdem translationis festivitate usui esset. Visum autem mihi fuit eam Vitam edere, quia compendiose continet ea fere omnia, quæ Actis a Christanno conscriptis alii prolixiori stilo addiderunt. Ceteras Vitas omnes hactenus enumeratas, uti & plures alias ex istis contractas, quas nil opus est recensere, ineditas relinquam; in Commentario tamen examinaturus præcipua earumdem asserta, quæ Christanno ignota aut ab eo omissa fuere. Prætereo etiam unam & alteram Translationem Ms., quia vix quidquam continent præter ea, quæ scripsit Christannus: pauca vero addita in Commentario recensebo. Hactenus de Mss.

[26] Scriptores varios, qui libris typis excusis de S. Wenceslao egerunt, [Scriptores aliquot, qui de illo in libris meminerunt.] in decursu Commentarii sæpissime laudabimus; juverit tamen de paucis hic nonnulla præmisisse. Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus, in Catalogo Sanctorum lib. 8, cap. 127 ipsius elogium recensuit, nescio, ex quo Ms., at certe pessimo; cum Sanctum, quem Vinceslaum appellavit, fratrem Henrici imperatoris fuisse, ab eoque Christianæ religionis ergo occisum dixerit. Laurentius Surius, ut supra memini, ejusdem sancti Ducis Martyrium ex Historia Bohemica Joannis Dubravii, Olomucensis episcopi, compilavit. Ejusdem elogia Æneas Sylvius, postea Romanus Pontifex, Pius II dictus, cap. 15, Georgius Bartholdus a Braitenberg in Bohemia Pia, Bohuslaus Balbinus e Societate Jesu in Epitome ac Miscellaneis Rerum Bohemicarum, aliique ediderunt. Peculiare de eodem Sancto Opus composuit Joannes Tanner, quod Trophæa S. Wenceslai, regni Bohemiæ patroni inscriptum, Pragæ anno 1661 in folio typis excusum fuisse legitur in Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu; verum is Tanneri liber ad manus nostras non pervenit. Denique, ne longior sim, Adrianus Bailletus Vitam Gallicam ex variis composuit, & inter Acta Sanctorum ad hunc diem Septembris vulgavit.

[Annotata]

* al. relatione

* vel fratris

* al. commentabatur

§ II. Illustris Sancti familia & nativitas; sancta educatio & studium litterarum.

[Sancti avus Borzivoius, avia S. Ludmilla,] Bohuslaus Balbinus in Notis ad SS. Ludmillæ & Wenceslai Vitam scriptam a Christanno, longam sancti Ducis genealogiam contexuit, quam non lubet mihi hic examinare. Avum habuit, ut supra num. 1 dictum est, Borzivoium, ab aliis etiam Borivoium appellatum, cujus ea magna laus est, quod e Bohemiæ ducibus Christianam fidem primus amplexus fuerit, eamdemque etiam cum præsentissimo ducatus sui amittendi periculo constanter tenuerit ac propagarit. Borzivoius (ut verbis Christanni in Vita S. Ludmillæ ad diem XVI hujus mensis data, utar) habuit etiam uxorem, nomine Ludmillam, filiam Slaviboris comitis ex provincia Slavorum, quæ Bssovo antiquitus nuncupabatur, nunc a modernis ex civitate noviter constructa Mielnik vocitatur; quæ, sicut ei par fuerat in errore gentilitatis, immolando simulacris, ita & in religione Christiana imitando, imo præcellendo virtutes sui viri, facta est vere Christi famula.

[28] [primi Christiani duces Bohemiæ;] Ne actum agam, cogor lectorem pro hisce ad Vitam S. Ludmillæ & Commentarium illi prævium remittere, ubi utriusque ad Christi sacra ab idolis accessionem, toleratam propterea e suo Bohemiæ ducatu expulsionem, felicemque reditum, & cetera ad ambos spectantia, relata illustrataque reperiet. Hinc in primis corrigendus anonymus, qui in Vita, quam jussu Ottonis II imperatoris a se scriptam profitetur, sic loquitur, quasi Spitigneus primus e Bohemiæ ducibus Christo nomen dedisset. Cui (Bohemiæ, inquit) jam regnante felicis memoriæ præclarissimo rege Heinrico (Aucupe) quidam gentis illius progenie clarior, ac potentia in cives eminentior, Zpirigneus nomine, principatus regimen sub regis dominatu impendens, divinitus dulci voto attactus, sacri fontis mysterio regenerari non parum anhelans, Baptismo mundatur. Ad Christannum redeamus, qui sic prosequitur: Suscepit autem ex ea (ex S. Ludmilla) sæpe memoratus princeps (Borzivoius) tres filios, totidemque filias … Peractoque temporis cursu, plenusque dierum bonitateque, diem clausit ultimum.

[29] Duo filiorum nomina nota sunt ex Christanno, Spitigneus scilicet & Wratislaus; ambo tam piis parentibus digni, [patruus Spitigneus, pater Wratislaus,] & in ducatum invicem successores. Tertium Joannes Dubravius, Olomucensis episcopus, lib. 2 Historiæ Bohemiæ, & Bohuslaus Balbinus Boleslaum appellant, quem suscepto Baptismate, infantem obiisse aiunt. Trium filiarum nomina latent, nec de illis quidquam reperi, nisi quod Balbinus scribit, de illis mentionem fieri in quodam vetusto Breviario ecclesiæ Pragensis. Spitigneus, natu major, in paternum ducatum prior successit, eumdemque post Christianum piumque regimen, cælebs, aut certe sine mascula prole moriens, fratri suo Wratislao reliquit. Wratislaus ejus nominis I Bohemiæ dux, parentum suorum vestigiis insistens, religionis suæ monumentum in castro Pragensi erexit ecclesiam S. Georgii martyris. In hac idem ipse sepultus, ob vitæ sanctitatem Beati titulum meruit, jam antiquitus ejusdem tumulo inscriptum, teste Balbino in Miscellaneis Bohemiæ, decade 1, lib. 4, § 4, ubi ejusdem tamquam Beati elogium exhibuit.

[30] Joannes Ludovicus Schönleben in Anno sancto Habspurgo-Austriaco eumdem Wratislaum cum Beati titulo ad diem XIII Februarii etiam celebrat; [pii duces Bohemiæ; mater Dragomira,] sed nec edicit, cur id eo die faciat, nec ipse, nec laudatus Balbinus, aliud cultus indicium præter dictum Beati titulum sepulcro inscriptum allegant. Talis ac ex talibus parentibus natus cum esset Wratislaus, nihilominus uxorem duxit ethnicam, nomine Dragomiram, vel Drahomiram, genere quidem inter Bohemas nobilissimam, sed, ut deinceps patuit, animi vitiis, ac in primis atroci in Christianos odio, dominandique libidine tam infamem, ut altera Jezabel a Bohemis scriptoribus merito fuerit vocitata. Cur autem Christianus piusque princeps, vivente etiam tunc sancta illius matre Ludmilla, puellam ethnicam matrimonio sibi copulasse videri possit, duæ rationes potissimum mihi occurrunt. Prima esse potuit, quod Christi sacra tunc temporis haud ita pridem in Bohemiam invecta, nondum inter primates tam communiter recepta essent, ut e primaria gentis nobilitate virgo Christiana in principis thorum facile posset assumi; quodque periculosum videretur e gente extera religionis ergo aliam arcessere; cum recens ante oculos versaretur exemplum in Borzivoio Wratislai patre, quem ob eamdem religionem susceptam rebelles subditi e ducatu suo olim deturbaverant. Consule Vitam S. Ludmillæ cap. 1.

[31] Altera ratio, quam scriptores neoterici passim afferunt, [mulier e Slavorum genere nobilis,] pariter verisimilis apparet. Aiunt scilicet, vafram Dragomiram, quæ, ut dominaretur, nihil non audebat, ante nuptias ficto animo pollicitam fore, ut Christianis mysteriis sese imbui initiarique curaret; sed deinde principi junctam, promissa sua primo varie elusisse differendo, ac denique nihil pensi habuisse. Balbinus in mox laudato Wratislai elogio asserit, hæc ipsa in Christanno legi, in quo ego eadem frustra quæsivi. Id sane constat, Dragomiram, non modo ethnicam & idolis deditam fuisse, verum etiam juratam Christianæ religionis hostem, quam & per S. Ludmillæ, socrus suæ, diram strangulationem, & per violentam sancti filii sui Wenceslai educationem, arreptamque tyrannidem ac cleri persecutionem, ac forte etiam per ejusdem Sancti necem e Bohemia eliminare conata est. Tradunt denique communiter Bohemiæ scriptores (Christanno tamen, forsitan ex reverentia in aviam, tacente) eam ad id impietatis tandem devenisse, ut Deo vindice, a dehiscente terra absorpta perierit; de qua re consule, si lubet dicta nostra in Annotatis ad Cap. 3 Vitæ S. Ludmillæ lit. c. Modo ad memoratas nuptias redeamus.

[32] [sed ethnica & Christianis infensissima.] Pius Bohemiæ dux Wratislaus duxit uxorem (verba Christanni sunt) nomine Dragomir, ex provincia Slavorum paganorum, quæ Ztodor dicitur, Jesabeli illi assimilandam, quæ prophetas malitia sua trucidavit; seu Evæ, protoplasti uxori, quæ Cain & Abelem enixa est. Balbinus in Notis de ejusdem Dragomiræ stirpe observavit sequentia: Drahomiram alii scriptores appellant, nobilissimo genere ortam apud Lucenses, seu Zatecenses. Paprocius Drahomiram Wlatislai Lucensis principis filiam facit; Wenceslaus Ripa neptem Wlatislai ex Brzoslao; at Hagecius & Waleslavinus adversantur utrique; stirpem enim Wlatislai Lucensis in filio Zbislao, quem pædagogus, Thuringus natione, per summum scelus occidit, interiisse scripserunt. Ex quibus colligere licet, dubia esse cetera de Dragomiræ natalibus præter ea, quæ Christannus, ejusdem e filio nepos, scripta reliquit. Provincia Ztodor, quam Balbinus per Lucensem seu Zatecensem interpretatus est, eodem teste in lib. 3 Miscellaneorum Bohemiæ, cap. 4, § 2, olim suos proprios duces habuit, nunc una e regni Bohemiæ est.

[33] [Ejusdem Sancti frater impius Boleslaus, soror vero] Itaque Dragomira (subdit Christannus) peperit ex ipso principe (Wratislao) natos binos, unum vocitatum Wenceslaum, alterum vero Boleslaum; quorum hic matri quam patri similior, per sui sancti Fratris cædem ducatum Bohemiæ sibi impie vindicavit. Ex eodem tam dispari conjugio etiam prodiit pia Pribislava, seu Przibislava, cujus honorifice meminit Christannus in Vita edenda num. 31 his verbis: Venerabilis matrona, soror videlicet beati Martyris, Przibislava vocabulo, ab ipsis cunabulis Christo Domino fuerat edocta servire Deo secundum documenta Euangelica sine querela. Postquam enim eam Dominus a jure maritali solverat, totam se mancipaverat Deo famulandam, æstuanti sitiens animo velamine sacro contegi, die noctuque instanter orationibus, jejuniis, vigiliisque persistens. Eadem ibidem num. 40 dicitur soror ejus Przibyslawa, quantum humanus oculus potest præjudicare, sub sacro habitu sanctissime vivens; sed an per sacrum habitum ipsius vita monastica, an, quod verisimilius est, viduitas Deo dicata hic designetur, certo dici nequit.

[34] [Przibislava piissima, cujus ut Beatæ corpus] Balbinus in Miscellaneis Bohemiæ, decade 1, lib. 4, § 5 ejusdem matronæ elogium texens, scribit, illam suo tempore jam ab omni retro antiquitate accepto Beatæ imo etiam Sanctæ titulo honoratam; corpus vero ipsius primo in pago Jablonna sepultum, cum miraculis inclaruisset, in structa desuper ecclesia ab ejusdem nomine Sanctæ Przibislavæ dicta, religiose cultum fuisse. Inde, ait, illud anno 1367, jubente Carolo IV imperatore ac Bohemiæ rege, Pragam translatum & in ecclesia S. Viti una cum corpore Podevini, qui ut infra dicemus, ibidem etiam pro Beato habetur, in uno tumulo compositum esse. Hisce ut majorem fidem faciat, addit illustrissimi ac reverendissimi domini Joannis Ignatii Dlauhoveskii, suffraganei Pragensis, de eorumdem corporum inventione testimonium, quod totidem verbis hic subjicio. Utrumque corpus, & B. Przibislavæ & B. Podewini, inventum, elevatum est, dum fundamenta novæ additæ ecclesiæ ad S. Vitum ponerentur anno MDCLXXIII, quod mihi peccatori videre & utrumque tractare licuit, multoque populo & clero osculante, non sine lacrymis & magna teneritudine. Ita testor Joannes Ignatius episcopus Milevitanus, præpositus Pragensis, tum senior canonicus, & sexto jam tunc anno Bohemicus ecclesiastes in S. metropolit. Pragensi.

[35] Joannes Ludovicus Schönleben in Anno sancto Habspurgo-Austriaco eamdem cum Sanctæ titulo ad diem XVI Augusti reposuit. [& nomen venerabile est.] Verum quantum ad mensem diemque attinet, haud dubie pro arbitrio suo, cum ejusdem nomen in nullo Martyrologio repererim, nec ipsius cultum (si tamen hodiedum perseverat) certo alicui diei annexum esse vel fuisse, a quoquam assertum legerim. Porro quod ex tam impia matre, qualis erat Dragomira, tam sanctus Filius, piaque filia adoleverint, post Deum verisimiliter acceptum referri debet eorumdem Christiano patri Wratislao, aviæque S. Ludmillæ, cui is, quia impietatem uxoris suæ probe perspectam habebat, liberorum suorum educationem commisisse credendus est. Certe Christannus in Vita edenda num. 2 testatur, S. Wenceslaum, Boleslaumque post Wratislai obitum ex communi optimatum consilio, non Dragomiræ, sed S. Ludmillæ educandos traditos fuisse; donec imperiosa mulier Dragomira per nefandas machinationes eosdem in suam tutelam tradi obtinuit; quemadmodum suo loco videbimus.

[36] Quo anno S. Wenceslaus in lucem editus fuerit, [S. Wenceslaus anno 908 natus creditur,] nec Christannus, nec alii antiqui biographi prodiderunt. Nihil quoque hac super re invenit Cosmas, Pragensis ecclesiæ decanus, qui seculo XI & XII floruit. Hic enim in lib. 1 Chronicæ Bohemiæ post aliqua ad Borzivoium sanctamque Ludmillam spectantia, inter quæ eorumdem filiorum ac nepotum natales perstrinxerat, mox subdidit: Inter hos autem annos, quos infra subnotavimus, facta sunt hæc, quæ scripta prælibavimus: non tamen scire potuimus, quibus annis sint gesta sive temporibus. Deinde subjecit annos Christi 895 & 927, inter quos dubium non est, S. Wenceslaum natum fuisse. Non obstante hoc veterum silentio, Wenceslaus Hagecius in Chronicis Bohemiæ, quæ anno 1541 Bohemica lingua vulgata Joannes Sandelus in Germanicam vertit annoque 1596 typis edi curavit, ejusdem Sancti Ducis nativitatem anno 908 non dubitanter innexuit. Hagecium secutus Balbinus est, tam in Epitome, quam in Miscellaneis Rerum Bohemicarum, eodemque teste, etiam ceteri Bohemiæ scriptores; quamvis idem Balbinus chronologiam Hagecii alibi sæpe vitiosam esse conquestus sit, solideque probaverit.

[37] Ego Hagecii chronologiam in rebus tam procul ab ipso remotis, [quod a vero non multum potest abesse; a S. Ludmilla pie educatus;] ob manifestos errores, quorum aliquos suis locis notabo, etiam hic parvi facio, neque ipsi sine antiquiori teste aut argumento asserenti credere possum, S. Wenceslai nativitatem in annum Christi 908 incidisse. At quantum ex variis Christanni assertis colligere mihi licuit, annus Sancti natalis, ab Hagecio assignatus, non longe a vero aberrare potuit; sic tamen, ut eumdem paulo citius potius, quam serius, natum suspicer. Ut ut sit, sanctum Puerum a prima ætate apud sanctam aviam Ludmillam educatum, sacræque fidei præceptis probe institutum fuisse, communis Bohemiæ scriptorum opinio est, quam etsi vetustiores biographi sileant, verisimillimam faciunt ipsius patris religio, notaque Dragomiræ impietas, uti supra observavi. Summæ enim in Christiano pioque principe imprudentiæ fuisset, Christianam prolem addictissimæ idolis matri erudiendam committere.

[38] Eadem de causa non satis probatur mihi alia eorumdem scriptorum assertio, qua ferunt, Boleslai, secundo geniti filii, educationem Dragomiræ permissam, atque hinc ipsum tam disparem patri ac Fratri, [litterarum studii causa mittitur Budecium,] tamque similem matri moribus fuisse. Quod si ita est, oportet, Wratislaum uxoris suæ, vaferrimæ feminæ precibus blanditiisque fractum indulsisse, quod Christiani principis pietas ac præsens prolis periculum vetabant. Forte hæc ipsa duorum fratrum in moribus diversitas laudatos scriptores induxerit, ut Boleslaum non ab alia, quam a matre sua, morum præceptis institutum crederent. Ad S. Wenceslaum redeamus. Hic, ut primum ætas tulit, e sanctæ aviæ suæ disciplina Budecium transiit, animum litteris excolendi gratia, quæ ibidem a Christianis publice docebantur. Christannus num. 1 hac de re sic habet: Præfatus dux Wratislaus … filium … suum ætatis præeuntis (id est, natu maximum) Wenceslaum æstuantis animi in lege divina litteris imbuendum tradiderat in civitatem, quæ Budecz vocabatur, ubi ab antecedente fratre suo Spitihnæo in honore Principis Apostolorum B. Petri consecrata inerat & inest ecclesia.

[39] [academia olim celebrem civitatem:] Balbinus in Miscellaneis Bohemiæ lib. 3 cap. 17 scribit, civitatem hanc a Croco II, Bohemorum principe conditam, vetustaque ethnicarum artium academia, quæ deinde a SS. Cyrillo & Methudio in Christianas scholas conversa sit, olim celebrem fuisse. Situm vero ejusdem ibidem non procul a Welwario, alibi quoque non longe a Praga assignat. De eadem, quæ jam dudum in ruinis jacet, etiam meminit Hagecius in Chronico ad annum Christi 905, ubi cum de Christianis scholis ecclesiaque per Spitigneum in illa condita egisset, subdidit, ejusdem civitatis fossas in monte quodam seu colle, Pragam inter & Welwarium, suo tempore etiam apparuisse, ac præterea duas ibi ecclesias, unam SS. Petri & Pauli, alteram sanctissimæ Dei Genitricis Mariæ exstitisse. Joannes Dubravius lib. 4 Historiæ Bohemicæ insuper tradit, præceptorem, quo sanctus Puer ibidem usus est, fuisse Nycenum presbyterum, ludi illic magistrum; quam vocem Nycenum Bailletus de ejusdem patria in Silesia interpretatus est, Gallice sic inquiens: un pretre de la ville de Neisse en Silesie. Verum ista Silesiæ civitas Latine Nissa, non Nicea, solet appellari; ac dubitari potest, an Dubravius ea voce presbyteri patriam, an nomen proprium voluerit indicare. Ceterum de eodem apud alios antiquiores nil legi.

[40] [ubi dum degeret, singulari pietate eluxisse narratur.] Haud magis scio, quam vetusto testimonio nitantur, quæ Balbinus lib. 1 Epitomes cap. 4 de S. Wenceslao Budecii commorante, ex aliis enarravit. Nihil, ait, Wenceslao gratius, quam sacris interesse mysteriis & sacrificantibus ministrare. Tradunt, Wenceslaum, etiamnum puerum, id sibi velut proprium arrogasse, ut sacerdotibus panem, vinum ac lumen in usus sacros quotidie ex peculio puerili præberet; quem morem, dum vixit, semper tenuit, atque, ut virtus seipsam auget atque acuit, eo progressus est postea, ut sua ipse manu vinum exprimeret, panem ad Sacrificium conficeret, pulvere ac mola & calcatis uvis, pro Deo non indecore sordidus. Pro pane ac vino ab eodem, dum jam grandior esset, in Sacrificii usum confectis auctorem habemus Christannum in Vita edenda num. 16; reliqua vero a Balbino asserta forte non aliunde, quam ex piis conjecturis tradi cœperunt.

§ III. Sancti successio in paternum ducatum & successionis tempus: ejusdem & fratris Boleslai educatio ob teneram ætatem sanctæ aviæ commissa: aliorum de hisce asserta discussa.

[Patri mortuo S. Wenceslaus in ducatum Bohemiæ succedit.] Dum S. Wenceslaus Budecii, ut diximus, in litterarum studia feliciter incumbebat, pater ejus Wratislaus supremum diem suum obiit, & ipse ex communi populi consensu in paternum Bohemiæ ducatum suffectus est. Christannus in Vita edenda num. 16 asserit, Wratislaum tunc annorum fere triginta trium fuisse; sed annum Christi, quo obiit, annotare neglexit, atque ita posteris divinandum reliquit. Alter biographus, qui se, jubente Ottone II, scripsisse, forte non veraciter, professus est, Spitigneum in Bohemia dominantem, sacroque Baptismatis fonte ablutum facit, jam regnante felicis memoriæ præclarissimo rege Heinrico; hujus scilicet nominis primo rege Germaniæ, qui cognomento Auceps dictus fuit. Deinde Spitigneo Wratislaum, quem Miratislaum appellat, successisse statuit, & huic denique vita functo Wenceslaum juvenem sub regis serenissimi Ottonis fulgente potentia, favorabili populorum assensu in paterni ducatus successionem suffectum esse. Ita ipse, haud obscure prodens, illius temporis res Bohemicas sibi parum exploratas fuisse, simulque suspicionem movens de fide, qua se sub Ottone II scripsisse affirmavit.

[42] Laudatus Henricus Conrado, exeunte anno 918 e vivis sublato, [regnante in Germania non Ottone I, sed Conrado,] in Germaniæ regnum successit, & huic Otto I anno 936, ut habet communior sententia apud Pagium in Critica Baronii, aut certe anno 937, quemadmodum censuit Sigebertus Gemblacensis in Chronico. Itaque si huic anonymo credimus, Spitigneus Bohemis etiam præerat saltem anno 918, eidemque post patrem suum Wratislaum S. Wenceslaus non ante annum 936 successit, dum scilicet Otto I jam regnabat in Germania. Non inquiro hic, an Spitigneus usque ad Henrici Aucupis regnum pertigerit; quod si de Wratislao Spitignei successore dixisset anonymus, haud gravate admitterem; sed nec hunc, nec illum, eodem Henrico regnante, primum baptizatum credo. At vero constat, S. Wenceslaum sub laudato rege Germaniæ Henrico ducatum Bohemiæ gessisse. Ita diserte docet Christannus Vitæ edendæ num. 20, ubi de piis sancti Ducis, impiisque Boleslai, fratris ejus, consiliis tractans, Agebantur, inquit, hæc temporibus Henrici regis Saxoniorum, qui primus inter ipsos, Christo sibi propitio, diadema imposuit, cui fœlix idem (S. Wenceslaus) amicus jungebatur assidue.

[43] Christanno consonat Witichindus, monachus Corbeiensis ac vetustissimus Saxoniæ scriptor, [vel Henrico Aucupe,] qui non uno in loco S. Wenceslaum ad Henrici Aucupis regnum retulit. Verba illius infra num. 82, 159 & 160 recitabimus. Obscurum est, quid hac in parte senserit Sigebertus Gemblacensis, cum de Spitigneo, Wratislao ac Wenceslao simul, nec sine errore in Chronico ad annum Christi 921, quo regnabat Henricus, ista consignaverit: Ziptineus, dux Boëmiæ, ad fidem Christi conversus, juste & religiose in Boëmia principabatur, & post eum Vuatizlaus, filius (imo frater) ejus. Post Vuatizlaum Vuenceslaus, filius ejus, justitia & sanctitate præclarus. Ita editio Auberti Miræi, qua etiam vitiosiores sunt editiones Parisinæ anni 1513 per Henricum Stephanum, annique 1583 per Michaëlem Sonnium typographum vulgatæ. Utut sit, ex dicendis § 5 manifestum erit, S. Wenceslaum sub Henrico Aucupe Germaniæ rege Bohemis suis ducem sic præfuisse, ut ad Ottonis I regnum vix aut ne vix quidem vivendo pertigerit. Hactenus de anonymo, qui S. Wenceslai ducatus exordia sub Ottone I palpabili errore reposuit.

[44] [circa annum 916, vel 918;] Ab illo longe dissidet Hagecius in Chronico Bohemiæ, in quo Wratislai mortem anno Christi 916 affirmanter illigavit; quod etsi a vero minime abhorreat, Hagecio tamen, multa leviter asserenti, atque in chronotaxi, tum sæpe alias, tum in Spitigneo, Wratislao sanctoque Wenceslao alibi manifeste vacillanti, sine alio teste tuto credere non possumus. Rectius Cosmas, ecclesiæ Pragensis decanus, Hagecio multo antiquior, candide fassus est, annum Wratislai emortualem inter alia de prædictis Bohemiæ ducibus, ignotum sibi esse. Ponamus tamen paulisper, S. Wenceslaum eo anno 916 patri mortuo successisse; fluxerint hinc usque in annum 936, quo eumdem probabilius occisum esse, suo loco probabimus, anni circiter 20, qui certe sufficere videntur ad explendum temporis spatium, quo ipse patri suo supervixisse, ex Christanni narratione colligere mihi licuit. Imo vero malim ipsius ducatus exordium etiam uno alteroque anno serius figere, & ad Henrici Aucupis regni Germaniæ initia referre.

[45] [sed propter teneram ætatem] Porro, si sanctus Dux anno æræ Christianæ 908 revera natus fuerit (ut omnium scriptorum, post Hagecium, opinor, testimonio perhiberi ait Balbinus) potuit is annum ætatis suæ octavum, seu potius decimum aut undecimum circiter egisse, ineunte regnum Henrico. Nihil etiam cogit ipsum juniorem fuisse credore, quando in paternum ducatum suffectus est; quin potius paulo etiam major ejusdem ætas verisimilior fit ex toto Christanni contextu, quem illustrabo. At certe nondum ipse tum temporis ducatui gentis gerendo maturus erat; cui rei argumento est, quod Bohemiæ optimates necesse duxerint ipsius ejusdemque fratris Boleslai tutelam educationemque alteri committere, donec rebus publicis, quas hujusmodi dominatus secum ferunt, domi militiæque tractandis par evasisset. Placuit autem illis salubri consilio curam hanc sanctæ illius aviæ, Ludmillæ tum viduæ, demandare, præterita matre Dragomira, quam sua impietas & imperiosa indoles tantum odiosam bonis fecerat, quantum S. Ludmillam pii mores, suaveque olim cum Borzivoio marito regimen commendabant. Credibile quoque est, hanc fuisse supremam religiosi principis Wratislai voluntatem, quam laudati proceres exsecutioni mandaverint.

[46] [tam ipse, quam frater ejus Boleslaus] Quia vero super hisce non nihil variant recentiores scriptores Bohemiæ, juverit Christannum audisse, priusquam aliorum asserta discutiam. In Vita edenda num. 2 hæc habet. Cumque sagax ingenio (S. Wenceslaus, litterarum studiis Budecii operam navans) cuncta, quæ a pædagogo sibi tradita forent, Spiritu sancto se inspirante, alte memoriæ traderet, genitore interim ex hac vita migrante, … revocatur metropolitanam in urbem Pragam, sedemque in paternam ab omni plebe sublimatur. Sed quoniam pueritiæ vel adolescentiæ necdum perfecte florem mundaverat, inito cuncti satrapæ consilio beatæ memoriæ Ludmillæ, Christi famulæ, Ducem ipsum rudem cum fratre suo Boleslao educandos commiserunt, donec illis robur ætatis, favente Deo, accresceret. Quo viso, mater supradictorum puerorum, quæ viduata viro, solio ejusdem utebatur, diabolo instigante, totum venenosi pectoris animum in famulam Dei Ludmillam accendit.

[47] Malisque suspicionibus arctatur, æstimans ob educationem juvenum, [S. Ludmillæ educandus committitur, frendente Dragomira.] quos socrui suæ cunctus commiserat populus educandos, se regno rebusque privari, illamque sibi dominatum nanciscituram universum; initoque perversissimo cum viris belial consilio, toto annisu eam extinguere molitur. Venerabilis autem & devota Christi famula Ludmilla, hoc agnito, … per internuntios mandare studuit nurui, inquiens: Non aliqua regni tui portio male blandientis cupiditatis animum invasit meum, neque tui dominationem cupio ullam habere. Recipe filios tuos, &, ut animo lubet, regna cum illis; mihi vero libertatem concede serviendi omnipotenti Christo, quocumque locorum placet. Hæc Christannus, prædicti Boleslai filius, Dragomiræ nepos, sanctæque Ludmillæ pronepos; quibus non modo diserte asserit, ambos Wratislai filios, Wenceslaum Boleslaumque, post patris obitum e communi gentis placito Ludmillæ institutioni concreditos fuisse; verum etiam omnino judicare videtur, solum Wenceslaum in totum Bohemiæ ducatum patri suo successisse.

[48] At longe alia habent passim recentiores Bohemiæ scriptores, [Scriptores aliqui de amborum educatione] quorum sensa nunc proponam. Hagecius in Chronico ad annum Christi 917 scribit, Dragomiram, mortuo marito suo Wratislao, indictis gentis Bohemæ comitiis, administrationem ducatus, velut sibi principum matri jure debitam, postulasse obtinuisseque, donec filii adolevissent. Subdit, in iisdem comitiis ducatum Bohemiæ ex demortui patris suprema voluntate in duos filios divisum, sic ut Wissehradum Pragamque ac omnem sisalbinam regionem natu major Wenceslaus; transalbinam vero Boleslaus teneret, & utriusque ditionum terminus intermedium flumen Albis foret. Præterea decretum esse, ut Ludmilla, duorum principum avia, in suo dotali castro Tetinensi reliquum ætatis exigeret, idque post ejusdem obitum ad Wenceslai partem accederet. De duobus principibus denique sancitum ait, ut Boleslaus apud matrem suam Wissehradi educaretur, Wenceslaus Budecium ad litterarum studia remigraret. Ita fere Hagecius.

[49] Joannes Dubravius Olomucensis episcopus lib. 4 Historiæ Bohemicæ de invaso a Dragomira mox post mariti obitum principatu sic consonat: [& in paternum ducatum successione] Marito funerato, filiisque adhuc ætate imbecillioribus, Drahomira regimen invadit, ac statim odium in Christianos, male diu dissimulatum, detegit &c. Tum librum 5 a partitione ducatus exorsus his verbis est: Ad tollendam fraternam discordiam, quam plerumque inter fratres bona individua suscitare solent, in ipso statim principatus introitu decernitur, ut Boleslao fratri juniori pars aliqua hæreditatis assignetur, finesque utriusque ditionis constituantur. Boleslavia ei assignata est cum territorio suo ultra Albim; ita ut Albis fluvius citra ultraque terras finiret. Mater juniorem filium, moribus suis congruentem, secuta est; Venceslaus principis thronum solus Pragæ obtinuit. In eo tamen dissidet ab Hagecio Dubravius, quod hic partitionem illam primum factam velit, postquam S. Wenceslaus impiæ matris, sacra æque ac profana subvertentis, dominatum jam excusserat; Hagecius vero eamdem cum initio ejusdem Dragomiræ tyrannidis componat.

[50] [longe aliter loquuntur, quod utrumque examinatur,] Hagecio fere consentit etiam Balbinus in Epitome lib. 1, cap. 5, quamquam in aliquot adjunctis variet & quædam etiam prætermittat. Addit autem, Wratislaum, dum prædictam divisionem animo designaret, ideo novam civitatem condere cœpisse, & a filio suo Boleslao non tantum Boleslaviam dixisse, sed patria voce & inusitata satis Boleslaum, ut intelligeret filius, Boleslaviæ sibi regiam paratam. Consentiunt denique & alii, qui quam antiquis monumentis ista nitantur, non magis edisserunt, quam prædicti. Ego Christanno, ipsiusmet Boleslai filio, ac proinde in re domestica ceteris omnibus longe præferendo, credere malo, amborum juvenum principum institutionem e populi decreto uni Ludmillæ primo commissam fuisse, & ab hac deinde furenti propterea Dragomiræ pacis ergo traditam. Quod autem ad Bohemiæ ducatus in duos fratres divisionem pertinet, hæc in nulla e tam variis Vitis nostris Mss. legitur, supraque allegatis Christanni dictis adversari videtur. Consequenter etiam ad illa alibi loquitur in eadem Vita, tum quoque dum locus exigebat, ut de Boleslai patris sui principatu mentionem faceret, si illum novisset.

[51] [variisque argumentis ostenditur,] In laudata Vita num. 20 sancti Ducis martyrium narraturus, sic orsus est: Boleslaus domum propriam seu tectum habens in urbe cognomine vocitata suo (id est Boleslavia) undique jam jaculis diaboli sauciatus, cupiditateque regnandi accensus, dum solemnitas BB. Cosmæ & Damiani martyrum, quæ biduo B. Michaëlis archangeli colitur, instaret ibidem, quo in honore eorumdem Sanctorum consecrata habetur ecclesia, præfatum Fratrem suum fœlicem (S. Wenceslaum) dolose ceu ad convivium accersit; sed ut revera patuit, ad immolandum. Cur, quæso, Christannus ut doceret, qua occasione Boleslaus sanctum Fratrem suum Boleslaviam ad SS. Cosmæ ac Damiani festum invitaverit, cur, inquam, hic tam studiose observavit, Boleslaum domum propriam seu tectum in ea civitate habuisse, si eadem Boleslaviensis civitas cum tota transalbina Bohemia ad Boleslaum pertineret, ipseque Boleslaviæ sedem suam aulamque a multis annis jam tenuisset? Enimvero mihi quidem tota ista narratio Boleslaum potius ut personam privatam, quæ Boleslaviæ domum propriam seu tectum, sive ædes suas habebat, quam principem in eadem & adjecta regione late dominantem præferre videntur.

[52] [saltem dubiam esse] Velut privatus item homo potius, quam regnans princeps exhibetur Boleslaus, dum cupiditate regnandi accensus Fratrem suum, (de cujus solius ducatu Christannus hactenus meminerat) fraudulenter invitasse atque occidisse dicitur; nam si Boleslaus æque ac Wenceslaus in sua ditione regnasset, rectius dictus fuisset scelus istud cupiditate latius regnandi perpetrasse. Accedit & aliud argumentum ex eadem Vita num. 25, quod cum inferius § 4 contra Dubravium prolixius tractaturus sim, hic tantum paucis attingam. S. Wenceslaus diram matris suæ tyrannidem dudum exosus, simul ac suorum procerum consilio auxilioque adjutus ducatus sui frena arripuit, e re divina publicaque esse judicavit, illam cum suis asseclis paulisper relegare e patria, donec sacro profanoque reipublicæ statu composito posset sine discrimine revocari; quod & utrumque præstitit. Nam matrem regno cum dedecore maximo pepulit … & eam rursus tempore elapso reduxit; verum honore dominationis pristinæ caruit usque ad obitus sui diem.

[53] Jam vero, si Boleslaus tunc in transalbina regione dominaretur, [partitionem Bohemiæ,] quomodo Wenceslaus matrem suam e Bohemia expulit, & cur ipsa ab eodem postea revocata, ad illum rediit, vitamque privatam duxit, ab omni reipublicæ administratione usque ad obitus sui diem semota? Cur ipsa tum ad Boleslaum filium, moribus sibi similiorem, in ejusdem Boleslaviensem aulam se non recepit? Aut si id primis annis, dum adhuc adolescentior esset Boleslaus, facere nequiverit, quid causæ est, cur illud postea non fecerit; cum Boleslavia multis titulis ipsi carior esse debuisset, quam Praga, ubi cum ante impotenter dominata fuisset, tunc ab omni ducatus gubernatione arcebatur, omnibusque bonis exosa usque ad finem vitæ, Christanno, ipsiusmet ex filio nepote, testante permansit? Hæc adversus omnes quidem supra allegatos scriptores militant, sed præcipue tamen, ut dixi, adversus Dubravium, qui Dragomiram cum Boleslao filio Boleslaviam se contulisse scribit, simul atque, facta Bohemiæ in duos fratres partitione, S. Wenceslaus ipsemet cœpit dominari.

[54] Addamus hic & alterum locum ex Witichindo monacho Corbeiensi, [quam post Wratislai obitum] ejusdem seculi scriptore Saxone, quem Balbinus in Annotatis ad caput 6 libri 1 Epitomes sibi objecit, & elevare conatus est. Laudatus Witichindus lib. 1 Annalium agens de Henrici Aucupis, Germaniæ regis, bello Bohemico, Pragam, inquit, abiit (Henricus) cum omni exercitu, Bohemorum urbem, regemque ejus (S. Wenceslaum) in deditionem accepit &c, quæ infra num. 82 recitabimus. Ista autem Balbinus in Annotatis sic excipit: An vero etiam Boleslaus Henrico regi Germaniæ subjecerit se, dubium controversumque est. Nihil ea de re scripsit Witikindus; imo adeo cum Wenceslaum a fide commendat, innuit Boleslaum, aut animose restitisse, aut, ne subjiceretur, loco cessisse; quod verisimilius est. Nam cur Henricus, qui Wenceslaum ad comitia Ratisbonam vocarat, Boleslaum omitteret, si amicus princeps fuisset? Ad arma Henrici repellenda Boleslaum ipsa adolescentis indoles ducebat: & sane Otho I, Henrico patre armis superior fuit; cui tamen ipsis quatuordecim annis restitisse Boleslaum, cruenta cum eo gessisse bella, & victorem exercitum sæpius Boleslaviam reduxisse, infra visuri sumus.

[55] De Henrici regis adversus S. Wenceslaum bello, verbisque, quibus hunc Witichindus laudavit, agam § 5; [inter duos illos fratres] de prætensa vero S. Wenceslai invitatione ad Ratisbonensia comitia § 6, ac denique de diuturno Ottonem I inter & Boleslaum post sancti Ducis cædem gesto bello § 9. Verum quod huc spectat, nonne ob istud Witichindi silentium, cum Christanni dictis collatum, potius dubitandum erat de Boleslai principatu, quam pro eodem asserendo conjecturæ quærendæ? Dubium auget ipsa Boleslai indoles bellicosa, quam agnosco cum Balbino: si enim Boleslaus paternam hereditatem cum Fratre suo divisit, mirum sane videri debet, nihil de illius gestis in Henriciano Bohemico bello legi apud Witichindum, qui eumdem postea, mox ut fraternum ducatum per fratricidium adeptus fuit, ad arma convolantem & usque in annum quartum-decimum regni Ottonis I strenue bellantem refert. At illum Henrico animose restitisse, (ut habet Balbini suspicio) parum verisimile est ex laudato Witichindo, qui postquam dixerat, S. Wenceslaum sese cum urbe Praga eidem dedidisse, velut jam confecto bello, subdidit: Igitur rex Bohemias tributarias faciens, reversus est in Saxoniam.

[56] Itaque ut hisce finem imponam, prædicta ducatus Bohemiæ in duas partes divisio, tanta scilicet, quantam aliqui tradunt, [factam volunt.] mihi saltem dubia apparet. Facile tamen concessero, idque omnino verisimile est, Boleslao ex paterna hereditate datum fuisse castrum aliquod prædiaque, ex quibus se suamque familiam pro dignitate sustentaret. Habuerit ergo Boleslaviam, quæ ejusdem opera postmodum in insignem civitatem excrevit, sed cujus exigua exordia, moriente Wratislao patre, fuisse, Balbinus ibidem cap. 1 agnovit. Additus ei fuerit certus circumjecti agri modus, ibidemque sic dominatus fuerit Boleslaus, ut S. Wenceslaum dominum ducemque suum agnosceret. Hoc pacto recentiorum dicta cum antiquorum assertis & silentio haud difficulter poterunt conciliari.

§ IV. Dragomira filiorum & ducatus Bohemiæ tutelam sibi vindicat: ejusdem impietas in S. Ludmillam, tyrannicum regimen, & exauctoratio per S. Wenceslaum.

[Dragomiræ ob filiorum suorum tutelam, S. Ludmillæ commissam,] Christannus in Vita edenda num. 2 dubium ingerit, an (quod alioquin verisimillimum est) simul cum nepotum educatione etiam ducatus Bohemiæ tutela, donec S. Wenceslaus adolevisset, sanctæ aviæ Ludmillæ a populo commissa fuerit. Verba ejus expendamus. Quo viso (nempe juvenum principum educationem Ludmillæ concreditam) mater supradictorum puerorum, quæ, viduata viro, solio ejusdem utebatur … totum venenosi pectoris animum in famulam Dei accendit, malisque suspicionibus arctatur, æstimans ob educationem Juvenum, quos socrui suæ cunctus commiserat populus educandos, se regno rebusque privari, illamque sibi dominatum nanciscituram universum. Secundum hæc videtur publica Bohemiæ administratio penes Dragomiram mansisse; alioquin enim hanc sibi una cum filiis ereptam conquesta fuisset potius, quam, ne eadem privaretur, impotenter sollicita. Contra vero qua verisimilitudine dicendi Bohemi sunt juniorum principum educationem subtraxisse matri Dragomiræ, si eidem Bohemiæ tutelam commiserint?

[58] [surenti Ludmilla eamdem cedit,] Hac de causa malo dicta biographi mitius interpretari: scilicet Dragomiram, quæ post viri obitum hactenus regnaverat, de socru sua male suspicacem, credidisse, illam jam utraque tutela potitam, Wenceslai animum sic sibi devincturam, ut imposterum cum illo semper regnatura esset; severo honore ac potestate, qua apud Filium suum valere poterat, imo etiam bonis suis ab eadem exuendam, vitamque posthac ingloriam ducturam. Ad hæc frendebat haud dubie ambitiosa impiaque femina, quod per istud populi placitum omnis sibi adempta facultas esset, filios ad ethnicos ritus suos traducendi, exercendique tyrannidem, quam in Christianos dudum animo designaverat. Hic porro dominandi furor simul & implacabile Christiani nominis odium ipsam adegit, ut cum perfidiæ suæ ministris innocentis ac nihil tale meritæ socrus necem decreverit, ea mente, ut & cum Filio pro sua lubidine tuto regnaret, & Christiana sacra e tota Bohemia paulatim eliminaret. Longe aliter sentiebat Ludmilla, quæ nihil minus, quam dominatus appetens, & in schola Christi cedere malo edocta, humilitatis atque patientiæ arma (ut loquitur Christannus) arripiens, filios, & si quam habuerit, Bohemiæ administrationem suæ nurui tradidit, id unum postulans, ut, ubicumque vellet, Christum colere sibi permitteret.

[59] Sed non oderat sic Dragomira, ut humilibus verbis ac spontanea cessione emolliri posset; [& Tetinam secedens, ad mortem se parat.] verum (teste Christanno in ejusdem Sanctæ Vita sæpe laudata) ut assolet fieri semper, ut, in quantum se humilitas pro Deo incurvaverit, in tantum se arrogantiæ fastus, diabolo impingente, erigat, mitissimam atque benignissimam precem S. Ludmillæ ductrix, nurus videlicet sua, non solum suscipere, verum etiam audire contempsit. Quod cernens Christi famula, memorans illud Apostolicum “Nolite resistere malo, sed date locum iræ:” & illud Euangelicum: “Si persecuti vos fuerint in civitate ista, fugite in aliam;” a civitate metropolitana se cum suis auferens, castellum quoddam haud longe, cui vocabulum inest Tetin, adiit, ut tanto se virtutum gemmis ornans *, quanto certior erat, mox se persecutore persequente, martyrii promereretur * victoriæ palmam, orationi devotissime insistens, vigiliis & jejuniis insudans, eleemosynis largam cunctis manum præbens.

[60] Interea Dragomira, receptis filiis, in dominatu Bohemiæ confirmata, [Dragomira S. Wenceslaum pervertere frustra conatur;] suum de perdenda Christiana religione consilium exsequi aggressa est; & quia Wenceslaum ducem, filium suum, eidem addictissimum noverat, hunc imprimis pervertere studuit; probe gnara, quantum principis exemplum & auctoritas apud subditos valeant. Cœpit ergo tum ipsamet, tum per alios, quos impietati suæ obsequentes habebat, adolescentem Ducem suis machinis adoriri, a pietatis studio revocare, tentare aulæ deliciis, ad voluptates impellere. Blanditiis illecebrisque adjecere minas; utque Adolescentis animum facilius superarent, clericos ejus & quosdam religiosos, quorum doctrina ipse pascebatur, insidiis assiduis impii appetentes, trucidare moliti sunt, minisque maximis terruerunt, quod nemo illorum ad eum accessum quiret habere; inquit Christannus in Vita edenda num. 7. Verum isthæc omnia frustra fuerunt; cum & juvenis Princeps in proposito staret immotus, & modum invenisset, quo hujusmodi pii viri per posticum vesperi ad illum clanculum accederent, & mane sub diluculum inobservati dimitterentur; quemadmodum in Vita edenda num. 8 pluribus legere est.

[61] Alterum religionis in Bohemia columen, & dum licuit, [S. Ludmillam curat strangulari, & clericos persequitur.] strenua propagatrix, erat frequenter laudata S. Ludmilla, quæ tum temporis a mundanis curis remota in arce Tetinensi, quam ipsi dotalem fuisse perhibent, Deo sanctissime famulabatur, ac verisimiliter exemplo suo secretisque monitis Christianos alios atque ipsum forte etiam sanctum nepotem suum Wenceslaum, per fidos homines in divina fide confirmabat. Hanc igitur nec ibi consistere passa impia nurus, per nefarios ministros in domo sua strangulari curavit; qua de re consule præcitatam Sanctæ Vitam cap. 2. Post Ludmillæ necem in clericos sæviit, eosque tandem bonis omnibus spoliatos e Bohemia expulit. De his omnibus constat ex Christanno, qui num. 4 Vitæ edendæ præterea docet, hæc eadem a S. Wenceslao, dum in materno palatio educabatur, divinitus prævisa & familiaribus suis prædicta fuisse. Quam vero crudelis fuerit hujus ethnicæ mulieris dominatus, utcumque conjectare licet ex eodem biographo num. 25, quo in loco de ejusdem tyrannide verba faciens, ait: Sed hæc cuncta qualiter gesta sunt, ob sui enormitatem prætereuntes, cœpta prosequamur.

[62] [Persecutionem hanc aliqui scriptores] De eodem argumento multo prolixius, nec forte sine exaggeratione, tractant alii historici Bohemi recentiores, inter quos Dubravius lib. 4 scripsit sequentia. Marito (Wratislao) funerato, filiisque adhuc ætate imbecillioribus, Drahomira regimen invadit, ac statim odium in Christianos, male diu dissimulatum, detegit; edicto proposito, ut templa Christiani occluderent, a cultu ceremoniisque abstinerent; sacerdotes populum ne docerent, nec ludimagistri discipulos. Secus facientibus carcer, exilium, mors denunciata. Pragæ magistratus immutati, & pro Christianis idololatræ crudelissimi substituti, quorum instinctu clam palamque, ac semper impune, fidei cultores indigne tractabantur, occidebanturque. At si quis ex Christianis, vel se defendendo, unum illorum aliquem interfecisset, pro uno in decem capita animadvertebatur. Sed ne hac quidem pœna inexplebilis Drahomiræ feritas sarciri potuit, nimia cupiditate ardente pellendi delendique quam primum omnes Christianos.

[63] [etiam in quoslibet Christianos extendunt,] Accito igitur sævissimo in Christianos cive, quem Pragensibus prætoris loco præfecit, execrabile illi desiderium animi sui indicat, illudque ab illo expleri dolo aut vi, imperiose rogat, precium operæ bene navatæ amplum promittens. Tum prolixius narrat deinde gesta, quæ ego hic compendiose recensebo. Prætor, armis sociisque clam comparatis, Christianos inopinatos aggredi tentat; sed illi, re cognita, vim vi repellunt, cæsis utrimque octingentis. Hac spe frustrata Dragomira, alios dolos tendens, edicto imperat, ut omnes arma sua in publico loco servanda deponant, quo facto, idem prætor noctu in Christianorum ædes irruens, plures, quam trecentos obtruncat. Hisce cædibus nondum satiata Jezabel, omnes denique Pragenses Christianos occidi jubet. At Christiani ad arma, quæ absconderant, convolantes, gentiles fortiter excipiunt, dissipantque, ac inter ceteros prætorem interimunt. Quo audito, Dragomira illius mortem tam impotenter tulit, ut (prosequitur Dubravius) cum Christianos, qui Pragæ erant, perdere nequisset, ad incendenda perdendaque illorum templa manus admoverit, subjecto igne templo Teynensi, mox divi Georgii, in quo maritum ejus sepultum esse diximus.

[64] [ac verisimilius exaggerant.] Simillima habent Hagecius in Chronico Bohemiæ, & Balbinus tum lib. 4 Miscellaniorum, parte 1, § 6, cui titulum fecit: Cæsi a Drahomira Christiani Pragenses martyres, potissimum sacerdotes; tum in Epitome lib. 1, cap. 5, ubi auctores suos sic laudat: Optime ista Sylvius, Dubravius, ac Hagecius præcipue descripserunt. Attamen quod ad Æneam Sylvium pertinet, hic certe Dragomiræ tyrannidem non tam enucleate exposuit. Audi ipsum cap. 15. Pater (Wratislaus) suprema ordinans, Ludmillæ, cujus integritatem prudentiamque optime nosset, quousque liberi adolevissent, gubernationem provinciæ dimiserat. Id ægre Drahomiciæ fuit (sic Dragomiram appellat) quæ Tymam & Simonem nefarios homines, submittens, socrum in castello Thetim strangulari jussit; ipsa deinde imperium accepit, in omnes crudelis, in Christianos sævissima & intolerabilis, ac propterea Venceslao etiam filio infesta, cui præferre fratrem non dubitavit. Ita Sylvius. Ego quoque dubitare nequeo, quin ejusmodi mulieris, qualis erat Dragomira, regimen impotens ac cruentum fuerit in Christianos, quos superstitioni suæ ceterisque sceleribus adversarios noverat, oderatque; ut tamen ista ejusdem peculiaria gesta, quæ Hagecius Dubraviusque narrant, pro veris non exaggeratis sine scrupulo admittam, vellem, ut ea antiquioribus monumentis probarentur.

[65] Sub tam impiæ matris imperio interim creverat ætate pietateque sanctus dux Wenceslaus, [S. Wenceslaus ducatus sui frena arripiens,] isque Christianæ religionis & patriæ malis dudum ingemiscens, tandem (Christanno teste) confortatus a Deo, & virtute se præcingens, matre sua, universisque primariis accitis, ut decuit, increpavit, quemadmodum liber Sapientiæ testatur: “Verba sapientium, quasi stimuli, & velut clavi in altum defixi.” Sed B. Wenceslaus, Cur, inquit, filii sceleratorum & semen mendax, virique iniqui, prohibuistis me discere legem Domini nostri Jesu Christi, & obtemperare mandatis illius? Quod si vos tædet Christo servire, cur saltem cæteros impeditis? Ego vero, si hactenus vestra sub providentia vel potestate degi, amodo tamen illud respuo; Deo omnipotenti syncero ex animo servire cupio. Hæc inopinata Juvenis oratio varie excepta fuit a proceribus, quorum alii ab ipsius, alii a Dragomiræ partibus stabant. Nec verbis solum, verum etiam sanguine inter eos sic certatum esse, ut penes bonos, etsi numero pauciores, victoria permanserit, subdit ibidem biographus.

[66] Post hæc prima pii Principis sollicitudo fuit de religionis ac reipublicæ damnis resarciendis, [ut sacrum profanumque statum restituere posset,] & componendis discordiis; quorum omnium cum causam & caput matrem suam esse apprime sciret, eam, ne quid præterea turbaret, cum primariis suis asseclis e ducatu suo relegavit, ea mente & consilio, ut utroque statu in integrum restituto, eamdem ad se revocaret, omni tamen dominandi potestate in posterum carituram. Pro hisce omnibus lectorem ad Vitam edendam num. 25 remitterem, nisi alia recentiorum scriptorum de iisdem sensa cogerent me majoris claritatis ergo eadem hic transcribere. Dux Wenceslaus (verba Christanni sunt) solicitus de nanciscenda pace, Spiritu sibi sancto inspirante, corde consilium captavit, quo genitricem suam, quæ caussa totius nequitiæ inerat, proturbaret e patria, quatenus ea propulsa, cunctisque consentaneis ejus, viris impiis, invicem furor discordiarum sopiretur, paxque Ecclesiæ Christi accresceret, unum eundemque Dominum cuncti possidentes, veram Christi doctrinam perfectissime addiscerent, dispositisque cunctis, quæ ad pacem regni pertinere cernebantur, proturbatis & expulsis filiis discordiæ, composita quiete, matrem rursus cum honore ad propria revocaret.

[67] Quæ cuncta, juvante se opifice Deo, opere complevit. [matrem cum aliquot aliis relegat, postea revocandam.] Nam matrem regno cum dedecore maximo repulit; dignam ei ultionem omnipotente Deo reddente ob effusionem sanguinis innocentis B. Ludmillæ, quem sine caussa fuderat. Sed quoniam timore casto, qui permanet in sæculum sæculi, plenus erat, memor præceptorum divinorum, quibus patrem honorare debemus & matrem, eam rursus tempore elapso reduxit; verum honore dominationis pristinæ caruit usque ad obitus sui diem. Hæc ipse, ostendens, S. Wenceslaum, ita pietatem in matrem suam cordi habuisse, ut simul religiosissimi optimique principis partes expleret. Hic idem Christanni locus (quod paucis observatum volo) parum favet divisioni Behemiæ, quam inter duos principes fratres factam volunt quidam, § præcedenti laudati. Nam si Boleslaus in translalbina Bohemia principatum suum sibi unice parentem habuerit, mirum est, Dragomiram, a Wenceslao expulsam, illuc tum aut saltem postea non confugisse, præsertim cum Boleslaus ob similitudinem morum ipsi carior, ejusdemque aula propterea gratior esse debuerit, quam aula S. Wenceslai, in qua cum Christiana religione sacra pietas ceteræque virtutes primas obtinebant.

[68] [Quædam Joannis Dubravii de prædictis] Dixi supra, scriptores aliquot, Christanno juniores, super hisce ab eo dissentire. Joannes Dubravius post verba de Dragomiræ tyrannide, num. 62 & sequenti data prosequitur hoc modo: Tum vero secundum tam impia, tamque immania matris facinora Venceslaus, qui hactenus, ne in principatum succederet, ætatis studiorumque excusatione utebatur, aviæ maxime hortatu, pollicentis, se quoque curarum Nepotis fore participem, magno omnium assensu regimen in Bohemos suscepit. Deinde lib. 5 de ducatus Bohemiæ partitione agens, Boleslavia, inquit, ei (Boleslao) assignata est cum territorio suo ultra Albim, ita ut Albis fluvius citra ultraque terras finiret. Mater juniorem filium, moribus suis congruentem, secuta est: Venceslaus principis thronum solus Pragæ obtinuit. Rursum post pauca narrat, Dragomiram, cum adverteret, Ludmillam majori, quam se, gratia apud Wenceslaum valere, Christianaque sacra ab eadem feliciter propagari, tum denique eam strangulari mandasse, idque impune tulisse, Wenceslao clementis animi principe vetante, ne ullam sceleris pœnam mater sua aut cædis ministri ferrent.

[69] [asserta referuntur] Tota hæc Dubravii narratio fallitur. Constat enim ex Christanno in Vita S. Ludmillæ, hanc a Dragomira, loco filii sui Wenceslai regnante, occisam fuisse. In hac, secundum partitionem nostram cap. 3, laudatus biographus post narratum sanctæ ducissæ martyrium, ita progreditur: Præfata autem perfida domina perfidorum (Dragomira) usurpans suppellectilem socrus suæ cunctam, cum antefatis tyrannis (Cumia & Gomone, S. Ludmillæ interfectoribus) regnare cœpit, ditans eos, propinquosque eorum ac familiam opibus eximiis auri argentique, vesteque pretiosa inæstimabili. Regnaveruntque in tota provincia Bohemorum, velut magnifici duces, sed non ex Deo. Post hæc sceleris præmia pergit biographus ejusdem pœnas narrare, asserens, Cumiam Gomonemque tantum odii apud Dragomiram incurrisse, ut, cum sese morti ab ea destinatos scirent, eorum primus cum familia sua in spontaneum exsilium fugerit; alter cum germano suo fugam pariter meditans, captus, capitis pœnam luerit. Addit denique, Dragomiram in omnes eorumdem posteros, puta, liberos ac nepotes sæviisse.

[70] [& corriguntur:] Hisce, aliisque ad S. Ludmillæ tumulum miraculis inclarescentem spectantibus, præmissis, ad S. Wenceslaum sub impiæ matris tutela gementem regreditur, His ita gestis, inquiens, annuente Christo, olim electus dux B. Wenceslaus annos pueritiæ transcendens, gratissimo flore juventutis nitescebat, &c, quæ habes in Vita edenda num. 6. Regnabat ergo Filii sui nomine Dragomira, quando S. Ludmillam occidi jussit, perrexitque deinceps notabili tempore regnare, ut ea facere potuerit, quæ ab eadem facta diximus; neque ejusmodi potestatem umquam habuit, postquam S. Wenceslaus ipsemet regere orsus est. De partitione Bohemiæ dubitationem meam supra jam exposui; neque Dubravius mihi persuadebit, Dragomiram cum filio Boleslao in transalbinum principatum suum concessisse, dum S. Wenceslaus sui ducatus regimen cepit: id, inquam, mihi non persuadebit, alia prorsus docente Christanno, ejusdem Boleslai filio & Dragomiræ nepote, cujus verba num. 66 & seq. recensui.

[71] Hagecius S. Wenceslaum post Ludmillæ cædem, quam ad Dragomiræ regentis tyrannidem recte retulit, [Hagecii quoque ac Balbini de iisdem narratio non satis certa.] Budecio, ubi litteris studebat, Pragam advenientem facit, ibidemque in gentis comitiis, in quibus etiam matrem adesse jusserat, ducatum suum, a patre sibi relictum & a populo confirmatum, sibi tandem vindicantem. De Dragomira ait, hanc tunc ab illo ad dotalem locum suum, a nonnullis Stochovium creditum, missam esse, Boleslaum vero in principatum Boleslaviensem a proceribus deductum, inauguratumque fuisse. Similia habet Balbinus in Epitome lib. 1, cap. 6, præter Hagecium laudans Weleslavinum & Pulkavam, quem sub Carolo IV Bohemiæ rege ac imperatore, id est, seculo XIV, floruisse, alibi affirmat. Hæc Hagecii aliorumque asserta etsi magis ad Christannum accedant, quam dicta Dubravii, non tamen eidem undequaque conformia sunt: neque eorumdem auctoritas cum auctoritate Christanni ullo modo potest comparari, ac propterea ego hujus, non illorum, narratione standum puto.

[72] Certos annos, quibus res hactenus relatæ contigerunt, assignare nequeo, [Non satis constat de annis,] tacente Christanno, qui ne durationem quidem Dragomiræ tyrannidis annotare curavit: quæ vero de eodem argumento recentiores tradiderunt, cum nullum satis vetustum scriptorem aut monumentum laudent, non possunt pro indubitatis haberi. Hagecius dominatum Dragomiræ circiter quadriennio circumscripsit, ab anno scilicet 917 usque in 921, quo S. Wenceslaum ipsi finem tandem imposuisse asseverat; S. Ludmillæ autem martyrium anno præcedenti, sive Christi 920 illigavit. Secundum hos calculos sanctus Dux, qui eodem Hagecio teste, anno 908 natus fuerat, numeravit annos tantum tredecim, dum matre violenter amota, ducatus sui clavum ipsemet moderandum suscepit. Balbinus loco supra citato consentit Hagecio, asseritque, id etiam a Weleslavino aliisque ita censeri, atque ipsam temporum rationem exigere. At mihi tredecim annorum ætas præmatura videtur ad tam fortia consilia, qualia diximus, capienda exsequendaque; ad excutiendum, inquam, imperiosæ matris imperium, Bohemosque regendos, gentem tunc temporis ferocem ac majori ex parte etiam ethnicam, atque adeo Christiano Principi, pene puero, non nisi ægre parituram.

[73] Scio equidem, inter Christianos proceres reperiri potuisse, [quibus supra dicta] qui ad avertendam religionis ruinam Adolescentis animum consiliis suis, monitis ac promissis ad eam rem impellerent, aut sponte sua eodem propendentem confimarent; sed cur ista asseramus, quando nulla cogit ratio, qualis certe non est Hagecii & supra laudatorum auctoritas? Quapropter ego, S. Wenceslaum vel paucis aliquot annis ante Christi 908 natum arbitror, vel serius, quam anno 921 Bohemiæ regimen auspicatum fuisse: quorum quid verisimilius videatur, paulisper inquiramus. Ex dictis dubitari non potest, quin S. Ludmillæ martyrium contigerit, dominante Dragomira; idemque circa initium potius, quam sub finem tyrannidis referendum esse, suadet tota Christanni narratio. De ejusdem martyrii anno egi in Commentario prævio ad illius Vitam § 5, ubi ostendi, certum quidem assignari non posse, sed quantum ex Christanni dictis, aliorumque Bohemiæ scriptorum sensu licuit colligere, hunc fuisse annum Christi 920, 921 vel 927, pro quo ultimo ibidem semel & iterum annus 929 ex errore irrepsit, cum cetera omnia annum 927 indicent.

[74] [illiganda sint; sed de iisdem] Nunc quoque magis perspecta rerum S. Wenceslai chronotaxi, censeo, dictum martyrium verisimilius in annum 920 vel 921 incidisse, inter utrumque dubius propter dies decimum quintum & decimum sextum Septembris, quorum altero in Christanni apographo Balbiniano sancta ducissa passa dicitur, altero colitur; qua de re consule præcitatum Commentarium num. 54 & 55. Ut autem martyrium illud usque in annum 927, ut nonnullis visum est, referamus, nulla ratio suadet, nec facile patitur reliqua chronotaxis. Præcitatis annis 920 vel 921 addendum videtur triennium circiter, quo tempore commode contigisse potuerint, quæ post S. Ludmillæ cædem facta narrat idem biographus; nimirum ipsius interfectores, eorumque propinquos multis opibus a Dragomira auctos, per universam Bohemiam velut magnificos duces dominatos; persecutionem in Christianos cœptam aut vehementer promotam; exstructam Dragomiræ jussu supra S. Ludmillæ tumulum sacram ædiculam, ut frequentia ejusdem Sanctæ miracula obscurarentur; ac denique que ipsos illos prædictos sanctæ Martyris interfectores & propinquos ob intolerabilem arrogantiam, tum ceteris, tum etiam ipsi Dragomiræ tam exosos evasisse, ut eorum aliqui, eadem mandante capti interfectique sint, fugientibus aliis, ne simili pœna plecterentur: quæ omnia laudatus biographus inter Ludmillæ martyrium & Dragomiræ exauctorationem reposuit.

[75] [utcumque statuitur, rejiciunturque aliorum opiniones,] Hi calculi ad annum Christi 923 vel 924 deducent, circa quos S. Wenceslaus secundum eam sententiam, quæ ipsum anno 908 natum statuit, quamque Balbinus communem omnium appellavit, annos vitæ suæ circiter sedecim numeraverit; in qua ætate minus mirum est, si æstuantis animi in lege divina Princeps, ut loquitur Christannus, cum bonorum procerum consilio & ope maternum jugum excusserit, ut imminentem sacræ religioni populoque suo ruinam arceret. Si quis tamen maluerit, illum tunc paulo provectiorem annis facere, non refragabor; cum facile potuerit paulo citius, quam anno 908 natus fuisse, vel serius, quam anno 924, exauctorata impia parente, regere cœpisse. Non tamen morari nos debet Pessina in Phosphoro ecclesiæ Pragensis pag. 5 scribens, Wratislaum, Sancti patrem, usque ad annum 926 supervixisse; quod & pag. 130 repetens, addit eumdem anno 924 cum quadringentis equitibus Henrico Aucupi adversus Hungaros suppetias tulisse, laudans in margine Brunnerum in Annalibus Boiorum parte 2, lib. 7, § 8, & Balbinum in Epitome lib. 1, cap. 5.

[76] [qui ista æquo serius] Andreas Brunnerus parte 2 Annalium Boiorum (editionis Francofurtensis anni 1710, qua utor) libros tantum quinque habet, in quorum secundo § 8 de Henrici Aucupis bello Hungarico ad præcitatum annum 924 agitur, ideoque hunc locum a Pessina laudatum reor: sed nulla hic de Wratislao fit mentio. Balbini Epitomen typis Pragensibus anno 1677, id est, annis tribus post Pessinæ Phosphorum editam habeo, ante quam & aliam tacito nomine ab eodem vulgatam fuisse, docet Bibliotheca scriptorum Societatis nostræ. In laudata editione anni 1677, lib. 1, cap. 4, pag. 16 Balbinus bellum Hungaricum Wratislai revera memorat; verum hoc non ad Henricum Aucupem, sed ad ejusdem patrem Ottonem, Saxoniæ ducem refert. Præmiserat quidem in eodem capite, Wratislaum cum Ottone Magno imperatore bella gessisse; sed & hunc errorem postea correxit lib. 7 Miscellaneorum cap. 13 in Wratislao, ubi in Notis monuit, Ottonem Magnum a nonnullis cum Ottone Henrici Aucupis patre confundi, & inter hosce se quoque in Epitome fuisse, seductum a Crugerio & Pessina.

[77] De duratione tyrannidis Dragomiræ pariter dissentit laudatus Phosphori auctor, [vel citius consignarunt.] annos tantum fere duos illi tribuens; quam cum anno 926, Wratislai, ut putabat, emortuali, cœptam dixisset, consequenter anno 928 terminatam statuit, in margine citans Ms., nescio quale. Nituntur hæc opinione de vita Wratislai in annum 926 producta, quæ nec a Pessina probatur, nec aliunde verisimilis est. Contra Hagecius, quia S. Wenceslai mortem anno 929 præpropere affixit, etiam cetera ejusdem gesta præmaturavit. Non ausim etiam Dragomiræ dominatui dumtaxat quadriennium certo adscribere, cum hoc apud antiquos non reperiam, isque tanto diuturnior breviorve fuisse dicendus sit, quanto serius, citiusve Wratislai mors (de cujus anno non constare § 3 dixi) collocatur: Ludmillam enim non nisi brevi tempore Bohemiæ tutelam gessisse, ex Christanno apparet.

[Annotata]

* l. magis ornaret

* l. promereri

§ V. Sancti gesta initio ducatus sui: corpus S. Ludmillæ ab ipso translatum: bellum cum Henrico Aucupe, cui fit vectigalis: singulare certamen cum principe Gurimensi, quem divinitus territum in gratiam recipit.

[Sanctus inter alias pias curas] Ex sancti Ducis post initum ducatus sui regimen gestis ea tantum in hoc Commentario referam, quæ aut ad chronotaxim pertinent, aut majori aliqua illustratione egent, quam Annotata de more patiantur, aut quæ denique ab aliis, quam a Christanno, tradita legi. Dubitandum non est, quin pius Princeps mox omnes curas suas ad reparanda Christianæ religionis damna converterit; puta, clericis aliisque religiosis viris, quos Dragomira expulerat, revocandis, Christianis in civilia bellicaque munia restituendis, ecclesiis, sacra supellectile nudatis, ad divinum cultum instruendis, iisdemque, si revera aliquæ exustæ fuerint, restaurandis. Inter hujusmodi curas una fuit de sanctæ aviæ suæ Ludmillæ, Dragomira mandante occisæ, corpore Tetina, ubi parum honorifice sepultum miraculis inclaruerat, Pragam transferendo; quam translationem Christannus in Vita edenda num. 10 inter prima ipsius jam regnantis gesta his verbis recensuit.

[79] Recordatus deinde aviæ suæ B. Wenceslaus, quantæ sanctitatis in præsenti fuisset, [de honore sanctæ aviæ suæ sollicitus,] quantæque claritatis meritum apud Omnipotentem obtineret, lacrymarum imbre infusus totus, inito consilio sacratissimo cum sacerdotibus & Religiosis quibusdam, misit eos in præfatum castellum Tetin, mandans eis, quo vel ossa seu pulverem consumtæ carnis digna translatione ad se usque perducerent. Rei gestæ series & adjuncta legi possunt tum loco citato, tum etiam uberius in Vita S. Ludmillæ cap. 3, ad diem XVI hujus mensis apud nos edita, & in Commentario eidem prævio, in cujus § 5 ostendimus, certum hujus translationis annum assignari non posse propter vitiatas notas chronologicas in Christanni apographo vel editione Balbini. Pro præsenti chronotaxi juverit pauca hic repetiisse. Repertum est autem, inquit, corpus fœlicis & Deo devotæ famulæ Ludmillæ quartodecimo Kalendas Novembris, hora XII, feria quarta. Intulerunt autem eam Pragam die tertio, feria VI, XII hora, ejusdem mensis.

[80] [ipsius corpus Tetina Pragam transferri jubet,] Hæc annum 925 vel 931 designant, cujus utriusque diem XIV Kalendas Novembris feriam quartam fuisse, colligitur ex littera Dominicali B. Cetera etiam recte se habebunt, modo triduo, intra quod sacrum corpus inventum Pragamque allatum dicitur, ipse inventionis dies annumeretur. Verum obstat, quod ibidem præmiserit biographus, venerabile illud pignus eadem nocte, qua repertum fuerat, metropolim usque, ad urbem Pragam scilicet, advectum ac postridie in eamdem illatum esse: sic enim, non tertio, sed postero die, non feria sexta, sed quinta, ejusdem in civitatem Pragensem adventus debuit contigisse. Porro eadem verba, Intulerunt autem eam die tertio &c. cum respectu ad præcedentia exponi etiam possunt per diem tertiumdecimum Kalendas Novembris hoc modo. Repertum est autem corpus … quartodecimo Kalendas Novembris … Intulerunt autem… Pragam die tertio, id est, tertiodecimo Kalendas Novembris. Hoc pacto Christanni dicta convenient quidem de inventi & in urbem Pragam allati corporis diebus, non tamen de feriis, quarum alterutra mutanda erit, & vel priori loco quinta pro quarta, vel posteriori quinta pro sexta substituenda. Utramlibet autem mutationem elegeris, nihil oberit chronotaxi meæ.

[81] [verisimilius anno 925 vel sequenti.] Nam si postremo loco feria V pro VI scribatur, manebit translatio anno 925 affixa; sin primo loco feria V substituatur pro IV, eadem translatio illiganda erit anno 926, cujus dies XIX Octobris fuit feria V, quæ ultra citraque in eumdem diem non incidit, nisi anno 920 & 937, quorum hic certe nimium serus est, ille præmaturus. A nemine etiam dictam translationem in annum usque 931 dilatam legi; quod addo, quia ex num. 80 eo anno feria IV, qua sacrum corpus inventum dicitur, etiam cum quartodecimo Kalendas Novembris concurrit. Hæc observanda censui, ut ostenderem, tempus translationis S. Ludmillæ, quam Christannus inter primordia regiminis S. Wenceslai narravit, recte componi posse cum tempore, circa quod eumdem regere verisimilius cœpisse, supra statueram, saltem quantum ex tam dubiis notis chronologicis potui colligere.

[82] [Ab Henrico Aucupe Pragæ obsessus,] Dum sanctus Dux hisce aliisque religiosis operibus regiminis sui exordia illustraret, publicam Bohemiæ tranquillitatem, quam ipse, restituta Christiana religione civiumque concordia reduxerat, paucis annis post perturbavit bellum, quo Henricus Germaniæ rex, Auceps cognominatus, ipsum appetiit, & cum omni gente sua sibi tributarium fecit. Factum hoc Christanno (forte velut S. Wenceslao minus honorificum) tacente, memoriæ prodidit Witichindus, monachus Corbeiensis, lib. 1 Annalium Saxoniæ, quos Mathildæ, Ottonis I imperatoris filiæ, & ejusdem Henrici regis nepti inscripsit. Hic igitur in editione Henrici Meibomii tom. 3 Rerum Germanicarum, pag. 639 de ejusdem regis expeditione in Slavos agens, Post hæc, inquit, Pragam adiit cum omni exercitu, Bohemorum urbem Regemque ejus in deditionem accepit; de quo quædam mirabilia prædicantur, quæ quia non probamus, silentio tegi judicamus: (frater tamen erat Bolislavi) qui quamdiu vixit, imperatori fidelis & utilis mansit. Igitur rex Bohemias tributarias faciens, reversus est in Saxoniam. Sigebertus Gemblacensis in Chronico rei gestæ annum 930 signat, ad quem sic habet: Wenzeslaus princeps Boëmiæ a rege Henrico in Praga urbe obsessus, se & urbem regi dedit, & impositam Boëmiæ multam tributi pecuniam solvit.

[83] Huc etiam spectat, quod Hermannus Contractus ad eumdem annum breviter annotavit: [ei se dedit anno 930;] Henricus rex Boëmiam petiit. De anno dissentiunt alii: continuator Reginonis, eam expeditionem ad ad annum 928, Albertus Stadensis ad 931 reposuerunt; e recentioribus vero aliqui de eadem ad annos 920, 921 vel 922, certo præmature, meminerunt. Pagius in Critica Baronii Hermannum Contractum, cui Sigebertum consentire diximus, secutus est, quibus ego quoque adhæreo. Causam belli a veteribus traditam non legi, recentiores divinant. Pessina in Phosphoro, radio 1, pag. 6 & 7 scribit, non aliam Henrico fuisse, quam ut laboranti apud Bohemos Christianæ religioni succurreret, illatasque eidem injurias, maxime S. Ludmillæ cædem vindicaret, ac denique tributum a Carolo Magno Bohemis impositum, & tum ab aliquot annis intermissum repeteret. Prima ratio, quæ etiam Balbino in Miscellaneis lib. 7, cap. 14 unice placuit, nequit locum habere in sententia nostra, secundum quam S. Wenceslaus jam tum a quinque vel sex annis religionem in Bohemia feliciter restituerat.

[84] Imo neque in ipsius Pessinæ chronotaxi eadem verisimilis est; [in cujus belli causam, non satis certum,] cum saltem Henricus rex non facile ignorare potuerit, Wenceslaum, quem oppugnaturus veniebat, non modo S. Ludmillæ cædis violatæque religionis non fuisse reum, sed etiam propterea matri suæ ducatus regimen subtraxisse, severisque verbis castigatam relegasse, ac eumdem denique in religionis damna reparanda toto animo incumbere. Quid de exactione tributi a Caroli Magni tempore eatenus a Bohemis pendi soliti censendum sit, aliis inquirendum relinquo; at credo equidem dilatandi imperii Germanici fines, barbarosque, quos inter Bohemi tunc censebantur, subjugandi studium præcipuam ejus belli causam fuisse. Præter hanc tamen potuit accessisse & aliqua peculiaris vindictæ ratio, quam mihi videtur Witichindus indicasse lib. 2 Annalium, sive in Gestis Ottonis I, qui Henrico patri in Germaniæ regnum successit. Laudatus scriptor orsus agere de bello, quod Ottonem I inter & Boleslaum post S. Wenceslai cædem diu gestum est, affirmat, Ottonem primis Boleslai victoriis minime turbatum, cum exercitu suo in Bohemorum terras confidenter ingressum esse, eaque occasione Henrici bellum Bohemicum & ejusdem causam memoravit. Verba ejus accipe.

[85] Rex autem (Otto I) hujusmodi nuncio (de primi exercitus sui clade) minime turbatur, [inquiritur: deinde sanctus Dux] sed divina virtute corroboratus, cum omni exercitu intrat terminos barbarorum ad refrænandam illorum sævitiam. Datum quippe erat illis & antea a patre suo (Henrico) bellum, eo quod violassent legatos Thancmari filii sui. Nullum aliud Henrici Aucupis cum Bohemis bellum a Witichindo, aliisque antiquis scriptoribus traditum legi, præter hoc adversus S. Wenceslaum, quod propterea verbis mox recensitis indicari existimo; idque eo magis, quod istud tam feliciter cesserit Henrico, ut ejusdem filius Otto merito confidere potuerit, fore ut, quos pater in deditionem acceperat, eos ipse quoque edomaret, quemadmodum insinuare videtur Witichindus. Fuit is Thancmarus, eodem Witichindo teste, filius Henrici Aucupis, ex nobili & opulenta puella, quam Henricus ante suum cum S. Mathilde connubium sibi sociaverat, genitus, qui postea adversus fratrem suum Ottonem I rebellans occisus fuit.

[86] [eidem Germaniæ regi,] Sigebertus illum Tagmarum appellat, Conradus Urspergensis Dancmarum, Ditmarus Tammonem; quorum hic lib. 1 Chronici scribit, ipsius matrem, nomine Hatheburch, velatam viduam fuisse, dum Henrico juncta est, ideoque hunc a Sigismundo episcopo Halberstadiensi increpitum, eadem dimissa, pœnitentiam egisse. Qualis tamen fuerit prædicta legatorum Thancmari violatio, quave occasione facta, non legi. Forsitan hæc contigerat, dominante Dragomira, aliisque bellis tunc occupatus Henricus vindictam eatenus distulerat; aut si eadem ad S. Wenceslai regimen referenda sit, verisimillimum est, hanc vel ab ipsius subditis potius, quam ab illo, ejusve jussu, factam esse, vel certe, quidquid ab eodem hac in parte factum fuerat, ab Henrico secus acceptum interpretatumque fuisse, Ratio est, quod tam sanctus Princeps, cujus eximia mansuetudo etiam reis subditis parcere studebat, videri non debeat in alterius principis legatos iniquus fuisse. Dubitari porro potest, utrum ista Witichindi verba, num. 82 data, Frater tamen erat Bolislavi, qui quandiu vixit, imperatori fidelis & utilis mansit; utrum, inquam, ista de S. Wenceslai, an de Boleslai fide & obsequio Henrico præstitis accipienda sint.

[87] [rebellantibus aliis nationibus,] Dubium auget laudatus annalista Saxo, dum subdidit: Cumque vicinæ gentes a rege Henrico factæ essent tributariæ, Abotriti, Vulzi, Hevelli, Dalmanci, Bohemi, Redarii, & pax esset; Redarii defecerunt a fide, & congregata multitudine, impetum fecerunt in urbem, quæ dicitur Wallislevi, cœperuntque eam, captis & interfectis habitatoribus ejus, innumerabili videlicet multitudine. Quo facto, omnes barbaræ nationes erectæ iterum rebellare ausæ sunt; sed brevi post denuo domitæ fuerunt, ut ibidem legere est. Si omnes barbaræ nationes, felici Redariorum successu animatæ rebellaverint, videri possunt etiam Bohemi ejusdem rebellionis socii fuisse, atque adeo non ad S. Wenceslaum, sed ad Boleslaum referenda esse verba Witichindi, de quibus agimus. De Boleslao illa interpretatus est Georgius Fabricius lib. 2 Saxoniæ illustratæ, in quo ad annum 929 supra dictam S. Wenceslai deditionem recensens, deinde addit: Bouslaum Ducis fratrem totius vitæ tempore (Henricus) habet socium & amicum fidelissimum.

[88] [semper fidelis permansit,] Ego vero non dubito, quin Witichindus eam fidelitatem & obsequium de S. Wenceslao asseruerit. Ita suadet primo sancti Ducis probitas & justitia. Secundo Christannus, qui in Vita edenda num. 20 de peculiari ipsius cum rege Henrico amicitia diserte meminit his verbis: Agebantur vero hæc temporibus Henrici regis Saxoniorum, qui primus inter ipsos, Christo sibi propitio, diadema imposuit, cui felix idem (Wenceslaus) amicus jungebatur assidue. Suadet denique tertio etiam ipse Witichindus, quo teste, ut infra latius dicturi sumus, Boleslaus, occiso fratre suo Wenceslao, Saxones ultores mox timuit & expertus est, diuturno bello ab Ottone I Henrici filio & successore, exagitatus, ac tandem edomitus. Cur igitur, inquiens, Witichindus, dum S. Wenceslai deditionem narrat, de Boleslao meminit? Respondeo: Erat Wenceslaus, dum Witichindus scribebat, sanctitatis famæ celebris, Boleslaus autem fratricidio, longoque bello adversus Ottonem I gesto notus; cum vero Witichindus miracula, quæ de Wenceslao circumferebantur, non probaret, id est, opinor, non satis comperta haberet, maluit ea silentio tegi; ne tamen dictis miraculis fidem sic detraheret, utque simul doceret, de quo Bohemorum rege seu duce loqueretur (nam Wenceslai nomen non dixerat) ipsum & per suam erga Henricum fidem, vulgo notum commendavit, & per mentionem fratris Boleslai, ejusdem innnocuam cædem tacite insinuavit.

[89] Ex hisce fluit responsio ad argumentum num. 87 ex eodem Witichindo formatum; [& in bello verisimiliter auxilio fuit.] ubi nempe dicuntur omnes barbaræ nationes, intellecto felici successu rebellionis Redariorum, iterum rebellare ausæ. Inter illas enim certe numerandi non sunt Bohemi, si, ut revera factum credimus, Witichindus paulo ante præmiserit, horum ducem Wenceslaum, postquam se cum sua gente Henrico regi dediderat, fidelem & utilem, quamdiu vixit, mansisse. Et vero necesse non fuit Witichindo Bohemos hic nominatim excipere, quorum Ducis perpetuam fidelitatem proxime commendaverat. Credimus igitur, S. Wenceslaum, religiosissimum principem ac pacis amantem, pactis cum Henrico initis accurate semper stetisse, idque a laudato Christanno verbis allegatis assertum esse. Verisimile est, inter obsequia, Henrico Aucupi a sancto Duce impensa, ut tunc ferebant tempora, fuisse subsidiarios milites, dum bella postularent, ad ipsum adductos; quod forte indicare voluit Witichindus, quando illum imperatori, quamdiu vixit, fidelem & utilem mansisse ait. Forsitan etiam huc partim spectat bellica Sancti laus apud Christannum in Vita edenda num. 17: Cui etiam Dominus pietatis gratiam quam plurimam conferre dignatus est, ut in plurimis quoque victor præliis existeret: uti & illud: Cui (Henrico) felix idem (Wenceslaus) amicus jungebatur assidue.

[90] Attamen de bellis ab eo gestis nihil præterea laudatus biographus, [Bello lacessitus, exercitum adversus Radislaum ducens,] aliive, quos consului, scripserunt, præterquam de Kurzimensi seu Gurimensi, quod sanctus Dux ad repellendam injuriam, subditosque tutandos, aggredi coactus est, & tandem ipsemet non minori cum gloria, quam pietate, composuit. Christannus illud extra locum suum in calce totius Opusculi breviter commemoravit; quod quia verbis nonnihil obscuris ac forte luxatis legitur in editione Balbini, quam solam habemus, adjiciam, quæ apud alios Bohemiæ scriptores de eodem argumento mihi præterea occurrerunt. Ordior a biographo in Vita edenda num. 42 & sequenti. In bello etiam concertantibus sæpe Deus hujus Sancti supplicationibus, miraculis, laudabilibusque factis sustinet *, omnes Wenceslaum vocantes adjuvat; sicut ipsum non semel, neque bis, dum pereat, vivis & claris signis adjuvarat *. Nam urbs quædam, Kurzim vocata, populosa dum erat, extollitur, atque principe, qui inerat, huic facto resistere moliebatur.

[91] Sed dum utraque parte sat cædis factum fuisset, [singulare certamen cum eo init,] consultum mox omnibus placuit, ut, si quis ducum, duobus tantummodo dimicantibus, victor existeret, ipse præesse deberet. Dum procedunt duces, congredi volentes, Kurimensi cælestis Deus cælestes reserat visiones, sanctum videlicet Wenceslaum, imaginem Crucis sanctæ in fronte nitentem portare. Hæc ut vidit, longe abjectis armis, ad pedes ruit, protestabaturque, nullum posse tum vincere, dum Deus vellet in tali signo juvamen ferre. Hunc talia narrantem in pacis oscula Dux sanctus sublevat, atque ipsum civitatemque suæ ditioni pacifice firmat, donans illi civitatem regere, quam diu viveret ipse. Vere Crucem viderat, quia Christum imitabatur, feliciusque pervenit ad regnum, ubi Christus regnat cum Patre & Spiritu sancto in sæcula. Hactenus Christannus satis obscure, & phrasi verisimiliter subinde luxata. Clarius, at forte minus vere, loquuntur alii Bohemiæ scriptores, e quibus Joannes Dubravius, Olomucensis episcopus, lib. 5 rem gestam hoc modo exponit.

[92] [eumque cælestibus prodigiis territum] Alios quoque (S. Wenceslaus) præter ipsam matrem molestos sibi infestosque habuit, quasi parum idoneus ad exequenda principis munia, quæ exequi, non per sacra & ceremonias, sed magis per arma & acies oporteret. Ante alios autem Radislaus Gurimensis princeps Mistibogii filius, hac vana spe inflabatur; quasi solo armorum terrore Venceslaus expugnari posset, agros ejus incursare, armatosque illi viros ostendere incipit, nec ullos legatos de pace agentes audire vult. Imo; quo magis Venceslaus paci studuit, eo majorem etiam suspicionem pavoris adversario faciebat: adeo ut superbissime tandem Venceslao responderet, se, nisi tradito sibi totius Bohemiæ principatu, ab armis non discessurum. Coactus igitur a suis Venceslaus militem atque aciem contra Radislaum instruit; vidensque, omnino jam sibi dimicandum ese, classicum cani vetat, priusquam ipse Radislaum alloquatur.

[93] [supplicemque in genua provolutum] Data alloquendi potestate, Si aliter, inquit, nisi prælio res pacificari nequit, cur non potius sine magna aliorum clade, sine multo insontium sanguine; ipsi inter nos singulari certamine decernimus, victoriæ permissuri, uter utri justius imperare debeat? Perinde quasi jam manibus victoriam Radislaus teneret, conditione proposita lætari, instareque & ad pugnam ineundam festinare. Loriculam super cilicinam vestem indutus, parvoque ensiculo succinctus erat Venceslaus, cum in arenam prodiret; at Radislaus cataphractus hastatusque cum longa insuper machera contra sese inferebat, erecta utrimque acie velut ad novæ rei spectaculum. Novum enim esse videbatur, ut ipse Venceslaus, pro imbelli habitus, componere se cum bellatore auderet. Ubi sub ictum ventum est, alter signo Crucis frontem pingit, alter hastam vibrare festinat, idemque subito angelos videt, atque hanc vocem, velut ab homine promptam, pone se exaudit: Ne feri; ac nemine conspecto, qui illam promiserit, vim Numinis, favore propitio Venceslaum prosequentis, veritus humi procumbit, veniam audaciæ exposcit, seque potestati Victoris permittit.

[94] [in gratiam recipit: aliquorum hac super re] Allevat prostratum Venceslaus, dataque venia, & dignitate ei restituta, monet, ut contumaciam in obsequium debitum vertat, ne post gravius ab irato Numine plectatur. Vix dubito, quin in hac narratione quædam rerum adjuncta legantur, quæ auctoris conjecturis potius tribui, quam ex monumentis sat vetustis accepta credi debeant. Ego hic solum observabo, quæ ex illis Christanno contraria, quæque conformia videantur. Facile credam Dubravio, S. Wenceslaum non nisi invitum & post frustra tentatam concordiam, arma in rebelles sustulisse. At nescio, quo teste, sic scribat, quasi singulare sancti Ducis cum Radislao certamen fuisset initum, antequam utriusque militares turmæ manus conseruerant; cum Christannus illud initum dicat, dum utraque parte sat cædium factum fuisset; nisi forte eas cædes contigisse credamus, priusquam Wenceslaus exercitum suum ipsemet ad reprimendam Gurimensis arrogantiam eduxisset, & ad adversam usque aciem pertigisset.

[95] Magis dissonat Dubravius super signo Crucis, quod a sancto Principe in fronte sua pictum, id est, [varians narratio] pollice, ut opinor, formatum ait, laudatus vero biographus in eadem divinitus apparuisse asserit, eoque terrefactum Gurimensem, sese illi submisisse. Huic consentiunt etiam aliquot aliæ Vitæ Mss., quæ ejusdem certaminis meminerunt. De angelis a Radislao tunc visis nihil quidem legitur apud Christannum in editione Balbini; sed facile potuit ea visio in hac seu amanuensium, seu typothetarum, seu etiam ipsius apographi Trebonensis, quo usus Balbinus est, vitio omissa fuisse. Ita suspicandi ratio petitur ex allegatis verbis biographi: Dum procedunt duces congredi volentes, Kurimensi cælestis Deus cælestes reserat visiones, sanctum videlicet Wenceslaum, imaginemque Crucis sanctæ in fronte nitentem. Manifeste luxata est hæc periodus, cui si post sanctum videlicet Wenceslaum addas angelis stipatum vel simile quid, phrasis perfecta erit, congruetque præcedentibus verbis, quibus dicitur Deus non modo unam visionem, Crucis scilicet, sed visiones cælestes Gurimensi reserasse.

[96] Eadem angelorum visio legitur etiam cum in aliquot aliis Vitis Mss. & editis, [& asserta de tempore perpenduntur.] tum in Bohemiæ Chronicis atque Historiis, tum denique in ejusdem Sancti Officio ecclesiastico in Breviario Romano, quamvis non eodem ubique modo: nam alii angelos ante S. Wenceslaum processisse, alii etiam arma eidem ministrare visos affirmant. Sunt etiam, inter quos Balbinus est, qui dicant, Radislaum ea occasione Christianis mysteriis a sancto Duce imbutum, sacrum Baptisma suscepisse. Tempus dicti certaminis, quod Christannus subticuit, laudatus Dubravius ad ejusdem Sancti regiminis exordia inter S. Ludmillæ martyrium translationemque retulit; Hagecius autem cum anno 925 composuit, id est, quadriennio ante Wenceslai cædem, quam ipse anno 929 illigavit. Sed cum horum prior Ludmillam, Wenceslao jam regnante, necatam fuisse, perperam crediderit, alter vero sancti Ducis necem certe aliquot annos præmaturaverit, illorum chronologia fallitur, nec morari nos debet. Mihi nusquam aliquid occurrit, ex quo verum prædicti certaminis annum vel circiter assequi queam. Ceterum civitas Christanno Kurzim dicta, cui præerat Radislaus, hodie Curzima & Germanice Kaurzim appellata, una est e vetustissimis Bohemiæ; a qua circulus Kaurzimensis, antiquitus Gurimensis vel Curimensis vocitatus, nomen accepit.

[Annotata]

* succurrit

* adjuverat

§ VI. Inquiritur, quid statuendum sit de S. Wenceslao alia occasione inter duos angelos viso, ac propterea dignitate regia, aliisque muneribus donato.

[Narratio Dubravii de S. Wenceslao] Discutienda est altera narratio, a Bohemis scriptoribus, silente tamen Christanno cum antiquioribus biographis, multum celebrata de prodigiis, priorum simillimis, eorumque occasione S. Wenceslao collata regia dignitate sanctique martyris Viti reliquiis donatis. Ut in hujusmodi traditionibus fieri solet, iidem illi scriptores variant non modo in adjunctis minoris momenti, verum etiam in loco & comitiis, in quibus ista contigerint, & in imperatore vel Germaniæ rege, qui ea dona concesserit. Olomucensis episcopus Joannes Dubravius, qui eadem Ottoni Magno adscripsit, lib. 5 Historiæ Bohemicæ post verba num. 92 & duobus sequentibus recitata sic prosequitur: Hæc (de S. Wenceslai certamine cum Radislao) in Germaniam celeriter nunciata aulam cæsaris apud alios admiratione, apud quosdam irrisione, affecerunt. Ottho tunc regnabat, qui Germanorum primus coronam cæsaream, legitime sibi traditam, in Germaniam intulit, vir illo honore ob celebrem pietatem & raram in bellis felicitatem non indignus, nec alienus a Venceslao propter eximias ipsius virtutes, & qui una cum aliis Germaniæ principibus majestatem cæsaream officiose comiterque conservabat.

[98] [inter duos angelos viso ab Ottone imperatore,] Is Ottho deliberandi causa diem ad conveniendum principibus Vormaciam edixerat; quo ubi Venceslaus quoque evocatus sine ulla dilatione venisset, dicitur postridie, dum solemne Sacrificium cunctantius sacerdos facit, ipse similiter cunctantius curiam introiisse, eamque moram, quasi ex ambitione nata fuisset, principes adeo ægre tulisse, ut conspirarent, ne quis ipsorum venienti assurgere, neu supra se locum considendi dare vellet. Persuasum denique cæsari fuisse, ut sine ullo honore Boiemum, velut arrogantem, transmitteret. At cæsar ex conspectu duorum angelorum, qui Venceslaum in curiam deducebant, subitoque ibidem disparuerant, obstupefactus throno exilit, adversum vadit, ipsumque Venceslaum tantum non adorat, ac manu mox sua ad subsellia perductum assidere sibi proximum jubet. Cæteris vehementer factum admirantibus, cæsar facti causam aperit, vicissimque miratur, quod nemo præter se quisquam angelos, tam clarum manifestumque sui spectaculum exhibentes, oculis suis aspexerit.

[99] [ac proptereæ titulo regio aliisque donis] Hic Moguntinus pontifex, se quidem nihil plane vidisse, inquit; cæterum horrore quodam se perfusum fuisse confitetur, ac tunc demum famæ quoque nuper invulgatæ, quemadmodum videlicet interventu numinis (id est angeli) ab hostis impetu servatus fuerit Venceslaus, fidem se habere; quando in præsens paria numina eumdem a calumnia vindicaverint. Quare inde simul universi errati veniam deprecantur. Cæsar præterea tam liberalem Hospiti habuit honorem, ut potestatem ei petendi concederet, quicquid petendum sibi a cæsare putaret. Existimabat autem cæsar, gloriosa eum & ambitiosa petiturum. At is brachium divi Viti, ex Gallia sub Ludovico Pio Corbeiam in Saxoniam translati, magnaque religione in Boiemia culti; deinde Sigismundi quoque Burgundiæ regis, propterea quod Vandalicæ nationis fuerit, reliquias sibi dari postulavit. Ad quæ postulata cæsar subridens, Feres tu, inquit, primo quoque a reditu nostro in Saxoniam tempore, quas habere cupis reliquias. Interim dona cæsare digna a nobis accipe: regium in primis decus, quo te ex dignitate tua merito decoramus; deinde tributo absolvimus, quod Carolus quondam solvendum cæsaribus instituerat. Jussit postremo & insignia sua Venceslaum ferre, fuscam aquilam in clipeo candido.

[100] [ab eodem honorato. His similia habent alii,] Facile hoc, & illud alterum de tributo amplexus est Venceslaus; sed idem caput suum diademate cingi, seque regem inungi, aut rex a suis appellari, nullo pacto sustinuit; quamquam a cæsare atque ab aliis regibus & principibus Rex in epistolis salutaretur. Allatis ex Saxonia Sanctorum Pragam reliquiis, Venceslaus omnia alia ædificia missa faciens, applicare architectum manus ad ædem divo Vito designandam construendamque imperat. Hæc laudatus episcopus Olomucensis, quæ Georgius Bartholdus Pontanus a Braitenberg paulo succinctius, ac melius omissa reliquiarum S. Sigismundi mentione, iisdem fere verbis lib. 2 Bohemiæ piæ inseruit. Wenceslaus Hagecius in Chronico ad annum 923 ista ad Henricum Aucupem Germaniæ regem referens, scribit, hunc ob supra allegatam arrogantiæ suspicionem congregatis principibus iram & indignationem suam interminatum esse, qui advenienti Bohemiæ Duci assurrexisset; sed eumdem, cum Wenceslaum cruce aurea in fronte mirabiliter micantem, mediumque inter duos angelos, digito ipsi minantes conspexisset, ei mox obviam processisse, & in suo ipsius regali solio collocasse.

[101] Post hæc ait, sanctum Ducem ab Henrico invitatum ad prandium, [in adjunctis tamen, persona imperatoris,] ac deinde in gazam regiam deductum, data optione postulandi, quod ex ea vellet, nil nisi S. Viti manum argenteæ thecæ inclusam petiisse, obtentamque Pragam asportasse. Simillima ante Hegecium scripserat auctor Vitæ Ms., quem num. 19 & 20 Joannem Litomisslensem episcopum esse suspicatus fui. Hic rem prolixo sermone exponens, præterea addit, S. Wenceslaum visum imperatori, cujus nomen silet, ferri a duobus angelis, qui pedes ejus terram tangere non sinebant. Addit & alterum de sacris reliquiis prodigium. Si ipsi credimus, S. Wenceslaus, facta, ut diximus, auferendi e thesauro regio, quod vellet, potestate, deliberandi tempus in crastinum impetravit. Tum post fusas Deo preces S. Vitus ipsi quiescenti apparens, monuit, ut suas reliquias postularet. Paruit ille: at imperator dolenter annuens, ipsum in gazophylacium suum deduxit, sperans fore, ut iste S. Viti brachium non reperiret. Sed fefellit illum spes sua; nam cubiculum ingresso Wenceslao (verba biographi sunt) & genua in oratione flectente, Deumque in Sanctis suis collaudante, cæsare aspiciente, brachium B. Viti se mox contra Ducem eximium cœpit flectere, & quod hoc esset, quod ipse desiderabat, evidenter ostendere. Quod videns imperator, quamvis multum exinde turbaretur, divinæ voluntati resistere non valens, brachium sancti martyris illum tollere permisit.

[102] De eodem argumento brevius ac aliter meminit Æneas Sylvius in Historia Bohemiæ cap. 15 sic inquiens: [annoque & loco,] Similem angelorum comitatum (qualem viderat princeps Gurimensis) vidisse aiunt imperatorem, quum Venceslaus adolescens in ejus curia obversaretur, eamque ob causam brachium S. Viti dono ei dedisse. Idem denique prodigium in hodierno Breviario Romano ad diem XXVIII Septembris in Lectione VI Officii S. Wenceslai breviter sic insertum legitur: Cum in Germaniam profectus esset, imperator, conspectis duobus angelis, aurea cruce ad se accedentem ornantibus, e solio prosiliens brachio excepit, regiis insignibus decoravit, eique S. Viti brachium donavit. Longum esset omnes enarrare, apud quos similia legere est, & quorum alii, quod etiam de supra memoratis observandum est, solas S. Viti reliquias Wenceslao datas, alii præterea dignitatem regiam eidem collatam affirmant. De hisce & illis sermo infra redibit; interim videamus, quo in loco quove sub imperatore vel Germaniæ rege ista facta ferantur; nam circa hæc etiam inter illos non convenit.

[103] Hagecius rei gestæ annum fixit 923, locum Ratisbonam, imperatorem, seu regem Henricum, quem, cum finem vitæ sibi instare adverteret, Germaniæ principes eo convocasse ait, ut tum de regni negotiis, tum præcipue de Ottone filio post mortem suam sibi sufficiendo tractaret. [ubi ista contigerint, discrepantes;] Hac occasione prædictam angelorum crucisque apparitionem & reliquiarum S. Viti donationem factam asserit: de regio autem titulo ac immunitate Bohemiæ tunc concessis altum apud ipsum silentium est. Jam alibi dixi, Hagecii chronologiam a vero aberrare, quod hic denuo contingit. Constat enim, Henricum I Germaniæ regem certe non prius quam anno 936 diem suum obiisse; Witichindus autem illorum temporum scriptor in fine libri 1 Annalium Ottonis designationem in successionem regni proxime ante patris obitum narrat. Thomas Joannes Pessina, metropolitanæ ecclesiæ Pragensis decanus in Phosphoro ejusdem ecclesiæ radio 1 Henricum regem retinens, annum 935 nominavit, crediditque, laudatum regem in comitiis Erfurdiensibus sæpe dicta cælesti visione motum S. Wenceslao titulum regium cum suis aquilæ insignibus contulisse, brachium vero S. Viti donasse Mersburgi.

[104] [quorum scriptorum] Opinionem suam verisimilem facere conatur ex auctore Chronici Halberstadiensis, & Chronographia Lamberti Schafnaburgensis, quorum hunc temporum illorum vicinum, illum coævum fuisse observat, & apud quos ad annum 935 legi ait, Henricum tempore messis celebrasse magnam synodum in Erphesfurt cum episcopis & principibus & comitibus multis ex Francia, Bavaria, Alemania, Saxonia, Thuringia, Bohemia, Slavia & Sorabia. Addit, inter Germaniæ principes, qui synodo interfuere, in Chronico Halberstadiensi nominari Wincesilaum Bohemiæ & Delmantiæ ducem, sanctimonia vitæ & omni virtutum splendore illustrem ac regi semper fidelem. Subdit denique, in eodem Chronico dici, Wenceslaum & aliquot alios principes post finita comitia ab Henrico Mersburgum ad aulam suam deductos, multisque muneribus ditatos, tandem dimissos fuisse. Ex hisce tunc sic arguit Pessina: Tametsi vero non explicet, quid muneris cuique datum fuerit, cum tamen aliunde constet, divo Wenceslao fuisse brachium S. Viti ab Henrico imperatore sub id tempus donatum, prudens conjectura fit, & res pene ipsa se prodit, quod id Mersburgi acciderit.

[105] [varia de hisce asserta] In margine quoque, ad quem per asteriscum lectorem remisit, hæc annotavit: Ms. Martyrologium vetus ecclesiæ Pragensis ita refert ad IX Cal. Septembris. “Eodem die allatum est brachium S. Viti M. per sanctissimum Wenceslaum M., ducem Bohem., de Alaman. Pragam: ubi mox ipse B. Wenceslaus fundavit ecclesiam Prag. in honorem ejusdem S. Viti M. anno salutis DCCCCXXXV.” Divinare nequeo, quibus & quam bonæ notæ laudatorum Chronicorum exemplaribus usus fuerit Pessina. Nos Lamberti Schafnaburgensis Annalium geminam editionem habemus in Museo nostro, unam Francofurtensem anni 1583, alteram Argentoratensem anni 1609: in utraque ad annum 935 tantum legitur: Magna synodus fuit in Erphesfurt. Eodem anno Henricus obiit. Cui filius ejus Ottho successit. Hæc ibi, sed nihil præterea e ceteris omnibus a Pessina allegatis. Halberstadiense Chronicon editum exstat apud Godefridum Guilielmum Leibnitium tom. 2 Scriptorum Brunsvicensium, in quo Pessinæ asserta etiam minus invenio. Ad hæc quisquis fuerit Halberstadiensis Chronci auctor, is tribus fere seculis S. Wenceslao posterior est, cum de rebus anno 1209 gestis meminerit. Neque ejusdem Sancti temporibus satis vicinus fuisse dicendus est Lambertus Schafnaburgensis, qui Chronicon suum seu Historiam usque ad annum 1077 perducens, fere uno ac dimidio seculo post illius martyrium scripsit.

[106] Quod ad Martyrologium a Pessina laudatum attinet, [hic recensentur, uti & opinio Balbini,] habemus & nos Calendarium descriptum ex apographo collegii nostri Pragensis ad S. Clementem, quod ex Calendario SS. Pragensis ecclesiæ transcriptum notatur, & in quo omnino eadem, quæ Pessina ex suo protulit, de allato S. Viti brachio leguntur, præter annum, qui in nostro, forte rectius, desideratur. Si Pragensis ecclesiæ Martyrologium a Pessina citatum idem sit, ut suspicor, cum Calendario ejusdem ecclesiæ, ex quo exemplar collegii nostri Clementini transcriptum dixi, non est illud medio seculo XIV antiquius, sicut liquet ex ejusdem titulo: De allatione reliquiarum Sanctorum, quas Christianissimus princeps Carolus IV, Rom. imp. S. A. & Boëmiæ rex, ex diversis partibus mundi magnis obtinuit precibus. Non potest ergo etiam hoc in re, de qua agimus, magnæ esse auctoritatis. Progredior ad alios. Dubravius & Pontanus a Braitenberg, supra relati, eadem sub Ottone I, Henrici Aucupis filio & successore, in comitiis Wormaciensibus facta censuerunt.

[107] Balbinus in istis omnibus opinionibus difficultates agnoscens, [diversa ab aliis conjectantis.] maluit lib. 1 Epitomes cap. 7 aliam viam inire, & Henrico regi visionem angelorum, cum donatione reliquiarum S. Viti, adscribere; ad Ottonem vero regii honoris immunitatisque Bohemiæ concessionem referre in comitiis Aquisgranensibus anni 937, quo eumdem Ottonem ibidem regem inunctum coronatumque fuisse statuit. Porro hujus concessionis causam longe aliam, quam ceteri allegavit. Nempe credi voluit, duos Bohemiæ principes, Wenceslaum Pragensem, & Boleslaum Boleslaviensem, ad prædicta comitia Aquisgranum ab Ottone evocatos fuisse; paruisse Wenceslaum, sed Boleslaum, causatum gentem suam liberam, nec quidquam sibi cum imperatore negotii esse, ipsius mandata detrectasse. Hinc Balbinus originem belli, postea exorti repetit, eoque responso Ottonem usque adeo irritatum ait, ut, quo Boleslao ægre faceret, Wenceslao Moraviam obtulerit, tributum a Carolo Magno Bohemis impositum condonaverit, sua ipsi insignia gestanda dederit, ac eumdem denique regem appellaverit. Subdit tamen non constare, an S. Wenceslaus oblatam Moraviæ tutelam admiserit; sed ab omnibus scriptoribus asseri, illum coronam nomenque regium ex modestia ferre recusasse, quamquam, inquit, a principibus & regibus in epistolis omnique alloquio Rex salutaretur.

[108] Vides, lector, quam variis adjunctis laudati scriptores ista exornent, [Sed cum hæc omnia ab antiquissimis,] quantumque laborent, ut eadem suo loco, tempori & imperatori aut Germaniæ regi assignent. At miror, Balbinum aliosque supra dictos de hisce tam sollicitos fuisse, nec potius curasse, ut illam angelicam visionem, donationesque S. Wenceslao factas, ex aliquo saltem monumento satis vetusto comprobarent. Atqui id maxime necessarium erat, ut dictis suis fidem facerent in re tanta, de qua silent alii, quos antiquiores illis esse, certo novimus. Nihil de ista crucis angelorumque visione & ceteris eodem spectantibus, nihil de S. Viti brachii vel manus donatione, nihil de titulo regio, immunitateque Bohemiæ, nihil denique de insignibus aquilæ S. Wenceslao concessis, nihil, inquam, de istis omnibus commemorant Christannus, auctor anonymus, qui se sub Ottone II scripsisse profitetur, Laurentius monachus Casinensis, ac aliquot Vitæ aliæ Mss., quas, velut incertæ ætatis, prætereo. Quia vero ex assertis illis alia aliis notabiliora sunt, nec ab omnibus, qui eorum aliqua recensuerunt, omnia tradita fuere, oportet de iisdem paululum separatim agere.

[109] [& aliqua etiam ab antiquioribus, quam supra nominati sunt,] Collatam S. Wenceslao dignitatem regiam, insignia aquilæ ac Bohemiæ immunitatem præter supra dictos antiquiores siluerunt etiam Carolus IV imperator in Vita edenda, Hagecius in Chronico & Æneas Sylvius in Historia Bohemiæ, quamvis iidem de angelorum apparitione donatisque S. Viti reliquiis diserte meminerint; ita ut hi quoque ista aut nescivisse aut improbasse videantur. Hisce accedit etiam auctor Vitæ Ms., quem Joannem episcopum Litomisslensem esse, ex Pessina & Balbino num. 19 & 20 suspicatus fui, qui licet præter dictam apparitionem donationemque reliquiarum etiam Bohemiæ immunitatem a tributo, tunc concessam referat, de titulo tamen regio & insignibus eidem concessis, nullum verbum facit. Æque incognitam fuisse oportet eamdem regiam dignitatem Cosmæ Pragensi decano, qui seculo XI & XII floruit; non solum quod in Chronico Bohemiæ de ista sileat, sed etiam quod S. Wenceslaum semper ducem, numquam regem appellet. Novi equidem, laudatum Cosmam Sancti gesta, quia ab aliis scripta circumferebantur, ex industria prætermisisse; ideoque ejusdem de illis silentium passim nullius momenti esse; at ne vel sic tamen ipsi tacite prætereunda fuisset illius regia dignitas, eatenus nulli e Bohemiæ principibus concessa; aut saltem rex, non dux ab ipso fuisset appellandus. Nihilominus de ejusdem Sancti martyrio ait: S. Wenceslaus dux Boëmorum fraterna fraude martyrizatus, in urbem intrat perpetuam, cœli scilicet aulam.

[110] [minime memorentur, ea valde suspecta fiunt,] Horum omnium, ac præsertim Christanni silentium mihi hac in parte tanti est, ut, nisi certiora, quam quæ hactenus producta vidi, testimonia adferantur, non possim isthæc omnia pro veris admittere. Fuit, ut dictum est, Christannus ipsius S. Wenceslai ex hujus fratre & successore Boleslao nepos, in ducali aula Bohemiæ natus educatusque, deinde in cœnobio Breunoviensi prope Pragam monachus Benedictinus; in scribendo usus est ejusdem sancti Ducis Actis, jam tum ab aliis varie conscriptis, quæ ipse perficienda suscepit; consuluit, qui adhuc superstites essent, senes seu religiosos quosque, qui (S. Wenceslai) gesta vel acie oculorum hausissent seu auditu, aliorumque narratione comperissent; uti ipsemet profitetur in Præfatione ad S. Adalbertum, Pragensem episcopum & postea martyrem. Nihil itaque merito desiderari potest a persona, tempore, loco, ac diligentia scriptoris, quo minus in notitiam magnarum rerum, quæ ad sanctum Patruum suum spectabant, pervenisse credendus sit.

[111] [præsertim silentibus Christanno] Ecquo igitur pacto ignoraverit ista, quæ in publicis comitiis coram ipso Germaniæ rege multisque principibus facta, non poterant non in omnium ore versari, & quorum memoriam perpetuo refricuissent S. Viti reliquiæ, Wenceslao ea occasione, ut passim volunt, donatæ, & ab hoc in ecclesia, propterea condita, repositæ? Nihilne de hisce omnibus reperit in ejusdem Sancti Actis, quibus usus est? Nihil didicit ex senibus istis seu religiosis viris, qui illius gesta vel acie oculorum hauserant vel auditu, aliorumque narratione compererant? Nihil plane hujusmodi ipsum didicisse, ejusdem silentium indicat. Contra vero, si hæc omnia Christanno nota fuerint; qua verisimilitudine dicetur eadem omisisse, quibus nihil illustrius proferre poterat tum ad S. Wenceslai sanctitatem divino humanoque testimonio confirmandam, tum ad singularem ejusdem modestiam humilitatemque commendandam, tum denique ad suæ Bohemiæ decorem & gloriam, nempe quæ in ipsius gratiam titulo regni illustrata & a veteri tributo immunis facta fuisset? Equidem non dubito, quin Christannus non pauca sancti Ducis gesta partim nesciverit, partim omiserit; verum ut hisce facta tam illustria accenseam, graviora, quam quæ hactenus legi, testimonia requiro.

[112] Haud minus validum argumentum sumitur ex Witichindi Corbeiensis loco, [& Witichindo Corbeiensi.] quem num. 82 dedimus, quique sic habet: De quo (S. Wenceslao) quædam mirabilia prædicantur, quæ, quia non probamus, silentio tegi judicamus. Itane ipse locuturus fuisset, si memoratam visionem, quæque Wenceslao propterea ab Henrico Aucupe vel hujus filio Ottone donata dicuntur, cognovisset? Aut an hæc ipse potuit ignorasse, si vere contigerint? Enimvero, cum hoc Opus suum Mathildæ dicaverit, cavisset in eo non probare, quæ ejusdem avus vel pater in publicis Germaniæ regni principum comitiis a se visa, in eodem illustri consessu declaraverat, tantisque honoribus ac donis prosecutus fuerat. Eadem Henrici vel Ottonis auctoritas, Germanorum principum præsentia, munerumque magnitudo non permisissent ea ignorari a Witichindo, qui Henrici atque Ottonis gesta ad Mathildam, hujus filiam, scribenda susceperat. Hæc itaque etiam nescivisse dicendus est Witichindus, quia reipsa non contigerant, deque aliis mirabilibus supra locutus fuisse, quæ, quia non probabat, silentio tegenda censuit.

[113] Erit forsitan aliquis, qui pro regio titulo ipsi asserendo ad hæc reponat, [Respondetur ad aliquot] Bohemiam, dominante S. Wenceslao, aliquando regni nomine a Christanno appellari: apud Cosmam Pragensem decanum in Chronico legi, Boleslaum eidem necem intulisse ob regni retinendi gubernacula: eumdem Sanctum a Witichindo Corbeiensi verbis num. 82 datis regem vocari: in Vita quoque a Laurentio monacho Casinensi scripta illum regis, Bohemiam regni vocabulo passim venire. Fateor, id ita esse, sed nihil evincere. Christiannus eadem regni voce utitur sub Sancti avo Borzivoio, Spitigneo patruo & patre Wratislao, Cosmas vero etiam in eorumdem decessoribus; quos Bohemiæ reges fuisse nec ipsi opinionis, quam examino, assertores admittunt. Scilicet Christannus & Cosmas regnum pro gentis principatu usurparunt, neque umquam S. Wenceslaum ejusve decessores alio, quam ducis vel principis titulo honoraverunt. Eodem modo exponendi sunt Witichindus, quique hunc secuti, S. Wenceslaum & hujus successorem Boleslaum reges nominarunt.

[114] Ita liquet ex ipso Witichindo lib. 1 Annalium, ubi Wenceslaum vocavit regem, [locos, qui proregia dignitate S. Wenceslai] quando hic ab Henrico Aucupe Pragæ obsessus, sese illi dedidit; quod certe contigit, antequam laudati regii tituli assertores ipsum ea dignitate ab eodem Henrico vel ejusdem filio ac successore Ottone I illustratum volunt. Laurentii Casinensis auctoritas nihili facienda est, quippe qui rerum Bohemicarum prorsus ignarus, S. Wenceslai patrem regalibus titulis similiter exornavit & in alios graviores errores lapsus est. Redeo ad Christannum. Frustra etiam quis circa hujus silentium hic suspicionem moveret ex Vitæ, quam habemus, mutilatione, quasi prædicta a Christanno litteris quidem consignata fuissent, sed sive amanuensium incuria, sive quocumque alio casu ex Balbini exemplari excidissent. Nam præterquam quod argumentum, quo pro Vitæ mutilatione asserenda usus Balbinus est, supra num. 5 & 6 jam refutaverim, quæ in hac opinione satis verisimilis assignabitur ratio, ob quam idem biographus S. Wenceslaum, numquam regem, sed semper ducem vel principem appellaverit? An quia Sanctus ipse eo titulo ex humilitate semper abstinuit? Imo tanto magis eodem appellandus erat, præsertim a biographo ipsius nepote, qui illum laudandum susceperat, quique post illius mortem scribens, non poterat ejusdem modestiæ gravis esse.

[115] [videri possent facere.] Ut tandem mentem meam candide edicam, ob istud antiquiorum, Christanni in primis, silentium omnino impellor, ut credam, ea, quæ de regia dignitate, insignibus aquilæ, immunitateque Bohemiæ S. Wenceslao propter cælestem angelorum Crucisque visionem concessis a recentioribus tam varie scripta circumferuntur, dudum post sancti Ducis tempora ab incerto auctore primum tradita, avideque, ut in similibus frequenter contingit, arrepta apud Bohemos, non tamen omnes, fidem invenisse. De insignibus aquilæ non vacat hic pluribus disputare: consulat modo studiosus lector, qui voluerit, Balbinum in Epitome rerum Bohemicarum lib. 1, cap. 7, & ex ejusdem sententia discet, quam nullo ista fundamento nitantur. Denique si quod tributum Henricus vel Otto in S. Wenceslai gratiam Bohemis condonaverit, id non aliud fuisse existimo, quam quod Henricus ipse imposuerat, quando sanctum Ducem cum gente sua in deditionem accepit; quamquam nec hanc condonationem satis probatam invenerim. Superest quæstio de S. Viti reliquiis, quas ipsi donatas fuisse, scripserunt etiam aliqui ex illis, qui de titulo regio, insignibus & immunitate siluerunt.

[116] [S. Viti reliquias Wenceslaus aliunde, aliave occasione,] Affirmantibus favet ecclesia, quam constat a Wenceslao in castro Pragensi sancto martyri Vito conditam fuisse; hinc enim verisimillimum fit, ipsum aliquas ejusdem Sancti reliquias habuisse, quas in illa honorandas deponeret. Contra vero an easdem ea, qua supra allegati scriptores tradunt, occasione acceperit, multum dubitare me jubet Christanni non solum silentium, sed etiam scribendi modus, qui nihil tale insinuat. In Vita edenda num. 18 de Wenceslao prædictam ecclesiam ædificare moliente hæc ait: Gratia deinde divina cordi ejus inspirante, templum Domino in honore B. Viti martyris condere meditans, legatos allegat Ratisbonensem ad pontificem, in cujus, ut diximus, tunc temporis diœcesi constabat Bohemia, secundum statuta canonum, ut licentiam illi pontifex tribueret ædificandi basilicam; Pater, inquiens, meus templum in honore olim statuit B. Georgii; egomet vero licentia cum vestra eodem gestio condere more in honore beati Christi martyris Viti. Tum sequitur ibidem, sanctum Ducem, obtenta, quam petierat, licentia, propositum suum exsecutioni statim mandasse.

[117] [quam supra dicti velint, accepisse dicendus est.] Negari non potest, hunc locum aptissimum fuisse de S. Viti reliquiis loquendi, imo, ut id fieret, ipsum argumentum, quod tractabatur, postulasse, si tam celebris illarum donatio eidem ecclesiæ ædificandæ occasionem dedisset. Cur ergo credemus biographum, nulla facta de illis mentione, causam ejusdem ædificationis ex sola Dei inspiratione & Wratislai exemplo, qui ecclesiam S. Georgii erexerat, repetiisse, nisi quod illa altera, ab aliis assignata, ipsi ignota fuerit; quam, si vera fuisset, qui poterat ignorare? Non propterea inficiari volo, ullas S. Viti reliquias, sive hæ brachium sive manus fuerint, sive aliqua alterutrius portio, S. Wenceslao alia occasione donatas esse, vel ab Henrico rege, vel a monachis Corbeiensibus in Saxonia, ad quos sacræ ejusdem sancti Martyris reliquiæ sub Ludovico Pio seculo tunc proxime elapso translatæ fuerant, ut videri potest in Opere nostro tom. 2 Junii pag, 1033 & sequentibus. Forte etiam Pragenses S. Viti reliquiæ fuerint ex iis, quas Christannus in Vita edenda num. 17 ad S. Wenceslaum e variis provinciis allatas scribit his verbis: Velut apes ad alvearia, haud secus sacerdotes, levitæ, plurimique famuli Dei confluunt Bavariorum, Suevorum, aliarumque provinciarum locis, reliquiis cum Sanctorum, … quos cunctos honore cum ingenti suscipiens, animoque gratanti amplectens, obsecundabatur, ut decebat, tribuens abunde auri vel argenti copiam &c.

§ VII. Ecclesiæ S. Viti martyris a sancto Duce ædificatæ tempus & adjuncta quædam: aliquorum asserta de aliis ecclesiis & xenodochiis ab eodem erectis, deque singulari quodam facto charitatis ipsius.

[S. Wenceslaus ecclesisiam S. Viti martyris] Ex ecclesiis, quas a S. Wenceslao exstructas aliqui volunt, primo loco memoranda venit Pragensis sancti martyris Viti, de qua superiori § memini; tum quod illum hujus primum auctorem fuisse, certo constet, tum quod in illa a paucis annis ab obitu ad nostra usque tempora quiescat; tum denique quod eadem deinceps in cathedralem ac postea etiam in metropoliticam totius Bohemiæ evecta, & ab aliis augustius ædificata, hodiedum exstet, mole sua & majestate conspicua. Porro cum supra dixerim, non probari mihi mirabilia, quæ de S. Viti manus vel brachii donatione Wenceslao ab Henrico Aucupe vel Ottone facta, conditaque propterea eadem ecclesia narrantur, non abs re fore, existimo hic observasse, quo consilio, quave ratione sanctus Princeps inductus videri possit, ut S. Vito potius, quam alteri Sanctorum, illam dicaverit. Præter rationes nobis ignotas, impellere ipsum potuit celebre S. Viti nomen cultusque in Saxonia & reliqua Germania, maxime Corbeiæ, propter ejusdem reliquias sub Ludovico Pio imperatore e Francia illuc translatas.

[119] Quanta harum fuerit temporibus Wenceslai ibidem existimatio, [Pragæ ædificavit] colligere licet ex Witichindo lib. 1 Annalium, ubi Mathildam, Ottonis I filiam, sic alloquitur: Inde (Parisiis) translatæ sunt in Saxoniam (S. Viti reliquiæ) &, ut legatus Caroli (cognomento Simplicis Francorum regis) confessus est (Henrico Aucupi) ex hoc res Francorum cœperunt minui, Saxonum vero crescere; donec dilatatæ ipsæ sua jam magnitudine laborant, ut videmus in amore mundi, & totius orbis capite, patre tuo, cujus potentiæ majestatem non solum Germania, Italia atque Gallia, sed tota fere Europa non sustinet. Colito itaque tantum patronum, quo adveniente, Saxonia ex serviente facta est libera, & ex tributaria multarum gentium domina. Hæc itaque tam insignis de S. Viti patrocinio existimatio Wenceslaum, religiosissimum principem facile movere potuit, ut ducatum suum potenti ipsius tutelæ per conditam ejusdem nomini ecclesiam committeret, & aliquas illius reliquias in ea deponendas expeteret. Pessina in Phosphoro radio I aliam causam, mihi haud verisimilem allegat. Suspicatur videlicet, Wenceslaum S. Viti reliquias Pragæ honorari curasse, ut superstitiosa cujusdam idoli Svato-Viti veneratio per religiosum affinis nominis sancti martyris cultum facilius aboleretur.

[120] [extremis vitæ suæ annis,] De tempore, quo dicta ecclesia condi cœpta sit, conjicere possumus ex Christanno in Vita edenda num. 18 & sequenti, ubi illam inter postrema sancti Principis gesta sic collocavit, ut dubitari possit, an eamdem ante martyrium suum omni ex parte perfecerit. Etenim secundum asserta ibidem, S. Wenceslaus, accepta a Ratisbonensi præsule ædificandi potestate, fundamenta mox jecit ecclesiæ, partesque optime collocavit. Nec his contentus; verum limina apostolorum Petri & Pauli Romæ adire voluit, quo Papam illius temporis expeteret, quatenus eum monachicis indutum vestibus tonderet in clericum, proque Dei amore principatum relinquens, fratri suo (heu nimium sæcularibus intento actibus!) contraderet; ipseque pacifice degens, oviculas aliquantulas Christo Domino congregaret. Quod & opere implesset, nisi illum prænotatum basilicæ impediret opus. Post hæc ibidem sequitur Sancti martyrium; ut dicendum videatur, ipsum, dum peregrinationem Romanam & monasticæ vitæ desiderium paulisper differebat, donec cœptam ecclesiam perfecisset, a fratre suo occisum esse.

[121] [sed quo anno, incertum est.] Attamen si quid isti ecclesiæ defuerit, moriente Wenceslao, id minoris momenti fuisse dicendum est; cum idem biographus num. 28 dicat, ejusdem corpus triennio post martyrium Boleslavia translatum fuisse in basilicam… S. Viti martyris quam in metropoli Pragensi, Deo auctore, a fundamento construxerat, & ornamentis ecclesiasticis apprime decoraverat. Cosmas Pragensis infra referendus tantum ait, eamdem nondum consecratam fuisse, dum illius sanctus Conditor obiit. Ex hisce omnibus verisimillimum fit, S. Wenceslaum basilicæ suæ fabricam absolutam vidisse, cumque eidem ornandæ pia munificentia operam daret, e vivis sublatum esse. Deinde cum suo loco ostensuri simus, illius cædem longe probabilius ad annum 936 pertinere, memoratæ basilicæ initia circa annum 934 reponenda esse videntur. Hæc sententia difficultatem unice patitur ex episcopo Ratisbonensi, a quo ædificandi licentia petita & concessa fuerit. Indubitatum est, Bohemos tunc temporis Ratisbonensis diœcesis fuisse usque in annum 971, quo Romanus Pontifex Joannes XIII proprium illis episcopum concedens, Pragensem S. Viti ecclesiam in cathedralem erexit. Hinc recte Christannus tradidit, S. Wenceslaum pro ædificanda ecclesia ad Ratisbonensem antistitem per nuntios recurrisse; sed cujus nominis is fuerit, non annotavit.

[122] [Alii hujus ecclesiæ ædificationem] Alii eumdem Tutonem dixerunt, cui auctor Vitæ, qui Ottonis II jussu se scripsisse asserit, non modo dictam licentiam, sed etiam ejusdem ecclesiæ consecrationem attribuit. Pro Tutone in tantum favet Christannus, quod, cum in eadem Vita num. 12 præmiserit, Tutonem Ratisbonensem episcopum a S. Wenceslao in translatione corporis S. Ludmillæ consultum, & ad consecrandam S. Georgii ecclesiam invitatum fuisse, videri possit eumdem designasse, dum Ratisbonensem præsulem, non expresso nomine, denuo nominavit. Jam vero Arnolfus vel Arnoldus Vochburgensis, apud S. Emmerammum Ratisbonæ monachus, qui ante medium seculum XI scripsit, quique Tutonis episcopatum ceteris longius protraxit, lib. 1 Vitæ S. Emmerammi de ejusdem sedis tempore sic loquitur: Sub præfato itaque principe (Conrado I Germaniæ rege) Tuto S. Emmerammi monachus, Ratisbonensi præsulabatur ecclesiæ, qui a septimo anno imperii illius usque ad duodecimum regni Henrici Saxonis hac in vita mansit. Non vixit ergo Tuto ultra annum Christi 930 vel 931 pro varia scriptorum sententia ejusdem Henrici regni exordia ad annum 918 vel 919 referentium.

[123] Hoc posito, dicendus est sanctus Dux ecclesiæ S. Viti fabricam paucis annis citius inchoasse, [præmaturius] eademque consequenter paullo diutius occupatus fuisse, ne a Christanno recedamus, qui illius cædem ejusdem ædificationi pene innexuit. Si tamen in obscuris electio detur, malim supra dictæ opinioni meæ adhærere, & ecclesiæ exordia ad Isengrini, qui Tutoni successit, tempora referre; quia nec pro Tutone sat valida stat auctoritas, nec ecclesia ista tam magnæ molis fuit, ut properanti ad monasticam vitam Principi tot annis ad eam condendam opus fuisse videatur. Quod alii tradunt, memoratam ecclesiam ab eodem Tutone etiam consecratam esse, nullo modo patiuntur emortualia S. Wenceslai & Tutonis tempora cum rationibus a me allegatis comparata. Quinimo oppositum affirmat Cosmas in Chronico lib. 1, ex quo sequentia excerpsi. De actibus autem ducis Boleslai nihil aliud dignum relatione percipere potui, nisi unum, quod vobis operæ precium pandere duxi. Nam servus Dei Wencenslaus ecclesiam in metropoli Praga sub honore S. Viti martyris constructam, non tamen consecratam, morte præventus reliquit.

[124] Hanc ut consecrare dignaretur, qui tunc præerat Ratisbonensi ecclesiæ præsul, [factam statuerunt.] nomine Michaël, dux Boleslaus supplex, missis legatis cum magnis muneribus & majoribus promissionibus atque pollicitationibus, quo petitionem suam adimpleret, vix impetravit. Quod utique haud annuisset præsul, nisi ob recordationem animæ & salutem Wenceslai amici sui, jam interfecti, id deliberasset fieri: quia Vir Dei Wenceslaus, dum carne viguerat, nimio eum affectu coluerat, utpote patrem spiritualem & benignissimum præsulem. Nam & præsul Michaël similiter hunc sibi adoptaverat in filium dilectissimum, eum sæpe instruens timorem & amorem Dei; cum sæpe mittens ei sua donaria, quibus maxime illo in tempore indigebat nova ecclesia Christi. Mox ubi dux est factus compos voti, plebs universa & proceres atque clerici obviam advenienti episcopo ruunt devoti, & cum magno honore & lætitia recipiunt eum in metropolis Pragæ ædificia. Quid multa? Decimo Calendas Octobris dedicata S. Viti ecclesia, lætus repedabat præsul ad propria. Hactenus Cosmas, quem Pessina in Phosphoro, aliique secuti fuere. Quam tamen Cosmas hic asserit inter S. Wenceslaum & Michaëlem intercessisse amicitiam, ea vel ante Michaëlis episcopatum reponenda est, aut fabulosa; cum aliunde certo constet, Michaëlem non nisi post S. Wenceslai martyrium ad Ratisbonensem cathedram pervenisse.

[125] Etiam longius a vera chronotaxi aberrarunt Dubravius lib. 4 Historiæ Bohemiæ, [alii in eadem aliter errarunt.] Æneas Sylvius in eadem Historia cap. 16, & Pontanus a Braitenberg in Bohemia pia lib. 2, asserentes, S. Wolfgangum (Michaëlis scilicet successorem) vivente ac invitante S. Wenceslao, dictam ecclesiam dedicasse. Error manifestus est ex initio episcopatus S. Wolfgangi, quod ante annum 972 statui nequit. Refutari quoque non meretur Hagecius, qui ad annum Christi 923 scribit, licentiam ædificandæ ecclesiæ Wenceslao a laudato S. Wolfgango concessam, ad annum vero 931 eamdem ecclesiam, petente Boleslao, a Michaële consecratam fuisse. Eo autem crassior hic error est, quod Hagecius S. Wenceslai mortem anno 929 affixerit, quodque certum sit, Michaëlem fuisse S. Wolfgangi in episcopatu Ratisbonensi decessorem. Hactenus de tempore ecclesiæ S. Viti per S. Wenceslaum Pragæ ædificatæ. Quod de ejusdem per ipsum Christum Dominum consecratione passim tradunt Bohemiæ scriptores, æterna sane memoria dignum foret, si satis firmo testimonio aut monumento niteretur.

[126] [Quæ de prædicta ecclesia] Christannus in Vita edenda num. 18 Ratisbonensem episcopum legatis, quos sanctus Dux sæpe dictam licentiam petitum miserat, sic respondentem inducit: Filio meo fœlicissimo Wenceslao hæc redeuntes mandata referte: Ecclesia tua jam venustissime ante Dominum constructa extat. Balbinus, cui ceteri recentiores Bohemi fere consentiunt, ista in Notis ita excepit. Latet in hisce verbis insignis & vere cælestis ecclesiæ Pragensis prærogativa, quam a Christo Domino benedictam esse, & in favorem S. Wenceslai consecratam, vetusti scriptores significant, & perpetuata ad nos usque Majorum traditio confirmat. Vide, quæ scripsit Pontanus, ecclesiæ metropolitanæ præpositus, & quæ nos in Arnesto quondam attulimus. Clarius, quam Christannus, istud expressit Pius II Pontifex (id est, Æneas Sylvius, uti ante Pontificatum appellabatur) quippe narrat, Ratisbonensem episcopum ad S. Wenceslaum scripsisse, ecclesiam, quam ædificabat, coram Deo jam dedicatam esse. Vidi ipse vetustam imaginem, in qua Christus e cælo Pragensi ecclesiæ, divo Wenceslao orante, benedicens, eamque præconsecrans spectatur. Ne autem hoc assertum suum quibusdam paradoxum videatur, alias ejusmodi ecclesiarum consecrationes ex aliis commemorat, ac tandem concludit his verbis.

[127] [per ipsum Christum Dominum consecrata] Quid igitur vetat, ecclesiam S. Viti Pragensem fuisse a Christo Domino consecratam dicere? Præsertim cum addat Sylvius, etsi eam visionem cœlitus præsul Ratisbonensis acceperit, & hanc ecclesiam aliquando metropolitanam fore, Christo revelante, didicerit, misisse tamen Pragam, qui sua vice Wenceslao petenti faceret satis, & ecclesiam nihilominus etiam ex more hominum & præsulum consecraret. Inficiari nolo, Pragensem S. Viti ecclesiam ex singulari privilegio a Christo consecrari potuisse; nec inquiro, an omnia exempla a Balbino producta satis certa & contestata sint; sed ut id Pragensi ecclesiæ factum credam, certiores vades requiro, quam quos allegavit Balbinus. Præter jam memoratos in margine laudat Ms. Glacense Michaëlis Præpositi, Hagecium & Ferum e Societate Jesu in Vita S. Wenceslai. Ms. Glacense, cujus ætatem non indicat, videtur ipsemet non magni fecisse, cum potissimum usus sit auctoritate Sylvii, qui ante medium seculum XV Pontifex creatus est; quippe in hoc ipso Historiæ loco ista sub S. Wolfgango contigisse ait, quod nec Balbinus admittit, nec admitti potest. Præterea Sylvius ea referens, utitur voce ferunt, quæ adhiberi solet, dum non satis comperta narrantur.

[128] [a variis narrantur,] Eodem Pontifice multo juniores sunt Hagecius, Pontanus & Ferus, & horum primus turpi, ut supra observavi, errore licentiam ædificandi S. Wolfgango, cetera Michaëli adscripsit: Pontanus lib. 2 Bohemiæ piæ etiam S. Wolfgangum ad dedicationem ecclesiæ a S. Wenceslao invitatum esse, perperam scripsit, sed nihil præterea. Denique in Vita venerabilis Arnesti, primi archiepiscopi Pragensis, ad quam Balbinus lectorem etiam remisit, nihilo meliora reperio. Ad Christannum quod attinet, ut verum fatear, non perspicio, quo pacto in hisce Ratisbonensis episcopi verbis; Ecclesia tua jam venustissime ante Dominum constructa extat, illa, ut credidit Balbinus, insignis & vere cælestis ecclesiæ Pragensis prærogativa, sive consecratio ab ipso Christo facta lateat. Mihi quidem laudatus episcopus isto responso nihil aliud significasse videtur, quam Deo ratam acceptamque esse ædificationem ecclesiæ, quam S. Wenceslaus moliebatur; ideoque desideratum opus perficeret. Nec magis alibi in Vita idem biographus tam eximiæ prærogativæ meminit, quam, si vera esset, tanto minus potuit ignorare, vel sciens prætermittere, quanto eadem excellentior esset & rarior.

[129] Par de re tanta silentium est in ejusdem S. Wenceslai Vita, [antiquioribus ignota fuere.] quæ sub Ottone II scripta notatur, par in duabus aliis, quarum una Hizoni episcopo Pragensi adscribitur, altera Joannem Litomissensem antistitem auctorem habere videtur, in quibus duabus idem prorsus, quod apud Christannum, Ratisbonensis episcopi responsum legitur. Eamdem etiam Cosmæ Pragensi decano ignotam vel improbatam fuisse, colligo ex ejusdem verbis num. 123 & sequenti datis, quod in hisce nullum illius indicium exstet, etsi locus id alias postularet. Ex hoc antiquiorum scriptorum silentio tandem arguere liceat, traditionem, ad quam Balbinus præterea recurrit, non satis vetustam esse, ut tam singulare atque insolitum ecclesiæ Pragensis privilegium mihi debeat persuadere. Nec magis id debet pictura a Balbino visa, cum non edicat, quantæ hæc antiquitatis esset, & si revera Christus Pragensem ecclesiam consecrans in eadem exhibeatur, adhuc incertum manet, an hæc prædicta traditione posterior sit, an vero piam pictoris meditationem continens, eidem traditioni occasionem fecerit. Ceterum, qui de eadem ecclesia anno 971 a Joanne XIII Papa in cathedralem, annoque 1344 a Clemente VI in totius Bohemiæ metropolitanam erecta, deque ejusdem vario statu plura volet, adeat Pessinam in Phosphoro septicorni.

[130] Hagecius & Balbinus præterea scribunt, etiam alias ecclesias ab eodem sancto Duce Pragæ conditas fuisse; [Non satis certa sunt, quæ de aliis ecclesiis] nempe unam S. Antonini (apud Balbinum legitur S. Antonii) alteram SS. Petri & Pauli (Balbinus solum S. Petrum nominat) tertiam S. Laurentii, quartam SS. Cosmæ & Damiani, quintam denique S. Michaëlis archangeli. S. Antonini ecclesia, si Hagecio credimus, adjunctum habebat orphanotrophium, ab eodem exstructum, in quo præter alios etiam ethnicorum pupilli, pretio empti, educabantur & Christianis mysteriis initiabantur. Quibus isthæc omnia monumentis nitantur, ambo siluerunt, totque ecclesiarum exstructio a Principe, qui non admodum diu regnavit, parum verisimilis est, & eo etiam minus, quod Hagecius, illas omnes trium circiter annorum spatio ædificatas velit. Si ecclesias per minora sacella interpretemur, cessabit difficultas, magisque credibile evadet, quod Hagecio placuit dicere, SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam quadraginta dierum labore perfectam fuisse. Verum ego ipsi multa leviter asserenti parum fidei habeo.

[131] Orphanotrophium aliquod a S. Wenceslao Pragæ erectum, [& orphanotrophio ab eodem condinis] vel, si ante jam fuerit, auctum dotatumque fuisse, omnino credibile facit ejusdem eximia erga omnes egenos mesericordia, a qua apud Christannum num. 14 Vitæ edendæ plurimum laudatur, diciturque fuisse orphanorum, viduarum, pauperum, gementium, sauciorumque indefessus existens consolator, esurientes satians, sitientes refocillans, nudos tegens, infirmos visitans, mortuos sepeliens, hospites & peregrinos, proximos ut proprios, excipiens. De infantibus quoque baptizandi gratia ab eodem emptis ibidem num. 22 legitur: Sacrosanctis diebus (Paschæ dico & Pentecostes Sabbathis) quando baptisma generale celebrari solet in sancta Dei Ecclesia, ut nil ex iis, quæ Dei sunt, sibi deesset, si parvuli scrutiniorum tempore non inveniebantur, mittebat ad forum, & pueros, quotquot venales manus vendentis attulerat, pro solius Dei amore sibi emebat. Hisce igitur aliisque multis educandis potuit S. Wenceslaus, vere pater pauperum, hujusmodi domum erexisse.

[132] [deque xenodochio Romæ ab illo erecto] Multo magis incerta est Balbini suspicio de xenodochio sive hospitio, peregrinis Bohemis a Spitigneo duce Romæ primum exstructo, & a S. Wenceslao, ejusdem ex fratre nepote, deinde perfecto atque dotato. Suspicioni causam dedit Theophilus Raynaudus, e Societate nostra vir multis Operibus in lucem datis clarus, dum in Opusculo de Amore nationis & cognationis temperando, tom. 17 editionis Lugdunensis pag. 448 scripsit sequentia. Hospitium peregrinorum Bohemorum construxit (Romæ) in regione pontis Adriani juxta sacram B. Luciæ ædem primum Spironeus (sic Spitigneum appellavit) rex eorum primus, cum Romam peregrinatus esset anno DCCCCXXXI. Instauravit illud & locupletavit Carolus IV Bohemorum rex anno MCCCLV. Laudatus Balbinus ad hæc lib. 1 Epitomes cap. 4 observat, Spitigneum ex communi scriptorum Bohemiæ consensu annum Christi 907 vivendo non superasse, atque adeo non potuisse memoratum hospitium Romanum anno 931 ab illo ædificari. Quapropter ut Bohemos cum Raynaudo conciliet, suspicatur, opus illud initia sua debere Spitigneo, forte ante annum 907 Romam profecto; perfectionem vero suam dotationemque S. Wenceslao, quem, ut ait, per legatos suos sæpe Romam adiisse, scriptores patrii affirmarunt.

[133] [perfectove aut dotato quidam ferunt.] Indubitatum est, eam domum, si anno 931 condita perfectave a Bohemiæ duce fuerit, non ab alio, quam a S. Wenceslao factam fuisse; sed tantæ auctoritatis hic non est Theophilus Raynaudus, ubi in Opusculo ascetico pias in urbe Romana xenodochiorum fundationes non ex professo examinavit, sed tantum mere recensuit, ut hospitalitatem commendaret. Sane ipsum eodem loco de historia chronologiaque parum sollicitum fuisse, liquet tum ex nomine Spironei pro Spitignei, tum ex anno 931, quo Spitigneus ejusque successor Wratislaus dudum obierant, tum denique ex eo, quod Spironeum, sive Spitigneum, primum Bohemiæ regem appellaverit, quod certe falsum est, sive regium nomen proprie accipias, seu de ducatu interpreteris. Si in locum Spironei Wenceslaus substituatur, isque a Raynaudo primus Bohemorum rex dictus fuerit ex illorum sententia, qui regiam dignitatem ab Henrico Aucupe vel Ottone I eidem collatam volunt, cessabunt quidem hæ difficultates, sed pro Balbini suspicione confirmanda nihil inveni apud alios, nec antiquiores de legatis a S. Wenceslao Romam missis loquuntur.

[134] [Dubia quoque & certe multum exaggerata est.] Quoniam de S. Wenceslai ducis in egenos misericordia mox facta est mentio; de eaque non nisi fere generatim locutus est Christannus, censui non abs re fore, si hoc loco referrem singularia quædam illius facta, quæ in Breviario Romano breviter memorantur his verbis: Ille regnum pietate magis, quam imperio regens, orphanis, viduis, egenis, tanta charitate subvenit, ut propriis humeris aliquando ligna indigentibus noctu comportarit, pauperibus humandis frequenter adfuerit, captivos liberarit, carceribus detentos nocte intempesta visitarit, pecuniis & consilio sæpissime consolatus. Porro auctor Vitæ Ms., qui Joannes episcopus, primo Litomisslensis, deinde Olomucensis, fuisse perhibetur, de ista ligni ad inopes comportatione hanc historiam texuit. Tam inaudita cor ejus & animam erga pauperes, viduas & orphanos accenderat caritas, ut parum sibi videretur rerum illis spargere copias, quatenus suas possent relevare inopias: verum ad usum horum corpus dabat & proprium, vitam ipsorum conservare gestiens talem per modum.

[135] Nam cum hyemali tempore frigoris austeritas tanta invalesceret, [Dubravii narratio de sancto Duce] ut plurimos vis algoris extingueret, ipse tacens in operibus modestiæ, noctis in latibulo consurgens de stratu suo regali, nimia urgente pietate, non recusabat se æquiparare furi, ligna, non tamen alia *, sed pro sua præparata curia, ponderibus in magnis diripiens, atque in humeris sacris deferens ante pauperum, viduarum, & orphanorum latenter deponebat fores. Perpendens igitur silvanus, qui erat provisor lignorum curiæ ipsius, quia non modica in illis perciperet damna, & ignorans, a quo hæc fierent, studiose cœpit laqueos tendere, totis viribus sitiens illum comprehendere. Quod dum, Deo nolente, minime posset facere, recolens etiam animo, quod Dux misericordissimus ad perniciem cujusquam rei nequaquam assentiret, ipsum adire compulsus, sic ait. O Dux excellentissime, amplius non valens silere, vestræ cogor querulari clementiæ, quod per virum quendam incredibilia in lignis, quæ pro curiæ vestræ præparo indigentiis, percipio detrimenta. In nive namque & pruina ejus investigo assidue vestigia; sed nullum per modum possum comprehendere illum.

[136] Ad hæc respondens Mitissimus, sciens se solum in his reum, [ligna suis humeris ad pauperes noctu clam deferente,] Diligenti adhibita cura, observa illum; & quacumque noctis venerit hora, fustibus cæde ad libitum; verumtamen in vita ne noceas ei, nec aliqua ipsius vultum depraves ictuum macula; pondusque lignorum qualecumque fecerit, sinas tollere illum. Tali data sibi licentia, lætabundus abscessit silvanus Ducis a præsentia, mirantibus universis, qui audierant, quod Princeps admirandæ pietatis, qui nullum lædi sinebat, tam crudelem sententiam adversus quempiam dedisset; nescientes, quia hanc non contra alium, sed potius in semetipsum tulisset. Nocte igitur quadam more solito silvam adiit, sarcinam lignorum grandem, ut suetus erat, composuit, sacroque dorso fune stringens imposuit. Cumque jam abire vellet, superveniens silvanus, comprehendit eum, & misereri nescius, impie ad terram per capillos projectum tam validissimis cecidit ictibus, quod sanguinis ex coagula concretis graviter sacris ossibus livida reddebantur omnia membra ejus.

[137] Jacebat ante pedes servi servorum suorum flos totius nobilitatis humi prostratus, [ac propterea a servo suo, a quo non agnoscebatur,] dignus dici ter sanctus quaterque beatus, & tanquam agnus mansuetus coram tundente fustibus dorsum suum, & tondente sæva manu sacri capillos capitis, non aperuit os suum. Et cum semivivus ab illo dimissus vix incedere posset, gaudens onus lignorum tollebat, sacrisque denuo humeris impositum humiliter ante fores pauperum jactabat. Hic eventus multis evenit illi pro Christo vicibus, cujus membra taliter fovebat per hyemis tempora in pauperibus. O inaudita pietas! o ineffabilis caritas! Quis audivit talia, egit hic gloriosus Princeps qualia? O quoties pauperes a multis, proh dolor, non tantum non recipiuntur, sed etiam contumeliose jam, dum petunt eleëmosynam, repelluntur! Quod hic Dux beatissimus suis non docuit exemplis, qui, ut vitam horum conservare posset, corpus proprium toties ad tam immanissima crudelium verberum tradidit supplicia.

[138] [sæpius graviter vapulante.] Hactenus biographus iste, qui unde ea hauserit, nequeo divinare. Quamvis autem hujusmodi misericordiæ & Christianæ humilitatis opera a religiosissimi principis Wenceslai ingenio minime aliena videri possint, ideoque nec a verisimilitudine abhorreat, ipsum lignorum fasces suismet humeris impositos nocturnis temporibus ad pauperum fores aliquoties clanculum detulisse, ac fortasse etiam a suis non agnitum, & propterea pro fure habitum, aliquando vapulasse, quamvis, inquam, ista sic reipsa contigisse potuerint, vix tamen etiam dubitare queo, quin tota illa laudati biographi narratio supra modum exornata, scriptorisque conjecturis plus æquo aucta sit. Ut ut est, volui eam hic recensere, quod nec in duabus Vitis edendis, nec in ea, quam ex Joannis Dubravii Historia Bohemiæ Surius compilavit excuditque, legatur, ac facile aliquid veri cum adjunctis nimium exaggeratis possit continere.

[Annotata]

* i. e. aliena

§ VIII. Sancti Martyris cædis causa, occasio, auctores & locus.

[Negavit quidam, S. Wenceslaum vere martyrem fuisse;] Eximias sancti ducis Wenceslai virtutes per totum Vitæ decursum satis recensuit Christannus, ut necesse non sit de iisdem in hoc Commentario pluribus tractare. Expleverat ille omnes optimi Christiani principis partes, &, quantum ducatus sui negotia permiserant, vel in ipsa aula sua religiosam vitam duxerat, in publico se principem, in secreto pene monachum exhibens, & sub pretiosis vestibus tectus cilicio. Non tamen his contentus, majorisque perfectionis desiderio flagrans, decreverat ducatum fratri suo Boleslao sponte cedere, & ad Apostolorum principum limina Romam proficisci, ut a Christi vicario attonsus & monastico indutus habitu, reliquum vitæ cum monachis, quos congregare posset, religiosius exigeret. Dum hæc meditabatur, per martyrii palmam translatus in cælum est, imperio manuque ejusdem fratris, cui ditiones suas tradere statuerat, & cui in ipsa cæde vitam, quam tollere poterat, pro singulari sua mansuetudine donavit. Diram tragœdiam pluribus exponit Christannus cap. 2: ego de more nostro ejusdem causas, locum & tempus in hoc § examinabo; & causas quidem eo prolixius, quod Balbinus in Notis ad eamdem Vitam scribat, fuisse suo tempore aliquem, qui S. Wenceslao martyrii gloriam impudenter negaret, quia non sacræ fidei aut virtutis causa, sed ex fratris regnandi cupiditate cœsus esset.

[140] [sed probatur, ejusdem cædis causam] Addit, detractorem, cujus nomen subticuit, a Georgio Bilek, collegiatæ ecclesiæ Boleslaviensis decano, postea archidiacono infulato Crumloviensi, refutatum fuisse; sed neutrius Opusculum ad manus meas pervenit. Rem igitur aggredior. Insignis S. Wenceslai religio & pietas, quam a primis unguiculis ex sanctæ aviæ suæ Ludmillæ institutione hauserat, jam ab initio principatus ipsius tam gravis fuerat ejusdem impiæ matri & curatrici Dragomiræ hujusque nefariis ministris, ut omnem lapidem moverint, quo adolescentem Principem ab ea revocarent. Audi Christannum in Vita edenda num. 7. Genitrix ipsius perfida cum quibusdam sibi assentientibus filiis belial, invidentes actibus illius studiisque sanctissimis, inito invicem consilio, dixerunt: Heu! quid agimus, quove nosmet vertemus? Princeps siquidem noster, qui a nobis in regni fastigio sublimatus est, perversus a clericis & ceu monachus factus, per abruptam & assuetam vitiorum nostrorum semitam nos gradi non sinit. Et si hoc nunc in pueritia vel adolescentia gerit, quid, putas, facturus est in juventute vel senecta?

[141] Ab illo ergo die nimis importuni esse ei cœperunt, [fuisse Christianam religionem] minis increpantes, aliaque perplura importuni illi ingerentes scelera &c., quæ ibidem legi possunt. Tulit hæc sanctus Princeps patienter, nec a pristinis pietatis officiis, dum potuit, quidquam remisit. Tandem grandior factus, occupatum a matre dominatum suum sibi vindicavit, eaque cum suorum scelerum sociis in exsilium pulsa, perturbatum religionis ac publicæ rei statum restaurare ac perficere aggressus est, quemadmodum supra latius exposui. Mater postmodum revocata, & cum ea forte etiam aliquot alii, omni dominandi potestate, ne quid turbarent, exuti privatam vitam duxerunt. Interea sanctus Dux, qua blandis monitis, qua minis subditos suos ad Christianam fidem vitamque adducere, qua etiam inflictis pœnis a sceleribus coërcere laborabat. Blandum semper cum mitibus (ait denuo Christannus num. 17 & 18) habens colloquium, cum immitibus vero & vagantibus, crapulisque seu potibus deditis, vel a doctrina seu tramite recto deviare cupientibus, zelo accensus divino, si haud illos aliter apprehendere valuisset, saltem mensæ suæ occasionis accersitos gratia flagris verberabat ingentibus; semper contra antiquum hostem scutum sumens fidei, cumque framea Spiritus sancti, quod verbum Dei est, incessanter aëreas expugnans mundi hujus potestates.

[142] Erat enim sine querela cultor Christi verus, [virtutesque sancti Ducis,] multos secundum Apostolica præcepta arguens, obsecrans, increpans indefesse, cunctos ad cœnam veri invitans Patrisfamilias, faucibusque exemptos a diaboli in gremio sanctæ collocans matris Ecclesiæ, divinis assidue refocillabat alimentis. Hic apostolicus sancti Ducis in dilatanda Christi fide, exstirpandisque vitiis justa pro eo tempore severitas, non potuere certe non exosa fuisse pluribus, quorum alii avitæ idolorum superstitioni pertinaciter inhærebant, alii longo usu assueverant vitiis, quæ cæca gentilitas probaverat, & sub Christianis principibus hactenus toleraverat connivendi necessitas. Noverant hi, Dragomiram, mulierem impiam & idolis deditam, pro suis partibus staturam, quippe sub qua olim pro more suo vixerant impune, quæque non minori, quam illimetipsi, Filii sui religionem odio habebat. Noverant pariter Boleslaum, Ducis fratrem, Christianum quidem, sed moribus ab illo longe disparem, regnandique cupidum, & ab eo libidini suæ longe mitiora merito poterant sperare. Hunc ergo valida illa virorum principum machina, certa dominandi spe, adoriuntur, & ad occupandum per sancti Fratris sui cædem Bohemiæ ducatum impellunt.

[143] Id ita esse, rursus liquet ex testimonio Christanni, qui postquam dixerat, [quas in eo oderant impii subditi,] quæ de exstructa ab illo S. Viti ecclesia & monasticæ vitæ desiderio supra retuli, num. 19 sic prosecutus est: Verum inimico humani generis, ipsis ab exordiis impugnante fidelium turmas, dum invincibilem Famulum Christi totus evincere nequit, ad arma antiqua convertitur, fidem Christianam evertere nitens. Nam fratrem ejus minorem, … cui, relictis cunctis sæcularibus pompis, universa disponebat tradere, consiliis malignorum præventum quam plurimis, qui se dolebant assueta relinquere, & illicita agere minime licere, in Fratrem suum sanctissimum arma odii necisque convertit. Hæc Christannus, post quæ S. Wenceslai nefariam cædem, per Boleslai, eorumdemque, quos memoraverat, impiorum hominum manus factam, explicat. Nec ab illo dissentit auctor Vitæ, forte, ut præfert Prologus, sub Ottone II scriptæ, in qua post acrem S. Wenceslai orationem, qua hic quorumdam suorum scelera severe redarguit, justisque comminationibus in posterum coërcere conatus est, denique legitur: Finito itaque excellentis alloquio jussionis, nefastæ participes conjurationis domum pavidi redeunt, superba mentium fastigia, accepto sacri Ducis potenti vigore, coacti deponunt, solitasque erga miræ sanctitatis Virum insidias, quamvis ad modicum tempus, moliri desinunt.

[144] [quorum consilio & opera Boleslaus usus est] Vides, studiose lector, etiam ex hujus anonymi sententia, improbos subditos ex odio religionis aliarumque virtutum, quas in sancto Principe suo molestissime ferebant, incitatos fuisse ad insidias ipsi struendas. Ad hasce referenda sunt, quæ in eadem Vita post alia leguntur: Fraudulenta hostis impurissimi machinatione hujusmodi operum (bonorum sancti Ducis) affectibus astu, si umquam poterit, antiquo perimendis, minimum retardante, frater ejus Boleslaus ætate minor, mentis perversitate & actuum qualitate execrandus, diabolico tactus instinctu, furoris nequitia contra Virum Dei sævienter armatus, regni fraterna manu rapiendi cupidus, cum nefario ministrorum ausu mortalis exitus insidias sibi tendere quam plurimum conatus est. Sed divinitus prædestinatione rem postea futuram tum fuisse certum constat dilatam. Eodem spectant & illa: Profana gentis conspiratio domiciliorum latibulis furtive densatur, ipsiusque fratris invidia magis magisque, diabolo fomitem præbente, accenditur. Horum nefariorum hominum consiliis operaque usus Boleslaus post aliquot irritos conatus germanum Fratrem Ducemque suum tandem fœde trucidavit.

[145] [ad ducatum Bohemiæ per illius necem occupandum.] Denique iidem scelesti parricidæ, tam diro flagitio non contenti, occiso Duce, Pragam mox accurrentes, etiam sancti Martyris amicos crudeliter peremerunt, eorumdemque infantes in flumen jactarunt, teste Christanno num. 27: ex qua innocentium puerorum cæde facile colliges, istos impios alio quodam furore, quam solo ducatus Boleslao comparandi desiderio actos fuisse. Mitto alios biographos consentientes recensere, cum hi duo præcipui sint, ex quibus alii sua discere potuerunt. Manifestum igitur est, mortem S. Wenceslao vere ex odio Christianæ fidei virtutumve ad eamdem fidem spectantium ab impiis subditis suis illatam fuisse, licet Boleslaus eorumdem perfidia usus sit ad fraternum ducatum occupandum; quod vero martyrio certe nequit obesse. Quam ob rem Georgius Bilek, apud Balbinum laudatus, merito retudit impudentem illum obtrectatorem, qui eo ex capite sancti Ducis martyrium impugnavit; meritoque Wenceslaum veluti vere martyrem semper venerata est ecclesia Pragensis & hodiedum colit Ecclesia Romana, uti suo loco latius dicemus.

[146] [Facile potuit Dragomira istius cædis particeps fuisse;] Exposita sancti Martyris cædis causa, quæri potest, an in hac partem aliquam habuerit ejusdem mater Dragomira. Id omnino affirmant passim omnes Bohemiæ scriptores in libris editis, pro eaque sententia Balbinus lib. 1 Epitomes cap. 8 vetustos Mss. codices & antiqua Pragensis ecclesiæ Breviaria, atque ex his partem Hymni laudavit.

Jussit necari barbara
Mater, noverca sævior;
Frater necavit impius,
Quovis tyranno immanior.

Consonat Officium hodiernum Pragense & Romanum, in cujus Lectione 6 sic habetur: Impius frater, matre hortante, convivio exceptum, & postea in ecclesia orantem, paratæ sibi mortis præscium, adhibitis sceleris comitibus, interfecit. Consentiunt Vita a Carolo IV composita & aliquot aliæ e nostris Mss. Et vero fuisse Dragomiram ejus sceleris participem, verisimile facit sua ipsius impietas & dominandi libido, quibus incitata haud ita pridem Ludmillam socrum suam, etiam pacis ergo juri suo cedentem, non dubitaverat e medio tollere. Cruciabatur haud dubie frendebatque ambitiosa mulier, quod a filio suo Wenceslao a dominatu dejecta, in exsilium primum pulsa ac deinde revocata, tantummodo privatam vitam duceret, quodque eumdem strenue feliciterque Christiana sacra propagantem videret, quæ ipsa e tota Bohemia eliminare studuerat.

[147] Attamen quantumcumque ex his videri debeat Dragomiræ indoles a tanto crimine non abhorruisse, [quod tamen cubium facit Christannus:] maxime, quod meliora sibi sperare potuerit, dominante Boleslao, dubium me reddit Christanni locus in Vita num. 10, ubi hæc ait: Memor (S. Wenceslaus) præceptorum divinorum, quibus patrem honorare debemus & matrem, eam rursus tempore elapso reduxit (ab exsilio) verum honore dominationis pristinæ caruit usque ad obitus sui diem. Sed hæc cuncta qualiter gesta sunt, ob sui enormitatem prætereuntes, cœpta prosequamur. Post multa adversa & incommoda pertulit etiam Filii sui necem ab generato suo juniore. His verbis biographus totam Dragomiræ privatam vitam breviter complexus, non modo de illius in S. Wenceslai necem conspiratione non meminit, sed etiam ejusdem cædem recensuit inter adversa & incommoda, quæ ipsam ab exsilio reducem usque ad obitum suum passam esse affirmat. Dragomiræ deinceps apud ipsum tantum semel mentio recurrit num. 26, ubi sancti Martyris corpus, ea mandante, sepultum dicitur. Utut sit, partim fabulosa apparent, partim certe falsa sunt, quæ Hagecius ad annum 924 de structis ab illa Wenceslao insidiis enarravit.

[148] Secundum ipsum Dragomira ereptum sibi a Filio dominatum, [quæ vero hac super re præterea habet Hagecias,] & Christianæ religionis incrementa ægerrime ferens, tandem statuit illum e vivis tollere. Hunc in finem eumdem in palatio suo Wissehradensi invisit, Christianam religionem plurimum laudat, & se quoque propediem baptizari velle mentitur. Post captatam hoc modo Filii benevolentiam, eum ad haustum potus, quem veneficio infecerat, blande invitat. At ille nefas divinitus edoctus, bibere renuens, Probe scio, inquit, me ex te in hoc mundo natum; nunc vero desideras me ex hoc mundo rursum pellere. Nondum advenit tempus, quo tua desideria impleantur: abi hinc in pace. Detecta fraude sua, eoque responso excandescens femina Boleslao per nuntium mox mandat, ut Fratrem suum quacumque possit ratione, occidi curet. Adjecit & jusjurandum dirasque, accessuram se ad sui patris tumulum, invocatisque per sacrificium diis, Christianos omnes interfecturam. His dictis, currum suum ascendit, quod animo conceperat, exsecutura; verum dum in via ante ecclesiam S. Matthæi maledicta in Christum ingerebat, cum curru & equis a dehiscente terra vivens absorpta est, salvo solo auriga, qui ad sacrosanctæ Hostiæ elevationem, ecclesiam adorandi causa interim paulisper ingressus fuerat.

[149] [non uno ex capite rejicienda sunt.] Subinde rumor Boleslaviam defertur, Dragomiram a Wenceslao Pragæ clanculum necatam, & in paratum scrobem cum curru & equis projectam, humoque obrutam esse. Quo audito, Boleslaus innocentis Germani necem jurat, dataque opportunitate perficit. Ita fere Hagecius, sed paulo prolixius. Porro in hac narratione falsum est primo, ista, si vere contigerint, anno 924 accidisse, quo Dragomira adhuc dominabatur, vel relegata degebat in exsilio. Falsum est secundo, Dragomiram isthæc agitantem a terra absorptam; cum constet eam supervixisse Wenceslao, cujus exanime corpus sepeliri mandavit, teste Christanno in Vita num. 26. Falsum igitur etiam est, Boleslaum rumori de matre a Wenceslao clam interempta & infossa humo nimis credulum, mortem Fratris sui decrevisse. Quantam verisimilitudinem cetera præferant, prudenti lectori considerandum relinquo. Balbinus in Epitome lib. 1, cap. 8 agnoscit, eadem ista ab Hagecio præpropere ad annum 924 referri, & feralem Dragomiræ exitum martyrio S. Wenceslai perperam præponi; tentatam tamen ab eadem per vinum toxico infectum sancti Filii necem admittere videtur.

[150] [Passus est Vetero-Boleslaviæ, quo a fratre invitatus,] Martyrii locum fuisse Boleslaviam, certum apud omnes est. Hujus nominis locus geminus est in Bohemia, unus Boleslavia vetus, Germanis Alt Buntzel, alter Boleslavia nova, iisdem Jung Buntzel appellatus. De Boleslavia veteri, insigni olim civitate, quæ a Boleslao, S. Wenceslai fratre sic dicta, sita est in dextera fluvii Albis ripa, ubi Gizeram recipit, e regione oppidi Brundisii, vulgo Brandeys, ad alteram Albis partem conditi, ac tribus circiter milliaribus a regia Pragensi urbe distans. Historiam illius Bohuslaus Balbinus prolixe scripsit in Epitome rerum Bohemicarum, ex cujus exordio colligi potest, qualis ea olim fuerit, qualisque hodiedum supersit. Sic orsus est: Boleslaviam, urbem quondam in Bohemia celeberrimam, Pragæ, dum nasceretur, æmulam, & in amore principum rivalem, hodie vero nec in ruinis quidem aut cumulis stantem, sed totam insepultam cineribus, & nisi divi Wenceslai sacer sanguis, ac beatissimæ Dei Matris illustre miraculis templum defenderet, fortassis, etiam nomine amisso, omni gloria carituram, describere aggredior.

[151] [ad festum SS. Cosmæ & Damiani venerat,] Quibus autem hanc ruinam suam debeat, docet lib. 3, cap. XI, verbis, quæ subdo. Primum ab Hussitis eversa ab imo Boleslavia, flammis consumpta, novissime a Suecis tanta clade una cum Brundusio (olim Rudolfo II cæsare regnante, satis populosa & divite urbecula) vastata est, ut nec justi oppidi, imo vix etiam pagi Boleslavia nomen habere mereatur &c. De eadem sermo aliquoties recurret, quando de S. Wenceslai gloria posthuma agemus. Nondum in urbem excreverat, quo tempore S. Wenceslaus cæsus est; sed habebat ibidem Boleslaus domum propriam, ut loquitur Christannus (ego castrum intelligo, in quo in domicilium suum fixerat) ad quam Fratrem Ducemque suum subdole invitavit, ut illum inter epulas, nihil tale suspicantem, interficeret. Satis mihi hic esset lectorem pro ferali ista scena ad Christannum remittere, nisi aliquot aliorum scriptorum in adjunctis referendis varietas aliud suaderet. Laudatus biographus tradit, Boleslaum ad nefarium istud convivium instruendum usum esse occasione annuæ festivitatis sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, quorum titulo exstabat ibi Deo dicata ecclesia, & ad quam solemnitatem celebrandam haud invite venturum pium Principem noverat.

[152] In hoc convivio, ait, S. Wenceslai cædem a conjuratis simul accumbentibus, [ibidemque, non in fraterna domo,] armis clam instructis, tertio (inhibente Deo) frustra tentatam fuisse, Sanctumque, licet rei, quæ agebatur, probe gnarum, fugere renuisse. Deinde asserit, eumdem postridie summo mane cum prædictam SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam ad matutinas laudes Deo persolvendas peteret, a fratre suo Boleslao conjuratisque, ex insidiis erumpentibus, multo vulnere confectum fuisse ante januam ecclesiæ, quam fratricida adventanti occludi jusserat. Christanno consonant aliquot Vitæ Mss., quas, quia minoris momenti sunt, prætermitto. Contra Hagecius, Joannes Dubravius & Pontanus a Braitenberg causam instructi convivii allegant nativitatem filii, quem Boleslao uxor sua pepererat, quemque a terribili convivio lingua patria Strachyquas propterea dictum volunt. Ex eorumdem sententia nihil adversus S. Wenceslaum inter epulas tentatum fuit; sed illorum prior ipsum juxta ecclesiam, secundus in ipsa ecclesia, tertius in vestibulo ecclesiæ orantem, a Boleslao fratre occisum scribunt.

[153] In Breviario Romano & Proprio Pragensi ecclesia pro palæstra similiter assignatur hoc modo: [sed prope ecclesiam vulneratus] Impius frater, matre hortante, convivio exceptum, & postea in ecclesia orantem, paratæ sibi mortis præscium, adhibitis sceleris comitibus, interfecit. Ab his dissentit Martyrologium Romanum, quod sic habet: In Boëmia, S. Wenceslai ducis Boëmorum & martyris, sanctitate & miraculis gloriosi, qui in domo fratris sui necatus, victor pervenit ad palmam. Ejusdem opinionis fuit Æneas Sylvius in Historia Bohemiæ, in qua legitur: Fraternam domum (invitatus ad convivium, ut præmissum erat) ingreditur, ibique statim Boleslai manu percussus interiit. Apud me Christanni auctoritas, dum aliunde nihil obstat, multum prævalet, cum hic de cæde sancti Patrui sui præ ceteris omnibus instructus esse potuerit, debueritque. Hinc ego sanctum Ducem ad celebrandam SS. Cosmæ & Damiani festivitatem a Boleslao invitatum, Boleslaviam accessisse credo, ibidemque, non in domo fraterna, neque intra ipsam ecclesiam, sed prope illam a fratre invasum, & ante januam ejusdem ecclesiæ a conjuratis crudeliter peremptum fuisse.

[154] Christanno, cujus vel sola auctoritas hic sufficere debet, [& in ejusdem ecclesiæ vestibulo trucidatus est.] consona est Pragensium traditio, de qua inter alios Pessina in Phosphoro pag. 147 loquens, ait, S. Wenceslaum ad portam occlusi templi flectentem, manuque annulum æneum portæ affixum (qui hodieque ad sacelli ejusdem sancti Martyris in ecclesia S. Viti Pragæ appensus visitur) ab impiis Boleslai sociis interfectum esse. Consonant etiam, quæ de sacri Martyris sanguinis, ejusdem ecclesiæ gradibus muroque aspersi, vestigiis num. 257 recitabimus. Ne longior sim, credo equidem, rem sic se habuisse. Boleslaus in insidiis latitans, sanctum Fratrem ducemque suum, ad SS. Cosmæ ad Damiani ecclesiam summo mane properantem, aggreditur & gemino vulnere, sed imbelli manu, sauciat. Wenceslaus contra inermis se tuetur, & fratricidæ prostrato humi, verbisque increpito, vitam donat, gladiumque restituit, & quo ire cœperat, ad ecclesiam pergit: quam dum ex fratris mandato clausam reperit, ab accurrentibus conjuratis in ejusdem ecclesiæ vestibulo multis vulneribus confectus concidit, insigni religione in Deum, plurimisque virtutibus, ac tum recens Christiana vereque heroica in fratrem mansuetudine illustris.

§ IX. Sancti annus emortualis, de quo variant scriptores, probabilius stabilitur: Boleslai in ejusdem amicos sævitia: Podevini mors, sepultura & fama sanctitatis.

[Sancti mortem aliqui anno 929, alii 937,] Restat major controversia de anno martyrii, quem scriptores pariter variant. Cosmas Pragensis lib. 1 Chronici de hoc argumento sic habet: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCXXIX, quarta Cal. Octobris S. Wenceslaus, dux Boëmorum, fraterna fraude martyrisatus, in urbem intrat perpetuam, cœli scilicet aulam. Cosmam secutus Hagecius est in Chronico Bohemiæ ad eumdem annum, & e recentioribus Bailletus in Vitis Sanctorum hoc die. Horum opinio refutatur ex dictis § 5, ubi ostensum fuit, S. Wenceslaum anno 930 ab Henrico I, Germaniæ rege, Pragæ obsessum, eidemque cum populo suo vectigalem factum esse. Alii ejusdem martyrium aliquot annos serius figentes, ad verum proxime accedunt. Conradus abbas Urspergensis post Ottonis I coronationem, quam anno 937 Aquisgrani factam statuit, mox S. Wenceslai cædem, bellumque adversus fratricidam a laudato Ottone susceptum subjicit; Primum itaque, inquiens, barbaris ad novas res moliendas defævientibus, Bolizlaus fratrem suum percussit, virum Christianum, regno fidelem, &, ut ferunt, religiosum Dei cultorem. In cujus ultionem cum rex exercitum mitteret adversus Bolizlaum, primo nostri victores extiterunt; deinde pro recenti victoria securius agentes, repentina incursione omnes occisi sunt. Et bellum hoc perseveravit usque ad XV regis imperii annum: ex eo regi fidelis servus & utilis permansit.

[156] [alii 938 vel 939, Christanni apographa secuti,] Huic proxime consonat Sigebertus Gemblacensis in Chronico, in quo cum mortem Henrici Aucupis, cui Otto I successit, anno 937 affixisset, mox ad annum 938 subdidit: Princeps Bohemiæ Wenceslaus, vir sanctus, a fratre suo Boizlao occiditur, ambitione percipiendi principatus seducto; in cujus ultionem rex Otto bellum Boizlao indixit, & longa inter eos concertatio per XIV annos protracta est. In eumdem annum consentit Balbinus lib. 1 Epitomes, cap. 9, additque, ita etiam censere Weleslavinum, aliosque melioris notæ historiographos; quibus addendus Cardinalis Baronius est tom. 10 Annalium ecclesiasticorum ad præcitatum annum 938. Postremi pro se habent Christannum in Vita edenda num. 25 dicentem: Tunc omnis malignorum chorus de lateribus profugi, cum gladiis & lanceis multis prorumpentes, vulneribus gravibus laniantes, interemerunt ante januam ecclesiæ. Tunc etiam sancta Anima in campo certaminis hujus vitæ liberata ergastulo, sanguine laureata, victrix migravit ad Dominum IV Kal. Octobris, cœlo gaudente, terra plorante, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCXXXVIII. Ita Ms. Trebonense a Balbino editum & a nobis recundendum: nam Pessina infra laudandus in suo Pragensi annum DCCCCXXXVIIII legit.

[157] [affixerunt; sed hæc vitiata videntur, cum Christannus] Non dubitarem ego quoque Christanno subscribere, nisi ipsemet suspicionem erroris aut vitiati apographi Balbiniani mihi moveret, præsertim accedente auctoritate Witichindi, ob quam etiam Pagio in Critica Baronii ad annum 938, num. 6 adversus Sigebertum Gemblacensem visum fuit, S. Wenceslai martyrium citius contigisse. Itaque Christannus num. 18 & 19 Vitæ scribit, S. Wenceslaum ecclesiam S. Viti martyris condere cœpisse. Secundo, eumdem consilium suum de Bohemiæ ducatu Boleslao fratri donando, deque peregrinatione Romana & vita monastica amplectenda paulisper distulisse, donec cœpta ecclesiæ fabrica perfecta esset. Tertio docet, istud ipsum consilium successu caruisse ob necem S. Wenceslao ab eodem fratre illatam. Tum necem ipsam narraturus num. 20 Agebantur vero hæc, inquit, temporibus Henrici regis Saxaniorum, qui primus inter ipsos, Christo sibi propitio, diadema imposuit, cui fœlix idem amicus (Wenceslaus) jungebatur assidue. Tandem subdit dolosum convivium, sanctique Ducis cædem postridie patratam; ut, si quis biographi verbis stricte inhærere voluerit, is statuere debeat, S. Wenceslai martyrium, regnante Henrico Aucupe contigisse.

[158] Laudatus autem Henricus I Germaniæ rex secundum communem antiquorum assertionem mortuus est mense Junio anni 936; [mortem ejus ad Henrici Aucupis, Witichindus] cumque scriptores omnes emortualem S. Wenceslai diem ad IV Kalendas Octobris cum Christanno consignent, non poterit ejusdem martyrium post annum 935 reponi; aut certe non post annum sequentem, si quis cum Sigeberto Gemblacensi prædicti Henrici regis obitum ad annum 937 differre maluerit. Igitur vel in hoc vel in altero Christanni loco error aliquis latitat; cum ex communi sententia Henricus integro biennio, ex Sigebertina vero saltem uno, ante mensem Septembrem anni 938 vita functus esse dicendus sit. Difficultas etiam major est in opinione Pessinæ, qui Pragense apographum Christanni secutus, Sancti martyrium anno 939 illigavit. Audiamus modo Witichindum monachum Corbeiensem, qui Henrici I & Ottonis I res gestas tribus libris conscripsit & Mathildæ, ejusdem Ottonis filiæ, Quedlimburgensi abbatissæ dicavit. Hic Henrici acta mortemque libro 1 complexus, librum secundum orsus est ab electione coronationeque Ottonis in regem Germaniæ, quam Aquisgrani factam pluribus exposuit.

[159] Postquam vero dixit, omnes principes, qui iisdem comitiis Aquisgranensibus interfuerant, [ad Ottonis I Germaniæ regnum retulerint,] regiis donis ditatos ad sua rediisse, mox ad propositum nostrum subjecit sequentia: Interea barbari (Bohemi) ad novas res moliendas desæviunt; percussitque Bolizlaf Fratrem suum (Wenceslaum) virum Christianum, &, ut ferunt, Dei cultura religiosissimum; timensque vicinum subregulum, eo quod paruisset imperiis Saxonum, indixit ei bellum; qui misit in Saxoniam ad postulanda sibi auxilia. Mittitur autem Æsic cum legione Mersaburiorum & valida manu Hassiganorum, additurque ei exercitus Thuringorum. Tum pergit bellum istud pluribus narrare, quorum hæc summa est: Boleslaus gemino exercitui geminum opposuit. Thuringi metu correpti, in fugam versi sunt. Æsic victoria potitus, dum Thuringorum fugæ ignarus nimium securus agit, a superveniente Boleslao cæsus, cum toto exercitu suo periit; Boleslaus subreguli urbem cœpit delevitque.

[160] Rex autem (Otto I) audito hujusmodi nuncio (verba Witichindi sunt) minime turbatur; [uti ex utriusque dictis] sed divina virtute corroboratus cum omni exercitu intrat terminos barbarorum ad refrenandam illorum sævitiam. Pugnatum utrimque est acriter; rex vero cæsa hostium multitudine, & cæteris tributariis factis, reversus est in Saxoniam. Acta sunt autem hæc VII Kalendas Octobris. Hæc initia illius belli fuere, quod Ottonem inter & Boleslaum, eodem historico teste, usque ad quartumdecimum regis (Ottonis I) imperii annum duravit. Secundum hæc auctoris synchroni aut supparis, minimeque suspecti asserta, S. Wenceslai martyrium ad ipsa regni Ottonis initia reponendum est, neque in annum usque 938, nedum 939, differri potest. Hoc ipsum etiam statuendum est ex iis, quæ victoriæ mox memoratæ proxime subnexuit; Post hæc, inquiens, antiqui hostes Ungari venere virtutem probare novi regis. Intrantes autem Franciam, statuerunt, si possent, ab Occidentali plaga invadere Saxoniam. Rex autem audiens, nihil moratus, cum exercitu valido occurrit illis, fugavitque & a terminis suis abegit.

[161] [probatur: quæ ut concilientur, probabilius est,] Annum, quo hæc gesta sunt, in fine libri 3 annotavit his verbis: Hujus (Ottonis I) anno primo, qui est a Dominica Incarnatione DCCCCXXXVII, Hungari Franciam & Alemanniam & Galliam usque ad Oceanum Burgundiamque vastantes, per Italiam redierunt. Monasteria S. Galli & Bonifacii cremantur. Rudolphus rex Burgundiæ & Arnoldus dux Noricorum obierunt. Hisce plane consonant veteres chronologi, quos Pagius in Critica Baronii ad prædictum annum 937 a num. 1 recensuit. Ne vero dubites, an utrobique eadem Hungarorum irruptio designetur, Witichindus ipse Arnoldi vel Arnulfi Noricorum ducis mortem, quam hic anno 937 affixit, quæque hanc brevi post secuta est Baioarica expeditio, etiam priori loco post S. Wenceslai cædem, & memoratas Boleslai atque Hungarorum clades primum reposuit, sic inquiens: Cessantibus autem bellis externis, civilia oriri cœperunt… Ea tempestate defunctus est Arnulfus, Baioariorum dux, & filii ejus in superbiam elati, regis contemserunt ire in comitatum… Rex autem transivit in Baioariam, & rebus ibi rite compositis, reversus est in Saxoniam. Ex adductis autem Witichindi textibus fluit hoc argumentum.

[162] [Sanctum anno 936,] Otto I initio regni sui pugnavit adversus S. Wenceslai fratricidam, eumdemque vicit VII Kalendas Octobris, sive die XXV Septembris; ac deinde Hungaros, qui anno primo regni ipsius, Christi autem 937 intrantes Franciam, Saxoniam invadere tentabant, a finibus suis abegit; ergo laudatus Wenceslaus citius cæsus fuit, quam die XXVIII Septembris anni 938, ante quem prædicta cum Boleslao certamina, & Hungarorum a Saxoniæ finibus depulsio jam contigerant. Superest itaque, ut inquiramus, ad quem e præcedentibus annis Sancti martyrium potius referendum videatur. Jam dixi supra, illud non serius, quam anno 935 figendum esse, si ista Christanni verba, Agebantur vero hæc temporibus Henrici regis Saxaniorum, de ipso martyrii tempore interpretemur. Cum enim Henricus diem suum obierit 2 Julii anni 936, Wenceslai vero dies emortualis ab omnibus dicatur fuisse XXVIII Septembris, non potuit hic serius quam in annum 935 incidisse.

[163] [quo Henrico vita sancto successit Otto,] Verum sic nimium recedemus a Witichindo, ex cujus narratione sanctus Dux potius initio regni Ottonis interfectus fuisse dicendus est. Quam ob rem ut utriusque auctoritas concilietur, credo equidem, mox allegata Christanni dicta non usque ad ipsam Sancti necem extendenda esse, sed referenda ad postremos ejusdem vitæ menses, ac denique rerum gestarum seriem ex Christanno & Witichindo hoc fere modo ordinandam. Anno 936 S. Wenceslaus, ecclesia S. Viti perficienda occupatus, de ducatu Bohemiæ fratri suo Boleslao quam primum donando, seque monasticis disciplinis subjiciendo serio cogitabat; utrumque paulisper differens, donec cœptæ ecclesiæ postremam manum imposuisset. Eodem tempore Boleslaus a nefariis hominibus, quibus sancti Ducis pietas & salutaria monita legesque gravia erant, incitatus, regnandique cupidine accensus, fratricidii exsequendi opportunitatem aucupabatur.

[164] Interea Henricus rex Germaniæ die 2 Julii ejusdem anni 936 mortuus est; [occisum esse, Boleslao occupante occasionem,] eaque mors novos Boleslao animos addidit ad conceptum scelus perficiendum; nempe cum e vivis ereptum videret regem, Wenceslao amicissimum, ejusdemque cædis certe futurum ultorem, si viveret. Impunitati sceleris sperandæ favebat etiam quædam principum dissensio, quorum aliqui Ottonem, Henrici filium natu majorem, sed patre nondum rege procreatum, in Germaniæ regnum sufficere volebant, alii Henricum, hujus fratrem, ex eodem patre jam rege genitum, mirabili corporis pulchritudine conspicuum, moribusque ac bellica virtute regno dignum præferebant, cui etiam mater B. Mathildis, regina vidua, eam dignitatem præ ceteris filiis exoptabat. Consule, si lubet, Vitam ejusdem B. Mathildis, jussu S. Henrici imperatoris ab anonymo scriptam, datamque in Opere nostro ad diem XIV Martii, in qua etiam dicitur ex hoc capite ortum dissidium, quod inter duos illos fratres, Ottonem & Henricum postea efferbuit.

[165] Hac igitur occasione usus Boleslaus Fratrem suum tertio post Henrici Aucupis obitum mense, [ex ejusdem Henrici morte sibi faventem.] videlicet die XXVIII Septembris ejusdem anni, eo, quo superius dictum est, modo occidit, & Bohemiæ ducatum obtinuit. At quia a Saxonibus, quibus Wenceslaum amicum fidelemque tributarium fuisse noverat, merito sibi male metuebat, inter prima dominationis suæ exordia, statuit bellum præoccupare, collectoque exercitu, vicinum subregulum seu principem, qui Saxonibus parebat, aggressus est, ut hujus vires subita irruptione convulsæ sibi amplius nocere nequirent. Dum hæc in Bohemia agitantur, Germaniæ principes in Ottonem, a patre, dum viveret, regem olim designatum consenserant, & indictis comitiis, Aquisgranum convenientes, eumdem ibidem magno cum consensu populi regem coronarunt. His peractis, Otto, audita dudum S. Wenceslai nece, & intellecto subreguli periculo, petitas suppetias misit; cumque his secus ac speraverat, accidisset, ipsemet totum exercitum suum adversus Bohemos duxit, collatisque signis die XXV Septembris anni 937 eosdem sibi denuo tributarios fecit.

[166] Eo bello exacto, seu potius paulisper sopito, novum ingruit ab Hungaris, [Observantur quædam alia,] qui venere virtutem probare novi regis, ut loquitur Witichindus, quosque novus ille rex in fugam conjecit. Quæri tamen hic potest, quo modo hæc ultima illigari queant anno Domini 937, Ottonis autem primo, si eodem anno post diem XXV Septembris contigerint, & Otto patri die 2 Julii anno 936 defuncto successerit. Respondeo, id gemina ratione posse exponi. Vel enim Witichindus, num. 151 non finem, sed initium progressumque invasionis Hungarorum cum prædictis annis composuit, vel ejusdem Ottonis annos ab anno Christi 937, quo forte primum coronatus fuit, cœpit numerare. Primam expositionem ipsa ejus verba præferunt; alteri favet Vita venerabilis Brunonis, fratris Ottonis I & archiepiscopi Coloniensis, quam Rotgerus conscripsit, & Folcmaro, Brunonis in eadem sede successori dicavit. Verba dat Pagius in Critica ad annum 937, num. 4, ubi hæc legere est. Postquam pater ejus (Brunonis) fundato & ad unguem pacato imperio, rebus humanis concessit, Ottho filius ejus major natu, benedictione Domini auctus & oleo lætitiæ unctus, magna voluntate & consensu principum regnare cœpit anno ab Incarnatione Domini nongentesimo tricesimo septimo. Ex hoc loco Cardinalis Baronius statuit, Ottonem a coronatione sua anno 937 facta annos regni sui numerare cœpisse, refragante Pagio, qui eadem de pacifica regni possessione, nescio, quam vere, maluit interpretari.

[167] [ad hanc opinionem] Utut sit (neque enim mea nunc interest id prolixius examinare) illæsa manet chronotaxis, quam hactenus stabilivi. Lubet tamen eamdem præterea ex fine belli, quod Ottonem inter & Boleslaum exarsisse vidimus, confirmare. Witichindus, qui num. 150 laudatus dixerat: Duravitque illud bellum usque ad quartumdecimum regis imperii annum: ex eo regis fidelis servus & utilis permansit; ejusdem belli finem lib. 3 sic memorat: Illo tempore rex (Otto) proficiscitur in militiam contra Bolizlavum, regem Bohemorum; & cum capienda esset urbs, quæ nuncupabatur Nova, in qua clausus obsidebatur Bolizlavi filius, prudenti rex consilio diremit prælium, ne miles in rapiendis hostium spoliis aliquod periculum incideret. Considerata itaque virtute regis ac innumera multitudine exercitus, Bolizlaf urbe egressus, maluit tantæ majestati subjici, quam ultimam perniciem pati; subque signis stans & regem audiens, responsaque reddens, veniam tandem promeruit. Hæc ipse, quæ Sigebertus Gemblacensis, Cosmas Pragensis & continuator Reginonis ad annum Christi 950 consignarunt.

[168] [& historiam spectantia, & respondetur] Sigebertus in editione Miræi sic habet: Rex Otho in Boëmiam contra Bolizlaum proficiscitur. Bolizlaus vero regi reconciliatur, eique tandem fideliter subjicitur. Cosmas vero sic: Dux Boëmorum Boleslaus regi rebellavit, quem rex valida manu adiit, suæque per omnia ditioni subjugavit. Eadem fere recitat continuator Reginonis. Præiverat omnibus Frodoardus, presbyter Remensis & rei gestæ synchronus, in Chronico, in quo apud Du Chesne tom. 2 Scriptorum ad eumdem annum, quamvis valde vitiose legitur: Otho rex, qui quandam Wenedorum magnam obsederat urbem, nomine Praidam, regem ipsorum in subjectionem recipit. Adde modo annos quatuordecim incompletos anno 936 post medium, vel totidem anno 937 ineunti, ac facile devenies in annum 950, qui fuerit annus Ottonis regnantis simul & belli, post S. Wenceslai martyrium inchoati, quartusdecimus. Hoc modo omnia Christanni ac Witichindi dicta conciliata cum chronotaxi mea recte cohærent, quæ componi nequeunt cum ejusdem sancti Martyris anno emortuali 938 vel sequenti. Balbinus, qui id cum anno 938 facere conatur, lib. 1 Epitomes, cap. 7 pro annis quatuordecim belli computandis aliam iniens viam, Henricum Aucupem anno 936 obiisse, admittit nobiscum; sed credi vult, Ottonem, dum primum patri successerat, anno 937 inter alios Germaniæ principes etiam duos Bohemiæ, Wenceslaum Pragensem & Boleslaum Boleslaviensem, ad comitia convocasse.

[169] [ad conjecturas] Eumdem Wenceslao jussis obtemperanti regiam dignitatem, aliaque dona, quæ supra discussimus, contulisse asserit, Boleslao autem, comparere detrectanti, ex eo tempore bellum indixisse, quod postea ob S. Wenceslai necem motaque a Boleslao in subregulum, Saxonibus amicum, arma magis exarserit & in annum usque 950 protractum fuerit. Quam debili aut etiam nullo fundamento ista dicantur, colliges ex supra dictis; sane multo præstat in Trebonensi Christanni exemplari circa annum martyrii errorem admittere, quam Christannum secum & cum Witichindo, scriptore ipsi synchrono & de rebus Henrici ac Ottonis regum optime instructo, clareque eloquente collidere. Quotidiana experientia docet, hujusmodi errores vel sola amanuensium oscitantia vel cujusdam scioli imperitia, aut alia demum ex causa in numeros frequenter irrepere, cujus rei exemplum habes in hac ipsa Vita aliisque Mss. apud Pessinam in Phosphoro Pragensis ecclesiæ radio 3, pag. 148, unde ejusdem dicta hic transcribo.

[170] Ms. codex membraneus in archivo capituli metropolitani Pragensis, [& asserta] continens tractatum de Passione S. Wenceslai, a Christanno, qui erat Boleslai I filius tertio genitus, Ordinis S. Benedicti religiosus, conscriptum, habet expresse annum DCCCCXXXVIIII. Etiam quædam Cosmæ exemplaria Ms.; sicut etiam Vita ejusdem sancti Martyris ab Hyzone episcopo Pragensi conscripta. Pulkawa, Hagecius, & alii hos sequuti, qui annum DCCCCXXIX ponunt, videntur ex aliquo male scripto codice, in quo X annorum numerus omissus erat, in errorem inducti. Discordantibus duobus istis Vitæ per Christannum exemplaribus Ms., Trebonensi ac Pragensi, necesse est in alterutro errorem admittere, quem in utroque cubare posse, negari nequit, ac reipsa cubare, persuadere debent rationes superius adductæ. Quod ad quædam Cosmæ exemplaria annum 939 signantia attinet, si de ipsius Chronico agitur, ea certe vitiata fuisse liquet ex edito, in quo post annum 929, cui S. Wenceslai martyrium apposuit, sequuntur annus 930 & reliqui omnes ordine suo.

[171] De Vita per Hyzonem scripta nihil possum edicere, [aliter sentientium.] nisi in nostro exemplari, quod idem exordium habet cum laudato a Pessina, nullum annum legi. Denique quibuscumque codicibus Pulkawa & Hagecius usi fuerint, in iisdem potius annus 936 quam 939 reponendus erat. Ceterum fidem non meretur idem Hagecius, qui, licet S. Wenceslaum anno 929 mortuum perperam dixisset, nihilominus mortem illius primum anno 963 Ottoni innotuisse, & tunc ob hanc simul & ob Boleslai ad comitia venire recusantis arrogantiam huic ab illo bellum indictum ait, aliaque fabulatur, quæ tum ad præcitatum annum 963, tum ad proxime sequentem apud ipsum legi possunt. Hic dixisse sufficiat, ex hactenus disputatis constare, Hagecium, ut sancti Ducis martyrium aliquot annis præmaturavit, ita Ottonis cum Boleslao belli initium multis annis æquo serius collocasse, ejusdemque durationem non minus male uno fere anno inclusisse.

[172] Priusquam ad posthumam S. Wenceslai gloriam progrediamur, [Post Sancti necem in alios sævitum est.] locus postulat, ut aliqua annotemus de aliis, qui ejusdem causa, jubente aut connivente fratricida Boleslao, crudeliter interempti fuere. Christannus in Vita num. 27 de hisce sic habet: Iidem sancti Martyris necatores, ei, quem usque ad mortem persecuti sunt, nec mortuo parcere cupientes, cursu rapido civitatem Pragensem adeunt, & omnes amicos ejus, quos bonos Bono adhæsisse credimus, diversa & crudeli morte perimunt, & infantes eorum vivos in profundo fluvii Wltaviæ (vulgo Muldaw, qui Pragam interfluit) demerserunt; quos, quia participes fuerunt passionis, credimus & effectos esse gloriæ, & eorum numerum & nomina, licet nos indigni præ multitudine eorum nesciamus, tamen Deum scire & elegisse, vere credimus. Adunaverat autem Vir beatus, dum adhuc viveret, clericorum non minimam multitudinem & servorum Dei, quos persecutores sancti Martyris adeo persecuti sunt, ut vix in patria aliquis eorum remaneret: ut vere in hoc impletum cerneremus, quod de Domino specialius prædictum cognoscimus: “Percute pastorem, & dispergentur oves gregis.”

[173] [Christanni narratio de causa cædis Podevini] Hæc eadem paulo aliter exposuit anonymus in Vita, si ipsi credimus, sub Ottone II scripta. Succedente, inquit, posthinc in regnum (id est, in ducatum Bohemiæ) nimiæ perversitatis duce Boleslao, sævitiaque ejus in fidelium catervas furente, non multo post beati Viri necem, humana dum fruitur vita, clericos & amicos, nec * servitio ejus familiariter vinctos, subita mortis sententia damnavit. Ex hisce omnibus nominatur unus Podevinus, fidelissimus S. Wenceslai minister, ejusdemque individuus comes & virtutum particeps, de quo propterea paulo latius agendum est, maxime quia Christannus illius mortis causam, sanctitate, quam de illo prædicant, indignam assignavit. Ait ille, Podevinum, seu Podiven, ut ibi scribitur, post sui Ducis cædem apud Theutonicos, ad quos confugerat, latitasse, & elapso aliquo tempore, cum jam sibi minus timendum crederet, in patriam reversum, domi se continuisse, tandemque præcipuo auctori necis Domini sui, in balneo recumbenti vitam gladio eripuisse.

[174] [rejicitur, eique præfertur.] Eodem teste, Podevinus fuga sibi consulens, a Boleslai apparitoribus in silva circumdatus captusque & laqueo suspensus interiit, post mortem miraculis clarus. Longe credibiliora sunt, quæ de eodem argumento habet anonymus mox laudatus, cujus verba subjicio. Juvenculum quemdam cubicularium, ceteris fideliorem servulis, ejusque secretis aptiorem, Vir sanctus, jam seculo vivens, admodum amavit, cujus etiam superius meminit scriptum; qui carissimo privatus Domino, lamenta tristis per dies frequentavit, & non minus plura factorum ejus exempla, quorum ipse conscius est, inter multos laudando dilatavit. Quo dux vesanus (Boleslaus) comperto, rapidissima succensus ira, suspendio mox eum interire jubet. Suspensus namque, ut vera bonorum testantur dicta virorum, plus biennium non aliter, quam viva & sana solent hominum capita, florenti canitie per pilos crescere atque candescere visus est. Hæc sane mortis causa gloriosa est, tamque digna fidelissimo S. Wenceslai amico & piorum operum socio, quam indigna illa sit, quæ traditur a Christanno: monet enim Apostolorum princeps Petrus Epist. 1, cap. 4: Nemo autem vestrum patiatur ut homicida.

[175] [narratio anonymi,] Enimvero utut iniqua impiaque fuit sancti ducis Wenceslai cædes, Podevini non erat eam postmodum altera, quamvis nocentis, cæde ex propria auctoritate vindicare, neque is, si id fecisset, homicidio posset absolvi. Quapropter ego vehementer miror, potuisse hæc a Christanno credi scribique, & tamen Podevinum ab eodem, ut facit, Sanctum Dei vocitari, divinisque miraculis post obitum suum illustratum tradi. Ego Christannum in Podevini necis causa per falsam relationem calumniamve, ut merito suspensus fuisse videretur, ab ejusdem inimicis confictam, deceptum credere malo & adhærere anonymo, aliisve Bohemis scriptoribus, qui apud Balbinum lib. 1 Epitomes, cap. 9 dixerunt, Podevinum, quod a Domini sui cadavere abscedere noluisset, a Boleslao jussum esse suspendi, accedente etiam Dragomiræ in ipsum odio, quod eumdem Filio suo in propaganda religione Christiana præcipuum adjutorem fuisse sciret. His positis, admitti possunt, quæ laudatus anonymus & Christannus de illius corporis incorruptione, quæque hic præterea de aliis prodigiis ad ejusdem sepulturam factis, populique erga ipsum veneratione enarrarunt.

[176] Horum posterior in Vita num. 34 de eodem e primo sepulturæ loco Pragam translato sic scribit: [tamquam longe conformior] Post multum temporis viri illius (Podevini) ex loco illo sublatum est corpus & translatum cum devotione clericorum, virorum mulierumque devotarum, & positum in cimiterio ecclesiæ S. Viti, ita ut S. Wenceslaus in ecclesia quidem, & miles ille foris positus, sola maceria dividantur. Cum his dictis recte conveniunt, quæ Cosmas Pragensis in Chronico ad annum 1124, quo ipse florebat, annotavit. Ejusdem anni in Quadragesima IX Calend. Aprilis Meinardus (Pragensis episcopus) casu reperiens in sacrario ossa Pediven, condit humi in capella, quæ est sub turre, inter altare S. Nicolai episcopi & confessoris, & tumulum Gebehardi episcopi. Hic (Pediven sive Podevinus) fuit cliens & individuus comes in labore & ærumna S. Wenceslai martyris, de cujus actibus in Vita ipsius satis declaratur scire volentibus. Tempore tamen suo Severus, sextus hujus sedis episcopus, ampliorem dilatans cappellam, circa sacram prædicti Patroni tumbam ossa prædicti clientis effodiens (quia aliter non poterat fundari murus) & collocans ea in sarcofago, posuerat in camera, ubi ecclesiastica servabantur xenia.

[177] Severus ille, eodem Cosma teste, Pragensis episcopus ordinatus est anno 1030, [famæ sanctitatis ipsius] annoque 1067 mortuus. Ipso sedente, anno 1060 Spignen, Bohemiæ dux, veterem S. Viti ecclesiam destrui, aliamque ampliorem ædificari curavit; eaque occasione Podevini ossa reperiri potuerunt, & a Severo in sacro ecclesiæ thesauro reponi, postquam ibidem a Christanni temporibus sive a seculo X juxta ejusdem ecclesiæ parietem jacuerant. Meinardus, qui eadem a Severo sic reposita invenit, & inter altare S. Nicolai tumulumque episcopi Gebehardi, alias Jaromiri etiam dicti, recondidit, Hermanno, anno Christi 1122 vita functo, successisse in eodem Cosmæ Chronico dicitur. Nescio, an ad alium locum denuo translata fuerint anno 1367, ad quem Benessius canonicus Pragensis, apud Balbinum lib. 4 Miscellaneorum Bohemiæ, parte 1, § 9 laudatus, ait: Beatæ Przibislavæ (quæ fuit S. Wenceslai soror) & beati Podevini corpora sepulta sunt in ecclesia Pragensi, sed extra sacellum beati matyris Wenceslai. Utrumque corpus anno 1673 rursus inventum & e terra elevatum fuisse, ex oculato teste memoravi num. 34, ubi ejusdem verba recensui.

[178] Ceteris addo & Thomam Joannem Pessinam in Phosphoro Pragensis ecclesiæ, [& venerationi eidem a Pragensibus exhibitæ.] quem præcitato anno 1673 typis vulgavit, radio 3, pag. 156 & seqq. de Podevino hæc scribentem: Nec multo post (translationem corporis S. Wenceslai Boleslavia Pragam) translatum quoque est corpus B. Podevini, & prope S. Wenceslai sepulchrum tumulatum, ubi hodieque una cum reliquiis B. Przibislavæ ad januam sacelli ejusdem Sancti, quondam ducis & domini sui, requiescit, vere fidelis Domino suo usque ad aras, qui, sicut vivens Hero suo a cubiculis fuerat, ita etiamnum vita functus, sacro cubiculo ejusdem propius adest, & ad Domini sui fores excubat. Omnia hactenus allata probant Podevinum magna semper apud Pragenses in veneratione fuisse, & Beati etiam titulo passim honoratum; attamen in nullis Martyrologiis ejusdem memoriam consignatam reperi, nec de ecclesiastico ipsius cultu quidquam legi.

[Annotata]

* forte necnon

§ X. Sacri sanguinis effusi prodigiosa vestigia: corporis sepultura Boleslaviæ, & hinc facta translatio Pragam: ejusdem mirabilis tunc temporis integritas.

[Sanguis ejus effusus elui nequit.] Sancti Ducis ac Martyris gloriam posthumam ab ejusdem sacris exuviis ordior. De sanguine illius, qui in ipsa cæde terram proximumque ecclesiæ parietem irrigaverat, nec ablui potuit, consule Christannum in Vita edenda num. 26. Huic addo Balbinum de suo tempore scribentem lib. 1 Epitomes cap. 9. Sanguis ipse, qui ex Divi corpore prosiliens parietes ecclesiæ asperserat, etsi omnia Boleslaus conaretur, deleri nunquam potuit, mansitque hoc Boleslaviensis ecclesiæ decus (quam roseo suo sanguine Christi martyr Wenceslaus consecraverat) ad nostra tempora: me puero (inconsulto munditiæ studio) decanus ecclesiæ calce superinducta majorem illius sanctissimæ picturæ partem exstinxit: quasi vero calx melius, quam sanguis D. Wenceslai, luceret. Neque tamen ipse, quamvis optabat, sic abolere potuit, quin hodieque per calcem, alibi etiam calce cadente, pulcerrimus sancti Martyris sanguis intermicet ac efflorescat. Hæc Balbino, viro docto ac pio, asserenti credo; at simul existimo, verbum efflorescat more oratorum ab eo dictum pro rursum appareat; non enim aliud illius sanguinis prodigium apud quemquam legi, quam quod a pariete ecclesiæ ablui nequiverit. Plura vide § 14.

[180] [Sat antiquis testimoniis destituta sunt, quæ Borzenæ] Ejusdem exanime corpus (ut habet Christannus in Vita num. 26) matris imperio, quam nuper, peccatis ipsius exigentibus, pepulerat, rursumque in pace pro Christi amore revocaverat, quibusdam cum fidelibus (e terra, ubi multis vulneribus confectum jacebat) rapientes, in tumba tandem projicientes, humo cooperuerunt; non, ut decebat Martyrem, sed ut assolet quisquam honoris aut beatitudinis mortalium. Credibile est, ad hunc tumulum, dum sacrum corpus in eo quievit, prodigia aliquot facta fuisse, quæ Christannus præteriit. Hagecius ad annum 930 (quamquam hoc præpropere) & ex illo Balbinus lib. 1 Epitomes cap. XI narrant, Borzenam, ipsius Boleslai fratricidæ conjugem, cum gravi ac immedicabili febri laboraret, clam viro suo illuc accessisse, dumque S. Wenceslaum servidis precibus invocaret, apparuisse hunc ipsi eo, quo viventem noverat, habitu, qui elevata manu Christiano more eidem benedicens, integram valetudinem subito restituit.

[181] [& Boleslao ad Sancti tumulum contigisse narrantur:] Subdunt, eamdem, domum redeuntem in ipso ecclesiæ limine Boleslao obviasse, & quærenti, quid ageret, acceptum a S. Wenceslao beneficium libere confessam esse; Boleslaum autem incredulum, sibi febrim, si id verum esset, imprecantem, mox febri correptum toto anno laborasse. Racek Dobrohorskius Boleslaviensis canonicus (prosequitur Balbinus) author est, pluresque alii, Boleslaum ipsum (quamvis occulte, ne quam authoritatem innocentiæ Fratri conciliaret, accessisse tumulum, & valetudinem fusis ante sepulcrum precibus impetrasse, Utrumque beneficium Pontanus a Braitenberg lib. 4 Bohemiæ piæ sic breviter complexus est: Post mortem denique magna Christianis & paganis exhibuit miracula & beneficia. Bizenam, Boleslai Sævi conjugem, & ipsum incredulum febre liberavit. Ut laudati scriptores assertis suis certam fidem facerent, debuissent vades satis antiquos adduxisse, sine quibus non possunt pro indubitatis haberi, quæ de rebus tam diu ante sua tempora gestis, quarum nulla apud biographos Sancti temporibus proximos exstat mentio, forte ex sola vulgi traditione commemorant.

[182] Eadem de causa mihi minime probantur, quæ laudatus Balbinus post ea subjunxit, [uti & ejusdem Sancti apparitio] quæque hic compendiose referam. Cum propter plurima miracula beneficiaque, miseris præstita, frequentissimus esset cum Christianorum tum ethnicorum ad Sancti tumulum accursus, multique ex his ea occasione Christo nomen darent, Lucensis provinciæ in Bohemia incolæ, idolorum superstitioni præ ceteris addicti, missis ad Boleslaum legatis, petierunt, ut is in publicis gentis comitiis sub pœna mortis vetaret, ne quis Wenceslaum injuste occisum diceret, neve ejusdem tumulum in posterum passim adiri sineret, sed ipsius cultum penitus aboleret. Placuit Boleslao Lucensium postulatio, atque in comitiis in Tursko post Pragam ad quercum, Robusti equitis dictam, ut Balbini verbis utar, S. Wenceslai memoriam paganis æque ac Christianis, pacis ac concordiæ nomine scelus prætexens, penitus interdixit. Applaudentibus principis placito ethnicis, Christiani cum Pragensibus iniquam legem adversantes, deliberandi tempus obtinuerunt.

[183] Interim dum hi consilia in commune conferunt, vident omnes Equitem aurea cataphractura, [pro cultu suo vindicando.] aureis armis insignem, equo candidissimo invehi, cæloque descendere. Eum ab Occidentali aëris plaga nubes horrida, plena procellarum & fulminum, quæ absistebant & identidem emicabant, sequebatur. Eques super multitudinem ethnicorum irruens, fulmina & ignes spargere cœpit. Fit fragor, imbres, procellæ, fulgetræ cælum involvunt, oberrant fulmina, Christianis Wenceslaum suum agnoscentibus & invocantibus, ethnicis consternatis, &, qua cuique licuit, in fugam effusis. Racek, quem nuper citavi, tradit, quadraginta ex ethnicis proceribus stratos fulmine periisse. Hæc Balbinus ex aliis non admodum antiquis, quæ quanto illustriora sunt, tanto certioribus indigent testimoniis, tantoque minus, si vera sint, omitti potuerunt a Christanno aliisque antiquioribus, ex quorum silentio eadem illis ignota fuisse dicere necesse est. Magis certa sunt, quæ de sancti Ducis ac martyris corpore Boleslavia Pragam translato habemus ex laudato Christanno, cui omnes alii consentiunt, quamvis aliqui in adjunctis varient, de quibus propterea mihi hic agendum est.

[184] De tempore, quod a Sancti morte usque ad translationem effluxit, [Illius corpus post triennium] convenit Christanno cum anonymo auctore Vitæ, sub Ottone II, si verum dicat, scriptæ. Prior num. 28 sic ait: Requievit corpus beati Martyris in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani humatum per tres annos: alter vero sic: Quiescente ibidem per trium spatia annorum venerando corpore &c. Ambo etiam annotarunt, annuam ejusdem translationis memoriam celebrariIV Nonas Martii, quod etiam hoc tempore observatur, verisimiliter, quia eodem die translatio facta est. Hinc cum superius probaverim, S. Wenceslai martyrium longe probabilius anno 936, die XXVIII Septembris contigisse, consequenter eadem translatio ad annum 939 vel 940 referenda est pro varia triennii eompleti vel incompleti interpretatione. Iidem duo biographi consentiunt, transferendi causam fuisse cælestes revelationes, quibus id fieri mandabatur, sed anonymus tradit, translationem, Boleslao inscio, Christannus autem eodem jubente, ægre tamen cauteque, ne in sancti Fratris sui gloriam cederet, factam fuisse.

[185] [vetero-Boleslavia Pragam transfertur:] Anonymi verba accipe. Quiescente ibidem (Boleslaviæ in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani) per trium spatia annorum venerando corpore, fidelibus quibusdam noctu visum est, ut, Deo rem insinuante, inde ad ecclesiam S. Viti martyris, quam ipse jam construxerat, religiosiore condendum sepultura transferri debeat. Qui somno emersi, viso credentes, & licet principis (Boleslai) tyrannidem metuentes, noctis tamen medio conticinio bustum quam pavidi recludunt, pretiosum Martyris pignus, non aperto sarcophago, vehiculo percaute ligatum superponunt &c. Ita ipse; at Christannus in Vita edenda num. 29 Nunciantur, inquit, hæc (revelationes divinitus factæ de Sancti corpore Pragam transferendo) fratricidæ illi; & quia Christianæ militiæ chlamyde erat obtectus, magnalibus Dei resistere non valens, quamvis sero, cœpit mirari. Tunc misit, & noctu corpus sanctum transferri præcepit ea conditione, ut, si ante auroram in sedem sepulturæ sancta membra tradita non fuissent, quibus injunctum fuerat, omnes se gladio multandos non dubitarent.

[186] [cujus translationis causæ,] Ab utroque diversa sensit Cosmas Pragensis, qui, quia S. Wenceslai martyrium anno 929 signaverat, translationem triennio post ad annum 932 reposuit, eamdemque solius Boleslai invidiæ adscripsit hoc modo. Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCXXXII intra Nonas Martii translatum est corpus S. Wenceslai martyris de Boleslau oppido in urbem Pragam, invidi fratris odio. Siquidem frater ejus Boleslaus de die in diem pejus faciens & pejus, nulla compunctus sui facinoris pœnitentia, mente intulit tumida, quod per martyris sui Wenceslai merita Deus declararet innumera ad ejus tumulum miracula, clam sibi fidis clientibus mandat, quo eum in urbem Pragam transferentes noctu, in ecclesia S. Viti humi condant, quatenus, si quæ Deus mira suis ostenderet ad gloriam sanctis, non ejus Fratris, sed S. Viti martyris adscriberetur meritis. Eamdem translationis causam unicam tradunt etiam Hagecius in Chronico ad præcitatum annum, aliique, quos laudat & sequitur Balbinus in Epitome lib. 1, cap. 12: mihi vero verisimillimum apparet, varias illas rationes ad translationem faciendam concurrisse.

[187] [de quibus scriptores non conveniunt,] Nam utrique biographo, præsertim Christanno, asserenti divinas revelationes translationi occasionem dedisse, nequeo fidem abnegare. Verisimile quoque est, Boleslaum tanto libentius in eam consensisse, quanto gravius ferebat, sacrum Fratris sui corpus, velut in fratricidii exprobrationem, Boleslaviæ, ubi ipse sedem suam fixerat, magna accurrentium frequentia honorari, ac cælestibus etiam illustrari prodigiis. Nec caret etiam probabilitate sua tertia ratio, a Cosma aliisque allegata; nempe, ut si qua ad Sancti corpus miracula Pragæ fierent, hæc non Wenceslao, sed aliis Sanctis, quorum reliquiæ in S. Viti ecclesia quiescebant, adscriberentur. Exemplo suo præiverat mater ejus Dragomira, simili consilio usa, ut S. Ludmillæ, quam impie strangulandam curaverat, gloriam obscuraret. Factum retulit Christannus in ejusdem sanctæ ducissæ martyris Vita in Opere nostro ad diem XVI hujus mensis Septembris edita, in qua postquam num. 22 dixerat, S. Ludmillæ tumulum miraculis inclarescere cœpisse, sic prosecutus est.

[188] Quæ cuncta dominam interfectricem ((Dragomiram) minime latuere: [probabilius assignantur.] quibus cognitis, timore nimio prostrata, agendum sibi quid foret, ignorabat. Tandem rursus venenosum instaurans consilium, apparitores suos Tetinis misit, quo venerabile corpus tumulatum jacebat, in mandatis jubens, quod domum super tumulum B. Ludmillæ statuerent in modum basilicæ, aptans & nomen in honore B. Michaëlis archangeli, quo, si deinceps inibi claruisset signum aliquod, non meritis beatæ martyris, verum Sanctorum, quorum pignora inibi detinerentur, deputaretur. Similibus igitur rationibus induci potuit Boleslaus fratricida, ut in translationem, quæ petebatur, libentius consentiret, ea tamen cautione adhibita, ut clam noctuque fieret, ne ejusdem per confluentem populum solemnitas tantum sibi cederet in opprobrium, quantum occiso Fratri in gloriam. Hinc etiam severum illud addidit mandatum, Boleslao Sævo dignum, ut sacri corporis portitores pœnam capitis luerent, nisi ante posterum diluculum illud in Pragensem ecclesiam intulissent.

[189] Christannus in Vita edenda num. 29 & 30 tradit, [Recensentur quædam translationis adjuncta,] dicti pignoris vectores ante diluculum, sicuti a Boleslao imperatum fuerat, usque in S. Viti ecclesiam pervenisse, duobus fluviis, ut id facere possent, divina ope prodigiose superatis. De re tota noctu confecta, unoque fluvio propterea miraculose transmisso convenit etiam anonymus sæpe laudatus, passim minus bene, quam Christannus, instructus. At Joannes Dubravius aliique, quos Balbinus secutus est & aliquot etiam Vitæ Mss., quamvis similia de unius vel duorum aut trium fluviorum transitu narrent, negant tamen, sacrum corpus, nisi claro die in ecclesiam invehi potuisse. Hunc in finem addunt nova miracula duobus illis antiquioribus biographis plane ignota. Operæ pretium non erit ea multis referre: paucis ex Balbino contracta accipe. Cum laudati vectores jam in alteram Muldavæ ripam cum sacro pondere mirabiliter evasissent, boves, qui istud vehebant, ante publicos Pragenses carceres immoti perstiterunt, neque ullis stimulis in montem, in quo S. Viti ecclesia structa est, adigi potuere: nec plus aliis bobus equisque plaustro junctis effectum est.

[190] Orto interim sole, concurrerunt incolæ, quibus, quid veheretur, [Christanno partim contraria, partim ignota,] sciscitantibus responsum est, rem magnam esse, jussu principis in arcem S. Viti secreto deferendam. Sed eorum unus, sive humana curiositate seu divino instinctu, impulsus, arcam aperuit, sanctumque Ducem suum (erat enim corpus incorruptum) agnovit & ceteris ostendit. Exultantibus omnibus accurrit cum supplice agmine clerus S. Viti, rursum pro sacro thesauro in montem provehendo frustra laboratum est, donec tandem maximus cleri sacerdos populum sic affatus est: Quanta indulgentia D. Wenceslaus subjectos populos rexerit, plerique meministis, qui eum præcordia misericordiæ habuisse scitis. Id forsitan hac ante carceres vestros statione indicatum cupit, ut in sui honorem e carceribus noxios juxta ac innoxios libere abire sinatis. Non pluribus opus fuit, ut populus, effractis carcerum foribus, captivos omnes liberos abire permitteret: quo facto, idem illud par boum, quod plaustrum Boleslavia advexerat, mox cum sacro onere in montem evasit, ac duo ethnici, miraculo attoniti, Christianam fidem amplexi fuere.

[191] Illatum in ecclesiam sacrum corpus, si iisdem credimus, [nec facile admittenda. Multo minus admitti potest] omnium oculis ac venerationi toto triduo expositum mansit, multis infirmis ad ejusdem salubrem contactum integra sanitate interim donatis. Verum isthæc omnia duobus antiquissimis biographis partim ignota, partim eorumdem dictis contraria, nullam apud me fidem habent. Sequitur ibidem apud Balbinum & aliud miraculum, imo vero fabula, quam ipsius verbis hic refero. Sub hæc (nempe dum S. Wenceslai corpus triduo illo publice expositum manebat) aliquis ex sacerdotibus, Wenceslao, dum vita manebat, gratissimus, Hostivod nomine, ad corpus accedit, ac liquida dulcique pietate, multis prius fusis lacrymis, Quando, inquit, Princeps inclyte, animam tuam virtutibus omnibus plenissimam cælum recepit, has vero mortales tui sacri corporis exuvias tellus sibi deposcit; age, & domestico quondam tuo memoriæ caussa de tuo corpore aliquod tui amoris pignus elargire.

[192] [fabula de digito e Sancti manu] Spectabat & audiebat orantem universa populi multitudo, cum ecce digitus in dextra sancti Martyris manu sponte sua incipit moveri, diuque agitatur, dum denique articulum unum emoveret atque in humum subjectam demitteret. Elevat reverenter Hostivodus donum mirabile, eoque lætus, gratiis actis, populo acclamante, discedit. Nondum comperi, quis fabulam hanc primus commentus sit, sed vix dubito, quin ex alio facto, quod Christannus & post hunc Joannes episcopus Litomisslensis recensuerunt, aliquando nata fuerit. In Vita edenda num. 31 sequentia legere est: In eadem vero hora (qua Sancti corpus in ecclesiam Pragensem illatum est) ferunt, inter reliquos ejusdem sepulturæ procuratos quemdam venerabilis vitæ affuisse dicunt *, qui huic Sancto, dum hac lucis vita potiebatur, amicus fidissimus nectebatur, qui corpus sanctissimum dum per singulos palparet artus, manum Sancti, lacrymarum imbre perfusus oculis, manui suæ impositam, leviter ungulas manus attrectabat, ex quibus unam vacillantem reperiens, lacrymosa ad socios voce profatur.

[193] [decidente. Corpus cum unico tantum vulnere repertum] Peccatoribus (inquit) væ nobis! quoniam corruptioni cernitur proximum fore sanctissimum corpus; ecce enim & titubantes patent ungulæ. Quem reliqui increpantes, Quare, inquiunt, frater, talia profaris, ac intellectu capaci haud perspicis, aut * obeditionis tuæ causa, qua fervebas, reliquias tibi sancti corporis impartiri cupis. * At ille pugno pectus tundens, Væ, inquit, væ, & existimo fore ita; apprehensaque rursus sanctissima manu, ungulam repetendo tangit, quam ita firmiter carni reliquæ hærentem reperit, acsi nulla vacillationis signa patuissent in ea. Hæc Christannus, & post hunc, ut monui, Joannes episcopus Litomisslensis iisdem fere verbis in Vita Ms., ex quibus supra dictam fabulam, veterum narrationi tam dissimilem, ortam esse existimo. Circa corporis incorruptionem integritatemque aliqua hic etiam notanda veniunt. Apud Christannum in Vita edenda num. 31 sic legitur: Tunc quoque (cum sacrum corpus noctu, ut præmissum est, in ecclesiam S. Viti intulissent) accenso lumine intuentes, viderunt corpus ejus integrum & omnia ejus vulnera sanata, præter vulnus illud unum, quod frater ejus crudelissimus capiti ejus inflixerat, & quidem quamvis sanus * foret, a reliquis tamen distabat, velut quodam limo albo contectus, * quod etiam studuerunt abluere, similisque * reliquis apparuit.

[194] De auricula quoque ibidem sequitur num. 32: Auricula ejus, quæ funditus absoissa ictu gladii fuerat, [illæsum, adhærente etiam capiti auricula,] atque a sorore ipsius, eodem revelante, inventa fuerat, sanissima, junctaque loco suo invenitur. Deinde inventio illa exponitur. Przibislawa Sancti soror olim ab illo in visione jussa abscissam auriculam quærere, excussa somno, designatum locum adiit, eamque cum reverentia guadioque magno sumens … monumentum Fratris, domini sui ac martyris adiens, cum quibusdam fidelissimis maxima cum reverentia aperuit, auriculamque imposuit, & cum omni diligentia rursus clausit; quæ post translationem glebæ (id est corporis) ipsius venerabilis ita incorrupta junctaque carni reliquæ, ut prædiximus, inventa est, acsi nec vestigium ferri unquam passa fuisset. Hactenus ipse, cui Joannes Litomisslensis episcopus consentiens, eamdem inventionem suo loco ante Translationem recte recensuit;

[195] Anonymus sæpe laudatus in Vita Ms. de auricula non meminit, [quæ olim abscissa fuerat: aliorum de hisce narratio] de corporis vero integritate paulo aliter loquitur hoc modo: Vehiculum sacro (Martyris corpore) gravatum prosecuti ad locum prædestinatum, citius applicant, ecclesiam cum sarcophago, Deum laudando, introeunt; foribusque diligentius obseratis, precibusque sinceriter effusis, sarcophagum aperiunt. Et ecce corpus carnea adhuc mole integrum, & per cuncta vulnera sanum, apparentibus tantumdem * plagarum signis in solum vulnus fraterno ense factum, quod se dehiscens, sanguine visum est manare. Denique Balbinus, laudans in margine Pulkavam, prædictam auriculæ inventionem ac miraculum, tempore illius tridui, quo S. Wenceslai corpus in ecclesia Pragensi publice expositum fuisse, superius perperam dixerat, contigisse scripsit his verbis: Triduo in S. Viti templo apertum & omnium oculis ac venerationi expositum corpus jacuit, infinita hominum multitudine quotidie ad spectandum affluente; ex quibus ægrotantes quam plurimi contactu sacri corporis curati.

[196] Illud prudentiores dolebant, reliquis vulneribus divina virtute clausis, [non probata.] vulnus secundum aurem factum adhuc hiare, & auricularum alteram desiderari. Ea ipsa nocte per visum ab angelo Przibislava, D. Wenceslai soror, matrona lectissima, admonetur, ubi Boleslaviæ auris esset quærenda, quæ abscissa fraterno ictu, fortuito in cespitem quendam pone templi Boleslaviensis parietem inciderat, latebatque. Fides viduæ sanctissimæ ab omnibus est habita; mittunt continuo sacerdotes, qui adferrent. Hic sequitur fabula de articulo digiti, de qua consule supra dicta num. 191 & sequentibus, ac tandem additur: Non multo interjecto tempore Boleslaviæ, ut sancta vidua prædixerat, inventa auris, adfertur: admovere vulneri sacerdotes; statim novo miraculo capiti sic adhæsit, ut jam avelli non posset. Nemo non videt, quantum hæc discrepent a Christanno, a cujus auctoritate ego sine urgenti ratione minime recedendum statuo.

[Annotata]

* l. virum

* l. quod

* l. cupit,

* l. sanum

* l. contectum

* l. simileque

* forte tantummodo

§ XI. Sancti corpus in Pragensi S. Viti ecclesia miraculis clarum: principum in ipsum munificentia: caput auro ornatum, sacellum magnificum & tumba aurea eidem facta.

[Sancti Martyris corpus Pragæ] Communis est omnium scriptorum assertio, plurima apud S. Wenceslai tumulum in ecclesia Pragensi, & ad ejusdem invocationem miracula facta esse. Christannus in Vita edenda num. 32 testatur, ea suo tempore, id est, sub finem seculi X, ante cujus medium sanctus Dux martyrio coronatus fuerat, frequentia fuisse. Sic enim, de translatione mox memorata loquens, ait: Venientes ergo, quotquot adesse poterant, clerici & populi, cum hymnis & canticis (quantum scilicet Boleslai metus permittebat) condiderunt corpus sanctum in sarcophago, & sepelierunt in basilica sancti Viti martyris, ubi, Domino opitulante, meritis S. Wenceslai martyris multa & innumera operantur miracula ad laudem & gloriam nominis Christi Domini nostri. Consonat etiam anonymus, qui, si verum dicat, sub Ottone II illius Vitam scripsit; Ibi vero, inquiens, divina sæpius coruscante Omnipotentia, innumerabilibus miraculorum signis felix exultatio fidelibus, terrorque incredulis, tanti Viri meritis frequentissime clarescit.

[198] [in ecclesia S. Viti multis miraculis claruit.] Hisce duobus addo alterum anonymum monachum, scriptorem Vitæ S. Adalberti, Pragensis episcopi & martyris, quam sub Ottone III imperatore composuit, & Henschenius noster edidit illustravitque ad diem XXIII Aprilis, quo colitur. Verba illius huc referre etiam visum est, quia ex iisdem simul discimus, quanta in veneratione sanctus ille episcopus, ac postea pariter martyr, habuerit S. Wenceslaum, ex cujus fratricidæ filia Strzezyslava natus erat. Itaque cap. 2, num. 8 de S. Adalberto post consecrationem episcopalem Pragam accedentem in ea sic legitur: Ventum est ad sanctam civitatem Pragam, ubi dux prædilectus Wenceslaus quondam regnum tenuit, ac in Dei servitio vivere suum egregie perduxit; postea vero sub impii fratris ferro nobile martyrium consummans, manifestis indiciis ac ingentibus usque hodie miraculis sua merita probat. Ibi tum novus ille pontifex vincla pedum solvens, nudo pede intrat urbem; hinc humili spiritu & corde contrito orationis jura persolvens, magno gaudio civium episcopalem cathedram insedit. Hactenus anonymus coævus S. Adalberto, qui is ipse est, cui Christannus Vitam SS. Ludmillæ & Wenceslai inscripsit. Quamquam autem isti biographi de frequentissimis miraculis per S. Wenceslai merita impetratis consentiant, pauca tamen posteritati tradiderunt, quæ in fine Vitæ per Christannum legi possunt; cetera vero ab aliis addita in Appendice post utramque Vitam danda recensebo.

[199] [Eadem ecclesia a Joanne XIII erigitur in cathedralem;] Magna item veneratione ac favore tum sacrum Martyris corpus, tum locum, in quo quiescebat, Bohemiæ duces regesque prosecuti fuere; quorum omnium donationes & beneficia, in Bohemorum Historicis Chronicisque sparsim relata, colligere mihi admodum difficile esset, & lectori tetricum legere. Quam ob rem suffecerit mihi hic quædam præcipua retulisse. Boleslaus II, cognomento Pius, Boleslai I fratricidæ filius, ecclesiam illam, consentiente S. Wolfgango episcopo Ratisbonensi, cui suberat, in cathedralem erigi a Joanne XIII Papa petiit, obtinuitque. Apostolicas litteras hac super re ad Boleslaum datas exhibet Cosmas Pragensis in Chronico ad annum 967, in quibus id notandum occurrit, quod Wenceslaus titulo Sancti & Martyris jam tum a Pontifice honoretur, eademque ecclesia æque ipsius ac Viti nomine insigniatur. Sic enim, Cosma teste, in iisdem legebatur: Apostolica auctoritate & S. Petri principis Apostolorum potestate … annuimus & collaudamus atque incanonizamus, quo ad ecclesiam sanctorum Viti & Wenceslai martyrum fiat sedes episcopalis &c.

[200] Eamdem ecclesiam, cum jam populum ad S. Wenceslai festivitatem confluentem non amplius caperet, [a Spigneo & Wratislao ducibus amplificatur.] Spigneus II Bohemiæ dux proxime subsecuto seculo destruxit, novamque ampliorem condere cœpit. Audi denuo Cosmam in Chronico. Anno Dominicæ Incarnationis MLX cum ad festum S. Wenceslai dux Spingnens venisset Pragam, videns ecclesiam S. Viti non adeo magnam, nec capescentem populum, concurrentem ad festivitatem sanctam, quam videlicet ipse S. Wenceslaus construxerat ad similitudinem Romanæ ecclesiæ rotundam, in qua etiam corpus ejusdem S. Wenceslai quiescebat; similiter & aliam ecclesiam, quæ fuit contigua & quasi in porticu sita ejusdem ecclesiæ, cujus in medio nimis in arcto loco erat mausoleum B. Adalberti; optimum ratus fore, ut ambas destrueret, & unam utrisque patronis magnam construeret ecclesiam, continuo per longum gyrum designat ecclesiæ locum, jacit fundamenta, fervet opus: sed ejus felicia cœpta in subsequenti mox anno intercipit mors inepta. Inceptum opus Wratislaus successor ejus perfecit.

[201] Præ ceteris in eumdem sanctum Ducem martyrem munificus fuit Carolus IV, [Carolus IV imperator magnificum ipsi sacellum] qui cum patre suo Joanne Bohemiæ rege collapsam ecclesiam magnificentius restauravit, & in totius Bohemiæ metropoliticam a Romano Pontifice evehi curavit, ac deinde imperator & Bohemorum rex factus, tum aliis multis donis, tum ingenti sacrarum reliquiarum thesauro ditavit. Verum hæc omnia sciens prætereo, cum meum non sit illius ecclesiæ historiam prosequi, ejusdemque adversa & prospera narrare, quæ apud Pessinam in Phosphoro aliosque prolixius legi possunt. Propius ad propositum meum spectat sacellum ab eodem imperatore in prædicta ecclesia Pragensi erectum splendideque exornatum, cujus Balbinus in Epitome rerum Bohemicarum lib. 3, cap. 21 ad annum 1366 his verbis meminit: Inchoatum jam pridem erat gemmeum divi Wenceslai sacrarium in ecclesia Pragensi, id anno præsente perfectum non modo homines ad admirationem, sed etiam ipsum sanctum Martyrem ad beneficentiam provocavit. Miracula eo tempore ad sepulcrum patrata Benessius aliique recensent: Quid per gemmeum indicatum voluerit, exposuit lib. 3 Miscellaneorum Bohemiæ, dec. 1, pag. 121, ubi eamdem ecclesiam Pragensem describens, hæc ait.

[202] Sacrarium S. Wenceslai prorsus gemmeum, visu dignissimum habetur: [exstruit: Sobieslaus coromam auream ei donat,] GEMMEUM dixi, quod gemmis variis, Jaspide præcipue, parietes ipsi constent & colluceant; quale opus non facile in vicinis ac remotis provinciis invenies. Idem Balbinus in Miscellaneis loco mox citato pag. 121 subdit: Porro sanctissimi Martyris Wenceslai tumulum multi principes ac reges nostri suscepere ornandum. Anno MCXXVI Sobieslaus I post victoriam de Lothario cælitus obtentam (in qua ipse cæsar captus est) coronam auream S. Wenceslai sacro capiti in sepulchro imposuit. De insigni hoc dono propter relatam memorabilem de Lothario II imperatore a Sobieslao victoriam consentiunt Pessina in Phosphoro, radio 2 pag. 37 & seq., & qui illis præivit Joannes Dubravius episcopus Olomucensis lib. XI Historiæ Bohemiæ, qui ambo asserunt, coronam illam auri duodecim & argenti octoginta pondo gravem fuisse. Victoriæ adjuncta, quæ quidam miraculis accensent, Legi possunt apud Balbinum in Epitome lib. 3, cap. 10. De eadem victoria etiam meminit Otto Frisingensis lib. 10, cap. 22 in gestis Friderici I imperatoris, ubi eum consule, si lubet. At quoniam nunc de corona sermo factus est, quæ ad hanc spectant, expediamus.

[203] [item aliam Joannes rex, aliamque] Joannes Bohemiæ rex, qui thesaurum ecclesiæ Pragensis in bellicos usus expenderat, postea facti pœnitens, cum novam coronam auream, tum decimas ex argenti fodinis eidem ecclesiæ donavit, teste Pessina in Phosphoro, radio 2, pag. 57 & duabus sequentibus, ubi ex archivo capituli Pragensis recitat partem instrumenti ejusdem regis de donatione dictarum decimarum, in quo hic ait, sese illas donare pro fabrica ecclesiæ Pragensis & ædificiis suis novis, ac primo pro decore & exaltatione seu structura sepulchrorum beatorum Wenceslai & Adalberti, quorum corpora inibi recondita feliciter existunt, cum argenteis tabulis & imaginibus deauratis, cum gemmis & lapidibus pretiosis &c. Joanni in Bohemiæ regnum successit filius ejus Carolus IV imperator, S. Wenceslai amantissimus, in eumdemque præ ceteris omnibus munificus. Hic, cum pro sua inauguratione novam coronam auream gemmis pretiosisque lapillis ornatam confici jussisset, eodemque absente & inscio, regina Blanca illius uxor aurum coronæ S. Wenceslai ad illam adhiberi jussisset, vehementer indoluit; utque hoc conjugis suæ erratum emendaret, ex consilio Arnesti, primi archiepiscopi Pragensis, novam illam coronam S. Wenceslao donavit, ea lege, ut ex ejusdem sacello vel thesauro numquam auferretur, nisi cum rex novus inaugurandus aut insignia regia alia de causa a rege adhibenda essent.

[204] [Carolus IV imperator,] Quin etiam ne quis secus faceret, sub pœna excommunicationis a Clemente VI Papa cavendum impetravit; ac præterea adjecit, ut, quotiescumque eadem corona ad inaugurandos reges adhiberetur, hi certam pecuniæ summam Pragensi ecclesiæ penderent. Consuli possunt Balbinus in laudati Arnesti Vita lib. 2, cap. 8 aliique Bohemiæ scriptores, inter quos Pessina in Phosphoro radio 2, pag. 67 & seq., laudavit originales litteras Caroli in archivo capituli asservatas, & ex Benessii Krabice a Weytmile, canonici Pragensis & archidiaconi Zatecensis, testis oculati, Chronico Ms. Pragensi lib. 4 ad annum 1347 sequentia recitavit: Coronam autem, qua ipse rex (Carolus IV) coronatus est, donavit S. Wenceslao, ejus capiti in ecclesia Pragensi certis diebus imponenda, decernens, ut omnes reges Bohemiæ sui successores eadem debeant corona coronari, & illa die coronationis suæ duntaxat uti, dieque eadem ad noctem in manus decani & sacristæ Pragensis, qui de natione Bohema esse debent, restituere cum effectu, sub pœna excommunicationis per dominum Papam propter hanc causam latæ.

[205] [qua Bohemiæ reges coronantur.] Item statuit & literis suis idem rex firmavit, ut quilibet suorum successorum, qui eadem corona erit sequuturis temporibus coronandus, teneatur solvere capitulo Pragensi, ratione mutuationis dictæ coronæ ccc sexagenas Pragenses, in utilitatem ecclesiæ & capituli convertendas. Præmiserat ibidem Pessina, laudatum Carolum hasce leges, quas tulerat, omnium primum anno 1347 pro inauguratione sua, ac iterum anno 1363 in coronatione filii sui Wenceslai religiose observasse. Apud eumdem radio 4, pag. 474 ex inventario ecclesiæ Pragensis, anno 1368 facto, ejusdem coronæ descriptio exhibetur, additurque in fine: Quam coronam præfatus d. imperator (Carolus) donavit ecclesiæ pro ornamento capitis S. Wenceslai; & decano ecclesiæ Pragensis, custodi & sacristæ, qui omnes natione & lingua Bohemi esse debent, custodiendam commisit in perpetuum; & cum hac reges Bohemiæ coronantur, ac deinceps coronari debent. Ad alia ejusdem Caroli pietatis regiæque munificentiæ opera progrediamur.

[206] Benessius a Weytmile canonicus mox laudatus, Carolo synchronus, [Idem imperator caput Sancti auro inclusit, sacellum magnificum] in Chronico ad annum 1358, apud Pessinam in Phosphoro pag. 465 hæc habet: Eodem anno D. imperator specialem habens devotionem ad S. Wenceslaum, protectorem & adjutorem suum præcipuum, caput ipsius Sancti circumdedit auro puro. In Inventario sacræ supellectilis Pragensis ecclesiæ, decennio post, id est, anno 1368 confecto, quod exstat in eodem Phosphoro pag. 466,in Rubrica de capit. SS. legitur Wenceslai (caput) de puro auro. Redeo ad Benessium ita prosequentem: Et fabricavit ei tumbam de auro puro, & pretiosissimis gemmis atque lapidibus exquisitis adornavit & decoravit, adeo ut talis tumba in mundi partibus non reperiretur. Hæc ibi testis oculatus. In Inventario mox laudato, Rubrica de tumbis primo loco etiam recensetur S. Wenceslai (tumba) de auro puro; sed de ea infra latius. Balbinus in Vita Arnesti, primi archiepiscopi Pragensis, lib. 2, cap. 8 varia accumulans, narrat quoddam miraculum per S. Wenceslai capitis contactum, præsente spectanteque Carolo IV factum, quod nos in Appendice de Miraculis num. 13 & sequenti recensebimus; deinde vero ita progreditur: At Caroli animum (viso miraculo) ingressa admiratio liberalitatem excivit: mandat continuo (quod unum maxime Arnesto placiturum sciebat) fabricam ecclesiæ Pragensis diligentius auctis sumptibus ædificari, tum hanc ipsam divi Wenceslai martyris capellam magnifice exornari; tantæque fuerunt illius templi divitiæ, ut lapidibus pretiosis insertis parietes omnes tegerentur ac murorum vices subirent, ut videmus.

[207] Occasione novæ illius aureæ tumbæ facta existimo, [& tumbam ex auro fieri curavit,] quæ laudatus Balbinus prædictis mox subnexuit. Longius etiam progressa Caroli pietas ad S. Wenceslaum usque … pervenit, visusque est Carolus ad demerendum sanctum Martyrem cuniculos pietatis, ut ita dicam, egisse. Itaque bona Pontificis Romani gratia sacrum beati Martyris tumulum Arnesti manibus aperiri voluit, perpurgari sacros cineres, ossa, ut ætas illa solebat, vino lota decenter componi, ac novum in ecclesia Pragensi festum institui diem, quo ejus compositionis aliqua extaret memoria. Ea de re Martyrologium vetus sanctæ ecclesiæ Pragensis in hunc modum loquitur: “V Cal. Julii, Recollectio ossium, sive reliquiarum S. Wenceslai, gloriosi nostri patroni, per Rev. in Christo patrem, dominum Arnestum archiep. primum Pragensem, facta de mandato serenissimi domini Caroli Rom. imp. semper augusti & Bohemiæ regis, ipso præsente.” Hæc Ms. codex. Habemus & nos in Museo nostro ejusdem Martyrologii apographum, in quo eadem legere est.

[208] [eamdemque Bohemiæ proceres exornarunt.] Post hæc Balbinus loco citato de procerum quoque Bohemiæ in exornando eodem mausoleo insigni pietate ac munificentia hæc scribit; Imitati regis pietatem, ut amat fieri, proceres tumulo Martyris exornando affixere emblemata quædam, seu clypeos ex auro argentoque, magno aurificum labore & ingenio cusos, in quibus clypeis militaria singulorum procerum signa spectabantur, adeoque his clypeis insepultus sanctus princeps Wenceslaus, totumque mausoleum contectum est. Opus hoc magnam inventionis & venustatis commendationem apud cæsarem Carolum, qui eruditos ad artificum labores oculos habebat, dicitur meruisse. Idem scriptor in Miscellaneis Bohemiæ decade 1, lib. 3, pag. 122 de eodem argumento ait: Carolo regnante, tumulum sancti Martyris proceres Bohemiæ monilibus gemmis & aureis maximo pretio exornarunt, in quibus cujusque familiæ gentilitia signa spectabantur; sed hæc fuere, non sunt: vere tamen fuisse, constabit ex instrumento mox recitando. Denique lib. 3 Epitomes cap. 21 hanc sacri tumuli exornationem post Hagecium in Chronico anno 1358 illigavit, id est, eidem anno, quo Carolus auream tumbam fecisse dicitur supra a Benessio.

§ XII. Magnificæ ipsius tumbæ, sub Carolo IV imperatore factæ, quæ non superest, descriptio: recentior ejusdem ornatus.

[Enumerantur pretiosæ effigies] Ut lector intelligat, quam pretiosum fuerit istud mausoleum, quamque Caroli IV imperatoris, totiusque Bohemiæ nobilium ceterorumque indigenarum pietate ac munificentia dignum, ex re esse judicavi hic exhibere ejusdem descriptionem, Inventarium vulgo dictam, quam anno 1387 Bohuslaus, Pragensis ecclesiæ decanus confecit, & Pessina in Phosphoro a pag. 715 vulgavit. Voces, quæ aliqua interpretatione indigent, in fine explicabo, ne instrumentum illud frequens interpolatio obscuret. Sic itaque habet: Tumba S. Wenceslai. In capite tumbæ, in parte inferiori sunt duæ imagines de gamau, videlicet imperatoris & imperatricis. In capite imperatoris est corona, in principio sui habens crucem auream cum tribus perlis parvis, & parvam imaginem Crucifixi. In principio ejusdem coronæ super caput una crux in medio habens sapphirum, & in marginibus quatuor parvos rubinos. Post hanc crucem in eadem corona sequitur alia parva crux ad modum lilii, habens tres perlas & parvum pallasium splendidum. Post hoc in medio sequitur crux habens in medio unum sapphirum & quatuor parvos rubinos in lateribus, & tres perlas. Desuper tandem sequitur parva crux ad modum lilii, habens tres perlas & in medio unum pallasium. Demum ad occiput coronæ est iterum una crux, habens in medio sapphirum & quatuor rubinos ad quodlibet latus, & tres perlas parvas.

[210] [imperatoris & imperatricis,] In circulo coronæ superiori sunt sex gemmæ & novem perlæ magnæ; in inferiori & in auriculari dependenti ad aures sunt octo gemmæ & octodecim perlæ, duæ & duæ continue junctæ. Item in corona capitis imperatricis est una parva crux aurea, sive Crucifixus, habens tres perlas; & alia in principio coronæ, habens sapphirum in medio, & quatuor rubinos ad modum adamantis; & alia parva crux ad modum lilii, habens in medio unum pallasium & tres perlas. Item in medio una crux, habens unum sapphirum & quatuor rubinos & tres perlas: alia ad modum lilii, habens pallasium & tres perlas; & alia crux in occipite, habens unum sapphirum in medio & quatuor rubinos ad latus, & tres perlas. In circulo superiori coronæ sunt sex gemmæ & novem perlæ; in circulo vero inferiori sunt quinque gemmæ & duodecim magnæ perlæ, duæ & duæ simul junctæ: desuper vero imago S. Wenceslai, habens in manu dextra lanceam cum vexillo habente aquilam, in sinistra vero clypeum cum leone de perlis facto.

[211] In inferiori parte habet coronam, continentem tria lilia magna, [S. Wenceslai] & duo parva. In primo lilio sub manu dextra continetur magnus pallasius rubeus, & tres sapphiri ad latera, & in summitate magna perla, & ad latus secunda. In parvo lilio, quod post hoc sequitur, in medio parvus rubinus, & quatuor sapphiri ad latera, & una perla in summitate: in magno lilio, in medio coronæ, magnus rubinus, quasi granatus, & quatuor sapphiri ad latera & tres parvæ perlæ. Item in parvo lilio sub manu sinistra, in medio unus rubinus, & quatuor sapphiri ad latera, & in superiori parte una perla. In magno lilio sub sinistra manu unus pallasius, in superiori parte fractus, & tres sapphiri, & duæ perlæ magnæ. In inferiori circulo ejusdem coronæ sunt novem gemmæ magnæ pretiosæ, & viginti perlæ magnæ & quatuor parvæ gemmæ intersertæ. Item thoraces integri, continentes triginta unam gemmam, & unum monile in pectore, in medio habens unum sapphirum, & in circulo sex parvas gemmas & sex perlas: & in fibula ad dexteram partem unum pallasium, in medio tres magnas perlas & duos smaragdos; in fibula ad sinistram partem unum pallasium, tres magnas perlas & duos smaragdos.

[212] In diademate vero imaginis ante faciem tres sapphiri magni, [angelorum,] & tria parva lilia; unum habet tres perlas, secundum tres, & tertium tres, sed majores. Ex alia parte in diademate duo magni sapphiri, & duo parva lilia, quodlibet habens tres perlas. In corona S. Wenceslai in lilio ad dextram partem tres sapphiri, & in medio unus pallasius; in parvo lilio unus pallasius parvus, & una perla. In medio lilio magno unus pallasius, quatuor sapphiri & tres parvæ perlæ: in alio parvo lilio unus pallasius & una perla parva: in lilio magno super caput, unus pallasius, tres sapphiri & duæ perlæ magnæ. In inferiori parte coronæ sex gemmæ & octodecim perlæ. Ad dextram partem unus angelus super vexillo, in circumferentia nubis sex habens gemmas & septem perlas, diadema & alas sine defectibus. Ad sinistram partem alius angelus, in circumferentia nubis sex habens lapides & quinque perlas, diadema & alas sine defectibus.

[213] Item sub manu Christi est magnus thopasius; in manu Christi duæ prætextæ manicarum; [Christi] in superiori prætexta sunt viginti gemmæ; in inferiori prætexta habet parvas gemmas sine defectu: in digito medio est annulus, habens in se adamantem bene magnum. Item monile sub manu habet octo smaragdos & alias gemmas cum perlis sine defectu: supra manum in summitate est unus annulus, habens in se sapphirum magnum; in annulo est unus magnus smaragdus in summitate sepulchri, & ultra smaragdum est unum pretiosum monile, habens caput humanum in medio, & in circumferentiis octo lapides pretiosos. Per rigam inferiorem ad dextram partem sub monili descendendo, sunt triginta tres gemmæ, & in secunda linea supra illam sunt septem monilia cum octo gemmis. In tertio monili, in eadem riga ascendendo, deficit una perla: in tertia riga supra illam sunt triginta quinque gemmæ, & sexta deficit, lectulo remanente. Item sub superiori monili ad sinistram partem in riga inferiori sunt triginta duæ gemmæ, & deficit una, lectulo remanente. In alia linea supra istam sunt septem monilia & septem gemmæ.

[214] [Domini nostri,] In superiori monili illius rigæ deficit lectulus unus cum perlis: & in quarto monili descendendo deficit una perla. In superiori riga sunt triginta quatuor gemmæ; deficit una, lectulo remanente, & secunda cum lectulo. Item ad dexteram partem alterius manus Christi sunt duodecim monilia, & tres gamau cum imaginibus, & quatuor gemmæ. Sub annulo ad dextram partem monilia parva sunt quadraginta octo. In monili circa manum angeli deficit parvus lapillus cum lectulo: in monili sub nube angeli deficiunt quatuor parvæ perlæ: in monili superiori sub ala angeli deficit una perla, & sub eo in tertio monili deficit unus lapillus: ibidem in monili supra gamau cum imaginibus deficit una perla; ibidem in gamau deficit una perla. Sunt autem gemmæ pretiosæ sub angelo ad latus dextrum, exceptis monilibus, triginta una, & monile magnum, continens in se gamau magnum cum facie virili, habens in circuitu octo gemmas & viginti tres perlas, & deficit una perla.

[215] [SS. Pauli,] Item sub gemmis in eadem parte, in pede tumbæ, sunt octo cruces; in prima deficit gemma superior, lectulo remanente, habens in superiori parte tres perlas & quatuor gemmas, & in pede tres parvas perlas, deficit quarta. Aliæ omnes cruces habent per quinque gemmas, & in parte superiori per tres perlas magnas, & circa pedem per quatuor perlas. Item ad latus sinistrum sub manu Christi sunt parva monilia quinquaginta tria, & unum magnum cum gamau, & reliquum circa caput angeli de gemmis magnum: in monili sub manu Christi deficiunt duo parvi lapides; & a latere clypei in secundo & tertio monili deficiunt duo lapilli; alia sunt plena. Gemmæ in eodem latere ultra monilia sunt novemdecim, & in pede sepulchri ejusdem lateris sunt quinque parvæ cruces, quælibet habens quinque gemmas & tres perlas in superiori parte, excepta cruce penes imaginem imperatoris, quæ caret tribus perlis. Item in latere in tabula cum imagine S. Pauli, in diademate sunt quinque gemmæ, & deficit una; & sunt quatuor perlæ magnæ. Ad latus dextrum imaginis sunt septem gemmæ, & ad sinistrum similiter septem gemmæ: ad latus dextrum sunt tres perlæ, & ad sinistrum similiter tres perlæ: & sub imagine S. Pauli sunt duodecim gemmæ, & viginti una perla.

[216] [Viti, Petri, Adalberti,] Sub imagine S. Pauli in alia tabula est imago S. Viti, habens in diademate quinque gemmas & quatuor magnas perlas: ad latus vero dextrum imaginis novem gemmas, & ad sinistrum similiter novem. Item sub hac imagine in tabula inferiori est passio S. Viti, ad latus dextrum habens quinque gemmas, & ad sinistrum quinque. Item in tabula superiori est imago S. Petri habens in diademate undecim gemmas & quatuor magnas perlas: ad latus dextrum habet undecim gemmas, ad sinistrum undecim; & ad latus dextrum tres perlas, ad sinistrum tres similiter perlas. Sub diademate sunt duodecim gemmæ & octodecim perlæ. Item sub hac imagine est imago S. Adalberti, in diademate habens gemmam, & in humerali duas; in pectore deficit una, lectulo remanente. Ad latus dextrum sunt septem gemmæ, & ad sinistrum similiter septem: ad dextrum sunt tria parva monilia, & ad sinistrum similiter tria. Item in tabula inferiori sub hac imagine est passio S. Adalberti, & habet parva sex monilia.

[217] Item tertia tabula in parte superiori habet imaginem Majestatis & quatuor Euangelistas. [aliorumque Sanctorum;] In circuitu imaginis sunt octodecim gemmæ, & septemdecim perlæ: in marginibus tabulæ sunt quinquaginta tres gemmæ. Sub hac est imago S. Wenceslai, in diademate habens tres gemmas & quatuor maximas perlas; in pectore habet tres gemmas, ad latus dextrum quatuor gemmas, & ad sinistrum similiter quatuor. Sub hac tabula in tabula inferiori est passio S. Wenceslai, habens octo gemmas. Item quarta tabula superior habet imaginem B. Virginis; in diademate sunt septem gemmæ & quatuordecim perlæ: in diademate Christi sunt septem gemmæ & sex perlæ; in pectore B. Virginis una gemma. Item sub imagine B. Virginis ad latus dextrum est crystallum, habens de capillis B. Virginis, ad latus vero sinistrum deficit crystallum. Sub hac imagine est tabula, continens crucem auream, & unum angelum ad dextrum latus, & alium ad sinistrum: in parte superiori crux continet tredecim gemmas & quatuordecim perlas. Sub hac imagine tabula inferior nullam imaginem habet; continet quatuor gemmas (in qua tabula prius pendebat præsepe Domini) & unum lectulum inter quatuor gemmas superioris Crucis.

[218] Item quinta tabula in parte superiori habens plenarium S. Marci: [item gemmæ, margaritæ,] in superiori parte est imago S. Marci sine defectibus, habens quatuor gamau, duo in superiori parte, & duo ab inferiori. Subtus monile pretiosum est, quod ab una parte imaginem imperatoris, & a secunda episcopi habet, unam gemmam in medio & sex in circumferentiis, perlas septemdecim; deficit decima octava. Sub hac est tabula, in qua est imago S. Ludmillæ; in diademate continet novem gemmas & octo perlas. Ad latus dextrum habet quinque gemmas, & ad sinistrum sex, & in pectore parvum monile. Sub hac est parva tabula continens passionem S. Ludmillæ, & quatuor gemmas. Item alia tabula est trium Euangelistarum, habens octo monilia, diademata & alas sine defectu. Sub hac est tabula quinque Fratrum imago formalis; in diademate habet septem gemmas & duodecim parvas perlas; ad latus dextrum quatuor gemmas, ad sinistrum tres. Secunda imago habet in diademate septem gemmas & undecim parvas perlas; in medio inter tertiam imaginem tres gemmas. Tertia imago habet quinque magnas gemmas in diademate & ad dextram partem duas parvas gemmas, & in medio perlam; ad sinistram similiter duas gemmas, & in medio perlam. Inter tertiam & quartam imaginem sunt tres gemmæ.

[219] Quarta imago habet in diademate septem gemmas & octodecim parvas perlas; [& pretiosi lapilli,] inter quartam & quintam imaginem sunt tres gemmæ. Quinta imago in diademate habet septem gemmas & novem perlas, deficiunt novem: & ad latus sinistrum habet tres gemmas. In inferiori tabula est passio dictorum quinque fratrum, & habet decem parva monilia. Item super imaginem S. Pauli pendet cor aureum, & in fine tabulæ circa cor sunt tres gemmæ. Post hæc sequitur unum magnum monile, includens in se aliud parvum, in cujus medio est sapphirus magnus. In majori circulo monilis sunt sex parva monilia, quodlibet continens gemmam, & sex alia, quodlibet continens magnam perlam cum parvis gemmis; post hæc sequitur lapis ad modum crystalli. Item supra imaginem S. Petri est secundum monile, habens in se sapphirum splendidum, habens in majori circulo sex gemmas & sex perlas; in minori similiter sex gemmas & sex perlas: post hæc sequitur parvum monile, in medio habens sapphirum parvum, & in circumferentia novem gemmas.

[220] [aliaque, quibus tumba aurea] Item supra imaginem Majestatis est magnum monile, sapphirum habens in medio, gamau & sex gemmas majores in circumferentiis. Tandem sequitur unum parvum monile, habens gemmam. Item supra imaginem B. Virginis est monile, habens sapphirum & in circumferentiis octo gemmas mixtas perlis. Post hoc sequitur parvum monile ad modum stellæ, habens rubeam gemmam. Tandem inter tabulam B. Virginis & tabulam S. Marci est aliud monile, habens etiam sapphirum in medio, & in circumferentiis parvas gemmas rubeas; tandem parvum monile, habens smaragdum. Post hæc supra tabulam S. Marci est unum monile, habens in medio sapphirum, & in circumferentiis sex gemmas mixtas cum parvis perlis: tandem unum gamau, quod habet caput hominis. Item supra imaginem S. Lucæ est aliud monile, habens in medio sapphirum, & in circumferentiis quatuor gemmas & quatuor perlas; est etiam quædam gemma per se. Item supra imaginem S. Matthæi est aliud monile, in medio habens Smelcz, & in circumferentiis parvas gemmas: & quædam gemma ad modum crystalli inter imaginem S. Matthæi & S. Joannis. Supra imaginem S. Joannis est parvum monile & cor aureum pendens, & duæ gemmæ circa cor.

[221] [exornata fuit: de quibus pauca annotantur:] Item in pede inferioris coopertorii sunt quinquaginta quinque diversæ gemmæ, pro majori parte gamau, & una parva crux aurea. In coopertorio ab inferiori parte sunt imagines dominorum cum armis eorum, D. Arnesti archiepiscopi, D. Alberti de Sternberg episcopi Luthomislensis, & D. Joannis comitis de Luczmburg episcopi Argentinensis, & sex imagines DD. secularium cum armis eorum. Superius coopertorium habet laminas aureas, & in iis expressa arma baronum, militum &c regni Bohemiæ. Hactenus instrumentum istud apud Pessinam, qui de ecclesiæ Pragensis ejus temporis divitiis argumentum hinc sumi posse, merito monuit. Porro inter voces barbaras, quæ in eodem occurrunt, sæpe nominatur gamau; cujus significationem frustra quæsivi; ex numero tamen 221 satis liquet, gamau fuisse cujusdam pretiosi lapidis speciem, cum ibidem dicatur: quinquaginta quinque diversæ gemmæ, pro majori parte gamau. Non satis etiam capio, quid num. 213 duæ prætextæ manicarum in manu Christi significent. Vox riga, quæ num. 213 habetur, Latine est ordo seu series: Plenarium S. Marci num. 218 est liber totum S. Marci Euangelium continens: Quinque fratres, de quibus num. 218 & 219 velut martyres coluntur in archidiœcesi ad XII Novembris, ubi de iisdem in Opere nostro agendum erit. Quid denique num. 220 per vocem Smelcz indicari voluerit, plane nescio, nisi opus encausticum sit, medio ævo Smaltum Germanis etiam Schmeltsglas-farbe appellatum.

[222] Verum hæc tam eximia Bohemorum in sanctum Ducem & Patronum suum pietatis monumenta fuere, [recentior ejusdem tumuli ornatus.] non sunt, ut conqueritur Balbinus. Pessina quoque in Phosphoro radio 2, pag. 78 scribit, auream illam tumbam, ex Hussitarum metu Carlsteinam primum delatam, a Sigismundo imperatore in nummos cusam & in stipendia militum expensam fuisse; laudaturque ibidem præter Cochlæum in Historia Hussitarum, Ms. liber memorabilium; item Ms. Consignatio ablatorum per Sigismundum ex Pragensi ecclesia. De ejusdem Sancti tumulo suo tempore magnifice exornato hæc addit Balbinus in Miscellaneis lib. 3, cap. 9, pag. 122: Ætate nostra Matthæus I archiepiscopus Pragensis S. Wenceslai tumulum pretiosissimo opere, statuis argenteis, & marmoreo ascensu contexit; quod opus in hac brevitate non vacat describere: ad spectandum peregrinos invito. Matthæus hic apud laudatum Pessinam pag. 604 dicitur anno 1669, die IV Maii ad capiendam archiepiscopatus possessionem Pragam venisse; Balbinus vero præcitatum librum 2 Miscellaneorum vulgavit anno 1681, ideoque ista tumuli exornatio inter annos 1669 & 1681 debuit contigisse.

§ XIII. Aliquot reliquiæ a reliquo Sancti corpore separatæ Pragæ: variæ reliquiarum translationes: ipsius sacellum & tumulus ab iconoclastis illæsa: ejusdem reliquiæ Pragæ, & alibi.

[Aliquot Sancti reliquiæ a reliquo corpore separatæ] Præter sacrum S. Wenceslai corpus in tumba sua honorifice asservatum jam antiquitus fuere aliquot ejusdem sancti Martyris reliquiæ peculiaribus thecis separatim inclusæ, & in eadem ecclesia Pragensi honoratæ. In Inventario, quod anno 1368 conscriptum, & a Pessina in Phosphoro editum, supra monui, sequentes enumerantur. In Rubrica de capitibus Sanctorum. Wenceslai (caput) de auro puro. In Rubrica de manibus Sanctorum. Wenceslai M. (argentea inaurata) habens pomum cum gem. (id est cum gemma, vel gemmis.) In Rubrica de imaginibus. Wenceslai cum lancea & vexillo, habens rel. (id est, reliquias vel reliquiam) in pectore. In Rubrica de Monstrantiis. Una per modum lunæ, continens reliquias S. Wenceslai & S. Annæ… Alia argentea inaurata cum duplici crystallo, continens reliquias de capite S. Joannis Baptistæ, & de sanguine S. Wenceslai. In Rubrica reliquiarum Sanctorum … Pacificale cum quintuplici crystallo cum reliquiis S. Thomæ apostoli, S. Wenceslai &c. In Rubrica armorum. Cassis ferrea S. Wenceslai. Gladius ejusdem cum vagina, quæ in parte inferiori est fracta, gemmis & perlis ornata… Lorica S. Wenceslai. Hæc ibi in veteri isto sacrarum reliquiarum elencho.

[224] Ad manum mihi quoque est Catalogus typis editus reliquiarum, [& in ecclesia Pragensi asservatæ.] quas Carolus IV imperator ac Bohemiæ rex undique conquisitas in regia arce Carlsteina olim deposuit, & Ferdinandus III anno 1645 Pragam transferri & in sacello S. Wenceslai in eleganti arca ad altare majus collocari mandavit. In hoc etiam aliquot S. Wenceslai recensentur. Nempe in Ordine 1 de sanguine S. Wenceslai & pars pallii ejusdem atque aliæ ipsius reliquiæ. In ordine 5, num. 33, Wenceslai pars insignis in pixide de argento inaurato. In ordine 6; num 47, Collare S. Wenceslai. In ordine 8, num. 59, S. Wenceslai lorica. Ibidem num. 69 S. Wenceslai poculum. Mitto in alias, quæ in eadem ecclesia forte conservantur aut conservatæ fuerunt, inquirere, ne lectori tædium creem: aliquot etiam mox alia occasione recensebuntur. Porro sacrum Ducis ac martyris corpus, aureæ suæ tumbæ inclusum, in ecclesia Pragensi etiam jacebat seculo XV adolescente, cum ex Hussiticarum seditionum metu Wenceslao, Caroli IV filio, Bohemiæ regi visum est illud simul cum tumba ad tutiorem locum Carlsteinam transferre, ibidemque deponere, ne impiorum præda fieret.

[225] [Wenceslaus rex Bohemiæ ex Hussitarum metu] Hujus regiæ arcis amplam descriptionem exhibet Balbinus lib. 3 Miscellaneorum cap. 8, § 3, unde pro loci notitia pauca hic transcribo. Arx Carlsteinensis in regno Bohemiæ olim celeberrima, hodieque ob præclara vetustatis argumenta memorabilis, intra annos Domini MCCCXLVIII & MCCCLVIII a Carolo IV imperatore coronæ regni & reliquiis Sanctorum asservandis ædificata; anno vero MCDXXII contra viginti quatuor millia Hussitarum Pragensium a XXVIII Maii usque ad XI Novembris fortissime oppugnata *, sita est loco peramœno, tribus Praga leucis Germanicis. Fluvium Mizam habet ad Meridiem a monte, cui arx insidet, CCCXIII circiter passibus geometricis distantem. Clauditur quinque montibus præaltis &c. Ad hanc igitur arcem prædictus rex Wenceslaus sacras Wenceslai aliorumque reliquias prudenti sane consilio in tempore transferendas curavit. Balbinum hac super re audiamus in Epitome lib. 4, cap. 6, pag. 421. Illud vero, inquit, hoc tempore (anno 1411) Wenceslaus rex egisse visus est prudentissime, quod sacras imperii & regni Bohemiæ reliquias, quæ aut in ecclesia Pragensi, aut in ecclesia Corporis Christi in nova urbe Pragensi, in subterraneis & ad id paratis cellis servabantur, dissimulato consilio, extulit, periculum veritus, & in arce munitissima Carlsteina abscondit; quæ si Pragæ mansissent, aduncas & sacrilegas hæreticorum manus effugere non potuissent.

[226] [jubet Sancti tumbam & reliquias] Asserta sua, paucis interjectis, sic probat: Placet in antiquitatis honorem ex pervetusto codice, quæ de sacris reliquiis in ecclesia metropolitana præfectus, qui aderat, annotavit, exscribere. “Anno MCDXI, feria IV, in die S. Joannis apostoli & Evangelistæ ante portam Latinam, dominus noster rex” (Wenceslaus) “venit ad Hradczanam in domo * magistri Kralowicz, & ibi convocatis aliquibus canonicis, videlicet scholastico, præposito Misnensi Welislao * &c, equitavit cum eis ad ecclesiam Pragensem, & aperuerunt * omnes thesauros ecclesiæ, & conspicientes, invenerunt omnia illæsa; rex autem hoc videns, equitavit de castro Pragam, & commisit Kunssoni burggravio de Carlstein, & civibus civitatum Antiquæ & Novæ & Minoris civitatis Pragensis” (Catholicis) “ibi hoc sero, ut in nocte foderent, conquirentes & scrutantes secreta ecclesiæ; & effodientes invenerunt in sancto loco quatuor testudines &c. Deinde receperunt omnes thesauros ecclesiæ sanctæ Pragensis, videlicet reliquias una cum tumba gloriosissimi martyris B. Wenceslai, patroni Bohemorum, & in crastino feria V, in vigilia S. Stanislai, hora XVI deduxerunt in Carlstein *. Sit nomen Domini benedictum.” Hactenus Ms. codex Pragensis ecclesiæ.

[227] Eadem habet Pessina in Phosphoro pag. 77 & sequenti, [ad arcem Carlsteinam] in vocibus hinc inde discrepans, quarum aliquot in margine mox annotavi, reliquas, quia paulo plures, hic subjicio. Ubi apud Albinum legitur; Rex autem hoc videns equitavit &c. Pessina edidit: Rex autem videns omnia integra & illæsa, equitat de castro Pragam, & reliquum commisit Kunssoni purgravio de Carlstain, & civibus civitatum Antiquæ, Novæ & Minoris Prag., qui sero & in nocte foderunt, exquirentes & scrutantes secreta ecclesiæ, & effodientes, invenerunt in secreto loco quatuor testudines, in quibus nihil penitus fuit. Exigui tamen momenti sunt hæ dissonantiæ, forsitan ex sola characterum difficultate ortæ; nam Pessina profitetur, sese ista descripsisse ex libro quodam archivi capitularis, veteri stylo & vix legibili exarato. Cetera omnia etiam recte se habent. Etenim anno æræ Christianæ 1411 dies S. Joannis ante portam Latinam, sive dies VI Maii, fuit feria IV, uti colligitur ex littera Dominicali ejusdem anni D.

[228] Recte etiam dicitur postridie, sive feria V, fuisse vigiliam S. Stanislai, [& ad alia loca tutiora] nempe episcopi Cracoviensis & martyris; hujus enim martyrium contigit die VIII Maii, quo die tum in Bohemia, tum alibi olim colebatur, donec Clemens VIII Papa ejusdem Officium per universam Ecclesiam celebrari præcepit die VII Maii, quia dies VIII sacra erat Apparitioni S. Michaëlis archangeli, nona vero S. Gregorio Nazianzeno. Poloni tamen diem VIII retinuerunt, uti videri potest in Opere nostro ad diem VII Maii in Commentario prævio ad ejusdem sancti episcopi martyris Acta num. 5. Itaque anno 1411 postridie diei S. Joannis ante portam Latinam, sive die VII Maii, erat vigilia S. Stanislai, sicut in laudato Ms. asseritur. Denique hora XVI adscripta est ex more illorum, qui diem, comprehensa simul nocte, in viginti quatuor horas partiti sunt, quemadmodum etiam nunc passim fit in Italia, ubi ab occasu solis usque ad occasum alterum dies numerantur. Hisce observatis, cetera, quæ ad S. Wenceslai reliquiarum translationes pertinent, cum laudato Pessina a pag. 478 prosequamur. Invalescente itaque, ait, hæresi, & de die in diem magis in sacra sæviente, cæteræ quoque SS. reliquiæ de templo metropolitano levatæ & in loca securiora, partim etiam Carlsteinam, partim Zitaviam ad vicinum monasterium Owinense, partim Plsnam, Tynam Horessii, & inde Ratisbonam, aliquæ etiam Krumloviam deportatæ.

[229] Quæ Carlsteinam delatæ erant, cathalogum illarum hunc invenio: [clam transferri;] “Anno Domini MCCCCXX, feria IV post festum S. Jacobi apost. infrascriptæ res ductæ & portatæ sunt de castro Pragensi ad castrum Carlstein per honorabilem D. Leonardum, vicarium ecclesiæ Prag.; & Andream subtumbarium, & Wenceslaum dictum Electus.” Sequitur hic enumeratio sacrarum reliquiarum, aliarumque rerum ex quibus ego eas tantum excerpam, quæ S. Wenceslai sunt. Quinque pecies de tumba B. Wenceslai, una major, & quatuor minores. Sunt autem pecies frusta seu partes, quas credo ad sacræ tumbæ ornatum sic pertinuisse, ut ab ea facile separari possent, & Pragæ relictas, dum anno 1411 Sancti corpus cum sua tumba Carlsteinam translatum fuit. Subjicio reliqua. Gladius B. Wenceslai cum futro. Quamvis in Glossario Cangii aucto futrum ibidem pro panno ex lana, non texta nec consuta, sed coacta videatur accipiendum, idemque esse, quod feltrum, filtrum &c; in instrumento, de quo agimus, futrum usurpatur pro vagina, forsitan a Germanica voce futter Latine theca. Ratio est, tum quod res ipsa hanc interpretationem requirat, tum quod in alia reliquiarum recensione, supra num. 211 Gladius ejusdem (sancti Ducis) cum vagina expresse nominetur. Ad instrumentum revertamur.

[230] [quæ postea Pragam relata fuere.] Post alia in eodem sequitur: Monstrantia una crystallina, in qua sunt reliquiæ B. Wenceslai … Imago … B. Wenceslai cum lancea & reliquiis… Monstrantia… cum luna & reliquiis B. Wenceslai… Lorica B. Wenceslai. Porro quam tuto loco omnes istæ reliquiæ prudenter repositæ fuerint, patuit anno 1422, quo Carlsteinam ab hæreticis Pragensibus longa obsidione frustra tentatam fuisse, diximus num. 213. Sed licet hæ impias Hussitarum manus sic evaserint, sacra tamen supellex, ac inter cetera S. Wenceslai tumba aurea anno 1422, dum ibidem asservaretur, a Sigismundo imperatore & Bohemiæ rege in nummos cusa & in militaria stipendia distracta fuit, uti num. 222 retulimus ex Pessina in Phosphoro, qui eadem repetit pag. 478. Quo anno eædem reliquiæ Carlsteina Pragam relatæ fuerint, compertum non habeo; verisimile tamen est, id factum esse, postquam, ejectis e Nova Praga Taboritis, iisdemque cum Orphanis ingenti clade a Catholico Bohemorum exercitu anno 1434 profligatis, agnitoque & in urbem Pragam anno 1436 recepto rege Sigismundo imperatore, sacra religio, pax & publica securitas ibidem restitui cœperunt. Certe Balbinus lib. 5 Epitomes cap. 1 de quibusdam sacris reliquiis anno 1437 in ecclesia sanctissimi Corporis Christi coram eodem rege juxta veterem populo monstratis diserte meminit.

[231] [Revehuntur Carlsteinam,] Non tamen diuturna hæc Bohemorum concordia fuit. Mortuo enim eodem anno Sigismundo rege, Bohemis in duas partes divisis, alii, præsertim Catholici, Albertum Austriacum, qui Elisabetham, unicam Sigismundi prolem, habebat uxorem, alii vero Casimirum, Wladislai Poloniæ regis fratrem, regem elegerunt. Albertus cum exercitu in Bohemiam festinato profectus, anno 1438 Pragam tenuit, ibidemque coronatus est; uti apud laudatum Balbinum cap. 2 pluribus legere est. Inter alias autem pii regis curas unam fuisse, ut sacræ reliquiæ ad vetus Carlsteinense asylum transferrentur, discimus ex instrumento a Pessina in Phosphoro pag. 482 laudato, quod sic habet: Anno MCCCCXXXVIII in die S. Pantaleonis, ad mandatum domini regis Alberti & baronum istæ res infra scriptæ Pragensis ecclesiæ, reductæ sunt in Carlstein. Anno 1439 laudatus Albertus Bohemiæ rex & imperator immatura morte sublatus conjugem suam Elisabetam gravidam reliquit, ex qua anno subsequenti natus est Ladislaus, quem Bohemi anno 1453 Pragæregem coronarunt. Toto autem illo interregni tempore sacræ reliquiæ in prædicta arce Carlsteinensi permansisse videntur.

[232] [& hinc denuo Pragam sub rege Ladislao.] Saltem erant ibi anno 1454, quo inspectæ ac tandem Pragam relatæ fuisse dicuntur in Ms., ex quo laudatus Pessina sequentia recitavit. MCCCCLIIII, die (omissus hic numerus est) mensis Januarii visæ sunt & apertæ cistæ in Carlstein rerum ecclesiæ Prag. per Wenceslaum doctorem decanum dictæ ecclesiæ, & hæc infra scripta inventa sunt… Anno eodem, feria III post Trinitatis ad mandatum serenissimi regis ac DD. Ladislai, nec non magnifici DD. Georgii gubernatoris regni Bohemiæ, istæ res infra scriptæ de castro Carlstein ad ecclesiam Pragensem sunt reductæ. Sequitur earum omnium in quinque diversis cistis enumeratio, eodem fere ordine, quo superius ad annum 1438, eodem teste Pessina. Ex hisce, quæ ad S. Wenceslaum pertinent, recensebo. In cista prima. Ladula lignea (arcam hic intelligo a Germanico lade) in qua est … brachium S. Wenceslai. In cista secunda. Caput S. Wenceslai in scatula (id est theca, forte a Germanico schachtel) lorica & galea ejus, cussini (pulvinaria) & coopertorium tumbæ S. Wenceslai. In cista quarta. Gladius S. Wenceslai. Hactenus laudati Ms. auctor, qui ipsemet ista inspexit, recensuitque.

[233] Aliam denuo reliquiarum ac thesauri translationem Pessina pag. 484 memorat, [Altera reliquiarum translatio Pilsenam,] Ex his, inquiens, rursum posterioribus annis non paucæ (reliquiæ) uti capita sanctorum patronorum Wenceslai, Viti, Adalberti, … Georgio regnante, translatæ sunt Plsnam. Transferendi causa haud dubie fuit nova rerum, præsertim religionis, in Bohemia perturbatio, quæ nimis immaturam Ladislai regis mortem subsecuta est. Obierat hic diem suum mense Novembri anni 1457, eidemque anno sequenti ab Hussitis in regnum suffectus est Georgius Podiebradius, invitis Catholicis, sed refragari non ausis. Ille regno potitus, jusjurandum, quod de tuenda Catholica fide præstandaque Romano Pontifici obedientia pridie coronationis suæ publice dederat, paulo post violavit, ideoque Catholici proceres & aliquot civitates ab eodem defecerunt. Inter hasce Plsna, sive Pilsena, vulgo Pilsen, munita Bohemiæ in districtu cognomine civitas, sacro thesauro, quem Catholici Praga avehere potuerunt, tutum asylum præbuit. Erat ibidem etiam anno 1476, quo illum denuo lustratum fuisse, docet sequens instrumentum apud Pessinam pag. 484 & sequenti, ex quo pauca hic transcripsi.

[234] Anno Domini (verba instrumenti sunt) MCCCCLXXVI. [regnante Podiebradio:] In die S. Francisci, quæ est dies IV mensis Octobris, Inventarium rerum ecclesiæ Pragensis denuo confectum est in monasterio B. Mariæ Virginis Fratrum Minorum Plsnæ, ubi tunc repositæ erant, per venerabilem in Christo patrem & DD. Hanussium de Kolwrat & Zbirob, præpositum ecclesiæ & administratorem in spiritualibus archiepiscopatus Pragensis, necnon Lectorem ecclesiæ Agriensis &c, præsentibus ibidem venerabilibus dominis, Procopio & Paulo de Plsna, Pragensi & Zatecensi archidiaconis, canonicis præbendatis in ecclesia Pragensi &c. Reliquiæ autem S. Wenceslai ibidem hæ recensentur. In quadam cista capita SS. Viti, Wenceslai, Adalberti. S. Viti caput involutum est theca rubea de axamit (id est, ex panno holoserico) S. Wenceslai, purpura rubea, item alia desuper purpura recenti, & super hæc taffeta viridis coloris… Manus S. Wenceslai, argentea tota & deaurata, quam fieri procuravit D. doctor Wenceslaus, bonæ memoriæ quondam decanus & administrator ecclesiæ Pragensis, in qua reconditum est brachium S. Wenceslai. Postridie, sive die V Octobris ejusdem anni 1476 iidem præpositus ac canonici cetera Pilsenæ asservata recensuerunt, inter quæ de S. Wenceslao ista præterea nominantur: Crystallus continens de sanguine S. Wenceslai… De lorica S. Wenceslai.

[235] Post recensionem illam Pessina pag. 489 ita prosequitur: [earumdemque reductio Pragam.] Annis posterioribus, sopitis utcunque circa religionem intestinis discordiis & motibus, cum istæ, tum aliæ SS. reliquiæ Owino & Drumlovia fuerunt ecclesiæ suæ Pragensi postliminio restitutæ; esto pauciores, quam olim fuerint, numero (quædam enim ad Carlsteinenses, ut supra monuimus, quædam alio transierunt) id quod facile quisque animadvertere poterit, ubi postmodum consignationem earumdem, quam mox referemus, cum præterita anni MCCCLXVIII & seq., præsertim sanctorum capitum & manuum, imo etiam integrorum sanctorum corporum, attente contulerit. Hactenus ipse, satis clare insinuans, ignotum sibi annum fuisse, quo sacer ille thesaurus Pragam revectus sit. Ego satis mirari nequeo, in omnibus istis instrumentis nullum verbum fieri de S. Wenceslai corpore, quasi hoc turbulentis istis temporibus nusquam alio, (præterquam anno 1411 ad arcem Carlsteinensem) translatum fuisset. Mitto ceteras recensiones a Pessina mox laudatas, in quarum una anni 1540 præterea legitur: Oblonga (theca) instar turriculæ, argentea inaurata, in qua intra crystallum reliquiæ S. Wenceslai, pars notabilis. Item Cistella, in qua diversæ SS. reliquiæ; inter alias pars cutis de occipite S. Wenceslai, pars notabilis.

[236] [Frederico comite Palatino] In novum violationis periculum, & quidem, nisi Deus arcuisset, præsentissimum, S. Wenceslai reliquiæ adductæ fuerunt seculo XVII, cum perduelles cum atroci regis sui Ferdinandi II injuria Fredericum V, comitem Palatinum, cum Calvinistis suis Pragam accitum, anno 1619 Bohemiæ regem coronarunt. Instituti mei non est, nec vacat omnia damna recensere, quæ a sacrilegis istis Calvinianæ sectæ asseclis brevi illo occupati a Frederico regni tempore, pro eorum in res sacras omnes rabie, Pragensi ecclesiæ illata fuere. Legi hæc poterunt apud Pessinam in Phosphoro radio 3, ex instrumentis synchronis recensita: pauca tamen ex iis, quæ ad propositum meum faciunt, hic referre visum est. Pag. 356 capitulares metropolitani in litteris, die XIV Januarii anno 1620 ad Joannem archiepiscopum suum datis, deplorandum ecclesiæ suæ statum hisce verbis exponunt. Dedimus non ita pridem ad illustrissimam celsitudinem litteras, ex quibus miserandum rerum ecclesiæ metropolitanæ statum satis dilucide poterat cognoscere, qualiter nempe nos bonis omnibus privati, tandem etiam ex arce Pragensi & domibus nostris sumus ejecti, ipsaque ecclesia metropolitana, a septingentis annis virgo sine ruga, novam maculam contraxit, dum novis ritibus, atque adeo sepulturis hæreticorum est prophanata.

[237] [Bohentiam occupante,] Præsentibus vero rursus dolentes significamus, quod adversarii nostri his non contenti, sed mala malis accumulantes, in eadem metropolitana ecclesia in ipsius Christi Domini & Sanctorum ejus imagines ac sacras reliquias graviter, proh dolor! sævierunt. Imagines etiam Crucifixi in frusta dissecuerunt, picturas etiam alias pulcherrimas destruxerunt, statuas confregerunt & in cineres redegerunt: sepulchra sanctorum patronorum denudarunt, omnia ornamenta altarium distraxerunt, atque ipsa altaria diruerunt, lapides comminuerunt, reliquias flammis injecerunt. &c. Non prætermiserant interim laudati canonici per libellos supplices apud regni proceres magistratusque precibus instare, ut tantam sacrarum rerum stragem sua auctoritate arcerent, sibique potestatem facerent cetera servandi. De regni Patronorum reliquiis in primis solliciti, in libello supplice anno 1619 die XXIII Decembris supremo burggravio, aliisque regni proceribus oblato, ibidem pag. 362 hæc aiunt.

[238] [Calvinistæ in ecclesiam metropolitanam] Cum vero in eadem ecclesia existant sepulchra sanctorum regni Patronorum, Viti, Wenceslai, Adalberti & Sigismundi martyrum, metuendumque sit, ne & illis ab efferatis hominibus, quibus audendi similia, & fortasse majora, ex impunitate licentia crescit, vis inferatur, humillime rogamus, & per Deum sanctaque ejus obsecramus illust. DD., tamquam genuinos patriæ filios & primores regni, quos utique decet ea, quæ ad honorem, decus & gloriam regni faciant, integra inviolataque servare; velint, authoritate sua interposita, nobis auxilio esse, ut sacra hæc pignora e sepulchris levare, & in alio securiori loco deponere possimus. Hoc enim thesauro sacro nihil habet, nec habere potest regnum pretiosius; ideoque & vobis & nobis summa diligentia agendum est & curandum, ut illum etiam posteris inviolatum conservemus. Paulo post, videlicet die VIII Januarii anno 1620 iidem reverendi domini canonici alium libellum supplicem de eodem argumento obtulerunt domino Joachimo comiti Schlik, supremo regni judici, in quo inter alia suam pro Bohemiæ Patronorum sepulcris sollicitudinem exposuerunt his verbis.

[239] Quod sepulchra sanctorum regni Patronorum, in eadem ecclesia conditorum attinet, [res sacras & Sanctorum reliquias] confidimus, quod illustrissimi domini proceres regni nullam injuriam ipsis inferri patientur, nec, ut loco suo moveantur, permittent; sed sub sua protectrice manu monumenta hæc sanctorum patriæ Tutelarium, regno utique summe gloriosa, quæ antiquitas reverentissime semper habuit, pientissime coluit, & sanctissime venerata est, conservare dignabuntur; quos idcirco omnes & singulos per Deum & misericordiam ejus humillime rogamus &c. Exstat denique ibidem pag. 363 & sequenti alius eorumdem libellus supplex eodem anno 1620 die XIV Januarii datus ad Wenceslaum Guilhelmum de Raupowa, supremum regni Bohemiæ cancellarium, ex quo discimus, non omnes illorum preces tam irritas fuisse, quin saltem aliqua impetraverint. Porreximus, inquiunt, diebus proximis illustrissimis dominis regni proceribus & locumtenentibus regiis libellum supplicem ratione imaginum & sacrarum reliquiarum, ex aris ecclesiæ Pragensis sublatarum, petentes illustrissimos dominos, ut nobis facultatem residuas inde, ubi hactenus asservantur, levandi & alio transferendi, concederent: & per gratiam illorum obtinuimus, quod petieramus.

[240] Quia vero de facto multæ adhuc res … in eadem ecclesia depositæ manent, [impie debacchati sunt;] … illustrissimam dominationem vestram per viscera misericordiæ Dei rogamus & obsecramus, intercedere pro nobis velit, tam apud regiam majestatem, quam apud illustrissimos dominos regni proceres, … suaque authoritate etiam concurrere, ut ejusmodi res sacræ omnes, tam supra sacristiam, quam penes capellam S. Wenceslai depositæ, nobis citius, quam alio auferantur vel a tineis corrumpantur, extradantur. Rogamus etiam illustrissimam dominationem vestram: demandare velit, ut dicta capella S. Wenceslai, cujus nomen in Baptismo illustrissimus dominus acceptum gerit, in ea, qua de facto gaudet, integritate illæsa, clausa & obsignata maneat; claves vero ejusdem, alias curæ fabri serarii commissas, qui eam pro libitu suo ingreditur, & obvios quosque eo intromittit, ad tabulas regni vel ad cancellariam jubeat deponi, vel nobis pro persolvendis divinis officiis restituantur. Hæc laudati canonici, ex quibus dubitari potest, utrum S. Wenceslai sacellum in eum usque diem a Calvinianis sacrilegiis immune fuisse dicant, an vero tantum flagitent, ut idem illud, qualecumque tunc erat, ab ulteriori violatione studiosius arceretur, quod per obseratas fores non satis cautum erat, quamdiu claves in potestate fabri serarii erant futuræ.

[241] Priori modo verba illorum interpretatus est Pessina pag. 359 & sequenti, [attamen S. Wenceslai sacellum & tumba,] ubi scribit: Post multos supplices libellos, multasque preces, id dumtaxat (canonici metropolitani) obtinuerunt (nec sine difficultate, Calvinianæ sectæ hominibus apud Fredericum & apud alios, qui in familiaribus ejus ministeriis constituti erant, contranitentibus) ut divi Wenceslai sacellum, adhuc singulari divini Numinis protectione inviolatum, & sacristia templi superior, quam sacrilegi primo illo suo furore, nulla arte, nullis machinis reserare poterant, manerent etiam intacta, consignatisque rebus omnibus, non obserata tantum, sed appositis quoque sigillis commissariorum, ut vocant, ad hoc deputatorum, firmata & munita, clavesque ab iis ad cancellariam regni deferri jussæ. Contrarium tamen potius insinuant sæpe laudati canonici in epistola ad archiepiscopum suum Joannem, in qua supra num. 237 sine ulla exceptione inquiunt: Sepulchra sanctorum Patronorum denudarunt, omnia ornamenta altarium distraxerunt &c. Generaliter etiam loquitur laudatus archiepiscopus in litteris responsoriis ad alias eorumdem canonicorum die XXX Maii anno 1620 Vienna Austriæ datis, sic scribens: Quæ ad nos de … Patronorum aliorumque ibidem quiescentium Sanctorum venerandis reliquiis pessundatis, ejectis & exustis scripsistis, ea ad nos citius perlata sunt, quæ vestris litteris confirmantur.

[242] [cura & precibus canonicorum] Nulla pariter facta exceptione, Simeon Kapihorsky, Ordinis Cisterciensis monachus, oculatus pene testis apud Pessinam pag. 351 de violatis sanctorum Patronorum sepulchris scripsit his verbis: Eodem anno, nempe MDCXIX, die XXI Decembris post meridiem mandato Frederici fex Calvinistica ecclesiam arcis Pragensis divi Viti scelerata manu adorta, bellum imaginibus, aris & sepulchris Sanctorum intulit. Deinde post narrata exsecranda horum impiorum in Christi Domini & Sanctorum ejus sacras effigies ausa denuo subdit: Crates deinde ferreas ad sepulchrum S. Joannis Nepomuceni aggressi, foras ejecerunt. Tumbas Divorum regni titularium ornamentis despoliarunt, multa inter hæc probra & convitia in Deum & Sanctos ejus impiissimo ore conjicientes… Atque ita sacrilega hæc colluvies, rerumque divinarum contemptrix impiissima, in templo usque ad occasum solis crudelissime debacchata est. Ex hisce omnibus suspicio oriri potest non modo de violato S. Wenceslai sacello, verum etiam de ejusdem sacri corporis dissipatione.

[243] [ab eorumdem manibus] At dubium non est, quin ex allegatis aliqua commode explicari possint, aliqua etiam debeant. Nam primo quidem nec Kapihorskyus omnium Sanctorum regni tutelarium tumbas ornamentis spoliatas, nec archiepiscopus eorumdem omnium reliquias pessumdatas, ejectas aut exustas fuisse asseverat. Secundo Kapihorskyus fœdam illam ecclesiæ Pragensis expilationem exponens, de S. Wenceslao nusquam meminit. Jam diximus, quid die XXI Decembris, qua initium sceleri datum est, factum fuerit. Sequenti vero die (prosequitur ipse) in capella familiæ Pernsteinianæ duo altaria diruerunt, & ex his multorum Sanctorum capita & ossa ejecerunt, aliqua confregerunt & conculcarunt. Hæc holoserico & aliis pretiosis, auro etiam textis thecis involuta, pleraque erant sanctarum Virginum martyrum de societate S. Ursulæ, sancti item Mauritii M. & sociorum ejus, quæ postmodum duæ ancillæ, jubente Sculteto præcone Calvinistico, sustulerunt & combusserunt. Et licet quidam Catholicorum egerint sollicite, ut possent aliqua recipere & servare, in vanum tamen laborarunt. Has porro reliquias sacras dum ex hoc & allis templi metropolitani sacellis ejicerent, hæc insuper improperia adjiciebant &c. Hactenus de secunda die expilationis.

[244] Deinde post aliqua interjecta, In festo, inquit, [& impietate] S. Stephani (sive die XXVI Decembris) in eadem ecclesia S. Viti ambitum ex utraque chori parte asseribus obstruxerunt, ita ut ad tumbam S. Viti, & sepulchrum B. Joannis Nepomuceni accessus præcluderetur. Quid causæ subesset, varii varia. Communis rumor erat, unum ex iconoclastis, cum per contemptum super B. Joannis Nepomuceni martyris sepulchrum insiliisset, divinitus punitum corruisse, ac morte repentina expirasse. Alii ad S. Viti tumbam id quoque accidisse dicebant. Rursum alii, sepulchrum S. Viti ab iisdem violatum, & inde brachium ejus, quod argenteæ cistulæ impositum erat, sublatum asseverabant; ideoque, ne tantum facinus publice omnibus spectandum pateret, loca illa circumsepsisse. Subdit denique, die XXVII Decembris altare beatissimæ Virginis Mariæ in sacello S. Sigismundi ab iisdem sacrilegis dejectum ejectumque fuisse; nec plura de ejusdem ecclesiæ expilatione habet apud Pessinam; ut videatur is dies hujus sceleris ultimus fuisse, aut saltem post hunc nihil ejusmodi peculiare perpetratum esse. Jam vero quis credat, scriptorem illum de S. Wenceslao taciturum fuisse, si hujus sacra ossa ejecta e tumba sua, aut etiam hanc vel graviter violatam novisset?

[245] Præterea secundum libellos supplices canonicorum, supra relatos, [illæsa perstiterunt.] corpora sanctorum Patronorum in tumbis suis adhuc erant die XXIII Decembris ejusdem anni 1619, & VIII Januarii 1620, sanctique Wenceslai sacellum ejusdem mensis die XIV sua gaudebat integritate, clausumque tenebatur, ut illæsum permaneret. Malo igitur Pessinæ, integritatem sacelli S. Wenceslai asserenti credere; qui cum quinquaginta tribus tantum annis post suum Phosphorum ediderit, ea de re satis instrui potuit. Inter sacras tamen reliquias, ab impiis Calvini asseclis tunc ejectas, conculcatasque ac exustas, facile potuerunt aliquot exiguæ Patronorum fuisse, de quibus forsitan loquitur archiepiscopus num. 241. Ceterum tam dira Calvinianorum colluvie Praga eodem anno liberata est, dum Fredericus cum suis a cæsareo exercitu, vindice Deo, ducibusque Maximiliano Bavariæ duce, & Bucquoio comite, die VIII Novembris memorabili clade prope Pragam profligatus, fugiensque Bohemiam legitimo regi suo Ferdinando II imperatori reliquit.

[246] Priusquam hunc § claudam, locus postulat, ut ejusdem S. Wenceslai reliquias, [Recensentur ejusdem reliquiæ seculo XVII Pragæ.] quales hæ post medium seculum XVII in ecclesia metropolitana Pragensi supererant, ex Pessinæ Phosphoro pag. 518, hic recenseam. Sic ergo habet: S. Wenceslai Bohemiæ ducis & martyris corpus, Boleslavia in ecclesiam Pragensem translatum anno DCCCCXLII. Habetur etiam gladius ipsius, in vagina ex holoserico rubeo reconditus, quo reges Bohemiæ in solennitatibus coronationis suæ delectos aliquot viros illustres, ter in brachium sinistrum percutiendo leniter, auratæ militiæ equites creare solent. Item casula seu planeta, ex paludamento quondam ipsius facta, galea, loricæ duæ partes (una est inter Carlsteinenses) scyphus ligneus, pars pallii, cingulum, collare & quædam alia. Præmiserat quoque pag. 499 præter dictas sancti Ducis reliquias in ejusdem sacello depositas etiam in sacristia S. Michaëlis in eadem ecclesia pro faciliori & obvio accessu, utque suis temporibus venerationi publicæ exponi possint, servari ipsius caput, manum, & aliquid de sanguine. Atque hæc de S. Wenceslai reliquiis in sæpe memorata Pragensi ecclesia satis superque dicta sunto.

[247] [Sancti brachium forte in abbatia Steinfeldiensi,] Ceterum dubitare nequeo, quin in aliis quoque civitatibus aut etiam regionibus aliquæ sancti Ducis martyris reliquiæ religiose asserventur. Certe Papebrochius noster in libello, quem de sua ad Mosellam & Mosam anno 1668 excursione reliquit Ms., de ejusdem Sancti reliquiis in ecclesia abbatiæ Steinfeldiensis, quam tunc invisit, breviter sic meminit: Ibidem post altare erat etiam S. Wenceslai brachium; at qua occasione hoc illuc pervenerit, a quo donatum, quove instrumento munitum sit, non annotavit. Est porro Steinfeldia antiqua celebrisque abbatia sacri Ordinis Præmonstratensis, regioni Eyfliæ inserta, in diœcesi ac ditione archiepiscopi Coloniensis. De illa pluribus agit reverendissimus dominus Hugo, episcopus Ptolomaïdis & abbas Stivagiensis, in Annalibus Præmonstratensibus parte 2 a col. 851, ibidemque col. 872 sacrum ejusdem loci thesaurum recenset, sed nullam de prædictis S. Wenceslai reliquiis mentionem facit. De insigni parte brachii saltem olim in ejusdem Sancti ecclesia in monte Javernik in Lusatia asservata vide dicenda inferius num. 272.

[248] [aliæ ejusdem reliquiæ Ulyssippone.] In pretioso quoque sacrarum reliquiarum thesauro, quem Joannes Borgia variis ex locis conquisitum, ac præsertim a Rudolpho II imperatore impetratum anno 1587 Ulyssipponem attulit & attulit & domui professæ Societatis Jesu donavit, ad cujus ecclesiam anno sequenti magna cum pompa translatus fuit, numerantur in ferculo octavo aliquæ S. Wenceslai ducis martyris. Consule, si lubet tom. 2 Januarii pag. 611 & seqq., ubi de celebri ista translatione inter Prætermissos actum est. Plura de aliis ipsius reliquiis etiam alibi haud dubie cultis non legi, præterquam de Vetero-Boleslaviensibus, de quibus § sequenti.

[Annotata]

* l. propugnata

* al. in domum

* al. & Welislao

* al. aperuit

* al. Carlstain

§ XIV. Ecclesia Boleslaviensis aucta ædificio & collegio canonicorum: peregrinationibus frequentata: ejusdem descriptio: Sancti primum sepulcrum, sanguis & aliæ reliquiæ ibidem.

[Ecclesia SS. Cosmæ & Damiani Boleslaviæ,] Sancti Ducis martyris corpore ad Pragensem S. Viti ecclesiam, quam ipsemet condiderat, ut supra pluribus exposui, translato, suus tamen honos & veneratio Boleslaviensi SS. Cosmæ & Damiani ecclesiæ mansit, quam & moriens sacro sanguine suo tinxerat, suique corporis sepultura, miraculis clara, triennii spatio illustraverat. Multa de hac ecclesia apud Balbinum legere est in Epitome, tum sparsim, tum præcipue lib. 6, quem de Gloria antiquissimæ collegialis ecclesiæ Vetero-Boleslaviensis inscripsit. Ego præcipua tantum rerum capita, quæ huc spectant, eaque passim dumtaxat breviter, memorabo. Ex Balbini sententia hujus ecclesiæ auctor fundatorque fuit sanctus ipse Wenceslaus; quod quidem haud difficulter admitti posset, nisi idem historicus cum multis aliis traderet, Boleslaviam cum transalbina Bohemia Boleslao ex paterna hereditate in propriam ditionem cessisse. Quorsum enim in alieno principatu eam condiderit Wenceslaus, cui in suo amplus ad ejusmodi sacras ædes exstruendas campus patebat?

[250] Utut sit, eamdem Brzetislaus Bohemiæ dux versus medium seculum XI novo ædificio auxit, [ubi Sanctus passus est, augetur novo ædificio] fundatoque canonicorum collegio plurimum amplificavit, ut pœnitentiam, a Benedicto IX Romano Pontifice propter crimina in bello Polonico admissa sibi impositam expleret. Consule de hisce, si lubet, Cosmam decanum Pragensem, in Chronico Bohemiæ initio libri 2, Balbinum lib. 3, cap. 2 & 3, Baronium in Annalibus, aliosque. Apud Cosmam ad annum 1039 Benedictus Brzetislai legatos sic allocutus dicitur: Præcipimus, ut pro hac tam temera præsumptione dux vester & episcopus cœnobium omnibus ecclesiasticis usibus & honoribus sufficienter amplificatum in competenti loco construant, probatasque personas ac officia servientium clericorum ex more constituant, ubi Deo sedulum servitium tam pro vivis fidelibus, quam pro defunctis in sempiternum exhibeatur, ut saltem vel sic in conspectu Dei reatus vestri transgressio deleatur. Mox legati (prosequitur Cosmas) valde exhilarati (de clementi Pontificis sententia) proficiscuntur, & referunt duci jussa Apostolici.

[251] Quibus dux, velut divinis jussis obtemperans, sub honore S. Wenceslai martyris in urbe Boleslai juxta flumen Labe, [& canonicorum collegio,] ubi idem Sanctus olim fœliciter consummavit martyrium, venustissimum fabricavit cœnobium, in quo (sicut & hodie cernitur) Deo servit caterva fratrum numerosa, & habetur præpositura & basilica valde religiosa. Non tamen opus hoc perfectum fuisse videtur ante annum 1046, ad quem ibidem denuo legitur: Dedicatum est monasterium in urbe Boleslai IIII Calend. Januarii a Severo Pragensis ecclesiæ sexto episcopo. De anno convenire inter scriptores, non item de die ac mense, observat Balbinus lib. 3, cap. 6, recteque monet, ex vocibus cœnobii ac monasterii neminem suspicari debere, de monachis, non canonicis, hic agi; cum iis temporibus canonici communem vitam simul agerent, eorumdemque collegia cœnobiis simillima viderentur. Certe monasterium pro communi canonicorum domicilio, ac nonnumquam etiam pro eorumdem ecclesia usurpari, extra dubium est; sed & cœnobii quoque nomine aliquando ecclesiam cathedralem venire dicitur in Glossario Cangii.

[252] Porro insigne hoc Vetero-Boleslaviense canonicorum capitulum, [quod ejusdem martyrium in sigillo gerit.] etsi ad SS. Cosmam & Damianum soleat appellari, in sigillo tamen suo S. Wenceslai martyrium gerit, teste Balbino lib. 6, cap. 5, ubi istud cuidam instrumento, ab ejusdem capituli decano & canonicis anno 1403 confecto appositum sic explicat. Sigillum est: Boleslaus S. Wenceslaum flectentem ense transfodiens, simul sancti Martyris verticem sinistra manu apprehendens; S. Wenceslaus annulum Boleslaviensis ecclesiæ in janua pendentem retinet. Ecclesia tres habet turriculas: ad turrem mediam manus e cælo extensa visitur, quæ, pollice contracto, duobus primoribus digitis S. Wenceslaum ostendit: litteræ anuli imaginem circumeunt: S. Capituli Ecclesiæ Boleslaviensis. Huic simile est, quod æri incisum eidem libro præfixit; differt tamen, quod in hoc S. Wenceslaus junctis ambabus manibus coram Boleslao procumbat in genua: Boleslaus vero manu quidem sinistra sancti Fratris sui verticem apprehendat, sed dextera gladium, velut percussurus, elevatum teneat. Verum hæc discrepantia ad propositum meum jam nihil facit, & sigilla vario tempore facta insinuat. Pergamus ad alia.

[253] [Eadem ecclesia principum] Ejusdem libri cap. 2 laudatus historicus aliquot principes, reges, imperatoresque, qui eamdem ecclesiam singulari pietate ac munificentia prosecuti fuere, recenset. Caput 7 tractat de sacris peregrinationibus, quibus locus iste jam a multis seculis frequentatus fuit. Libet aliqua hic referre. Boleslavia nostra (ait) beneficentiam multorum regum ac reginarum sensit, amorem plurimorum procerum obtinuit, omnium vero cœterorum hominum pietatem ac studia in sese convertit. Quidquid in vetere Boëmia pium, religione sacrum & sanctum fuit, Boleslaviam properabat: nondum alia templa, quæ hodie peregrinationibus in Bohemia fatigantur, surrexerant: Praga & Boleslavia, in quarum altera D. Wenceslai sacrum cruorem, in terram pro Christo effusum, & adhuc rubentem, in altera tumulum venerabantur, peregrinis placebant. Ab ipsa Gallia (ut Germaniam, vicinasque late regiones taceam) peregrinos venire solitos, antiqui scriptores commemorant: a morte sancti Principis primis ipsis annis Boleslaviam quærebant ægroti… Regum ac cæsarum nomina, quicunque Boleslaviam auxerunt, pridem dedi (nempe cap. 2) omnes huc pertinent; quia omnis eorum in hunc locum beneficentia a peregrinatione sumsit initium. Loci pia majestate capti reges ac principes, quod amore suo dignum existimarunt, id etiam (ut fieri solet) locupletare studuerunt.

[254] [aliorumque peregrinationibus olim celebris fuit.] Rursum, aliquibus interjectis, quæ prætereo, subditur: Boleslaus Pius princeps anno 970 (alibi annum 971 vel 972 signaverat) peregrinus Boleslaviæ fuit, quo in itinere S. Wenceslaus aspectabilem principi se præbuit (de quo vide dicenda inferius num. 267.) Brzetislaus Bohemiæ princeps & mater ejus Bozena peregrinis accenseri non possunt, quia incolæ potius appellari ob frequentiam meruerunt. Sequuntur magno numero nostri principes, quos ante recensui, Caroli, Sigismundi, Alberti; propioribus ad nos temporibus omnes Austriaci principes a Ferdinando I, Maximilianus, Rudolfus, Matthias, Ferdinandi omnes, & Leopoldus (cujus imperium bonis omnibus & subjecti populi amore diu floreat!) Boleslaviam, neque id semel accessere. Mitto cetera recitare, tum quod non omnia satis testata sint, tum præcipue quod multæ ac forte etiam pleræque peregrinationes anno 1160 posteriores, non tam ad S. Wenceslaum, quam ad sanctissimæ Dei Genitricis imaginem, quæ ibidem in propria sua ecclesia pluribus miraculis clara honoratur, institutæ fuisse videantur, quod etiam satis indicat Balbinus, qui sacram illam effigiem præcitato anno inventam scribit.

[255] [Hujus ecclesiæ descriptio datur;] Hæc igitur, aliaque, quæ apud ipsum toto libro 6 legi possunt, tacite præteriens, ad ipsam S. Wenceslai, seu potius ad SS. Cosmæ ac Damiani ecclesiam, regredior. Descriptionem illius, qualis scilicet post incendium Suecicum suo tempore instaurata exstabat, dat laudatus scriptor in eodem libro, cap. 13, ex quo sequentia accipe. Templum ipsum multiplex est, & ecclesia altera super alteram ædificata. Subterranea ecclesia SS. Cosmæ & Damiano dedicata est; ad latus dextrum templi, sacrarium S. Joannis Baptistæ, ad latus sinistrum, sacrarium sanctorum Quinque fratrum martyrum visitur: hæc omnia una contegit ecclesia, quæ superior dici potest. Ea chorum habet alte eductum (super ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani stantem) in quo choro altare est SS. Cyrilli & Methodii nomine, in quo Dei Matris statua perantiqui operis in honore est; id Altare super cryptam in antiquitate vocabatur. Sacrarium S. Joannis Baptistæ (Sacrarium principum Mss. codices appellant) altare primum habet ejusdem nominis. Ex parte, modico intervallo, S. Catharina virgo & martyr altari colitur; post jam in egressu sacrarii altare est omnium Sanctorum, atque in eodem ordine sanctæ Crucis ad templi columnam, & postremum in eadem Septentrionali ecclesiæ parte SS. Simonis & Judæ altare.

[256] Sinistrum seu Meridionale templi latus sacrarium habet angustum sanctorum Quinque Fratrum, [præsertim inferioris,] ut dixi, iisdemque Sanctis consecratum altare unicum; eadem in templi parte ante sacrarium, altare S. Wenceslai, postque id (ad columnam) S. Sigismundi martyris spectatur. Hæc de superiori ecclesia, quæ præmittenda censui, ut hinc colligere liceat, quid vetustiori SS. Cosmæ ac Damiani ecclesiæ addiderit dux Brzetislaus, quando, ut supra diximus, ex imposita sibi pœna S. Wenceslai ecclesiam cum canonicorum collegio exstruxit, fundavitque; si tamen eadem forma & ordo in restauratione ejusdem post incendium Suecicum, quod anno 1640 Balbinus innectit, observata fuerunt. Propius ad S. Wenceslaum pertinent, quæ deinde sequuntur hoc modo: Inferius templum, ut antiquitate, sic sanctimoniæ & miraculorum gloria longe præcellit: nam & S. Wenceslai sanguine & SS. Cyrilli & Methodii & S. Ludmillæ & S. Adalberti, aliorumque Divorum vestigiis quodam modo consecratur. Locus est, qualem amabat antiquitas, subobscurus & profundus; jam tamen admissa luce multis partibus illustratur: in hoc ex superiori templo aliquot gradibus descensus est.

[257] Humile hoc templum (si templum dici meretur, [in cujus vestibulo S. Wenceslaus occisus est,] cum sit angustissimæ cellæ persimile) columnis seu columellis, solido integroque lapide excisis, triginta sex munitur. Porta, quæ olim aditum dabat, hodieque cum arcu suo, qualis esse in portis solet, spectatur. In ejus portæ limine, ut ex Historia discimus, S. Wenceslaus martyr cæsus est, cujus sacer sanguis nulla umquam fratris arte, nulla temporis longinquitate potuit aboleri: passim in pariete alicubi per calcem tralucet, & in ipsis portæ gradibus a piis & curiosis oculis facile notatur… In arcu portæ quædam sancti martyris Wenceslai gesta ingeniosa pictoris manus expressit coloribus, primoque a portæ gradu altare erectum, in quo imaginis vice D. Wenceslai cadentis statua & altera Boleslai mortem Fratri inferentis visitur. Altare hoc perpetuo sacro & cantu Carolus IV imperator, quæ deinde fundatio scelere hæreticorum aversa est, ornavit & locupletavit. Princeps hujus templi altare (quod SS. Cosmæ & Damiano sacrum esse diximus) imaginem habet eorum sanctorum martyrum, tum etiam alteram SS. Cyrilli & Methodii, apostolorum nostræ gentis, qui S. Ludmillæ effigiem Dei Matris, quæ Boleslaviæ colitur, … in manum tradunt.

[258] In medio hujusce templi inter medias columnas sepulchrum e porphyretico marmore nitidissimo assurgit ad tres amplius ulnas ab humo elatum: [& in qua primum ejus sepulcrum visitur,] in eo S. Wenceslaum triennio compositum Divinitas plurimis honoravit miraculis. Nec sine causa medio in templo sepulchrum Wenceslao veteres statuerunt; quod nimirum hanc SS. Cosmæ & Damiani sacram ædem, ut communis est opinio, D. Wenceslaus fundarit. Renovatum est sepulchrum nostra memoria, & incisum marmori: Primum sepulchrum gloriosissimi Martyris et Ducis Bohemiæ restitutum A. MDCLVII. Christi crucifixi nobile ex orichalco simulacrum tumulo imponitur, magna arte perfectum, quod non ita pridem e via publica ac regia (quia furvas manus provocare poterat) ne raperetur aliquando, in hunc sacrum locum transferri jussit præpositus… Locus hic cædis sancti Principis multis ab antiquitate ad nos usque miraculis commendatur, quorum aliqua tum in Historia, tum etiam in hoc libro retulimus. Hactenus ipse, qui memoratam ecclesiam ipsemet lustravit, quique deinde subdit tria sua ætate ibidem patrata miracula, quæ nos cum aliquot aliis in Appendice referemus.

[259] [ejusdemque effusus sanguis etiam post inductam calcem] Quamquam autem de indelebilibus sacri sanguinis vestigiis, supra § 10, tum ex Christanno, tum ex Balbino jam meminerimus, locus tamen hic exigit, ut de eodem argumento aliquid etiam addamus. Balbinus libro citato cap. 4, Quantum est illud, inquit, quod sancti Martyris cruor in templi scalis effusus & per parietes sparsus, quidquid missis artificibus Boleslaus conaretur, nunquam elui, nunquam aboleri ulla arte potuerit, nec ad hanc ætatem possit? Id certe Pulkava, Caroli IV tempore Bohemiæ historiam scribens, GRANDE MIRACULUM appellare non dubitat. Hunc cruorem nos ipsi vidimus, & osculo adoravimus. Postquam nostra memoria supervacaneo munditiæ studio quidam hujus ecclesiæ decanus, vir cætera D. Wenceslao deditus totus, calce inducta extinguere conatus est; venit ipse in rem præsentem, laudavit artifices, quod tectorium, ut optarat, egregie induxissent, nulla amplius nota sanguinis apparente; jamque antiquitatem ut superstitiosam & aniliter credulam damnabat, quasi vicisset, & alba omnia præstitisset. Non multum intercesserat temporis, cum ecce, quasi calce devorata, rosæ recentissimi ac vivacissimi sanguinis per calcem apparere denuo cœperunt, erubescente ad spectaculum sanguinis & ipso decano; quæ notæ etiamnum hinc inde rutilant, & inutilem artificum laborem, renovato vetere miraculo, condemnant.

[260] [in pariete spectari dicitur.] Hæc Balbinus de re suo tempore gesta, quam tamen an non nihil oratorie exornaverit, dubitare me facit alter ipsi synchronus Bohemiæ scriptor Georgius Crugerius, Societatis Jesu etiam presbyter, in Sacris pulveribus Bohemiæ ad diem XXVIII Septembris, ubi & nomen decani & facti tempus & occasionem memorans, parcius loquitur hoc modo. In eo loco (in quo S. Wenceslaus occisus fuit) emota pridem porta atque alibi effracta, altare stat, in quo sacerdos faciens ad aram divino Sacrificio, sancti Martyris e propinquo memoriam, in oculis Dei utique pretiosam, honorat. David Drachovius, loci decanus, sub annum Domini MDCXXI cum id altare moliretur, non satis prudenter hominum devotioni & sancti Martyris venerationi consuluit, quando vicinum parietem calce innovavit; quia ea dealbatione sanguinem, quo eum Martyr, dum occideretur, asperserat, quique a sexcentis circiter annis aspectabilis tyrannidem Boleslai affirmaverat (dolendum casum) abolevit. Fama tamen spargit, hodieque illam inalbationem passim rumpi & decidere, adeoque rursus sanguinis illa veterrima indicia in oculos incurrere, & vetus testimonium miraculo præstare. Vides, quantum hæc narratio differat a Balbiniana, licet ambo eodem tempore, post medium scilicet seculum XVII, quo res contigisse dicitur, scripserint; ac propterea omnino dicendum est, vel a Balbino factum istud exaggeratum, vel Crugerio non satis notum fuisse.

[261] Exiguam verisimilitudinem habet, quod Balbinus mox citatus in descriptione ejusdem ecclesiæ Boleslaviensis addidit de altera cellula ipsi contigua sic scribens: [Non probatur mihi, quod Balbinus de Sancti pistrina] Pone portam hujusce inferioris templi, muro uno tantum divisa culinula ostenditur; locus perangustus, divi Wenceslai laboribus quondam consecratus (Pistrinum aliqui vocitant) ubi ille manibus sanctissimis oblatas seu hostias, id est, panem in Sacrificium pinsebat ac præparabat, ut in ejus Vita traditur. Eadem præmiserat ibidem cap. 3, ac præterea dixerat, sanctum Principem in eodem loco etiam uvas ad Missarum usus exprimere solitum fuisse. De utroque Sancti facto constat ex Christanno in Vita edenda num. 16, quod propterea nolo in dubium revocare: verum ipsum hoc loco ad ea usum fuisse, nec probat Balbinus, neminem laudans, nec Christanni dictis conforme est. Etenim hic biographus piam hanc religiosissimi Ducis erga divinum Sacrificium reverentiam, ex qua solebat, uno cubiculario suo Podevino conscio ac comite, nocturnis temporibus spicas frumenti uvarumque racemos ex agro vineaque suis clam domum referre, panemque ac vinum suis ipse manibus in tam sacros usus conficere, hosce, inquam, pios ipsius labores inter ejusdem gesta recenset, postquam ille, composito, confirmatoque suo regno, ducatum Bohemiæ pacate tranquilleque regere occepit.

[262] Tum vero in Wissehradensi, Bohemiæ apud Pragam palatio, [eidem ecclesiæ adstructa narrat.] habitasse dicendus est, non Boleslaviæ, ubi frater illius Boleslaus domicilium suum habebat, quamque cum tota regione transalbina (ut Balbinus aliique Bohemi scriptores passim asserunt) ex hereditate paterna sibi propriam acceperat. Quam ob rem, ut ego mentem meam candide eloquar, opinor cellulam illam, prædictæ ecclesiæ usibus, ac forte etiam pinsendo in Missæ sacrificium pani, antiquitus exstructam, tandem lapsu temporis S. Wenceslai culinam sive pistrinam credi cœptam, non alia forsitan de causa, quam quod huic pio operi, quo illum, dum viveret, delectatum fuisse, ex ejusdem Vita constabat, apta videretur. Forte etiam locus ille culina vel pistrinum S. Wenceslai olim dictus fuerit, non a sancti Ducis opere, sed ab ejusdem ecclesia; sive non quod hic panem in eo pinsuisse crederetur, sed quod in talem usum ecclesiæ S. Wenceslai adstructus esset; sic nempe, ut culina S. Wenceslai pro culina ecclesiæ S. Wenceslai appellaretur; cujusmodi loquendi modus maxime obvius est, sicuti millenis exemplis posset probari. Porro ex hac ambigua appellatione lapsu temporis facile nasci potuit supra dicta opinio apud posteros, dum hi de S. Wenceslai persona avide interpretati sunt, quod de ejusdem ecclesia erat exponendum.

[263] De ejusdem Sancti reliquiis in eadem ecclesia asservatis apud Balbinum cap. 9 ista rursus legere est: [Ampulla sancti Ducis sanguine plena,] Nihil æque peregrinorum teneritudinem provocat, atque ampulla e crystallo, purissima atque conspicua gemma, constans, plena sanguinis, quem ex vulneribus D. Wenceslai morientis fluentem in pavimento & limine ecclesiæ ministri collegerant. Vivacissime hodieque sanctus ille cruor rubet, affirmabatque Rudolfus Roder præpositus, festo sancti Martyris die observasse non semel hunc sanguinem sub Sacrificio incalescere, liquescere, ac purpura quadam recentissima tingi. Ferdinandus III imperator, ut ante narravi (nempe cap. 2) ex eo concreto sanguine particulam magno precum ambitu petiit, impetravitque… Adsunt & alia sancti Martyris lipsana: cinnus est capillorum sancti Ducis, ex nigro lucidi & suavissimi coloris, qui una cum particula cranii ad primum vulnus a fratricida inflictum in terram deciderat… Ostenditur & calceus S. Wenceslai, veteri cothurno simillimus, & ipse vulnere Boleslai, dum scelerata manus aberrat, dissectus… Arculam quandam singularis artis gratia perfectam ecclesiæ Boleslaviensi donavit illustrissimus & excellentissimus comes de Martinicz, supremus regni Bohemiæ burggravius. Ejus arculæ medium obtinet locum os sancti Wenceslai, quod sanctarum virginum & martyrum ossicula, hinc S. Christinæ, illinc S. Cordulæ, cingunt.

[264] [aliæque ejusdem reliquiæ in eadem ecclesia asservatæ.] Hæc ibi, circa quæ mihi pauca observare visum est. Nullum alium, quantum quidem memini, legi hactenus, qui sacrum Wenceslai sanguinem, in memorato crystallino aliove vasculo inclusum, incalescere, liquescere, vel colore mutari viderit, vel ab alio visum scripserit; non tamen idcirco inficiari possum, id a laudato Rudolfo Roder, præposito Boleslaviensi, ita visum esse; nam cur hujusmodi prodigium non æque fieri potuerit in S. Wenceslai sanguine quam in sanguine S. Januarii episcopi martyris, cujus frequentes ebullitiones mutationesque vere prodigiosas, tot tantisque testimoniis affirmatas habes in Opere nostro ad diem XIX hujus mensis Septembris, ut a nemine sanæ mentis possint negari? Verumtamen quia in similibus imaginatio nonnumquam illudit, non potest unius Roderi testimonium memoratam S. Wenceslai sanguinis mutationem certam facere. Præter prædictas etiam alias ejusdem reliquias in Boleslaviensi ecclesia olim asservatas ac forte hodieque servari, colligo ex eodem Balbino, qui lib. 3 Epitomes cap. 19, Legi, inquit, in quibusdam Mss., cæsarem (Carolum IV) cum Ernesto suo (sive Arnesto archiepiscopo Pragensi) Boleslaviam venisse ad ossa S. Wenceslai martyris videnda (quorum in Boleslaviensi ecclesia non parvus est numerus, multaque ad sanctum Principem spectantia, ut caliculus, calceoli &c; deinde notabiles ac lectissimæ ossium capillorumque partes cum sanguinis ampulla) ea igitur, ut Ms. illud loquitur, recollegisse & multo honore ac cultu veneratum esse.

§ XV. Aliquot ecclesiæ sub S. Wenceslai invocatione Deo exstructæ: examinatur, quid censendum sit de apparitione Daniæ regi facta pro ecclesia eidem Sancto ædificanda.

[Inter varias ecclesias variis in provinciis] Non est mihi in animo omnes ecclesias sacellaque, quæ sub S. Wenceslai invocatione plurimis in locis Deo dicata exstant, hic recensere, vel in ea operosius inquirere, quod nec quantumvis impigro labore me assequi posse confido. Solum itaque aliquot præcipuas ac præ ceteris memoratu dignas ad sancti Ducis martyris gloriam nominabo. Georgius Crugerius in Sacris pulveribus Bohemiæ tom. 3, ad diem XXVIII hujus mensis Septembris de hoc argumento habet sequentia: Templa, præter innumera minora, habet in regno (Bohemiæ) & pertinentiis solemnissima: nempe metropolitanum Pragæ reparatum post incendii calamitatem a Ferdinando I Austriaco, Bohemorum rege, quod Rudolphus & Ferdinandus II hoc nomine excoluerunt… Olomucii cathedrales canonici sub hoc titulo ecclesiam frequentant, augustam veteri & novo ædificio. Hanc Fredericus Dietrichstenius choro exornavit, & legata in eum usum pecunia etiamnum per successorem suum… Carolum Lichtenstenium exornat.

[266] In Silesia Ssuidnicii patres Societates Jesu utuntur vere basilica, [S. Wenceslao erectas,] quæ a ducibus veterrimis Ssuidnicensibus est magnifice exædificata… Sed & in Polonia, imprimis Cracoviensis, in qua reges coronantur, huic Sancto est devota. Warniensem quoque pro sua agnoscit Wenceslaus. Hæc Crugerii dicta paululum illustremus. Inter minores S. Wenceslai ecclesias in Bohemia forte numeravit ecclesiam in monte Prosik, quæ, si vera narret Balbinus, prima omnium fuit ejus nomini consecrata. Audiamus ipsum lib. 2 Epitomes cap. 10 de ejusdem auctore ac fundationis causa loquentem. S. Wenceslai sacrum corpus, ut pridem narraveram, Pragam allatum, Pragæ maximo populorum, etiam ab ultima Gallia, honorabatur affluxu; sed domestici & in Bohemia nati, non contenti tumulum sancti Principis inspicere, fontem ipsum consectabantur, & Boleslaviam, ubi sacer cruor morientis primum profluxerat, adibant frequentes. Placere pietatem hanc cælo, visa cælestia ac miracula quædam fecerunt indicium.

[267] Annus agebatur DCCCCLXXI, vel etiam DCCCCLXXII, [una condita dicitur in Prosik] Boleslaus princeps (cognomento Pius, ipsiusque S. Wenceslai ex Boleslao fratricida nepos) æstate octavo Junii mensis die, paucissimis comitantibus, Boleslaviam accessit. Quis explicet hoc loco, quantam, viso Patrui innocentis sanguine, pius princeps vim lacrymarum profuderit? Nullum faciebat finem pro se proque patris sui admisso scelere veniam petendi, atque illud precabatur maxime, ut Deum iratum non esse intelligeret. Peracta pietate, conscientia confessione purgata, & sacra Eucharistia refectus, Pragam equo redibat, cum repente sic somno tentari cœpit, ut excutere nullo pacto posset. Ergo de via paulisper decedens, somno ut morem gereret, humi procumbit; videt per quietem, late operiri cælum, in quo S. Wenceslaus principi placatum Numen ostendebat, & Boleslai acta probari divinæ Majestati affirmabat; quo spectaculo nihil principi gratius afferri potuisset. Plura alia divini favoris argumenta ostensa cælitus sapienti silentio sepelivit: id unum ab experrecto & lætissimo principe aulici Krotislaus & Jaroboius audiere, Deum precibus S. Wenceslai propitium esse ac fore principi ac universæ genti Bohemorum.

[268] Lapidem grandem jussu principis advolvere loco famuli, [a Boleslao ejusdem ex fratricida nepote] quartoque post die primum in fundamenta novi templi Boleslaus lapidem jecit; XVII Septembris opere absoluto, Ditmarus consecravit, & nomen S. Wenceslai imposuit. Id templum hodieque in edito monte (Pragenses Prosik appellant) stat adhuc, & Boleslaviam peregrinaturos admonet antiquæ pietatis. Eadem narrat Hagecius in Chronico Bohemiæ, sed cum aliquot aliis adjunctis. Primo factum istud ad annum 970 refert, uti postea etiam fecit Balbinus in ejusdem Operis lib. 6, cap. 7; nescio, an ex oblivione, an correctionis gratia. Secundo, omissa peregrinationis die, ecclesiam illam, non die XVII Septembris, ut habet Balbinus, absolutam consecratamve, sed XIII Junii perfectam ac X Octobris ejusdem anni dedicatam fuisse, affirmat. Tertio denique Hagecius dictam consecrationem S. Adalberto, Balbinus hujus decessori, primo Pragensi episcopo attribuit. Postremi inter utrumque discriminis ratio clara est, ex eo scilicet, quod Balbinus S. Adalbertum anno primum 980 episcopum consecratum fuisse statuisset, Hagecius vero Ditmari obitum sanctique Adalberti successionem anno 969 illigasset, certe aliquot annos præmature.

[269] [& a Ditmaro episcopo Pragensi dicata.] Itaque dubium non est, quin memorata ecclesiæ in Prosik dedicatio, sive anno 970, sive uno e duobus sequentibus ab alterutro præsule vere facta fuerit, fieri debuerit a Ditmaro, qui Pragensem episcopalem cathedram, quam omnium primus ascenderat, tunc temporis certe etiam tenebat. Verum quod ad cetera adjuncta pertinet, divinare nolo, uter hæc rectius annotaverit, nam nec ipsi ullum, ex quo ista hauserint, auctorem vel monumentum laudant, nec ego de cælesti ista visione, conditaque propterea a Boleslao ecclesia in Prosik, apud antiquos quidquam reperio, ut vere nesciam, qua fide tota illa eorumdem narratio fulciatur. Imo vero in Vita Ms. auctore anonymo, quem num. 22 non antiquiorem seculo XIII esse monui, quæque exigui ponderis est, ecclesia in Prosech erecta fuisse dicitur in monumentum miraculi, quo S. Wenceslai corpus, dum Boleslavia Pragam transferebatur, una cum plaustro ac vectoribus in alteram fluvii ripam transpositum fuit. Auctoris verba accipe: Hujus causa miraculi ecclesia constructa in Prosech festum obtinet diei translationis ejus. Utut hæc se habeant, oportet, sæpe dictam ecclesiam non magnæ molis artisque fuisse, si tam brevi temporis spatio, quam volunt Balbinus & Hagecius, perfecta fuerit. Redeo ad Crugerium.

[270] [Alteram eidem exstruxit Olomucii] Metropolitana Pragensis ecclesia proprie S. Vito, ut primario patrono, dicata est, ab eoque nomen habet. Potest tamen etiam S. Wenceslai appellari, quod etiam hic ejusdem patronus sit, sacrumque ejusdem corpus in magnifico sacello, ut supra dictum est, religiose asservetur. Quin & in Bulla, per quam a Romano Pontifice ad cathedralem dignitatem erecta fuit, apud Cosmam decanum Pragensem in Chronico relata, ecclesia SS. Viti & Wenceslai martyrum reipsa appellatur. Olomucensem in Moravia cathedralem ecclesiam S. Wenceslao sacram esse, dudum ante Crugerium docuit Joannes Dubravius, ejusdem sedis episcopus in Historia Bohemiæ lib. XI, cujus hæc verba sunt: Validissimus tamen omnium in gratia principis (Sobieslai Bohemiæ Ducis) Venceslaus, Otthonis (Moraviæ marchionis) filius, Olomucio dominans habebatur, propterea quod ingenio quietus, obsequio fidelis, ac tanta pietate insignis esset, ut majorem arcis suæ melioremque partem divo Venceslao consecrare in animum induxerit.

[271] [Wenceslaus, Moraviæ marchionis filius.] Cum festo quodam die aspexisset, ædem divi Petri, in suburbanis pro præsule & collegio sacerdotum exstructam, capacem tantæ multitudinis, quæ illo confluxerat, non fuisse; sed nec humilis locus tantum dignitatis, quantum sublimis, habere videbatur; iccirco conductis, qui profana ædificia in arce demolirentur, novam aream futuro templo dedicavit, spatioque pro fundamento dimenso, in illo una cum Henrico, præsule ac patruo suo, angularem lapidem posuit. Et quamquam absolvere tantum opus per immaturam mortem haud potuerit, reliquit tamen Henrico pecuniam ad perficiendum ædificium abunde respondentem. Dedicationi novi templi Sobieslaus & uxor ejus interfuere, pretiosaque ad altare dona obtulere. Dubravio consonat Augustinus, Olomucensis & Brunensis ecclesiarum præpositus, in Catalogo episcoporum Olomucensium, inter Scriptores Bohemiæ edito, in Henrico sic scribens: Hujus pontificatu, anno scilicet tricesimo supra millesimum ac centesimum, Venceslaus, Othonis marchionis Moraviæ filius, cultum divinum amplificare studens, & episcopium (quod parvis continebatur angustiis) gloriosis structuris evehere, templum sub honore & titulo divi martyris & penatis (rectius dixisset Sancti indigenæ) Venceslai in arce sua Olomucensi erexit, sedemque illuc episcopalem ex ecclesia S. Petri, permissione summi Pontificis Innocentii II, transferri curavit, duodecim ibi canonicis institutis.

[272] De Schwidniciensi ecclesia plura non habeo: de Cracoviensi in Minori Polonia Hartmannus Schedel in Commentariolo de Sarmatia, [Aliæ ipsi dicatæ Schwidnicii, Cracoviæ, in Warmia, & in Lusatia.] dum Clepardiam, Cracoviæ partem, deseribit, sic loquitur: In colle … primum est ingens templum, in decus divi Wentzeslai ducis Bohemiæ conditum, ubi omnium illustrissimorum virorum monumenta ac sepulturæ extant, multis opibus variisque artibus exstructæ marmoreo alabastroque lapide exsculptæ. Quod ad Warmiensem ecclesiam attinet, nihil de hac quoque observandum habeo, præterquam quod Warmia, incolis Ermeland, aliis etiam Warmerland dicta, tractus Poloniæ sit in Prussia regia, & episcopatus, cujus cathedralis ecclesia Fraumbergæ est: an tamen hæc S. Wenceslao sacra sit, mihi aliunde non constat. In Lusatia quoque fuisse aliquam ecclesiam S. Wenceslai, didici ex schedula reverendissimi domini Christiani Augustini Pfaltz, archidiaconi ecclesiæ metropolitanæ Pragensis, incerto tempore ad Majores meos data, & ad hunc diem seposita, quæ sic habet: Est in Lusatia ecclesia S. Wenceslai, a Boleslao I Bohemiæ duce exstructa in monte Javernik sita, in qua pars insignis de brachio hujus Sancti habetur. Invalescente Lutheranismo, omnes in circuitu ecclesiæ devenerunt ad manus hæreticorum prædicantium; hæc sola in Javernik mansit in manibus Catholicorum sacerdotum, licet incorporati homines omnes ad unicum a fide Catholica defecerint: solus nunc parochus cum ludimagistro fidei orthodoxæ existit. Hæc ipse, quæ aliunde non possum confirmare.

[273] In Dania etiam ecclesias eidem Sancto dicatas fuisse ferunt, [Apparitio cuidam Daniæ regi facta] & quidem omnium, quæ illius nomini sacræ fuere, primam, si vera sint, quæ hac super re in aliquot Vitis Mss. editisque Historicis memorantur. Porro quia diversi diversa rei adjuncta, aliis alia verisimiliora, referunt, oportet eorumdem narrationes breviter exponere, antequam de facti veritate disseramus. Auctor anonymus Vitæ Ms., cujus exordium est, Oriente jam sole Christianæ religionis, satis multa de hisce habet, quæ ego in compendium contracta exhibeo. Ericus rex Daciæ, id est, Daniæ, plurium peccatorum nexibus implicatus, dum venationis gratia in suis saltibus morabatur, nocte quadam vidit hominem affixum cruci, qui nomen suum causamque tam atrocis supplicii rogatus, respondit: Ego sum Christus Jesus; tu autem me crucifixisti. Hoc responso vehementer conturbatus rex, criminaque sua agnoscens, suppliciter veniam flagitavit, ac rursum a Crucifixo audivit: Ut remissionem peccatorum tuorum accipias, fac ecclesiam in honorem sancti militis mei Wenceslai. Spondet Ericus, pariturum se, ac mox evigilans, promissa implere festinat. Verum, quis S. Wenceslaus esset, nec ipse noverat, nec quisquam in Dania poterat indicare. Hinc contristatus rex, & omnis aula cum ipso, vehementer angebatur, donec tandem evolutis diebus paucis, quidam milites, Bohemiæ accolæ, illuc advenere, qui ad regem adducti, ipsum, quod desiderabat, de S. Wenceslao edocuerunt.

[274] [pro ecclesia S. Wenceslao exstruenda] Quo audito (verba anonymi sunt) rex gavisus est vehementer, & sine dilatione exorsus est ædificare monasterium, sicut acceperat in mandatis. Quod, opitulante Deo, usque in finem perducens, & monachos Regulæ S. Benedicti in eo collocans, ornamentis, libris ac necessariis possessionibus sufficienter decoravit. Hujus tandem regis exitus de corpore ferme fuit, ut S. Wenceslai; per fratrem enim suum captivatus occiditur, compunctus pro peccatis ac contritus. Et hanc finalem gratiam, compunctionis videlicet & contritionis, qua sine dubio regnum cælorum acquiritur, creditur, quod ei Dominus contulerit propter obsequium, quod ad eam junctionem * præstiterat sancto martyri Wenceslao. Ita anonymus, cui auctor alterius Vitæ Ms., qui Joannes episcopus Litomisslensis fuisse perhibetur, tam accurate consentit, ut dubitari nequeat, quin alter alteri præluxerit, quemadmodum mox dicemus. Pro Erico tamen Eritius hic appellatur & pro Daciæ rectius Daniæ scribitur.

[275] [a variis varie narrata] Vita altera, quæ a Carolo IV imperatore composita notatur, eamdem apparitionem exstructionemque ecclesiæ, præmissis consentiens, omisso tamen regis nomine, sic breviter perstrinxit: Tempore autem suæ (S. Wenceslai) gloriosæ passionis Christus regi Daciæ apparens in cruce, eum hortatus est, ut ecclesiam sub titulo martyris sui Wenceslai construeret, pro ut veniam ab eo appeteret obtinere; quod & fecit. Breviter quoque eadem memoravit Olomucensis episcopus Joannes Dubravius lib. 5 Historiæ Bohemicæ, ubi ait: Eadem quippe nocte (qua sanctus Dux trucidatus est) rex Daniæ (vide, quanto intervallo a Boiemia semotus) per quietem se admonitum oraculo, testatus est, ut martyris Venceslai, in Boiemia a fratre obtruncati, memoriam sibi colendam susciperet. Id quomodo ab ipso factum, cerimoniæ, sacerdotes, templum in Dania divo Venceslao dedicatum, declarant. Hactenus adducti scriptores prædictæ ecclesiæ ædificationem ad obtinendam peccatorum veniam regi Daciæ seu Daniæ imperatam tradunt, præter Dubravium, qui causam siluit. At vero alii longe aliam assignant, quorum sententiam Balbinus in Epitome lib. 1, cap. 9 exposuit, & ego ex ipso ejusdem verbis subjicio.

[276] [recensetur examinanda.] Eadem, qua sanctus Martyr ceciderat, nocte Errico Daniæ regi cruci affixi Domini simulacrum venerabile per quietem oblatum est, ex quo loquens Christus jussit, uti templum S. Wenceslai honori (qui eo die cælum ingrederetur) rex voveret, si victoriam de Britannis hostibus consequi vellet. Quod miraculum omnes, qui de S. Wenceslao egerunt, commemorant (nos de eo agemus in Notis, quia rationi temporum videtur adversari) posteri Daniæ reges ad illud primum S. Wenceslai templum sacræ Cisterciensis familiæ cœnobium condidisse feruntur. Hæc ibi: in Notis vero, laudans in margine Pulkavam, Hagecium, Dubravium, Pontanum, Cuthenum & Vitas S. Wenceslai, de eodem argumento agens, Notissima, inquit, omnibus narratio, quam vetusti novique scriptores pro indubitata recitant; sed non parvam ex chronologia & ratione temporum difficultatem patitur. Verum antequam difficultatem illam cum ipso proponamus, præmittenda quædam sunt de auctoritate scriptorum, qui historiam illam quocumque modo tradiderunt. Balbinus, ut vidimus, Vitas S. Wenceslai generaliter laudavit; sed inter hasce minime censeri possunt omnium antiquissimæ, quas scilicet Christannus, anonymus ætatem Ottonis II imperatoris præferens, & Laurentius monachus Casinensis conscripserunt: in hisce enim nihil prorsus de ista visione, nihil de Daciæ vel Daniæ rege, conditaque ab eo S. Wenceslai titulo ecclesia legere est.

[277] Ex iis autem, qui ejusdem ecclesiæ exstructionem in peccatorum pœnam a Christo imperatam fuisse aiunt, [Hujus assertores parum antiqui sunt,] omnium primus fuisse videtur anonymus num. 273 & sequenti productus. Procul tamen abest, ut hic ab ætate certisve monumentis asserta sua hac in parte confirmare queat. Audi ipsum sub finem miraculorum exponentem, quibus instrumentis vel auctoribus ad lucubrationem suam compilandam usus sit. Hæc autem in diversis voluminibus comperta in hoc Opusculo breviter compegimus… Et quædam certa revelatione Fratrem (legendum est per Fratrem, vel Fratrum) Ordinis Prædicatorum de apparitione Christi regi Daciæ, & de resuscitatione puellæ defunctæ didicimus, & huic Opusculo inseruimus compendiose. Igitur seculo XIII, quo adolescente (id est, toto fere tertio post S. Wenceslai martyrium seculo, sacer Prædicatorum Ordo a S. Dominico institutus fuit) antiquior non est, ac forte etiam multo junior, auctor ille anonymus, illiusque historiæ, de qua modo agimus, narratio, si non tota, certe partim, auctoritate ignoti nobis Fratris vel forsan duorum aut plurium Fratrum laudati Ordinis nititur. Hoc etiam junior fuisse potuit Joannes episcopus Litomisslensis, num. 274 relatus, qui seculo XIV fere decrepito obiit, quique prædicti anonymi Opusculum secutus videtur, quod ejusdem non modo sensa reique gestæ seriem, verum etiam nonnumquam ipsas phrases descripserit.

[278] Nec magis antiquos assertores habet sententia altera, [& eorum alii anachronismo laborant,] e quibus apud Balbinum laudatis vetustissimus est Pulkava, qui eodem teste sub Carolo IV imperatore, id est, circa vel post medium seculum XIV floruit. A scriptorum auctoritate, sane exigua, ad rem ipsam examinandam progredior. Morari nos non debet, quod ex allegatis aliqui cælestem illam visionem regi Daciæ, alii regi Daniæ obtigisse scribant; omnes enim designant regem Daniæ, quam etiam ab aliquot aliis medii ævi scriptoribus aliquando Daciam appellari certum est. Sed, quod caput est, ex omnibus regum Daniæ Catalogis scriptoribusque, qui res Danicas tractarunt, constat, nullum Ericum vel Ericium eo tempore, quo S. Wenceslaus cæsus est, totoque post seculo, in Dania regnasse; atque adeo non potuisse, prædictam apparitionem eadem, qua Sanctus cæsus est, nocte Erico Daniæ regi contigisse, quemadmodum aliqui e citatis auctoribus diserte affirmarunt. Tam fœdum anachronismum agnoscens Balbinus, laudato Dubravio, quod nomen regis Daniæ caute prætermiserit, factum ipsum ad historicam veritatem revocare & lectoribus persuadere varie conatus est. Illum itaque audiamus.

[279] In Erici locum substituit Haraldum VI, vel hujus filium Suenonem, [quem Balbinus tollere conatus est,] quorum regnum in supremam S. Wenceslai ætatem incidisse arbitratus est. De causa vero seu occasione prædicti erroris, Quid si, inquit, ut olim Ægypti reges Pharaones in sacris Litteris sunt appellati, sic per negligentiam scriptoris alicujus Ericus pro quocumque rege Daniæ accipiatur; cum facile decem ejus nominis Dania reges habuerit? Ac fortasse errori causam dederit aliud visum Erico VII postea circa annum Domini MCCL oblatum… Potuit igitur quispiam chronologiæ negligens hæc duo visa cælestia confundere, & ex duobus unum conficere; cumque Erici regis nomen postea audiret aut legeret, putare, Erico faciem illam crucifixi Servatoris oblatam ea nocte, qua divus Wenceslaus in cælum receptus est; sed, ut dixi, hoc somnium divinum anno DCCCCXXXVIII aut ad Haraldum VI, aut filium ejus Suenonem I pertinebat. Subdit denique: Scio, etiam hoc tempore, dum S. Wenceslaus occideretur, Ericum in Suecia regnasse; at is Danus non fuit, sed potius hostis Danorum capitalis: nihil itaque huc facit, nisi fortasse, quod Sueno Daniæ rex ab eo profligatus & ab Anglis seu Britannis desertus, ope S. Wenceslai sit adjutus. Quantum hæ Balbini conjecturæ valeant, paulisper expendamus.

[280] [Haraldo in locum Erici substituto. Forte hæc apparitio] Uti certum est, nullum Ericum in Dania regnasse, quo tempore S. Wenceslaus occubuit, ita ex ejusdem regni Daniæ scriptoribus apparet, celebrem illam visionem in Haraldi alicujus tempora incidisse, si alicui regi Daniæ tunc vere obtigerit. Hac ratione tollitur quidem anachronismus, sed facti veritas non parum vacillat, dum ad imperitum auctorem recurritur; eoque magis vacillat, quo plures Erici Daniæ reges errandi occasionem eidem dedisse dicuntur, cum tanto magis ille a S. Wenceslai temporibus remotus vixisse dicendus sit. Non dubito quoque, quin anonymus num. 273 & seq. laudatus, quem Joannes Litomisslensis episcopus secutus est, posteriorem apparitionem cum priore confuderit, vel potius deformarit. Ut hoc liqueat, accipe, quæ de hoc argumento habet Albertus Krantzius lib. 7 Daniæ, cap. 21, quæque partim ex eo etiam descripsit Balbinus. Hic rex (Ericus Krantzio hujus nominis septimus) quum esset Deo devotus, honore præcipuo excoluit sanctum martyrem Wenzeslaum, Bohemiæ ducem, quem frater ejus occiderat. Quum autem rex esset soporatus, vidit per quietem eumdem sibi dicentem Martyrem sanctum: Confide, frater, adsum, quem colis. Nuncius tibi venio, eodem te genere martyrii absumendum, quo & ego.

[281] [confusa est cam alia,] Prius tamen monasterium volo construas in honorem Dei & nominis mei. Evigilans rex, certus, non fuisse vana somnia, in terra Revaliensi cœnobium cœpit erigere, quod ei visio præcepit. Sed priusquam consummaret, morte subtractus est hoc ordine. Visionem suam duxit in longinqua tempora consummandam, præsertim fisus, quod necdum explesset injunctum ædificandi monasterium. Simul fretus fraternis viribus (quod superiori anno reconciliati essent ex longinquo dissidio) fratrem suum Abel (ducem Slesvicensem) in ditione sua duxit visitandum. Venit, fratremque convenit amicissime. Ille venientem regem hospitaliter excepit, ut apparebat; sed vixit in corde ejus odium inexpugnabile… Nihil timentem regem, quum ad scacos (calculos vocant latrunculos) cum quodam milite rex luderet, & omnem securitatem in fraterna domo præ se ferret, a fratris militibus captus & in navim perductus. Lago quidam ex Dania miles illi præfuit, capitalis regi inimicus, quem ubi rex vidit, male sibi ominatur. Ille ait: Moriendum tibi, scito rex, sine ulla cunctatione.

[282] [quam quidam scriptores Daniæ] Sciebam, inquit rex, ubi in tuas manus perveni, esse de me actum; verumtamen sacerdotem mihi jube adesse, ut animæ sempiternæ consulam, Quo adveniente, sinceram ex animo peccatorum confessionem peregit… Et rex quidem in navi, ipso in lacu Slya, ad oppidum Sleswicense cæsus securi est… Cadaver saxo conjunctum mergitur in profundum: non tamen diu post inventum est supernatare, cervice adhuc per cutem adhærente corpori. Inde translatum tumulatur in Oppido Sleswig apud Fratres Prædicatores… Erat autem annus post natum Christum MCCLI. Alii ejusdem regis Erici cædem anno 1250 affigunt, quod ad propositum nostrum non pertinet examinare. Porro qui hæc conferre voluerit cum iis, quæ ex anonymo S. Wenceslai biographo num. 273 & sequenti retulimus, clarissime perspiciet, utrobique sermonem esse de eodem Erico, quamvis diversa apparitio, una cruci affixi Domini scilicet, altera S. Wenceslai, diversaque apparitionis ratio, utraque tamen pro ædificanda S. Wenceslai ecclesia perhibeatur. Secundum anonymum enim hujus regis (Erici) exitus de corpore ferme fuit, ut S. Wenceslai; per fratrem enim suum captivatus occiditur, compunctus pro peccatis ac contritus; quod utrumque etiam Krantzius de Erico suo diserte affirmavit.

[283] Adde, quod idem anonymus, quique illum secutus est, [alii Erico regi factam tradum;] Joannes episcopus Litomisslensis, non, ut ceteri, factum istud ad eamdem, qua sanctus Dux martyrium subiit, noctem, sed ad nullum certum tempus referant, atque propterea nequeant etiam ratione anachronismi, quo alii laborant, de priori aliqua apparitione locuti fuisse censeri. Adde insuper, ex eodem Krantzio aliquod suggeri argumentum, cur laudatus anonymus Fratrem vel Fratres sacri Ordinis Prædicatorum hic laudaverit; nempe quia, cum Ericus ille, si vera narrat Krantzius, in eorumdem ecclesia primum sepultus fuerit, ea res ad ipsos propius spectabat. Sed, Cur igitur, inquies, anonymus ille & episcopus Litomisslensis apparitionem Christi Domini crucifixi, Krantzius autem S. Wenceslai commemorant? Id ego candide fateor, me hactenus non dispicere, nec scire, utrum Krantzium potius, qui anonymo laudatoque episcopo multo junior est, & nullum auctorem citavit, an illos, vel a quo vel quibus anonymus sua accepit, erroris arguam. Verumtamen narratio Krantzii, qui res Danicas ex professo tractavit, cuique etiam Joannes Isacius Pontanus lib. 7 Rerum Danicarum consonat, ut multo simplicior est, ita etiam verisimilior apparet.

[284] Hactenus de iis, qui sæpe dictam apparitionem, nullo annotato tempore, [sed res tota incerta est.] recensuerunt; restat igitur, ut etiam aliquid dicamus de aliis, qui eamdem cum S. Wenceslai emortuali nocte componunt, nec ad peccatorum veniam, sed ad victoriam de Britannis referendam regi Erico a Christo factam volunt. Hagecius in Chronico Bohemiæ & Georgius Bartholdus Pontanus a Braitenberg in Bohemia pia lib. 4 illum Britanniæ sive Angliæ regem, adversus quem Ericus tunc bellaverit, Eduardum appellant. Verum supra jam monui, tum temporis nullum Ericum in Dania regnasse. Æque infeliciter mox laudati scriptores Eduardum eodem tempore in Anglia regem fuisse dixerunt. Eduardus enim I, cognominatus Senior, ante S. Wenceslaum obiit, anno scilicet Christi 924 defunctus, neque alter hujus nominis ibidem regnavit ante S. Eduardum martyrem, qui nondum natus fuerat, moriente Wenceslao. Commentitia igitur est hæc illorum narratio, ac etiam minus, quam præcedentium, admitti potest. Quapropter pluribus supersedeo, id unum illis omnibus facile credens, fuisse in Dania aliquam ecclesiam sub S. Wenceslai invocatione Deo dicatam, quæ, licet certo edicere nequeam, quando condita fuerit, verisimilius tamen videtur Ericum, qui circa medium seculum XIII regnavit, auctorem habuisse. Forte etiam plures (ut aliqui affirmant) ejusmodi ecclesias Dania olim habuerit; sed de hisce nihil præterea comperi.

[Annotata]

* jussionem

§ XVI. Vetus ac novum altare in basilica Vaticana nova & veteri Romæ ipsi erectum: item aliud Aquisgrani a Carolo IV imperatore.

[Jam a seculo XIV] Hoc loco etiam memoranda veniunt duo altaria, alterum Romæ tam in veteri, quam in nova basilica Vaticana, alterum Aquisgrani in ecclesia S. Mariæ eidem sancto Duci martyri antiquitus dicata. De Romano Veteri Joannes Ciampinus in Synopsi historica de sacris ædificiis Constantini Magni cap. 4, sect. 5 hæc habet: In angulo prædictæ navis (mediæ in antiqua basilica Vaticana) in iisdem parietibus pone januam Romanam… S. Vincislao, regi Bohemorum ac martyri, ab Hyricone episcopo Olomucense dicatum atque dotatum fuit altare, quod inde S. Erasmi episcopi & martyris vocitabatur ob ejus simulacrum ligneum inibi appositum, posteaque in ipsorum & S. Bartholomæi apostoli honorem denuo excitatum fuit… A tergo iconis ligneæ S. Erasmi picta erat antiqua imago præfati S. Vincislai regis Bohemiæ,… ubi in medio visitur S. Vincislaus imperiali habitu indutus, dextera vexillum, in cujus medio nigra aquila in albi coloris area expressa erat, sinistra vero gladium & clypeum tenens: ad dexteram Carolus IV imperator rex Bohemiæ, ad sinistram idem Hyricon episcopus, indutus cappa rubra supra rocchetum cum cruce archiepiscopali, ambo genuflexi.

[286] [S. Wenceslaus altare habuit] Post hos duo stant viri, quorum unus in habitu regulari, dexteram super humerum præfati Caroli imperatoris apponit, ac sinistra baculum pastoralem sustentat; alter vero episcopali indumento conspicuus sinistram tenet super caput Hyriconis episcopi, in ejusque dextera baculus pariter episcopalis apparet. Quinam sint isti duo episcopi, ignoro; reor tamen ejusdem Bohemiæ regni patronos esse. Hactenus Ciampinus, qui vetus istud altare æri incisum ibidem exhibet in tabula 21, lit. b, ex qua ego illud chalcographo nostro imitandum dedi & hic apposui. Verum antequam Ciampini asserta examinemus, juverit alteram ejusdem altaris iconographiam, a Joanne Maria Turrigio factam retulisse. Turrigius in Sacris cryptis Vaticanis parte 2, cap. 2 sacellum S. Mariæ de Prægnantibus describens, ad propositum nostrum sic ait Italice: Pictum visitur antiquum altare, quondam die XI Maii S. Wenceslao Bohemiæ duci consecratum. In hoc ipse spectatur in habitu ducali, manu dextera vexillum tenens, quod in area candida nigram aquilam habet; qualiter olim cernebatur depictus in basilica jam destructa (& hodiedum visitur in porticu S. Mariæ Transtiberinæ, cum diademate Sanctis appingi solito, & pileo ducali, qui a simplici vulgo quidam præfectus Romanus fuisse creditur) dextera vero gladium, mucrone in terram verso, ex quo clypeus dependet.

[287] Hinc & inde sunt duo Sancti, videlicet S. Adalbertus, [in veteri basilica Vaticana] veste monachali indutus & pastorale pedum gestans; sanctusque Joannes III, Olomucensis episcopus, cujus tempore dictus S. Wenceslaus martyrium passus est… Ad hujus pedes est Inco, sive (ut rectius loquar Joannes Ozco) vestitus cappa rubra super rocchetum cum mitro, quod episcopus fuerit ac Cardinalis, ab Urbano VI anno MCCCLXXVI (imo serius) creatus. Insuper visitur Carolus IV imperator in veste alba cum corona imperiali, procumbens in genua, cujus humeris S. Adalbertus manum imponit… subsecuto tempore idem altare dedicatum fuit S. Erasmo, in eoque posita tabula, in qua ejusdem Sancti imago, quam pinxit quidam secretarius Cardinalis Enkenvortii, quem Adrianus VI anno MDXXV die X Septembris infirmus lecto decumbens tredecim diebus ante mortem suam in congregatione in cubiculo suo habita ad illam purpuram assumpsit. Ita Turrigius, qui ante Ciampinum scripsit, & æque ac ille, prædictum altare spectavit. Atque hic certe rectius quam Ciampinus, S. Wenceslaum Bohemiæ ducem, non regem; & ducali habitu, non imperiali, in eodem exhiberi dixit, quemadmodum ipsa ejusdem altaris delineatio ex eodem Ciampino excusa manifestissimum facit.

[288] Contra vero, licet Janningo nostro in Historia basilicæ Vatincanæ tom. VI Junii, [quod æri incisum ex Ciampino] part. 2, pag. 97, num. 75 aliter visum sit, non possum eidem consentire de duobus illis Sanctis utrimque adstantibus, quos Ciampinus sibi ignotos fassus, sed Bohemiæ patronos esse, recte suspicatus est. Ego enim nullus dubito, quin eorum alter, qui Turrigio S. Adalbertus, Pragensis episcopus ac martyr est, sit S. Procopius, abbas Sazaviensis Ordinis S. Benedicti, unusque e Bohemiæ patronis, cujus Acta in Opere nostro illustrata sunt ad diem IV Julii, quo colitur. Hoc sane indicat tota ipsius effigies, quæ nihil episcopale præ se fert, præter pedum pastorale, episcopis ac abbatibus commune, quæque simul nigro suo habitu monastico & tonsura monachum abbatem, non episcopum repræsentat. Alterum autem, a sinistris S. Wenceslai stantem, qui episcopali habitu indutus, mitraque & pastorali baculo insignitus, S. Joannes III episcopus Olomucensis a Turrigio dictus est, ego supra laudatum Adalbertum esse, pro certo habeo. Ratio est, quod hic quoque sanctus episcopus ac martyr unus sit e primariis Bohemiæ patronis, ac propterea præ ceteris ille esse censendus sit, qui in prædicto S. Wenceslai Bohemiæ ducis altari, per Pragensem archiepiscopum erecto, velut sanctus episcopus exhibetur.

[289] [hic exhibetur,] Ad hæc nescio, unde illius Joannis III Olomucensis episcopi sanctitatem didicerit Turrigius. In Catalogo episcoporum Olomucensium, per Augustinum ejusdem ac Brunensis ecclesiarum præpositum conscripto, occurrit quidem aliquis Joannes, non nomine, sed ordine tertius, primus scilicet post SS. Cyrillum & Methodium, Moravorum episcopus, isque eo tempore, quo S. Wenceslaus fraterno scelere occisus est, sedisse dicitur; sed de ejusdem sanctitate ac cultu nihil usquam reperi, ne inter Officia quidem propria, quorum altera pro Olomucensi ecclesia cathedrali totaque diœcesi anno 1630, altera pro Olomucensi Societatis nostræ collegio annis 1679 & 1732 typis excusa habeo; in quibus omnibus tamen, æque ac in Pragensibus, SS. Adalberto & Procopio suus cuique dies sacer est. Media imago etiam certe S. Wenceslai est, eo modo picta, quo solet alibi pingi. Gladius instrumentum martyrii est; vexillum cum aquila cur gestet, collige ex disputatis § 6. At miror, nullum sanctitatis indicium, puta diadema, quali duo alii Sancti insigniti sunt, in proposita tabella ipsi additum esse.

[290] [explicaturque tabula picta,] E duobus aliis, qui flexis genibus S. Wenceslaum venerantur, illum, qui a sinistris est, episcopum & Cardinalem esse, probat habitus illius, qualem Ciampinus & Turrigius describunt, ac præsertim hic, qui etiam de ejusdem mitra, in tabella omissa, expresse meminit. Porro Joannis Oczko, ex clara procerum familia de Wlassim nati, elogium texuerunt supra laudatus Augustinus in Catalogo episcoporum Olomucensium, Balbinus in Miscellaneis lib. 4, parte 2, pag. 82, & Pontanus lib. 3 Bohemiæ Piæ, eumdemque Pessina in Phosphoro ecclesiæ Pragensis variis in locis, aliique magna cum laude commemorarunt. Ex quibus habemus, illum ex primo præposito capellæ regiæ Pragensis omnium Sanctorum ad episcopatum Olomucensem, atque hinc post Arnestum, anno 1364 vita functum, ad metropoliticam sedem Pragensem promotum, & a Romano Pontifice Apostolicæ Sedis legatum natum, necnon Cardinalem presbyterum titulo duodecim Apostolorum creatum fuisse, quod utrumque Augustinus Oldoïnus in Ciacconio aucto tom. 2 Vitarum Romanorum Pontificum & Cardinalium, col. 650, Urbano VI anno 1379 attribuit. Turrigius autem supra num. 287 postremum eidem quidem Pontifici sed anno 1376, quo laudatus Urbanus ad Pontificatum nondum ascenderat, adscripsit. Iidem supra dicti scriptores Bohemi tradunt, hunc Joannem S. Wenceslao deditissimum fuisse, ejusdemque cultum, jam ante adeptum episcopatum, in ecclesia Vratislaviensi & collegio Budissinensi proprio ære suo promovisse.

[291] [quæ in eodem] Constat pariter, ipsum Carolo IV imperatori ac Bohemiæ regi, cui a secretis & intimis consiliis erat, & cujus opera atque favore prædictas dignitates obtinuit, multum charum exstitisse; sic ut omnia faveant sententiæ, quæ duos illos in genua procumbentes Carolum IV & Joannem Oczkonem facit. Verumtamen si ista episcopi & Cardinalis effigies Joannem Oczkonem archiepiscopum Pragensem repræsentet, cur ab iisdem laudatis scriptoribus Inconis vel Hyriconis episcopi Olomucensis esse dicitur? De nomine ac episcopatu illis jam præiverat Tiberius Alpharanus, ex quo Raphaël Sindone, Vaticanæ basilicæ clericus beneficiatus & ejusdem archivi capitularis custos, in Descriptione historica altarium dictæ basilicæ, anno 1744 Romanis typis edita, cap. 4 sequentia excerpsit.

[292] Inter portam Romanam & angulum hujus medianæ navis (in veteri basilica) in parietibus ad Orientem est altare antiquissimum, [olim visebatur.] S. Wenceslao regi Bohemiæ martyri dicatum pro anima Hyriconis episcopi Holomucen. dotatum, nunc etiam sub vocabulo S. Erasmi episcopi & martyris, eo quod inibi ejus imago apposita fuerit, & ad honorem utrorumque & S. Bartholomæi apostoli de novo consecratum fuerit. Quin etiam altari, quod ab Urbano VIII Pontifice in nova basilica postea restitutum est, oculato teste Turrigio, apposita fuit hæc inscriptio: Altare S. Vincislai ducis Boëmiæ ab Aincone ep. Olmucense. Enimvero vel oportet, Joannem Oczkonem, Pessinæ in Phosphoro pag. 542 etiam Ocellum dictum, aliud præterea nomen habuisse, aut non perspicio, quomodo ex istis Inco, Hinco, vel Hyrico formari potuerit. De titulo episcopi Olomucensis minor est difficultas; potuit enim Joannes Oczko, dum episcopus esset Olomucensis, pro sua in S. Wenceslaum, cujus cultum etiam alibi promoverat, pietate altare istud Romæ exstruendum curasse; deinde vero jam archiepiscopus Pragensis & S. R. E. Cardinalis creatus, picturam illam apponi jussisse, retinente altari priorem titulum conditoris sui, episcopi Olomucensis.

[293] Porro pro eodem altari cum veteri basilica destructo, [Pro hoc veteri altari destructo] alterum in nova restitutum, sæpe laudatus Turrigius, rei gestæ synchronus & oculatus testis docet his verbis: Placuit Domino nostro Urbano VIII restituere (in nova basilica) hujus S. Wenceslai altare, in quo ejusdem reliquiæ impositæ fuere, quando die XVII Septembris anni MDCXXVIII a Domino vices gerente, Antonio Ricciullo, Belicastrensi, deinde Umbriaticensi episcopo, consecratum fuit, cui consecrationi ego interfui; die vero XXVI Septembris anni MDCXXX in pervigilio ejusdem Sancti in eodem collocata fuit illius imago, picta ab angelo Carosello. Ibidem legitur: Altare S. Vinceslai ducis Boemiæ ab Hincone ep. Olmucense. Similia habet etiam Raphaël Sindone in laudato Opusculo de Altaribus & reliquiis basilicæ Vaticanæ, quem similiter juverit audisse. Sinistro brachio (inquit) crucis basilicæ ad Boream tria inveniuntur altaria. In media abside visitur altare SS. Processi & Martiniani; a dextera S. Erasmi episcopi & martyris; a læva S. Wenceslai martyris & Bohemiæ ducis.

[294] Quorum primi tabulam coloribus expressit Valentinus Gallus; [substitutum novum est elegantius] secundi Nicolaus Pusinus MDCXXIX; tertii Angelus Carosellus MDCXXX; quas omnes tabulas Petrus Paulus Christophorus Romanus vermiculato opere ad vivum exhibuit an. MDCCXXXVII, MDCCXXXIX, MDCCXLIII. Quarum trium tabularum pictæ effigies in secunda aula principum palatii Apostolici Quirinalis affixæ visuntur… Hæc tria altaria eodem die, hoc est, XV Kal. Octobris MDCXXVIII fuerunt consecrata ab Antonio Ricciullo episcopo Bellicastrense, Cardinalis Urbis vicarii vicesgerente, & in eis repositæ fuerunt reliquiæ. Videlicet in altari S. Erasmi reliquiæ S. Valentini martyris … in altero S. Wenceslai, sanctorum XL Martyrum, S. Alexii confessoris, & S. Mariæ Ægyptiacæ; ac de more Indulgentiæ concessæ fuerunt: nempe ut in aliorum altarium consecrationibus præmiserat, Indulgentiæ plenariæ eadem die consecrationis, & in anniversario quinquaginta anni & totidem quadragenæ orantibus ad ipsum altare. Nihil hic quidem de ipsius S. Wenceslai reliquiis meminit Sindoneus, quas tamen eidem altari impositas credo expresse asserenti Turrigio, qui consecrationi adstiterat.

[295] [in eadem basilica nova. Aliud altare] Utrumque altare, vetus nempe ac novum, Balbinus lib. 4 Miscellaneorum, parte 1, pag. 15 confudit, dum ait: Romæ in Vaticano apud S. Petrum stat elegans altare marmoreum S. Wenceslai (cum nullus prope alius regum sanctorum altare in ea basilica habeat) ab Joanne episcopo Olomucensi ædificatum & dotatum. Die festo S. Wenceslai in præsentia Cardinalium omnium colebatur, quibus duo scuta, ut vocant, singulis; pauperibus vero panis & vinum distribuebatur. Lampades duas, argenteam alteram, alteram viliorem, sed cum fundatione æterni ignis appendi curavit ætate nostra Jaroslaus primus e sua stirpe comes de Martinitz. Hactenus de Romano S. Wenceslai altari, cultuque in veteri novaque S. Petri basilica Vaticana jam a seculo XIV eidem exhiberi solito. Eodem seculo Aquisgrani quoque in regali basilica S. Mariæ Virginis altare aliquod illius nomini dicatum dotatumque a Carolo IV imperatore in peregrinantium Bohemorum commodum fuit. Probat hoc epistola, quam Ladislaus, Hungariæ & Bohemiæ rex ad capitulum Pragense pro sacerdote, qui eidem altari deserviret, in demortui locum substituendo dedit, quamque Pessina in Phosphoro radio 2, pag. 85 & sequenti ex authographa, in archivo capituli Pragensis servata, edidit, & ego, quia brevis est, hic recudo.

[296] [cum sacerdotio in basilica Aquisgranensi] Honorabilibus decano & capitulo sanctæ ecclesiæ Pragensis, devotis nobis dilectis. Honorabiles, devoti, dilecti. Vacat in præsentiarum altare B. Wenceslai in ecclesia regali S. Mariæ Aquensis, Leodiensis diœcesis, cujus jus patronatus ad nos, ut regem Bohemiæ, pertinet; ad quod, ut debemus, vellemus præsentare aliquem idoneum presbyterum, scientem idioma Bohemicum, qui peregrinantium ibidem Bohemorum posset confessiones audire: nam ob eam rem serenissimus Carolus imp. (hujus nominis quartus) noster proavus charissimus, prædictum altare fundavit. Injungimus devotionibus vestris, ut unum presbyterum, qui altari præfato idonee velit & valeat deservire, quam citius potestis, transmittere majestati nostræ curetis, ut valeamus tempore congruo præsentationem facere, cujus dilatio sine altaris & nostri juris præjudicio esse non posset. Mittimus vobis etiam litteras capituli prædictæ ecclesiæ S. Mariæ, quibus cognoscetis, quantum rogamur pro hac præsentatione; velitis in hoc esse diligentes, quia serenitati nostræ complacentiam exhibebitis bene gratam. Datum Viennæ feria IV post festum S. Joannis Baptistæ regnorum nostrorum anno Hungariæ &c XVI, Bohemiæ secundo. Hæ epochæ annum Christi 1455 designant.

[297] [a Carolo IV imperatore eidem fundatum.] Exstant & aliæ de eodem altari litteræ Wladislai, item Bohemiæ regis, apud Balbinum in Epitome lib. 5, cap. XI, pag. 570, ubi dicitur: Dedit hoc quoque anno (1502) Wladislaus rex ad venerabilem decanum & capitulum regalis ecclesiæ B. Mariæ Aquensis regias literas, quarum exemplum in Mss. codicibus legimus: “Vacante (inquit) altari beati martyris Wenceslai in ecclesia vestra Aquensi, Leodiensis diœcesis, per liberam resignationem honorabilis Sigismundi, decani Boleslaviensis, ultimi & immediati rectoris ejusdem (cujus altaris præsentatio, seu jus patronatus, ad nos, tamquam Bohemiæ regem, tam jure, quam ex antiqua consuetudine plenissime noscitur pertinere) ideo honorabilem Mathiam, canonicum ecclesiæ collegiatæ Boleslaviensis, devotum nostrum dilectum, de legalitate ac aliis virtutum donis nobis multipliciter commendatum, ad idem altare duximus præsentandum, &c. Datum in Mielniko VII Aug. an. MDII, anno regni nostri nono.” Sic Balbinus, apud quem aut annus æræ Christianæ aut regni Wladislai certe mendosus est, sive hos annos a regno Bohemiæ, cujus exordium ad annum 1471, sive ab Hungariæ, cujus initia ad annum 1490 referuntur, repetieris.

§ XVII. Memoria ipsius in Martyrologiis: Officia ecclesiastica in variis locis & Romanorum Pontificum pro illius cultu favores ante canonizationem æquipollentem: ejusdem Officii primum ad libitum, deinde de præcepto ad universam Ecclesiam extensio.

[Hoc die, qui ipsi emortualis fuit,] Ut celebris est S. Wenceslai ducis ac martyris in variis locis cultus, ita etiam frequens est ejusdem in Martyrologiis memoria, ex quibus pro more nostro aliqua hic recensebo. Incipio a Martyrologio seu Kalendario Ms. ecclesiæ metropolitanæ Pragensis, non quod hoc ceteris omnibus antiquius sit (nam Carolo IV imperatore vetustius non est, imo forte recentius) sed quod in eadem ecclesia, ubi sacrum ipsius corpus quiescit, præcipue colatur. In eo igitur ad diem XXVIII Septembris sic habetur: Passio S. Wenceslai martyris & ducis Boëmiæ; qui nocturno tempore de strato surgens regali, nudis pedibus ecclesiarum frequentat * limina, plantis pedum præ frigore nimiumque * irrigatis sanguine; qui viduis & orphanis ligna proprio corpore nocturno tempore deferebat; qui innocentibus & mundis manibus hostias coquens, & mustum pro Sacrificio distribuit per ecclesias; pueros gentilium, servituti genitos, emens, & fide Christi præditos dabat libertati. Hujus sancti Viri felicibus actibus invidens frater ejus Boleslaus, invitatumque sanctum Virum in Bolestau castellum ad convivium, dum solito more matutinum pergit recitare Officium, ipsum cum gloria martyrii mittit ad Dominum.

[299] Cujus sancti Viri ossa, ejus piissimus princeps, Carolus IV R. J. S. A. & B. R. recolligens, [annuntiatur in variis Martyrologiis,] tumbam decoravit auro puro & gemmis pretiosissimis & caput ejus, coronam ei imponens regalem, auro & gemmis pretiosissimis, sanxit & statuit, ut sui successores reges Bohemiæ cum eadem debeant perpetuis temporibus coronari. Capellam etiam, in qua corpus præfati beati Martyris requiescit, decoravit; in ecclesia vero Boleslaviensi in loco, ubi idem sanctus Martyr martyrio coronatus est, dotavit; forte hic altare, vel Missam prætermissum est. Inter Kalendaria, quæ Dominicus Georgius ad calcem Martyrologii Adonis Rosweydiani recusi exhibuit, duo ejusdem Sancti etiam meminerunt, Vaticanum scilicet, quod initio seculi XI, & Palatino-Vaticanum, quod circa seculum XII scripta censuit. Quidquid autem sit de ea ætate, certe multo antiquiora sunt prælaudato Pragensi, & illorum primum eodem die ipsum breviter sic annuntiat: Wencizlawoni mart.; in altero ad eumdem diem de illo solo legitur: Venczhlai mar. Ad seculum XII pariter spectat codex Usuardinus Rosweydi, anno scilicet 1138 scriptus, uti ex Henschenio ostendit Sollerius noster in Præfatione ad Martyrologium Usuardinum cap. 3, art. 4, § 3. Hic pariter habet: In Boëmia sancti Wenizlai martyris.

[300] [antiquis & recentioribus,] Accedunt & alia Usuardi auctaria. Codex Danicus, quem laudatus Sollerius seculo XIV non recentiorem arbitratus est, & cum ipso codices Antverpiensis Maximus, Lovaniensis & Albergensis hoc eodem die aiunt: Apud Pragam civitatem Boëmiæ, sancti Wenzelai, (vel) Wenceszlai, ducis & martyris. Qui valde in Christi religione devotus extitit, adeo ut oblitus dignitatis sui primatus tempore messis & vindemiæ ipse meteret, & vindemiaret, quod in sacrificales hostias sacerdotum manibus offerretur. Prætereo multas annuntiationes, aliis alias prolixiores, quas ex variis auctariis Usuardinis, tum Mss. tum editis, Sollerius in Usuardo suo recensuit, quæque ibidem legi possunt. Hisce addo nostrum Florarium Ms. Sanctorum hactenus ineditum, quod codici Danico ceterisque partim consentiens, sanctum Martyrem sequenti elogio celebrat: Apud Pragam civitatem Bohemiæ, sancti Wenceslai ducis & martyris. Qui valde devotus in Christi religione extitit, adeo ut oblitus sui primatus, tempore messis & vindemiæ ipse meteret & vindemiaret, & purgaret & defecaret, quod in sacrificales hostias sacerdotum manibus offerretur, ut ipse in hac parte in sacris misteriis celebrandis participaretur.

[301] [uti & in Romano,] Cujus devotioni sanctæ frater suus Boizlaus invidens, & cupidus ejus principalis honoris, dum non caveret ille, ictu ferientis gladii improvidum prostravit & Christi martyrem fecit anno Salutis DCCCCXXXVIII. Qui urbem Pragam, ubi requiescit, multis miraculis illustrat. Hactenus Florarii auctor, qui illud anno 1486 conscripsit. Denique, ut alia recentiora omittam, suum etiam in Martyrologio Romano Petri Galesinii elogium habet his verbis conceptum: In Bohemia, S. Wenceslai martyris, qui illius provinciæ dux, virtutum omnium, & pietatis in primis, fama celebris, quanto gratior piis & bonis viris extitit, tanto pejus illum Boleslaus frater, idolorum cultor, oderat; a quo ob Christianæ religionis studium occisus, in beatorum martyrum numerum relatus est. Cujus sanctitati, quo die necatus est, testimonium Christus dedit, qui regi Daciæ per visum apparens, suo martyri ecclesiam ædificari mandavit. Baronius eumdem Sanctum in suo quoque Martyrologio Romano ad præcitatum Septembris diem reposuit.

[302] [in quo a Clemente X primo loco] In eodem ille hodieque legitur, cum hoc tamen discrimine, quod, cum in prioribus editionibus, quæ auctoritate jussuque summorum Pontificum Gregorii XIII ac Urbani VIII vulgatæ fuerunt, sexto tantum loco in hujus diei Sanctorum serie relatus esset, deinde in altera editione, Clementis X auctoritate recognita, cujus exemplar typis Plantinianis anno 1678 excusum habemus, primo loco positus fuerit, in quo illum etiam novissima editio a sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV, felicis recordationis, denuo aucta castigataque annuntiat hoc modo: In Boëmia, sancti Wenceslai, ducis Boëmorum & martyris, sanctitate & miraculis gloriosi, qui in domo fratris sui necatus, victor pervenit ad palmam.

[303] Haud dubie ea loci mutatio a laudato Pontifice Clemente X in Romanum Martyrologium inducta est, [repositus fuit: cur in Benedictinis memoretur.] quia ejusdem sancti Ducis martyris Officium sub ritu semiduplici ad libitum ab universa Christi Ecclesia legendum indulsit, uti suo loco dicemus. Ceterum lectores ego hic monitos volo, non omnia mihi probari, quæ in supra allegatis elogiis narrantur; contrarium enim manifeste liquet ex disputatis per totum hujus Commentarii decursum, ad quem eosdem remitto, ne sæpe eadem repetendo molestus sim. Paucis quoque hic observasse juverit, eumdem Sanctum etiam ab Arnoldo Wionio lib. 3 Ligni Vitæ, & a Gabriele Bucelino Menologio Benedictino insertum esse; non quod illum sui Ordinis fuisse crederent, sed quod is monachum sub S. Benedicti Regula agere jam decrevisset, quando ab impio fratre trucidatus est, atque ita etsi non reipsa, voto tamen seu desiderio Benedictinis accenseri posse illis visus sit.

[304] Quæ hactenus produximus Martyrologia, S. Wenceslai in cælo natalis memoriam ad diem XXVIII Septembris recte consignant. [Aliæ ejusdem festivitates.] Aliud ejusdem festum, Translationis scilicet, Ms. Kalendarium Pragense superius laudatum, ad diem IV Martii memorat, Translatio, inquiens, S. Wenceslai, ducis Boëmiæ & martyris, de Boleslaw oppido ad ecclesiam Pragensem. Cum enim ipse sanctus Dux in eodem oppido per triennium incorruptus quiescens multis clareret miraculis, & volens invidus frater Boleslaus, ut illa non eidem sancto Viro, sed magis S. Vito adscriberentur, jussit ipsum corpus una noctium clam ad ecclesiam S. Viti transferri; quo die & postea multis & maximis claruit miraculis. Consonant codex Ms. Hagenoyensis & editio Lubeco-Coloniensis, inter auctaria Usuardina apud Sollerium nostrum, in quorum priori legitur: Eadem die translatio S. Wentzeselay, ducis Boëmorum, martyris: in altera: Apud Pragam, civitatem Bohemiæ, translatio S. Wenzeslai, ducis & martyris. Denique ejusdem Sancti memoria in laudato Ms. Calendario Pragensi ad diem XXVII Junii recurrit his verbis: Recollectio ossium sive reliquiarum S. Wenceslai, gloriosi nostri patroni, per reverendum in Christo patrem, dominum Arnestum, archiepiscopum primum Pragensem, facta de mandato serenissimi domini Caroli IV &c., ipso præsente. Consule dicta superius num. 207. Pergo ad alia.

[305] Jam inde sacram S. Wenceslai memoriam varii episcopatus, [Jam ante canonizationem plurimis in locis Officio] præsertim in Germania, annuo Officio ecclesiastico prosequebantur, antequam illud ad universam Ecclesiam auctoritate Pontificia extensum fuit. In archidiœcesi Pragensi gemino Officio colebatur, Translationis scilicet die IV Martii cum ritu duplici majori, & Natalis seu martyrii die XXVIII Septembris cum ritu duplici primæ classis cum Octava. Utrumque festum cum ritu duplici jam tum etiam agebatur in episcopatu Olomucensi, & Natale quidem etiam cum Octava, sed in ecclesia cathedrali tantum. Wratislaviensis quoque diœcesis in Silesia Translationem Officio ritus semiduplicis, Natalem duplicis recolebat. Utrumque insuper jam præscriptum fuerat in Proprio Patronorum Poloniæ, auctoritate illustrissimi Cardinalis Georgii Radzivili, episcopi Cracoviensis, anno 1637 typis vulgato: sed in hoc Translatio in diem V Martii dilata erat; quia pridie ejus diei S. Casimirus colitur; festum vero natale ad hunc diem Septembris celebrabatur pariter cum Octava in ecclesia cathedrali Cracoviensi, in ceteris autem ecclesiis ac diœcesibus Poloniæ cum ritu quidem duplici, sed sine Octava.

[306] [cultus, & a summis Pontificibus] Exstant in Museo nostro vetus Breviarium diœcesis Warmiensis in Prussia regia, & adhuc antiquius Missale Votivale regni Sueciæ, in quibus S. Wenceslai memoria ad hunc pariter diem recolebatur. Denique ne frustra longior sim, eumdem sanctum Martyrem annuo Officio vel commemoratione jam tum venerabantur plurimi Germaniæ episcopatus, quibus etiam addo archiepiscopatum Ultrajectinum in Belgio, uti fidem faciunt eorumdem Breviaria propria, quæ in Museo nostro habemus edita, antequam S. Wenceslai cultus auctoritate Sedis Apostolicæ per universam Christi Ecclesiam propagatus fuisset: qua de re nunc agendum est. Wenceslai sanctitatem jam dudum non uno indicio agnoverant Romani Pontifices, inter quos Joannes XIII in Bulla, per quam Pragensem ecclesiam ad cathedralem dignitatem evexit, eamdem ecclesiam SS. Viti & Wenceslai martyrum eodem, quo ille passus fuerat, seculo appellavit, uti superius jam observatum est. Bonifacius IX ejusdem Pragense sacellum singularibus Indulgentiis ditavit in litteris, quas exhibet Pessina in Phosphoro pag. 199, & in quibus sic loquitur Pontifex.

[307] [Sancti titulo, & Indulgentiis, in ejusdem sacello] Cupientes igitur, ut capella sancti Wenceslai, in qua corpus ejusdem Sancti venerabiliter quiescit, in ecclesia Pragensi sita, congruis honoribus frequentetur, & ut Christi fideles eo libentius causa devotionis confluant ad eandem … omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui dictam capellam feria quinta proxima post Octavas Paschæ cum duobus diebus immediate sequentibus devote visitaverint, annuatim illam Indulgentiam & remissionem peccatorum concedimus, quam ecclesiam S. Mariæ in Portiuncula, alias dictam de Angelis, extra muros Assissinat., primo & secundo diebus mensis Augusti visitantes annuatim quomodolibet consequuntur, præsentibus perpetuis temporibus duraturis. Datum Romæ apud S. Petrum VIII Calend. April. Pontificatus nostri anno decimo, id est, Christi 1400. Sequuntur ibidem & aliæ Apostolicæ litteræ eodem anno dieque ab illo ad archiepiscopum Pragensem datæ, per quas huic ejusdemque successoribus conceditur, ut possint duodecim presbyteros constituere, qui pœnitentes prædictis diebus Sancti sacellum visitaturos cum amplissima potestate absolvant.

[308] [& festis, obtinendis honoratus fuit.] Subdit vero Pessina: Concessa hæc ac tanta de plenitudine Apostolicæ potestatis gratia manet hodieque suo in vigore, a pluribus deinceps Pontificibus, & novissime patrum nostrorum memoria a Clemente VIII confirmata. Hinc annis singulis per triduum illud, quod idcirco Triduum gratiarum, alias etiam AUREUM jam olim (ut in vetustissimis Mss. invenio) dici meruit, prætacta D. Wenceslai capella maxima populi devotione ac totius triurbis accursu frequentatur. Ita ipse seculo XVII dudum senescente. Exstant ibidem pag. 202 & seq. denuo aliæ ejusdem Pontificis litteræ anno sequenti scriptæ, in quibus indulgentias tum variis aliis diebus, tum in festivitatibus S. Wenceslai, ejusdem Translationis ac dedicationis sacelli impertitus est. Innocentius quoque VIII Indulgentias instar Jubilæi in eadem ecclesia concessit in festo S. Wenceslai a primis Vesperis usque ad Completorium sequentis diei inclusive. Litteras anno 1487 datas recitat Pessina pag. 304 & seqq., ubi legi possunt. Denique altare ejusdem nomini in veteri basilica Vaticana jam a seculo XIV Romæ dicatum, & ab Urbano VIII in eadem basilica nova restitutum; hæc, inquam, aliaque satis manifestant, quæ fuerit summorum Pontificum de Wenceslai sanctitate existimatio.

[309] Verum cum in hisce omnibus nulla seu formalis seu æquipollens canonizatio contineretur, [Archiepiscopus Pragensis Clementi IX supplicat] exigebant sane sancti Ducis ac martyris merita, ut hanc quoque in terris gloriam Apostolica Sedes illi decerneret; quod & a Benedicto XIII tandem præstitum esse, mox videbimus. Id in primis cordi fuit Matthæo Ferdinando a Bilenberg, archiepiscopo Pragensi, qui eodem anno 1669, quo sedis suæ possessionem adierat, pro tam laudabili causa Clementi IX summo Pontifici supplicavit tum per litteras manu sua exaratas, tum per libellum supplicem, Pragensibus typis editum, quem præ manibus habeo, & cui hunc titulum fecit: Gloria sanctissimi ducis & martyris Wenceslai, inclyti regni Bohemiæ patroni, duodecim titulis brevissime adumbrata, & beatissimo patri Clementi IX Pontifici Maximo repræsentata ac dicata. Hosce duodecim capitum sive argumentorum titulos, quibus laudatum summum Pontificem ad eam gratiam concedendam permovere conatus est, visum est hic subjicere.

[310] Titulus I. Gloria S. Wenceslai ex pervetusta majorum, [pro Sancti Officio ad universam ecclesiam] & augusta posterorum nobilitate. Titulus II. Gloria educationis ac fœlicium studiorum. Titulus III. Gloria ex principali & regia dignitate. Titulus IV. Gloria propagatæ Christianæ religionis. Titulus V. Gloria pietatis. Titulus VI. Gloria cæterarum virtutum, præsertim misericordiæ. Titulus VII. Gloria ex veneratione sanctæ urbis Romæ & summorum Pontificum. Titulus VIII. Gloria martyrii. Titulus IX. Gloria miraculorum. Titulus X. Gloria canonismi, seu publicæ inter Sanctos martyres adlectionis. Titulus XI. Gloria ex regum ac cæsarum in hunc sanctum Martyrem pietate. Titulus XII. Gloria ex amore populorum & studiis in S. Wenceslaum. Postquam vero ista breviter exposuit, in Epilogo sic peroravit: Hactenus tituli gloriæ sanctissimi martyris Wenceslai, quos innumeris exemplis augere potuimus, nisi brevitas placuisset. Una illa sanctissimo Martyri adjici potest in terris gloria, ut, qui nobilitate, religionis Christianæ propagatione, pietate, pauperum amore, summorum Pontificum veneratione, virginitate, martyrio, miraculis, regum ac principum cognationibus & affectu, populorum amore & tot miraculis celebratur, in Ecclesia universa colatur.

[311] Habet in Breviario sacerdotali Stephanum suum Ungaria, [extendendo: sed eodem interim mortuo,] Casimirum Polonia, Hermenegildum Hispania, Ludovicum Gallia, Henricum Germania: Wenceslaus noster nihil illis ullo genere virtutis concedit, antiquitate vero omnes illos vincit. Denique post multa libellum suum supplicem sic clausit: Ab hoc igitur clementissimo & sanctissimo Pontifice (quem Ecclesiæ suæ diutissime servet Deus) optima spe plenæ ecclesiæ Bohemiæ omnes, clerus & populus, minimi & maximi, verbo universum, ut sua beneficia, & S. Wenceslai (cujus nomen Majorem gloriam sonat) merita coronet, ac ejus memoriam per orbem Christianum ad majorem Dei in Martyre suo gloriam celebrari jubeat, ardentissimo desiderio, expansis affectibus & cordibus, de genibus expectant. Hactenus laudatus archiepiscopus; sed hujus pios conatus mors Clementis IX, quæ in diem IX Decembris ejusdem anni 1669 incidit, paulisper interturbavit. Clementi IX in Romanam S. Petri Cathedram die XIX mensis Aprilis subsecuti anni 1670 suffectus est Æmilius Bonaventura de Alteriis, Clemens X in Pontificatu appellatus.

[312] [Clemens X ad preces imperatoris Leopoldi] Apud hunc inchoatam sub decessore causam Leopoldus Austriacus, Romanorum imperator prosecutus est per Fredericum Cardinalem de Hassia, Ludovici, cognomento Fidelis, Lantgravii Hassiæ Darmstadiensis filium, qui ejurata paterna hæresi, Catholicam fidem amplexus fuerat, ac tunc temporis S. R. E. Cardinalis apud Apostolicam Sedem agebat Romani imperii & Germanicæ gentis necnon Aragoniæ atque Sardiniæ protectorem, & Leopoldi imperatoris oratorem. Quid porro tunc effectum fuerit, docet nos Sanctissimus Dominus noster Benedictus XIV in præstantissimo suo Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione lib. 1, cap. 41, ubi agens de quadam æquipollenti canonizatione, per quam videlicet (verba sunt sanctissimi Domini) summus Pontifex aliquem Dei Servum, in antiqua cultus possessione existentem, & de cujus heroicis virtutibus aut martyrio & miraculis constans est historicorum fide dignorum assertio, & continuata prodigiorum fama non deficit, jubet in universa Ecclesia coli per Officii ac Missæ recitationem & celebrationem determinato aliquo die, nulla accedente formali sententia definitiva, nullis præmissis judicialibus processibus, nullisque consuetis cæremoniis adhibitis: ubi, inquam, de hujusmodi æquipollente canonizatione agens prælaudatus Pontifex, aliqua ejusdem exempla subjungit, ac inter alia de S. Wenceslao nostro § 9 habet sequentia.

[313] [id concessit cum ritu semiduplici ad libitum tantum;] Æquipollens vero ejusdem (Wenceslai) canonizatio initium sumit ab anno MDCLXX, tempore Clementis X, qui ad enixas preces Leopoldi Romanorum regis, in imperatorem electi, sibi porrectas per Cardinalem de Hassia, die XXVI Julii MDCLXX indulsit, ut ejus Officium in posterum recitaretur in Ecclesia universali sub ritu semiduplici ad libitum, atque Breviario Romano apponeretur, sub eodem ritu recitandum die XXVIII Septembris ab omnibus, qui ad Horas canonicas tenentur, sæcularibus ac regularibus utriusque sexus; tum autem die XXIX Novembris ejusdem anni, ad preces Matthæi Ferdinandi episcopi Pragæ, Orationem & Lectiones proprias in sacrorum rituum Congregatione revisas atque probatas, pro universa ipsamet Ecclesia ratas habuit, retento tamen semper ritu semiduplici ad libitum. Laudatum decretum sic ait: Sacra rituum Congregatio, ad preces Matthæi Ferdinandi archiepiscopi Pragæ, vice & nomine Majestatis cæsareæ porrectas, supradictas Lectiones & Orationem tantum S. Wenceslai martyris, ad libitum recitandas sub ritu semiduplici die XXVIII Septembris, ejus festo, diligenter revisas, & relatas per Eminentissimum D. Cardinalem Bona, approbavit pro Ecclesia universali, easque permisit ut omnes utriusque sexus Christi fideles, tum sæculares, tum regulares, qui ad Horas canonicas obstricti sunt, recitare valeant; ac imprimi posse concessit. Hac die XXIX Novembris. MDCLXX.

��M. episc. Portuensis Card. Ginettus.
��Loco † sigilli.
Bernardinus Casalius Sac. Rit. Congreg. Secret.

[314] [Benedictus vero XIII etiam sub præcepto.] Nusquam legi, an & quid post hanc Officii in universa Ecclesia recitandi permissionem pro S. Wenceslai cultus promotione præterea tentatum fuerit, usque ad Benedicti XIII Pontificatum & Caroli VI imperium, quando ejusdem æquipollens canonizatio ad finem tandem feliciter perducta est. Ita denuo docet sanctissimus Dominus Benedictus XIV, loco mox citato sic prosecutus: Sed cum ritus, sive semiduplex sive duplex ad libitum, importare nequeat canonizationem æquipollentem, quia non infert præceptum juxta ea, quæ in superioribus dicta sunt; perfecta idcirco canonizatio æquipollens S. Wenceslai constituenda in decreto edito tempore Pontificatus Benedicti XIII, die XIV Martii MDCCXXIX, quo nimirum statutum fuit, prædictum Sanctum esse colendum in universa Ecclesia cum Officio, utique semiduplici, at de præcepto.

[Annotata]

* l. frequentabat

* forte nivium

VITA
Auctore Christanno de Scala monacho, ipsius Sancti nepote ex fratre.
Ex editione Bohuslai Balbini lib. 1, cap. 10 Epitomes Rerum Bohemicarum.

Wenceslaus M., Bohemiæ dux & patronus, Vetero-Boleslaviæ in Bohemia (S.)

BHL Number: 8825

A. Christanno.

CAPUT I.
Sancti natales & in ducatum successio: educatio: S. Ludmillæ cædes ab eo prædicta: gesta pro religione: ejusdem S. Ludmillæ translatio.

[Ex pio patre impiaque matre natus, in ducatum succedens,] Post transitum [Spitignei a] frater ejus Wratislaus regni b suscepisse dignoscitur gubernacula, ducens uxorem, nomine Dragomir, ex provincia Slavorum paganorum, quæ Ztodor dicitur, Jezabeli illi assimulandam c, quæ prophetas malitia sua trucidavit; seu Evæ protoplasti uxori, quæ Cain & Abelem enixa est. Siquidem Dragomir peperit ex ipso principe natos binos, unum vocitatum Wenceslaum, alterum vero Boleslaum d… Igitur, ut prælibavimus, cum præfatus dux Wratislaus in regno fratris sui defuncti succederet, firmato regno, basilicam in honore B. Georgii martyris statuit, sed morte præventus ejus consecrationem diu desideratam minime perspexit e. Filium vero suum ætatis præeuntis f Wenceslaum æstuantis animi in lege divina, literis imbuendum tradiderat in civitatem, quæ Budecz vocabatur, ubi ab antecedente fratre suo Spitihnæo in honore Principis Apostolorum B. Petri consecrata inerat & inest ecclesia g.

[2] Cumque sagax ingenio cuncta, quæ a prædagogo sibi tradita forent, [primo educatur a S. Ludmilla avia sua,] Spiritu se inspirante, alte memoriæ traderet, genitore interim ex hac vita migrante annorum fere triginta trium, revocatur metropolitanam in urbem Pragam, sedemque in paternam ab omni plebe sublimatur h. Sed quoniam pueritiæ vel adolescentiæ necdum perfecte florem mundaverat, initio cuncti satrapæ prudenti consilio, beatæ memoriæ Ludmillæ, Christi famulæ, Ducem ipsum rudem cum fratre suo Boleslao educandos commiserunt, donec illis robur ætatis, favente Deo, accresceret. Quo viso, mater supradictorum puerorum, quæ viduata viro, solio ejusdem utebatur, diabolo instigante, totum venenosi pectoris animum in famulam Dei Ludmillam accendit, malisque suspicionibus arctatur, æstimans ob educationem Juvenum, quos socrui suæ cunctus commiserat populus educandos, se regno rebusque privari, illamque sibi dominatum nanciscituram universum; initoque perversissimo cum viris Belial consilio, toto annisu eam extinguere molitur.

[3] [deinde ab ethnica Dragomira matre,] Venerabilis autem & devota Christi famula Ludmilla, hoc agnito, humilitatis atque patientiæ arripiens arma contra arrogantiæ stimulum, per internuntios mandare studuit nurui, inquiens: Non aliqua regni tui portio male blandientis cupiditatis animum invasit meum, neque tui dominationem cupio ullam habere. Recipe Filios tuos, &, ut animo libet, regna cum illis, mihi vero libertatem concede serviendi omnipotenti Christo, quocumque locorum placet. Verum … mitissimam atque benignissimam precem S. Ludmillæ ductrix, nurus videlicet sua, non solum suscipere, verum insuper audire contempsit. Quod cernens Christi famula, … a civitate metropolitana se cum suis auferens, castellum quoddam haud longe, cui vocabulum inest Tetin, adiit i…

[4] [a qua, ut sanctus Adolescens divinitus didicerat,] Beatus Wenceslaus vero, teneræ licet adhuc ætatis esset, cum matre degens etiam spiritu prophetiæ in illis tunc diebus claruit, cunctaque, quæ ventura erant, Christo Domino sibi revelante, cognovit aperta visione. Noctis conticinio, forte cujusdam presbyteri Pauli, qui sæpe memoratæ B. Ludmillæ lateri devote inhærens, devotissime obsecundabatur, atrium, quod amœnis & vastis ædium muniebatur ambitibus, sub sancti Deoque pleni Wenceslai carissimo * obtutu omnium mœnium cultu defectum & humanæ possessionis habitatione omnino comparuit alienum. Quod videlicet ipse, pulsa somnii carnalis gravitate, cordis speculatione pervigili excitatus, quibusdam, quæ visa sunt, prudenti sermone innotescens, subindeque, quod verius futurum, edita ante pronuntiasset ostensio, prophetanti ore edisserens, convocatos hujusmodi dictis alloquitur. Sero me accubante, dulces amici, vosque o familiares clericuli, noctis silentio gravis & alta sustulit visio; quomodo Pauli presbyteri porticum tota ædificiorum sublimitate ac hominum cultu videbam penitus desolatam.

[5] [prædixeratque, S. Ludmilla necatur,] Quo viso, mœstus dejicior, ac interna pro fidelibus sollicitudinis molestia consternor: sed tamen ut immensa omnium Cognitoris pietate in spe, qua credenti cuncta posse permissum est, transferor, hujus somnii veritatem, imminente jam casu pernoscendam, claræ solutionis interpretamenta ad certam rei extensionem explanare aggredior. Domorum namque visa destructio felicem aviæ meæ Ludmillæ, sanctæ ac venerabilis matronæ, portendit obitum, quæ videlicet matris meæ, tam genere quam operum etiam inquinatione gentilis, furiali cum aliquot ministris, ad scelus æque paratis, facta conspiratione, non multum hinc processuro tempore dandum, irruentibus perversorum armis, pro Christiani nominis ac fidei professione corporis crudelem subibit passionem. Porticus autem, ut visio testatur, Pauli deserta amplitudo cleri nostro inclusi tutamine miserabilem præfingit a regno expulsionem, totiusque constantiæ non debitam amissionem.

[6] Enimvero execrabilis memoriæ genitrix mea sectæ vitali, quam pro toto posse confiteri, colere cordetenus, [& expelluntur clerici.] sequi & amare insto & posthac aliorsum irrevocabilis instabo, mordaciter invidens, eosdem diversorum clericos ordinum, quia mecum sentire non negant, ope terrena privatos, regno severius ejicere molietur. Hac denique sagacis conjectura prædivinationis mens veri conscia minime frustratur; sed, ut interpretationis congrua sonuerunt indicia, erga jam scriptæ peremptionem matronæ clerique longo adjacentium ambitu religionum in ejus subjectionem, imo in ditissimam largitatem se prompte concedentis, ferocem expulsionem, ordine incorrupto, non longe post cuncta jam fuisse impleta, constat k… His ita gestis, annuente Christo, olim electus dux B. Wenceslaus annos pueritiæ transcendens, gratissimo flore juventutis nitescebat, cuncta, quæ a pædagogo apicum sibi tradita fuerant, alta memoria revolvens, animo æstuanti opere implere cupiebat, quod aure perceperat.

[7] Quapropter genitrix ipsius perfida cum quibusdam sibi assentientibus filiis Belial, [Ipse a pietatis officiis per eamdem] invidentes actibus illius studiisque sanctissimis, inito invicem consilio, dixerunt: Heu! quid agimus, quove nosmet vertemus? Princeps siquidem noster, qui a nobis in regni fastigio sublimatus est, perversus a clericis, & ceu monachus factus, per abruptam & assuetam vitiorum nostrorum semitam nos gradi non sinit. Et si hoc in pueritia vel adolescentia gerit, quid putas facturus est in juventute vel senecta? Ab illo ergo die nimis importuni esse ei cœperunt, nimis increpantes, aliaque perplura importuni illi ingerentes scelera. Quæ cuncta Vir Deo charus armis fidei repellens & clypeo se patientiæ muniens, animo illæso perserebat. Siquidem & clericos ejus & quosdam Religiosos, quorum doctrina ipse pascebatur, insidiis assiduis impii appetentes trucidare moliti sunt, minisque maximis terruerunt, quod nemo illorum ad eum accessum quiret habere.

[8] Ipse vero cunctorum horum scius cum sibi fidelibus viris occulte posterulas agens l, [diu frustra prohibitus, excusso ipsius dominatu,] ruente sole in occasum, clancule clerico quolibet accersito, cuncta, quæ sibi proficua erant, nocte addiscens, crepusculo illucescente, didascalum, seu sibi carum clericum, latenter abire sinebat, codicellulumque m suum occulens subque tegmine gestans, ubicunque locum quietis reperiebat, eum cum diligentia lectitabat, & cum gemitu interno de duritia cordis populi sui & cæcitate vel incredulitate dolebat nimium. Tandem confortatus a Deo & virtute se præcingens, matre sua universisque primariis accitis, ut decuit, increpavit, quemadmodum liber Sapientiæ testatur: Verba sapientium quasi stimuli, & velut clavi in altum defixi. Sed B. Wenceslaus, Cur, inquit, filii sceleratorum & semen mendax, virique iniqui, prohibuistis me discere legem Domini nostri Jesu Christi, & obtemperare mandatis illius? Quod si vos tædet Christo servire, cur saltem cæteros impeditis? Ego vero, si hactenus vestra sub providentia vel potestate degi, amodo tamen illud respuo; Deo omnipotenti syncero animo servire cupio n.

[9] Orta est postmodum pro ejusdem rei caussa variisque rebus aliis dissidio prærandis viros inter ipsos primarios, [eamdem cum suis asseclis seditiosis] qui lateri Ducis religiosi inhærebant, & inter reliquos, qui partes nequissimas dominæ impiæ juvabant; divisique sunt consiliarii invicem & primates terræ, discordiarumque inter eos spinæ pullulaverunt ad sanguinis usque effusionem. Verum pars justorum, licet minima foret, prævaluit tamen adversus partem multimodam, ut semper, iniquorum. Nam semper memoratus dux Wenceslaus solicitus de nanciscenda pace, Spiritu sibi sancto inspirante, corde consilium captavit, quo genitricem suam, quæ caussa totius nequitiæ inerat, proturbaret e patria, quatenus ea propulsa, cunctisque consentaneis ejus viris impiis, invicem furor discordiarum sopiretur, paxque Ecclesiæ Christi accresceret, unum eumdemque Dominum cuncti possidentes, veram Christi doctrinam perfectissime addiscerent, dispositisque cunctis, quæ ad pacem regni pertinere cernebantur, proturbatis & expulsis filiis discordiæ, composita quiete, matrem rursus cum honore ad propria revocaret.

[10] [relegat, ac postea revocat: corpus S. Ludmillæ] Quæ cuncta, juvante se opifice Deo, & opere complevit. Nam matrem regno cum dedecore maximo pepulit, dignam ei ultionem omnipotente Deo reddente ob effusionem sanguinis innocentis B. Ludmillæ, quem sine caussa fuderat. Sed quoniam timore casto, qui permanet in sæculum sæculi, plenus erat, memor præceptorum divinorum, quibus patrem honorare debemus & matrem, eam rursus tempore elapso reduxit; verum honore dominationis pristinæ caruit usque ad obitus sui diem. Sed hæc cuncta qualiter gesta sunt, ob sui enormitatem prætereuntes, cœpta prosequamur. Post multa adversa & incommoda pertulit, etiam Filii sui necem ab generato suo juniore o. Recordatus deinde aviæ suæ B. Wenceslaus, quantæ sanctitatis in præsenti fuisset, quantæque claritatis meritum apud Omnipotentem obtineret, lacrymarum imbre infusus totus, inito consilio sacratissimo cum sacerdotibus & Religiosis quibusdam, misit eos in præfatum castellum Tetin, mandans eis, quo vel ossa seu pulverem consumtæ carnis digna translatione ad se usque perducerent; ipse vero, Spiritu sancto sibi revelante, paucis familiaritate junctis sibimet innotescens, certus erat, divina cooperante clementia, aliquid inibi legatos memoratos signorum haurire p.

[11] [Tetina Pragam transferri curat,] Repertum est autem corpus fœlicis & Deo devotæ famulæ Ludmillæ quartodecimo Kalendas Novembris, hora XII, feria quarta. Intulerunt eam Pragam die tertio, feria VI, XII hora ejusdem mensis, lætitia cum ingenti, gratulantibus cunctisque Christum laudantibus. Vehitores siquidem ipsius, urbi prius quam eam inferrent, ad Principem baiulos boni nuncii præmiserunt; qui venientes, sopori eum membra collocasse cognoverunt, eumque suscitaverunt lætum, taleque ei gaudium intulerunt, quod omnipotente Deo favente, corpus tantæ talisque matronæ, aviæ videlicet suæ, incorruptum reperissent. Qui continuo surgens, ecclesiamque cum summa alacritate properans, Christo Domino grates immensas persolvit. Sole terram irradiante & jubare tenebras propellente, accito clero turbaque fidelium, processione cum ingenti obvius ire parat.

[12] [quod cum tumulare in ecclesia nondum consecrata] Occurrunt autem illi & fideles geruli, vehentes sæpe memoratam glebam S. Ludmillæ, quam statim sacerdotes & levitæ alacriter suis imponentes humeris, benedicentes Deum cum psalmis & laudibus intulerunt urbi, ecclesiamque ingressi, coram pavimento statuere q… Consilio dehinc Princeps inito cum sacerdotibus, plebe coram cuncta corpus ejus detexerunt, ut omnes fidem adhiberent, incorruptam eam a Christo Domino fuisse servatam… Humo dehinc effossam *, compositamque * fossa, in eadem basilica tumulare eamdem conati sunt. Sed ex eadem fossa repente aqua inundavit; quod plurimi intuentes, mente captavere, eundem sepulchri locum minime Christi famulæ placere r… Spatio dehinc temporis elapso modico, supradictus Princeps, Ratisponam missis legatis, pontificem ejusdem civitatis, quia erant Bohemiæ viri ipsius temporis parochiani sui, consuluit nomine Tutonem s, quidnam sibi agendum foret de supra notato corpore.

[13] Quit t … in responsis hæc dicta mandavit, scilicet ut corpus … [frustra tentasset, eadem per episcopum dedicata, feliciter perficit.] sepulturæ traderent, donec gloriam Christi cerneret. Quare ingenti zelo divino accensus Princeps præfatum antistitem humili prece exoravit, quatenus usque ad se dignaretur venire, ac corpus ipse sepulturæ daret, basilicamque, adhuc quæ benedictione pontificali carebat, dedicaret. Adveniensque in primis templum Domino consecravit: post hinc sex elapsis dierum circulis, suprafatum corpusculum tumulavit eodem in loco, quo aqua inundaverat. Mira, adque Christi famulæ declarandum meritum sufficiens res! videlicet, quod sacerdotibus in consecrato eam cupientibus tumulare loco, aqua exorta est; adveniente vero coëpiscopo, sacraque basilica funditus consecrata, haud congrue satis, ut quæ fœlici conversationis suæ vita fruebatur feliciter, ut cum benedictione majore sepeliretur, quæ cum Sanctis ad Christi erat locanda dextram u. Rite his itaque peractis, coëpiscopus remuneratus, ut dignum erat, a Principe, propria petivit.

ANNOTATA.

a Quia Christannus SS. Ludmillæ ac Wenceslai Vitam & Passionem, quæ magnam partem mutuo connexa sunt, uno eodem continuato Opusculo complexus est, & nos totius lucubrationis Præfationem, quæque partim ambobus Sanctis communia sunt, partim Ludmillæ propria, jam dedimus ad diem 16 mensis Septembris, quo hæc colitur, hodie in Commentario prævio num. 4 monui, me hic toto cap. 1 tantum recensurum ea, quæ ad S. Wenceslaum propius spectant, lectore pro ceteris remisso ad tom. V Septembris a pag. 354. Ceterum nomen Spitignei, Borzivoii sanctæque Ludmillæ filii, qui mortuo patri in Bohemiæ ducatum primus successit, claritatis gratia hic inserui uncis inclusum.

b Id est, ducatus Bohemiæ; constat enim apud omnes, Bohemiam tunc temporis regni titulo nondum illustratam fuisse.

c De hisce omnibus consule Commentarium prævium § 2.

d Quæ hic prætermissa sunt, habes in laudata S. Ludmillæ Vita num. XI & seq.

e De hac S. Georgii martyris ecclesia, additoque postea nobili parthenone, cujus prima abbatissa fuit Mlada seu Milada, ipsius S. Wenceslai ex fratricida neptis, vide dicta in Commentario prævio ad Vitam S. Ludmillæ § 6, & dicenda hic inferius num. 12 & duobus seqq.

f Id est natu majorem.

g Adi Commentarium prævium num 39 & 40, ubi de Budecio, Sanctique in eo mora aliqua annotavi.

h De tempore obitus Wratislai, Sanctique successionis in ducatum paternum vide dicta in Commentario prævio § 3.

i Quæ hic & duobus locis superius omissa sunt, habentur in Vita S. Ludmillæ num. 14 & 15. Adisi lubet, pro hisce omnibus Commentarium prævium ibidem § 5, & hodiernum §. 4.

k In Annotatis ad Vitam S. Ludmillæ cap. 2, lit. s jam monui, hac obscura periodo indicari omnia, quæ sanctus Adolescens de aviæ suæ dira nece, clericorumque vexatione prædixerat, non multo post contigisse. Porro de tyrannico Dragomiræ regimine consule Commentarium hodiernum § 4. Omissa vero hic legere est in laudata Vita S. Ludmillæ, num. 17 & quinque sequentibus.

l Posticum hic per posterulam signatur. Ait igitur biographus, S. Wenceslaum, perfidæ matris suæ consilia elusisse, fidelium ministrorum opera clericos nocturnis temporibus per posticum intromittendo & ante diluculum remittendo.

m Id est, libellum, in quo seu preces seu Christiana præcepta monitave continebantur, quem occulere oportebat, ne matri innotesceret.

n De hisce ac sequentibus consule Commentarium prævium num. 65 & sequentibus.

o Ex hoc Christanni loco dixi in Commentario prævio num. 147, utcumque dubitari posse, an Dragomira in S. Wenceslai cæde partem habuerit, cum ea cædes inter adversa, quæ Dragomira passafuit, a biographo hic numeretur.

p Hic prætermissa habes in Vita S. Ludmillæ num. 26 & sequenti: quæ vero ad hanc translationem spectant, in Commentario prævio ibidem § 5, & in hodierno Commentario item § 5.

q Pro hic ac mox infra omissis adi Vitam S. Ludmillæ num. 28.

r Adi laudatam Vitam num. 29.

s De tempore, quo Tuto in Ratisbonensi ecclesia sedit, egi in Commentario prævio num. 122, & in Commentario prævio ad Vitam S. Ludmillæ num. 62 & 63. Ceterum recte ait, Bohemos eo tempore Ratisbonensis diœcesis fuisse, cum proprium episcopum non habuerint ante annum 971, quo primum illis concessit Joannes XIII Pontifex, ecclesia Pragensi SS. Viti & Wenceslai in cathedralem erecta.

t Quæ hic ac paulo post resecui, vide in Vita S. Ludmillæ num. 29,

u Locum hunc vitiosum in Annotatis ad Vitam S. Ludmillæ cap. 3, lit. f, sic restituere conatus sum; Mira, adque Christi famulæ declarandum meritum res sufficiens; videlicet quod, sacerdotibus in consecrato eam cupientibus tumulare loco (haud congrue satis, ut quæ fœlici conversationis suæ vita fruebatur fæliciter) aqua exorta est; adveniente vero coëpiscopo, sacraque basilica funditus consecrata, ut cum benedictione majore sepeliretur, quæ cum Sanctis ad Christi erat locanda dextram, in eodem loco nulla aqua reperat est.

* an. clarissimo?

* an effossa?

* an compositaque?

CAPUT II.
Insignes sancti Ducis virtutes, & eximia in SS. Eucharistiam pietas: contemptus ducatus & vitæ monasticæ desiderium: ejusdem fraterno scelere cædes & sepultura.

[Jam a juventute sua multis virtutibus præditus,] Igitur a composito confirmatoque suo regno b, opifice se juvante Christo, beatus dux Wenceslaus qualem se Christo exhibuerit, qualeque vas electionis semet præbuerit, mens, lingua, paginaque dicere deficit; simulque mole gravatus peccaminum pandere nequeo, Miles Christi quanta Domino militans, detrimenta zabulo intulerit, quantosve manipulos Christi in horreo ipsius fidelis servus aggregarit. Verum ut de multis pauca eloquar, a pueritia sua minime discedens a disciplina Domini, verax fuit in sermone, justus in judicio, fidelis in commisso, modum humanæ excedens pietatis. Cum enim quilibet reorum, in concilio judicum provinciaque ipsius adventus c, ab judicibus capitali addictus sententiæ fuisset, occasione suscepta qualibet, semet contrahens, occultabat, ubi valebat, memorans minarum Christi in Euangelio, qui minatur: Nolite judicare, ne judicemini; ne condemnate, ut non condemnemini d. Carceres, patibulaque antiquitus constructa, quæ usque ad hæc tempora inerant, destruens e, orphanorum, viduarum, pauperum, gementium, sauciorumque indefessus existens consolator, esurientes satians, sitientes refocillans, nudos tegens, infirmos visitans, mortuos sepeliens, hospites & peregrinos, proximos ut proprios excipiens, presbyteros, clericos, aliosque monachos, ut Dominum, honorans, errantibus viam veritatis aperiens, humilitatem, patientiam, mansuetudinem, caritatem, quæ supereminet cunctis, observans, per vim fraudemque nulli aliquid subtrahens, exercitum non solum armis optimis, verum & indumento corpus ornabat.

[15] His & hujuscemodi virtutibus ab ipso tirocinii tempore insignitus florebat, [corpus suum inter aulæ delicias severe castigat;] crucemque Christi membris applicans suis, memorabatur divinorum præceptorum, per quæ dicitur: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum, & tollat crucem suam, & sequatur me. Siquidem in Quadragesimali vel hiemali tempore, per gelidum arduum callem, discalceatus gradiebatur de civitate in civitatem f, ecclesias Chisti pedestris lustrans, ita ut vestigia ipsius cruore sanguinis madentia cernerentur, ciliciis & hinc ob ablutionem munditiæ servandam utens asperrimis nimis, quæ tempora usque ad hæc, ob reverentiam ipsius, velut nova servantur, assidueque laneis, ceu monachus, indutus tunicis ad carnem, desuper vero optimis & regalibus amictus, splendebat coram Deo hominibusque; pabulo modico refocillans artus, pervigil assidue gratias soli immensas non cessabat agere Deo. At siquando illi, ut Principi, feras inter tantas h cubanti, contigisset sero hesterneque abundantem haufisse (morem extra solitum) potum, somno se excutiens diluculo, citissime properans * ecclesiam, quemcumque sacerdotum, seu clericorum inibi reperisset, optimo quocumque indumentorum sese exuens, illique contradens, pedibus ipsius advolvebatur, obnixe postulans, quo pro semet attentius Christum Dominum exoraret, noxam quatenus illi hesterna nocte patratam clementer indulgeret.

[16] [panem & vinum ad Missas conficit; idololatriam evertit.] In officiis vero divinis tam assiduus inerat, ut quotidie oblationem suam, manibus suis confectam, Domino exhiberet. Nam in messis tempore, intempestæ noctis silentio, agrum petens proprium adibat cum sibi fidelissimo cliente (de quo postmodum præcipuum, & ad declarandum utriusque meritum, insigne exarabitur prodigium i) triticumque metens, humeris bajulans propriis, domum inferebat, manualique terens mola, pistor ipse & dux farinam cribrabat, aquamque petens, itidem nocturnaliter hauriens, fatebatur in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Quare etiam domum deferens prædicta, cum farinula miscens, oblatam conficiebat, vineamque properans, botros carpens, suisque illos manibus conterens, urceoque infundens, ad usum sancti conservabat Sacrificii k. Quia vero radicitus necdum avulsi fuerant paganorum superstitiosi ritus, dum plurimi ad immolandum dæmoniis nefanda properarent sacrificia, cibisque ex ipsis potibusque simul inquinarentur, nunquam ipse horum consentiens contaminabatur; verum in cunctis se subtraxit occasione qualibet, carceres destruxit, patibula, supplicia, quæ usque huc inerant ad excruciandos homines, funditus sua pietate evulsit l, fanaque profanorum terræ coæquavit.

[17] [Clericos advenas benigne fovet; malos corripit,] Qua opinione Christicolæ exhausta, ad invicem velut apes ad alvearia, haud secus sacerdotes, levitæ, plurimique famuli Dei confluunt, Bavariorum, Suevorum, aliarumque provinciarum locis, reliquiis cum Sanctorum, bibliothecis plurimis, quos cunctos honore cum ingenti suscipiens, animoque gratanti amplectens, obsecundabatur, uti decebat, tribuens abunde auri vel argenti copiam, trusina m, mantiperiaque n vel vestimenta hilariter largiens, cunctisque, prout opus erat, serviens, universis de didascalis his in doctrina mirantibus ipsius o, ut cum Psalmista proclamare cerneretur: Super omnes docentes me intellexi, quia mandata tua meditatio mea est; mente in cujus sola pretiosæ fulgebat claritas margaritæ. Cui etiam Dominus pietatis gratiam quam plurimam conferre dignatus est, ut in plurimis quoque victor præliis existeret. Procerus vultu, castitatem amplectens, quamvis hæc rara vis * uxoratis matrimonio p; præsentem inhians finire vitam. Blandum semper cum mitibus habens colloquium, cum immitibus vero & vagantibus, crapulisque seu potibus deditis, vel a doctrina seu tramite recto deviare cupientibus, zelo accensus divino, si haud illos aliter apprehendere valuisset, saltem mensæ suæ occasionis accersitos gratia, flagris verberabat ingentibus q.

[18] [multos Deo lucratur; ecclesiam S. Viti ædificat:] Semper contra antiquum hostem scutum sumens fidei, cumque framea Spiritus sancti, quod verbum Dei est, incessanter aëreas expugnans mundi hujus potestates. Erat enim sine querela cultor Christi verus, multos secundum Apostolica præcepta arguens, obsecrans, increpans indefesse; cunctos ad cœnam veri invitans Patrisfamilias, faucibusque exemtos a diaboli in gremio sanctæ collocans matris Ecclesiæ, divinis assidue refocillabat alimentis. Gratia deinde divina cordi ejus inspirante, templum Domino in honore B. Viti martyris condere meditans; legatos allegat Ratisbonensem ad pontificem r, in cujus, ut diximus, tunc temporis Diœcesi constabat Bohemia, secundum statuta Canonum, ut licentiam illi pontifex tribueret ædificandi basilicam; Pater, inquiens, meus templum in honore olim statuit B. Georgii; egomet vero licentia cum vestra eodem gestio condere more in honore beati Christi martyris Viti. Quibus auditis venerandus pontifex, gratiarum cum actione Christum ad Dominum extendendo manus profatur: Filio meo fœlicissimo Wenceslao hæc redeuntes mandata referte: Ecclesia tua jam venustissime ante Dominum constructa exstat s. Quibus auribus Princeps captatis, exhilaratur corde; fundamenta mox jecit ecclesiæ, partesque optime locavit.

[19] Nec his contentus, verum limina beatorum apostolorum Petri & Pauli Romæ adire voluit, [fratri ducatum tradere & Romæ monachum induere statuit;] quo Papam illius temporis expeteret, quatenus eum monachicis indutum vestibus tonderet in clericum, proque Dei amore principatum relinquens, fratri suo (heu nimium sæcularibus intento actibus) contraderet; ipseque pacifice degens, oviculas aliquantulas Christo Domino congregaret. Quod & opere implesset, nisi illum prænotatum basilicæ impediret opus. Verum inimico humani generis, ipsis ab exordiis impugnante fidelium turmas, dum invincibilem Famulum Christi totus evincere nequit, arma ad antiqua vertitur, fidem Christianam evertere nitens. Nam fratrem ejus minorem, quem & in anterioribus eum coæquavimus t, & paulo post mentionem fecimus, cui relictis cunctis sæcularibus pompis, universa disponebat tradere, consiliis malignorum præventum quam plurimis, qui se dolebant assueta relinquere, & illicita agere minime licere u, in Fratrem suum sanctissimum arma odii necisque exacuit. Quorum cunctorum ipse, Spiritu sibi inspirante almo, præscius, velut cervus aquarum fluenta sitiens, haud aliter martyrii exoptabat adipisci gloriæ palmam; verumtamen minime fratris sui de manu (interitum perennem metuens ejus x) in Christo semper fiduciam habebat.

[20] Agebantur vero hæc temporibus Henrici regis Saxoniorum, [fraterno convivio, ubi vitæ suæ structas insidias noverat,] qui primus inter ipsos, Christo sibi propitio, diadema imposuit y, cui fœlix idem amicus jungebatur assidue. Ergo ut cœpta insequamur, Boleslaus domum propriam, seu tectum habens in urbe, cognomine vocitatam suo z, undique jam jaculis diaboli sauciatus, cupiditateque regnandi accensus, dum solemnitas beatorum Cosmæ & Damiani martyrum, quæ biduo beati Michaëlis archangeli colitur, instaret inibi, quo in honore eorumdem Sanctorum consecrata habetur ecclesia, capiendæ occasionis caussam ratus, præfatum Fratrem suum fœlicem dolose ceu ad convivium accersit aa, sed, ut revera patuit, potius ad immolandum; quæ cum tam sibi notissima forent, quamvis cum animo intrepido manens, cunctos sibi familiaritate, amicitiaque junctos exosculatus, ultimumque vale faciens, profectus est, armis munitus fidei. Quo cum pervenisset, cuncta sibi dupliciter parata reperit: convivium scilicet ingenti cum apparatu, invictorumque validam armatorum occultorum manum. Ecclesiam deinde petens, Missarum solenniis rite peractis, Deo, sanctisque Cosmæ & Damiano, quorum festiva anniversariorum celebrabatur dies bb, semet commendans, domum convivii lætabundus ingreditur; cumque jam residentium corda malevolorum, olim infecta felle homicidii, cibis, potibusque incalescerent, absconditum paulisper vulnus aperire cœpere.

[21] [intrepidus interest; inde domum abiens, insistit precibus] Mucrones siquidem gestantes sub amictibus, post tergumque eosdem occultantes, semper de ictibus meditantes, ter surrexere, terque identidem resedere, gubernatore Deo Patre illud eos vetante, uti forsan crastinum sanctificare optante diem, a solenniis vacantem cc. Sanctus igitur bacchantes cernens ipsos, intrepidus persistens, mensam quantocius sustollere acceleravit. Secedentemque paulisper a convivii loco amicorum ipsius unus aggreditur, inquiens: Equum præparo en tibi occulte, quo ascenso quantocius ab his discedere, mi Domine, tenta; imminet enim mors tibi. Cui nec ad punctum acquiescens, rursum locum convivii petens, calice accepto, pocula coram omnibus portans, alta profatur voce: In nomine beati archangeli Michaëlis bibamus hunc calicem, orantes & deprecantes, quo animas nostras introducere nunc dignetur in pacem exultationis perpetuæ. Cui cum quique fideles respondissent Amen, hausto potu, universos exosculans, hospitium repetit, & membra delicatissima quieti indulgens, ac Deo teste precibus & psalmodiis diu insistens, tandem fessus quievit. Advenit & tempus celebrandarum vigiliarum, quibus beatus Vir, ut semper, devotus interfuit.

[22] [Vir pietatis officiis assuetus.] Sane in tantum sancta anima Christianæ religionis & Ecclesiastici propositi vigori favebat, ut, quod perfectissimorum monachorum dicimus esse insigne, totam veteris Testamenti historiam in ipsis vigiliis coram se legere suo tempore suos compelleret. Sed & sacrosanctis diebus, (Paschæ dico & Pentecostes Sabbathis) quando baptisma generale celebrari solet in sancta Dei Ecclesia, ut nil ex iis, quæ Dei sunt, sibi deessent, si parvuli scrutiniorum tempore dd non inveniebantur, mittebat ad forum, & pueros, quotquot venales manus vendentis attulerat, pro solius Dei amore sibi emebat, & ita Deitatis operationi operam beatus spiritus dans, nunquam quidquam consuetudini divinæ deesse sufferebat. Legis hæc, pontifex alme ee, & quæ vix ipsos summi Dei gratia in Ecclesia viros implere potuisse noveras, laici ordinis Virum, & eundem Ducem & præpositum unius gentis, quæ & gentium ferox ipsa natura habetur, adimplesse, tenuisse, miraris. Oro pro ingenito tibi sapientiæ fonte, patrum fœlicissime, mecum & scripta & scribenda laude digna extollas, quia sicut jusseras, præter ea, quæ tuo ore audieram, aut mecum a fide & sanctitate plenus, vera compereras, aliqua stylo perstringere omnino refugio.

[23] [Postridie summo mane ecclesiam adiens,] Sed cœpta ut prosequamur; beatus Martyr, mox gloria honoris & operis perseverantia coronandus, ut diximus, matutinam laudem Deo redditurus, ecclesiam matrem petit. Hac autem gratia Vir æternæ memoriæ florebat, ut nulli esset dubium, eum ante lucem, vota ut persolveret sanctitatis, januas aditurum, & hanc horam alter Caïn postulans, neci peragendæ opportunam existimabat. Ecce video, quia quidquid unquam sanctarum Scripturarum pagina implendum nunciaverat, usque ad unum jota consummabuntur; quæ & male agentibus alludit, cum dicit: Omnis, qui male agit, odit lucem. Ante noctem siquidem frater sancti Martyris, non jam frater sed perversus parricida, presbyteros ecclesiæ Cosmæ & Damiani invexerat ff, ut venienti quidem ecclesiam ingredi omnino negarent; ne forte militibus ejus fidelibus, seu camerariis gg ejus, qui adhuc lecto detinebantur, vel populis supervenientibus, liberaretur, & ne sanguinis effusione, & sceleris opus ecclesiam infœdare, & infringere videretur. Dum ista scribo, ecce ad mentem venit Judæorum iniqua aggressio, qui quidem in ingressu prætorii Pilati contaminari, sed mortem Domini non pertimescebant; sic & iste proprii Germani infœlix carnifex, parietes ecclesiæ sanguine polluere timet, qui manus a fraterna cæde non abstinet. Tuo, omnium hostium severissime, verbo condemnaris, & confoderis, qui eo, quem fundis, cruore loca sancta infici perhorrescis; sed factum est, ut jusseras.

[24] Nam pretioso Martyre ante Matutinarum laudem * ecclesiam properante, [fratrem ex insidiis obvium habens, amice amplectitur,] cupientique ante popularem strepitum Deum Patrem in cubiculo sui sanctissimi cordis secretissime exorare, interim fraternæ insidiæ præparantur, & gladius ad victimam Christo præparandam exacuitur. Sed quid dolorem cordis, quid lacrymas oculis congemino, dum mortem Justi, transitum Innocentis multis sermonibus cogor enarrare? Habet certe plurima verba dolor ingens, sed passionem sancti Martyris avide scire cupientibus ne diu differam, surgit mox victima Christi futurus B. Wenceslaus, ecclesiam sancto suo illo more properare sitiens, * orationi sibi prolixiori secretissime procumbere * liceret, priusquam popularis adventasset conventus; & ut pastor bonus cum grege communes Matutinarum laudes vel audire vel percantare cupiens, insidiarum mox laqueo præpeditur. Nam presbyter illius ecclesiæ unus ex his, a quibus egressa est iniquitas a Babylone, mox ut Virum Dei adventantem perspexit, secundum jussionem malignorum ecclesiæ januam clausit. Insurgunt & paratæ insidiæ, frater videlicet & omnis ejus armatura. At videns fratrem Dei electus Miles, cum gratiarum actione collum ipsius brachiis amplectens, ac deosculans, salutat dicens: Bene semper valeas, mi frater, & bonis vitæ hujus ac futuræ locupleteris, & te Christus in suo æterno convivio recipiat, qui me heri tanta plenitudine & meos refecisti!

[25] Ad quæ ille superbo spiritu, & torvis oculis, erigens ensem manu, [sed ab eo & conjuratis multis vulneribus conficitur;] quem occulte gestabat sub chlamyde, respondit: Heri quidem, prout tempus dedit, nunc autem sic frater Fratri ministrabit; & vibrans in capite ejus ferit gladio, vixque sanguinem, virtute Domini favente, elicere potuit. Tanto horrore enim miser percussus fuerat rei magnitudine, ut etiam secunda vice feriens, nihil viri fortis se posse agere miraretur, cujus nudum sua manu ensem B. Wenceslaus captans, quam pessime, inquit, agis, vulnerando me! Cum vero eum cerneret a cœpto minime desistere opere, tandem ipsum, ut aiunt quidam, arripiens pedibus suis substernens, Eja, inquit, perdite tuo judicio, vides, * ut bestiarum minimam manu propria te conterere valeam; sed absit dextræ Servi Dei, ut unquam fraterno cruore maculetur, gladiumque, quem abstulerat, fratri restituit, manum ex eo jam sanguinolentam ferens, ecclesiam velociter properans. Ille vero infelix voce grandi vociferans, eumque persequens: Mei, inquit, mei ubi estis? Domino vestro quam pessime succurritis, & ei in angustia constituto misere subvenitis! Tunc omnis malignorum chorus de lateribus profugi cum gladiis & lanceis multis prorumpentes, vulneribus gravibus laniantes, interemerunt ante januam ecclesiæ hh. Tunc etiam sancta anima in campo certaminis hujus vitæ liberata ergastulo, sanguine laureata, victrix migravit ad Dominum IV Kal. Octobris, cœlo gaudente, terra plorante, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCXXXVIII ii.

[26] [& tumulatur; sanguis a parietibus frustra abluitur.] Ejusdem exanime corpus, matris imperio, quam nuper, peccatis ipsius exigentibus, pepulerat, rursumque in pace pro Christi amore revocaverat, quibusdam cum fidelibus rapientos, in tumba tandem projicientes, humo cooperuerunt, non ut decebat Martyrem, sed ut assolet quisquam honoris aut beatitudinis mortalium; sed ille beatus Miles ex pœna & contumelia munerosiorem * surget ad gloriam, & quanto vilius a filiis diaboli & membris ejus Martyr pretiosus tractatur, tanto carior Domino suo & concivibus cœlorum præsentatur, efficitur socius angelorum, consors Apostolorum, cohæres martyrum, jungitur quieti confessorum, virginum integritate kk, possidetque coronam æternæ viriditatis, & pulchritudinem perennis amœnitatis. Sicque ducatu terrenæ nobilitatis, quo quondam strenue pollebat, contemto, regnum cœleste Dux & Martyr verus intravit; sed nos tantæ ficcitatis, & rusticitatis hæc sapientioribus relinquentes, ad simplicem miraculorum ejus historiam scribendam stylum vertamus. Sanguis beati Martyris, qui ab impiis impie effusus, & in terram, & per parietes sparsus, lotus est aqua & abstersus; sed die altera, qui parietem laverant, ingredientes, acsi nunquam aquam immisissent, reperiunt prædictos parietes & terram sanguine infectam, quod rursus abstergere festinant. Hoc etiam facto tertio, videntes se nihil proficere ll, discesserunt.

ANNOTATA.

a Hic incipit Christannus solius S. Wenceslai patrui sui gesta referre, quæ nos continuato sermone sine ulla narrationis amputatione deinceps ex eodem recensebimus.

b Quod supra cap. 1, lit. b monui, paucis hic repeto: nempe vocem regnum tum hic, tum alibi pro ducatu usupari, consentientibus omnibus, etiam iis, qui regiam dignitatem S. Wenceslao aliquando collatam crediderunt, eumdem nondum regem fuisse primis sui regiminis annis.

c Obscura hæc phrasis est: at credo, in … provincia adventus illius hic idem esse, ac in provincia, in quam advenerat, vel in qua tunc præsens versabatur. Anonymus in Vita, quam sub Ottone IIimperatore a se scriptam ait, eadem longiori sed vitiato sermone exposuit, cujus hoc compendium est. Si quando in publicis gentis conventibus, quibus Dux præsidebat, quidam accusarentur, quos ob atrocitatem criminum morte damnandos, justæque legum judicumque severitati subduci non posse, noverat, ipse quampiam discedendi causam præfatus, e consessu abibat, ne damnationi interesset, aut in ea partem aliquam haberet.

d Eadem habet anonymus mox laudatus. Porro indubitatum est, his Christi verbis apud Matthæune cap. 7 minime prohiberi judicia publica, a legitima potestate de subditis ferenda; licet S. Wenceslaus pro suæ conscientiæ teneritudine ac misericordia ista aliis committere, quam ipsemet exercere maluerit, quando de reis morte damnandis agebatur.

e Merito dubitari potest, an hæc non nihil exaggerata sint. Anonymus supra laudatus de carceribus destructis non meminit, sic tantum inquiens: Ne tormentorum nefanda diutius monumenta excrevissent, omnia patibula, hominum suspendiis in ejus regni locis quam plurimis erecta, penitus dirui fecit.

f Nempe per Pragam veterem & Parvam, opinor.

h Id est, inter proceres, tum temporis magna ex parte vel ethnicos, vel licentioris vitæ homines.

i Fuit hic Podevinus nomine, de quo multa diximus in Commentario prævio num. 173 & sequentibus. De eodem infra sermo recurret in hac Vita a num. 32.

k Vide, quæ de quadam traditione mihi non probata de loco, ubi ista fecerit religiosissimus Princeps, observavi in Commentario prævio num. 261 & sequenti; de re tamen apud omnes constat.

l Eadem fere dixerat superius num. 14: quæ nescio, cur hic repetantur.

m Cangius in Glossario ad vocem Crusna, Crosna, Crusina monet, hoc loco apud Balbinum perperam legi Trusina pro Crusina, ostenditque, vestem pelliceam designari. In Vita Ms. ex codice Bodecensi cujus auctor multa ex Christanno mutuatus est, revera pro trusina legitur Crusinas.

n Idem Cangius, hunc ipsum locum solum laudans, Mantiperium per Mantum (id est pallium) cum pera interpretatus est. Ms. Bodecense mox laudatum pro mantiperia habet mancipia.

o Suspicor, phrasim hanc sic restituendam esse: Cunctisque, prout opus erat, serviens de universis; didasculis his in doctrina mirantibus ipsius &c.

p Noli hic suspicari, S. Wenceslaum uxoratum fuisse, quem in cœlibatu ad mortem usque vixisse, constat. Quapropter non dubito, quin biographus his verbis Sanctum laudare voluerit, quod ipse, dux juvenis, virginitatem suam in cœlibatu studiosissime servaret, cum etiam inter uxoratos, qui concupiscentiæ remedium in matrimonio habent, multi illicitis carnis illecebris sese inquinent.

q Minus hæc in mitissimo Principe mirabimur, si ingentem ejusdem pro divinis legibus zelum & antiqua illa inculta tempora, quibus Bohemia e gentilitatis barbarie nondum tota emerserat, consideremus.

r In Commentario prævio num. 122 & 123 dixi, non satis constare, cujus nominis is episcopus fuerit. Ibidem etiam a num. 120 de tempore conditæ istius ecclesiæ pluribus actum est.

s Balbinus credidit, hisce verbis insignem Pragensis ecclesiæ S. Viti prærogativam latere; nimirum ejusdem consecrationem ab ipso Christo Domino factam; quod ego quidem ex iis nequeo eruere. Consule Commentarium prævium num. 126 & sequentibus.

t Haud dubie legendum est: Quem in anterioribus cum eo æquavimus. Verum, quid hisce sibi velit biographus, non capio. Egit autem de illo, nempe Boleslao, supra num. 1, 2, ac mox hoc ipso num. 19.

u Hinc patet, veram S. Wenceslai cædis causam fuisse odium, quo impii subditi ipsius religionem pietatemque persequebantur. Adi Commentarium prævium § 8.

x Hæc apud Balbinum sic interpuncta leguntur: Quorum cunctorum ipse, Spiritu sibi inspirante almo, præscius, velut cervus aquarum fluenta sitiens, haud aliter martyrii exoptabat adipisci gloriæ palmam. Verumtamen minime fratris sui de manu interitum perennem metuens, ejus in Christo semper fiduciam habebat. Ego interpungenda existimavi, sicut edidi; ut sensus sit, S. Wenceslaum ad martyrium, quod sibi instare, divinitus cognoverat, Christo fretum, toto corde anhelasse; maluisse tamen, ne id a fratre suo fieret, ne hic æternum animæ interitum incurreret.

y Designatur hic Saxonum dux Henricus, cognomento Auceps, qui e ducibus Saxoniæ primus Germaniæ rex creatus fuit. Ab hoc Germaniæ rege sanctum Ducem Wenceslaum, in Pragensi urbe obsidione cinctum, ei se cum gente sua dedidisse vectigalem, ex Witichindo monacho Corbeiensi aliisque probavimus in Commentario prævio num. 82 & sequentibus. Verisimile est, hæc adversa a Christanno prætermissa fuisse, quia sancto Principi indecora haberi poterant apud eos, quibus mundana præplacent. Sunt etiam, qui dicunt, S. Wenceslaum ab eodem Henrico, vel ab ejusdem filio ac successore Ottone I dignitate regia, aliisque eximiis donis honoratum fuisse; quod utinam certioribus testibus probatum legissem! Adi Commentarium prævium § 6.

z Id est, Boleslavia, de qua plura diximus in Commentario prævio num. 150 & sequenti.

aa Alii in Commentario prævio num. 152 laudati aiunt, S. Wenceslaum ad convivium istud, a Boleslao ob natum sibi filium Strachyquam instructum, invitatum venisse. Ego Christanno malo adhærere.

bb Coluntur hi sancti martyris heri, sive die 27 Septembris, ad quem eorumdem gesta in hoc tomo illustrata sunt.

cc Id est, forte volente Deo diem posterum, qui nulli Sanctorum in ecclesia Latina sacer erat, S. Wenceslai martyrio cultuque consecrare.

dd Scrutinia, de quibus hic agitur, sunt scrutinia, id est, examina catechumenorum, qui diligenter instruuntur examinanturque, ante quam ad Baptisma admittantur. Tempora igitur scrutiniorum ea sunt, quæ huic instructioni & examini præstituta erant. Exempla multa dat Cangius in Glossario ad vocem Scrutinia catechumenorum.

ee Alloquitur S. Adalbertum, suum ex sorore nepotem, episcopum Pragensem ac postea martyrem in Prussia, cui hoc Opusculum inscripsit, ut videri potest in Commentario prævio num. 2 & 3.

ff Verbum invexerat, nisi error typothetæ sit, usurpatur hic pro induxerat.

gg Id est, cubiculariis.

hh Non igitur in domo Boleslai, non intra ipsam ecclesiam, sed ante hujus januam sive in ejusdemvestibulo Dux sanctus occisus est. Adi Commentarium prævium num 152 & duobus sequentibus.

ii De die consentiunt omnes. Pessina in Phosphoro Pragensis ecclesiæ asserit, in Ms. exemplari ejusdem ecclesiæ metropolitanæ legi annum DCCCCXXIX. Alii etiam alium annum emortualem assignarunt. Mihi longe probabilius videtur, illum in annum Christi 936 incidisse. Vide disputata super hoc argumento Commentarii prævii § 9.

kk Observa, integritatem virgineam S. Wenceslao a biographo hic etiam adscribi.

ll De hujus sacri sanguinis vestigiis, post aliquot secula etiam conspicuis, legi potest Commentarius prævius num. 179, 257, 259 & sequenti: de ampulla vero eodem sanguine e terra collecto plena num. 263.

* adde ad

* forte viris

* adde ad

* adde ut

* i. e. incumbere

* adde quod

* an numerosiorem?

CAPUT III.
Sancti Martyris amicorum cædes: parricidarum pœnæ: corporis translatio Pragam & mira integritas: Podevini mors & elogium: S. Wenceslai miracula: certamen cum Radislao, dum viveret.

[Sancti interfectores, ejusdem amicos persecuti,] Sed iidem sancti Martyris necatores, ei, quem usque ad mortem persecuti sunt, nec mortuo parcere cupientes, cursu rapido civitatem Pragensem adeunt, & omnes amicos ejus, quos bonos bono adhæsisse credimus, diversa & crudeli morte perimunt, & infantes eorum vivos in profundo fluvii Wltaviæ a demerserunt; quos, quia participes fuerunt passionis, credimus & effectos esse gloriæ b, & eorum numerum & nomina, licet nos indigni præ multitudine eorum nesciamus, tamen Deum scire & elegisse vere credimus. Adunaverat autem Vir beatus, dum adhuc viveret, clericorum non minimam multitudinem & servorum Dei, quos persecutores sancti Martyris adeo persecuti sunt, ut vix in patria aliquis eorum remaneret, ut vere in hoc impletum cerneremus, quod de Domino specialius prædictum cognoscimus: “Percute Pastorem, & dispergentur oves gregis.” Ecce autem, dum ad narrandum, quanta ira & vindicta Domini in hostes exarserit, stylus procedit, virtutem & mirabilia Divinitatis prædicare compellor, qui semper justissimus ultor adest, ut ea, quæ olim promiserat, fidelis sponsor adimpleat: “Mihi vindicta, ait, & ego retribuam.”

[28] Pars enim illorum, qui in Sanctum Domini crudeli animo consurrexerunt, [misere perierunt. Dum Sancti corpus Pragam transfertur,] vel qui solo assensu participes sceleris tanti extiterunt, a dæmoniis exagitati per deserta fugientes, miserabili & digna morte multati, ulterius non comparuerunt; pars arida & sicca usque ad interitum permansit, alii autem ex eis latrantes rictibus ut canes, & stridentes dentibus, mortui sunt, omnisque eorum prosapies, eruta radicitus, ut ita fatear. Si qui vero supersunt, stipendiorum sibi victum manibus quæritant propriis. Requievit corpus beati Martyris in ecclesia sanctorum Cosmæ & Damiani humatum per tres annos. Postea autem revelatum est quibusdam servis Dei, ut eundem Dei Servum a loco sepulturæ in basilicam transferrent S. Viti martyris, quam in metropoli Pragensi, Deo auctore, a fundamento construxerat, & ornamentis ecclesiasticis apprime decoraverat, in qua aliquando, dum fabricaretur, deambulando dixisse fertur versum Psalmographi: “Hæc requies mea in sæculum sæculi.” Et hoc ad laudem & gloriam nominis sui, & ad declarandum beati Viri meritum pius Dominus fieri dignatus est, quo sole clarius cunctis pateret gentibus, quod Deus omnipotens genti Bohemorum, jam dudum ad se conversæ, magnum sua pietate Patronum procurasset; confirmante Scriptura: “Quia in omni gente, qui timet eum & operatur justitiam, acceptus est illi,” & quia “Ubi abundavit delictum, superabundavit & gratia.”

[29] [ad alteram trajiciendi rivuli ripam mirabiliter sistitur,] Nunciantur hæc fratricidæ illi, & quia Christianæ militiæ chlamyde erat obtectus, magnalibus Dei resistere non valens, quamvis sero cœpit mirari c. Tunc misit & noctu corpus sanctum transferri præcepit ea conditione, ut, si ante auroram in sedem sepulturæ sancta membra tradita non fuissent, quibus injunctum fuerat, omnes se gladio multandos non dubitarent. Venerunt igitur nocte, & sacratissimum corpus auferunt, quod plaustro impositum, usque ad rivulum quendam, cui vocabulum Rokitzina est, perducunt. Et ecce aqua adeo excreverat, ut etiam ripas superans prata omnia occuparet, & nihil præter mortem spei dabat corpus sanctum advehentibus. Sed tali angustia constitutis, menti occurrit, ut ipsum sibi misereri deposcorent B. Wenceslai precibus, qui ut d idem Martyr transferretur, frequentissimis revelationibus dignatus est, & dicunt: O beate Martyr, quia tuæ jussioni devota mente studuimus, nunc omnes hostili gladio puniendi tradimur! Simul & laborant, ut pons qualiscunque fabricaretur. Dum hæc aguntur, respicientes, subito vident se plaustrumque cum corpore pretiosi Martyris ea parte fluvii, qua ire disposuerant, constitutos e.

[30] [& per fractum Woltavæ fluvii pontem portatur;] Quod videntes sancti Martyris ministri, Deum & Sanctum suum voce grandi & toto corde collaudant, qui famulos suos, in tali discrimine positos, tam potenti virtute liberaverat. Hinc pietas Domini, hinc meritum Sancti tali miraculo patuit, hinc gloria Dei, & hinc virtus Martyris declaratur, dum & corpus digna translatione veneratur, & exequiarum ejus baiuli tali virtute sunt liberati. Ad fluvium quoque properantes Woltavæ f, pontem fractum reperientes, ingemiscunt insuper & gravari ceperunt, ac omnino eum sustollere non valentes, rursus precibus insistunt, quo eis solita pietate succurreret, ne vitam præsentem amitterent, quoniam secundum edictum Principis gallicinium matutinum transibat. Mox se exauditos intuentes, sustollunt eum humeris, acsi nil oneris unquam habuisset, pontemque fractum sine obstaculo transisse se gratantur. Venerunt ergo sine aliquo obstaculo aut impedimento ad locum, quem sibi olim Sanctus præparaverat.

[31] [atque a vulneribus, præterquam a fraterno, integrum deprehensum] Tunc quoque accenso lumine intuentes g, viderunt corpus ejus integrum, & omnia ejus vulnera sanata, præter vulnus illud unum, quod frater ejus crudelissimus capiti ejus inflixerat; & quidem quamvis sanus * foret, a reliquis tamen distabat, velut quodam limo albo contectus, quod etiam studuerunt abluere, similisque reliquis apparuit h. In eadem vero hora ferunt inter reliquos ejusdem sepulturæ procuratos *, quendam venerabilis vitæ affuisse virum i, qui huic Sancto, dum hac lucis vita potiebatur, amicus fidissimus nectebatur, qui corpus sanctissimum dum per singulos palparet artus, manum Sancti, lachrymarum imbre perfusus oculis, manui suæ impositam k, leviter ungulas manus attrectabat, ex quibus unam vacillantem reperiens, lacrymosa ad socios voce profatur: Peccatoribus, inquit, væ nobis, quoniam corruptioni cernitur proximum fore sanctissimum corpus hoc: ecce enim & titubantes patent ungulæ. Quem reliqui increpantes, Quare, inquiunt, frater, talia profaris, ac intellectu capaci aut perspicis, aut obeditionis tuæ causa, qua fervebas, reliquias tibi sancti corporis impartiri cupis l. At ille pugno pectus tundens Væ, inquit, væ, & existimo fore ita; apprehensaque rursus sanctissima manu, ungulam repetendo tangit, quam ita firmiter carni reliquæ hærentem reperit, acsi nulla vacillationis signa patuissent in ea m.

[32] Auricula ejus, quæ funditus abscissa ictu gladii fuerat, [adhærente etiam auricula, quæ abscissa fuerat,] atque a sorore ipsius, eodem revelante, inventa fuerat, sanissima, junctaque loco suo invenitur. Siquidem memorata venerabilis matrona, soror videlicet beati Martyris, Przibislawa vocabulo, ab ipsis cunabulis Christo Domino fuerat edocta servire Deo secundum documenta Euangelica sine querela. Postquam enim eam Dominus a jure maritali solverat, totam se mancipaverat Deo famulandam, æstuanti sitiens animo, velamine sacro contegi, die noctuque instanter orationibus, jejuniis, vigiliisque persistens n. Huic in visione B. Wenceslaus astitit & inquit: Auriculam etiam persequentes me absciderunt, quæ hactenus inter arborem, quæ ecclesiæ jungitur, parietesque ipsius ecclesiæ jacet, ex quo tempore abscissa fuerat. Hac comperta revelatione, matrona venerabilis, somno se se excutiens, ecclesiæque expetens locum, thesaurum auriculæ sanctissimæ, ubi & locata fuerat, reperit, eamque cum reverentia gaudioque magno sumens, omnipotenti Deo gratias referens, monumentum Fratris domini sui ac martyris adiens, cum quibusdam fidelissimis maxima cum reverentia aperuit, auriculamque imposuit, & cum omni diligentia rursus clausit. Quæ post translationem glebæ ipsius venerabilis ita incorrupta, junctaque carni reliquæ, ut prædiximus, inventa est, acsi nec vestigium ferri unquam passa fuisset o.

[33] Venientes ergo, quotquot adesse poterant, clerici & populi, [in ecclesia S. Viti sepelitur. Podivinus Sancti familiaris,] cum hymnis & canticis condiderunt corpus sanctum in sarcophago, & sepelierunt in basilica S. Viti martyris, ubi Domino opitulante, meritis S. Wenceslai martyris multa & innumera operantur miracula, ad laudem & gloriam nominis Christi Domini nostri. Celebratur autem Translatio ejus IV. Nonas Martii p, præstante Domino nostro Jesu Christo. Qui &c. Nunc Deo auctore, de novo Martyre sincere scire volentibus, nova miracula pandam. Post passionem & triumphum Athletæ Dei gloriosi, propter excessum sideris in tota terra suo merito fulgentis, qui sibi olim, ut dixeram, devote adhæserant, vel quos ad serviendum Christo aggregaverat, partim ab impiis gladio necatis, partim fluviali sepultura iniquorum manibus traditis q, cæteris in omni orbe fuga dispersis, unus militum Podiven nomine, quem comparticipem & consocium universorum operum, quæ dudum a Martyre gerebantur, fuisse diximus, & de quo promiseramus dicturos nos r, quod * manibus habemus, Domino suo ex hac migrante vita ad Christum, apud Theutonicos fuga labens, diu exulatus est *. Post vero ratus, pacem redditam patriæ, ad sua reversus, temporis aliquantum in propriis deguit, domi sese occultans. Qui quo amoris fervore, qua fidei integritate Dominum suum, dum vixerat, dilexit, dicerem, si res ipsa, quam scribere cupio, satis indiciis non fuisset. Hic quadam dierum secum dolorem, quem ex quo Seniorem s suum perdiderat, in ante habuerat, durius solito revolvens, assumens gladium, ad domum cujusdam festinus properat, quem caput persuasæ necis contra S. Wenceslaum conjurasse noverat, & cujus manibus eundem Beatum interfectum præcipue sciebat.

[34] Et veniens, invenit eum in asso balneo, quod populari lingua Stuba t vocatur, recumbentem. Sed ille hunc venientem videns, more gentis salutare curavit, [occiso ipsius interfectore, suspensus] dicens: Salveris amice, salveris; hic vero, cujus præcordia dolor excoxerat, e contra respondit: Meæ salutis provisor Deus aderit, tu vero abhinc omni salute privatus, & in tuo peccato moriens, in æternum peribis. Et irruens interfecit eum u, & fugæ præsidio sperans, se posse salvari, festinus exibat. Et silvam ingressus, dum jam securus procederet, mors militis & factum occisoris fratricidæ illi nunciatur. Et mox ipsis apparitoribus silvam circumdari fecit, & illico comprehensus, laqueo appensus est. Grande aliquid dicturus fateor, pro sui magnitudine me deliberasse, ut silerem, sed ora plurimorum scientium hæc, luce clarius, quam incessanter prædicant; me silere indignum putavi. Pependit ibi tribus annis; non avis, non bestia, non ipsa humanæ carnis assumptio & putredo in corpore ejus prævaluit, sed more viventis, ungues & barba excrevit, & capilli ejus usque ad summam caniciem albi effecti sunt. Tandem tædio victus ille fratricida, quia miraculum Deus ubivis gentium declarabat, in eodem loco eum humo cooperiri fecit. Sed nec ita opera Dei abscondi potuerunt, quin ad manifestanda populis Sancti sui merita, lumen cœleste noctu a transeuntibus frequentissime super sepulchrum ejus accensum videretur.

[35] [prodigiis dicitur claruisse.] Tam diu hoc actum est, donec undecunque advenientes, donaria offerre inciperent, & supra tumbam sepulti devotionis suæ munera darent, & vitæ suæ commoda Deo & occiso illi committerent. Post multum temporis viri illius ex loco illo sublatum est corpus, & translatum cum devotione clericorum, virorum, mulierumque devotarum, & positum in cimiterio ecclesiæ S. Viti, ita ut S. Wenceslaus in ecclesia quidem & miles ille foris positus, sola maceria dividantur x. Et hanc illi gloriam fides recta acquisivit, in qua, dum advixit, Domino suo fideliter deservivit. Nam cum esset universorum dispensator inter tecta S. Wenceslai degentium, cunctos pene vernaculos extremos usque ad cocos, ita instruxerat, quod pene nullus curtensium y foret, qui psalmographorum hymnos canere, vel stylo exarare ignoraret, vel aliquid ad ecclesiasticum ritum pertinens addisceret. Universos, ceu gnatos proprios amplectens, a cunctisque ut pater honorabatur. Si quando vero illi eleëmosyna injuncta fuisset in dispendendis decem nummis, ipse pro fidelitate Domini sui addebat quinque. Quandoquidem videbantur z in triginta, vel eo amplius, alimenta pauperes distribui, quindecim ille addebat numerum. Quapropter & * Deo, secundum promissa ejus, Euangelicum audire meruit: “Euge serve bone, quia in paucis fuisti fidelis, super multa te constituam;” & cum Domino carnali in gaudia omnipotentis Christi meruit intrare, manentia sine fine: lucernæque ardentes in basilica Sanctorum, uterque ubi quiescit, nocte visæ sunt, vocesque psallentium angelorum a pluribus inibi auditæ sunt frequenter aa.

[36] [Vincti in carcere, invocato S. Wenceslao,] Igitur Sanctus ac sæpe memorandus patronus noster venerabilis Wenceslaus, licet cunctis se exorantibus, opem pietatis ac benignitatis impendat, præcipue tamen vinculatis seu carcere trusis suffragari non desistit. Nempe & hinc primum signorum ejus patuit misericordiæ prodigium post translationem corporis ejus venerabilem. Cum enim plurimi reorum, vinculorum nexibus ferreorum astricti, carceris publica [custodia bb] detinerentur patriæ secundum morem, ac multiplici pœna damnati, præter solam mortem nihil spei aliquis illorum haberet: quadam nocte inter ipsas angustias positi, Deo, ut id credimus, faciente, venit eis in mentem, ut B. Wenceslaum sibi misereri deposcerent. Domine Deus, inquiunt, per merita & orationes senioris cc nostri Wenceslai, tui sanctissimi testis, nos in tanta angustia positos tua illa antiqua virtute adjuvare digneris. Nocte sequenti, dum omnes in sæculo placida quiete pausarent, soli hi miseri, quid requies esset, nescirent, divina potentia, quæ tribulantibus pie adesse solita est, affuit. Et primum quidem quasi sonus cujusdam tintinabuli in auribus eorum sonuit, deinde lux cunctis miranda in carcere refulsit; & subito lignum, quo pedes miserorum inclusi tenebantur, velut arcus se incurvabat, & mox omnes pedes suos a nervo extraxerunt.

[37] Videntes autem, Domini virtutem per merita S. Wenceslai adesse, [divinitus liberantur, uti & gentilis, qui deinde baptizatus est;] confortabantur, jam spe salutis accepta, & continuata voce clamabant: Deus Domini Jesu Christi noster, adesto nobis servis tuis in te confidentibus, per merita & orationes S. Wenceslai, qui tui nominis amore ab impiis occisus est. Mox affuit Christi virtus, & uniuscujusque torques confracta cecidit de collo in terram. Et dimissi e carcere ambulantes per gyrum, narrabant ea, quæ suis oculis viderant, opera magna Dei. Hoc igitur miraculo pro sui magnitudine & gloria ubique diffuso, contigit, quendam paganorum in custodia detentum comperisse, quod S. Wenceslao maxima esset cura pro illis, qui in carcere religari solebant, liberandis. Quod audiens, quia ingenti erat necessitate constrictus, votum vovit, dicens: Si Deus S. Wenceslai, & Deus Christianorum me ab hac miseria sua bonitate eripuerit, & dignitati pristinæ restituerit, credam in Christum Filium Dei, & baptismum salutis accipiam, ac religioni, pietatique Christianæ toto me animo permitto, & filium meum eidem Martyri æterno servitio mancipabo. Vix verba impleverat, & ecce omnia ferrea vincula ceciderunt, quem bis terque comprehensum repetitis … dd vinculis injecerunt, sed ab hoc, sicut & antea, vincula & compedes ceciderunt. Cujus domini pro iterata miraculi reverentia, uti & gratiam Deo exhibentes, eundem liberum abire permittunt. Qui dimissus, continuo sancta fide instructus & baptisatus est, & filium, quem voverat, Martyri tradens, postea multis annis supervixit.

[38] Sed & alius quidam reus pari modo jussus fuerat in carcerem retrudi, [item alii captivi ejusdem ope vinculis soluti.] qui S. Wenceslaum voce & frequentibus suspiriis, ut sui misereretur, invocans, sicut & a superiore, ita & ab isto cuncta manicarum & compedum argumenta ceciderunt. Quem increduli comprehendentes, peregrino pretio accepto, longinquis nationibus vendiderunt, nescientes Deum universæ terræ Dominatorem, & Domini esse terram & plenitudinem ejus, putantes etiam beatum Martyrem longe a se positorum preces exaudire non posse. Qui dum deduceretur, meritis B. Wenceslai subito ceciderunt & catenæ de manibus ejus, & torques ferrea de collo ejus. Illi autem, qui eum emerant, quamvis gentiles forent, cernentes tanta mirabilia Dei, liberum eum abire permittunt. Post non multum temporis, princeps quendam alium in carcerem retrudi jussit; qui dum frequentibus suspiriis Dominum deprecaretur, dicens: Domine Deus, per merita B. Wenceslai adjuva me, quadam nocte contigit, ut inter ipsas angustias obdormiret. Qui, sicut moris est tribulatorum, statim expergescens, videt se stare extra civitatem in media platea, & neque compedes erant in pedibus ejus, neque torques in collo, neque catenæ in manibus ejus inventæ sunt. Et egressus ad vicarium ee, narravit, quomodo Dei virtute mirabiliter liberatus sit. Vicarius autem agnita Dei virtute & potentia beati Martyris in miraculis, reum libertate donavit.

[39] [Mulier cæca & debilis sanatur, solvitur captivus;] Iterum de novo Martyre antiqua miracula vobis pro amore tanti Viri astantibus narrare aggrediar: In civitate Pragensi erat quædam mulier cæca & toto corpore debilis, quæ veniens ad ecclesiam S. Viti, prostravit se ante tumbam S. Wenceslai, & tam diu plena fide oravit, donec visum & totius corporis sanitatem recipere mereretur. Interea contigit, quendam a creditoribus comprehendi, & ferreis nexibus coarctari, quia fæneratoribus, quid redderet, non habebat, & fortuito hi, qui eum colligaverant, sub ecclesia, qua corpus B. Wenceslai servatur, ipsum sedere fecerunt. Qui in tali angustia constitutus, manus ferro oneratas ad cœlum elevans, & oculos versus ecclesiam dirigens, sic orabat: Deus, inquit, adjuva me per merita & intercessiones S. Wenceslai! Dum hæc diceret, illico solutæ sunt manus ejus, & dimiserunt eum.

[40] [Suevus, prævia bina apparitione, ad ejus tumulum gressu donatur.] Fuit in provincia Suevorum vir quidam pedibus debilis, cui in somnis vir in vestibus albis apparuit, exhortans eum & dicens: Surge & vade in civitatem Pragensem in ecclesiam S. Viti, & ibi recipies sanitatem. Quo dissimulante, demum eisdem vestibus astans, qui & ante apparuerat, dixit ei: Cur non fecisti jussionem meam, & non venisti, ubi recepturus es gressum? Ille vero, quasi in excessu mentis evigilans, gratanter dixit: Eo, Domine. Et surgens baculo innixus, venit ad negotiatores, qui illuc disponebant; & data mercede, fecit, ut eorum auxilio usque ad locum prædictum perveniret. Et intrans in Sanctorum ecclesiam, coram omni populo in pavimento prostratus, longa oratione, meritis S. Wenceslai ut sui misereretur, Dominum flebiliter exorabat; & surgens ab oratione, per Dei misericordiam consolidata sunt genua ejus, agens gratias Deo & B. Wenceslao, ob cujus merita eum Dominus salvum facere dignatus est.

[41] [Reliquiarum ipsius fures subita morte puniti.] Harum & hujusmodi virtutum fama & gloria ubique Beati Martyris ff diffusa, cœperunt quidam animo instigari, ut reliquias beati corporis acciperent, & sibi retinerent, ac suis distribuerent. Quidam sane pro bona voluntate & bono animo, ut nomen Martyris passim diffunderetur, id agere nitebatur; si qui autem malo animo aut cupiditate idem conabantur, vindicta eos sequens ulta est. Igitur soror ejus Przibyslawa, quantum humanus oculus potest præjudicare, sub sacro habitu sanctissime vivens, tali se facto commiscuit, habens adjutorium sui operis presbyterum ejusdem ecclesiæ Stephanum; sed inclusus gg quidam juxta ecclesiam morabatur, cui quasi sanctissimo adhærentes, ejus consilio præcipuo id aggressi sunt. Quid plura? condicta nocte veniunt, & extrahentes illum, participem sui facti faciunt, effodientes venerabile corpus, nequitiæ suæ initium sumunt. Nam presbyteri ejusdem filius hh satis irreverenter maxillam sancti Viri attrectans extraxit ii, & pallio illud involvit; reliquumque corpus iterum terra cooperiunt. Ipsis vero ex reliquiis pro libitu suo partim sibi retinent, partim suis distribuunt. Sed ultio eos omnes protinus divina improvise assequitur. Quod quia nostris factum constat temporibus, plurimisque patet, supervacaneum huic Opusculo credidi inserendum; hæc solum exaro, quod improvisa & insperata morte præventi, præsenti ex luce migrarunt.

[42] Signum quoddam rudibus, quod nostris temporibus Christus omnipotens Deus Militem per suum dilucidare dignatus est, [Captivos ipsius ope liberatos, judicio ignis probatum.] refero. Dum in carcere multimoda caterva hominum, quædam reatu suo, quædam vero accusantium obloquio, detentaretur & ibi diutissima servaretur custodia, fusis precibus ad Dominum, per merita S. Wenceslai liberari meruit, ipsius liberis gressibus statuere, quibusdam infidelibus suadentibus videlicet, quod aut virtute Dei, vel Sanctorum liberati forent, sed præventus pecunia custos carceris, eos, pluresque alios sæpe a vinculis solvisset, judicio divino examinari jussit kk. Igitur multimoda astante plebeica turba, ferrum igni positum candescit, custos carceris dijudicatur ferri nuda manu, imposito in rure termino ll. Ille nil dubitans, verum in Sancti fidens merita, candente ferrum ab igni sumpsit, longeque e termino gessit, & ni ab aliis prohiberetur, tres fortassis vexisset metas. Hocque facto, omne scrupulum a cordibus cunctorum ablatum est dubietatis, laudantium & glorificantium Deum, quod non nisi misericordia sua & intercessione sancti sui martyris Wenceslai junctos * carceris solveret mm.

[43] Igitur si cuncta beati Martyris signa, quæ Dominus per eum demonstrare dignatus est, [Miracula alia: Sanctus ipse, dum viveret,] stylo comprehendere coner, lux mihi ante, quam pagina deficiet. Siquidem omnipotens Dominus ad laudem & gloriam nominis sui per intercessionem militis & martyris sui S. Wenceslai quosdam e carcere eximit, plures a vinculis, alios de cladibus, vel diversis infirmitatibus exuit, de tribulationibus & necessitatibus variis, & ab inimicis visibilibus & invisibilibus liberat. In bello etiam concertantibus sæpe Deus hujus Sancti supplicationibus, miraculis, laudabilibusque factis sustinet, omnes Wenceslaum vocantes adjuvat, sicut ipsum non semel neque bis, dum pereat, vivis & claris signis adjuvarat *. Nam urbs quædam, Kurzim vocata, populosa dum erat, extollitur, atque principe, qui inerat, huic facto, resistere moliebatur. Sed dum utraque parte sat cædis factum fuisset, consultum mox omnibus placuit, ut, si quis Ducum, duobus tantummodo dimicantibus, victor existeret, ipse præesse deberet.

[44] Dum procedunt duces, congredi volentes, Kurimensi cœlestis Deus cælestes reserat visiones; [in pugna divinitus protectus.] Sanctum videlicet Wenceslaum, imaginemque Crucis sanctæ in fronte nitentem portare. Hæc ut vidit, longe abjectis armis, ad pedes ruit, protestabaturque, nullum posse tum vincere, dum Deus vellet in tali signo juvamen ferre. Hunc talia narrantem in pacis oscula Dux sanctus sublevat, atque ipsum, civitatemque suæ ditioni pacifice firmat, donans illi civitatem regere, quam diu viveret ipse nn. Vere crucem viderat, quia Christum imitabatur, feliciusque pervenit ad regnum, ubi Christus regnat cum Patre & Spiritu Sancto in sæcula.

ANNOTATA.

a Wultava Bohemis, Germanis Muldaw, aliis etiam Mulda & Multava dictus, Bohemiæ fluvius est, qui in ejusdem limite Meridionali, qua Bavariæadjacet, ortus & in Septemtrionem fluens, receptis aliquot aliis minoris nominis fluviis, Pragam secat, cujus civitatem veterem impositus eidem celeberrimus pons lapideus cum minore conjungit. Denique Praga egressus, tribus circiter milliaribus Germanicis infra prope Melnikum oppidum Albi se miscet.

b Id quidem de multis horum verisimillimum est; at eorumdem nullus aliquo ecclesiastico cultu gaudet.

c Anonymus in Vita, quam sub Ottone II scriptam ait, tradit, translationem hanc a piis personis, quibus id per revelationem imperatum erat, factam esse, inscio Boleslao. Alii eamdem solius Boleslai, fraternæ gloriæ invidentis, imperio adscribunt. Adi Commentarium prævium num. 185 & duobus seqq.

d Sic reposui, cum in editione Balbiniana ut qui, una vocula alteri perperam præposita, legeretur.

e Dissidet hic mox laudatus anonymus, qui ista sic exposuit: Perveniunt ad rivum incedendo, supergredi animalibus, plaustrum ducentibus, nimia profunditate intransibilem, naviculis & portu utrimque carentem. Stant quippe circumspicientes; pons undosa transgressione dissipatus; ligna ad ejus reparationem non inveniuntur. Dum in hac versantur angustia, subito erectis obtutibus, ecce mira Dei præsente virtute, plaustrum stat altera ripa, aquæ humiditate intactum. Quo miraculo ipsi aliquantulum hæsitantes, transnatato super caballos rivulo, vehiculum sacro onustum prosecuti, ad locum prædestinatum citius applicant, ecclesiam cum sarcophago, Deum laudando, introeunt &c. Duplici autem ex capite dissidet hic anonymus iste. Primo quod sacri corporis vectores in alteram ripam, non prodigiose translatos, ut habet Christannus, sed equis transnatasse dicat; secundo quod eosdem post hujus rivuli transitum mox usque ad ecclesiam S. Viti Pragæ perducat; cum Christannus illos, antequam ad eamdem ecclesiam pertigissent, simile periculum ad fluvium Multavam subiisse ac mirabiliter superasse, mox infra subjiciat.

f Idem hic fluvius est, qui supra Wltava scribitur, de quo vide annotata hic ad lit. a.

g Pervenerunt ergo ante solis ortum, ut a Boleslaosub pœna capitis acceperant in mandatis, teste biographo: at vide, quæ in Commentario prævio num. 189 & sequenti de ejusdem translationis adjunctis alii, nescio, quam vere, tradiderunt.

h Hic etiam dissonat anonymus supra dictus, cujus verba hæc sunt: Foribusque diligentius obseratis, precibusque sinceriter effusis, sarcophagum aperiunt: & ecce corpus carnea adhuc mole integrum, & per cuncta vulnera sanum, apparentibus tantummodo plagarum signis in solum vulnus fraterno ense factum, quod se dehiscens sanguine visum est manare. Ita ipse; at ego malo Christanno credere.

i Vocem virum reposui pro dicunt, uti manifesto errore habet editio Balbini.

k Ut vitiatam phrasim restituas, adde tenens.

l Hæc quoque periodus vitiosa sic potest restitui: Quare, … frater, talia profaris, ac intellectu capaci haud perspicis, quod obeditionis tuæ causa, qua fervebas, (id est, ut desiderio tuo satisfaciat) reliquias tibi sancti corporis impartiri cupiat.

m Eadem iisdemque pene verbis legere est in alia Vita Ms., cujus auctor fuisse dicitur Joannes Litomisslensis ac deinde Olomucensis episcopus. Sed vide in Commentario prævio num. 191 & sequenti, quam ab his diversa recentiores enarrarint.

n De hac piissima matrona, quæ apud Bohemos nomen Sanctæ ac Beatæ etiam obtinuit, consule Commentarium prævium num. 33, 34, 35, 177 & sequenti.

o Hinc liquet, istam S. Wenceslai apparitionem, auriculæ inventionem, depositionemque in loculo contigisse, dum sacrum Martyris corpus in SS. Cosmæ ac Damiani ecclesia Vetero-Boleslaviæ etiam quiesceret. Neque probantur mihi, quæ alii in Commentario prævio num. 196 de his diversa scripserunt.

p Eodem die hujus Translationis memoriam in aliquot Martyrologiis ac Breviariis recoli, jam observavi in Commentario prævio § 17. In Proprio Sanctorum per Bohemiam, Moraviam & Silesiam, in usum Societatis Jesu anno 1732 Vetero-Pragæ edito eadem in archidiœcesi Pragensi & in collegio nostro Schwidnicensi in Silesia, annuo Officio ritus duplicis secundæ classis, Olomucii vero in Moravia ritus duplicis minoris prædicto die, at in diœcesi Wratislaviensi die 5 ejusdem mensis ritu semiduplici tantum celebranda præscripta est. Porrotranslationis annum ad Christianæ æræ 939, vel 940 referendum esse, censui in Commentario prævio num. 184.

q Id est, in flumine Multava, quod Pragam interfluit, per impios Boleslai ministros submersis.

r Hic exsolvit, quod supra num. 16 promiserat, ad quod non advertens Balbinus, credidit, Vitam hanc parte aliqua mutilam esse. Vide dicta in Commentario prævio num. 5 & 6.

s Id est, Dominum, voce in medio ævo satis usitata.

t Assa in balneariis locus erant, sudando, non lavando corpori destinatus. Hinc collige, quid per assum balneum biographus designaverit. Stuba pro aliis item balneis calidis accipi potest; qua de re videri possunt plura exempla in Glossario Cangii, qui etiam hunc locum laudavit. Nos Belgice dicimus stoove.

u Non conveniunt ista famæ sanctitatis ac miraculorum Podevini, quæ in Bohemia viget, quamque ipse celebrat biographus; idcirco mihi multo præplacere anonymi narrationem, monui in Commentario prævio, quem consule, si lubet, num. 173 & sequentibus.

x Lege Commentarium prævium num 176 & duobus sequentibus.

y Curtis vel cortis a medii ævi scriptoribus usurpatur pro atrio, sive area ædificiis cincta: curtenses ergo hic sunt servuli, qui S. Wenceslai servilibus obsequiis addicti in ejusmodi aulæ parte habitabant.

z Lege jubebantur, & sensus erit aptior. Ceterum dicendus est Podevinus eleëmosynas illas e proprio suo peculio auxisse, vel certe id, conscio minimeque invito domino suo S. Wenceslao, fecisse; nec enim licitum est ex inscii meritoque inviti domini bonis eleëmosynas elargiri.

aa Nimirum Pragæ in ecclesia S. Viti. De Podevini corpore ibidem honorifice sepulto consule Commentarium prævium num. 176 & duobus sequentibus.

bb Hanc vocem uncis inclusam, quæ in edito certe desideratur, adjeci.

cc Id est, domini.

dd Ubi hæc lacuna est, Balbinus notavit in margine, haberi uurus, quam vocem se legere non potuisse fatetur. Si per vicibus interpreteris, sensussanus erit. In aliis Vitis Mss., in quibus eadem aliis verbis referuntur, vox gravius & arctius habetur.

ee Nempe judicem qui Ducis vice & auctoritate Pragæ præerat.

ff Ita correxi cum in edito certe vitiose legeritur beato Martyre.

gg Inclusi proprie vocantur monachi; qui in monasteriis diu exercitati probatique arctioris solitudinis gratia soli in cellulis includebantur, inde non exituri, nisi gravis causa aliter suaderet.

hh Noli matrimonium presbyterorum hinc arguere; cum presbyter iste filium procreare potuerit, antequam eo Ordine initiatus fuit.

ii An igitur sancti Martyris corpus, quod in translatione integrum incorruptumque repertum fuisse, supra num. 31 dixit, jam tum resoluta in cinerem carne, defecerat? An maxillam sua carne instructam a reliquo corpore integro incorruptoque avulsit?

kk Merito monuit Balbinus, locum hunc corruptum esse; sed restitui potest hoc modo: Ipsius (catervæ captivorum sic solutæ) liberis gressibus (aliquiobicem) statuere: quibusdam infidelibus suadentibus videlicet, quod haud virtute Dei vel Sanctorum liberati forent, sed præventus pecunia custos carceris eos pluresque alios sæpe a vinculis solvisset; (judex) judicio divino (id) examinari jussit.

ll Id est, præstituto termino, ad quem custos carceris ferrum candens nuda manu portare pro sui purgatione jubebatur. Fuisse autem olim in usu hujusmodi purgationes, jam dudum recte abolitas, nemo in historia peritus ignorat.

mm Haud satis certo scio, utrum hanc captivorum liberationem, an superius relatam, memoraverit Laurentius monachus Casinensis in calce Vitæ Ms S. Wenceslai. Ut hanc esse credam, suadet magnus captivorum numerus, a Laurentio quoque assertus; contra est, quod idem hic de purgatione per ignem non meminerit. Utut sit, quia Laurentius testem laudat, qui, dum prodigium contigit, Pragæ versabatur, juverit ejusdem dicta, etsi longiora, hic recensuisse. Quodam autem tempore, inquit, cum anni orbita solennia tanti reduceret Martyris, omnium fere concivium in eandem ecclesiam multitudo studuit properare: ubi cum Deo laudes in ejusdem honorem Martyris festiva canoraque concinerent voce, vicinorum quorumdam corda, in vinculis positorum, mœror ingens cœpit afficere. Dolebant siquidem, se ab ejusdem provinciæ rege (imo duce) ita feralibus mancipatos esse ergastulis, ut præcipui memoriam Martyris nullatenus possent more solito celebrare. Affuit igitur cunctipotens fides, eorumque cœlitus attingens præcordia, eos fidentes quodammodo exclamare coëgit; denique profluentibus lacrymis, ad sidera communiter palmas tendentes, hac omnipotentem Dominum cœperunt compellare prece: Qui vinctos erebi de faucibus eripis insons, Martyris ob tanti respice nos meritum. Hac autem finita oratione, cum fidei fervor intima suaviter ureret pectora, cœperunt præcelsa voce sæpe fati Martyris postulare suffragia, dicentes: Sancte Wenceslae, dignanter succurre misellis, eximie Tonantis Martyr succurre famellis. Talia illis terque quaterque dicentibus, divinum more solito dignatum est adesse præsidium, meritisque præcipue invocati Martyris omnium in carcere degentium catenæ ac compedes, octoginta videlicet, & eo amplius, virorum, tanta celeritate solutæ sunt, ac ingenti divinitus facto tinnitu, confractæ, ut ipsi quoque, quibus hoc concessum est munus, nullatenus comprehendere valerent tam subitum inopinumque miraculum. Egressi sane foras, cum ingenti tripudio ecclesiam adierunt, in qua ejusdem recubat gloriosi Martyris corpus, clamantes ac dicentes: Gloria, Christe, tibi, precibus qui nosmet opimis Martyris absolvis nexibus a nimiis. Hoc ita factum esse, viva, ut aiunt, voce testari solitus est domnus Benedictus, Saxonum gente progenitus, qui religiosissimam in Casinensi cœnobio ducens vitam, partem fragminis earumdem catenarum omni, quoad vixit, tempore secum devote gestare consueverat, referens, se præsente, tam ingens patratum fuisse miraculum. Hæc ibi. Credibile est, laudatum Benedictum Laurentio in scribenda Vita S. Wenceslai etiam alias adjumento fuisse; sed sæpe non feliciter.

nn Consule Commentarium prævium num. 90 & sequentibus.

* sapple locus

* i. e. curatores

* adde in

* exulavit

* l. a

* l. vinctos

* adjuverat

VITA ALTERA
Auctore Carolo IV imperatore & Bohemiæ rege.
Ex Breviario membranaceo Ms. ecclesiæ S. Viti Pragensis, olim Joannis episcopi Litomisslensis.

Wenceslaus M., Bohemiæ dux & patronus, Vetero-Boleslaviæ in Bohemia (S.)

BHL Number: 8842, 8843

A. Carolo IV.

[Sanctus e Christiano patre & gentili matre natus,] Crescente religione Christiana, divina favente clementia, baptisato Swatopluko, Moravorum rege, a B. Cyrillo ibidem archiepiscopo, succedente sibi fratre in sede archiepiscopali B. Metudio a, baptisatus est illustris Borsiwoy dux Bohemiæ, una cum B. Ludmila martyre, sua conjuge b, ab ipso B. Metudio præsule in civitate metropolitana Moraviæ Wellegradensis c in ecclesia B. Viti. Deinde præfatus princeps Borsiwoy genuit Spitigneum & Wratislaum; qui pius Spitigneus decedens ab hoc seculo ducatum reliquit Wratislao. Wratislaus vero genuit ex Drahomirzs duos filios, B. Wenceslaum, & Boleslaum impium. Wratislaus ex puro corde colebat fidem Christianam; Drahomirzs autem idolorum sectis se implicabat.

[2] Dum ergo obiisset clarissimus princeps Wratislaus, matri suæ B. Ludmilæ reliquit gloriosum puerum Wenceslaum & gubernationem patriæ d; [in ducatum succedens, claret] Drahomirzs autem, uxor sua, nutriebat secundum filium Boleslaum e impium, & ad ritus gentilium eum semper invitabat. Gloriosissima igitur matrona & patrona Bohemorum, prima margarita, nec non primus flos in Bohemia carptus, beata scilicet Ludmila, nepotem suum B. Wenceslaum in fide Christiana ac sacris litteris & eloquiis Euangelicis imbuebat. Tandem pius consolator Spiritus sanctus liquefecit cor Pueri, & interiora ejus inflammavit in tantum, ut ab extra scintillæ suæ eruditionis fulgerent, sicut lampades inter pios & justos; & fructus æternitatis florerent ex mellifluo ore ejus: nam ex prædicatione sua illuminata est patria Bohemorum. Virginitatem seu castitatem portavit mente & corpore; martyrium sitiens pro Christo, non palliabat veritatem fidei Christianæ; sed palam prædicabat; orationibus, vigiliis, eleëmosynis & aliis piis operibus semper intentus, & humilis supra omnes coætaneos suos.

[3] [virtutibus, angelis stipatus] Accidit autem, quod invida Drahomirzs, appetens extolli pro socru in ducatus regimine, tyrannos pessimos Tunnam & Ginnonem f misit in castrum Thetin g, qui B. Ludmilam strangularunt & martyrio extinxerunt; quam Christus torquatam torque aurea assumpsit in cælum. Deinde pessima tyranna fremens, infremuit in Christi fideles: filius autem ipsius primo genitus, B. Wenceslaus, doctrinam & legem Christianam, scilicet aviæ suæ B. Ludmilæ, firmiter tenebat; revocans Christianos dispersos, & eis omnibus pia opera impendebat. Panem & vinum ad sacrificia Missarum proprio labore & manibus excolebat, ligna & alia necessaria orphanis, viduis & pupillis, propriis humeris noctis tempore deportabat. Interea dux Gurunensis h humilitatem Sancti despiciens, terram & ducatum suum cœpit opprimere & devastare: itaque coactus B. Wenceslaus, congregato exercitu, obviam in campum sibi occurrit ad defensionem suæ gentis.

[4] [hostem sine cæde vincit, eique ignoscit.] Quem dux Gurunensis sprevit cum exercitu suo, & occurrens ei, sibi bellum indixit. Cui B. Wenceslaus legationes misit, dicens: Si cupis ducatum meum, cur interficerentur in bello, quibus appetis dominari? Ego enim sanguinem tuorum non desidero effundi; sed, si appetis bellum, me vince solum, & omnibus meis dominare in pace. Si autem te vincam, similiter tui sint meæ ditioni subjecti. Audiens hoc dux Gurunensis, lætanter sub tali pacto edixit secum duellum, cautione firmata de prædictis ex utraque parte exercituum. Cum autem processissent duces prædicti ad duellum, stantibus ad spectaculum exercitibus ex utraque parte, angeli cælestes comitabantur B. Wenceslaum, & crux fulgurans præcedebat faciem ejus. Cum autem hoc vidisset Gurunensis dux, prostratus coram eo, petiit veniam. Cui B. Wenceslaus ait: Remeare in propria, & contentus esto tuis; tua autem non desidero: vade in pace.

[5] [Simili modo visus ab imperatore, reliquias S. Viti obtinet,] Deinde B. Wenceslaus vocatus ad imperialem curiam, ab imperatore & principibus est honorifice receptus; & ad colloquia & consilia imperatoris invitatus, tardabat quodam mane venire propter laborem & fatigas i nocturnas, quas faciebat in vigiliis & orationibus; ita ut imperator cum principibus putaret, eum arroganter pigritare. Et decrevit imperator cum principibus, ob hanc causam eum, cum tarde veniret, in consilio non honorare. Postquam autem venit B. Wenceslaus ad consilium imperatoris & principum, imperator vidit angelos, eum ducentes, & crucem auream in fronte ipsius, maximo splendore nitentem. Tunc imperator procidens ad pedes ejus cum principibus, veniam petiit; postea rogans eum, ut juberet, seu peteret, quidquid vellet. Tunc petiit brachium B. Viti martyris, quod imperator sibi dedit k.

[6] [ecclesiam condit; sanctis operibus totus intentus] Quo allato Pragam, ædificavit ecclesiam sub titulo gloriosi Martyris, petens a venerabili Ratisponensi episcopo, tunc Bohemorum diocesano, ut non pigritaret venire ad consecrationem prædictæ basilicæ. Cui venerabilis antistes ait: Nunquid, Fili, indiges de me? Nam tuam ecclesiam, quam consecrari desideras, in metropoliticam vidi erectam & sublimatam coram Deo; sed nutu tuo ad consecrandam ipsam libenter mittam. Cum quadam vice iret B. Wenceslaus nocturno tempore nudipes ad ecclesiam hiemali tempore, dum nives & glacies campos & viam occuparent, miles suus secretarius, nomine Podywoy l, eum sequebatur, in cujus pedibus frigus invaluit, quamvis esset calceatus, ut tollerare non posset. Cui B. Wenceslaus aiens, dixit: Pone pedes tuos in vestigio pedum meorum: quod & fecit, & calefacti sunt pedes militis; ita ut nullum frigus deinceps sentiret m. Vestigia autem pedum gloriosi Martyris cruentata fortiter apparebant.

[7] Dederat se itaque gloriosus princeps Wenceslaus caritativæ largitati, [corpus S. Ludmillæ transfert; dum monasticam vitam cogitat,] ut infantes serviles emeret libertati, & Christo faceret heriles: vincula & patibula destruens, timens, ne sanguis proximi injuste condemnaretur. Multa veridica futura prædicebat, seu innuebat: unde inter alia revelata ei exstitit translatio gloriosæ aviæ suæ B. Ludmilæ martyris, cujus corpus, prout revelatum sibi fuerat, reperit incorruptum, quod ipse cum magna devotione honorifice transtulit in ecclesiam B. Georgii castri Pragensis. Deinde B. Wenceslaus appetens cælestia, despiciensque terrena, misit legationem Apostolico, ut monachalem habitum accipiendi licentiam sibi daret secundum Ordinem B. Benedicti; principatum resignare desiderans fratri suo Boleslao. Ipse vero frater suus Boleslaus, bonis ejus actibus invidens, terrena concupiscens, & cælestia despiciens, ejus principatum desiderans, celeriter sceleri se immiscuit, & ipsum gloriosum Principem ad convivium in castro Boleslaviensi, quod construxerat, invitavit.

[8] Ipse vero mortis suæ præscius, tamquam ovis, ad occisionem permisit se duci; [a fratre subdole invitatus perimitur;] seductus a fratre mundano, ducebatur ad cælestem palmam martyrii, gaudens & gratias Deo agens. Nam cum in cœna recubuisset cum commilitibus suis, aiens dixit: Cras in vigilia præpositi paradysi n calicem passionis amore Domini bibam, qui animam meam repræsentabit Deo meo: nunc autem mecum bibite & epulamini; nam de genimine hujus vitis amodo non bibam vobiscum. Tunc a cœna surgens, orationibus se dedit, gratias agens Deo, puram confessionem faciens contrito & compuncto corde, cum desiderio satisfaciendi a sacerdote veniam petiit, & cum amaro fletu pro peccatis, tam suis, quam proximorum, usque ad gallicinium exoravit: devotissime autem in matutinis horis perseverans, & in aurora verum Solem rutilantem animæ, scilicet corpus Domini sumpsit o, & sic illuminatus & purificatus, tamquam jubar matutinum, nocturnis insidiis obvians, de potestate tenebrarum fratrem suum procedentem, sævum & impium, dulci affatu salutans, velut alter Abel a Cain vulneratur.

[9] Et cum eum percussit, abiit retro & cecidit, non habens potestatem in Viro Dei. [ipsius sanguinis prodigiosa vestigia: apparitio regi Daciæ facta:] Sanctus autem Wenceslaus, optans voluntarie offerre sacrificium Deo, & ponere animam suam pro Christo, restituit sibi gladium, aiens: Voluntas tua sit in manibus tuis. Qui accumulans peioribus pessima, sicut ursus insidians de spelunca, iterato in eum irruit cum suis complicibus, & sicut vipera carnem & sanguinem suum lacerare desiderans, in proprium Germanum gladium extendit cum suis complicibus, ita ut morte eum affligerent, animam Deo, corpus terræ relinquentes. Cujus sanguis, fratricidium ante Deum proclamans, abstergi nulla humana arte unquam potuit. Tempore autem suæ gloriosæ passionis Christus regi Daciæ apparens in cruce, eum hortatus est, ut ecclesiam sub titulo martyris sui Wenceslai construeret, prout veniam ab eo appeteret obtinere; quod & fecit p.

[10] [Dragomiræ & complicum pœnæ. Sancti corpus] Illo etiam tempore pessima & ignominiosa Drahomirzs, mater sua, velut altera Jesabel, sequens crudelitatem impiissimæ Athaliæ, quæ in proprium sanguinem suum regalem sæviit, procuratrix extitit effusionis innocentis sanguinis martyris, primogeniti sui B. Wenceslai, velut Dathan & Abyron, a terra absorbta est in publica strata ante castrum Pragense, versus Occidentalem plagam, prout * vestigia telluris usque in hodiernum diem cernitur q. Complices vero interfectionis fratricidæ B. Wenceslai tam rabidis, quam pessimis plagis, percussi sunt. Translatio r autem gloriosi Martyris de Boleslaviensi ad Pragensem ecclesiam, ex mandato impii & principis Boleslai fratricidæ ad occultationem famæ miraculorum, ex ipsius meritis a Deo prodeuntium s, obduratam mentem fratricidæ prostravit, dum Lux Lucis in sui allatione tenebras illuminavit nocturnas, & obscuros Pragenses carceres illustravit, & captivos liberavit, & aqua calcare se permisit t.

[11] [non sine miraculis Pragam translatum,] Nam vehiculum cum sequacibus torrentes fluviorum Rokitniciæ & Woltaviæ pertransivit; terra etiam Christi Militi applaudens contremuit, aërque suavissimum odorem de corpore suo, triennio humato, emisit; & sic Deus in sua allatione per quatuor elementa eum honorare voluit. Et ita in optatam suæ sepulturæ felicis ecclesiam, quam ædificaverat, adductum corpus suum, omnibus vulneribus sanatum est, præterquam vulnera auriculæ, quam frater propria manu sibi absciderat, quam & soror sua Pribislava in Boleslaviensi ecclesia inter ostium & limen inventam post triennium suo capiti applicavit cum sanitatis integritate, sic quod in eo cicatrix vulneris nulla appareret.

[12] [in ecclesiam S. Viti, quæ in cathedralem evecta est.] Apud autem gloriosissimum corpus ipsius, tam in allatione, quam etam post sepulturam in Pragensi ecclesia, per ipsius merita Dominus multa miracula in omnibus infirmitatibus operatus est, & adhuc in Christi fidelibus operatur, sicut scriptum est: Nimis honorati sunt amici tui, Deus, nimis confortatus est principatus eorum. Nam per preces & merita ipsius Deus exaltavit & honoravit principatum suum, videlicet Bohemorum. Fratricida vero ipsius Boleslaus impius reliquit post se primogenitum, scilicet pium Boleslaum, qui ecclesiam Pragensem S. Viti, quam S. Wenceslaus ædificaverat, sublimavit in ecclesiam cathedralem, & filiam nomine Mladam, quæ instauravit abbatiam sanctimonialium monasterii S. Georgii in castro Pragensi u, in ecclesia, quam Wratislaus, pater S. Wenceslai, antea fundaverat, & prima abbatissa in eodem monasterio effecta est.

[13] [Strachiquatis pœna; Podevini mors & magna æstimatio.] Secundus autem filius, nomine Strachquas, ad cujus natale per fratrem invitatus x gloriosus martyr S. Wenceslaus martyrium subiit, monachalem habitum assumpsit Ordinis S. Benedicti in monasterio S. Emmeramni civitatis Ratisponensis y, & postremo assumens sibi præsulatum Pragensem, non tamquam Aaron vocatus a Deo, sed propria temeritate occupavit in præjudicium sanctissimi Adalberti, prædictæ Pragensis ecclesiæ pontificis z, in die suæ indignæ consecrationis arreptus est a dæmonio, & ab eo vexatus usque ad mortem aa. Memoriæ namque dignum putamus describi veritatem miraculorum prædicti sanctissimi Martyris, adeo misericorditer prodientium * in suis fidelibus & devotis. Nam ex antiquis scripturis & veridicis relationibus invenimus, quod cliens ipsius secretarius, Podywen nomine, qui eum in multis bonis operibus sibi comes affuit, scilicet in vigiliis, peregrinationibus & laboribus, ex jussu Boleslai impii fratricidæ prædicti suspensus est patibulo; quia zelator & relator bonæ & sanctissimæ vitæ ipsius S. Wenceslai etiam post mortem exstiterat, & biennium incorruptus, barba & unguibus crescentibus, in patibulo est inventus, & abinde receptus, & in ecclesia Pragensi honorifice sepultus bb.

[14] Invenimus etiam in ipsius miraculis descriptum, quod multi captivi, [Miracula aliquot ad Sancti invocationem] eum invocantes, per merita ejus ex dictis carceribus sunt liberati, inter quos gentilis quidam liberatus gratiam Dei & Martyris miracula expertus, baptismi Sacramentum est adeptus cum unico filio suo, quem obtulit ad clericatum ad laudem Martyris, qui deinde provectus est ad sacerdotalem dignitatem, Deo, suoque Martyri serviens usque ad vitæ consummationem. Mulier etiam quædam, visu orbata, manuum recurva inflexione ab ipsa nativitate contracta, quæ videlicet ad ecclesiam S. Viti ingressa, & ante sepulchrum B. Wenceslai adducta, orans intime cum lacrimis, lumen oculorum, & manuum recepit sanitatem.

[15] Vir quidam de Franconia, ab adolescentia sua ex natali defectu contractus pedibus, [ejusdemque tumbam facta.] ita ut solo reptando graderetur, in sopore nocturno vidit virum venerandum, albis indutum, dicentem sibi: Duci te facias ad civitatem Pragensem, ad ecclesiam S. Viti, ubi requiescit corpus S. Wenceslai martyris, cujus meritis perfectam recipies sanitatem. Qui somniasse se putans, jussa implere neglexit. Nocte autem secunda ab eodem sene, sibi cum maxima claritate apparente, iterato monitus, quod nequaquam dimitteret, quin monita prædicta perficeret; qui jussis apparentis venerabilis senis obtemperans, tandem Pragam delatus, prostratus solo ante sepulchrum Martyris gloriosi in dicta basilica S. Viti, nervis extensis, basibus consolidatis & plantis, recepit perfectam sanitatem, ad propria remeavit, laudans & glorificans Deum & gloriosum martyrem Wenceslaum.

[16] Anno Domini MXCII, in Nativitate S. Mariæ Virginis gloriosæ Dei Genitricis, [Insignis ejusdem cum S. Adalberto apparitio.] post Matutinas jam illucescente die, beatissimi martyres Wenceslaus & Adalbertus, visibiliter apparentes, carceris Pragensis vectes & ostia ferrea confregerunt, & intrantes carcerem, cippum permaximum, cuneis ferreis muro infixum, compeditis solutis, in angulo carceris posuerunt, præcipientes per eos liberatis: Quam citius ad ecclesiam currite, annuntiantes omnibus, vos a Deo missos pacem regno attulisse de guerra cc, quæ erat inter regem Wratislaum & filium suum Boleslaum, quam Deus huc usque permiserat propter peccata populi punienda. Ipsi vero liberati statim ad ecclesiam currentes, omni populo cum gaudio nuntiaverunt; moxque in crastinum, quod sancti Viri prædixerunt, feliciter est impletum. Nam Conradus frater regis concordiam inter regem & filium fecit, & sopivit bellum intestinum, quod erat summa desolatio Bohemorum. Nec dubium, quod precibus & meritis sanctorum Patronorum nostrorum Wenceslai & Adalberti pax & concordia illa a Deo fuerit missa, qui est benedictus in secula seculorum dd. Amen.

ANNOTATA.

a De SS. Cyrillo & Methodio actum in Opere nostro est ad diem 9 Martii, ubi etiam Moravorum aliarumque gentium per ipsos ad Christum conversionem reperies.

b S. Ludmillæ, eaque occasione etiam Borzivoii, gesta illustravimus ad diem 16 hujus mensis Septembris. Cetera, quæ de S. Wenceslai familia hic sequuntur, exposuimus in Commentario prævio hodierno. Præterea, quia in hac Vita breviore multa recurrunt, de quibus in eodem Commentario & Annotatis ad Vitam primam sat multa dixi, ne eadem denuo repetam, inobservata præteribo.

c Balbinus in Epitome rerum Bohemicarum lib. 1, cap. 2 scribit, controversum esse, quodnam fuerit istud Welehradum, in quo Moravi suam regiam habuere, an Hungaricum illud super Danubium, an Moravicum ad civitatem Hradistium, ubi nunc Welehradense cœnobium visitur. Ipse stat pro Moravico ob rationes, quæ ibidem legi possunt.

d Hic Bohemiæ tutela seu regimen S. Ludmillæ, donec S. Wenceslaus adolevisset, clare attribuitur; obscurius loquente Christanno, uti in Commentario prævio num. 57 & 58 observavi.

e Nisi hic sermo sit de tempore, quo adhuc vivebat Wratislaus, dissonat a Christanno, qui in Vita num. 2 tradit, utriusque principis educationem post Wratislai obitum S. Ludmillæ aviæ commissam fuisse.

f In Vita S. Ludmillæ apud nos ad diem 16 Septembris edita, num. 17 & sequenti prior Cumia & Tumia, alter Gomo appellatur.

g De Tetina circiter quinque milliaribus Germanicis distante a Praga, consule, si lubet, Commentarium prævium ad Vitam S. Ludmillæ num. 3.

h Christannus in Vita num. ultimo illum ducem Kurimensem appellavit. Vide Annotata ibidem.

i Id est defatigationem.

k Quam variis cum adjunctis hæc apparitio, quæ ab antiquissimis biographis non memoratur, ab aliis relata sit, vide in Commentario prævio toto § 6. Hic quoque observa, ignota vel improbatahujus Vitæ scriptori fuisse, quæ alii de collata tunc S. Wenceslao regia dignitate, silente pariter Christanno, enarrarunt.

l Hic idem a Christanno Podeven, alias Podevinus scribitur, de quo multa diximus in Commentario prævio.

m De hac pedum calefactione nihil legitur apud Christannum.

n Id est, sancti archangeli Michaëlis, pridie cujus festi dedicationis, quæ 29 Septembris colitur, S. Wenceslaus trucidatus est.

o Magnam illius noctis partem a sancto Duce in precibus exactam fuisse, etiam Christannus tradit; sed de facta peccatorum apud sacerdotem confessione sumptoque sacratissimo Corpore Domini non meminit. Verisimile tamen est, utrumque ab eo factum esse, si copiam habuerit ac instantem sibi necem præsciverit.

p Quam varie hæc apparitio a variis narretur, quidque de ea censendum sit, vide dicta in Commentario prævio num. 273 & sequentibus.

q Consule, si lubet Annotata ad cap. 3 Vitæ S. Ludmillæ, jam crebro laudatæ, lit. c

r In apographo nostro Pragensi præmittitur hic: Sequitur Legenda de translatione sanctissimi & egregii martryris Wenceslai ducis Bohemorum.

s De causa translationis egi in Commentario prævio num. 185 & sequentibus.

t Pro hisce omnibus & sequentibus consule dicta in eodem Commentario num. 189 & sequentibus.

u Pessina in Phosphoro Pragensis ecclesiæ pag. 19 & 20 utrumque anno 971 concessum ait a Joanne XIII Papa, cujus Bullam ibidem recitat, in qua laudatus Pontifex inter cetera sic inquit: Annuimus & collaudamus atque incanonizamus, ut ad ecclesiam SS. Viti & Wenceslai martyrum fiat sedes episcopalis; ad ecclesiam vero S. Georgii martyris sub Regula S. Benedicti & obedientia filiæ nostræ abbatissæ Mariæ (alias Mladæ dictæ) constituatur congregatio monialium. Qui de Mlada plura volet, adeat Commentarium prævium ad Vitam S. Ludmillæ num. 68.

x Longe aliam invitationis causam allegat Christannus in Vita num. 20. Vide etiam dicta in Commentario prævio num. 152.

y S. Emmerammi episcopi martyris gesta illustrata habes ad diem 22 Septembris, ubi de celeberrimaabbatia, ejusdem nomini Ratisbonæ dicata, actum est § 5 Commentarii prævii.

z De S. Adalberto episcopo Pragensi & martyre adi Opus nostrum ad diem 23 Aprilis, quo colitur.

aa Lege, si lubet, hac super re Balbinum in Epitome lib. 2, cap. 6, ubi isthæc in dubium revocat.

bb Consule Commentarium prævium num. 173 & sequentibus.

cc Id est bello.

dd Hanc SS. Wenceslai & Adalberti apparitionem, ceteraque hic relata, recensebo infra in Appendice de Miraculis a num. 1 ex Cosma decano Pragensi, teste oculato; sed ibi Wratislai filius Brecislaus, non Boleslaus, nominatur.

* adde per

* prodeuntium

APPENDIX DE ALIQUOT MIRACULIS.
Ex variis.

Wenceslaus M., Bohemiæ dux & patronus, Vetero-Boleslaviæ in Bohemia (S.)

AUCTORE C. S.

[Orto inter Vratislaum regem filiumque bello,] Quoniam nonnulla S. Wenceslai miracula & beneficia alibi, quam in duabus Vitis, quas præ ceteris excudendas judicavi, leguntur, censui de illis in Appendice hac saltem breviter agere, uti jam alias monui. In primis memorabile est, quod Cosmas decanus Pragensis lib. 2 Chronici Bohemiæ annotavit, suo tempore, nimirum anno Christi 1091 contigisse pro pace concilianda inter Wratislaum regem Bohemiæ, ejusque filium Brecislaum, qui jam in procinctu erant, ut postridie armis confligerent. Verum Cosmam audiamus. Videns autem rex, quod non posset, uti volebat, iram suam ulcisci in filio, nec in ejus sequacibus, advocat fratrem suum Conradum, & congregat terræ majores natu atque corroborat omnium sacramento comitum, quod post suum obitum frater ejus Conradus obtineat solium ac Boëmiæ ducatum. Tunc rex roboratus fratris sui consilio simul & auxilio, cœpit aperte machinari, qualiter ulciscatur in filio. Nec hoc latuit Brecislaum filium ejus, & sine mora congregati sunt ad eum plusquam tria millia fortium virorum, & accelerantes metati sunt castra circa Rokitincam rivulum, in crastinum parati contra regem committere prælium. Præmiserat enim ad patrem suum nuncium, dicens: En ego, en adsum, longe quem quæsiturus eras; quod facturus es posthac, hodie fac.

[2] [SS. Wenceslaus & Adalbertus captivos carcere liberant,] Nec prætereundum est sub silentio, quod ejusdem noctis in conticinio divina operari dignata est revelatio. Nam si acta hominum nostræ scientiæ pro modulo pandimus, indignum est, ut ea, quæ ipsi vidimus, magnalia Dei taceamus. Igitur nocte præfata dum inter principes ea, quæ prædiximus, geruntur, nostri patroni, videlicet S. Wenceslaus & S. Adalbertus, visitant in carcere positos, & eos nimia afflictione contritos sua sanctissima dignatione taliter liberant. Postibus inprimis anterioribus simul cum janua erutis, mox ipsius carceris velut ferream posterulam cum suis vectibus frangunt, necnon & cippum, in quo damnatorum pedes crudeliter constringuntur, fractum forinsecus projiciunt; statimque damnatorum auribus vox pia insonuit, dicens: Hactenus vobis & huic patriæ nostra suffragia defuere, quia gratia Dei indigni extitistis, ex quo bellum hoc plusquam civile inter Bohemiam & Moraviam principes isti habuere. Sed quoniam gratia Dei & misericordia & respectus est in Sanctos & Electos illius, nosque eo dirigimur, quo ipsa respexerit, pro certo nusquam nostri præsentia suffragando adesse poterit, ubi illa prius miserando non affuerit.

[3] [pacemque jubent nuntiare, eventu mox secuto.] Quare jam certi de misericordia Dei, exsurgite, ad ecclesiam properate, nosque nominatim S. Wenceslaum & S. Adalbertum vos absolvisse, & pacem apportasse, omnibus nunciate. Qui mox, quasi de gravi somno excitati, etiam vinculis absoluti, adhuc auctoribus dormientibus, liberi exeunt, jussaque perficiunt. Hac etiam ipsa die aliud item miraculum enituit, quia, ut supra sanctorum Martyrum revelatio retulit, Conradus frater regis pacem inter ipsum regem & filium ejus composuit. Nam antea in tantum discordabantur, ut uterque ab utroque suspecti, iste ne solio privaretur, ille * a patre caperetur, valde invicem timerent. Sed illum par ætas juvenum & major pars procerum, manu quidem promptiores & bello fortiores comitabantur; istum vero episcopus Cosmas & præpositi ecclesiarum, omnesque terræ magnates, ætateque provectiores & consilio utiliores, cum omni militia plebis faciebant & nimio affectu venerabantur. Et profecto illa tempestate post conditam urbem Pragam pessimum facinus patratum fuisset, si non regis ad votum omnem principum & populi motum sancta dignatio beatissimi Wenceslai & magna miseratio omnipotentis Dei composuisset. Ita laudatus Cosmas, qui, teste Pessina in Phosphoro, Cosmæ I anno 1090 ad episcopatum Pragensem promoto in decanatum ejusdem ecclesiæ successit.

[4] [Fures divinitus impediti;] Auctor Vitæ Ms., qui Joannes de Novo foro, primum Litomisslensis, deinde Olomucensis episcopus, post medium seculum XIV fuisse creditur, post miracula ex Christanno deprompta sic progreditur: In villa, quæ Bykos dicitur, una noctium prædones venientes, jumentum indomitum de curia capellani sancti Martyris furtim abduxerunt, & statim nimia oculorum caligine percussi sunt, ut tota nocte gyrantes in circuitu villæ viam nullo modo possent invenire. Dum autem aurora jam finem daret nocti, præfati fures, reatum suum recognoscentes, jumentum ad locum, unde illud tulerant, reduxerunt, & continuo visu perfecte recepto, in via bene recognita absque molestia reversi sunt ad propria, amplius factum tale committere formidantes. Sic virtute gloriosi Patroni capellanus mansit indemnis, & fures prohibiti sunt hoc modo furti a vitiis.

[5] Fuit etiam quædam matrona, nobili ducens ortum prosapia, [surda auditu subito donata;] Domino Deo fide & operibus devota, quæ auditu longo carens tempore, tantam cum verecundia sustinebat molestiam. Hæc quodam tempore, S. Wenceslai gloriosa instante festivitate, ad Pragensem se recepit civitatem, tantæ causæ gratia suum devote tam præclaro Martyri cum cæteris fidelibus exhibitura famulatum. Ubi cum aliquando mansisset, fatigationem suam per pausationis relevans requiem, sacra advenit solemnitas: cumque jam signa ad primas sonarent Vesperas, & turba populi catervatim montem conscenderet, ad basilicam properans, ubi tantus feliciter Athleta pausat Domini, ipsa suum etiam mœrore non cum modico jussit parari vehiculum, verens, si quis ipsam salutaret, vel colloqui vellet, illi suum ob defectum ignoraret reddere responsum. Et dum pontis esset in medio, oculis contra ecclesiam requiei sancti Martyris directis, tacitam quidem in conspectu hominum, sed lacrimis & suspiriis clamosam cordis sui in cubiculo precem fundebat ad Dominum, quatenus almi Victoris sui per merita eam liberare dignaretur tantæ molestiæ ab ignominia. Cumque sic Deum orans, atque juvamen gloriosi Ducis implorans, exitui appropinquaret civitatis, subito pruritum persensit aurium; cui volens satisfacere, digitum illis immisit, quo retracto, auditum mox recepit.

[6] Mox sequitur hic narratio de visione Eriticii sive Erici, [puella sine baptismo defuncta,] Daciæ seu Daniæ regis, quam § XV satis prolixe examinavi. Post hanc subdit idem auctor: Accidit etiam in provincia Usicensi (in alia Vita Ms. legitur: in parochia Usicensi) Pragensis diœcesis, ut quædam infantula, nondum sacri Baptismatis aqua regenerata, sed tantum catechumina effecta, ex hac vita migraret. Hæc in catechismo Wenceslawa erat nuncupata. Quam cum parentes ejus nimium turbati, plangentes ad ecclesiam detulissent, presbyterum loci illius rogare volentes, quatenus hoc corpusculum sepelire dignaretur in cœmiterio fidelium; mora longa facta est. Et ecce, pluribus circa funus astantibus, viro quædam, quæ castitatem suam Christo voverat, & in signum religionis abscissis tricis (id est, capillis) velamine sacro tegebatur, eadem hora supervenit, quæ percipiens vehementis causam doloris, præcipue in parentibus, quorum filia, quam mortuam attulerant, absque lavacro regenerationis decesserat; comperto etiam nomine infantis, coram astantibus spirans *, ait: O sancte Wenceslae, tribulatorum consolator pie, cui semper fuit miserorum misereri, non sinas hanc animam, tuo nomine insignatam inferni absorberi voragine, sed ut [ad] corpus redeat, obtine, dignaque sit sacri fontis utero ad æternam renasci vitam.

[7] Vix virgo verba hæc orans compleverat, & ecce puella oscitans oculos aperuit, [ad vitam revocata.] & vagitum dans, omnibus circumstantibus suæ vivificationis insignia manifestavit. Quid plura? Stupentibus universis & laudantibus Dominum in Martyre suo glorioso, infantula sine mora baptizata est, & vixit post hæc diebus quatuordecim, migravitque feliciter ad Dominum meritis piissimi Ducis a tempore præsenti, & postmodum æternæ reddita vitæ. Sequitur ibidem & alia narratio de S. Wenceslao cuidam matronæ Pragensi in somnis apparente, ab eaque zonam, qua sacelli sui clericus egebat, velut sibi postulante, quod brevitatis causa suffecerit hic indicasse. Certiora videntur, quæ ibidem mox subduntur his verbis: Tempore principis Boëmorum Przemisl filii regis Wenceslai, pontificatum tenente Pragensis ecclesiæ venerabili episcopo Johanne tertio, patrata sunt miracula Domini in sæpe dicta civitate a B. Wenceslao. Przemyslaus hic, alias Ottogarus II dictus, Bohemiæ regnum ab anno 1253 usque ad 1278, quo adversus Rodolfum Habsburgicum imperatorem pugnans cæsus est, tenuisse dicitur apud Balbinum in Epitome; Joannem vero III, baronem a Drazicz, Pessina in Phosphoro pag. 600, Nicolao, aliis Henrico, anno 1258 demortuo, in Pragensem episcopatum successisse, annoque 1278 vita functum ait, quod pro temporis notione juverit annotasse, & cum dicendis infra apprime concordat.

[8] [Contractus ac moribundus sanitati restitutus;] Porro de miraculis istis hæc ibi legere est: Vir quidam, nomine Petrus, in hac commorabatur civitate (Pragensi) filium habens pedibus & manibus contractum a nativitate. Huic ergo gravior accessit morbus: nam tumor grandis totum ejus occupavit corpus. Cumque talis molestia per singulos dies invalesceret, & parentes ipsius de vita pueri jam penitus desperarent, quadam die omne humanum postponentes consilium & auxilium, se ad divinum toto corde contulerunt præsidium. Et quia idem puer in Baptismo nomen adeptus erat Wenceslaus, eum glorioso Martyri omni, qua poterant, devotione commendabant, dicentes: O beate Wenceslae, pater & patrone noster inclyte, omniumque consolator piissime, adesse etiam dignare tribulationi nostræ maximæ, & puerum hunc clementer restituere sanitati ac vitæ. His dictis, puero non sine magno dolore dimisso in cubiculo, recedebant, res exequiis mortuorum necessarias omni studio providentes. Mane autem facto, filium revisentes, etiam mortuum se illum invenire autumantes, repererunt eum, omni tumore depulso, manibus & pedibus erectis, sanitati perfectæ restitutum. Fleverant siquidem vespere præ tristitia, flebant crastino lætitiæ præ nimia abundantia, Sancti triumphatoris ovanter cunctis narrantes magnalia.

[9] [paralytica usu pedis donata.] In ipsa itaque civitate, videlicet Praga quæ nuncupatur, quædam erat domina, Elisabeth vocitata, filiam habens novennem, quæ ex permissione Dei paralysi tam valde in dextro pede erat percussa, quod hunc non sursum erigere, nec deorsum poterat inclinare: quapropter suspenso penitus pede, manibus familiæ illam semper baiulari oportebat. Cujus molestiæ mater anxia, materno more semper compatiens, frequenter amicorum quæsivit consilia, & medicorum remedia; quæ omnia prædictæ puellæ minime profuerunt. Tandem saniori usa consilio, ipsam cum omni diligentia commendare cœpit glorioso patrono S. Wenceslao. Quod dum fecisset bis & tertio, pes valide contractus, mox erectus est, & sanitati integræ restitutus. Hoc factum est IV Kalendas Julii, anno Incarnationis Dominicæ MCCLX. Post hæc laudatus auctor Opusculo suo finem imponens, His igitur, inquit, & aliis innumeris, quæ, sicut præfati sumus, comprehendere per singula nequimus, miraculorum prodigiis dignatus est Cunctipotens Pugilem suum excellentissimum decorare, & usque nunc non desinit, opem ferens celerem illum devote invocantibus, glorificare; qui nos etiam ejusdem inclyti Martyris cultores, licet exiguos, ipsius gloriosi precibus & meritis, criminum clementer expurgatos fæcibus, in arce syderum carnis post exilium non abnuat collocare, ubi ipse Deus deorum laudatur & benedicitur ab agmine Sanctorum omnium in secula seculorum. Amen.

[10] Memoratu etiam digna sunt, quæ Balbinus in Vita Arnesti, [In Sanctum blasphemus, obrigescente lingua,] primi archiepiscopi de eodem argumento recensuit. Libro 1, cap. 13 hæc ait: Anno MCCCXXXVIII tertio Kalend. Octobris illustre omnino miraculum ad sacrum divi Wenceslai martyris & Bohemiæ indigetis tumulum Divinitas operata est; quod quia ad Arnestum parte aliqua spectat, hic referam. Tres balistarii artifices Pragam advenerant; ex his unus, dum sermones conferunt, admonet, S. Wenceslai Bohemiæ principis natalem die crastina celebrari: vacationem igitur ab opere futuram, eoque maturius prima luce ante populi affluxum occupandum locum esse, ut, sancti Principis exuviis honoratis, gratia cælitus impetretur. Assentitur sociorum alter, tertius alibi natus, per summam linguæ petulantiam & scurrilem vernilitatem negat sibi cum blenno illo & bardo (ita sanctum Martyrem appellabat) quidquam negotii esse; nescire se, albusne an ater fuerit; eum se proinde nullo honore dignari.

[11] Innumeris exemplis cognitum est, Deum suorum amicorum injurias ex tempore & iracundius fere prosequi, [obmutescit; sed ad ipsius tumulum adductus,] suas persæpe differre. E vestigio lingua improba hæret, redditurque immobilis: mutus manibus pœnam sociis indicat, fit clamor & populi accursus maximus; vident, quid accidisset, causam etiam & maledictum a sociis percontando resciscunt. Suadent omnes, ad tumulum sancti Martyris deprecandæ culpæ deducendum esse: deducitur, atque Arnesto decano ecclesiæ (postea archiepiscopo) cæterisque sacerdotibus ac prælatis ostenditur. Aderat peregrinorum (ut temporum illorum ferebat pietas) innumera multitudo, ad colendam divi Wenceslai memoriam collecta: nihilo religione & spe in Deum inferior, imo etiam firmior, ecclesiæ Pragensis clerus cum decano & prælatis humi prostratum miserum apud Divi tumulum cingunt; oratur ardenter. Nihil dubitavit Arnestus cum cæteris ecclesiæ prælatis caput S. Wenceslai, auro inclusum & gemmis, muti hominis capiti imponere.

[12] Vix admoverant, momento restitutam sibi loquendi facultatem clamoribus & lachrymis testatur, [contactu capitis ejusdem sanatur.] gaudente inter hæc populo & gloriæ S. Wenceslai clarissime applaudente. Pro hisce laudat Balbinus in margine Trophæa S. Wenceslai, quæ mihi ad manum non sunt, & Hagecium in Chronico Bohemiæ, qui ad præcitatum annum de facto convenit, sed de Arnesto nominatim non meminit, ac diserte ait, convitiatorem illum gente Germanum fuisse, ac pridie festi S. Wenceslai ea pœna percussum, sed in ipso festo per impositum ejusdem sancti Martyris caput sanatum fuisse. Nullum etiam verbum facit de aureo illo gemmisque distincto dicti sacri capitis ornatu, quem Balbinus facile hic præmature commemorasse potuerit, uti mox probabo, postquam aliud insigne miraculum, per ejusdem capitis attactum alteri pariter muto collatum, ex prælaudata Vita Arnesti ipsiusmet Balbini verbis recitavero. Narrat illud lib. 2, cap. 8, signans in margine Hagecii Chronicon ad annum 1347, atque ita infit.

[13] Hoc ipso tempore, quo principis (Caroli IV imperatoris) gratia florere cœpit Arnestus, divinum quoddam miraculum ad tumulum S. Wenceslai, [Item alter mutus per sacri capitis attactum] ducis & martyris patratum æstimationem Arnesti apud principem non mediocriter auxit. Erhardus, Erhardi Cuttnensis (Cuttna seu Cuttenberga civitas regni Bohemiæ est in circulo Czaslaviensi) civis filius, adulta ætate juvenis, in gravem morbum inciderat. In eo morbo, nescio, quo terrore repente admisso, consternatus sic est, ut ne vel verbum in posterum proloqui sciret, mutusque summo parentum dolore quinto jam mense perstaret. Pragam ad S. Wenceslai sacrum corpus, a miraculis celebre, mœstissimi parentes cum filio veniunt, & Arnesto supplicant. Ille nihil moratus, & jam ante, ut narravi, S. Wenceslao præfidens, vocatis quam plurimis ecclesiæ clericis & ministris, ad tumulum accessit. Spectabat rex Romanorum Carolus, simul jubet populum Dei misericordiam adorare, & ardenter pro misero opem poscere: tum S. Wenceslai capite reverenter in manus accepto, in muti caput deponit.

[14] [loquelam recipit, aliaque] Vix admoverat, mutus clarissime loqui & beneficium sancti Martyris prædicare; populus præ admiratione plaudere, clamare, lacrymari, & omnia, ut solet, simul agere. At Caroli animum ingressa admiratio liberalitatem excivit &c; fabricam scilicet ecclesiæ suis impensis promovendo, sanctique Martyris sacellum ac tumulum magnifice exornando, prout ibidem subditur, & ego in Commentario jam narravi. De hac prodigiosa muti sanatione eadem habet Hagecius, a Balbino citatus, additque, illum ætatis annorum 26 fuisse. Porro hæc duo tantum miracula per illius capitis contactum obtenta speciatim refert Balbinus; nempe quia ibi ea tantum referenda erant, quæ ad Arnestum utcumque spectabant. Verum in Epitome rerum Bohemicarum lib. 3, cap. 21 significat, plura ejusmodi contigisse, dum ait: Hoc anno MCCCLVIII (Carolus IV) caput S. Wenceslai (cui devotissimus erat, quodque capitibus ægrorum impositum contactu suo plurimis attulerat sanitatem) sibi sumpsit ornandum, auroque purissimo & gemmis clarissimis ingenioso aurificium labore totum contexit. De anno ornati capitis consentit Benessius in Chronico, quod ex Pessinæ Phosphoro in Commentario prævio num. 206 laudavi, ac propterea supra monui, videri Balbinum memoria lapsum esse, quando mox num. XI de eodem ornatu ad annum 1338 jam meminit.

[15] [miracula vel beneficia obtinentur.] Idem historicus citato libro & capite Epitomes ad annum 1349 rursum scribit: Hisce annis ad sancti martyris Wenceslai gloriosum sepulchrum Pragæ plurima sunt patrata miracula, quæ in Benessio Weitmilio, atque in Vita S. Wenceslai, quam Joannes Olomucensis episcopus scripsit, leguntur. Ad annum quoque 1366 denuo scribit: Inchoatum jam pridem erat gemmeum divi Wenceslai sacrarium in ecclesia Pragensi; id anno præsente perfectum non modo homines ad admirationem, sed etiam ipsum sanctum Martyrem ad beneficentiam provocavit. Miracula eo tempore patrata Benessius aliique recensent. Benessius ille, teste Pessina in Phosphoro, fuit canonicus Pragensis, & tempore Caroli IV imperatoris ac Bohemiæ regis vixit, scripsitque Chronicon, quod Pessinæ tempore ineditum erat ac forte etiamnum est, quodque ad manus meas non pervenit. In Vita S. Wenceslai, quæ Joannem Olomucensem episcopum auctorem habere dicitur, non alia reperi miracula, quam quæ supra jam retuli.

[16] De miraculis in SS. Cosmæ & Damiani ecclesia Vetero-Boleslaviensi, ubi S. Wenceslaum passum triennioque sepultum fuisse diximus, impetratis Balbinus in Epitome lib. 6, [Presbyteri e Societate Jesu brachium aridum] cap. 13 scripsit, quæ subdo. Locus hic, inquit, cædis sancti Principis multis ab antiquitate ad nos usque miraculis commendatur, quorum aliqua tum in Historia, tum etiam hoc libro retulimus; (nempe cap. 4, ex quo ego quædam, ad S. Wenceslaum spectantia in Commentario recensui.) Observatum & a Majoribus annotatum est, D. Wenceslaum Boleslaviæ aridis hominum membris præcipue ac libentius opitulari. Tria recentia, nostraque ætate patrata adducam. Wenceslaus Raushar, e Societate Jesu sacerdos, qui invidenda viris apostolicis fælicitate multa animarum millia, per diversos Bohemiæ districtus indefesso circumcursandi prædicandique labore, ac multo magis sacris colloquiis & humanissima affabilitate (quo genere valebat plurimum) ab Hussitica hæresi traduxerat ad fidem, contracto ex tot incommodis morbo decumbebat. Hoc morbo utcunque depulso, brachium illi exsuccum, aridum, ac nullius jam rei pendebat, & sine vita sine sensu marcebat.

[17] Pater ad memoriam S. Wenceslai, cujus nomen gerebat, [in ecclesia Boleslaviensi pristino vigori restitutum;] excitata fiducia, de Majorum suorum licentia & bona gratia Praga Boleslaviam Dominico infra Assumptionem Dei Matris die se confert cum sociis. Nocte concubia clam omnes in S. Wenceslai templum penetrat, recta ad cædis locum properat, ibique in eo limine, quod a sanctissimi Martyris sanguine rubet, manum aridam deponit, Deum multis orans obsecransque, ut per sancti Regis merita brachium vivisceret, quod velut pondus inutile regere non posset, neque ad ullas sacerdotum aliasque functiones adhibere. Nihil dicto apud homines & facto apud Deum facilius: momento brachium suis nervis mobile ad socios gratulantes reportat. Neque tamen, unde ea sanitas manui rediisset (patre humili silentio rem gestam premente) sciri potuit, donec anno MDCXXVII mortuo patre Wenceslao, Majores, quibus rem totam aperuerat, ad Dei gloriam vulgarunt; idque exemplum ab iis acceptum, legitimeque probatum typis edidit Gaspar Arsenius, metropolitanæ Pragensis ecclesiæ decanus. Nimirum, ut notavit in margine, in Libro de Laudibus beatissimæ Virginis cap. 15.

[18] Aliud exemplum (prosequitur Balbinus ibidem) æque illustre & contestatum adferemus. [item alterius manus arida] Tobias Regalius, vir ætate, doctrina, vitæ probitate conspicuus, honoratus, & dignitate decanus, hæc ad perpetuam rei memoriam sua manu consignata Boleslaviæ reliquit. “Ego Tobias Regalius anno Domini MDCXXXI, cum Novo-Colini decanus essem, præmissa confessione ac sacra Communione, manus dextera, quæ omnino arefacta fuerat, cum in ipsius loco martyrii orarem, per intercessionem S. Wenceslai, martyris ac patroni Bohemiæ, sanata est.” Plura hic vir optimus postea Boleslaviæ beneficia accepit divinitus, quæ in Dei Matris Miraculis brevi ex ejus chirographo recitabo. Porro hæc, quia ad S. Wenceslaum non pertinent, hic non recensebo. Sequuntur deinde apud Balbinum duo alia, quæ ejusdem verbis transcripta accipe.

[19] Geminum est, quod perillustris & reverendissimus D. Joannes Dlauhowesky, [ac tertii pes diuturno malo invalidus.] protonotarius apostolicus, ecclesiæ metropolitanæ Pragensis & Boleslaviensis canonicus secum accidisse commemorat. Chirographum, quod ad me misit, exscribo. “Joannes Ignatius Dlauhowesky de Longa Villa canonicus Vetero-Boleslaviensis, in loco sacro martyrii S. Wenceslai hoc se beneficium accepisse, publice fatetur. Qui multa & gravia in pede sinistro perpessus, opportunitatem humani remedii pura & puta juvenili sua vecordia neglexit, donec jam presbyter factus medicos accessit, qui eumdem juvarent (nam pedem sinistrum regere amplius non poterat.) Illi rem inveteratam, & malum tempore induratum, asserentes, pedem aridum & jam medullam ejus exsiccatam restitui non posse dixerunt. Quid ageret? Humanis jam desperatis, ad divina se convertit, vovitque peregrinationem ad S. Wenceslaum Boleslaviam: in cædis loco Sacrum se facturum promisit, & quædam alia præstaturum. Hoc voto edito, pes quodammodo juvenescere cœpit, donec persolutis, quæ voverat, jam optime de integro pedem restitutum agnovit, atque in signum hujusce rei in loco anathema suspendit anno MDCLXII.”

[20] [Furtum ibidem divinitus impeditum.] Alterum a laudato canonico ad Balbinum missum ibidem subditur his verbis: Ad gloriam quoque hujus sacri templi (Boleslaviensis) pertinet, quod in Diariis, manu reverendissimi D. Rudolfi Roder decani conscriptis, ad XII Novembris anno MDCLX invenio. “Templum (inquit) S. Wenceslai hodie spoliatum est a fure; fur, quod mirere, fœmina fuit, quæ nocte ingressa, altaria omnia mappis denudavit & spoliavit; sed dum ad locum martyrii S. Wenceslai venisset, & spoliare vellet, retracta fuit quasi ab aliquo; quod ipsa fassa est, deprehensa per sonitum campanulæ, quæ, nemine impellente & movente, sonum edidisse dicitur:” Hactenus Ephemerides (inquit hic Balbinus) & reverendissimi & perillustris domini Dlauhowesky canonici ad me missa narratio. Ego rebus tam contestatis, tantaque authoritate munitis quod addam, non invenio.

[21] [Dicitur in Bavaria esse fons beneficiis] Hactenus de miraculis in Bohemia, ipsius Sancti patria, ejusdem vita, martyrio ac gloriosis exuviis illustrata. Alterum locum miraculis, & multis quidem, clarum assignavit Matthæus Ferdinandus archiepiscopus Pragensis in libello suo supplice, quem typis editum anno 1669 Clementi IX summo Pontifici obtulit pro impetranda Officii S. Wenceslai ad universam Ecclesiam extensione, quemadmodum in Commentario prævio § 17 pluribus dictum est. Porro in hoc libello, titulo 12 ad rem nostram sic ait: In Bavaria, in diœcesi Augustana S. Wenceslai fons ab omni antiquitate frequentatur; de cujus miraculis justæ magnitudinis librum typis evulgavere Bavari. Intra biennium (anno MDCLVIII & sequenti) facile ducenta septuaginta beneficia cœlestia ex illo fonte hausta memorantur. Ad hæc inter monumenta ad præsentem diem seposita annotatum reperio, Casparum Manzium, jurisconsultum Ingolstadii, quemdam jurisprudentiæ Tractatum anno 1659 typis editum S. Wenceslao cum sequenti inscriptione dicasse.

[22]

Serenissimo Bohemiæ Regi, [S. Wenceslao adscriptis clarus.]
Glorioso Martyri
      S. Wenceslao,
Impii fratris dextra jugulato,
      In Dania miraculis,
      In Bohemia victoriis,
      In Bavaria beneficiis claro,
Lauterbacensi magno Patrono,
      Ægrotantium refugio,
Ad fontem salutis accurrentium solatio,
      Convalescentium gaudio,
Hoc pietatis & gratitudinis monumentum ponit.

Est igitur fons ille in Lauterbach, uti etiam in eadem notitia Ms. præmittitur his verbis: S. Wenceslai Fons miraculosus Lauterbaci in Bavaria. Hinc dubitare nequeo, quin aliquis hujusmodi fons S. Wenceslai nomine ac beneficiis celebris Lauterbaci in Bavaria & diœcesi Augustana habeatur; sed doleo, illum justæ magnitudinis librum, quem de miraculis ibidem obtentis mox laudatus archiepiscopus Pragensis affirmat, ad manus nostras non venisse, meque magnam operam frustra dedisse, ut saltem de eodem fonte ejusve origine apud alios quidquam reperirem: neque enim scio, nec divinare possum, qua occasione fons iste S. Wenceslai dici cœperit, curve beneficia vel curationes ex ejusdem fontis potu accepta, sancto Martyri nostro adscribantur.

[23] [Alia ab aliis miracula referuntur, hic præterita.] Denique, ut huic Appendici finem imponam, variæ S. Wenceslai apparitiones, prodigia, miracula & aliqua beneficia in Bohemia facta apud sæpe laudatum Joannem Dubravium in Historia Bohemiæ, Balbinum in Epitome, Crugerium in sacris Bohemiæ cineribus, Pontanum a Braitenberg in Bohemia Pia, aliosque Bohemos scriptores sparsim narrantur, quæ eo facilius prætereo, quod edita exstent, quodque ego eadem nequeam aliunde confirmare.

[Annotata]

* adde ne

* suspirans

DE S. EBERHARDO OPILIONE PROPE FRISINGAM
IN GERMANIA.

SYLLOGE
De cultu.

Eberhardus opilio, prope Frisingam in Germania (S.)

AUCTORE J. P.

[Sanctus, die XI Martii] Majores nostri tom. 2 Martii inter Prætermissos diei XI duos Eberhardos memorarunt; alterum Einsidelensem abbatem in Helvetia, alterum in Bavaria opilionem. Abbatem remiserunt ad diem XXII Augusti; quo tamen ut & XIV ejusdem mensis inter Prætermissos denuo relinquendus fuit defectu cultus publici sufficienter probati: de Opilione notarunt sequentia: B. Eberhardus opilio in Bavaria occasione alterius Eberhardi jam memorati recolitur a Ferrario in Catalogo generali. Ejus gesta paucis narrat Matthæus Raderus tom. 1 Bavariæ sanctæ pag. 22 (apud me fol. 87) asseritque, annum & diem obitus ignorari, ac potissimum coli circa festum S. Michaëlis: differimus ergo, si certius aliquid intelligamus, ad diem XXVIII vel sequentes Septembris. Certius aliquid non intelleximus: cum tamen publicus ejus cultus plurium testimoniis firmetur, nec spem fecerit aliquis, fore ut certiora suggerat, ulterius differendum non censemus. Hæc itaque est Ferrarii annuntiatio ad diem XI Martii: Frisingæ in Bavaria B. Eberhardi monachi: ista vero illi subjecta annotatio. Ex monum. urbis Frisingen. De eo Otho ep. Frisingen. in Chron. & J. Aventin. in Annalib. Erat opilio ac post an. Sal. DCCC vixit.

[2] [minus clare memoratus a Ferrario,] Utinam laudatus auctor paulo minus studuisset brevitati, & annotasset primo, unde didicerit, Eberhardum, quem ut monachum Frisingæ annuntiat, fuisse opilionem; secundo ubi vel in Ottonis Frisingensis Chronico vel in Aventini Annalibus legerit aliquid de Eberhardo, post annum 800 seu monacho seu opilione! Nam testimonium præsertim Ottonis magnæ auctoritatis hic esset & utilitatis; idcirco ejus Chronicum, non iis dumtaxat locis consului, quibus hujusmodi aliquid inventum iri conjectabam; sed ab initio libri 5, id est, ab anno circiter 600, ad finem usque integrum oculis percurri: irrito tamen labore: nullum quippe verbum occurrit de Eberhardo Frisingæ monacho aut opilione. Idem contigit pervolventi ejusdem Ottonis libros de Gestis Frederici imperatoris, quorum loco arbitrabar fortasse allegatum fuisse Chronicum; idemque adeunti Annales Aventini, quamvis hos minus studiose perlustraverim, tum quod auctor tantum sit seculi 16, tum quod nec ipsum nec Ottonem ab alio hic citatum viderim, quam a Ferrario. Monumenta autem Frisingensia, quæ laudat idem Ferrarius, non alia sunt verisimillime ab iis, quæ exstant apud Raderum, ad quem ut primarium hic nobis auctorem, convertimur.

[3] [secundum litteras a Radero prolatas] Is ergo in Bavaria sancta citato loco referens Opilionem nostrum sub isto titulo: S. Eberhardus sive Erhardus opilio ad Frisingam; ait: Quamvis neque sæculum, neque annum potuerim deprehendere, quo S. Erhardus, quem fortuna pecoris custodem fecit, vixisse potuit, ex tabulis tamen Romanis, quæ de æde S. Michaëlis, ubi conditus est Eberhardus, cognosci potest, virum sanctum fuisse; cum Sanctus in iisdem appelletur. Quæ porro de ejus rebus didici, malo ad verbum ex literis ipsius cœnobiarchæ religiosissimi R. D. Petri ad serenissimum Maximilianum Bojorum principem perscriptis subjicere, quod id ad fidem faciat, quam præter auctoritatem hanc desideramus.

[4] [celebrem cultum habuit circa festum S. Michaëlis] “In filiali quadam ecclesia, monasterio huic unita, & D. Michaëli archangelo sacra, vulgo in Duntenhausen, cujusdam etiam Sancti, nomine Eberhardi, habetur sepultura, qui, ut & ejus fert effigies, pecudum pastor in eodem pago fuisse dicitur. Ejusdem sepulchrum fere indies adhuc frequentatur cum a vicinis, tum etiam a remotius distantibus. Terra quoque ex tumulo sancto studio eruitur, ac domibus & pecorum stabulis importatur, jumentisque contra venenatas ac contagiosas læsiones applicatur; ut hoc ipsum non parvum miraculum censeri possit, quod tam continuæ effossioni tumuli angustia sufficiat. Quia vero Sanctus ille multo ante, quam ab episcopo quodam Frisingensi ecclesia illa monasterio donata est (ut ex Apostolicis quibusdam bullis, ecclesiam illam concernentibus, in quibus & ipse Sanctus vocatur, conjici potest) ad cælestia migravit; idcirco nec dies obitus, nec annus nobis constat; celebrior tamen circa festum D. Michaëlis ejus veneratio & memoria habetur.” Hactenus Raderus citans in margine litteras & monumenta cœnobii Frisingensis S. Petri Novæ Cellæ & mox subdens: Multa alia miranda celebrant accolæ agrestes, quæ hic non colloco; cum sine testibus ferantur.

[5] Est autem Nova Cella, aliis Neocella, vulgo Newstifft, [prope Frisingam] monasterium Ordinis Præmonstratensis, a jam nominato Ottone I Frisingensium episcopo sub annum 1140 ædificatum ad muros civitatis Frisingensis inter Isaræ & Mosæ confluentes, ac S. Petro apostolo consecratum. Præposituræ titulo insignitum fuit usque ad annum 1717, quo evectum est in abbatiam. Duntenhausen, teste Meichelbeckio tom. 1 Historiæ Frisingensis pag. 323, ubi tamen Dunkenhusium scribit, locus est, non nisi tribus horæ quadrantibus Frisinga distans. Sed quandonam ejus ecclesia unita fuerit Neocellensi monasterio exploratum non est. Nam licet tam laudatus Meichelbeckius, quam Carolus Ludovicus Hugo de primordiis & incrementis dicti monasterii agant ex instituto, & ille sparsim in Opere suo laudet vel recitet instrumenta eo spectantia; hic tom. 2 Annalium Præmonstratensium inter probationes col. CCIII & seqq. exhibeat chartas episcoporum Frisingensium ac bullas Romanorum Pontificum, neuter aliquid suppeditat, unde istius unionis epocham assequamur. Hujus autem epochæ notitia non parum conduceret ad confirmandam cultus antiquitatem; quandoquidem non obscure innuat Raderi instrumentum, jam tum viguisse cultum, quando facta est unio.

[6] Verumtamen cum in dicto instrumento de unione sermo fiat, [a tempore immemorabili,] tamquam de re, quæ ab immemorabili tempore contigerit, hinc sequitur etiam cultum ut immemorabilem fuisse habitum ante annum 1606, ante quem confectum fuit instrumentum. Præterea verba ista: Ejusdem sepulchrum fere INDIES adhuc frequentatur, satis indicant & antiquam possessionem & constantem cultus continuationem: adde, quod recurratur ad testimonium bullarum Apostolicarum, utique antiquarum, in quibus Sancti titulus adscribitur Eberhardo. Eumdem titulum, excipe Ferrarium & Brunnerum, qui Beatum vocant, adscribunt ipsi auctores jam citati & citandi postmodum, quibus accedendum etiam nos arbitrati sumus. Quod asserui de tempore confecti instrumenti dubium esse nequit. Missum quippe dicitur ad Maximilianum Bavariæ principem a Petro cœnobiarcha seu Præposito Neocellensis monasterii, quo nomine nullus monasterio præfuit post mensem Aprilem anni 1605, quando Petro Schlaich suffectus est Joannes Dollinger ut videre est in serie Præpositorum apud Christophorum Gewoldum in Additionibus ad Hundii Metropolim Salisburgensem tom. 2 pag. 529 & apud laudatum Hugonem tom. 2 Annalium Præmonstratensium col. 335.

[7] [eumdemque secundum aliorum asserta] Raderus ex adverso eorum, quæ jam recitavimus, dat imaginem scalpro excusam, in qua Sanctus, medius inter pecudes, postorali habitu indutus, radiis in capite redimitus, & genibus flexis ac junctis manibus cælestem Agnum adorans repræsentatur. At non edicit auctor, an imago ista æri incisa fuerit secundum effigiem, quam Petrus cœnobiarcha Neocellensis allegat in suis litteris, tamquam alterum antiquitatis monumentum: eapropter visum non est scalptori nostro committere imaginem, uno & medio seculo non vetustiorem, & forte tum pro mero arbitrio ordinatam ac delineatam. Plura de veteri cultu dicenda non veniunt; ejusdem vero usque ad hæc nostra tempora non intermissam continuationem deducimus ex assertionibus auctorum, qui post Raderi tom. 1 Bavariæ sanctæ, anno 1615 typis vulgatum, res Bavariæ, vel Frisingensis diœcesis, aut Præmonstratensis Ordinis editis Operibus illustrarunt. Hos inter primus occurrit Gewoldus in mox citato Opere, quod in lucem prodiit anno 1620; sed ex quo nihil describimus, quod plane eadem sint, quæ dedit Raderus ex litteris Petri cœnobiarchæ.

[8] [habet etiam nunc.] Sequitur Andreas Brunnerus, qui in Annalibus Boïorum, anno 1637 impressis, sic scribit part. 3 lib. 12: In vicina quoque æde, quæ sub Novæ Cellæ tutela est, Eberhardus opilio votis frequentatur; ubi bonus hic olim pecoris custos, nunc quoque antiquum obtinet, & glebæ, qua tegitur, salutarem adversus noxia animantibus venena vim inspirat, expetitam propterea ab agrestibus, ut certissimum amuletum. Proximus succedit auctor Topographiæ Bavariæ, Germanica lingua excusæ anno 1644, ubi refert, quiscere in Dintenhausen S. Eberhardum, fieri ad ejus sepulcrum frequentes peregrinationes, & alia, quæ vidimus apud Raderum. Accedunt denique hujus seculi scriptores duo, superius nominati Meichelbeckius & Hugo, quorum prior dicit, S. Eberhardum opilionem cultum habere, cetera vero fere ad verbum describit Brunnerum, alter sic ait: In Dientenhausen quiescit corpus S. Eberardi pecudum pastoris, ejusque sepulchrum frequentibus coruscat prodigiis. Hæc ille anno 1736, quo vulgavit tom. 2 Annalium: tum addit: Mirum quomodo ætas & gesta hujusce Sancti ne a conterraneis quidem recognoscantur. Quod enim Mathæus Raderus in sua Bavaria sancta & Canisius referunt, id totum hæsitando & nullis suffulti monumentis etiam supparibus evulgarunt. Quid, quo modo & unde sua evulgaverit Raderus, visum est supra. At quis Canisius vel quo loco de Sancto nostro egerit, deprehendere non valui.

DE S. ISMIDONE VEL ISMIONE EPISCOPO CONFESSORE
DIÆ IN GALLIA.

An. MCXX aut MCXXI.

SYLLOGE.
De cultu, ætate & gestis.

Ismido vel Ismion Episc. Conf., Diæ in Gallia (S.)

AUCTORE J. S.

Sanctum Ismidonem, quem & Ismeonem & Ismionem nominatum reperio, episcopum Diensem in ea Galliarum provincia, [Cultus S. Ismidonis,] quæ Delphinatus dicitur, hodie memorant Martyrologium Parisiense & Universale Castellani. Illum in vetustioribus non reperio, quod minus mirandum, quia vixit post præcipuos medii ævi martyrologos. Cultus tamen est certus, cum in Officiis propriis ecclesiæ Diensis, anno 1669 impressis, ad hunc diem præscribatur Officium duplex de S. Ismidone episcopo confessore. Sanctus item vocatur in Gallia Christiana fratrum Sammarthanorum in catalogo episcoporum Diensium, & a Columbo statim laudando. In Vita vero S. Petri Tarentasiensis, data apud nos ad VIII Maii, num. 16 recensetur inter insignes sui temporis sacerdotes. Hoc autem testimonium non exigui est ponderis, cum quod sit Gaufridi abbatis Altæcumbæ, qui eodem, quo S. Ismido obiit, seculo scripsit, tum quod cum paucis iisque selectissimis laudetur. Joannes Columbi in Opere de Gestis episcoporum Valentinorum & Diensium lib. 2, ubi de Diensibus agit, pag. 287 in Stephano, S. Ismidonis successore refert, anno 1127 litteras a Stephano datas ad confirmandum aliquot donationes, factas monasterio S. Rufi, partim a S. Ismidone, partim ab aliis, & hæc observat: Tauliniacensem (ecclesiam) lego concessam ab Ismidone. Stephanus addit, se scribere anno episcopatus sexto, & Ismidonem paucis ante annis mortuum appellavit Sanctum. Ex hac observatione verisimile fit, cultum S. Ismidonis esse vetustissimum.

[2] De tempore episcopatus S. Ismidonis satis convenit inter Claudium Robertum, [qui ineunte seculo 12 erat Diensis episcopus.] Sammarthanos fratres & laudatum supra Columbum, licet posteriores addiderint priori plura indicia. Primus solum observat,S. Ismidonem, quem & Ismionem vocat, sedisse anno 1113. Sammarthani tom. 2 pag. 555 scribunt sequentia: S. Ismido, vel Ismio, quem Ismeonem alii vocant, ex canonico Lugdunensi præerat (ecclesiæ Diensi) annis MXCIX & MCIII. Genere clarus, omnium disciplinarum ac probitatis notitiam in contubernio patrui Valentiæ adeptus est. Bis autem Jerosolymam profectus, beatorum complures reliquias advexit, quas annua celebritate Dienses colunt. Per ipsum Deus multa patravit prodigia: idcirco & in Vita B. Petri Tarantasiensis c. 19 laudibus exornatur. De eo mentio MCXIII in regularisatione canonicorum S. Stephani Divionensis. In Obituario Lugdunenfi fertur mortuus VII Octobris. Per annos circiter viginti eam sedem rexit, ac post obitum una voce populorum Sancti nomen promeritus est. Alia ex his adoptavit Columbus, alia etiam confirmavit, alia omisit, nonnulla addidit. Pleraque in Officio leguntur, & adduntur alia, quæ recensebo ordine, etiamsi ea nequeam vetustis probare documentis. De Officio autem præmoneo, lectiones quidem ibi haberi tres proprias pro secundo nocturno; sed in iis nihil esse de Sancti gestis aut miraculis: omnia vero esse moralia. Hinc colligo, pauciora de Sancto nota fuisse, quam ut legenda aliqua ex iis potuerit concinnari. Attamen in Antiphonis & responsoriis aliqua subinde breviter dicuntur. Ex his igitur dabo, quidquid est historicum.

[3] [Sanctas nobili genere natus, recteque educatus,] Primo de nobili genere S. Ismidonis, quod etiam asserit Columbus, ita habet Officium: Ismidonis primordia clara fuerunt. Et paulo post clarius dicitur Vir ortu nobilis. De loco natali, ab aliis omisso, Officium ita habet: Castenatici digne castrum novum protulit nobis astrum, grandi munitum lumine. In tabula, quæ in Historia Delphinatus, anno 1722 impressa, tom. 1 circa initium exhibetur, prope Gratianopolim ponitur vicus Cassenaticum, vulgo Sassenage. An hic locus dicatur S. Ismidonis patria, an alius, incolis illius provinciæ certius examinandum relinquo. De institutione in domo patrui Valentiæ Sammarthanis consentit Columbus, & Officium sic habet: Ductus in primæva ætate defertur a parentibus in Valentina civitate, quam incolebat ejus patruus, qui instruxit eum alacriter. Donis almi Spiritus, divinis Litteris eruditus, & sacro rore imbibitus, præclaro nituit lumine. Canonicatum ejus Lugdunensem cum Sammarthanis asserit Columbus: at hunc in Officio memoratum non invenio.

[4] [ante finem seculi XI multum reluctans] De tempore, quo Sanctus ad episcopatum promotus est, nihil certi nos habere, recte observat Columbus, nisi episcopum fuisse ante millesimum centesimum. Erat certe episcopus anno 1099: nam ex litteris Urbani II Papæ ad Hugonem Lugdunensem, datis anno 1099, VII Kal. Maii, Columbus recitat hæc verba: Præsentibus legatis tuis, Ismeone Diensi episcopo, Girino diacono &c. Quanto tempore jam tum fuisset episcopus S. Ismido, non liquet. Columbus decessorem ejus invenit solum anno 1088, ut fortasse annis non paucis ante finem seculi XI sederit Ismido. Præterea Columbus ait, decessori suo infirmo adjutorem datum, etiamsi plurimum reniteretur. At Officium magis indicat, successorem fuisse viventis infirmi, quam adjutorem. Verba eo spectantia huc traduco: Talem decreverat divina prædestinatio præferri pontificem Diensi populo, qui, quod verbo edoceret, facto perexpleret. Fuit corde humilis, verbo, facto similis, virtutibus laudabilis. Petierunt Dienses Ismidonem, ut eis præponeretur in pastorem, quem scientia Dei imbutum, & virtutibus noverant exornatum. Sed omnino renitens, onus suscipere recusabat, pastori, qui præerat, compatiens infirmitate, qua tentus erat. Nam sciebat, non privari debere jure canonum prælatione pastorali infirmitate tali detentum. Non in eo erat ambitio honoris, neque in eo regnabat questus amor temporalis : sed magis elegit utroque carere, quam alterutro animæ damnationem incurrere.

[5] Quod infirmus præsul considerans, Ismidonem divinitus elegit. Rarum est, [præficitur ecclesiæ Diensi, virtutibus] & præter morem, ut quis vivens ponat successorem in episcopatu suo. Sed quia norat Ismidonem virtutibus præditum, Diensi præfecit populo. Hæc, ut dixi, magis insinuant, infirmum episcopum cessisse episcopatu, quam sibi adjutorem sumpsisse. Quid tamen verius sit, certo definire nequeo, cum vetustis caream documentis. De moribus & virtutibus Sancti in episcopatu hæc in Officio sequuntur: Strenue militavit pro ovibus suis Deo custodiendis. Militavit egregie Vir magnæ sanctitatis, proponens quotidie odores suavitatis, implorans eximie auxilium Deitatis. Subditorum animas sic purificavit, ut fierent Deo gratæ. In hymno de virtutibus ejus hæc leguntur:

Hic veri Solis radius,
Fuit præsul egregius:
In convescendo sobrius,
Apud omnes fuit pius.
Fidelis in obsequiis,
Et justus in judicio,
Discretus in consiliis,
Pressis fuit præsidio.
Solersque toto studio
In sedandis discordiis,
Nulla est ei ultio
De susceptis injuriis &c.

[6] Eximiæ sanctitatis Antistitem fuisse Ismidonem, certius etiam mihi persuadet Gaufridus abbas in jam laudata Vita S. Petri Tarentasiensis, [& doctrina maximis viris annumeratus.] num. 16, ubi sic habet: Præsidebat vero Maurianensi ecclesiæ magni meriti Bernardus episcopus, sicut in ea potissimum regione fœcunda virorum paupertas plures sibi pene contemporaneos insignes edidit sacerdotes, sanctum videlicet Hugonem Gratianopolitanum, Joannem Valentinum, Isindionem Diensem, Airaldum & Bernardum Maurianenses, nostrum hunc Tarentasiensem Petrum, Anthelmum Bellicensem, super cujus tumulum, dum sepeliretur, divinitus ignis lapsus accendit lampades, super eumdem locum coram signo crucis appensas. Quantæ sanctitatis fuerit Hugo Gratianopolitanus, videri potest in ejus Vita, ad 1 Aprilis apud nos impressa. Vir similiter maximæ virtutis fuit S. Anthelmus Bellicensis, cujus Vita ad XXVI Junii data, quemadmodum & S. Petrus Tarentasiensis. At hi duo ultimi multo juniores sunt S. Hugone, qui octogenarius erat defunctus, antequam illi episcopatum administrare cœperunt. Attamen S. Ismido annis undecim ante S. Hugonem defunctus est, sed verisimiliter in ætate minus provecta. Reliqui tres ætate sunt intermedii. Illud observo ex omnium collatione, S. Ismidonem tam loco, quam mortis tempore, a Gaufrido, qui circa 1185 scribebat Altæcumbæ in diœcesi Genevensi, maxime omnium abfuisse, ut non cogitasset de eo summis viris aggregando, nisi maxima fuisset Sancti fama.

[7] Quod S. Ismido fuerit anno 1099 Romæ legatus Hugonis archiepiscopi Lugdunensis apud Urbanum II, jam vidimus, & ex ea legatione colligimus, Virum fuisse doctrina & prudentia ad res gerendas idoneum. [Bis Hierosolymam dicitur profectus,] Eumdem bis Hierosolymam profectum, indeque ad ecclesiam suam multas attulisse Sanctorum reliquias, cum Sammarthanis asserit Columbus. Consentit Officium, in quo hæc leguntur: Hierusalem bis profectus, sic laborat Vir perfectus, & rediens sponsæ pectus decorat reliquiis. Ornamenta defert ei, quæ sunt signa sacræ rei, sponsam zelans zelo Dei, dotat sponsalitiis. Si geminum iter satis est certum, dubitari potest, an utrumque contigerit in episcopatu, quo ordine in Officio refertur. Nam forte S. Ismido ante expeditionem Christianorum crucesignatorum circa annum 1080 aut 1090 profectus fuit Hierosolymam, sub potestate Saracenorum gementem, ad invisenda loca sancta, prout fecerunt eo seculo alii non pauci. Hoc revera facere potuit S. Ismido, & deinde in episcopatu,postquam anno 1099 Hierosolyma a principibus Christianis erat expugnata, eo iterum proficisci, ut liberius pietati suæ satisfaceret. Potuit tamen etiam in episcopatu bis Hierosolymam proficisci: sed quid fecerit, ignoramus. Nulla saltem est ratio, cur negemus, Sanctum Antistitem Hierosolymam adivisse, quando erat sub Christianis, indeque reliquias ad ecclesiam suam attulisse.

[8] [& miraculis claruisse in vita.] Multa Sammarthani miracula S. Ismidoni attribuunt. Non tamen edicunt, an vivens aliqua patraverit. Columbus duo viventi tribuit, ita scribens: Multa Deus per Virum fecit prodigia. Puerum vocabat * lupus, & Ismido bestiam imperio fugavit, illæso puero. Fur Episcopi rem clam omnibus rapiebat, & peremit hominem e cælo Deus. Hæc in Officio etiam commemorantur his verbis: Verbo lupus effugatur, a quo puer devoratur: super fure vindicatur, sed plangit interitum. Hæc omnino videntur de Vivente dici, quemadmodum credidit Columbus. Plura post mortem asseruntur, ut mox referam, ubi de anno beati obitus pauca dixero.

[9] [Obiit anno 1120 aut 1121,] Sammarthani de S. Ismidone nihil referunt post annum 1113. Initium tamen successoris ejus Stephano, solum figunt anno 1121, & recte, opinor. Columbus plura etiam non refert de Sancti gestis: sed ex eo, quod asserit in successore Stephano, verisimillimum fit, obiisse S. Ismidonem anno 1120 aut 1121. Ambo testantur, Stephanum anno 1127 dedisse litteras, quibus confirmavit aliquot donationes Hugonis & S. Ismidonis episcoporum. Addit Columbus, a Stephano notatas fuisse hasce litteras anno episcopatus sexto. Si autem anno 1127 adhuc currebat sextus episcopatus annus, non obtinuit Stephanus episcopatum ante annum 1121 vel 1122. Anno 1121 episcopum fuisse, aliunde constat. Nam Kalendis Octobris ejusdem anni adfuisse dicitur consecrationi ædis sacræ Cartusiæ Durbonis, ut habent Sammarthani, qui volunt, ut opinor, ibi præsentem fuisse ut episcopum, aut certe eodem anno episcopum factum asserunt. Itaque, si constaret, S. Ismidonem obiisse VII Octobris, ut aiunt Sammarthani in Obituario Lugdunensi assertum, aut etiam XXVIII Septembris, quo colitur; obitus ejus videretur referendus ad annum 1120. Cum vero hæc fortasse minus sint certa; & obire potuerit eodem anno, quo successit Stephanus, malui annum relinquere dubium, & exprimere annum 1120 aut 1121.

[10] [multisque post mortem prodigiis fulsit.] De Sancti post mortem miraculis hæc tantum scribit Columbus. Corpus quoque Ismidonis mortuum animam ejus in cælo vivere docuit, excitato a mortuis alieno, quo contingebatur, cadavere. Plura asseruntur in Officio, unde huc transfero spectantia ad miracula. Guilla filia fidei resurgit virtute Dei, Ismidonis pia prece, qui eam a dira nece revocavit ad sæculum: ob cujus miraculum parentes appenderunt sepulcro sudarium. Appensum Sancti sepulcro sudarium, sive linteum sepulcrale, evincit agi de miraculo post mortem, quod alias dubium videretur ex prioribus verbis. Paulo post hæc sequuntur: Duo resurgunt a morte, sudariis testibus. Surrexerunt mortui, sudariis testibus; vident cæci, surdus audit reseratis auribus. Vincti rumpunt vinculum forte, quin angustæ patent portæ. Deinde rursum: Vinctos solvit a vinculis, rogantes Deum humiliter: & in cunctis periculis opem fert salubriter. Attestantur sudaria, quia mortuos resuscitat ad sepulcri insignia. De miraculis generatim unum subjungo locum: O bone Jesu, qui innumerabilibus miraculis beatum Ismidonem coruscare facis; nos fac non fallat ars fallacis, sed trahe nos ad regna pacis precibus sancti Præsulis. Miracula effecerunt, opinor, ut eum Gaufridus abbas annis sexaginta fere & quinque defunctum inter summos & sanctissimos viros recenseret.

[Annotata]

* l. virabat

DE B. SALOMONE CONF. EX REGE HUNGARIÆ EREMITA
POLÆ IN ISTRIA.

Sec. XI aut XII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Salomon, ex rege Hungariæ eremita, Polæ in Istria (B.)

AUCTORE J. S.

§ I. Cultus, reliquiarum honorifica conservatio: elogia.

Quamquam nomen B. Salomonis non invenio in ullis Martyrologiis, de cultu tamen ejus Polæ in Istria, [B. Salomon Polæ cultus, ubi corpus diu servatum,] ubi corpus servatur, nequeo dubitare. Anno 1692 typis academicis Tyrnaviæ in Hungaria prodiit libellus de Sanctis & Beatis Hungariæ, hoc titulo insignitus: Ungariæ Sanctitatis indicia. Ibi autem pag. 19 datur elogium B. Salomonis, & in fine dicitur obiisse Polæ in Istria, additurque: Ubi festum ejus Officio divino sub ritu duplici quotannis quarto Kalendas Octobris colitur, & sacræ corporis ejus exuviæ honorifice conditæ asservantur. De servato Polæ B. Salomonis corpore traditio Polensium erat longe vetustior, cum asseratur in Italica Descriptione Istriæ, quam anno 1611 Venetiis impressam habemus, pag. 43, ubi loquitur de eadem arca, in qua corpus postea inventum videbimus cum aliis, sed suspicatur illa omnia fuisse ablata per Genuenses. Contrarium credebat Ughellus ante inventionem: nam tom. 5 Italiæ sacræ in Episcopis Polensibus col. 455 de ecclesia cathedrali hæc scribit: Reliquiarum Sanctorum prædives est, quæ in peculiari altari honorifice asservantur: nempe sanctorum Floris, Demetrii, Ermagoræ, Fortunati, Theodori, Georgii, Basilii, & Salomonis regis Ungariæ. Hæc Ughellus paucis annis ante inventionem scripsit: nam tomus legitur impressus anno 1653, quo exeunte Polensis episcopus factus Aloysius Marcellus, atque, hoc sedente, reliquiæ inventæ sunt anno 1657.

[2] Instrumentum illius inventionis Italice conscriptum, impressumque Venetiis anno 1658, [de quo cum dubitaretur, jubente episcopo,] dictatum fuit a Francisco Bartiroma, archidiacono & episcopi Polensis vicario generali, qui jussu episcopi arcam curaverat aperiendam coram multis testibus, & in ea sex Sanctorum corpora invenerat, exaratum vero ab Hieronymo Querengo, cancellario episcopali & notario publico, & demum subscriptione episcopi roboratum die VI Decembris anni 1657. Exemplar scriptum illius instrumenti ad Majores nostros fuit transmissum, ex quo seligam ea, quæ huc spectant, Latinoque sermone donabo: nam multa immiscentur de civitate Polensi, quæ nec satis certa sunt, nec faciunt ad propositum nostrum. In præfatione dicitur, non permittere Deum, ut diu occulta maneant servorum suorum corpora, & ideo tunc revelata fuisse sex corpora sacra, trium videlicet martyrum, & trium confessorum. Tum exponitur ratio arcam aperiendi, nimirum quod incertum esset, quid in ea servaretur, cum multi dicerent in ea esse corpus S. Floris, episcopi Polensis; aliqui assererent, illud cum aliis transportatum esse circa annum MCCCLXXX a Genuensibus, quando armatis navibus maria illa infestabant, & quasi totam provinciam ac nominatim Polam destruxerunt; alii demum affirmarent, in ea servari corpus domini Blasii de Molino, episcopi Polensis, conjecturam deducentes ex versibus arcæ insculptis. Hæc dubitatio fecit, ut episcopus arcam aperiri jusserit coram vicario suo generali jam dicto.

[3] [aperta est arca, inventumque corpus B. Salomonis cum aliis quinque,] Accesit igitur ad ecclesiam cathedralem laudatus vicarius Franciscus Bartiroma cum canonicis pluribus, nimirum cum Jacobo Bonarelli scholastico, Benetto Bonuti, Mauro de Mori, Augustino Vio, Antonio Gabbo, Antonio de Marini, Damiano Vio, Jacobo Cipriotti, & Dominico Cipriotti, quibus accessit unus Franciscanus sacerdos, pluresque clerici nominatim expressi, quemadmodum & medicus civitatis, & operarii necessarii. Deinde, jubente vicario, operarii arcam aperuerunt. Qua subito aperta, exiit odor gratissimus & suavissimus, qui recreavit omnes adstantes. Inspecta interius arca, repertæ sunt quinque thecæ cupressinæ, in quibus apertis inventa sunt corpora sanctorum Theodori, Demetrii, & Georgii martyrum, ac sanctorum Floris & Basilii episcoporum & Salomonis Hungariæ regis confessorum. Corpora S. Floris & S. Salomonis in una erant theca. Itaque cum extemplo mandatum esset, ut campanarum ederetur sonitus, ac Te Deum laudamus pro gratiarum actione cantaretur, accurrit omnis populus ad adorandum Deum, & Sanctos venerandum &c. Ordinavit postea prædictus reverendissimus dominus vicarius, ut arca rursum clauderetur, instrumentisque ferreis probe obseraretur, quod ibi deberet consistere, donec aliquid statueretur ad majorem Dei gloriam, & honorem Sanctorum prædictorum. Hæc in dicto instrumento. At non invenio, utrum sacra illa corpora deinde manserint in eadem arca sub altari posita, an alio fuerint translata aut separata. Verisimile tamen est, in eodem postea mansisse loco.

[4] Verum in dicto inventionis instrumento hæc sequuntur: [quorum titulo altare anno 1487 consecratum.] In theca S. Theodori inventum est instrumentum, quod in fine adjungetur. In hoc dicitur illustrissimus ac reverendissimus dominus Michaël Ursini anno MCDLXXXVII die XVIII Novembris consecrasse altare, sanctaque illa corporæ arcæ imposuisse. Verum ex versibus eidem insculptis perspicitur, ea multo tempore diutius in arca fuisse. Unde credendum est, illustrissimum dominum Ursinum solum consecrasse altare, testarique voluisse de reliquiis, se propria manu eas arcæ imposuisse, ut iis conciliaret fidem magis authenticam. Instrumentum, de quo agitur, Latine scriptum hoc est: In Christi nomine. Amen. Anno ejusdem Nativitatis MCDLXXXVII, Indictione quinta, die XVIII mensis Novembris, reverendissimus in Christo pater & dominus, D. Michaël Ursinus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Polensis, consecravit hoc altare ad laudem & honorem summi & magni Dei, sub vocabulo infrascriptorum Sanctorum, quorum corpora manibus suis propriis in ipso altari posuit in capsulis ex cipresso ad laudem Dei. Corpus S. Theodori martyris. Corpus S. Georgii martyris. Corpus S. Demetrii martyris. Corpus S. Flori episcopi & confessoris. Corpus S. Basilii episcopi & confessoris. Corpus S. Salomonis regis Hungariæ confessoris. Joannes de Tambacis de Pola notarius scripsit. Hoc instrumentum certo probat, altare anno 1487 fuisse consecratum titulo sex prædictorum Sanctorum, horumque corpora tunc in eo fuisse deposita. Ex eodem perfici utcumque poterit elogium Michaëlis episcopi, cujus fere nudum nomen legitur inter episcopos Polenses apud Ughellum, & obitus vitiose in prima editione notatus, forte errore typographico.

[5] Versiculi arcæ inscripti admodum obscuri sunt. Eos hic, [Versiculi arcæ insculpti, qui admodum obscuri sunt,] prout nobis exscripti sunt, subjungo:

Exorat Thomas dotatas * sedibus altis
Dulce canunt folles ad mystica sacra parati
Pola chori speculum templi nova forma vicina
Ara nitens flagrat Blasio sub stirpe Molina
Intus marmor habet ossa conspicis * ecce figuras.
Deme vias partu quæ fecit ad æthera puras
Bis tulit æstates Jani lux prima moventis.
Lustra ter & decies octo sociata ducentis.

Utrum dati versiculi recte sint exscripti, multum dubito. In quinto certe lex metri exigit, ut pro conspicis legatur inspicis aut aspicis. Si pro dotatas legatur dotatus, refertur ad S. Thomam ecclesiæ patronum, qui cælesti dotatus sede pro suis orat. An scriptum fuerit altis in primo, & parati in secundo versiculo, dubito, quia illæ voces invicem non consonant, ut reliquæ omnes in fine. Verum missa expositione carminis, cujus obscuritas augetur ex omissis interpunctionibus, & ex dubio, an voces sint recte exscriptæ, solum exponam huc spectantia.

[6] Blasias de Molino, sub quo templum Polense cum ara commendatur, secundum Ughellum episcopus Polensis fuit ab anno 1410 usque ad 1420, quo translatus dicitur ad Jaderensem archiepiscopatum. Cum hujus tempore congruit epocha in fine data a partu Virginis: [ probant corpus B. Salomonis in ea fuisse a seculo XV.] numerat enim lustra ducenta, decies octo, id est, octoginta, & tria; additque æstates sive annos duos, ut pro singulis lustris quinque annos computando exsurgat annus 1417, quo Blasius de Molino ecclesiam Polensem regebat. Quintus autem versiculus insinuat, in arca marmorea fuisse ossa eorum, quorum figuras sive imagines habet incisas. Itaque si sex prædictorum Sanctorum imagines in arca sint sculptæ, clarum fit, jam anno 1417 in ea fuisse dictorum Sanctorum corpora, ut superius observavit dominus vicarius. At id mihi dubium est de imagine B. Salomonis ex epistola anno 1684 huc missa, in qua dicitur, ejus imaginem non esse arcæ insculptam, sed pictam in theca cupressina. Quidquid sit, ex dictis antiquum B. Salomonis cultum satis habemus probatum. De S. Floro aut Flore, ut diversimode vocatur, agendum erit ad XXVII Octobris. De aliis quoque, quorum corpora cum B. Salomonis corpore inventa sunt, nempe de SS. Theodoro, Georgio, Demetrio & Basilio, modo intelligamus, an ab aliis synonymis credantur distincti, & quibus diebus Polæ colantur, similiter suis locis agemus.

[7] [Lectiones Officii,] Lectiones, quas de gestis Sancti recitant Polenses, continent vitæ compendium. Utrum impressæ sint & approbatæ, non accepi. At eas, prout exscriptæ pro nobis, & huc anno 1684 missæ sunt, lectori communicabo. Lect. IV. S. Salomon porphyro-genitus patre Andrea I Hungariæ rege IV, matre Agmunda, ducis Roxolanorum filia, post in Admontensi celeberrimo monasterio vita ascetica illustri. Ab infantia crevit cum eo pietas: Puer admodum tantæ indolis, ut quinto ætatis anno in regem ungeretur, & mox eidem Henrici III Romanorum imperatoris filia Sophia desponderetur. Sedit deinde ad clavum mira sui commendatione. Non multo post a patruele (sic in scripto, sed legendum patruo) Bela perfide throno exactus, cæsoque in conflictu parente (Andrea) orbatus. Secundas ejus virtutum clementia sibi vendicavit: qui cum reddere posset talionem parricidis, eos vita donavit; ipsis regnicolis notam infidelitatis iterato remisit, pariter in omnes beneficentia ac liberalitate clarus.

[8] [breve Sancti elogium] Lect. V. Bella gessit acerrime in Barbaros, ne cum signis idololatriam induci pateretur: quorum tanto zelo exactor vindexque fuit, ut sub ejus sceptro suprema superstitionis radix Scyticæ ultimum pullularit. Templorum consecrationem & publicam devotionem sua præsentia celebriorem reddebat. Non prius in hostem arma strinxit, quam expiatus, suique cæli dape reficerentur. Affini regno Dalmatiæ gratuito opem tulit, sedemque stabilivit. Albam Græcam non coronæ modo, sed & Ecclesiæ, expulsæ a schismate, subegit. A Geysa & Ladislao fratruelibus sæpe profligatus, regno exutus, & incarceratus, utriusque violentiam insigni patientia [tulit *,) divinoque miraculo salvus evasit. Omnia denique adversa mira constantia pertulit. Nam, insolescente in eum fortuna, ter in thronum reponi sustinuit, nullius minus tunc memor, quam vindictæ.

[9] [exhibentes.] Lect. VI. Cum vana vidisset esse omnia, demum & ipse evanuit ex oculis suorum, regnum sibi majori fiducia extra patriam & mundum quæsiturus. Postquam Sanctorum limina & Palæstinæ sanctuarium pie veneratus, iterato eremum recoluit, donec ejus austeritatem exhauriret ad usque cælitum solatium, quo ei non semel perfrui licuit. Mos ei erat in eremo herbis ac pomis ultro nascentibus sedare famem, corpus macerare cilicio, & rudibus quandoque ferarum exuviis tueri, siccis frondibus lectum sternere, vincere sitim aqua putida, somnum necessarium vigilia & labore captare, conficere perpetuo jejunio carnem, ac die noctuque in sacris hymnis & divina oratione versari; donec tandem multis miraculis clarus migraret ad Dominum. Cujus sacrum corpus Polæ in Istria ab anno Domini septuagesimo septimo supra millesimum in ara prostat usque nunc venerandum, & XXVI Septembris ritu duplici cultum ibidem. Hactenus elogium ex lectionibus, in quibus pleraque videntur recte exposita, nonnulla tamen ob nimiam exaggerationem aut conjecturas incertas corrigi poterunt, & annus mortis a vero abest satis longe. Verum, antequam ad singula accedam, aliud elogium ex ante laudato Opusculo de Sanctis Hungariæ subjicio.

[10] Salamon Andreæ I regis Ungariæ ex Agmunda, Roxolanorum ducis filia, [Aliud elogium,] genitus, quadrienni minor cum Henrici III Romanorum imperatoris filia Sophia desponsatus, & quinto ætatis anno in regem Ungariæ coronatus, variam suo in regimine adultior fortunam est expertus. Victoriis pluribus gloriosus, a Bessorum & Bulgarorum feritate Ungariam ita vindicavit, ut ne cladis quidem nuntius ad suos remeaverit. Dalmatiæ & Croatiæ regna Zolomiro affini suo, a Noricis erepta, restituit. Infaustior ei cum Geysa & S. Ladislao patruelibus dimicatio: ab hoc enim captus & in Vizegradensi arce custoditus, non sine miraculo est liberatus, dum e tumulo S. Stephani regis, cujus corpus levatum honorificentius condere Ladislaus volebat, lapis dimoveri prius non potuit, quam libertati Salamon redderetur.

[11] Recrudescente cum iisdem bello, iterum victus, [in quo cultus item assertus.] divino Spiritu afflante, rerum temporalium vanitatem edoctus, e prælio clam omnibus fugit, coronaque & galea positis, solitudinem petiit, ubi primum neminem feliciorem eo, quem mundus oderit, esse cognovit. In subterraneis cavernis delitescenti herbæ & poma sylvestria cibum, siccæ frondes lectum, palus potum, ferarum exuviæ tegmen præbebant. Continuo jejunio & mortificatione membra conficere, diem noctemque precibus dare suetus, sanctiora per orbem odæa peregrinus invisit. Tandem Polæ in Istria ignotus omnibus vitæ finem anno Domini MLXXVII invenit, ubi festum ejus Officio divino sub ritu duplici quotannis quarto Kalendas Octobris colitur, & sacræ corporis ejus exuviæ honorifice conditæ asservantur. Additur effigies aliqua Sancti, sub qua item notatur anno 1077, die XXVIII Septembris, obiisse. De anno videbimus inferius, de die non aliunde constare suspicor, quam quod eo die colatur. Apud nos ad XXVII Junii in S. Ladislao rege num. 23 dicitur Salomon coli XXVI Septembris, idque invenio in scriptis lectionibus anno 1684 huc missis, quas secutus est Papebrochius. Malim tamen sequi libellum postea impressum, in quo dies XXVIII bis ponitur.

[Annotata]

* forte dotatus

* inspicis aut aspicis

* deest hæc vox scripto

§ II. Gesta Sancti ordine chronologico examinata usque ad obtentum Hungariæ regnum.

[B. Salomon, qui bis regno privatus est,] Quamquam B. Salomon jure natalium ad regnum Hungariæ vocabatur, utpote patre rege natus, paterque nihil omisit, quod humana prudentia facere poterat, ad regnum Filio stabiliendum, illo tamen ante maturam ætatem privatus est a patruo. Deinde regnum adeptus, post felix regimen, Deo ita disponente aut permittente, eo iterum privatus est, &, quod magis mirandum, pro Salomone tandem is regnare coactus est, qui legitima Salomonis jura & agnovisse dicitur, & nihil magis desiderasse, quam ut regnum eidem posset restituere. Miranda certe videbimus eventa, & Salomonem potius alienis criminibus, quam suis, regno excidisse terreno, omnino mihi persuadeo, etiamsi non ignorem, ex moribus ejus prætextum fuisse quæsitum. Verum, quanto magis omnia de Salomone scripta expendo, tanto magis mihi persuadeo, nihil obstitisse Salomoni ad regnum retinendum præter immaturam ætatem. Hæc enim statim ambitioni locum dedit & crimini; ex prima autem usurpatione pullularunt reliquæ, aut timentibus indignationem & vindictam Regis injuria affecti, qui contrariæ parti faverant; aut ambitione filium excitante, ut nollet defuncto patre minor videri. Interim divino favore factum est, ut B. Salomon ex tot adversis didicerit regnum contemnere terrenum, cælesteque ambitiose ac prudenter quærere, & sic ex apparente aliquot annorum infortunio veram æternamque hauserit felicitatem.

[13] [patrem habuit Andream Hungariæ regem,] De patre B. Salomonis nullus dubitat. Erat is Andreas I Hungariæ rex, ut scriptores omnes consentiunt. Hic autem Hungariæ regnum consecutus est aut anno 1047, ut Hungarici scriptores plerique asserunt, aut potius anno 1046, ut cum Pagio probavi ad XXIV Septembris in S. Gerardo episcopo martyre. Relata Andreæ elevatione ad regnum, Joannes de Thwrocz in Chronica Hungariæ cap. 42 de ejus nuptiis subjungit: Duxit autem sibi uxorem filiam ducis Ruthenorum, de qua genuit Salomonem & David. Consentit Ranzanus in Epitome rerum Hungaricarum cap. 10 his verbis: Duxit uxorem filiam magni ducis Ruthenorum, qui & dicitur Moscoviæ: ex qua duos suscepit filios Salomonem & David. Bonfinius etiam consentit pag. 199, & nomen addit, Agmundam vocatam asserens. Dlugossus vero in Historia Poloniæ ad annum 1050 Anastasiam, nominat, consentiens alias, filiam fuisse ducis Russiæ. Uter nomen rectius expresserit, certo indicio non reperio.

[14] [natus circa annum 1048.] At omnes laudati scriptores insinuant, nuptias non statim post obtentum regnum fuisse contractas ab Andrea, sed solum post regnum pacatum & recte constitutum. Inchofer comitia regni hunc in finem habita refert ad annum 1048, in iisque ait actum fuisse de futuris Andreæ nuptiis. At cum sequentia omnia insinuent, Salomonem citius natum, quam ex ea epocha sequeretur, malim credere comitia ipso anno 1046 aut ineunte 1047 habita, ut verisimile fiat, Salomonem non esse natum post annum 1048. Andreas autem fratrem habebat superstitem Belam, matrimonio cum filia regis Poloniæ junctum, cui tum duo erant filii, Geisa & Ladislaus, nati ante Salomonem aliquot certe annis, ejusque patrueles. Ut autem Andreas fratrem Belam arctiori amicitia sibi jungeret, tertiam regni partem cum titulo ducis eidem ex Polonia in Hungariam invitato concessit, retentis sibi aliis duabus partibus, & sic aliquot annis conjuncti vixerunt.

[15] Profuit hæc fratrum conjunctio ad Hungariam prudenter ac fortiter contra Henricum imperatorem, [Puer sponsam accipit filiam imperatoris,] qui ob expulsum ab Hungaris Petrum regem bella movebat, iteratis vicibus defendendum. Hac de causa Henricus tandem studuit pacem cum Andrea inire, eaque stabilita est anno 1052, quantum videtur. Nam ex Hermanno Contracto ad annum 1051 Posonium, quod Brezisburg (vulgo nunc Presburg) vocat, diu frustra obsessum est ab Henrico anno 1051, eoque anno frustra actum est de pace. At anno sequenti, ut Hungari passim scribunt, Henrici exercitus rursum Hungariam invadere conatus est, & post irritos conatus pax coaluit. Pacem recte anno 1052 figit Pagius, sed non videtur ea composita, interveniente S. Hugone Cluniacensi, ut vult Pagius. Cum hoc autem pacis pacto conjunctum fuit alterum, ut omnes asserunt Hungarici scriptores, & cum iis Dlugossus in Historia Poloniæ ad annum 1052, ita scribens de Henrico imperatore: Pacem regi Andreæ & regno Ungariæ addidit, quæ ut firmior diuturniorque consisteret, … etiam cum Andrea rege affinitatem petitam jungit, filioque ejusdem Andreæ regis, quamvis impuberi, filiam suam Zophiam desponsat in uxorem. Hæc sponsa Salomonis ab omnibus passim Sophia vocatur. Exstat tamen Gregorii VII Epistola ad Judith Hungarorum reginam, quæ filia erat Henrici III imperatoris & Agnetis imperatricis, data anno 1075, ut vel geminum habuerit nomen, vel Sophia solum desponsata fuerit, ac Judith pro sorore sua, forsan defuncta, Salomoni nupta.

[16] Præter affinitatem hanc, quæ pro humana prudentia videbatur Salomoni profutura ad regnum obtinendum, [& postea, vivente patre, rex coronatur.] alia item cautione id eidem asserere voluit rex Andreas. Nam ante mortem suam Puerum coronandum curavit Hungariæ regem. Cœremoniam hanc Turoczius & Bonfinius figunt anno duodecimo regnantis Andreæ, id est, anno 1057 aut 1058. Dlugossus factum narrat ad annum 1060. Inchofer citius, quam vellem, coronatum Salomonem refert anno 1053; cum tamen ex ejus chronotaxi vix natus esse possit ante 1050. Mihi reliquis præplacet, quod de anno duodecimo Andreæ dicitur: verisimilius enim id est ex bello deinde secuto, quod nec multis annis videtur posterius, neque statim etiam sequenti anno exortum. Quinque annorum erat Salomon, dum coronatus est, si credimus Turoczio & Ranzano, sed uterque parum consideravit, quam improbabile sit, duodecimo Andreæ anno quinquennem fuisse Salomonem, qui ab anno 1052 fuerat desponsatus. Hac etiam de causa admittere nequeo, quod ait Dlugossus ad annum 1060, nondum septimum annum transgressum fuisse. Cautius ætatem coronati Salomonis prætermittit Bonfinius, sed infantem vocat. Si duodecimo patris regnantis anno coronatus est Salomon, ut Bonfinius, Turoczius & Ranzanus asserunt, non longe etiam ab his abeunte Dlugosso, magis crediderim, fere decennem fuisse Salomonem, idque magis congruet cum secuto deinde matrimonio & gestis in regno. Ætas Pueri coronati verisimiliter extenuata fuerit ab iis, qui factum improbarunt, & laudati scriptores, qui fere quatuor seculis fuerunt posteriores, bona fide narraverint, quæ alibi de Pueri ætate legerant.

[17] [Offensus hac de causa Bela patruus, fugit in Poloniam,] Quidquid autem sit de ætate coronati Salomonis, corona intempestive data, quæ & regnum allatura censebatur, regnum Salomoni potius abstulit. Nam ea cœremonia exarsit ambitio Belæ patrui, Puerum sibi præpositum dolentis, ut consentiunt scriptores. Plerique quidem scribunt, Belam consensisse, ut Salomon coronaretur, sed postea aut ambitione aut metu Andreæ regis mutatum fuisse, & cum suis in Poloniam fugisse. Mitto plura incerta, quæ apud Turoczium & Bonfinium de his narrantur, cum ad propositum nostrum sufficiant, quæ tradit Dlugossus, ita scribens: Exequuturus autem propositum (rex Andreas,) diem constituit, & fratrem Belam, ac prælatos & barones regni ad coronationem & inunctionem filii sui Salomonis invitat, & venire jussit. Dum autem juxta ordinationem Andreæ regis filius suus Salomon in Alba Regali coronationis & inunctionis acciperet insignia, & ad passum illum per consecratorem ventum esset. “Esto Dominus fratrum tuorum”; Bela dux, qui scrupulosius coronationem Nepotis, nunquam antea visam, in singulis pensabat cæremoniis, graviter ingemiscens, & coronationem Nepotis tam immaturam in sui contumeliam atque probrum confectam dolens, & vultu & lingua mœrorem dissimulare non valuit; sed ad barones astantes, ingeminans coronationem Nepotis, non tam injuriosam, quam ignominiosam sibi adstruxit. Veritus autem, ne frater suus rex Andreas aliquid gravius consuleret in eum, compresso & dissimulato dolore, cum tribus filiis, uxore, familia, fortunis, & omni supellectili in Poloniam ad regem Poloniæ Boleslaum, affinem suum, quanta potuit celeritate discessit, & quantam qualemve injuriam & confusionem a fratre suo Andrea accepisset, coram Boleslao Poloniæ rege, prælatis & consiliariis suis deduxit. Præter alia incerta, addunt Turoczius & Bonfinius, Andream & Belam pravorum hominum suggestionibus invicem habuisse suspectos, idque admodum est verisimile.

[18] [& ad bellum Andreæ inferendum se parat,] Relata Belæ in Poloniam fuga, scriptores Hungaricarum rerum, nimirum Turoczius, Ranzanus & Bonfinius, ita statim subjungunt bellum ab eo contra fratrem Andream gestum, acsi anno sequenti Hungariam invasisset. Contra Dlugossus Polonus ad annum 1065 expeditionem illam differt in annum sextum. Verum media inter illos tenenda videtur via, & duo tresve anni inter fugam & bellum sunt interponendi. Etenim collatis inter se Chronicis Lamberti Schafnaburgensis & Bertoldi, qui Contracti Chronicon continuavit, omnino dicendum videtur, præcipuum belli apparatum anno 1060 factum esse, bellumque eodem forsan anno inchoatum, sed præcipue gestum & finitum fuisse anno 1061. Lambertus enim omnia narrans ad annum 1061, ita habet: Andreas rex Ungariorum, videns Belem quemdam propinquum suum (imo Belam fratrem) regnum affectare, & Ungarios a se paulatim ad eum deficere, uxorem suam & filium Salomonem, cui imperator filiam suam parvulo parvulam desponderat, cum multis opibus ad regem Henricum (imperatoris defuncti filium, & nominis quartum, tunc puerum) transmisit, petens, ut & sibi misso exercitu subveniret, & suos, donec rebus tranquillitas redderetur, servaret. Hæc a Bertoldo, qui exitum belli omisit, figuntur anno 1060, ut forte hoc anno facta aut saltem inchoata fuerint. Sigismundus Calles in Annalibus Austriæ nuper vulgatis ad annum 1060 observat & probat, Salomonem cum corona & thesauro regio missum fuisse Mellicium in Austria, ubi mansit sub tutela Ernesti Austriæ marchionis.

[19] At pugna atrox, qua Bela Hungariam obtinuit, certo figenda est anno 1061. [acceptoque subsidio ducis Poloniæ, Andream vincit,] Fusius reliquis & verisimiliter rectius adjuncta singula pertinacissimi prælii enarrat Dlugossus in Historia Poloniæ, dicens, a Boleslao Poloniæ rege tria Polonorum agmina in subsidium Belæ missa fuisse, iisque accessisse quartum ex Hungaris, Belæ partes sequentibus. Andreas vero habebat Germanos ab Henrico, & Bohemos a duce Bohemiæ missos, una cum numeroso agmine Hungarorum. Verum post acrem pugnam Germanorum Hungari multi, si credimus Dlugosso, ad Belam defecerunt, ac sic Polonorum virtute utcumque inchoatam, illorum defectione ab Andrea plenissimam consecutus est victoriam, ipso Andrea rege occiso aut mortuo in fuga, & captis præcipuis ducibus, qui cæsi non erant. His observatis, satis ad propositum nostrum erit Lamberti relationem huc transferre: Rex (Henricus, inquit) Wilhelmum marchionem Thuringorum, & Epponem Citicensem episcopum cum duce Boëmorum & exercitu Baioarico illuc misit. Sed marchio & episcopus priores Ungariam ingressi, non exspectato duce Boëmorum, cum Bele signa contulerunt, atque infinitam multitudinem Ungarorum peremerunt, (imo & Polonorum, contra quos præcipue erat dimicandum.)

[20] Deinde cum ex omni parte Ungari (& Poloni) ad ferendum suis auxilium frequentes confluxissent; [eoque in fuga defuncto, Hungariæ regnum obtinet.] videntes missi regis (Henrici) tantæ multitudini se numero & viribus impares esse, finibus hostium excedere volebant. Verum illi loca omnia, per quæ exitus esse poterat, occluserant. Tum ne quid cibi aut potus in via reperiretur, providerant. Cumque insuper abeuntes crebra incursione infestarent, & illi semper periculum virtute propulsantes, magnas hostium strages darent, tandem diuturna cæde exhaustis viribus, Andreas equo forte excussus, pugnantium pedibus est conculcatus, episcopus captus, marchio fame magis quam ferro expugnatus, se dedidit. Cujus virtus tantæ admirationi apud barbaros fuit, ut Joas *, filius Belis, pro illius tum gentis moribus haud desperatæ indolis adolescens, ultro patrem exoraret, non modo ut eum jure belli intactum sineret, sed etiam ut affinitate sibi jungeret, desponsata ei filia sua, sorore Joiada. Hactenus Lambertus, qui de Polonis non meminit, & Bohemos serius venisse insinuat. Verisimiliter pluries pugnatum est, & Bohemi, si primo prælio non adfuerunt, certe adfuerunt aliis in reditu versus Germaniam. Trans Tysciam sive Tibiscum fluvium commissam esse pugnam scribit Turoczius, & Bonfinius consentit. Ad fluvium Cyssæ legitur apud Dlugossum, sed scriptum fuerit Tyssæ, quantum conjicio, & sic aliis consentiet. Hinc factum, ut Germani & Bohemi, qui longissimo intervallo a finibus suis aberant, tandem omnes aut cæderentur aut caperentur, Hungaris ubique pro Bela victore stantibus.

[21] Ea igitur victoria regnum Hungariæ prima vice ereptum est Salomoni, [Mortuo Bela, Salomon regnum Hungariæ] & Bela patruus ejus rex coronatus. Nihil tunc pro Salomone movit Henricus Germaniæ rex, sed pacem verisimiliter inivit cum Bela & Hungaris, ea forsan conditione, ut Salomon post mortem Belæ in regnum succederet. Certe dimissio marchionis Turingiæ, & filia Belæ eidem desponsata, etiamsi hanc morte præventus non duxerit, vix dubitare sinunt de pace. Constat similiter, Salomonem sine magna difficultate post mortem Belæ regnum obtinuisse. Mortem autem Belæ Lambertus fixit anno 1063, cui non omnino consentit Turoczius cap. 46, dum ait defunctum esse completo regni sui anno tertio: si enim tres annos complevisset, mortuus esset anno 1064. Ranzanus cap. 10 dicit: Præfuit regno annos tres. Bonfinius vero pag. 204 tertio regni sui anno defunctum asserit, & sic exponendi sunt alii, ut mors figatur anno 1063, quemadmodum habet Lambertus, illis aliquot seculis antiquior, & ideo in reliquis etiam longe præferendus.

[22] [ope Henrici Germaniæ regis obtinet anno 1063,] Audiamus igitur, quo ille modo promotionem Salomonis exponat ad annum 1063: Bel, id est Bela, qui regnum invaserat Ungariorum, obiit. Joas (passim Geisa vocatus) filius ejus, satius putans moderatis opibus in pace perfrui, quam immoderatas ambiendo calamitatem atque excidium parere genti suæ, mandavit regi Heinrico, si sibi apud Salomonem, filium Andreæ regis, natalibus & meritis suis condignus honor haberetur, subditum se ei fidelemque futurum, & malie beneficiis cum eo quam armis, fide quam acie dimicare. Eadem Ungarii omnes assidua legatione pollicebantur. Ita rex Heinricus Ungariam cum exercitu ingressus, Salomonem in solium patris restituit, juncta ei in conjugium sorore sua, ablatisque omnibus, quæ Regi scrupulum movere, vel regni statum labefactare poterant, in pace remeavit ad Gallias. Non longe ab his abit Ranzanus cap. 10, dicens, Salomonem, adnitente imperatore sive Henrico IV Germaniæ rege, Hungarorum optimatum suffragio denuo electum esse & coronatum. Verum erravit procul dubio Ranzanus, ubi de Salomone præmisit, eum a Bela pie servatum, enutritum & doctum fuisse, cum regnante Bela manserit in Germania, ut alii omnes agnoscunt.

[23] [Geisa, Belæ filio, in Poloniam fugiente.] Turoczius cap. 47 in eo dissentit a Lamberto, quod Geisam cum fratribus suis in Poloniam metu Salomonis & Germanorum fugisse dicat; sed postea pacem iniisse ea conditione, ut ducatum obtineret. Eadem prolixius exponunt Bonfinius & Dlugossus, satisque verisimile est, Geisam non ultro dimisisse regnum, quod pater ejus administraverat, quodque ipse postea Salomoni eripuit. Vera tamen esse possunt relata a Lamberto, ipseque Geisa metu Hungarorum primum simulare potuit, se Salomoni cessurum, ac postmodum in Poloniam se recipere. Quidquid autem Geisa primum fecerit, omnes consentiunt, Salomonem ab Henrico restitutum fuisse, addente pag. 206 Bonfinio: Quod anno ab Incarnatione Domini sexagesimo tertio supra millesimum accidisse, Australium Annales prodidere. Dlugossus sive Longinus in Historia Poloniæ, & ex eo Baronius usque ad annum 1066 Belam viventem facit, & Baronius insuper Hungariæ regnum cum Salomone dividentem. In hoc autem memoriæ lapsu Baronius Belæ attribuit, quod factum a Salomone, quem Geisæ partem regni sive ducatum dedisse, mox videbimus.

[Annotata]

* id est, Geisa

§ III. Gesta Salomonis regnantis, nimirum pax inita cum Geisa fratueli, & bella cum eodem adversus hostes fortiter gesta.

[Anno 1064 Boleslaus Poloniæ dux] Etiamsi B. Salomon facile ab Henrico in regnum Hungariæ fuerit restitutus, & Hungari plerique non alium tunc desiderasse videantur regem, ut ipse æmulus Geisa aut consentire se finxerit, aut saltem opponere se non fuerit ausus, & ad affinem Poloniæ ducem cum suis se receperit; non diu tamen metu amittendi regni caruit, quod Boleslaus Poloniæ dux meditaretur Geisæ regnum vindicare, sicut illud patri ejus Belæ acquisiverat; multique ex Hungaris ipsis Geisæ studerent. Non existimo tamen illo ipso anno 1063, quo Salomon regnum obtinuit, aliquid pro Geisa tentatum fuisse a Boleslao. Ait quidem Turoczius cap. 47: Statim autem ut imperator (sive Henricus IV Germaniæ rex) discessit, Geysa illinc, quo se caute contulerat, in Hungariam accessit. Rex autem Salomon, tanquam novus & non expertus, & nondum in regno roboratus, timens, ne forte Geysa cum exercitu Polonico super eum irrueret; paulisper retrocessit cum suis, & in castro Moson munitissimo tuta statione resedit. Verum fortasse exercitus Henrici non recessit ex Hungaria ante annum 1064: nam Bonfinius pag. 206 eodem fere modo loquitur, multa tamen gesta in aliis provinciis post regnum a Salomone obtentum narrat, priusquam ad conatum Geisæ enarrandum accedit. Ex Dlugosso etiam liquet, non eodem saltem anno, quo regnum obtinuit Salomon, illud ei eripere voluisse Polonos, qui bello Ruthenico erant occupati, & ceperant Premisliam Russiæ Rubræ urbem præcedente æstate, ibique dux Boleslaus in hibernis erat, quando Geisa ad ipsum accessit. Omnibus igitur consideratis, existimo, motum Polonorum pro Geisa contigisse anno 1064.

[25] Dlugossus ad notatum in margine annum 1071, [cum exercitu Polonico pro Geisa Hungariam invadit,] postquam narraverat fugam Geisæ in Poloniam, ubi benigne exceptus fuit cum suis, ulteriores ejus conatus sic exponit: Dux autem Geisa aliquamdiu Cracoviæ moratus, dum persensisset, Boleslaum Poloniæ regem non facile in Poloniam reversurum, ad eum se contulit, & ipsum in Præmislia hibernantem offendens, ut sibi & fratribus suis, armis & potentia imperatoris ex Ungaria pulsis, opem ferre non differat, precatur & orat. Cui rex, bonum animum habere jusso, eum apud se aliquanto tempore favorabiliter honoratum & tractatum detinuit, deliberans, an Ruthenico bello insistendum esset, an, eo dilato, Ungariæ ducibus auxilium ferendum. Post plura de illa deliberatione ad sequentem annum 1072, pro quo 1064 substituendum credimus, ita pergit: Boleslaus tamen turpe ratus fratres suos (sive sobrinos) duces Ungariæ in tam periculoso discrimine deserere, Ruthenica expeditione omissa, valido præsidio arci & civitati Præmisliensi imposito, ad inferendum bellum Salomoni Ungariæ regi cum ducibus Geisa, Wladislao & Lamperto, & cum propriis militibus pronuntiat se iturum. Delecta itaque expeditorum militum manu, novis quoque militibus in horum, quos in Præmisliensi præsidio reliquerat, supplementum ex Polonia accersitis, fratres suos Geisam, Wladislaum, & Lampertum in Ungariam reducit, quævis extrema pro illis, tam cum Salomone, quam cum alio quolibet eorum hoste experturus. Neque deerant Ungarorum proceres, quorum jam dominationis Salomonis pertæsum erat: qui, Salomone relicto, ad Geisam, Wladislaum & Lampertum transfugerant.

[26] [& Salomon in castrum munitum se recipit,] Salomon itaque, externis Almanorum subsidiis destitutus, cum Ungarorum fidem huc illucque labentem probe nosset, veritus, ne a Polonico agmine & fratribus interceptus necaretur, præsertim cum illos jam stativa prope Budam sentiret locasse, ex Buda fugiens, in castrum Muszur, arte & natura munitissimum, se recepit. Diu Boleslaus rex & duces, quid agendum esset, ventilabant, cum conquisitio castri, in quod se Salomon rex condiderat, esset periculosa & difficilis, & agrorum agrestiumque nihil reliquerat vastatio plusquam tristis. His consentit Bonfinius, omissa tamen mentione de Boleslao Poloniæ rege aut duce, ut eo tempore dignitas ejus exprimebatur. Postquam Geysæ & Ladislao, inquit, Henricum Ungaria abiisse significatum est, haudquaquam rem differendam rati, cum Polonicis copiis regnum repetunt. Salomon nondum satis expertus, audito adversariorum adventu, ut in tutiore se loco collocaret, Mosoviensem arcem petiit, pro loco ac tempore munitissimam.

[27] [circa Austriæ confinia.] Non solum arcem illam petiisse videtur rex Salomon, quia munita erat, sed etiam quia vicina Germaniæ, unde subsidia sperare poterat. Nam locus, qui Moson a Turoczio, Muszur a Dlugosso, & arx Mosoviensis a Bonfinio dicitur, procul dubio illud castrum est, quod Mussoniensi aut Mossoviensi comitatui ad Austriæ confinia nomen dedit, & etiamnum inter paludes situm vulgo Muzon, Musson aut Mosson dicitur. Certe periculosum Boleslao erat castrum illud obsidere, non solum quia munitum erat, sed quia transeundus Danubius, & longe recedendum erat a confinio Poloniæ, ut, si clades aliqua fuisset accepta, difficulter in Poloniam suam recipere se potuisset. Prudenter igitur Salomon ad illud castrum se receperat, cum subita irruptione Boleslai, qui exercitum Premisliæ in Russia Rubra, & fere in confinio Hungariæ, paratum habuerat, facile opprimi potuisset: eaque prudentia & regnum sibi conservavit, & pacem cito obtinuit.

[28] [Deinde intervenientibus episcopis, de pace] De pace autem conciliata Dlugossus hæc subjungit: Interim pontifices Ungariæ, quibus bellum civile formidolosum & detestabile videbatur, ad castra regis & ducum, pacem inter Salomonem regem & Geisam, Wladislaum & Lampertum duces, æquis conditionibus composituri superveniunt. Quibus in consilium admissis, multis instantiis Geisam & fratres suos deprecantur, ne communem patriam, in qua majores eorum regnaverant, in qua quoque & ipsi essent regnaturi, multis collisionibus subjicerent, vastitati & ruinæ, occupandamque barbaris præberent. Orant & Boleslaum regem Poloniæ, ut duces fratres suos ad capessendas æquas pacis conditiones pelliceat. Et cum a rege & ducibus responsum esset, pro pace communi nullas se conditiones honestas recusaturos, sed in pontificum potestate futuros: (rex enim Poloniæ redire ad bellum Ruthenorum magnopere satagens, Ungaricum bellum aut sufferentiis suspendi, aut pace componi æstuabat.) Itum extemplo in Muszur est, & sub his conditionibus pax ex utraque parte conventa, ut Salomon, quamvis natu junior, regio fungatur diademate, titulo & honore, & duas partes Pannonici regni in sua ditione habeat: Geisa, Wladislaus & Lampertus ducalem honorem, & tertiam regni partem possideant; Boleslaus Polonorum rex & suus exercitus de communi utrorumque ærario muneratus abscedat.

[28] In hunc modum pace composita, in qua componenda æstas integra exacta est, [inter eos agitur, eaque conclusa, regnum Salomoni asseritur,] Boleslaus cum magna gloria & utriusque partis favore, neque enim eo abnuente pax componi potuisset, in Præmisliam rediit, illicque hibernavit. Geisa, Ladislaus & Lampertus in Quinque-Ecclesiis coram magna Ungarorum multitudine Salomoni imposuerunt diadema. Hæc ultima spectant ad annum sequentem 1065, ut colligitur ex Turoczio & Bonfinio. Fœdus ipsum inter patrueles eodem anno, die XX Januarii, solemniter fuit compositum Jaurini, quæ civitas etiamnum notissima est, & a castro Mossoniensi non longe admodum dissita. Lubet Bonfinii totam de pace relationem, cui Turoczius consonat, huc transferre: Pontifices ac sacerdotes, inquit, ne fraterna bella ultra conspicerentur, se inter utrosque medios ingerunt: in primisque Desiderius episcopus, vir non minus probitate quam eloquentia potens, cum magno sacerdotum ordine Geysam adit: ad pacem & concordiam tanta dicendi copia ac orationis vehementia hortatur, ut ad reconciliationem inclinarit. Fœdus inter patrueles fratres hac conditione ineundum persuasit, ut Salomoni, quamvis juniori, regno cederet, & veluti legitimo Regi pareret, ipse vero paterno ducatu potiretur. Hujus monitis precibusque victus Geysa, una cum Ladislao fratre, in totius Ungariæ conspectu in Jauriensi urbe Salomoni se reconciliat. Fœdus inter eos solenne ictum, mutuoque juramento munitum, quod dum Fabiani Sebastianique anniversaria celebrantur (id est, XX Januarii,) percussum fuisse ferunt.

[30] Reconciliatis animis, regi cum Geysa duce & Ladislao mutua charitas & assidua consuetudo intercessit. [concordiaque inter ipsum & fratrueles firmatur.] Subsequutum Pascha in Quinque-Ecclesiensi urbe ab his cum universa aulicorum ac primatum multitudine celebratum, ubi in divi Petri basilica inter solennia Salomon iterum, acclamante populo, a Geysa coronatus. (Hæ tertiæ vices.) Quod tanta Ungarorum omnium lætitia celebratum, ut diem publicæ hilaritatis inter fastos retulerint. Deo Jesu optimo maximo, humanæ pacis auctori, per omnes aras gratiæ actæ, & factæ supplicationes. Sed ingens futuræ discordiæ portentum proxima nocte intercessit: tota enim Petri basilica, contiguaque ædificia repentino quodam incendio absumpta sunt. Quare, exorto tumultu, maximus utrumque metus incessit: alter alterius id factum insidiis esse rebatur: uterque tamen culpa vacabat. Diversa quoque fuga fertur. Ad solis exortum, re per fideles internuntios explorata, omnibus plane constitit, nihil ex utraque parte doli fraudisve tentatum, repentino inopinatoque id igni accidisse comperiunt. Quod ubi satis ambo compertum habuere, amota omnium suspicione, pacem concordiamque redintegrant. Ex omnibus hactenus relatis facile colligitur, B. Salomonem ad pacem cum patruelibus fovendam conservandamque minime difficilem fuisse. Cum enim sine ulla sua culpa regnum sibi a Bela patruo ereptum fuisse nosset, idemque facere tentasset Geisa patruelis, ille nec de vindicta cogitasse videtur, nec quidquam fecisse, quo minus in perpetua cum patruelibus suis concordia viveret.

[31] De gestis autem illorum post alia quædam Bonfinius pag. 207 hæc memorat: [Rex subsidium tulisse dicitur Dalmatiæ regi:] Dum Salomon ac Geysa mutua se concordia fovent, ecce nova expeditio his offertur. Zolomirus Dalmatiæ rex, qui Geysæ & Ladislai sororem connubio sibi copularat; per legatos ab utroque auxilia sibi dari postulat; quum a Carinthiis, qui magnam Dalmatiæ partem dudum occuparant, gravissimo se bello infestari diceret. Subveniendum socio censuere fratres, inito consilio, expeditionem suscipiunt; comparatis copiis, veniunt in Dalmatiam, quam, ejectis perbrevi Carinthiis ac Noricis, Zalomiro pacatam reddidere. Is tanto beneficio jam affectus, Salomonem ac Geysam cum universis equitum præfectis amplissime donatos remisit. Dum in Ungariam redeunt, Atha prætorii præfectus, quem Palatinum appellant, in Zelyzem agrum, ubi divo Jacobo cœnobium cum æde exædificarat, Regem cum duce precibus multis invitat, ut dedicationem templi fausta præsentia honestarent: quod a principibus facile impetravit. Hæc omnia similiter narrat Turoczius cap. 47. Verum contra expeditionem illam opponit se Joannes Lucius in Historia Regni Dalmatiæ & Croatiæ lib. 3 cap. 1, affertque rationes non contemnendas, quibus contendit, eam temporibus non congruere, & pro fictitia habendam.

[32] [quod commentitium credit Joannes Lucius.] Verba ejus, quæ post data Turoczii asserta subjungit, huc transfero: Hæc de Zolomero, vel Suinimiro (ut alias vocatur) Dalmatiæ & Croatiæ rege a Thuuroczio relata, temporibus congruere non possunt: nam ex Privilegiis supracitatis Crescimirum regem usque ad MLXXIII vixisse constat. Usque ad eumdem quoque annum Salomonem regnasse Thuurocz & Bonfinius asserunt. Manuscriptus autem antiquus codex de Zalomiro in Salomone ne verbum quidem: ideo, si talia secuta sunt, evenire non potuerunt regis Salomonis tempore. Quæ autem de marchia Dalmatiæ a Carinthiis occupata tradit, de Croatia intelligenda essent, non de Dalmatia. Ob id relata potius posteriorum commentum, quam veritas historica censenda sunt. Nam Manuscriptus codex, Thuurocz & Bonfinius S. Ladislaum Dalmatiam & Croatiam Ungariæ regno junxisse, iisdem verbis referunt. Ita ratiocinatur Lucius, cujus argumenta, etiamsi suspicionem ingerant, a scriptoribus Hungaricis erratum fuisse in rege Dalmatiæ, cui subsidium tulit B. Salomon, minime tamen mihi persuadent, expeditionem illam prorsus commentitiam esse: nam ipse Lucius ex aliis scriptoribus in alium finem nonnulla attulit, ex quibus expeditio Salomonis in Dalmatiam utcumque confirmatur. Quare singula argumenta lubet expendere.

[33] [In nomine saltem regis Dalmatiæ erratum videtur;] Primum insinuat Lucius, Suinimirum non regnasse ante annum 1073, usque ad quem superfuisse Crescimirum existimat ex diplomatis; eodemque anno Salomonem regno privatum. Hæc omnia si vera essent, non potuisset rex Salomon Suinimiro aut Zolomiro regi succurrere; potuisset tamen Crescimiro, ut solum erratum esset in nomine regis Dalmatiæ, quemadmodum Bonfinius & Turoczius alias non raro errarunt in nominibus principum, qui in gestis Hungaricis partem habuerunt. Attento autem ordine, quo laudati scriptores expeditionem Dalmaticam referunt, illa non modo figenda esset ante annum 1073, sed etiam ante 1070, imo prioribus post initam cum patrueli Geisa concordiam annis. Quapropter, etiamsi observationes chronologicæ Lucii non sint prorsus accuratæ, cum Salomon anno 1074, non 1073, ut ipse ponit, maximam regni partem amiserit; malim credere, Crescimiro regi subsidium fuisse latum, quam successori ejus Zolomiro aut Suinimiro. Forte etiam magis contra Venetos, quam contra Carinthios, subsidium attulit Salomon, ut ex dicendis colligetur. Carinthii tamen cum Venetis fœderati esse potuerunt. Reliquæ Lucii observationes vim nullam habent, quale est silentium codicis nescio cujus manuscripti; qualis etiam expeditio posterior S. Ladislai, qui Croatiam subegit. Nam subactio Croatiæ per S. Ladislaum, & forsan partis Dalmatiæ, quam ulterius subegit successor ejus Colomannus, nihil detrahit probabilitatis expeditioni B. Salomonis. Nescio etiam, cur Croatiam magis, quam Dalmatiam, a Carinthiis occupatam velit Lucius. At parum refert, cum utraque provincia eidem pareret regi, in Croatiane, an in Dalmatia bellum fuerit gestum, an in utraque. Certum quoque est, Dalmatiæ fines tunc longius fuisse extensos, quam sint hodie.

[34] Andreas Dandulus, dux Venetiarum, in Chronico, [at, cum etiam Veneti scriptores meminerint de bello Salomonis in Dalmatiu,] edito tom. 12 Scriptorum rerum Italicarum, lib. 9 cap. 3 jam meminit de bello per Andream Salomonis patrem in Dalmatia gesto his verbis: Andreas interea Hungariæ rex Dalmatinos continue inquietans, aliquos tandem ad deditionem coëgit. Deinde cap. 7 de ducatu Dominici Contareni agens, hæc part 9 de Salomone memorat: Hoc tempore Salomon rex Hungariæ terrestria loca Dalmatiæ inquietans, Jadratinos, qui promissam ducis (Venetiarum) fidelitatem hucusque servaverant, ad rebellionem induxit. Postea itaque, orta discordia inter Salomonem regem & fratres Geyza * & Ladislaum, maximis regnum quassatur angustiis. Tunc iste dux sui ducatus anno II hostiliter egressus, quibusdam incolis confaventibus, Jadram recuperavit. Similiter ex Dalmatinis aliqui ducis præsentiam cognoscentes, ad exhibendam subjectionem solitam accesserunt. Tum part. 10: Salomon tandem rex a fratribus expellitur. Geysa autem regnavit. Hæc ipsa adduxit Lucius lib. 2 cap. 9, legitque ducatus sui anno septimo pro anno secundo, ut habet ultima editio. Legendum autem esse, anno septimo, verisimile fit ex Opusculo Italico de Vitis ducum Venetorum, quod conscripsit Marinus Sanutus junior, & primum edidit Muratorius in Scriptoribus Italiæ tom. 22, ubi col. 476 in Dominico Contareno leguntur Italice, quæ reddo Latine: Anno 1050 Salomon rex Hungariæ venit cum exercitu ad invadendum Dalmatiam, expugnavitque civitatem nostram Jaderam, quamvis postea per discordiam, quæ eidem orta est cum Geisa & Ladislao fratribus suis, Veneti studuerint illam recipere. Et anno septimo sui ducatus cum exercitu dux contendit Jaderam, eamque recepit. Idem auctor æque ac Dandulus varia præmittit de bellis in Dalmatia gestis inter duces Venetorum & principes Croatarum, ac nominatim meminit col. 472 de Crescimiro Croatarum principe, Jaderam aliasque Dalmatiæ maritimas civitates Venetis eripere studente, & col. 475 asserit, Jaderam prima vice regi Croatiæ subjectam fuisse.

[35] Itaque nullum potest esse dubium, quin inter principes Croatarum & Venetorum diuturnæ fuerint contentiones, [pro principibus Croatis sive Dalmatiæ regibus gesto,] crebraque bella in Dalmatia. Aliunde liquet, reges Hungariæ principibus Croatis, qui etiam Dalmatiæ reges se nominabant, subsidia subinde dedisse, ut expeditio B. Salomonis & de se fiat verisimilis, & a scriptoribus Hungaricis & Venetis asserta, sine justa ratione negetur a Lucio. Nam præter data ex Dandulo verba, ille ipse lib. 2 cap. 9 hæc rursum recitat ex Sabellico: Jadrenses ad Croaciorum regulum defecerant, vel, ut alii scribunt, ad Salomonem Pannoniæ regem. Qua desertione audita (apparebat enim, nisi primo quoque tempore Veneta classis in Dalmatiam processisset, fore ut non multo post reliqui populi, qui jam ad defectionem spectare dicebantur, Veneto alienarentur imperio) confestim dux (Dominicus Contarenus) ingenti vi navium in Dalmatiam transmisit, Jaderam obsidione cingit, cinctam operibus expugnat. Jadrensis expugnationis fama peropportuna fuit ad cæteras urbes in fide continendas. Hæc rursum ut fictitia explodere nititur Lucius, quia Dandulus & Sabellicus a recta chronotaxi aberrarunt.

[36] Verum non sufficit hæc ratio: nam chronologi, qui antiquiora commemorant, [expeditio ipsa Salomonis neganda non videtur,] non raro ad multos annos a recta chronotaxi aberrant; nec tamen idcirco negamus facta, quæ illi ex antiquis documentis referunt, sed corruptam chronotaxim corrigimus. Certum quidem est, Dandulum in recensendis regibus Hungariæ, eisque conferendis cum ducum Venetorum temporibus, ad multos annos abesse a vera chronotaxi. At cum omnia, quæ de expeditione B. Salomonis ab Hungaris & Venetis referuntur, ex vetustis Hungarorum & Venetorum documentis videantur deprompta; dubitandum quoque non videtur, quin B. Salomon subsidium tulerit principi Croatarum, sive is Crescimirus fuerit, ut probabilius esse jam monui; sive Suinimirus aut Zolomirus, quod non æque verisimile est, nisi is nominatus fuisset ut Dalmatiæ pro Crescimiro gubernator. Quod vero dicitur de Carinthiis & Noricis, quos ex Dalmatia ejectos ope Salomonis, aiunt Hungari, facile conciliari potest cum bello præcipue contra Venetos gesto. Nam Carinthii potuerunt Venetis se jungere, aut singuli ex parte sua potuerunt ditiones Dalmatiæ & Croatiæ principis invadere. Certius tamen videtur, contra Venetos Salomonem subsidia tulisse, quam contra Carinthios aut Noricos; licet justa quoque non occurrat ratio: qua hoc factum ab Hungaricis scriptoribus confictum dicamus.

[37] [Bohemos lacessentes bello persequitur;] Post dictam expeditionem feliciter absolutam, alia Salomonis bella subjungit Bonfinius, hæc scribens pag. 208: Pax & concordia inter Salomonem & Geysam tredecim circiter annos (imo decem) perduravit. Quare factum est, ut non modo regnum opulentum effecerint, verum etiam nulla bella sine magna laude peregerint. Per id temporis, Bratislao duce, Boëmi, audacia & temeritate elati, in Trencheniensem agrum erupere, abegere pecora multosque cepere, ac agrum denique ferro incendioque vastarunt. His injuriis Ungarus accensus, Salomonis & Geysæ ductu auspiciisque, Boëmiam tam validus invasit, ut, hostibus in aciem prodire non audentibus, universam fere spoliarit vastaritque. In quo quidem bello Bathor Opus, Martini filius, præclarum facinus præstitisse fertur. Nam cum Boëmo insanæ magnitudinis, qui gigantis instar erat, singulari certamine dimicavit, eumque mox prostratum humi obtruncavit. Qua victoria potitus, apud Ungaros ita claruit, ut sibi ac suis perpetuum nomen compararit. Post exactas a Boëmis cumulatissime pœnas Salomon cum exercitu, magna præda onustus, in Ungariam se recepit. Eadem plane narrat Turoczius cap. 38. Ranzanus cap. 10 idem bellum breviter perstringit his verbis: Gessit & bellum cum Boëmis, quæ & ipsa efferata immanisque natio est, quæ irrumpens in Hungariam, perque multa loca habitatoribus frequentia excurrens, ingentem prædam domum reportavit. Contra quam gentem auxilio ei quoque fuit Geissa una & Ladislaus ejus frater, quorum armis salubrique consilio victoriam assecutus est.

[38] Aliud item bellum Salomonis laudatus Ranzanus præmittit, [Cumanos, sive Chunos, Hungariam vastantes,] ita scribens: Gessit bellum adversus Cumanos, gentem ferocem, & a religione Christiana abhorrentem, quos auxilio Geissæ patrui (imo patruelis) sui perdomuit. Plura Bonfinius post relatum Bohemicum bellum de hoc subjungit: Deinde, inquit, ne fortuna Pannoniam otio torpere pateretur, Chunorum bellum exarsit, qui prophana infidelitate laborantes, eam Getarum plagam incolebant, quam nunc Valachiam dicunt. Hi namque cum innumera paganorum multitudine, a superiore parte patefacto aditu, per portas & claustra, quæ Mezes appellant, Ungariam invadunt, totamque provinciam, quam Nyr vocant, usque ad Byhor oppidum discurrunt: pecora cum hominibus abigunt, diripiuntque cuncta, & opinione citius trajecto Lapo Zamoque fluvio, cum ingenti præda redeunt. Quum iterum, successu rapinarum illecti, ea loca repeterent, Salomon cum Geysa duce tumultuariisque copiis portas occupat, ad Dobokam urbem septem diebus moratur eos. Interea speculator quidam, e Novo-castro natus, cui Fantisca nomen erat, advenit: admonuit, jam dudum Chunorum exercitum appropinquare, ingenti præda ditatum. Quare hosti continuo occurrendum Rex esse censet. Proxima nocte eorum castris adhæsit, atque illucescente die, qui Veneri dicatus erat, ex edicto omnes prælium subituri sanctissima animos Eucharistia muniunt.

[39] Quod ubi Osul, Giulæ Chunorum regis præfectus, [post acre prælium,] haud procul aspexit, nimia confisus audacia, quosdam levis armaturæ milites obviam præmisit, qui Ungarorum vires tentarent, ratus nullos esse populos, qui cum Chunis dimicarent. Ast ubi præmissa cohors quadrata Ungarorum agmina & cataphractos equitatus aspexit, nequaquam manum conserere ausa, ad Osulem præpropere rediit,instructas validasque hostium copias refert vix universis Chunorum viribus expugnari posse. Quare Osul sibi consulens, proximum montem & eumdem editissimum repente occupat, muntissimum ibi præsidium imponit. Montem accolæ Cherhelem appellant, quia sylvarum quasi domus esse videretur. Postquam Ungarus montem ab hoste esse occupatum videt, eum continuo amplo legionum ordine circumducit, datoque pugnæ signo, radices pedetentim conscendit. Decurrunt obviam sagittarii funditoresque, ut subeuntem hostem clivo montis arcerent. Tanto impetu pugna conseritur, ut sagittarum imbribus aër obscuraretur. Obstant Ungari, gravique armatura ictus facile perferunt. Ex Ungaris hippobalistæ quidam audacissimi concitatis equis arduum montis clivum conscendunt, e sagittariis quosdam obtruncant, perturbant eorum aciem, suisque succedentibus animos addunt.

[40] Salomon acerrimo succensus animo; nullam clivi difficultatem evitat: [in quo Salomon ipse fortiter pugnat,] recta cum equitatu suo quasi reptabundus hostem suppetit: sub maxima spiculorum nube dentibus infremit, neque laborem neque periculum reformidat, hostem tantum anhelat. Contra vero Geysa, longe consideratior, faciliorem clivum prudentissime captat: quem ubi equitatui suo facilem & benignum invenit, ea subit, repente cum sagittariorum acie congreditur: Ladislaus in primis se inter confertissimos hostes inserit, primo impetu quatuor in fronte pugnantes interficit: dum quintum subinde petit, gravi ab eo vulnere læditur, sed ne impune quidem, quando hominem obtruncat. Divina mox ope virum Deo gratissimum curatum ferunt. Hoc impetu consternati sagittariorum animi, cedere occœpere. Instant eo magis hi, atque in rasa Chunorum capita valde desæviunt: ea cucurbitarum more districtis gladiis plane diffringunt. Sed hic præclarum quoddam Ladislai facinus præterire non possum: qui quum equitem quendam raptam virginem equo auferre perspiceret, hominem continuo insectatur, ut sanctæ virginitatis assertor esse videretur: fugit hostis: hic pro viribus a tergo instat: & quum vulnere impeditus raptorem capere non posset, ad virginem exclamat, mira venustate præditam, ut se præcipitem ex equo dedat, hostemque secum trahat. Dicto celerius imperata præstitit puella, quam Varadiensis episcopi filiam esse rebatur, opinione deceptus. Mitto reliqua de particulari hoc facto, quia jam data sunt in S. Ladislao & ad finem prælii progredior cum Bonfinio.

[41] [internecina strage cædit] Superato jam medio clivo, inquit, quum hostes se ab Ungaris circumventos conspexere, defectis animis, quo fugerent, nesciebant. Dum feruntur diversi, captivorum multitudo, facta seditione, & elato clamore, suos hortatur; jugum ipsa montis occupet. Ne qua spes hosti supersit, subreptis armis, in hostium terga desævit, eos in infesta Ungarorum arma dejicit. Tanta Chunorum strages in monte patrata, ut nuncius non superfuisse dicatur. Salomon igitur & Geysa cum Ladislao victoria potiti, liberata ingenti captivorum multitudine, & gloriosa lætitia exhilarati, in Ungariam rediere. Is publicæ hilaritatis dies inter fastos relatus: gratiæ Diis immortalibus sacris hymnis actæ, & celebratæ supplicationes. Hactenus Bonfinius, cujus expressiones de fastis diebus, diis immortalibus, aliasque id genus, quibus gentilium more utitur, sano sensu prudens lector intelligat. Iis usum opinor, ne videretur parum Latinus: mallem tamen, ut, Christianus cum fuerit, potius more Christianorum, quam gentilium, fuisset locutus. Eadem plane de hoc bello narrat Turoczius cap. 49, excepta tamen prima irruptione Chunorum, ex qua illos incolumes in suam provinciam reducit Bonfinius: nam memorabilem illam stragem ad ipsam primam Chunorum irruptionem Turoczius refert.

[42] [in Transilvania, dum redibant præda onusti.] Suspicor, unam dumtaxat fuisse irruptionem, clademque Chunis illatam in reditu. Etenim, quantum colligere possum ex locis a Bonfinio nominatis, Chuni, qui alias Cumani, ex Cumania sive hodierna Moldavia irruperunt in Transilvaniam, & ulterius in Hungariam penetrarunt usque ad comitatum Bihoriensem Transilvaniæ vicinum. Cum autem regredi vellent, via illis ab Hungaris præclusa fuisse videtur in Transilvania, nimirum in comitatu Dobocensi, cum Salomon eos exspectasse dicatur ad Dobokam urbem. Redisse Chunos, clare dicit Turoczius, quem non recte exposuit Bonfinius, & ingens præda, qua erant onusti, reditum similiter insinuat. Itaque dicendum est, non fuisse geminam Chunorum expeditionem, sed unicam; in qua, dum incaute nimis longe progrediebantur, Salomon velociter ex Transilvania & vicinis Hungariæ provinciis exercitum collegit, & redeuntes ad internecionem delevit. Victoriam hanc anno 1070 aut potius 1071 a Salomone relatam, colligitur ex bello sequenti cum Bessis & Bulgaris, quod anno 1073 gestum videbimus: nam hoc Turoczius ait inchoatum anno tertio post adventum Cunorum. Bonfinius vero ait: Tres circiter annos in otio permansere (Salomon & Geisa post victoriam relatam,) magnaque inter principes concordia viguit.

[Annotata]

* Geyzam

§ IV. Bellum cum Bessis & Bulgaris gestum, capta Alba Græca, ejusque occasione inter Salomonem & Geisam orta discordia.

[Cum Bessi per Bulgarorum ditionem irrupissent in Hungariam] Turoczius cap. 50 ita narrare incipit bellum Salomoni motum, cujus occasione exarserunt graves inter ipsum & fratrueles discordiæ: Factum est autem anno tertio post adventum Cunorum, ut Bisseni per Albam Bulgaricam venientes, transnataverint flumen Zava in campum Bazios: & non modicam gentem captivorum & prædarum diripientes, in suam terram abduxerint. Hanc belli causam Bonfinius pag. 209 ita exponit: Vix tertium annum exegerant (in pace principes) ecce a Mysia bellum grave suboritur. Quippe Bessi & Bulgari, qui inferiorem Mysiam & Danubii ostia, velut supra diximus, accolunt, trajecto Savo ad Taurunium, quam Albam Græcam nunc vocant, (vulgo Belgradum hoc tempore) in Syrmium, inferioremque Pannoniam effusi, cuncta diripiunt, pecora cum hominibus abducunt: &, remenso amne, rapinis onusti in Bulgariam se recipiunt. Facile advertet studiosus lector, non consentire laudatos scriptores: nam prior solos Bissenos aut Bessos facit prædatores, Bulgariamque, per quam eos venisse dicit, extendit usque ad Savum, eidemque Albam ipsam sive hodiernum Belgradum includit. Contra Bonfinius Bulgaros Bessosque vult simul irruisse, & per ditionem Græcorum, quibus Albam attribuit, transivisse. Verum præferenda est relatio prima, a qua discessit Bonfinius, quod crederet, Albam tunc fuisse Græcorum, cum videatur fuisse Bulgarorum, ut probavi ad 2 Septembris in S. Stephano § 30, ubi etiam ostendi, Bessos eo tempore habitasse in hodierna Bosnia, non vero ad ostia Danubii, ut hic dicit Bonfinius, imo ipsa dedi Bonfinii verba, asserentis, Bessos incoluisse proximam Savo regionem, … quam intercepta littera Bosnam a Bessis vocavere.

[44] Hæc observare volui, ne quis ex verbis Bonfinii, qui non solum Græcos,[Salomon, indicto Bulgaris bello, cum agmine ad Savum procedit,] sed etiam Thraces & Macedones perperam huic bello admiscet, sibi imaginetur, cum subditis imperatoris Græci bellum fuisse gestum. Græci quidem adesse potuerunt Bulgaris subjecti, Albæque & in Servia aut Bulgaria habitantes, non tamen cum Græcis fuit bellum, sed cum Bessis, & cum Bulgaris ob transitum Bessis prædatoribus per Albam olim Græcam, tunc vulgo Bulgaricam dictam, & fortasse ob subsidium iis datum. His observatis, audiamus Turoczium: Rex autem (Salomon) & dux (Geisa) imposuerunt crimen traditionis Albæ Bulgaricæ, eo quod, pace defraudata, voluntarie permisisset latrunculos Bessorum deprædare Hungariam. Collectis itaque exercitibus, convenerunt in Zalankemen, ubi in consilio deliberantes decreverunt, Albam traditricem obsideri oportere & expugnari. Hæc paulo latius explicat Bonfinius his verbis: Ungariæ principes hujusce mali Albenses auctores esse dicunt, quibus invitis, Bulgari Bessique in Ungariam numquam trajicere potuissent: quare proditionis crimine acerrime sugillantur. Et illud gravius Ungaris esse videbatur, quod a vicinis iisdemque amicis, unde minime decuit, vastationes, prædas & incendia acciperent, fœdus ac pacem fregisse criminabantur. Proinde a Rege ac duce Geysa per feciales Albensibus bellum indictum. Habitus in utraque Pannonia delectus, ad Zalankemensem pagum, qui sub Buda prope Danubium ad septuagesimum lapidem situs est, primæ copiæ convenere. Ibi primum castra sunt habita, & auctus legionibus & auxiliis exercitus: & de ulciscenda Albensium proditione disceptatum, tandem de obsidione prius decretum est: ac motis subinde castris ad Savum usque perventum.

[45] [& Savum, repugnantibus frustra in navibus & in ripa hostibus,] Turoczius expeditionem Regis ita narrare incipit: Inde castra moventes, descenderunt circa flumen Zavam in directo Nandor Feywar. Exiit autem edictum a Rege & duce, ut universus exercitus Hungarorum quanto ocyus transiret fluvium Zavam in Bulgariam. Græci autem & Bulgari, navigantes in celocibus suis, per ingenia (id est, machinas) sufflabant ignes sulphureos in naves Hungarorum, & eas in ipsis aquis incendebant. Victi sunt autem ignivomi Græci ab Hungaris præ multitudine navium, quibus flumen operuerant. Fugientibus autem Græcis ac Bulgaris, transierunt Hungari & terminos Bulgarorum occupaverunt. Rex autem & dux secunda feria transierunt Zavam, & mane facto ordinaverunt acies suas; & plenis manipulis suis universaliter per turmas suas insertis umbonibus obsederunt civitatem. De his ita Bonfinius: Postquam in fluminis ripa constitere, prima hora diei promulgatum est edictum, ut omnes trajecto Savo, Albam obsiderent. Milites dicto citius imperata faciunt. Bulgari, Thraces, Macedones & Græci, qui tutandæ urbis gratia illuc convenere, his adversari occœpere; & præsertim Græci, qui amnica classe Istrum subiverant, Pannonicam classem, quæ secundo amne defluxerat, injecto igni comburere nitebantur.

[46] [post superatos Bulgaros exercitus trajicit,] Contra Ungari, irrevocabili fluxu in hostes delati, navium multitudine viribusque freti, injectas flammas ciliciis mox extinguere, prosilire in celoces hostium, atque in aquas deturbare mutuas; hos pilis, gladiis illos impetere, nullum recusare discrimen; sed secundo marte succensi, nil magis, quam hostilem sanguinem anhelare. Illi vero irruentibus supra navigiis quum obstare non possent, omnes una trahi ac misceri. Demum Græci, classe partim demersa, partim capta, qui superfuerant, coacti terga vertere. Dum hæc navali pugna gerunt, ne minus quidem prælium in Savi ripa committitur. Bulgari tandem cum auxiliaribus copiis, ab Hungaris inde rejecti, mox fusi fugatique, quippe navali victoria consternati, ac sinistris his exanimati auspiciis, prospere se pugnaturos esse diffedebant. Rejecto igitur terra marique hoste, Bulgariam, quæ utramque sibi Mysiam usurparat, Pannones invasere: ac regione longe lateque populata, tertio die reversi, Albam circumveniunt. Hactenus Bonfinius, qui priorem relationem non parum amplificavit, maxime pugnam illam in Savo flumine. Nam quasi duas inducit classes decertantes, videturque innuere, classem Græcorum ex Ponto Euxino per Danubium eo usque adverso flumine fuisse perductam.

[47] [nonnulla in relatione Bonfinii correcta.] Verum cum Græcus imperator huic bello admixtus non fuerit, improbabiliter Græcorum classem, uti & Thraces & Macedones induxit Bonfinius. Græci sub imperio Bulgarorum Albæ & in Servia, quam ipse Bonfinius modo Bulgariam vocat, quod Bulgaris eo tempore esset subjecta, congregaverant leviora aliquot navigia, quæ celoces recte vocantur a Turoczio, iisque usi non sunt, ut pugnam navalem inirent, sed ut naves Hungarorum incenderent, & sic transitum Hungarorum partim ex navigiis, partim ex adversa ripa, impedirent. Spes autem Græcorum videtur maxime reposita fuisse in igne Græco, aliis nationibus vixdum cognito, qui aqua potius alebatur, quam extinguebatur, & ea de causa maxime idoneus erat ad naves incendendas. Eum ignem Græci, qui primi fuerunt inventores, cominus ejaculabantur per tubas æreas, & eminus per machinas. Usi igitur sunt celocibus, ut propius ad naves Hungarorum accederent, iisque incensis, cum necesse erat, velociter recederent. Nec dubitandum videtur, quin in ripa eumdem ignem in naves appropinquantes conarentur injicere. Verum virtus & multitudo Hungarorum fecit, ut Græci illo conatu transitum non potuerint impedire, licet verisimiliter non paucas naves incenderint. Quæ de igne Græco hic breviter dixi, paulo latius probavi in S. Ludovico tom. V Augusti pag. 701, ubi ex Vitriaco dixi, vix extingui potuisse illum ignem nisi aceto, & hominum urina, & sabulo.

[48] Quid egerint obsessi Albenses, ita exponit Turoczius: [Hungari prope Albam Græcam Bessos,] Græci igitur & Bulgari, timentes ex obsidione periculum sibi imminere, rogaverunt Bissenos per clandestinos nuntios, ut sine pavore venirent in adjutorium ipsorum, eo quod nec Rex nec dux civitatem eorum obsedisset; sed tantum comes Vid cum Bachiensibus militibus eos invasisset. Bessi ergo fraudulentis verbis eorum seducti, festinanter venerunt in adjutorium ipsorum, & cupiditate prædæ illecti, cujus de comite Vid devicto sperabant se esse participes, irruerunt super agmina Soproniensium, quorum rector erat comes, Ian nomine. Hic autem insultus Bessorum viriliter & fortiter cum Soproniensibus superavit, plurimis eorum in ore gladii prostratis, residuis autem eorum in captivitatem abactis. Princeps Bissenorum, nomine Kazar, cum paucissimis fugiendo manus Hungarorum vix evasit. Rex igitur & dux eidem militi Ian multa regalia condignasque grates liberalitate regia contulerunt, eo quod ipse multa millia Bissenorum, tamquam lapis limpidissimus vasa fictilia, contrivisset, priusquam Rex & dux cum exercitu suo de jentaculis capita levassent. Regi autem & ducibus Geysæ & Ladislao supra rupem, quæ eidem civitati proxima est, residentibus, ceperunt Hungari præsentare captos Bissenos & capita interfectorum, ac equos & supellectilia, quæ in quarta feria a mane usque ad inclinationem meridiei plene perficere non potuerunt. Hoc autem ideo factum est, ut Græci & Bulgari, qui obsidebantur, videntes Bissenos, in quibus sperabant, tam crudeliter ab Hungaris obtruncatos, timerent, & semetipsos cum civitate Regi & ducibus contraderent.

[49] Hæc fidelius, quam præcedentia, expressit Bonfinius in hunc modum: [Bulgaris subsidio venientes cædunt;] Græci Bulgarique in urbe occlusi, imminens ex obsidione discrimen reformidantes, Bessos clam litteris admonent, sibi subveniant, quando parvi momenti foret obsidio, asseverantes, urbem neque a Rege, neque a duce Geysa, sed a Vido tantum regali comite, legionisque præfecto, cum cohortibus Bachiensibus obsideri. Proinde hos exorant, tempestivam opem afferant, Albamque obsidione liberent. Bessi stolida fide ducti, tumultuario exercitu coacto, repente succurrunt. Qui postquam castris hostium appropinquarunt, quum exploratam se victoriam adepturos dudum crederent, prædæ cupiditate perciti, in Semproniensium stationes irruere, quorum Janus præfectus erat, adoriuntur incautos. Contra hi Bessorum impetum forti animo sustinentes, perbrevi cæsis, qui in prima acie prostabant, cæteros inclinarunt. Quod ubi factum est, tam male ab illis pugnatum, ut pars magna desiderata, reliqua capta fuerit: vix Bessorum principi, cui Cæsari nomen erat, cum paucis evadere licuit. Janus ob rem bene gestam multis donis, item villis, & honoribus a Salomone Geysaque donatur: præda militibus concessa, & dena viritim sestertia distributa. Quum in edito loco ante urbem Rex cum principibus accumberet eo die, quo cum hoste consertum est, unde facile ab oppidanis prospectari poterant, ecce milites cæsorum capita, item equos & hostium spolia ante mensam Regis contulere, ibique allata capita percensebant, ut hoc immiti tetroque spectaculo oppidanorum animos a pertinacia dehortarentur, ad deditionemque converterent: quod a jentandi hora fere ad occasum usque perduravit. In his displicet præcipue, quod capita occisorum ante mensam Regis allata dicat: neque enim id habet Turoczius; sed solum ait, allata in rupem sive collem, in quo Rex cum duce castra habebat.

[50] [Alba Græca obsidione cincta, diuque oppugnata,] De urbis oppugnatione sic Turoczius: Porro Rex & duces ad expugnandum civitatem convenientiora loca perspicientes, præceperunt carpentariis, ut ibi turres ligneas octo, altitudinem murorum duplo superantes, fabricarent: unde milites in medium civitatis lapides & sagittas super homines jacularentur. Inter turres vero totidem tormenta ad destruendum muros erexerunt. Longos etiam pluteos ad defendendos introitus turrium, cæteraque instrumenta bellica composuerunt. In quibusdam itaque locis destruxerunt muros ejus usque ad fundamentum, sed civitatem ipsam capere non poterant, quia eam intrinsecus fortissimi bellatores defendebant. Obsederunt itaque civitatem duobus mensibus, infra quos sæpius congressi sunt cum Saracenis de civitate egredientibus; & ex eis alios occiderunt, alios autem fugaverunt. Post hæc tres Saraceni fortissimi & audacissimi de urbe prosiliunt, jaculis, lanceis & sagittis duram plagam Hungaris propinantes. Salomon autem, balistarius Regis, unum illorum ictu balistæ fulminavit, cujus cadaver Hungari nitebantur rapere: socii vero ejus de prædictis acriter dimicantes defenderunt. Rex autem & dux, videntes eorum conflictum, circumstantibus aiunt militibus: “Utinam sanguis & cor Machabæorum efferbesceret in militibus, qui defensarent Hungaros ab his Saracenis, pro munitione arcis audacter pugnantibus, ut Hungari cadaver Saraceni raperent!” Hoc audito, Opus, Gregorius & Bors, milites bellicosi, concitato impetu in modum fulguris irruerunt super illos. Quos quidem Opus nimium audacter persequens, usque ad urbis portas fugavit. Pugnatores jactabant lapides & sagittas de propugnaculis civitatis: Opus tamen sine læsione rediit. Interea autem Georgius * & Bors exhortati sunt Hungaros, qui corpus Saraceni rapuerunt, & in turpitudinem projecerunt.

[51] [fortiter defenditur duobus mensibus,] Bonfinius eadem modo paululum diverso sic narrat: Post hæc de oppugnatione urbis inter proceres disceptatum. Demum principibus visum est octenas circum turres erigere in castellorum speciem, quæ multo altius mœnibus imminerent: unde non modo oppidani a propugnaculis ac muro amoveri; verum etiam in mediam urbem tela saxaque torqueri possent, ac eas pluteis machinisque aliis juxta munire: item inter turres bellica tormenta disponere, ingerere vineas & arietes, admovere testudines, ac cætera instituere, quæ ad amolienda mœnia facerent. Dispositis ex ordine cunctis bellicis instrumentis, urbem primum quatere, plerisque locis muros aperire, instructa mox acie subire mœnia. Contra illi mœnibus arcere, in subjectam aliquos fossam deturbare incipiunt. At, ubi non facile urbem, præsidio, loco arteque munitam, capi posse conspicantur, propugnaculis ac mœnibus ad solum usque demoliendis animos intendunt, septo ac fossa eam circumveniunt, ne quid efferri inferrive posset: deinde muros ariete, testudine, cæterisque machinis usque adeo quatere adorti, ut numquam sane cessarint, quoad solo æquata mœnia conspexere. Quumque eam invadere tentassent, tam forti præsidio sensere defendi, ut non modo intra muros continere, sed ne erumpentes quidem hostes quandoque incauti tolerare possent. Sexagesimus adhuc dies in obsidione teritur, nil tamen profecere. Sæpe egredientibus ex urbe oppidanis, utrinque cruenta nimis pugna dimicatum, at illi partim cæsi, partim intro rejecti.

[52] Paulo post tres Bulgari, ne minore quidem robore, [erumpentibus subinde ex urbe obsessis;] quam audacia, præditi, ex urbe prosiliunt. Hic jaculis, ille lancea, sagittis iste sævit. Ex improviso nonnullos aggressi, graviter agunt. Salomon quidam hippobalista regius ex his unum lethali vulnere confodit, humique prosternit. Hunc Ungari moribundum rapere, contra retrahere socii nitebantur. Dum is ita ultro citroque distrahitur, & sat a suis retineri videtur, Rex statim exclamat: Utinam talis his, qualis majoribus nostris, virtus inesset, qua nunc freti res Ungaras tuerentur! Quod ubi milites audivere, tres contra ex Ungaris in eos irruere: quorum unum Opum, Georgium alterum, tertium Borsum fuisse memorant. Tanta vi ac ferocia adoriuntur, ut statim terga dare cogerentur. Opus ad portas usque insequitur, sed oppidanorum telis saxisque rejectus, in castra rediit illæsus. Cadaver hostibus ereptum, Georgii Borsique suasu ab Ungaris unco tractum, in excrementariaque loca projectum. Hæc præcedentibus certe magis sunt Latina, sed illa forte veriora. Pro Saracenis Bulgaros substituit Bonfinius, quod crederet Albæ nullos fuisse Saracenos: non video tamen, cur mercenarii aliquot Saraceni inter Bulgaros militare non potuerint.

[53] Occasionem urbis expugnatæ ipsamque expugnationem Turoczius his verbis refert: [tertio mense orto in urbe incendio, illa] In tertio vero mense obsidionis quædam puella Hungarica, olim illuc per captivitatem abducta, in quarta feria civitatem succendit. Flabat autem subsolanus vehementissime, cunctaque ædificia occupaverunt incendia. Exercitus itaque Hungarorum irruit in civitatem ea parte, qua muri ejus per tormenta jam corruerant, & Græcos, Saracenos atque Bulgaros crudeliter trucidarunt. Qui autem residui fuerant, cum Nicota duce eorum fugerunt in arcem. Hungari ergo capta civitate, sequenti die, postquam ignis resederat, videntes scrobes Græcorum, descendentes tulerunt inde aurum multum & argentum, lapides pretiosos gemmasque prælucidas; & thesaurum fere inæstimabilem, in cujus partitione orta est discordia inter Regem & ducem; nullusque fuit ex Hungaris, qui ibi locupletatus non fuisset.

[54] Audiamus de his & Bonfinium: Vix tertium fere mensem obsidionis iniverant, [vi expugnatur ab Hungaris, qui multum prædæ obtinent;] quum Pannonica virgo, in Syrmiensi agro capta, & Albæ in servitutem asserta, (quod an casu an ex industria ulciscendæ captivitatis gratia factum sit, ne satis quidem compertum habeo) clam in urbe incendium suscitavit, quod subsolano flante usque adeo adauctum est, ut mox longe lateque grassari videretur. Ungari, qua facilior dirutis mœnibus aditus afferebatur, hac urbem subeunt. Bulgaros, Græcos ac Bessos obtruncant, qui primum occurrerant. Cæteri in fugam reversi, cum Nicota eorum duce in arcem se recipiunt. Capta urbe, ac desidente postero die incendio, reconditi sub terra thesauri quam plurimi patuere. Scrobes in plerisque locis inveniunt, in quibus aurum, gemmas, lapillos, argentum, ac pretiosa pallia infodere. Tanta divitiarum deprehensa copia, ut nemo miles inditatus abierit. Quare inter Salomonem & Geysam suborta discordia. An Bessi in urbe fuerint, quos Græcis incolis & Bulgaris dominis adjungit Bonfinius, dubitari potest, cum de illis non meminerit prior Turoczius.

[55] [arx quoque, pactis conditionibus,] Sequitur arcis deditio, de qua ita Turoczius: Porro in arce reclusi rogaverunt Regem & duces, ut eis vitam & libertatem donarent, arcem & universa sibi vendicarent. Manibus itaque Regis & ducum in fidei pignus extensis, quod eos amplius non læderent, omnes, qui in arce erant, descenderunt. At dux Nicota, portans argenteam iconem sanctissimæ Genitricis Dei semper Virginis Mariæ, cum magna multitudine populi veniens, in potestatem ducis Geysæ se contulit. Sciebant enim Geysam ducem devotum Deo, & captivos seu afflictos misericordiæ visceribus refoventem. Ad manus autem regis Salomonis pauci venerunt, quia noverant ipsum esse austerum, & pessimis consiliis Vid comitis in omnibus auscultantem. Qui Vid Deo & hominibus detestabilis erat. Cumque vidisset Rex plures ad ducem ex illis confugisse, paucos autem ad se, plurimum indignatus est. Cum autem reversi essent cum thesauro inæstimabili, venerunt in villam Buzias in prædium Vid: volebantque dividere thesaurum & captivos, & illos etiam, qui ad fidem illorum venerant de castro. Duce autem Regi in hoc contradicente, dividere non potuerunt. Hæc ergo causa fuit malorum, & seminarium discordiæ inter eos. Præterea, cum thesaurum dividerent, Rex cum consilio Vid, & Franck episcopi, & Rodoan filii Bugar, & Iliæ generi Vid, in quatuor partes divisit, deditque quartam partem duci, ut de reliquis tribus sibi unam haberet cum militibus, secundam autem Vid, tertiam autem Iliæ: unde dux valde molestatus est. Initia hæc fuere discordiarum, quæ ex aliis causis deinde incrementum habuerunt.

[56] [Salomoni deditur:] Bonfinius eadem sic enarrat: Qui autem in arcem confugerant, deditionem ejus pollicentur, si, relictis impedimentis, redditaque arce, vita duntaxat & libertate donentur. Data fide, Rex & Geysa eos loco decedere ac libere abire jubent. Quod ubi factum est, Nicota primus, prælata divæ Genitricis icone, succedente præsidiaria turba, ex arce descendit: & per almæ Virginis numen exorans, ad pedes Geysæ, quem religiosissimum pientissimumque noverat, se provolvit. Ad Regis genua procidere pauci, quippe quem inclementem audiverant, & perniciosis Vidi comitis consiliis auscultantem, qui (Vidum insinuat) & deorum contemptor, & hominum insidiator esse ferebatur. Quum Rex ex dedititiis hostibus plures ad Geysam, quam ad se, implorandæ salutis gratia venire conspicaretur, animo vehementissime commovetur, ira & livore juxta absumitur. Ac ne satis quidem probabilem indignitatis causam reperire licebat.

[57] Capta Alba, solutisque castris, dum iter in Ungariam remetiuntur, [discordia inter Salomonem & Geisam nata.] in Buziæ pagum & Vidi prædia divertere. Quumque ibi prædam, spolia, captivosque, qui ex arce se dediderant, Rex dividere vellet, nihil Geysæ intercessione fieri potuit, quo magis Rex succensus est. Hinc dissensionis & discordiæ augetur initium. Thesaurum Albæ repertum ibidem, nemine refragante, dividere placitum est. Vidi, & Rhodani Busaris filii, item Iliæ Vidi generi, Francique episcopi consilio quadripartita divisio facta. Regi prima, secunda Vido, Iliæ tertia, quarta Geysæ cessit. Unde is indignatione summa corripitur. Ita Bonfinius, qui non videtur divisionem illam recte exponere, acsi Geisa habuisset partem post Vidum & Iliam comites, quod Turoczius non dicit. Verum, quidquid sit de illa divisione, necdum in omnibus istis apparet discordiæ causa tanta, quanta postmodum exorta est. Ex omnibus tamen colligitur, Geisam vix ulla in re Salomoni cedere voluisse, idque Regem ægre tulisse, nec immerito fortasse. An vero Vidus comes fuerit talis, qualis audit apud laudatos scriptores, non ausim edicere.

[Annotata]

* mox Gregorius

§ V. Aucta inter Regem & Geisam discordia, bellum inter eos exoritur: Geisa tandem prævalet, & regnum sibi vindicat.

[Causa Dissensionis inter Salomonem & Geisam non satis nota:] Discordiarum inter Salomonem regem & ducem Geisam, fratruelem ejus, initia quædam audivimus; sed ex iis difficulter intelligere possumus, uter præcipuus fuerit dissensionis auctor. Successerunt perniciosa magis belli semina, sed æque mihi ambiguum manet, utrius magis culpa in aperta tandem bella adoleverint. Auctores quidem, quos præ manibus habemus, culpam ad Salomonem aut ad consiliarios Salomonis transferre videntur; sed ex serie rerum gestarum mihi non liquet, Salomonem in culpa fuisse, aut occasionem dedisse, qua Geisa juste ad arma prosiliret, aut Regem haberet de insidiis suspectum. Contra ex omnibus, quæ referuntur a scriptoribus, magis mihi apparet, moderate semper egisse Salomonem. Nam si nimis indulsisset suspicionibus, quas habere poterat ob regnum patri suo sibique ereptum a Bela, & ob arma a Geisa auxilio Polonorum sumpta ad regnum sibi similiter vindicandum, si his, inquam, aliisque suspicionibus fræna laxasset, injuriarumque olim acceptarum recentem semper conservasset memoriam, non vixisset decem fere annis in summa pace & concordia cum fratruelibus suis. Quapropter omnino dubito, an culpa illius belli juste in Salomonem fuerit conjecta, aut in ejus etiam comites. Id tamen factum esse, mirari non debemus, cum pars adversa prævaluerit, nemoque tunc fuerit, qui Salomonis causam defenderet.

[59] Hac observatione præmissa, audiamus Turoczium, cap. 51 dissensionum occasiones prosequentem: Interea, inquit, imperator Græcorum, audita liberalitate ducis Geysæ, misit ad eum nuntios ad firmandam pacem & amicitiam. [nam improbabili modo eam enarrare incipiunt,] Dux autem remisit ei omnes captivos, & omnes, qui ab arce descenderant. Ad regem autem Salomonem nequaquam misit rex Græcorum. Unde & rex Salomon super Geysam ducem invidiæ facibus magis ac magis exarsit. Bonfinius, qui forte de his aliud nihil legerat, ita habet: Græcorum imperator, audita ducis Geysæ liberalitate & clementia, fœdus cum eo per internuncios init. Quare omnes, qui ex arce deditionem fecerant, a Geysa dimissi sunt. Contra a Salomone, quicumque ad eum supplices venerant, violato jure deditionis, in captivitatem asserti. Hæ fabulæ videntur. Nam Turoczius æque ac Bonfinius asserunt, deditionem arcis Albensis factam eo pacto, ut præsidiariis libertas concederetur. Contra hoc pactum egisset Geisa, si eos detinuisset captivos, donec venisset legatio Constantinopolitana. At quam ineptum sit commentum, ex hoc studiosus lector facile intelliget, quod antea jam observavi, bellum illud non fuisse gestum contra imperatorem Græcorum, sed contra principem Bulgarorum. Non poterant igitur imperatori Græcorum remitti arcis præsidiarii, cum ille nullum ibi habuisset præsidium. Non dubito etiam, quin legatio illa ad ducem ex errore asseratur, quia forte imperator Græcus legatos misit ad Geisam postea regnantem. Si quis enim noverit fastum Græcorum imperatorum, non facile credet, ab iis legatos fuisse missos ad principem Regi subjectum, qualis erat Geisa.

[60] [variaque incerta proferunt scriptores Hungarici.] Altera discordiæ causa minus improbabilis est, licet dubitari etiam possit, an comes Vid, qui perniciosa consilia Regi suggessisse dicitur, non habuerit justas male de Geisa suspicandi rationes. Comes etiam Vid, inquit Turoczius, pertinaciter instigabat Regem, ut ducem Geysam expelleret, & ducatum ejus sibi vendicaret; & hoc facile fieri dicebat, eo quod Rex multo plures milites, quam dux, haberet: nec differendum, sed magis accelerandum esse suggerebat: seducebatque Regem hoc proverbio: “Sicut duo gladii acuti in eadem vagina contineri non possent: sic nec vos in eodem regno conregnare potestis.” Rex ergo venenosis verbis comitis Vid infectus, odium & rancorem concepit. Exinde itaque quærebat opportunitatem aut capiendi ducem Geysam per insidias, aut debellandi. Dissimulabat tamen Rex, & simulata amicitia dimisit ducem abire in ducatum. Eadem contra Vidum comitem aliis verbis profert Bonfinius, nec dubitare possumus, quin talia in Salomonem & Vidum fuerint jactata, postquam alter occubuerat, alter stabilius in cælo regnum unice quærere cœperat, imo etiam, simul atque Geisa prævaluerat. At mihi non lubet de rebus tam incertis ferre judicium, præsertim cum facta magis stent contra Geisam, qui primus ad externa auxilia videtur respexisse, & ab initio post mortem Belæ regnum invadere cogitaverat.

[61] [At certe invicem suspectos habebant Salomon & Geisa,] Pergit Turoczius cap. 52 hoc modo: Post hæc itaque misit Rex ad utrumque ducem, ut ambo simul ad Regem venirent, & cum exercitu super Nyr, castrum Græcorum, proficiscerentur. Rex enim dolose intendebat eos perdere, ut, si ambos improvisos capere posset, de cætero securus fuisset. Duces autem insidias Regis percipientes, (aut fortasse suspicantes sine justa ratione) sibi caute consuluerunt. Ladislaus cum medietate exercitus in partibus Nyr remansit. Mendum certo in voce Nyr aliquod cubat, aut hic aut ante & post, cum super Nyr dicantur profecti, & Ladislaus ibi mansisse. At pergamus cum Turoczio: Geysa vero cum Rege profectus est, nec ausi sunt quidquam molestiæ ei inferre, quia Ladislaum in manu valida fratris ultorem fore non dubitabant.

[62] Interea viri de Nyr multum in auro & argento & preciosis palliis Regi & duci Nyr abundanter obtulerunt. [pacificatique ad tempus,] Deinde revertentes ab urbe Kene, Rex & dux ab invicem sunt divisi. Ladislaus autem consilio fratris sui de civitate Byhor ivit in Rusciam, quærere auxilium amicorum suorum, ut contra machinamenta Regis se præmuniret. Jam enim omnibus innotuerat injuria & discordia Regis & ducum. Post hæc, collectis exercitibus, nunciis frequenter missis, tandem Rex & dux venerunt Strigonium, ibique ex conducto * utrique eorum tantum cum octo hominibus inter episcopos & principes navigaverunt in insulam civitati proximam ad colloquendum. Ubi dum diu semetipsos excusant & incusant, tandem roborato fœdere pacis, Geysa rediit in ducatum; Rex autem venit in Albam.

[63] Post hæc misit Rex ad Geysam ducem Vid Deo detestabilem, [obsides utrimque miserunt.] & Ernei mansuetum: quos Geysa fecit caute custodiri præ timore traditionis Vid. Misit etiam dux ad Regem episcopum Waradiensem, & nequam Vatham: quos & Rex fecit similiter custodiri. Mittebantur illi procul dubio utrimque obsides. Si autem scriptores merito contra Vidum declamant, quia ambitioni Geisæ fortiter se opponebat, & cujus nulla certe alia crimina innotuerunt; majori jure contra Vatham exclamarent, qui certe homo pessimus erat, & olim idololatriam, occisis sacerdotibus, in Hungariam reduxerat. Itaque longe forsan deteriores consiliarii erant Geisæ, quam Salomoni. Certe Salomonem injuste regno expulsum fuisse, ipse Geisa ante mortem agnovit; omniaque abunde insinuant, cautiorem fuisse Geisam, & in conciliandis sibi Hungarorum animis dexteriorem; Salomonem vero, utpote juvenem, minore præditum fuisse prudentia. Mitto verba Bonfinii, eadem modo nonnihil diverso enarrantis, & redeo ad Turoczium, occasionem ruptæ pacis prosequentem.

[64] Rex autem de villa Megyer ivit versus flumen Rapcha occursum trium ducum Theutonicorum, [Remissis deinde obsidibus, Salomon dicitur] quos in auxilium sibi contra ducem Geysam exspectabat. Quia vero dux nec fratrem suum præsentem habebat, nec amicorum auxilium, misit Vid & Ernei ad Regem, data treuga a festo S. Martini (id est, XI Novembris) usque ad festum S. Georgii (id est, XXIII Aprilis.) Quo audito, Rex remisit Vatham & episcopum Waradiensem. Quo modo induciæ hic assertæ cohæreant cum pace mox relata, non satis perspicio. Verum scriptor ille, quem Bonfinius passim sequitur, multa alia relinquit obscura. Pergamus tamen cum eodem: Porro eo tempore Rex Natalem celebravit in loco, qui dicitur Geminum-castellum: deinde venit Zalam, ubi Marcharth dux Theutonicorum & Vid instigaverunt Regem, ut ducem debellaret. Suggerebat enim Vid Regi hoc & hujuscemodi: “Ecce, nunc facile potes & indubitanter ducem devincere, quia destitutus est omni auxilio, &, si distuleris eum aggredi usque ad datas inducias, erit spes evadendi”. Cumque rex Salomon venisset ad Zegzard, & castrametatus esset super locum Kestelci, venit audire Vesperas in monasterio S. Salvatoris.

[65] Post Vesperas vero in monasterio Vid & alii consuluerunt Regi, [instigatus a suis ad opprimendum] dicentes: “Domine, noveris, quod Ladislaus in Rusciam ivit, & Lampertus in Poloniam, conducere exercitum fratri eorum duci Geysæ. Sæpe consuluimus tibi: & nunc veniamus super ducem, qui venatur in Inguuam: noctis in silentio impetum faciamus super eum: capiamus eum, & oculos ejus eruamus, ut, cum Ladislaus & Lampertus venerint, vel exercitum secum duxerint, contra nos stare non possint. Et cum hæc audierint, etiam regnum intrare non audebunt. Et potestis facere, quia omnes consiliarii sui tibi fideles sunt, & ducatum mihi dabis, & ita confirmabis coronam tuam.” Rex hoc audito, promisit se cogitaturum usque ad Matutinas, & placuit consilium ante oculos ejus. Abbas autem ejusdem loci, nomine Villerinus Latinus, qui erat in abscondito loco clausus, quasi Deum precans in monasterio, audivit consilium, quod factum est. Qui statim nuncium misit ad ducem, & litteras, ut sibi de Rege caveret. Cum autem nuncius ad ducem venisset, erant ibi iniqui consiliarii, & ipsius ducis traditores, Petrud scilicet, Zounuk, & Bykas, qui dixerunt: “Domine dux, ne timeas; quonias abbas ebriosus est”. Hoc autem dicebant, quia volebant tradere ducem in manus Salomonis.

[66] [incautum Geisam;] Dux autem in illis confidens, ibidem, scilicet in Inguuan, venabatur; sed fratrem suum Ladislaum misit in Bohemiam; quia jam tunc reversus erat de Ruscia sine subsidio, ut rogaret Othonem ducem Bohemorum, ut ipsis in necessitate positis auxiliaretur. In eodem, mane, quando Rex se cogitaturum statuerat, cum venissent ad Matutinas, abbas idem abscondit se in monasterio, ut audiret consilium, eo quod fidelis erat duci, quia filius fundatoris ecclesiæ suæ fuerat. Cantatis igitur Matutinis, cum omnes exivissent, Rex & Vid ibidem remanserunt, & tale consilium statuerunt, sicut Vid Regi facere laudaverat. Hoc autem prædictus abbas audierat, monachalemque statim deponens habitum, & laicalem induens, gladiumque accingens, ascendit equum, & venit citissime ad ducem, quem mane dormientem invenit, & excitavit dicens: “Fuge dux, &, si non fugeris, statim milites Salomonis ad capiendum te appropinquant”. Dux vero, collecto exercitu suo, voluit citissime ire in partes Bohemiæ pro fratre suo Ladislao, sed Rex obviam ei veniebat. Regebat autem Vid sic Regem, sicut magister discipulum: eratque sibi de jure sine omni jure subditus: quod cavendum est omnibus hominibus, sed maxime regibus, lactatusque pessimo Vid perfidi consilio, movit exercitum super ducem. Hæc omnia adoptavit Bonfinius. Si quis autem meum de tota relatione judicium audire voluerit, condide edicam, meram videri fabulam ex calumniis contra Salomonem & Vidum sparsis inepte consarcinatam.

[67] [sed tota multa in tota relatio non videtur figmentis carere.] Certe tam multa in tota relatione, & similiter in sequentibus, reperiuntur asserta improbabilia & incredibilia, ut oporteat omnem abjicere crisim, si quis pro veris singula velit admittere. Incredibile est primo, Regem de re tam gravi, qualis in consilium adducta fingitur, egisse ita cum consiliariis suis, ut abbas omnia potuerit intelligere, & maxime quando post Matutinas preces Rex mentem suam soli Vido declarasse asseritur. Incredibile rursum est, abbatem mutasse habitum, gladioque accinctum ac militari sago indutum ad Geisam fuisse profectum, aut monasterio suo egredi ausum; cum Rex ibi castra haberet. Incredibile est tertio, Geisam, virum prudentem, quando fratrem dudum in Russiam miserat ad impetranda subsidia, tam tranquillo in vicinia castrorum Regis animo fuisse, etiam ubi de periculo per litteras erat monitus, ut venationi operam daret. Incredibile est quarto, Vidum comitem tantæ fuisse impudentiæ, ut eodem tempore ruinam Geisæ Regi proponeret, & ducatum ipsius, id est, tertiam regni partem sibi postularet. Si modo consideremus, Turoczium quatuor fere seculis posteriorem esse rebus gestis, multaque alia fabulosa Chronicæ suæ immiscuisse, ut frequenter deprehendi ex collatis cum ejus Chronica antiquioribus & melioribus documentis, tam ad 2 Septembris in S. Stephano rege, quam ad XXIV ejusdem in S. Gerardo episcopo martyre; ex omnibus istis vix aliud probare poterimus, quam bellum a Salomone illatum fuisse Geisæ, idque Vidi comitis consilio præcipue fuisse factum. Reliqua fere omnia tragœdiæ cuipiam magis congruent, quam historiæ.

[68] Quæ sequuntur de primo prælio, non videntur multo probabiliora, [Prælio commisso, victus Geisa,] ut studiosus lector facile perspiciet: nam statim Geisa, qui quasi inermis ante exhibetur, bene armatus procedit, & sola fere proditione ducum repræsentatur victus. Dux vero, inquit, cum exercitu suo obviavit Regi in Kemey. Principes autem ducis, immo traditores, miserunt clanculo nuncios ad Regem, dicentes: “Quod si Rex eos in dignitatibus teneret, & in gratiam susciperet, ipsi in bello, relicto duce, ad Regem confluerent”. Rex autem certificavit eos super hoc præstito juramento, & securus tunc transivit Tysciam glaciatam super ducem. Cumque appropinquassent ad prælium, Rex apud ecclesiam filii Nog armavit se, & coadunavit agmina sua ad dimicandum, & impetum fecit super ducem, ac ducem, auxilio suorum fraudulenter destitutum, superavit. Principes autem Geysæ Petrud & Bykas in ipso prælio cum tribus agminibus castrorum verterunt se ad Salomonem, sicut ei promiserant. Dux vero Geysa, quamvis maxima parte exercitus sui esset destitutus, non tamen abhorruit, uno tantum agmine stipatus, contra triginta Salomonis agmina sævissimum prælium committere. Traditores autem fugientes levabant clypeos suos in signum, quod Regi dederant, quemadmodum Judas traditor, qui dederat signum, ne milites eos persequerentur. Exercitus autem Regis ignarus proditionis signi, & videns agmina ducis fugere, persecutus est ea usque ad interemptionem, ita ut vix paucissimi ex illis traditoribus mortem evaserint: & utinam ex eis nullus evasisset, qui dominum suum benefactorem sceleratissime tradiderenat!.

[69] Omnibus autem militibus suis pereuntibus, declinavit dux a bello; [fugit ad appropinquantem cum Bohemis Ladislaum.] transivitque Tysciam in Chotoyd. Et Georgium Nigrum, capellanum suum, ad fratrem suum Ladislaum transmisit, ut quam citius posset ad eum festinaret. Ivancum vero, clericum suum litteratum, misit ad Lampertum. Ita Turoczius, ex cujus verbis abunde liquet, aut ipsum Geisæ omnino fuisse addictum, aut potius usum fuisse documentis, quæ auctores habebant Geisæ partibus addictos, contrariosque Salomoni, ut nequeamus dubitare, quin gesta Geisæ in iis fuerint exaggerata; adoptatæque calumniæ contra Salomonem ab inimicis sparsæ. Bonfinius omnia iterum adoptavit, ac suo stilo expressit. Porro difficile est loca omnia, quæ memorantur, assignare. Pugna certe ponitur ad Tibiscum, notissimum Hungariæ fluvium. Quod Turoczius ait, exercitus invicem obviasse in Kemey, Bonfinius exprimit, in Chemeiensi agro. Geisa vero fugiens, dicitur transiisse Tibiscum in Chotoyd, sive, ut habet Bonfinius, in Chotoydum agrum fugisse. Mox vero uterque Geisam perducit Vaciam, ibique ei occurrentem Ladislaum cum exercitu Bohemico. Fateor, me non posse illa cum recta geographia conciliare, & multo minus capere, quo demum modo Ladislaus uno alterove die ante pugnam in Bohemiam ex partibus Tibisco vicinis, ut volunt, profectus ad petenda subsidia, potuerit circa Vaciam Geisæ cum exercitu Bohemico tam cito occurrere, quam hic occurrisse asseritur. Quare ex omnibus istis nihil iterum pro satis comperto admittere ausim, nisi Geisam fuisse victum a Salomone ante acceptum ex Bohemia subsidium. Si autem & conjecturam addere licet, non recedet a verisimilitudine, si quis conjecerit, notum Salomoni fuisse, agmen Bohemicum exspectari a Geisa, ideoque ad prælium properasse, ut Bohemorum adventum præveniret.

[70] [Pugna illa, in qua magna fuit clades Geisæ,] Redeo ad Turoczium, qui sic prosequitur: Cumque Geysa equitasset usque Vaciam, obviavit fratri suo Ladislao, & Othoni duci, sororio eorum, cum auxilio valido venientibus. Cumque dux Geysa vidisset fratrem suum Ladislaum, præ nimio dolore flebat, quia bonos & fideles suos amisisset, & de traditoribus conquerebatur. Ladislaus autem animo fortis fratrem suum confortabat, ne fleret, sed potius omnipotentis Dei clementiam exoraret, ut Victorem victis subjugaret, quemadmodum forma bellorum est. Rex autem & dux ante Quadragesimam pugnaverunt in Kemey, quarta feria post Dominicam, qua cantatur Exurge. In hoc autem bello Opus, filius Martini, de genere Vecellini, miles gloriosus, militem ducis, nomine Petrum, audacissimum super equum submirteum, cæterosque præcedentem, radiante lorica & deaurata galea perspicuum, atque ad conflictum milites provocantem, singulari certamine superavit. Nam de agmine Salomonis ad prædictum militem solus Opus super gilvo equo in lorica cutullata evulsus, in modum fulminis, ictu lanceæ rupta lorica; Petrum per medium cor transfixit. In eodem autem bello tantam stragem crebris ictibus gladii sui fecit Opus, quod præ nimia reciprocatione ictuum dextera ejus obriguerat, & capulo gladii sui adhæserat.

[71] [figitur anno 1074, die XXVI Februarii.] Rex autem Salomon & maxime Theutonici mirabantur de potentia & audacia Opus in prælio. Rex igitur victoriam potitus, transivit Tysciam congelatam in Thoroyd, & descendit in curiam filii Petri, ibique audivit Geysam obviasse Ladislao & Othoni ducibus, cum valida multitudine pugnatorum ad se venientem. Epocha pugnæ superius expressa designat XXVI Februarii anni 1074, ut colligitur ex Paschate, quod incidebat in XX Aprilis, & littera Dominicali E. Invenerit illam epocham auctor in documento aliquo vetusto. Ex ea autem ulterius liquet, bellum Bulgaricum, ex quo ortæ sunt hæ dissensiones, anno 1073 fuisse gestum. Bellum vero civile Hungarorum, & cladem Salomonis mox referendam, incidisse in annum 1074, ex dicendis infra ulterius confirmabitur. Nam nisi aliunde constaret de anno, ex sola feria quarta post Dominicam Sexagesimæ, in qua cantatur Exsurge, dies haberi non posset. Bonfinius, in reliquis Turoczium secutus, solum ait, prælium contigisse ineunte vere, paulo ante Quadragesimale jejunium. Poterat præproperam veris mentionem omittere, cum agnoscat, Tibiscum fuisse glacie constrictum.

[72] Turoczius, ad alteram pugnam processurus, præmittit consilia ducum, datisque verbis hæc subjungit: Vid vero detestabilis urgebat Regem his verbis: “Noviter exercitum ejus (Geisæ) confecimus, nobiliores occidimus, [Salomon, habita consultatione, ad Geisam iterum procedit:] timorem ei immisimus. Et nunc servos congregavit, messores coadunavit, & eorum agmine se stipavit. Nihil ergo debemus dubitare, quin eos in momento devorabimus. Bohemicum vero agmen, omnibus consodalibus in eis acquiescentibus, ego cum Bachiensibus præmaturæ mortis periculis afficiam”. Erney autem, semper pacis amator, cum hoc audivit, flebat. Quem cum Salomon vidisset flere, dixit: “Comes Erney, videtur mihi, quod tu fidelis sis duci: tantummodo apud me simulatus manes”. Erney respondit: “Nequaquam, Domine: sed nollem, quod cum fratribus tuis pugnares, & ut milites interficerent se invicem; filius patrem, vel pater filium”. Deinde Vid comiti dixit Erney: Tu laudas Domino pugnare cum fratribus, & dicis, quia falcatores & furcantes coadunasset. Vide quia mille falcantes quod incidunt, decem millia furcatorum congregare non potuerant, & absque Deo numerare non valebunt. Nobis aptum est pro Rege mori; sed esset melius, ut potiori uteremur consilio”. Rex ergo in verbis Vid confidens, festinavit cum exercitu suo, & quarta feria descendit in Rakus. Ceteris fere consonans Bonfinius, ultima verba sic exponit: Rex igitur, Vidi consilio fretus, motis castris, in campos præter Danubium Pesthumque diffusos, ubi comitia regalia haberi solent, quos a cancrorum nomine Racos appellant, quarto die descendit.

[73] Mox de adversæ partis ducibus Turoczius subdit sequentia: [Geisa vero circa Vaciam cum Hungaris & Bohemis exspectat.] Sed & duces Geysa, Ladislaus, & Ottho, ac totus exercitus Hungarorum, qui erat cum eis, descenderunt circa Vaciam (ad eamdem Danubii partem cum Pestho sitam versus Austriam). Fuit autem ibi magna silva, & nemo in ea manserat præter unum eremitam, nomine Vacz, sanctæ vitæ: & cujus nomine dux Geysa illi civitati, postea ibi constructæ, nomen imposuit. Cum igitur exercitus prædictus Salomonem contra expectaret; Duces quodam mane in equis causa consiliandi stabant in loco, ubi modo est capella lapidea B. Petri apostoli, tractantes, qualiter essent pugnaturi. Et dum ibi starent, clara die vidit B. Ladislaus visionem de cælo, & ait ad Geysam ducem, fratrem suum: Vidisti aliquid? Qui respondit: Nihil. Tunc B. Ladislaus subjunxit: “Dum staremus hic in consilio, ecce angelus Domini descendit de cælo, portans coronam auream in manu sua, & impressit capiti tuo: unde certus sum, quod nobis victoria donabitur, & Salomon exul fugiet debellatus extra regnum. Regnum vero & corona tibi tradetur a Domino”. Cui Geisa ait: “Si Dominus Deus fuerit nobiscum, & custodierit nos ab inimicis nostris, & visio hæc fuerit adimpleta, ædificabo hic in loco isto ecclesiam sacratissimæ Virgini Mariæ Genitrici ejus.” Ita ille, & similia ex eo Bonfinius. At de veritate visionis relatæ testimonium dare nequeo, etiamsi abunde constet de sanctitate Ladislai: nam id genus visiones frequenter jactantur post rerum eventum, ideoque antiquiori egent testimonio.

[74] Pergit Turoczius: Hoc dicto, castra moverunt, & descenderunt in allodium, [Uterque exercitus ad pugnam se parat,] quod dicitur Zingota. Mons autem quidam, nomine Moniorod, interjacebat exercitum. Et lucescente quinta feria volebant præliari; sed densissima obscuritas supervenientis nebulæ eos impedivit. Nocte vero insequenti dextrarios suos per habenas in manibus tenentes, ortum solis præstolabantur. In diluculo autem sextæ feriæ Rex, ordinatis agminibus suis, equitavit trans verticem montis Moniorod; & præcepit salinariis, ut in latere ejusdem montis remanerent, quatenus hostes, videntes turmas illorum, non sarcinas, sed in præsidio constitutos esse putarent. Vid autem dicebat: “Statim, ut exercitum nostrum viderint, fugient”. Sed & duces summo mane suas acies ordinaverunt. Cumque Ladislaus se armaret, in terram se prostravit, & omnipotentis Dei clementiam postulavit, & B. Martino votum vovit, ut, si Dominus ei victoriam concederet, in eodem loco ecclesiam in honorem B. Martini construeret, quod & factum est.

[75] [& Salomon pugnam aggressus,] In medio siquidem Bihoriensi agmine Ladislao locato ex sinistra parte, Othonem ex dextera constituerunt; Geysam vero in Nitriensi agmine in medio collocaverunt. Præterea ex utraque parte ter tria agmina quaternatim connectendo conservaverunt. Cumque Rex de monte descenderet, exercitus Geysæ, qui in inferiori loco erat, videbatur elegantior cunctis exercitibus Salomonis. Quo viso, dixit Erney ad comitem Vid: “Mirum est, si agmina ista fugiant a facie nostra, quia Danubium post dorsum eorum non dimisissent: sed puto, quod ipsi proposuerunt vincere, sive mori”. Dux autem Ladislaus ante exercitum suum super arduum equum residens, gratia exhortandi suos & animandi in gyrum flexit habenas: cumque tetigisset veprem lancea, quædam hermellina albissima mirum in modum lanceæ ejus insedit, & super ipsam discurrendo in sinum ejus usque devenit.

[76] [cum ingenti strage exercitus sui fugit;] Cum autem commissum esset prælium, comes Vid & Bachienses in primo ictu a Bohemis miserabiliter sunt prostrati. Ladislaus autem dux commutaverat signa sua cum vexillo ducis Geysæ ea intentione, quod Salomon audacius invaderet illud agmen, in quo signa Geysæ gestabantur, putans esse agmen Geysæ, quem nuper devicerat. Dux autem Ladislaus affectabat custodire fratrem suum Geysam ducem ab insultu Salomonis: & ideo primos impetus belli in se maluit experiri. Rex itaque cum venisset ad agmen Ladislai, ipso cognito, timore ejus perterritus, præcepit signiferis declinare agmina super agmina ducis Geysæ. Ladislaus autem videns Regem præ timore divertisse a se, ipse primus omnium irruit super agmina Regis, cunctique milites ejus impetum fecerunt super eum a tergo. Sed ex adverso Geysa dux cum suis acriter invasit eosdem. Milites autem Ladislai agmina Salomonis, tanquam in cortinis retro respicientia, terribili tinnitu gladiorum sauciata, in morte concluserunt crudeli. Sed ex adverso milites Geysæ pocula diræ mortis eisdem propinarunt. Cæduntur Theutonici, fugiunt Latini, locumque fugæ non inveniunt, & cadunt ante Hungaros, ut boves in macello. Rex autem Salomon, fere omnibus suis interfectis, aufugit, & in Zigetfen Danubium transiens, cum Opus Martini filio venit tandem in Moson ad matrem & uxorem: persecutusque est eum & suos exercitus ducum a mane usque ad vesperam. In præfato namque prælio non solum Theutonici aut Latini ceciderunt, sed & major pars militiæ regni Hungariæ dicitur corruisse.

[77] [relicta Geisæ victoria: S. Ladislaus dicitur] Duces autem Geysa & Ladislaus, triumpho victoriæ divinitus sublimati, super cadavera interfectorum Deo ter laudes proclamaverunt. Dux autem Ladislaus, sicut erat semper eximiæ pietatis, videns tot millia interfectorum, quamvis inimici ejus fuissent, qui occisi erant, tamen commota sunt omnia viscera ejus super illos, & flevit eos amare, scindens sibi genas & capillos planctu magno, tanquam mater in funere filiorum. Postea de spoliis eorum constructa est ecclesia de Moniorod. Marchart vero dux Theutonicorum, & Semtepoling dux Bohemorum capti sunt, militibus ipsorum interfectis, & ipsis graviter vulneratis. Cumque Ladislaus perambularet, gemens in cadaveribus mortuorum, videns cadaver Erney comitis, statim de equo prosiliit, & ipsum amplexatus est, cui flens dicebat: “Ernei comes, pacis amator, doleo super te, quasi super fratre meo, quia cor tuum & consilium tuum pace plenum erat”. Quem manu propria levans, osculatus est, præcepitque militibus suis, ut eum Baciæ honorifice sepelirent.

[78] Cumque idem Ladislaus ex alia parte ambularet, vidit cadaver Vid, [curam habuisse de sepultura ducum Salomonis.] & ait: “Doleo super morte tua, quamvis nobis semper inimicus fuisses. Utinam vixisses, & conversus fuisses, & pacem inter nos firmasses! Sed miror, quia de genere ducum non fuisti, cur ducatum volebas; nec de propagine regum, quare coronam optabas. Video nunc, quia cor, quod ad ducatum anhelabat, lancea perforatum jacet; & caput, quod coronam optabat, gladio scissum est.” Sed & ipsum sepelire præcepit. Hæc omnia Ladislao, ut moribus piissimi principis consentanea, per scriptores attributa existimo, eademque a Bonfinio mire exaggerata video. An autem aliud habeant fundamentum præter solam pietatem Ladislai, quem laudati scriptores celebrandum sibi proposuerunt, vehementer dubito. Minus tamen improbarem laudes adversariis Salomonis profusas, si earum occasione Bonfinius non perstrinxisset frequenter Salomonem, acsi in ipso omnis illius belli culpa fuisset. At mihi, facta unice consideranti, non verba, quibus Turoczium, longe moderatiorem, amplificavit Bonfinius, magis culpandus videtur Geisa, quam Salomon, qui jam per Belam ejus patrem de solio una cum patre suo dejectus fuerat, & quem Geisa similiter dejicere ab initio tentaverat, ut minus mirari possimus, si ambitionem ejus Salomon habuerit suspectam, & ad auxilia externorum principum recurrentem bello aggressus fuerit.

[79] Quod autem sequitur factum Salomonis, si confictum non est ab æmulis calumniatoribus, [Quod asseritur matrem percutere voluisse Salomon,] revera turpe est; sed unicum, quod hactenus in ejus gestis certo reprehendendum inveni. Turoczius illud ita exprimit. Cumque Salomon venisset ad Moson, videns mater ejus, flevit super eum, sicut debet super unicum Filium suum, qui tantis bonis a Deo privatus fuerat, & increpabat, dicens: “Fili carissime, nunquam consilium meum audisti, nec consilium Erney, nec consilium aliorum fidelium tuorum: sed semper acquiescebas consilio Vid. Et ecce destruxisti te & tuos. Nonne semper laudavi, & dixi, quod sufficit tibi corona Hungariæ, & ut dares ducatum in pace fratribus tuis? Nunc autem Vid dux esse non potuit: nec tu amplius coronaberis. Quo audito, Rex iratus voluit matrem suam in faciem percutere: cujus manum uxor ejus retinuit.”

[80] Hæc etiam Bonfinius; sed non ausim factum, de se parum probabile, [incertum est & parum probabile.] pro vero admittere, cum & imprudentem faciat matrem, quæ importune afflictionem afflicto addidisset, & impium Filium: nam & scelus fuisset patratum, antequam de manu detinenda cogitasset uxor. Accedit improbabile istud assertum, quod Turoczius ubique repetit, nimirum Salomonem voluisse ducatum Geisæ tradere Vido comiti: nam, si voluisset Salomon Geisam æmulum in ordinem redigere, ut securius regnaret, debebat regnum totum sibi retinere, & non alium creare æmulum ducem. Demum non sic unica illa clade spes omnis recipiendi regnum abscissa erat Salomoni, ut allegata verba matri ejus recte attributa videantur. Certe habebat adhuc partem regni Austriæ vicinam, in eaque duo castra munita, ut liquet ex sequentibus Turoczii verbis. Et in eadem nocte collegit se festinanter in Moson & Poson, quæ castra jam pridem muniverat. Matrem quoque & uxorem suam, quando in prælium ivit, illic reliquerat. Forte & aliæ urbes in regno Salomonis præsidio erant detentæ.

[81] [Pluribus præliis superatus est Salomon anno 1074:] Jam vero si præter scriptores rerum Hungaricarum, qui nimis a tempore rerum gestarum amoti sunt ad certam fidem obtinendam, alios quoque consulere velimus; reperiemus, non unico illo prælio, quod ex iis relatum est, totam fere Hungariam perdidisse Salomonem, sed pluribus. Lambertus Schafnaburgensis, qui eo tempore vivebat, ad annum 1074 ait, Salomonem ab Henrico IV Germaniæ rege subsidia postulasse, quando tribus jam præliis victus, amisso exercitu, vix de regno effugisset. Illa autem subsidii petitio figitur anno 1074 inter Pascha & Pentecosten. Itaque clades Salomonis contigit aut in Quadragesima aut certe non diu post Pascha anni 1074, videturque primo prælio non ita fractus fuisse Salomon, ut pugnam non iteraverit, verisimiliter cum insequentibus fusum exercitum ducibus; nisi forte minora Salomonis agmina bis fuerint cæsa ante prælium decretorium. Annus 1074, quo hæc gesta dicit Lambertus, confirmatur ex tribus Epistolis Gregorii VII Papæ, partim anno 1074 ad finem vergente, partim anno 1075 datis, ad Salomonem nempe, ad reginam ejus conjugem, & ad Geisam. Nam hæ omnes datæ sunt post amissum a Salomone regnum. Quapropter de anno rei gestæ nullum superest dubium, eumdemque annum assignant Baronius in Annalibus & Pagius in Critica.

[82] [at origo belli, licet a variis Salomoni tributa,] In enarrandis vero funesti illius belli causis non multum fidei mereri Turoczium, hujusque asserta amplificare solitum Bonfinium, variis vicibus jam insinuavi. Petrus Ranzanus cap. 10 breviter omnia perstringit his verbis: Paucis dein interjectis annis, (Salomon) Geissæ paravit insidias, per quas incautus trucidaretur. Adductus enim pravis quorumdam consiliis, quos apud se domi tenebat, a quibus regi se patiebatur, flagitiose & inique vitam agebat. At vero Geissa de insidiis factus certior, omnino sibi proponit, ut eam injuriam non impune abire patiatur. Comparatis igitur copiis, cum Ladislao fratre ire adversus Regem contendit: nec mora, intra paucos dies absque multo suo ac suorum discrimine ipsum prælio superat: cum paucis tamen e suis victus Rex fugit, transmissoque Danubio, petit primum Mosonium, deinde Posonium, in quo oppido mater uxorque ejus commorabantur. Eum ubi mater aspexit, animadvertit, ingenti affectum dolore, ipsum verbis accusavit asperioribus, quod nimium, & plus, quam decuit, hoc est, usque ad suum exitium, & ad extrema gentilium suorum pericula, improborum hominum veneniferis auscultasset consiliis. Compendium hoc est eorum, quæ alii fusius enarrarunt. At vix dubitare possim, quin omnia profluxerint ex iis, quæ adversarii Salomonis sub victoribus Geisa, Ladislao, eorumque posteris jactaverunt, ideoque saltem incerta apparent, aut nimis contra Salomonem exaggerata.

[83] Quippe de insidiis illis Salomonis neque Lambertus meminit, [ex vetustioribus manet incerta.] neque Gregorius VII, neque ullus scriptor contemporaneus aut suppar, quem mihi quidem videre licuit. Dlugossus illam belli causam similiter non assignat, ejusque expositio ex factis, quæ præcesserunt, ac deinde secuta sunt, longe mihi apparet verisimilior, dum ad annum 1076 ita scribit: Livor ingens inter Salomonem Hungariæ regem ab una, & Geisam ac Wladislaum duces partibus ab altera, primum ex levibus suspicionibus coortus, procedente vero tempore adeo alitus & grassatus, ut signis collatis inter se quasi crudelissimi decernerent. Et licet in prima pugna Salomon rex superior, Geisa vero dux & Wladislaus pro victis abscessissent, ex post tamen Wladislaus cum Ottone Moraviæ duce ferente fratri Geisæ solatia, vicit, Salomon rex victus bello Posnaniam (imo Posonium) se recepit: & Geisa in victoriæ signum ecclesiam Wacinensem (Vaciensem vult dicere) cathedralem, ibi enim pugnatum fuit, ante pugnam voto promissam, fundat, & favore Ungarorum in regem Ungariæ coronatur. Allegatæ belli rationes, ut incertum relinquunt, utra pars in majore fuerit culpa, ita mihi præplacent. Regem coronatum fuisse Geisam, etiam asserunt scriptores Hungarici, neque de eo dubitandum videtur. At magis dubia est fundatio Vaciensis cathedralis per Geisam, cui & urbis ipsius fundationem Bonfinius & Turoczius attribuunt. Verum Samuel Timon in Imagine antiquæ & novæ Hungariæ cap. 8 censet, Vaciam multo antiquiorem esse, ejusque episcopatum a S. Stephano erectum, rationesque allegat idoneas. Non negat tamen ecclesiam aliquam ibi a Geisa constructam, eamque cathedralem postea esse potuisse.

[Annotata]

* forte condicto

§ VI. Varii conatus Salomonis ad regnum recuperandum usque ad mortem Geisæ.

[Salomon, ductis in Styriam matre & uxore,] Amisso toto fere regno, spem regnandi Salomon non statim deposuit, sed varia ad regnum recipiendum tentavit. Prima tamen ejus cura fuisse videtur de matre & conjuge ad tutiorem locum transferendis. De reginarum in Styriam translatione Turoczius cap. 54 ita meminit: Postea autem rex Salomon, metuens Geysam regem & ipsius fratres, cum rebus & familia Stiriam introivit, & in claustro Agmund matre & uxore derelictis, in Moson est reversus, volens collecto exercitu invadere fratres suos. Bonfinius pag. 221 scribit, reginas a Salomone in Styriam ductas, in monialiumque cœnobio relictas. Ex Styria igitur legatos miserit ad Henricum IV Germaniæ regem, qui post Pascha anni 1074 cladem iteratam Salomonis intellexit, eique quamprimum succurrere voluit, dum degebat Norimbergæ.

[85] Nam Lambertus ait, Henricum, celebrata in Babenberga paschali solemnitate, [subsidium petit ab Henrico rege Germaniæ,] Nurenberg perrexisse, ut ibi ageret cum legatis summi Pontificis Gregorii VII, relatisque gestis inter ipsum & legatos, subjungit: Rex, dimissis legatis, non solemni more indictam expeditionem, sed repentino & tumultuario milite collectum exercitum ducere parabat in Ungariam, comperto, quod Salomon rex Ungariorum a Joiade (id est Geisa,) Beli filio, bello impeditus *, & tribus jam præliis victus, amisso exercitu, vix de regno effugisset. Ut ejus miseriæ subveniret, & affinitati præstabat, quam tradita illi in conjugium sorore sua contraxerat, & utilitatibus propriis, quia magnam ei partem regni sui pollicitus fuerat, si ejus beneficio, expugnatis hostibus, in regnum restitueretur.

[86] [qui mox succurrere voluit: sed falso nuntio deceptus recessit.] Hæc luculenter ostendunt, ampla promissa Henrico fuisse facta, eumque statim in Hungariam ducere voluisse: imo in via fuisse, & Norimberga Ratisbonam usque processisse cum collectitio exercitu, qui in transitu per Bavariam & Austriam augeri potuisset, colligitur ex sequentibus. Repentinum adeo subsidium poterat spem Salomonis erigere, & tempus erat ad expeditiones bellicas aptissimum, cum jam aliquot diebus ante Pentecosten, quam deinde Moguntiæ celebrasse dicitur, Ratisbonam pervenisset Henricus. Verum falsus nuntius ad Henricum perlatus, dum erat Ratisbonæ, ejus expeditionem abrupit. Dicebatur nempe rex Anglorum, inductus ab archiepiscopo Coloniensi, cum exercitu advenire, regni sedem Aquisgrani occupare paratus. Territus rex tam atroci nuncio, ac privatæ rei curam externis negotiis antehabendam ratus, omissa in Ungariam expeditione, ad Rhenum concitus remeavit. Sic levitate Henrici regis, qui saltem de veritate allati nuntii inquirere prius debuisset, dilata est ad aliquot menses ejus expeditio, inutilis postmodum futura, quæ tunc videbatur multum profutura.

[87] [Ernesto Austriæ marchione subsidium ferente,] Interim Ernestus Austriæ marchio, qui Henrico se procul dubio junxisset, videtur Salomoni suppetias venisse, ubi expeditionem suam distulerat Henricus. Turoczius enim cap. 53 victoriam aliquam Salomonis ita narrat: Eo tempore Bisseni unanimiter rogaverunt regem Geysam, ut, si eos libertate donaret, ipsi insultus regis Salomonis omnino coërcerent, ita quod nec auderet exire Moson & Poson ad tentadam Hungariam. Rex autem Geysa se petitioni eorum condescensurum promisit, si ipsi hoc, quod promiserant, adimplerent. Bisseni itaque cum principe eorum, Zultan nomine, equitaverunt super regem Salomonem. Rex autem Salomon marchionem Theutonicorum, promissa pecunia, in auxilium ascivit. Cumque obviam ageret Bissenis marchio, videns horribiles aspectu & terribiles, timuit; præsertim quia subiit in mentem, quam miserabiliter perierant per Hungaros Willermus, & Poth, & Marchard duces: dixitque Regi simulatorie, quod in Quadragesimali tempore bellum non committeret. Sed, si Rex vellet, confligeret: &, si Bisseni prævalerent, tunc ipse indubitanter Regi auxiliaretur. Et sic ascendit cum suo exercitu in montem Bachy, & inde prospiciebant conflictus præliantium.

[88] [Salomon leviori pugna cædit hostes: sed inter ipsum] Cum autem venisset ad conflictum, Bisseni fugerunt a facie Salomonis, sicut fluit cera a facie ignis, &, multis ex eis interfectis, aliis in stagno Fercen submersis, pauci cum Zultan fugiendo evaserunt. Victis itaque Bissenis, marchio pecuniam petivit a Salomone. Cui ille nihil dedit. Ipse autem minabatur ei, quod eum ante imperatorem accusaret, quia per timorem se ostendere non esset ausus vilissimis Bissenis. Marchio itaque prædictus, nomine Hermich, iratus voluit venire super Salomonem: sed timens imperatorem, cessavit, & tristis reversus est ad propria. Hæc omnia, quæ certe non carent adjunctis quibusdam commentitiis, etiam narravit Bonfinius; sed ad Leopoldum Austriæ marchionem, qui Ernesto successit anno 1075, omnia retulit. Addit tamen: Plerique non Leopoldum, sed nescio quem Hermichum Teuthonum principem, ut Ungarici Annales referunt, fuisse volunt. At ratio temporis docet, Hermichum illum fuisse Ernestum Austriæ marchionem, cognomento Strenuum, de cujus cæde in prælio Saxonico ad annum 1075 ita scribit Lambertus: Ibi Ernest marchio Baioariorum, vir in regno clarissimus, & multis sæpe adversum Ungarios victoriis insignis, graviter vulneratus est, & cum in castro semivivus relatus fuisset, postero die expiravit. Necdum igitur anno 1074 Leopoldus erat Austriæ marchio; sed etiam tum vivebat Ernestus.

[89] Si autem Quadragesimali tempore illa contigerint, ut innuit Turoczius, [& Ernestum oritur discordia.] facta fuerint ante meditatam ab Henrico expeditionem, & exiguo tempore post præcipuam Salomonis cladem. Si quis hoc satis firmum crediderit, consequenter dicere poterit, Bessenos aut Bessos cum Geisa fœderatos fuisse jam ante Salomonis cladem, hancque iis cladem non diu post illatam, fortasse quod ipsum acrius insequerentur, & primum agmen haberent. Sic etiam intelligemus, cur Ernestus a pugna abstinuerit, nimirum ut reliquo exercitui Geisæ se opponeret, si interea superveniret, aut ne Austriam suam nimio exponeret periculo. Certe verisimile non est, Ernestum solo Bessorum timore a prælio abstinuisse, ut contendit Turoczius, quem Germanis ubique infestum reperio. Ceterum, sive pugna illa fuerit in Quadragesima, sive post Pascha aut etiam Pentecosten, parum illa profuit Salomoni ob exortam inter ipsum & Ernestum marchionem discordiam, eaque de causa iteratam ad Henricum regem misit legationem, majora promittens, ut potentius obtineret subsidium.

[90] De hac Salomonis legatione ad eumdem annum Lambertus ita habet: [Alia legatione ad Henricum regem missa,] Mediante Julio, regressum regem (Henricum) de Lotharingia Wormatiam iterum adierunt legati Regis Ungariorum, orantes obnixe, ut memor affinitatis, memor actæ simul a puero ætatis, maturius subveniret expulso. Et quia preces tardius movebant privatis occupationibus intentum, datis duodecim obsidibus, fidem ei firmabant, quod, si ejus beneficio in regnum restitueretur, deinceps ei tributarius, dictoque obtemperans foret, & sex ei munitissimas Ungariæ civitates in argumentum nunquam irrumpendæ fidei traderet. Durissimas has conditiones a Salomone acceptas fuisse, negare non possumus, cum ea de causa Salomonem reprehenderit Gregorius VII, cujus Epistola inferius recitabitur. Hæc tamen rursum non recte exposuit Turoczius cap. 54 ita scribens: Cumque de die in diem Salomon deficeret, sed illorum (Geisæ & fratrum) processus reciperet felicia incrementa, confusus ad cæsarem direxit gressus suos (per legatos,) ut ei auxilium tribueret in Hungariam revertendi. Et licet pecuniam dedisset affluenter pro militibus solidandis, Theutonici tamen & Latini (id est, Itali, opinor,) cum ipso ob metum non venerunt Hungarorum.

[91] Rex autem Salomon conquerebatur cæsari de amissione regni, [Hungariam, ante ab eo onere liberam, eidem se] dicens: “Quod de regno suo violenter esset expulsus; & non tantum sibi; sed magis imperio cæsaris, hæc injuria esset illata.” Et dicebat: “Tua quippe Hungaria, tuum regnum, in quo regem me constituisti: me regnante, optima quæque regni illius tuæ majestati gratanter offerebantur annuo censu, & secundum mandatum tuum tibi serviebatur.” (Hæc omnia commentitia sunt.) “Nunc autem hæc omnia tibi denegantur ab his, qui imperio tuo detrimenta machinantur. Quapropter venias in Hungariam, & tuam ulciscaris injuriam super hostes tuos, & regnum tibi vendices.” Hactenus Turoczius, cui de more inhæsit Bonfinius. At jam breviter monui, multa in datis verbis commentitia esse & falsa, nimirum omnia illa, quibus asseritur, regnum Hungariæ ante expulsionem Salomonis imperatori tributarium fuisse ac imperio subjectum. Contrarium plane liquet ex Lamberto Schafnaburgensi & Gregorio VII, utroque contemporaneo. Voluit quidem Salomon, extrema pressus necessitate, ut regnum amissum reciperet, illud imperio subjicere & ut cliens imperatoris ac tributarius regnare potius, quam regno carere.

[92] [per tributum & clientelam subjecturum promittit.] Necdum tamen tam turpes regno Hungariæ conditiones obtulerat Salomon, quando primam circa Pascha ad Henricum misit legationem, ut colligitur ex verbis Lamberti num. 85 datis, sed magnam ei partem regni sui pollicitus fuerat. At in secunda legatione præter civitates munitas obtulit, ut ei tributarius dictoque obtemperans foret. Non erat igitur ante tributarius aut imperio subjectus; alioquin nullius ponderis fuisset hæc oblatio, nec ea Henricum movere potuisset. Atqui adeo oblatæ conditiones excitarunt Henricum, ut, etiam detrectantibus militiam Germaniæ principibus, teste Lamberto, cujus verba inferius dabo, ipse Henricus expeditionem in Hungariam continuo susceperit, ne tantum reipublicæ commodum, casu oblatum, sua ignavia corrumperetur. Traxit igitur turpi conditione in partes suas Henricum regem, postea imperatorem; sed maxime offendit summum Pontificem Gregorium VII, quod corona Hungariæ S. Stephano a Sede Apostolica fuisset data: nec dubitandum est, quin Hungari ipsi summopere fuerint offensi, eaque de causa postmodum semper obstiterint, ne regnum Salomoni restitueretur. Et sane nihil in gestis Salomonis reperio, quo æque excusari possint fratrueles ejus, ipsique Hungari de non restituta Salomoni corona, quam hoc pacto, quo tantum regno Hungariæ detractum esset dignitatis, ut ad longe deteriorem devolveretur conditionem.

[93] [His promissis excitatus Henricus, in Hungariam ducit,] Audiamus modo, quantum Henricus pro Salomone, efficere potuerit. Hac mercede redemptus, inquit Lambertus, ilico missis circumquaque nunciis, principes in expeditionem solemni indictione evocavit. Sed alii temporis angustias, alii rei familiaris inopiam: plerique quod opes suæ bello Saxonico nimium attritæ fuissent, item alii aliud excusationis genus obtendentes, omnes pariter militiam detrectabant. Ipse tamen, ne tantum reipublicæ commodum, casu oblatum, sua ignavia corrumperetur, gregario tantum ac privato milite contentus, infesto exercitu ingressus est Ungariam, & nonnullas ejus regiones hostiliter peragravit. Porro Joas (id est, Geisa,) qui Ungariam occupaverat, comperto ejus adventu; summa industria id operam dedit, ut in locis, in quibus irruptio hostium timebatur, nihil homines alimentorum, nihil animalia pabulorum reperirent: & sic ipse cum omnibus suis in quamdam insulam, propter locorum difficultatem omnibus hostibus inaccessibilem, se contulit. Exercitus regis, qui ad tanti belli administrationem nihil sumptuum præparaverat, gravissima statim laborabat inedia, adeo ut homines plerosque, animalia pene omnia, brevi pestilentia & fames consumerent. Qua necessitate compulsus rex, nullo insigni facinore perpetrato, Ungaria excessit, & post festum S. Michaëlis (id est, XXIX Septembris) Wormatiam reversus &c.

[94] Ex his liquet, plane tumultuariam fuisse hanc expeditionem, [sed victualium inopia cito recodere cogitur,] ut fortasse vix integro mense in Hungaria fuerit Henrici exercitus. Si enim medio Julio legati Salomonis Wormatiæ egerint cum Henrico, vehementer festinandum fuit, ut justum agmen, etiamsi maxime ex Bavaria & Austria fuisset collectum, ante finem Augusti penetraret in Hungariam, ex qua rursum discedere debuit mense Septembri, si Henricus non diu post festum S. Michaëlis Wormatiam redierit. Sic nimirum Henricus juvenili levitate milites suos ducebat, eosque partim exaggeratis itineribus, partim fame interficiebat. Non alia igitur quærenda videtur irritæ expeditionis causa.

[95] Nec tamen prorsus improbabilis est illa, quam cum scriptoribus Hungaricis profert Polonus Dlugossus, [consiliarios quoque ejus auro corruptos fuisse, alii volunt.] col. 283 ita scribens: Cui (Salomoni) etsi Henricus imperator laturus, velut Genero (imo sororio) auxilium venisset, nulla tamen re memorabili gesta, consiliariis suis a Geisa plerisque muneribus corruptis discessionem persuadentibus, in Alemanniam cœpto irrito rediit. Quapropter regni Ungariæ ad Geisam plena administratio regimenque pervenit. Hæc corruptio per pecunium, si vera est, locum etiam habere potuit in principibus, qui Henricum ad expeditionem comitari noluerunt: multos tamen ex iis aliæ etiam rationes cohibuerunt, & res Germanicæ ipsum quoque Henricum ad cito redeundum impellere potuerunt, cum meditaretur bellum Saxonicum, sequenti anno gestum.

[96] Hungarici scriptores alias omnino rationes afferunt, [Turoczii de his relatio,] & expeditionem Henrici narrant modo parum probabili. Audiamus Turoczium, quem passim mutato stilo sequitur Bonfinius. His igitur verbis (sive promissis Salomonis ante datis) imperator motus, cum magno exercitu intravit Hungariam, alimentum vero ad usum sui exercitus abunde navigio ferebatur in Danubio. Cumque venisset imperator ad flumen Vag, Salomon, acceptis tribus agminibus, equitavit de Sempte super Nitram. Exeuntes autem juvenes confligebant secum, nunc his, nunc illis fugientibus, & diu sine vulnere certantibus. Opus miles electus ex militibus, sedens super dextrarium suum, irruit super portam civitatis, & unum de pugnantibus fulminavit. Nitrienses vero, de morte socii sui turbati, acriter ingemebant, & in Opus jaculantes lanceas, dextrarium ejus interfecerunt. Ipse autem, fortiter eis resistens, illæsus evasit.

[97] Inde ergo revertentes Theutonici, narrabant imperatori audaciam Opus, [quæ non videtur carere] & incredibilem ejus potentiam in prælio. Imperator autem accersitum eum magnis laudibus commendavit, & verbis dulcibus gratificavit: quæsivitque a Salomone, si apud Geysam & Ladislaum essent multi tam boni milites. Salomon autem intendens laudare Hungaros, impræmeditate respondit, Multi sunt, inquiens, etiam multo meliores. Cui imperator, Si ita est, inquit, talibus militibus repugnantibus, non recuperabis regnum. Rex autem Geysa, audiens imperatorem pervenisse Vaciam, prudenti usus consilio, jussit attentare & demulcere patriarcham Aquilegiensem, cujus consiliis imperator plurimum auscultabat, simul etiam omnes duces Theutonicorum, promittens eis multam pecuniam, si imperatorem reverti facerent. Patriarcha igitur & duces, muneribus illecti, & auri amore capti, satagebant variis figmentis inducere imperatorem, ut reverteretur. Patriarcha etiam finxit, se vidisse somnium, cujus conjectura manifestissime totum exercitum imperatoris divina ultione præsagiret periturum; nisi quam citius reverteretur.

[98] [improbabilibus figmentis.] Sed & duces finxerunt, similiter se divinitus attonitos, conquerebanturque, imperatori nescio quid mali imminere, si non cito reverterentur. Sequenti vero nocte duces Theutonicorum instruxerunt quosdam astutos milites suos, ut ipsi vociferando & clypeos suos alternatim percutiendo seditionem ortam in exercitu simularent. Quod cum fecissent milites, magnus horror irruit super imperatorem & universum exercitum, excogitatæ fraudis & simulationis inscium. Factus est itaque tota nocte illa tumultus magnus in castris. Mane autem facto, convocavit imperator patriarcham & duces in consilium, ut deliberarent, quidnam esset agendum. Patriarcha ergo & duces, pecunia corrupti, modis omnibus consuluerunt ei, ut reverteretur. Imperator autem ingeniis (id est, dolis) deceptus, simulans se Salomoni in posterum auxiliaturum, destructis navibus, in Theutoniam reversus est. Hæc ille, atque eadem utcumque amplificata Bonfinius. At nequeo dubitare, quin habeant multum inventionis poëticæ, & præcipua ratio redeundi fuerit penuria, quæ multum crevisset, hieme appropinquante.

[99] [Salomon recurrit ad Gregorium Papam, a quo arguitur,] Ubi spe, ex subsidio Henrici concepta, frustratus erat Salomon, ad Gregorium VII Romanum Pontificem se convertit. Nam ex initio litterarum Gregorii, cum fine earum collato, conjicere possumus, mense Septembri aut saltem ineunte Octobri Salomonem litteras suas ad Gregorium misisse. Nam Gregorius respondit V Kalendas Novembris, sive die XXVIII Octobris, observatque initio, litteras Salomonis advenisse tarde ob moram nuntii; ut fortasse integro mense aut diutius fuerint in via. Inscriptio hæc est Epistolæ Gregorii: Gregorius episcopus servus servorum Dei Salomoni regi Hungarorum salutem & Apostolicam benedictionem. Epistola ipsa sic habet: Litteræ tuæ ad nos tarde propter moram nuntii tui allatæ sunt: quas quidem multo benignius manus nostra suscepisset, si tua incauta conditio non adeo beatum Petrum offendisset. Nam, sicut a majoribus patriæ tuæ cognoscere potes, regnum Hungariæ sanctæ Romanæ Ecclesiæ proprium est, a rege Stephano olim beato Petro cum omni jure & potestate sua oblatum & devote traditum. Præterea Henricus piæ memoriæ imperator, ad honorem S. Petri regnum illud expugnans, victo rege, & facta victoria, ad corpus B. Petri lanceam coronamque transmisit, & pro gloria triumphi sui illuc regni direxit insignia, quo principatum dignitatis ejus attinere cognovit.

[100] [quod voluerit regnum imperio subjicere,] Quæ cum ita sint, tu tamen, in cæteris quoque a regia virtute & moribus longe discedens, jus & honorem S. Petri, quantum ad te, imminuisti & alienasti, dum ejus regnum a rege Teutonicorum in beneficium, sicut audivimus, suscepisti. Quod si verum est, qualiter gratiam B. Petri, aut nostram benevolentiam sperare debeas, tu ipse, si justitiam vis attendere, non ignoras; videlicet te non aliter eam habiturum, nec sine Apostolica animadversione diu regnaturum, nisi sceptrum regni, quod tenes, correcto errore tuo, Apostolicæ, non regiæ, majestatis beneficium recognoscas. Neque enim nos timore vel amore, aut aliqua personali acceptione, quantum, Deo adjuvante, poterimus, debitum honorem ejus, cujus servi sumus, irrequisitum relinquemus.

[101] Verum, si hæc emendare, & vitam tuam, ut regem decet, [moneturque, ut illud corrigat, & mores emendet:] instituere, &, Deo miserante, adornare volueris, procul dubio dilectionem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, sicut Matris dilectus filius, & nostram in Christo amicitiam plene habere poteris. Data Romæ V Kalendas Novembris, Indictione decimatertia. Ex hac Epistola utcumque colligitur, Salomonem non solum promisisse clientelam Henrico, post regnum expugnatum præstandam, sed etiam verisimiliter præstitisse Henrico, antequam hic cum exercitu Hungariam ingrederetur, aut postquam fuerat ingressus. Voluit igitur Gregorius, ut hoc revocaretur atque irritum fieret, priusquam sua auctoritate allaboraret ad regnum Salomoni restituendum. Utrum hoc fecerit Salomon, certo edicere nequeo. Non invenio saltem, Henricum regem aliquid postea in gratiam ejus movisse: Gregorium vero laborasse, ut pacem inter Salomonem & Geisam conciliaret, ex ipsius litteris asserit Baronius ad annum 1074, ubi datas Gregorii litteras recitaverat, ac deinde subjungit ejusdem Gregorii litteras ad reginam Salomonis conjugem, quam pie consolatur in adversis, & ad patientiam constantiamque hortatur quarto Idus Januarii sequentis anni.

[102] Geisa similiter causam suam apud Gregorium agere voluit, [Ad Geisæ etiam litteras respondit Gregorius, sed regem non vocat,] idque jam ante Salomonem, eique multo benignius respondit Gregorius: titulum tamen regis Geisæ non attribuit, sed Hungariæ duci Epistolas omnes inscripsit. Tres reperiuntur apud Labbeum tom. 10 Conciliorum Gregorii ad Geisam ducem Epistolæ. Prima data est decimo sexto Kalendas Aprilis: Indictione duodecima, id est, anno 1074, ante cognitam Geisæ victoriam de Salomone. Altera decimo Kalendas Aprilis indictione decimatertia, id est, anno 1075, data, in qua Geisam laudat, eique precatur, cum justitia quæcumque sunt honoris & gloriæ, hortaturque ut interim circa ecclesias curam habeat &c. Erat jam anno præcedente coronatus ab Hungaris Geisa, quando illa scribebat Gregorius, si vera scripserint Turoczius & Bonfinius. At Gregorius ducem vocat, non regem, vocibusque cum justitia & interim satis insinuat, se Geisam pro rege non habere. Dicit quidem Gregorius, cum in hac tum in sequenti Epistola, divino judicio factum videri, ut dominium sive potestas regni eriperetur Salomoni, quod regnum a Germaniæ rege per clientelam obtinere studuisset; sed minime dicit, jus regnandi ad Geisam delatum esse, aut eum legitime regem coronatum.

[103] Imo in tertia Epistola aperte innuit, restitutionem Salomonis in regnum se desiderare, [eumque hortatur, ut pacem cum rege Salomone ineat.] dum eam sic orditur: Si officii nostri est omnibus sua jura defendere, ac inter eos componere pacem, ac stabilire concordiam, multo magis ratio exigit, atque usus utilitatis exposcit, ut seminemus caritatem inter majores, quorum pax aut odium redundat in plurimos. Unde nobis cura est, & cordi pia solicitudo inhæret, quatenus inter te & consanguineum tuum Salomonem regem faciamus pacem, si possumus, ut, justitia utrimque servata, sufficiat unicuique, quod suum est, terminum justitiæ non transeat, metam bonæ consuetudinis non excedat; sicque fiat in pace nobilissimum regnum Hungariæ, quod hactenus per se principaliter viguit, ut rex ibi, non regulus, fiat. Hæc plane insinuant, sollicitum fuisse Gregorium de pace concilianda, & de restituendo per pacem Salomone; sed pax inter eos, quamvis ante mortem Geisæ, ut inferius videbimus, fere fuerit composita, numquam coaluit; nec invenio, Geisam pro rege agnitum fuisse a Gregorio.

[104] [Dicitur S. Ladislaus obsedisse Posonium,] Interea, si credimus Turoczio, facta aliqua bellica inter Salomonem & Ladislaum, a fratre Geisa ducem constitutum, intercesserunt. Nam cap. 55 hæc scribit: At rex Salomon spe fraudatus (discedente Henrico) gemebundus ac mœstus collegit se in Poson: confortatumque est regnum in manu Geysæ regis, & ex eo tempore vocatus est MAGNUS REX, ducatumque dedit fratri suo Ladislao. Dux autem Ladislaus obsedit castrum Poson multis diebus. Milites vero Salomonis de castro exibant, & cum militibus Ladislai decertabant. Salomon autem & Ladislaus aliquando exibant, insignia sua mutantes, & velut milites pugnabant. Contigit autem, ut Ladislaus in meridionali silentio ad castrum veniret. Vidit autem Salomon venientem mutatis armis, & ignorabiliter exivit ad eum: sed nec eum Ladislaus cognoscebat. Milites vero Salomonis, super castra sedentes, illos aspiciebant. Putabatque Salomon, illum esse servientem, & propterea inierat decertare cum illo. Statimque, cum ad eum venisset, & faciem ejus respexisset; vidit duos angelos super capite ipsius Ladislai igneo gladio volantes, & inimicis ejus minantes: Quo viso, Salomon fugit in castrum.

[105] [sed relationi miscentur improbabilia.] Cui milites ejus dixerunt: “Domine, quid hoc est, quod vidimus? Numquam te a duobus vel tribus fugere vidimus. Quid ergo nunc?” Quibus ipse dixit: “Noveritis, quod homines non fugissem: sed iste non est homo, quia protegunt eum igneo gladio angeli”. Quo audito, mirabantur. Unde ipsum magis timere ceperunt. Quam hæc parum probabili modo relata sint de singulari principum certamine, facile advertet studiosus lector: omnia tamen adoptavit Bonfinius, nihil omittere, sed multa, etsi improbabilia, potius augere solitus. Porro verisimile est, Posonium magis cinctum fuisse, quam oppugnatum: sive manum aliquam eidem fuisse oppositam, ne Salomon posset in Hungariam incurrere, si vera sint sequentia Turoczii dicta: Milites vero ejusdem Salomonis, necessitate compellente, ad Ladislaum veniebant. Ipse vero eos ducali libertate * & benignissima largitate refovebat, & ad Dominum suum reverti libere permittebat. Hoc certe non fecisset, si Posonium capere, & modica parte, quam Salomon in Hungaria possidebat, eumdem expellere studuisset.

[106] [Consilio episcoporum pacem inire & regnum reddere] De pace quoque actum fuisse, & de regno restituendo asserit Turoczius, hæc subjungens: Rex autem magnus eo tempore Natale Domini in Zugzard celebravit. Quo petente, archiepiscopus Desiderius solennem Missam celebravit, & sermone lucidissimo animum regis delinivit, & ad bonum pacis inclinavit. Celebrataque Missa, & omnibus rite peractis, præcepit rex, ut omnes egrederentur præter episcopos & abbates. Tunc rex cum lacrymis prostratus, archiepiscopo & aliis ecclesiasticis personis seu præclaris * dicebat, se peccasse, quia regnum legitime coronati Regis occupaverat: promisitque regnum redditurum Salomoni cum pace firma hoc modo, quod ipse coronam jure teneret cum tertia tamen parte regni, quæ ducatui appropriata erat. Salomon quoque duas partes regni coronatus teneret; quas prius detinebat. Episcopi ergo lætas Deo gratias egerunt, quia regem Spiritus sancti gratiæ visitatione compunctum & illustratum esse videbant. Volebat Geisa ducatum regio titulo tenere, & consequenter, ut certe videtur, deinde Salomoni non subesse, omnem tamen ejus ditionem restituere.

[107] Tunc rex magnus, missis nunciis ad regem Salomonem, [voluit Geisa, pactis conditionibus: sed pax effectu caruit.] explicavit ei per litteras modum pacis prætaxatum. Intercurrentibus itaque nunciis, & super hac re diversis diversa sentientibus, consummatio reconciliationis effectum sortiri non potuit. Interea rex magnus in gravem ægritudinem incidit, & VII Kalendas Maii viam carnis universæ virtutibus adornatus est ingressus. Tum dicitur regnasse annis tribus, ut defunctus sit anno 1077: quod mox confirmabitur. Bonfinius de tentata nequidquam conciliatione consentit. Quorum autem culpa contigerit, ut pax non stabiliretur, probabilissime exponit Dlugossus ad annum 1076, ita scribens: Pontifices Ungariæ, quibus totum civile dissidium molestius visum est, etsi sæpe tractassent concordiam, & Geisam ad cedendum de regni fastigio induxissent, effectus tamen illius, eorum baronum, qui partes Geisæ sequebantur, impediente studio, nunquam ad liquidum perduci poterat. Timuerunt nimirum magnates plerique offensum Salomonem, volueruntque perpetuo amotum, ne injuriarum memor vindictam caperet.

[Annotata]

* forte impetitus

* liberalitate

* forte prælatis

§ VII. S. Ladislaus rex eligitur: varia sub ejus regno B. Salomonis fortuna: victus in prælio, se clam subducit.

[S. Ladislaus, mortuo Geisa, rex electus ab Hungaris,] De electione novi Hungarorum regis Turoczius cap. 56 sic orditur: Audita vero morte regis magni, convenit universa multitudo nobilium Hungariæ ad fratrem ejus Ladislaum: & eum communi consensu, pari voto, consona voluntate, ad suscipiendum regni gubernacula concorditer elegerunt: immo fere magis affectuosissimis precibus compulerunt. Omnes enim noverant, ipsum esse vestitum consummatione virtutum… Et quamvis ipsum Hungari in regem absque voluntate sua elegerunt; nunquam tamen in capite suo coronam posuit, propter quod potius cælestem coronam optabat, quam terrenam: & vivi Regis coronam, usque dum legitime coronaretur, habere noluit, proponens in animo, ut, si firma pax inter eos esse posset, regnum Salomoni redderet, & ipse ducatum haberet. Egregias S. Ladislai virtutes latius prosequitur Turoczius, & ob has præcipue electum ab Hungaris fuisse Bonfinius similiter scribit, alioquin agnoscens, Salomonem legitimum regem fuisse, quem tuto, inquit, revocare potuissent, &, ut id facerent, quotidie literis ac precibus & quandoque largitionibus, sollicitatos adjungit.

[109] At vix credidero, proceres Hungariæ in ea fuisse opinione, [secundum aliquos, noluit coronari:] ut sibi tutum existimarent revocare Salomonem ad regiam potestatem, aut opes eo tempore tantas fuisse Salomoni, ut eos largitionibus magnis ad favendum sibi inducere posset. Magis verisimile est, Ladislaum, utpote virum sanctum, noluisse viventis Salomonis coronam usurpare, ut etiam asserit Bonfinius, ita scribens: Victus tandem precibus, faustis regni habenas auspiciis accepit, regio diademate coronari non permisit, quia Salomonem adhuc vivere intellexerat. Iniquum enim reputabat legitimi Regis usurpare coronam, futuram sibi cum eo concordiam sperabat, quam ex hac modestia promanaturam esse confidebat. Nec unquam id insigne suscepit, quo usque se legitime id accipere non posse intellexit.

[110] [alius tamen coronatum scribit,] Utcumque tamen dubitari potest, an S. Ladislaus semper a corona abstinuerit, quamdiu viventem credebat Salomonem: nam Dlugossus ad annum 1078 contrarium insinuat, hæc scribens post relatam Geisæ mortem: In ejus locum Wladislaus germanus suus substitutus est, & in regem Ungariæ coronatus; licet Geisæ essent liberi, & Salomon rex nondum e vita excessisset. Virtutum tamen mira excellentia, in duce Wladislao jam tum eradians *, omnium Ungarorum mentes adeo in se converterat, ut omnes illum, renuentem regnum, suscipere diadema, cæteris omnibus neglectis, certatim precarentur.

[111] [alius non consueto diademate, sed alio coronatum. Electus est anno 1077.] Quare fortasse initio quidem diadema regium recusavit, sed postea, vivente etiam Salomone, gessit: quod ambiguum mihi videtur. Ranzanus Ind. XI videtur amplexus opinionem utrique intermediam, insinuans, coronatum fuisse Ladislaum, non ea tamen corona, qua Salomon aliique Hungariæ reges fuerant coronati. De Ladislao enim dicit: Quem invitum, nimiumque renitentem, regem tandem sibi deligunt: & electioni quam multis adactus precibus, Christique adjuratus nomine consensit. Non tamen est passus se coronari eo diademate, quod superiorum regum capitibus imponi consueverat; … quod superesset adhuc Salomon, Andreæ filius, qui non modo semel, sed & iterum consensu senatus omnis Hungariæ fuisset coronæ illius honore donatus. Atque idcirco dicere persæpe solebat, non suo, sed Salomonis nomine, tenere se Hungariæ regnum. Hæc reliquis præferrem, si ex vetustis monumentis deprompta satis constaret. Electio Ladislai contigerit mense Maio, cum jam nota esset Gregorio VII, quando anno 1077, V Idus Junii, scribebat ad Nehemiam archiepiscopum Strigoniensem. Est hæc Epistola 25 libri quarti, ex qua certo confirmatur, Geisam anno 1077 fuisse defunctum, cum Gregorius de electione Ladislai, ut recenti, mentionem faciat.

[112] [Anno 1080 aut 1081 pax inter Salomonem & Ladislaum facta:] Quo in Salomonem animo esset Ladislaus, his verbis exponit laudatus Dlugossus: Unctione & coronatione apud Albam Regalem suscepta, modestissime se erga fratrem patruelem Salomonem regem gessit: idque sibi primum curæ fuit, ut Salomoni ipsi nihil præter appellationem regiam deesset. Ne nomen quidem deerat Regi, opinor, sed sola potestas & auctoritas. Verumtamen tam cito hæc facta non sunt, quam innuunt allegata verba. Nam Hungarici scriptores communi consensu asserunt, quarto anno Ladislai, id est, anno 1080 aut 1081, pacem inter Salomonem & Ladislaum conciliatam, & tunc Salomonem alere cœpit Ladislaus. Turoczius cap. 56 sic habet, post relatam Ladislai electionem. Porro Salomon erat in Poson. Reverendissimi autem episcopi laborabant pacificare eos. Rex autem Ladislaus, quamvis sciret Salomonem nimis esse trucem & implacabilem, victus tamen pietate, & maxime justitia compellente (quia jus legitimum Ladislaus non habebat contra eum, sed omnia de facto fecit, non de jure) quarto anno regni sui pacificatus est cum Salomone, donans ei stipendia ad regales expensas sufficientia. Consentiunt de his Bonfinius & Ranzanus.

[113] Quid vero obstiterit, quo minus & regiam auctoritatem Salomoni restituerit Ladislaus, laudati scriptores subjungunt. Rationem ita exprimit Turoczius: Optimates autem regni, futura pericula bellicæ cladis caute præcaventes, non patiebantur regnum partiri cum Salomone, [regnum tamen non restitutum, obsistentibus proceribus.] ne novissima fierent peiora prioribus. Ranzanus habet: Nam non multo post (initam pacem) rex sanctus instituit aut partem illi regni tradere, aut regno se omnino abdicare, ut illi, quod suum erat, restitueret; ipse vero, solo ducis nomine contentus, viveret privatus. Sed huic ejus proposito reluctati sunt optimates; propterea quod eos non latebat, quam malum quamque pravum esset Salomonis ingenium. Idcirco timuerunt reipublicæ, quod futurum esse posset exitium, si ille aut adscitus esset in partem dominatus, ac tertio ad regiæ dignitatis culmen fuisset evectus. Easdem rationes memorat Bonfinius, sed proceribus, qui nolebant regiam Salomoni auctoritatem reddi, addit pontifices sive episcopos, an satis recte, multum dubito, cum episcopi Geisam voluerint inducere ad regnum Salomoni reddendum, ut parum fiat verisimile, id eos Ladislao dissuasisse.

[114] Interim Salomon dicitur insidias struxisse ad occidendum Ladislaum, [Deinde vero, de insidiis Ladislao paratis] eaque de causa in carcerem conjectus. Turoczius de his ita scribit. Salomonis autem cauteriatam conscientiam præconceptæ iracundiæ amaritudo laniabat. Cepit itaque fremebundus æstuanti animo machinari dolos in perniciem innoxii sanguinis Ladislai: sed incidit in foveam, quam fecit… Rex autem Ladislaus, deprehenso flagitio, cepit Salomonem, & in Wyssegrad retrusit in carcerem. Erat autem apud Salomonem Bodus, filius Bokon, in carcere. Addit plura auctor, quibus persuadere conatur, Salomonem non odio, sed magis amore in carcerem a Ladislao fuisse missum. Eadem aliis verbis de causa carceris, & de bono Ladislai in eum animo habet Ranzanus, consentitque Bonfinius de insidiis Salomonis, sed plura adjungit, pag. 225 scribens sequentia: Reconciliatus namque fratri dirus Salomonis animus aliquantisper acquievit, sed mox vindictæ occasionem e concordia nactus, de parandis insidiis cogitare cœpit, quod an pro subjecta suspicione, malorumque consiliis, an pro resurgente iracundia fecerit, haud satis exploratum habeo. Illud tamen omnibus apertum esse debet, Virum imperandi cupidum, ac regno exactum, nihil impensius, quam de recuperanda dignitate cogitare, & non modo inconstantiæ notam aspernari; verum etiam, ut voto potiatur, æquum & iniquum pro nihilo ducere, item fas & nefas sæpe confundere. Hæc vera sunt, sed ex iis non probantur insidiæ Salomonis.

[115] De eo subdit auctor: Proinde Ladislai literis in Masoviensi agro colloquium exorat (Salomon, [suspectus, carcere recluditur:]) quo perpetuam inter se concordiam vehementius confirment, sperans sub hoc prætextu eum per insidias facile circumventurum. Ad statum diem adfuturum se recipit Ladislaus. At is quum sub divina tutela foret, paucis post diebus clandestino admonetur internuncio, cum Salomone in colloquio sibi caveat, paratos a Fratre dolos esse sciat, quibus, ni prospexerit, mortis sibi periculum imminere sentiet. Commonefactus ad hæc rex, pari arte cum Salomone certandum esse intellexit. Quare, postquam ad colloquium perventum est, Ladislaus munitiore præsidio fretus, quod dissimularat, deprehensum in fraude Salomonem circumvenit cepitque. Qui, ubi se arte sua captum vidit, neminem profecto alium quam se ipse incusare poterat, &, nisi imposita custodia foret inhibitus, de consciscenda sæpe morte cogitasset. Ejus calamitatem cæli quoque prodigia significarunt. Nam eodem anno tactam de cælo Salvatoris crucem aiunt, quæ in divi Stephani basilica apud Albam colebatur. Captus igitur Salomon Vissegradum ducitur, quæ vetus olim regia fuerat: item conjectus est in carcerem, non ad dehonestandam dignitatem, sed atrocitatem molliendam. Quin & solatii gratia Bodus adjectus, Boconis olim filius, qui facinorum gravitate easdem pœnas luere cogebatur. Hæc quam certa sint, non satis perspicio: at justo saltem acerbiora sunt contra Salomonem. Unde nosse poterat Bonfinius, Salomonem cogitaturum fuisse de consciscenda sæpe morte, nisi ex inani & temeraria suspicione, cum id nemo dixerit? Quomodo Bodus solatii gratia captivo additus, si facinorum gravitate easdem pœnas luere cogebatur?

[116] [at merito dubitatur, an vere insidias] Unde noverant Bonfinius, Turoczius, Ranzanus, aliique scriptores, quatuor fere seculis post rem peractam scribentes, Salomonem revera insidias parasse ad occidendum Ladislaum, quod auctor coævus, infra laudandus, non affirmat? Ego sane non perspicio, insidias illas Salomonis umquam fuisse probatas; neque invenio, unde hauserit Bonfinius illud colloquium, ad quod Ladislaum a Salomone invitatum dicit: neque enim de illo meminerunt Turoczius, Ranzanus aut Dlugossus, etiamsi insidias generatim adstruant. Si credimus ipsi Bonfinio, ex scriptore coævo ea promenti, Deus ipse improbavit carcerem Salomonis, ut non intelligam, quo judicio tam multa incerta accumulare potuerit, omniaque forsan falsa, ut ostenderet, justam fuisse illam severitatem, nisi forte crediderit, facta omnia S. Ladislai probanda, Salomonis omnia improbanda. Verum ne satis quidem novimus, utrum S. Ladislaus ipse curaverit carcere recludendum Regem, an potius proceres Hungari, qui omni modo cavere studebant, ne Salomon regnum recipere posset, eaque de causa semper & Geisæ & Ladislao restiterant, ne regnum Salomoni redderent.

[117] [struxerit Salomon;] Quapropter sequentia Bonfinii verba de Ladislao hujus fortasse animum in Salomonem recte declarant. Quamquam, inquit, in Fratrem (Salomonem patruelem) Ladislaus plus æquo sævire videbatur, ut indomitam ejus iram sedaret (& forte verius, quia suspicionibus Hungarorum cedebat, timebatque, ne nova moliretur) nunquam tamen die noctuque a divina oratione cessabat, ut in fraternæ pietatis officium cælesti ope restitutum Hominem (aut in eo conservatum) intueretur. Regno sæpe ultro cessisset, in ducatumque se libentissime redegisset, si resipiscentem quandoque Fratrem (aut potius Hungaros sibi consentientes) intellexisset: quem, ne regnum interturbaret assiduo (ut timebant Hungari non sine fundamento) publicæ salutis gratia, etiam invitus, carcere coërcere cogebatur. Hæc ultima ratio verisimiliter præcipua & unica fuit, nimirum quod timerent proceres Hungariæ, ne nova bella suscitaret Salomon, sive ille timor proveniret, quod Salomon vicinos principes sibi adjungere conaretur, sive quod ejus jura nossent, & ambitionem haberent suspectam. Certe ratio ipsa, qua carcere emissus dicitur Salomon, persuadere potest, sine crimine fuisse Salomonem, quo carcerem fuisset meritus.

[118] [cum corpus S. Stephani elevari non potuerit, nisi liberato Salomone] Carthuitius episcopus, qui Salomonem & Ladislaum nosse potuit, in Vita S. Stephani regis, apud nos data ad 2 Septembris, num. 34 narrans elevationem corporis S. Stephani, præsente S. Ladislao factam, ita habet: Sed ut ostenderet Dominus, quantæ misericordiæ rex sanctus (Stephanus) fuerit, … cum triduo ejus corpus totis viribus elevare satagerent, nulla de loco suo potuit arte moveri. Quo namque tempore, exigentibus culpis, inter prædictum regem Ladislaum & fratrem ejus Salomonem gravis orta seditio fuerat, ob quam Salomon captus in carcere tenebatur. Cum ergo pro elevando corpore frustra conarentur, quædam inclusa juxta ecclesiam Salvatoris …, nomine Charitas, cujus vitæ celebris tunc temporis opinio ferebatur, revelatione sibi cælitus facta regi mandavit, eos incassum niti, & non posse transferre sancti regis pignora, donec Salomoni, a carcerali absoluto custodia, libera indulgentia præberetur. Illo itaque e carcere producto, & triduano iterato jejunio, cum ad transferendas reliquias sacras tertia die ventum fuisset, lapis ingens, superpositus tumbæ, tanta facilitate sublatus est, acsi nihil ante ponderis habuisset. Hoc ipsum factum enarrat Bonfinius, qui Carthuitium frequenter præ oculis habuit, & procul dubio locum allegatum legit. Turoczius vero, Ranzanus & Dlugossus miraculum illud aut ignorarunt aut dissimularunt, cum omnes tamen asserant, carcere liberatum fuisse Salomonem a Ladislao. Turoczius etiam liberatum esse in elevatione corporis S. Stephani regis (&) beati Emerici confessoris, scribit, sed nulla addita ratione, ut veram rationem verisimiliter non ignoraverit, sed suppresserit.

[119] [& Carthuitius illam carceris causam non proferat.] Si modo considerare velimus locum allegatum, in quo dicitur gravis orta seditio inter Ladislaum & Salomonem, eaque de causa captus Salomon, statim percipiemus, non satis probabiles esse insidias, quas contra vitam Ladislai scriptores seculi XV asseruerunt, ac Salomoni imputarunt, præsertim cum Deus manifesto miraculo Salomonem e carcere educi curaverit, & sic innocentiam ejus declarasse videatur. Cum enim Carthuitius scripserit ad Colomannum, Ladislai successorem & Geisæ filium, optime nosse poterat, qua de causa, quave occasione, captus fuisset Salomon, & carcere reclusus; nec tamen aliam adducit, quam seditionem, id est, discordiam aliquam inter eos ortam, nec eam attribuit malitiæ, dolis aut insidiis Salomonis, sed culpis hominum. Similiter non dicit, justa de causa captum fuisse Salomonem, aut carcere fuisse dignum. Atqui justissima fuisset captivitatis causa, si necem Ladislai fuisset machinatus. Quapropter vehementer suspicor, Salomonem aliorum potius insidiis impetitum fuisse, iisque & ante regnum, & tunc libertatem amisisse, pravorum scilicet hominum contra ipsum suggestionibus. Idem, inquam, suspicor contigisse inter Salomonem & patrueles ejus Geisam ac Ladislaum, quod Turoczius cap. 60 factum scribit inter Colomannum regem & fratrem ejus Almum ducem. Dicebant enim duci, inquit: “Domine dux, rex insidiatur tibi, & capere vult te”. Deinde regi dicebant: “Dux tibi posuit insidias, et si non custodieris te, scias procul dubio te moriturum”. Verum hæc sufficiant contra assertum a scriptoribus seculi XV crimen Salomonis. Quamdiu in carcere fuerit B. Salomon, nullus dicit. At liberatum fuisse anno 1083, aut certe circa illum annum, probavi ad 2 Septembris in S. Stephano § 37.

[120] Etiamsi insidias Ladislao structas non facile admisero, [Liberatus carcere Salomon Hungariam invadit,] ut satis compertas, non tamen negavero, ambitionem Salomonis necdum fuisse exstinctam, ipsumque non diu post libertatem receptam fecisse, quod ne facere posset, custodiæ forsan fuerat mancipatus. Turoczius enim cap. 56 sic habet: Sed postmodum Salomon rex, dimissus de carcere in elevatione corporis S. Stephani regis, … astitit regi paucis diebus. Et tandem fugiens, adiit ducem Cunorum, qui vocabatur Kutesk: cui juravit, quod Transsilvanam provinciam proprietario jure ipsi traderet, & filiam ejus in uxorem acciperet, si ille in auxilium ejus super Ladislaum veniret. Dux autem Kutesk inani spe seductus, cum magna multitudine Cunorum invadens Hungariam, devenit usque ad provinciam castrorum Ung & Boræna. Quo audito, rex Ladislaus irruit super eos, & contriti sunt a facie ejus, cecideruntque in ore gladii multa millia Cunorum. Rex autem Salomon cum Kutesk, sicut anates, avulsis pennis, ab unguibus asturis, fugientes evaserunt. Rex itaque Ladislaus tulit spolia eorum, & in hymnis & confessionibus benedicebat Deum…

[121] [& deinde Bulgariam cum Chunis; sed utroque loco] At rex Salomon cum latrunculis Cunorum invasit Bulgariam, & confinia Græciæ; ubi ab exercitu Græciæ imperatoris miserabiliter sunt percussi: e quibus pauci valde evaserunt. Cum enim vidissent Cuni magnam multitudinem loricatorum, timuerunt valde ceperuntque festinare, ut transirent Danubium, priusquam ab hostibus concluderentur. Qui ergo loricas non habebant, celerius præ levitate præcedebant. Salomon autem & sui atque alii loricati, armorum pondere præpediti, præcedentes socios tardius sequebantur. Et hyems erat, ningebatque densissime, repleverantque nives oculos eorum, & nivium densitate præpediente, non poterant videre socios suos, qui præcesserant: errantesque ferebantur per inania. Sed & hostes persequebantur eos cominus. Cumque devenissent ad quoddam castrum desertum & vacuum, intraverunt illuc, & tota die & nocte ibidem manserunt. Hostes autem circumdederunt castrum undique. Obsessi vero, videntes se periculo famis perire, elegerunt magis pugnando mori, quam fame perimi. Summo itaque diluculo exierunt in hostes, & simul cum interfectoribus suis interierunt; & quamplures ex iis occidebantur, qui eos interficiebant.

[122] [superatur, & vix evadit:] Rex autem Salomon, fugiens, cum paucis vix evasit, & facili cursu transivit Danubium, quia glaciatus erat. Cumque venisset ad quoddam nemus magnum, dixit suis, ut pro recreandis equis paululum repausarent. Ipse vero, deposito scuto, finxit se confestim reversurum, & abiit in opacas partes silvarum, suisque nihil tale opinantibus, absentavit se ab illis, nec unquam ultra comparuit. Hactenus Turoczius, cujus vestigiis inhæret Bonfinius, suas subinde addens conjecturas. Nonnulla tamen in illis non satis verisimilia apparent, illudque præ ceteris, quod Salomon promisisse dicitur, filiam ducis Chunorum ducturum uxorem: neque enim ullus asserit, mortuam tunc fuisse Sophiam aut Juditham reginam Salomonis conjugem. Altera promissio de tradenda duci Chunorum Transilvania, magis est verisimilis, cum Moldavia, in qua Cumani aut Chuni erant, eidem sit contermina.

[123] [prioris pugnæ locus & tempus:] Bellum illud Salomonis & Chunorum contra Ladislaum videtur gestum circa limites Poloniæ sive Russiæ Rubræ, quam attingit Unghensis Hungariæ comitatus, ex quo ulterius processerit versus comitatum Borsodiensem aut Borchodiensem, ut colligitur ex locis per Turoczium nominatis. Quare per Russiam transierint Chuni ad invadendam ab iis partibus Hungariam: nam Russos ea de causa deinde aggressus est S. Ladislaus, ut refert Turoczius cap. 58. Cæsum esse a S. Ladislao Salomonem cum exercitu Chunorum & horum duce, affirmant etiam, sed brevius, Ranzanus & Dlugossus, primus ducem Chunorum vocat Oitescum, alter Kustek. Facta hæc fuerint circa annum 1084.

[124] Altera expeditio Salomonis cum Chunis, quæ distincta est ab Hungarica, [altera expeditio non magni moliminis erat,] magis suscepta fuit ad prædam obtinendam, quam ad civitates aut provincias occupandas. Sequenti igitur post cladem Hungaricam hieme, quando Danubius glacie constrictus facilem prædatoribus ingressum præbebat in Bulgariam, Salomon expeditum acceperit Chunonorum agmen ad prædandum in Bulgaria, & in ditione etiam Græcorum, si credimus Turoczio. Longius etiam procedit Bonfinius, atque Chunos in Thraciam usque deducit, eorumque rapinis offensum dicit Nicephorum Constantinopolitanum imperatorem, & contra Salomonem educit phalangem Macedoniam. Verum non præerat Græcis Nicephorus, dum hæc facta sunt; sed Alexius Comnenus: nec tam longe trans Danubium cum agmine Chunorum processit Salomon, ut aut in Thraciam pervenerit aut Macedoniæ vicinus fuerit.

[125] Nam ex fuga, per Turoczium ipsumque Bonfinium relata, [& solum instituta ad prædandum in terra hostili,] abunde liquet, non longe a Danubio agmen aliquod Bulgaricum Chunis occurrisse, eosque fugasse, ut paucarum dierum videatur fuisse infelix illa expeditio. Dlugossus ad annum 1081 ait, Salomonem post præcedentem cladem cum suis ad Bulgaros concessisse, ibique rapto vixisse, donec agmen ejus cæderetur a Bulgaris & Græcis. Malim credere, ipsum cum duce Chunorum rediisse; cumque Chuni vicinos suos deprædationibus vexare solerent; præfectum fuisse agmini suorum & Chunorum ad spolia in terra hostili, sive in Bulgaria consequendum. Ranzanus miseram hanc infelicissimi Salomonis expeditionem verisimili modo enarrat, ita scribens: Salomon igitur, dum, quid ulterius agat, ignorat; nactus ingentem (a duce Chunorum) latronum manum, illorum fit socius (imo dux) Bulgarorumque ingressus fines, cepit per agros excurrere, multaque loca populari, & omnis generis prædam agere. At vero Bulgari ad arma ruunt, factoque impetu in latrones feruntur, ut insequantur illos fugientes. Et quamquam prædam omnem recuperant, insequi tamen haudquaquam desistunt, quo usque illi ad desertum quoddam castellum pervenere.

[126] Eo cum se illi proripuissent, ibique se tuerentur, [post quam clam recedit Salomon, & mortuus creditur.] obsidentur quidem a Bulgaris, sed illi, cum essent periti locorum, per noctem castello egressi, obsidentes deceperunt, fugaque salutem sibi quæsiverunt. Salomon autem, cujus gratia pauca hæc hoc in loco memorantur, deveniens in planiciem quandam, cui proxima erat sylva ingens, rogat eos, quibuscum eo venerat, ut parumper illic demorarentur: sylvam enim ait velle se adire necessariæ rei gratia, quamprimum autem se rediturum. Ita expectantibus comitibus, ingreditur sylvam; sed neque est ingressus (lege egressus) neque usquam ulterius ab illis est visus. Ingressum silvæ similiter affirmant Bonfinius & Dlugossus, omnesque consentiunt, modo jam relato a sociis avulsum fuisse, nec deinde ab iis visum. Multi procul dubio crediderunt, defunctum eo tempore fuisse Salomonem, idque ipsum verisimiliter credidit S. Ladislaus cum Hungaris. Annalista Saxo, qui scripsit seculo sequenti, ex ea persuasione mortem Salomonis memoravit ad annum 1087 his verbis: Salomon Ungariæ quondam rex & Knut rex Danorum a suis occisi sunt.

[Annotata]

* l. irradians

§ VIII. Vitam solitariam amplexus B. Salomon, pœnitentiam agit, & pie moritur, nullis relictis liberis.

[Salomon vanitatem rerum mundanarum doctus,] Hactenus vidimus Salomonem fortunæ inconstantis lusibus expositum, aut, si modo Christianorum, ut fas est, loqui malimus, prosperis & adversis ita exercitatum a Deo, qui electos suos variis modis ad æternam beatitudinem perducit, ut diuturna experientia discere potuerit, magis instabilia esse fluxaque humana omnia, quam ut vir prudens existimare valeat, iis se constanter sine metu amittendi gavisurum, aut veram solidamque in iis felicitatem reperturum. Poterat itaque Salomon, divina illuminatus gratia, oculos mentis inflectere ad finem a sapientissimo rerum Conditore omnibus hominibus propositum, quem & assequi, Deo adjuvante, quilibet potest, & quo veram constantemque assequitur felicitatem; ad cælestem coronam dico, piis sanctisque operibus obtinendam, & nullis umquam hominum molitionibus eripiendam. Similia prorsus cogitasse Salomonem & fecisse, testantur auctores passim a nobis laudati.

[128] [abjecta ambitione, pœnitentiam agit,] Ranzanus, ubi dixerat, non amplius a sociis suis sive militibus visum esse Salomonem, subjungit sequentia: Perhibent, ipsum inde clam excessisse, atque resipiscentem ad Deum fuisse conversum: deque a se in Deum & in homines commissis vehementer indoluisse, atque instituisse Deo soli in omni sua vita se famulaturum: ideoque se decrevisse habitu pauperis & abjecti hominis orbem terrarum peragraturum, agendo dignam suis muneribus * usque ad mortem, in jejuniis, fletuque & planctu pœnitentiam. Quod & effecit, pieque aliquot post annis Polæ, quod oppidum in Istria est, diem suum obiit. Sunt, qui credant, B. Ladislai precibus fuisse illi a Deo eum modum agendæ peccatorum pœnitentiæ præstitum. Ita ille. Brevius Dlugossus hoc modo: De cætero nusquam apparuit, sed omne residuum tempus vitæ in peregrinatione & vita religiosa traduxit. Ad Polam deinde Istriæ civitatem in habitu peregrino delatus, illic mortuus quiescit.

[129] [& piis operibus reliquam vitam] Turoczius de ultimis Salomonis gestis ita ratiocinatur: Fractus quippe tot adversis, visitatus a Spiritu salutari, ex ipsis adversis non est effectus durior; nec contra justissimam Dei veritatem libero pugnans arbitrio; sed manum misericordissime corripientis Dei sentiens, in recordatione commissorum ingemuit: &, quantum justæ humanitatis arbitratu pensari potest, cum cordis contritione & satisfactione de peccatis suis pœnituit. Vere felix necessitas, quæ compellit ad meliora. Nam revera necesse est, ut, quem mundus odit, diligatur a Deo. En nobile corpus Salomonis regis, regalibus deliciis educatum, jacet in pulvere & cinere fatigatum: &, qui prius pugnabat pro temporalibus, nunc solum intendit cælestibus. Totum enim tempus vitæ suæ in peregrinatione & oratione, in jejuniis & vigiliis, in laboribus & obsecrationibus consummavit. Visus est etiam semel in Hungaria tempore regis Colomani: sed statim delituit, nec unquam amplius comparuit. Migravit autem ex hoc seculo ad Dominum, & sepultus est Polæ in civitate Istriæ. Uxor autem ejus & mater in Agmund (in Styria) requiescunt.

[130] Bonfinius, ut passim de aliis, plura etiam de mutato Salomone subjungit his verbis: [strenue impendit.] Ubi se sociorum oculis eripuit, nusquam ultra visus est. Hominem aiunt tot casibus agitatum, afflatum divino Spiritu, & salutari pœnitentia mox percitum, se in solitudines recepisse: quum castigantis Dei manum intellexisset, non reluctando, sed cedendo a se declinasse: cumulatissimas in eremo pœnas exsolvisse: &, quo ferociorem se hominibus exhibuerat, eo mitiorem deinde se præstitisse Deo: sævientem in se fortunam deinde laudasse, reputasse sibi fœlicissimam, quamcumque olim subiverat, adversitatem, ratum, quemcumque mundus oderit, Deo fore charissimum. In solitudine delitescenti mos erat herbis ac pomis ultro nascentibus sedare famem, corpus cilicio & subjectis quandoque ferarum pellibus tueri, siccis frondibus lectum sternere, vincere sitim aqua; somnum vigilia & labore captare; conficere perpetuo jejunio corpus, ac die noctuque in sacris hymnis, & divina oratione versari. O ineffabilem Salvatoris nostri benignitatem, cui quum placitum fuerit, durissima continuo corpora permollit, sapientiam inspirat, & ad salutem dirigit trahitque!

[131] Nimirum Salomonis regis nemo satis resipiscentiam admirari potest: [Miranda hæc Regis mutatio,] Hominem animo elatissimo, indomita iracundia (ut sæpe dixit hic auctor, sed nullibi ex factis probavit, aut probare potuit, quantum novi) regio genere natum, collocatum in regali fastigio, & versatum semper in deliciis, extemplo, postquam divinus eum Spiritus incessit, ingenitam ultro deposuisse superbiam; pro trabea cilicium, pro purpureo strato frondes aridas, pro epulis regalibus baccas ac glandes, pro Syrmico sæpe vino palustrem aquam, & pro frequenti stipatorum manu commutasse solitudinem, in eaque salubriorem quietem, quam in regno invenisse: nil studiosius, quam hominum occursum colloquiumque vitasse. Colomanni regis tempore semel tantum in Ungaria visum perhibent, & evestigio delituisse, nec usquam amplius apparuisse. Ad postremum in sylvis Istriæ degentem, in Deo obdormivisse memorant, ac Polæ sepultum. Matrem vero ac uxorem in Agmondensi cœnobio, quod in Stiria situm est, vita decessisse ac reconditas esse ferunt. Sic ratiocinatur Bonfinius de mirabili Salomonis mutatione: neque negari potest, summam fuisse Dei misericordiam in Regem, quod talem eidem indiderit mentem, ut demum mallet omnem regnandi spem abjicere, & sempiternum in altera vita regnum omni studio quærere, quam cum periculo excidendi æterna salute ad terrenum regnum recuperandum nova iterum incertaque moliri.

[132] Ut hoc verum esse intelligamus, necesse non est gratis confingere, [etiamsi forte Salomonis mores] Salomonem fuisse animo elatissimo, aut indomita iracundia, aut ferocem nimis aut superbum, aut mollibus addictum deliciis. Etenim hæc tanta Salomonis vitia nequaquam reperio apud contemporaneos aut vetustos scriptores: omniaque Salomonis gesta, quæ scriptores seculi XV aut antiquiores narraverunt, nec nimiam Regis ferociam, nec superbiam iracundiamve vehementem insinuant, nec intemperantem deliciarum amorem; sed potius exhibent Principem moderatum, placabilem, fortemque & labores bellicos minime recusantem. Consideremus tantisper facta præcipua. Bellum sine justa ratione moverat Andreæ patri Salomonis Bela, vitamque eo motu Andreæ regi, regnum Salomoni eripuerat. Nihil tamen tentasse legitur Salomon, quamdiu vixit Bela, ad mortem patris vindicandam, aut regnum sibi asserendum. Mortuo Bela, regnum sine ulla sanguinis effusione obtinuit Salomon. Mox nova apud Polonos molitur Geisa ad regnum illi eripiendum, & revera anno sequenti cum Polonis Hungariam invadit. Quid ferox ille Salomon? Pugnam prudenter evitat, & mox facilem se præbet ad pacem ineundam, concessa Geisæ in hunc finem tertia regni parte.

[133] [longe meliores ante fuerint,] Post hanc pacem inter Salomonem & Geisam, si credimus Bonfinio, mutua charitas & assidua consuetudo intercessit. Hæc autem tanta fuit ad annos fere decem, ut non modo regnum opulentum fecerint, verum etiam nulla bella sine magna laude peregerint, ut rursum observat Bonfinius. Hæc omnia insignem potius mansuetudinem lenitatemque, quam ferociam aut superbiam insinuant, imo & animum plane regium, quo & mortem paternam sceptrumque condonare potuit fratrueli, qui hæc cum patre Bela fecerat, idemque postea contra Salomonem fuerat molitus. Fortitudinem Salomonis laborumque tolerantiam abunde declarant expeditiones bellicæ, quibus semper præsens interfuit. Hæ rursum innuunt moderatum ipsius ingenium, cum nulli bellum legatur intulisse, nisi lacessitus esset, aut ut injuriam passis opem adferret. Si modo considerare velimus originem discordiæ, qua gravissimæ suspiciones inter Salomonem & Geisam seminatæ sunt, a Geisa potius ea videtur orta, quam a Salomone: nam Salomon prædam Albæ Græcæ diviserat, divisioni vero non acquievit Geisa, atque hæc prima mali origo, ex qua omnia alia pullularunt.

[134] [quam aliqui voluerunt;] Religio quoque Catholica sub Salomone floruisse videtur, aut certe nullum legitur passa detrimentum; & Vatha, pessimus apostata, qui religionem pene everterat ante stabilitum Andreæ regnum, non sequebatur partes Salomonis, sed Geisæ; antistites vero Hungariæ semper pro Salomone laborasse leguntur. Ipsi Salomonis religionem commendant scriptores Hungarici, si vera vel ex parte dicunt, dum asserunt ante pugnam Hungarorum cum Chunis omnes ex edicto Hungaros sanctissima Eucharistia munitos fuisse, dum Salomonem apud monachos Vespertinis primum precibus, deinde & Matutinis sive Nocturnis præsentem faciunt. Omnia igitur insinuant, Salomonem fuisse probum regem fortemque, quamdiu regnum tenuit pacatum.

[135] [& solum deliquisse legatur post regnum amissum.] Quæ vero molitus est post amissam maximam regni partem, & post carcerem toleratum, nimirum quod Henrico Germaniæ regi clientelam juraverit aut certe jurare promiserit; quod Chunorum, qui infideles erant, subsidium amplis promissionibus extorserit; quod cum Chunis Bulgariam deprædari tentaverit; non æque laudabilia sunt facta, aut potius nequaquam probanda. At, nec ex iis æstimandi sunt mores Regis, cum ea pepererit nimia regni recipiendi cupido, & in postrema qualicumque desperatione melioris fortunæ videatur prolapsus. Habemus igitur Salomonem, quantum colligitur ex vetustioribus documentis, primo Principem bonum, deinde ad consilia desperata prolapsum, ac tandem humana ambitione majorem, ac pœnitentiæ piisque operibus unice addictum.

[136] [Obiit post, diuturnam pœnitentiam.] Quot annis in pœnitentiæ operibus superfuerit B. Salomon, nullibi invenio. At saltem longe a vero aberrarunt, qui defunctum dixerunt anno 1077, ut habent lectiones Officii, aliudque elogium § 1 datum. Nam eo anno S. Ladislaus regnum Hungariæ adeptus est. Cum eo autem pluribus annis vixit, antequam omnem regni recipiendi spem abjiceret, quod non fecit ante annum 1084 aut 1085, ut liquet ex dictis. Præterea, si verum est, quod Turoczius & Bonfinius asserunt, in Hungaria semel visum esse Salomonem, quando Colomannus regnabat, decennio saltem in vita illa austera supervixit. Nam Colomannus regnum adeptus non est ante annum 1095 aut 1096, diciturque obiisse anno 1114. Quare adventus ille B. Salomonis in Hungariam contingere potuit posterioribus annis seculi XI, aut seculo XII; ille vero deinde longo etiam tempore superesse potuit, cum ætas Salomonis, nati circa annum 1048, si forte ad senectutem producta sit, non obsistat, quo minus vixerit usque ad annum 1120 aut etiam 1130. Ex his igitur colliget studiosus lector, ne seculum quidem, quo Beatus obiit, certo assignari posse, multo minus annum. Hac de causa obitum B. Salomonis late fixi seculo XI aut XII. Nullos ei natos fuisse liberos, observant scriptores Hungari.

[Annotata]

* factis

DE B. BERNARDINO FELTRIENSI ORDINIS MINORUM OBSERVANTIUM S. FRANCISCI CONFESSORE
APUD TICINUM IN ITALIA.

MCDXCIV.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia (B.)

AUCTORE C. S.

§ I. Beati memoria in Martyrologiis: gesta a variis scripta, & quomodo tradenda: locus ejus natalis & familia.

Beatum Bernardinum, a familia sua Tomitanum, [Illum hoc die annuntiant] a natali loco Feltro seu Feltria, quæ marchiæ Tarvisinæ civitas est, Feltrensem sive Feltriensem cognominatum, Fratrum Minorum S. Francisci, quos ab Observantia appellant, Religiosum presbyterum, sanctitate vitæ, animarum zelo, concionibus per universam pene Italiam habitis, miraculis ac integritate corporis sui etiam post obitum celebrem, hoc die, quo prope urbem Papiensem seu Ticinensem in conventu sui Ordinis, sub invocatione S. Jacobi erecto, obiit, merito annuntiant Seraphicæ Religionis Martyrologia. Trium Ordinum S. Francisci Martyrologium, post calcem Romani a Benedicto XIV summo Pontifice recusi impressum, sic habet: Papiæ, B. Bernardini de Feltria, confessoris Ordinis Minorum, qui verbo prædicationis & zelo salutis animarum refulgens, bonis operibus plenus migravit in cælum, dono spiritus prophetiæ & miraculorum illustris. Sequitur ibidem Martyrologium Fratrum Minorum Conventualium, in quo ad eumdem diem legitur: Papiæ, B. Bernardini Feltriensis, confessoris Ordinis Minorum regularis Observantiæ, sanctitate & miraculis clari.

[2] Consonat Martyrologium Minorum Capucinorum, eodem die sic inquiens: [Martyrologia Ordinum S. Francisci, aliquot etiam postridie;] Papiæ, B. Bernardini de Feltria, confessoris Ordinis Minorum, qui verbo prædicationis & zelo salutis animarum refulgens, post plurimos pro Christo exantlatos labores, bonis operibus plenus migravit in cœlum, dono spiritus prophetiæ & gloria miraculorum illustris. Eadem habet Arturus a Monasterio in Martyrologio item Franciscano, ubi deinde in Annotatis suis plura pro more suo de eodem enarrat. Fortunatus Huëberus in Menologio ejusdem Ordinis multa quoque de illo memorat, sed ad diem XXIX Septembris, & a titulo Beati abstinet. Hisce Franciscanis accedunt duo alii martyrologi, Philippus Ferrarius & Castellanus, qui etiam ambo ipsum non ad diem XXVIII, sed ad XXIX præcitati mensis retulerunt.

[3] [sed 28 obiit, coliturque Officio & Missa. Acta ejus scripsere] Prior in Catalogo Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, sic annuntiat: Papiæ, B. Bernardini Feltrensis, Ordinis Minorum; alter vero sic: Papiæ, venerabilis Bernardinus Feltriensis, Ordinis S. Francisci. Verum illum die XXVIII Septembris mortuum esse, & Beati titulum ex immemorabili cultu etiam a Sede Apostolica, antequam isti scriberent, approbato, eidem deberi, ac denique ejusdem Officium & Missam hoc die Septembris celebrari, infra ostendemus. Corrigendi etiam ambo ultimi sunt in Beati anno emortuali, quem Christi 1464 fuisse notant, cum fuerit 1494. Hactenus de martyrologis; nunc ad ejusdem biographos progrediamur. Lucas Waddingus tom. 15 Annalium Minorum S. Francisci, editionis Romanæ anni 1736, quam, quoties Waddingum nominabo, indicatam volo, nisi aliter monuero, ad annum Christi 1494, num. 57 illos enumerat his verbis, quæ subdo.

[4] [Franciscus ejusdem socius, Guislinius, Simonius,] Ejus Vitam diffuse scripserunt, omnium primus Bernardinus Guislinius, doctor Feltrensis, paulo post Viri mortem, acceptis totius vitæ gestorumque relationibus a Fratre Francisco Feltrensi, fidelissimo & multorum annorum Bernardini socio, quas ille dietim & secundum eventus rerum scribebat. Secundus anno MDXXXI Bartholomæus Simonius de Marostica, castro Vincentino, vir doctus, rogatus a Fratre Francisco Paiarino Capucino, ejus sororio, qui ei tradidit omnia, quæ notaverat prædictus Frater Franciscus. Primus scripsit Italice; Vitamque hanc, nihilo mutato, exscripsit Bartholomæus Cimarella. Secundus Legendam composuit Latine, non culto stylo, absque ullis partitionibus, quam alii diviserunt in Lectiones & puncta. Non est adhuc typis edita, quod ego sciam. Tertius aliqua congessit Marianus Florentinus in Opere de Viris illustribus Ordinis Minorum, ex quo Marcus Ulyssiponensis aliqua contraxit. Franciscus Gonzaga multis in locis, & plerique alii scriptores de eo breviter vel obviam agunt. Petrus Rodulphus istud de eo habet compendiosum elogium, quod huc transferendum judicavi.

[5] Hactenus Waddingus, qui mox subdit memoratum elogium, [ac duo Fratres Minores, Bernardinus & Innocentius, aliique.] quique ibidem numero præcedenti etiam aliud præmiserat cum sequenti monito: Conservatur etiam in ea urbe (Ticino) liber vetustus Ms., cui titulus “Cathalogus sanctorum corporum & reliquiarum, in Ticinensi civitate existentium,” in quo hoc habetur vitæ gestorumque Bernardini compendiolum. De ejusdem Beati biographis etiam meminit Benedictus XIV piæ memoriæ Romanus Pontifex in suo erudito Opere De Servorum Dei Beatificatione &c, editionis Romanæ anni 1747, lib. 2, cap. 24, num 17 sic scribens: Denique beati ejusdem Bernardini Vita conscripta fuit a Bernardino Gurlino anno MDXXIII; a Simonio Moraccino anno MDXXXI, & novissime a Bernardino & Innocentio, Minoribus Observantibus, qui omnia fere collegerunt, quæ antea ab aliis historicis de eodem exarata sunt. Sed & confecti fuerunt auctoritate Apostolica processus super ejus virtutibus ac miraculis. Qui hic Bernardinus Gurlinus, atque alter, qui Simonius Moraccinus appellantur, haud dubie iidem sunt, quos Waddingus Bernardinum Guislinium & Simonium de Marostica dixit.

[6] De Francisco Feltriensi, B. Bernardini nostri socio individuo, [Tres priores non habemus,] ejusdem cum illo Ordinis, sed laïco tantum, quantum colligere potui, frequens per hujus Commentarii decursum fiet mentio, ejusque Diarii copiam eo magis desideravi, quo arctiori cum beato Viro consuetudine conjunctus fuit, atque adeo de ejusdem gestis certius instructus fuisse potuit. Hujus Diarii defectum eo etiam molestius tuli, quod nulla nobis suppetant de insigni isto Viro monumenta Mss., quodque nec Guislinii, vel Gurlini, nec Simonii Moraccini, seu de Marostica, lucubrationes ad manus meas pervenerint; ac denique quod etiam Bartholomæi Cimarellæ quartam partem Chronicorum Ordinis Minorum S. Francisci, quam ille tribus prioribus Marci Ulyssiponensis adjecit, & in quam B. Bernardini Vitam, per Guislinium ex Francisci Feltriensis pugillaribus conscriptam, retulisse dicitur, obtinere frustra conatus essem. Hanc tamen inopiam meam plurimum sublevavit Lucas Waddingus, Fratrum Minorum annalista, qui in ejusdem Ordinis Annalibus Viri plane admirabilis gesta sparsim ad annos, quibus contigerunt, fuseque enarravit, variis instrumentis cum Mss., tum editis usus, ac nominatim parte quarta Chronicorum Cimarellæ, quem sæpe laudavit in margine, & a quo sese in scribendo multum adjutum fuisse, testatus est in Syllabo scriptorum sui Ordinis.

[7] Illius verba accipe. Bartholomæus Cimarellus, Italus, [sed habuit Waddingus, ex cujus potissimum Annalibus] provinciæ Picenæ theologus & definitor, vir vere religiosus, magnique zeli erga sui instituti decorem; cui ego maximam meorum studiorum partem debeo. Quippe quam primum audivit, me Annalium Minorum Opus aggressum, in Urbem venit, mecum collaturus; opemque omnem & subsidium, quod posset præstare, promisit; & quidem lustratis per aliquot Italiæ regiones præcipuis Ordinis archiviis, vel ad me duxit vel misit pleraque monumenta. Ita ille. Dubitari autem vix potest, quin inter hæc etiam fuerint, si non Diarium Fratris Francisci, saltem Guislinii ac Simonii Opuscula, nisi Waddingus eadem aliunde jam accepisset. Et Simonii quidem lucubrationem ad manum sibi fuisse, ipsemet testatur ad annum 1492, num. 14, ubi mentionem faciens de quadam Augustina religiosa matrona … scriptoris Latinæ Legendæ tunc compositæ, qua inquit, pro his scribendis utimur, consanguinea.

[8] [Commentarium historicum scribam.] Eumdem Bartholomæum Simonis, seu Simonium, nominatim etiam citat ad annum 1494, num. 33, ac denique ne longior sim, pro B. Bernardini gestis per Annalium decursum præter Cimarellam in margine perpetuo laudat duas Legendas Mss., quas prædictorum scriptorum esse, omnino verisimillimum est. Ex hisce igitur Annalibus, in quibus singula B. Bernardini gesta ad annos suos & passim etiam ad dies suos relata sunt, statui Commentarium historicum conscribere, ipsisque Waddingi verbis uti, ut sua maneat narrationi auctoritas. Quia tamen ille pro ratione suscepti Operis aliquoties brevior est, quam nostra scribendi methodus exigat, aliis characteribus inseram, quæ ad dicta illustranda pertinere videbuntur, adjiciamque, quæ ex aliis scriptoribus præterea didicero. Quædam etiam hic dicenda sunt de duobus aliis, quos ejusdem Beati gesta ex ceteris omnibus collegisse, supra laudatus Pontifex Benedictus XIV observavit.

[9] [Utilia mihi etiam erunt Bernardini & Innocentii Opuscula] Bernardinus a Clastidio, sive, ut Itali loquuntur, de Chiasteggio, ducatus Mediolanensis oppido, in quo natus est, cognominatus, Ordinis Minorum Observantium S. Francisci, Vitam B. Bernardini ex multis auctoribus, quorum indicem eidem præfixit, conscripsit Italice, annoque 1651 Ticini prelo excudit, cujus exemplar habeo. Opusculum hoc in tres divisit partes, quarum prior continet Beati gesta; secunda tractat de miraculis, quæ inter mortales vivens patravit, tertia de miraculis beneficiisque, quæ Deus in Servi sui gratiam post ejusdem obitum concedere dignatus est. Aliquot annis post, Christi scilicet 1664, idem Opusculum iteratis typis Ticini commisit Innocentius Ticinensis, ejusdem Ordinis sacræ Theologiæ lector, auxitque parvo Tractatu de cultu illius, qui anno 1654 ab Innocentio X summo Pontifice fuerat approbatus. Ad hæc emendavit nonnulla, mutavitque, quæ vel per errorem in primam editionem irrepserant, vel interim mutata erant, ac denique adjecit multa miracula, partim a Bernardino prætermissa, partim post ejusdem libellum editum impetrata.

[10] [maxime pro historia cultus & miraculis ac beneficiis.] Utriusque Opusculum mihi perquam utile erit, præsertim Innocentii, cujus pro Beati cultu ac miraculis adjectis eo major debet esse auctoritas, quod eo tempore scripserit, quo immemorabilis cultus per processum ex auctoritate Apostolica Ticini confectum, in Romana curia fuit approbatus, aliique processus de ejusdem virtutibus ac miraculis ex eadem auctoritate ibidem instructi. Accedit etiam, quod miracula beneficiaque, pro quibus prædictos processus Ticinenses ac Feltrienses, vel aliquando instrumenta authentica laudat, contigerint ab anno 1605 usque in 1662, eorumdemque longe maxima pars admodum recens esset. Quapropter minime tutum illi fuisset pro certis discussisque venditare, quorum falsitatem tum delegati judices ex inquisitionibus habitis, tum Ticinenses passim ex communi recentissima fama, proprioque, quibus ille ista collata fabulatus fuisset, certo testimonio luce clarius prodere potuissent.

[11] [Exstant etiam alia Vita Italica & elogium Latinum Ms.,] Ante hosce duos Vitam pariter Italicam Gratianus Renzi de Mevania, Ordinis Eremitarum S. Augustini, concinnavit ex tertia & quarta parte Chronicorum Ordinis Minorum, quam anno 1628 Venetis typis vulgavit, dedicavitque cum variis viris illustribus, tum deputatis pro illius beatificatione ab Urbano VIII Pontifice postulanda, a quibus id operis eum in finem susceperat. Vitam hanc, cujus mihi quoque exemplar ad manum est, sæpe laudavit prædictus Innocentius a Clastidio. Catalogi Sanctorum corporum & reliquiarum Ticini quiescentium, num. 5 a Waddingo laudati, non magnam antiquitatem esse, colligo ex supra dicto Innocentio, qui in tabula auctorum, quibus usus est, recenset Catalogum Sanctorum Ticinensium per Calcagno; in ipso autem Opusculo pag. 252 citat Codicem Ms. elegantem Historiarum civitatis Ticinensis, jussu Eminentissimi Cardinalis Hippolyti Rossi, episcopi Ticinensis compilatum a multum reverendo domino Hieronymo Calcagno, præposito ecclesiæ collegiatæ sanctissimæ Trinitatis Ticinensis … scriptum circa annum MDLXXXIII, quo tempore laudatus Rossi, seu Rubeus in eadem cathedra sedisse reipsa dicitur apud Ferdinandum Ughellum tomo 1 Italiæ sacræ recusæ col. 1107 & sequentibus.

[12] Non est ergo ista collectio seculo XVI jam decrepito antiquior; [non multum antiquum. Exponitur, quænam ex his] nam idem Opus esse, licet gemino titulo indicatum, satis liquet, tum ex auctorum tabula, tum ex eo quoque, quod, quæ ex Historiis recenset Innocentius, eadem prorsus ex Catalogo recitarit Waddingus. Mitto plura, & quibus ego hic potissimum usurus sim, breviter expono. Commentarium, ut dixi, historicum ex Lucæ Waddingi Annalibus Minorum conficiam, additis, quæ aliunde præterea accepero, vel alias opportuna judicavero. In eodem tractabo de ipsius corporis, insigni integritate conspicui, elevationibus, antiquo continuatoque cultu, a Sede Apostolica approbato, actis pro canonizatione, ac denique Officio & Missa ab eadem sancta Sede concessis.

[13] Post Commentarium dabo ejusdem Beati elogium, quod idem annalista contexuit, [& quomodo adhibenda sint.] ut illius virtutes ac vivendi normam, in quoddam compedium contracta, lectori exhibeam. Subjiciam ejusdem miracula ac beneficia verbis, quibus ea Waddingus ex Legendis Actisque Mss. & duobus processibus, Ticini & Feltri compilatis, ut ipse loquitur, admodum compendiose recensuit. Demum addam Appendicem de miraculis & beneficiis, quæ Bernardinus a Clastidio ac deinde etiam Innocentius Ticinensis prædictis adjunxere. Elogiis vero, quæ in Ms. Catalogo sanctorum corporum & reliquiarum Ticini quiescentium, atque in Seraphica Historia Petri Rodulphii Tossiniani exstant, tantum utar in Commentario, quoties id visum fuerit opportunum, quando etiam aliquot alios scriptores laudabo. Aggredior igitur Beati gesta illustrare.

[14] Feltria, a recentioribus etiam Feltrum, Italis vernacule Feltri & Feltre dicta, [Beatus natus est Feltriæ anno 1439] urbs parva sed antiqua & episcopalis est, Feltrini agri caput, in Marchia Tarvisina, Carnorum montibus imposita ad Asonem fluvium, qui paulo infra in Anassum illabitur, dissitaque decem circiter milliaribus a confinio ditionis Tridentinæ in Ortum. Serenissimæ reipublicæ Venetæ paret jam ab anno 1404, quo sese illi sponte sua subjecit. Hanc Bernardino patriam atque hinc Feltriensis vel Feltrensis cognomen obtigisse, Waddingus tom. 12 Annalium Minorum S. Francisci, ad annum Christi 1456, num. 148 post alios scriptores affirmat, simulque annum natalem ac parentes ita indicat, laudans in margine Gratianum in Vita, Marcum Ulyssiponensem, Cimarellam & duas Legendas Mss. Natus ille (Bernardinus Tomitanus, ut præmiserat) anno MCDXXXIX, patre Donato, matre Corona Rombaldoni, in civitate Feltrensi, Marchiæ Tarvisinæ notissima. Fuerunt, qui assererent, non tam in urbe, quam in agro Feltrensi, genere obscuro, oppidulo Tomi natum, atque inde dictum Tomitanum.

[15] [ex Donato de Tomitanis, & Corona Rombaldoni.] Plures & potiores auctores, ita cognominatum a familia paterna, inter Feltrenses illustri, conspirant, & patrem in collegio notariorum nobilem, bis oratorem missum ad duces Venetos; primum pro retinenda urbis libertate; secundum pro repellendis Hebræis, qui ex senatus (Veneti) decreto sedem ibi in urbe statuere cogitabant. Quinam illi sint, qui Bernardinum ex obscuro genere in oppidulo seu vico Tomo natum, & ab hoc, non a paterna prosapia, Tomitanum dictum esse voluere, non docuit Waddingus, neque ego in scriptores incidi, qui cum illis sentirent. Verum cum laudatus annalista in margine inter alios laudet Gratianum in Vita, hunc consulamus. Capite 1 sub titulo Digressio pro illius nobilitate vindicanda hæc habet sermone Italico: Huic veracissimæ assertioni (de Bernardini natalibus ex nobili familia Tomitana) opponit se quædam (haud scio, an maligna, an imperita dicenda) vox plebis, cui proprium est ineptis suis sermonibus captuque, ex veris fabulas cudere.

[16] [Alii volunt ipsum in vico Tomo viliter natum,] Post pauca subdit: Ea vox asserit, B. Bernardinum non ex nobilissima familia Tomitana progenitum, sed viliter ortum, natumque in pago Tomo: & quia familia Tomitana originem nomenque suum a Tomo antiquitus traxit, ideo illum ob eximias suas dotes ab istis (nobilibus Tomitanis) ad familiam suam insigniter illustrandam adscitum esse, donatumque civitate (Feltriensi) Sanctum, qui ex eodem vico recenter prodierat. Non igitur inficiabantur adversæ partis assertores Tomitanæ familiæ nobilitatem, quæ, teste Gratiano, ibidem eo tempore, quo scribebat, eodem nobilitatis statu florebat, quo eam olim floruisse constabat ex Ms. anni 1152. Sed negabant, ex illa ipsa ortum Bernardinum esse, quem non Feltriæ, sed in vico Tomo ex humilis sortis parentibus natum atque ab eodem loco natali Tomitanum dictum asserebant; eamque appellationem occasionem dedisse nobilibus Tomitanis, ut tantum Virum, velut illustre decus, suæ familiæ accenserent. Duo itaque B. Bernardino afficta volunt, nimirum Feltriam patriam, & familiam Tomitanam.

[17] [quos redarguit Gratianus,] Porro hanc opinionem laudatus scriptor deinde refutare aggreditur, negans, eam stare posse cum legatione, qua Bernardini patrem pro arcendis a Feltriensi civitate Judæis functum esse dixerat; quippe nulla cum verisimilitudine asseri, vilem rudemque hominem a nobilibus viris ad principem suum legatum missum fuisse. Insignem quoque injuriam nobili familiæ Tomitanæ fieri conqueritur, quod ipsa dicatur Virum illum ad splendorem suum falso sibi adscripsisse, ac multo majorem ipsi Beato illatam, qui, cum humilitatem, dum vixit, semper maximi fecerit, non potuisset ei mendax ille titulus placere. Addit præterea multos scriptores, qui eumdem ex nobili Tomitanorum familia natum asseruerint, ac denique tabulam genealogicam laudat, ex qua id ita constare asseverat. Utinam hanc ultimam, vel solam, authentice probatam produxisset; sic enim omne lectoribus dubium exemisset; sed eam laudavit tantum, non produxit.

[18] [nec immerito] Hac ego cum caream, non possum nisi ex aliis scriptoribus ac monumentis, quæ ad manus meas pervenerunt, judicare. Istam Beati in familiam Tomitanam adoptionem, & a natali loco cognomenti mutationem, certe oportet vel ante vel post ejusdem obitum factas esse. Si primum velint oppositæ sententiæ assertores; procul dubio verisimile non est, nobiles illos credi voluisse e sua familia natum fuisse Hominem, cujus (utut sanctus haberetur) humiles vilesque in propinquo vico Tomo natales, ac parentes, fratres & sorores, & si qui alii ex illius familia erant, Feltriensibus omnibus vicinisque non poterant esse ignoti. Multo etiam minus verisimile, imo plane incredibile est, B. Bernardinum, in cujus vita vera Christiana religiosaque humilitas ubique eluxit, passurum fuisse, ut Tomitani cognomen, quod ab ignobili natali loco acceperat, in ementitæ nobilitatis titulum sibi cederet, & a Feltria, ubi natus non fuerat, Feltriensis honoratius appellaretur.

[19] Nihilominus, quod ad cognomentum Feltriensis attinet, [Probatur ex variorum testimoniis] certum est, ipsum, dum viveret, eo compellatum fuisse. Etenim variæ summorum Pontificum Innocentii VIII & Alexandri VI litteræ ad ipsum datæ, quas per decursum Commentarii recitabo, eumdem Feltriensem, Feltrensem, de Feltro, vel de Monte Feltro semper appellant; numquam Tomitanum vel Tomensem. Waddingus in Annalibus ad annum Christi 1484, num. 50 laudat Regestum Ordinis sui, in quo anno 1481, die XIX Julii Apostolici concionatoris potestatem accepisse dicitur Frater Bernardinus de Feltro. Consonat Baglionius a Monte Ubiano in suffragio pro Montibus pietatis dato anno 1491, & decretum civitatis Ticinensis, die XXVIII Septembris anni 1494, id est, eodem die ac anno, quo Beatus ibidem obierat, factum; quod utrumque suis locis referemus.

[20] Quin ipsemet Beatus infra num. 185 nomen suum sic expressit: [& ex ipsiusmet syngrapha, ipsum Feltriensem fuisse.] Ego Frater Bernardinus de Feltro Ordinis Minorum, parvulus & pauperculus. Mitto plura; quia indubitatum est Bernardinum, dum inter vivos degebat, a Feltria cognominatum fuisse. Quapropter si oppositæ opinionis assertores velint, (ut eos velle apparet) cognomen hoc tunc ipsi inditum esse, quando ob sui nominis famam in nobilem Tomitanam familiam allectus fuit, rem ex dictis incredibilem narrant. Par est consensus aliorum, qui post Bernardini mortem scripserunt, ex quibus tantum aliquot, qui ejusdem temporibus propinquiores vixere, ac de utroque illius cognomento, Tomitano scilicet a familia, & Feltriensi a patria meminerunt. Bernardinus Guislinius vel Gurlinus, doctor Feltriensis, quem primum ex Fratris Francisci Diario biographum Beati fuisse, num. 4 diximus, apud Innocentium Ticinensem pag. 251 hæc ait Italice.

[21] Ibi (Feltriæ) inter honoratas familias fuit, hodieque est familia Tomitani, [Probatur item, eumdem natum esse] ex qua ista splendida stella, imo lucidus sol, B. Bernardinus Feltriensis ortus est, qui & patriæ & familiæ tantum splendoris contulit, quantum potuit hujusmodi spiritus divinus. Vetus inscriptio, sive epitaphium, marmori incisum, quod § 22 exhibebo, sic incipit: Divus Bernardinus, genere Feltrensis, familia de Tomitanis. Joannes Bonifacius, teste laudato Innocentio, in Historia Tarvisina, anno 1560 Patavii excusa, de eodem bis meminit. Ac primo quidem occasione alterius Italice inquit: Franciscus Victorinus Feltriensis, vir fuit in omni litterarum genere insignis, atque eximium suæ patriæ ornamentum, ex qua præter B. Bernardinum etiam multi alii illustres viri prodierunt. Secundo loco etiam familiam memorat his verbis Italicis: Anno MCDLXXXIX in ecclesia cathedrali Tarvisina prædicavit B. Bernardinus Feltriensis, filius Donati, ex honorata familia de Tomitanis.

[22] [ex familia Tomitana; sed non tam certo mihi constat,] Bernardinus Scardeonius, canonicus Patavinus, qui cum annorum 96 obierit anno 1574, debuit annis circiter 16 ipsi Beato synchronus vixisse, in Historia Patavina lib. 2, classe 5 utrumque cognomen pariter expressit, scribens, Montem pietatis Patavii erectum esse, suadente B. Bernardino Tomitano Feltriensi, ex sacra familia Minoritarum. Hisce denique addo testimonium Petri Rodulphii Tossinianensis in Historia Seraphica, quam anno 1586 typis excusam Sixto V Pontifici dicavit, in cujus lib. 2 hæc habet: B. Bernardinus Tomitanus Feltrius (cognomento Parvulus) Bernardini Tomitani, academici Patavini, consanguineus, ut sæpius mihi Paduæ liberalibus disciplinis incumbenti retulit &c. Ex hisce ego B. Bernardini familiam Tomitanam, patriamque Feltriam pro compertis habeo. Fatendum tamen est, ex iisdem nobilitatem istius familiæ Tomitanæ, ex qua ille natus est, non evinci.

[23] [an ex illa nobili Feltriensi.] Nullum enim e tot testimoniis de illius nobilitate expresse meminit; istæ vero voces Italicæ Tra l'honorate fameglie, & Dell'honorata famiglia, quas ego Latine verti, Inter honoratas familias, & Ex honorata familia, istæ, inquam, voces probant quidem falsa esse, quæ de vilibus Beati natalibus adversarii dixerunt: sed honesti spectabilisque inter cives ordinis familias, etsi nobiles non essent, possunt designare. Non plus innuere videtur Donati patris, ipsiusque Bernardini in notariorum collegium allectio; nec tamen etiam oberit, si, quod Gratianus cap. 2 asserit, ea tunc temporis inter insignes honores reputata fuerit. Majoris ponderis sunt binæ legationes, ab eodem Donato pro Feltriensibus apud serenissimum Venetorum ducem obitæ; sed hasce ego aliunde nequeo confirmare. Ad objectum scriptorum de nobilitate silentium forsitan reponi potest, non nisi unicam, eamque nobilem illam, fuisse Feltriæ familiam Tomitanorum, ac proinde hanc solam ab illis designari potuisse, qui cum illam abunde notam crederent, satis duxerint, eamdem nominasse. At, quidquid sit, vellem, ut ad omne dubium eximendum Gratianus genealogicam tabulam, quam laudavit, nobis exhibuisset.

[24] [Beatus in baptismo Martinus appellatus, fratres quinque,] Hactenus de Beati familia ac patre Donato Tomitano; de ejusdem matre Corona, quam Waddingus Rombaldoni, Gratianus de Rambaldoni cognominant, nihil præterea, quod huc spectet, inveni, nisi quod hic & Bernardinus de Clastidio eamdem paris cum viro suo nobilitatis fuisse asseverent. In Ms. Catalogo sanctorum corporum & reliquiarum Ticini quiescentium, de quo egi num. 5, ambo parentes hoc tantum modo indicantur: Bernardinus Feltrensis, Donati & Coronæ filius. Fuit autem Bernardinus horum primogenitus quidem, sed non unica proles, quam illi satis numerosam susceperunt. Waddingum ad præcitatum annum 1456, num. 148 prosequentem audiamus. Primum hunc genuit Donatus Filium, & Martinum nuncupavit. Secuti sunt alii quinque, & filiæ quatuor. Secundus natu Antonius Fratrem æmulatus, hoc ipsum institutum (Ordinis Minorum Observantium S. Francisci) subivit. Ex sororibus tres suam virginitatem Deo sacrarunt in tribus distinctis monasteriis Patavinis. Felices parentes! Sobole fœcundi, pietate generosi, liberos decem a Deo acceperunt, quinque reddiderunt.

[25] Illos omnes Gratianus in Vita cap. 1 sermone Italico sic enumerat: Non hujus solius pater fuit; sed ille fuit primogenitus e decem liberis, quos procreavit; nempe Martinum, qui in Religione dictus Bernardinus est; [sorores quatuor habuit, qui hic recensentur.] Antonium, qui eidem Ordini nomen dedit; Joannem, qui militiam secutus est; Franciscum, Justinam, Mariam, Joannam, quæ omnes tres Religiosam vitam in diversis monasteriis Patavii professæ sunt; Cæciliam, quæ in seculo mansit; Ludovicum & Bernardinum. Ex hisce Antonium a fratre suo Bernardino nostro ad dictum Ordinem adductum fuisse, infra videbimus, ac omnino verisimile est, etiam prælaudatas tres virgines ejusdem beati Fratris sui exemplo monitisque impulsas, ut voluptatibus mundanisque rebus Religiosam disciplinam & monastica claustra præferrent.

§ II. Beati pueritia, adolescentia & profectus in litteris: accessus ad Ordinem Minorum, professio, sacerdotium, gestaque usque ad annum MCDLXIX.

[A pueritia litterarum studio mire deditus] Beati Bernardini, tunc Martini, a prima ætate indolem, studiaque ac in litteris profectum Waddingus ad annum 1456, quo in Ordinem Minorum admissus est (nam eumdem anno 1439 natum esse, ipse cum ceteris omnibus consentit) num. 149 Gratianum, Marcum Ulyssiponensem, Cimarellam & duas Legendas Mss. laudans in margine, sic exponit, Martinum ab ipsa infantia piis moribus & litteris imbuendum studiose curarunt (parentes Donatus & Corona) eoque ille affectu his prosequendis incubuit, ut a rudimentorum libellis abreptum mater ad pueriles ludos, vel invitum, frequenter emitteret. Magistris Damiano de Pola, publico eloquentiæ professore, & Jacobo Mediolanensi, Guarini Veronensis, Latini idiomatis peritissimi, non spernendo discipulo, ante completum annum duodecimum Latine optime loqui, omnium carminum modulis canere perfecte didicerat.

[27] Eadem refert Gratianus in Vita cap. 1, sed addit, [magnum in iis profectum facit,] Martinum, cum Jacobus Mediolanensis Damiano de Pola in grammaticæ cathedram succederet, denuo ab infima classe orsum esse, ut hac ratione, eoque præceptore, Latinam linguam penitius perdisceret. Eodem teste, erat annorum undecim, quando laudatum Jacobum Boëtii Opusculum de Consolatione philosophica interpretantem audivit; tantumque sub illo profecit, in arte poëtica, ut hujus præcepta, versusque pangendi methodum ex ejusdem magistri mandato sodalibus suis prælegerit. Waddingo atque Gratiano antiquior Petrus Rodulphius de eodem argumento brevius ait: Fuit ab ipsis incunabulis ingenio præstans; qui cum in studio bonarum litterarum magnopere cum ætate proficeret, evasit illustris, atque adeo profecit, ut, quantum patiebatur illa ætas, non videretur habere æquales. Redeo ad Waddingum.

[28] Hic loco proxime citato, Quartodecimo (inquit) anno adscriptus honorifico collegio notariorum, [& specimen publice dat, notariorum collegio] gravi præmisso examine, paulo post sub Italiæ nomine & cultu, in publico foro stabilitæ paci inter Alphonsum Aragonium, Siculum regem, & duces Venetum, ac Mediolanensem (Franciscum Sfortiam) carminibus applaudit. De rebus gestis, at non de ordine, quo contigerint, consentiens Gratianus, poëticum publicæ paci applausum adepto notariorum ordini præmittit. Pacem illam sancitam, applausumque ab illo habitum scribit anno 1453, dum ipse esset annorum quatuordecim; notariorum autem collegio aggregatum, quando ætatis suæ annos quatuordecim cum dimidio numerabat. Quid horum verius sit, non dispicio: at certe Gratianus pacis epocham male assignavit; cum constet, eam primum anno 1454 inter Venetos prælaudatumque ducem Sfortiam initam esse, nec in eamdem concessisse Alphonsum Aragoniæ & Neapolis regem ante initium anni subsequentis, ut videri potest apud Odoricum Raynaldum tom. 18 Annalium Ecclesiasticorum, & Ludovicum Muratorium in Annalibus Italiæ tom. 9 ad præcitatos annos. Alterutro igitur anno dicendus est beatus Juvenis istud ingenii sui specimen dedisse; cum ætatis suæ decimum sextum ageret.

[29] [adscribitur: logicæ, astronomiæ, juri cæsareo] De notariorum collegio observat ibidem Gratianus, olim apud Feltrienses inter insignes civicos honores habitum fuisse in illud cooptari, magnique factum propter scientiam, quæ requirebatur. Insuper ait, Ludovicum Lusam, tunc Beati sodalem, postea civitatis cancellarium, edito poëmate celebrasse examen, quod ille ad id honoris adipiscendum strenue sustinuerat: sed utrumque Gratiani fidei relinquo. Cetera ejusdem litterarum studia ex Waddingo accipe. Sub Zacharia Puteo (vernacule Pozzo dicto) Patavino professore, ut pestem (Gratianus habet suspicionem pestis) fugeret, Feltrium profecto, logicam & astrologiam apprehendit. Patavium translatus, a Daniële Pursilio, viro nobili, exceptus & filiis associatus, id genus studii prosecutus, in rebus astronomicis cum optimis hujus scientiæ magistris disputavit, multorumque errores ætate grandiori confutavit. In philosophiæ præceptis Thomam de Vio Caëtanum, & Michaëlem de Carrara, doctissimos audivit; deinde cœpit juri Cæsareo operam adhibere.

[30] [& Pontificio operam navat.] Petrus Rodulphius præter ea, quæ num. 27 jam retuli, inter ejusdem in seculo litterarum studia jus Canonicum tantummodo memorat his verbis: Primo quidem juri Pontificio operam dedit, & evasit canonista celebris. Hæc, nec plura de B. Bernardini, tunc Martini, gestis, antequam is ad vitam monasticam animum adjecit, reperi, nisi pauca de capitis cultu, de quo mox laudatus annalista Minorum Waddingus ibidem subdidit: Comatus aliquando incessit; sed, dum pectendo tempus tereret, crines ad cutem usque præscidit; dicens, virum comatum studiosum non esse, eosque plus temporis in lucro ponere, qui potius digitis, quam pectine, uterentur. De ejusdem statura, vultuque ac cetero corporis habitu, aptius infra agemus; de insigni vero eloquentia frequentissimus nobis sermo erit.

[31] [Patavii a S. Jacobo Piceno] Dum liberalibus artibus addiscendis beatus Juvenis tam feliciter incumberet, Deus, qui ex æterna sua providentia illum ad salutem multorum destinaverat, eumdem a mundanis studiis ad monastica evocavit. Florebat id temporis in S. Francisci Ordine Minorum de Observantia S. Jacobus Picenus, sive de Marchia, vir plane apostolicus, quem vitæ sanctimonia, exantlatisque pro Ecclesia Dei laboribus ac miraculis clarum, Benedictus XIII summus Pontifex Sanctorum albo postea inscripsit, uti in Opere nostro pluribus dicetur ad diem XXVIII Novembris, quo in Romano Martyrologio annuntiatur, coliturque. Hujus sacris concionibus simul & duorum doctorum, quos audire soluerat, immatura morte perculsus Martinus, divinaque illustratus gratia, perituris rebus valedicere & ad sacrum Ordinem Minorum, quos Observantes vocant, transire statuit; quodque mente conceperat, insciis aut invitis parentibus, sine mora exsecutioni mandavit. Pro anno suscepti habitus Gratianus in Vita cap. 4 & Waddingus in Annalibus Christi annum 1456, diemque XIV Maii assignant.

[32] Bernardinus de Clastidio in Vita tam ab illo edita, [ad Ordinem Minorum adductus] quam in recusa ab Innocentio Ticinensi, cetera consentiens, tempus annotare prætermisit; sed cum deinde cap. 24 dicat, B. Bernardinum anno vitæ suæ in Religione 28, Christi autem 1494 diem suum obiisse, consequenter debuisset ejusdem ad S. Francisci Ordinem accessum anno 1466, id est, decennio serius, quam duo mox dicti, figere. Verum ego istum 28 annorum numerum ex lapsu memoriæ, imo potius ex typothetarum vitio ortum credo, pro eoque scribendos annos 38 completos, quot scilicet a mense Maio anni 1456 usque ad emortualem Beati diem, qui fuit XXVIII Septembris anni 1494, effluxerunt. Hisce prænotatis juverit Waddingum ad præcitatum annum 1456 num. 147 & 150 audisse. Patavii hoc anno prædicans Jacobus (a Marchia) egregiæ indolis adolescentulum Bernardinum Tomitanum ad religionem attraxit, suisque manibus habitu donavit. Mox subdit, quæ de Beati patria, parentibus studiisque litterarum ex illo jam recensuimus, & num. 150 sic progreditur.

[33] Anno ætatis XVII audiens, quem diximus, Jacobum Picenum de mundi contemptu, [ibidem habitum induit anno 1456: ejusdem Sancti] mundanorum ineptiis, de quatuor novissimis egregie disserentem, & vehementer perculsus duorum præceptorum, Zachariæ Putei & Romanelli, florenti ætate repentina morte raptorum, mundum decrevit relinquere & Minorum legibus adstringi. Quo id modo faceret, instructorem adhibuit Jacobum, qui prima semina indidit vitæ potioris; eoque dirigente, die XIV Maii hujus anni (1456) in cœnobio S. Francisci, ædis præfecto Antonio Frizimelica, habitum suscepit ex manibus ipsius Jacobi, expoliatoque vetere homine, etiam ipsam Martini appellationem dereliquit. Solemne erat ubique, præsertim apud Fratres, Bernardini Senensis nomen: hujus itaque vocem assumpsit, cujus vitam sibi proposuit æmulandam. Ejus semitas perfecte sectaturum prævidit Jacobus, tunc ita vaticinatus: “Hodie Christi castris novus miles accessit, qui nostrum illustrabit sodalitium, Deo honorem, animabus salutem advehet, & diaboli fraudes evertet.”

[34] Etiam ipse divus Bernardinus (nimirum Senensis) de hoc suo prophetavit Sectatore, [& S. Bernardini Senensis de illo vaticinia.] ante aliquot annos dicens, post se venturum, qui suum nomen præferret, magnoque animarum lucro universam Italiam instructurum. Bernardinus de Clastidio in Vita Italica cap. 1 scribit, istud vaticinium quadraginta annis, antequam Beatus noster religiosum habitum indueret, a S. Bernardino Senensi in civitate Perusina his verbis, quæ ex Italicis Latina feci, in publica concione prolatum fuisse: Post me veniet alter Bernardinus in hoc ipso mei Ordinis habitu; veniet tempore majoris necessitatis: auscultate ipsum, & facite, quæcumque vobis dixerit; quia mittetur a Deo, & beatus, qui illi crediderit. Eumdem Florentinis quoque dixisse, ibidem ait: Bernardinus alter, o Florentia, post quadraginta annos ad te veniet & magna faciet: illius dictis crede, & fac, quæ docebit; quia erit tuba cæli & organum Spiritus sancti. Ita quidem ibi, sed nullum auctorem laudans, nisi Waddingum hoc loco, qui præter ea, quæ ex ipso retuli, nil habet. Nihil quoque ejusmodi legi in tribus S. Bernardini Senensis Vitis & Analectis, quæ Henschenius noster edidit ad diem XX Maii, quo Sanctus ille colitur. Sed undecumque ista hauserint Waddingus & Bernardinus de Clastidio, talem sane sese præstitit B. Bernardinus Feltriensis, ut eadem de ipso merito prædici potuerint.

[35] [Pater illum frustra studet revocare] Franciscano habitu in conventu Patavino, ut mox dicimus, indutus Bernardinus, ac mox missus ad solitarium extra urbem (verba rursus Waddingi sunt num. 151) S. Ursulæ tirocinium, Antonio a Caravagio præceptore, exultavit in gaudio ad currendam viam; cum ecce pater accurrit, & quibus potest modis, rectum iter ingressum ad devios seculi anfractus studet revocare. At ille immobilis in sancto perseverans proposito, tales fecit in religiosæ vitæ limine profectus, ut majora indicaverit provectioris virtutis incrementa. Marcus Ulyssiponensis parte 3 Chronicorum Ordinis S. Francisci, lib. 7, cap. 21 nulla facta de Antonio a Caravagio mentione, primum ac unicum, quem nominat, B. Bernardini magistrum facit Sixtum Mediolanensem, quem etiam Sancti titulo honorat. Verum cum Waddingus Antonium de Caravagio diserte hic assignet, deinde autem scribat, Bernardinum post emissam professionem, dum Mantuæ habitaret, Sixto Mediolanensi amico ac spiritualis vitæ magistro feliciter usum esse, verisimillimum est, Marcum Ulyssiponensem hic hallucinatum fuisse. Itaque de venerabili illo viro sermo infra redibit.

[36] [e tirocinio, in quo] Gratianus cap. 5 longum patris ad Filium suum sermonem, ut illum ab incepto revocaret, Filiique ad patrem responsum, ac tandem hujus consensum recitat; verum cum ista scriptoris potius, quam illorum sensa dictaque esse arbitrer, tacita prætereo. De Beati gestis tempore tirocinii nihil præterea habent idem Gratianus & Waddingus, at Bernardinus de Clastidio cap. 2 de hoc argumento sequentia scripsit Italice. Bernardinus religionem ingressus tanto cum spiritus fervore in orationem, veluti fundamentum ac basim omnium virtutum, incubuit, ut singulis noctibus ante officium Matutinum surgens, cellaque egressus ad ecclesiam pergeret, prolixas coram sanctissimo Sacramento preces fusurus. In vigiliis tantum sese exercebat, ut non nisi tribus horis quieti concessis, reliquas orationi, in qua Deus copiosum cælestis sapientiæ lumen illi communicabat, consecraret. Conventus S. Ursulæ prope Patavium, tironibus exercendis destinatus, id temporis erat pauperrimus, extremæ indigentiæ ac rigidissimæ disciplinæ.

[37] [multis virtatibus emicat] Bernardinum non solum non deterruit austeræ vitæ asperitas, verum is corpus suum etiam magis affligere desiderans, ut spiritui subderet, cum magistri licentia addidit peculiares afflictiones, frequentia in pane & aqua jejunia, spontaneas corporis flagellationes, laboriosa exercitia, opera tam gravia, quæ debile illius corpusculum non modo domarent, sed etiam fere opprimerent. Mirum visu erat, quam bene accommodaret se ad continuum silentium, ad rigorem nuditatis, ad obedientiam, suique contemptum; ut cum mantica panem, ut cum urceis vinum emendicaret, minime erubescens pendentibus ex humero peris urbem Patavinam perambulare, in qua paulo ante litteris operam dederat omnibusque notus erat, & ad eorum fores accedere, qui illum doctoratus laurea propediem decorandum crediderant; atque ita sese coram omnibus vilem exhibens cum gloriosa de seipso victoria & confusione dæmonis. Erat ipse reliquis novitiis speculum humilitatis, modestiæ, verecundiæ, simplicitatis columbinæ, innocentiæ vitæ & morum gravitatis.

[38] Videbatur insatiabilis in officiis humilitatis, in serviendo coquo, [& ceteris prælucet.] in purgandis vasis coquinariis, in findendis lignis, in afferenda e puteo aqua, in vestibus aliisque communitatis pannis lavandis, in verrendo conventu, in excolendo horto, fodienda ligone terra, irrigandaque & stercoranda, tam assiduo labore, ut manus suas durissimo callo infecerit, & ad ultimos usque suæ vitæ annos infectas habuerit. Hæc laudatus scriptor de B. Bernardini gestis in tirocinio, quæ licet ego ex probabili conjectura ab illo dicta potius, quam ex certis monumentis accepta suspicer, hic tamen referenda putavi, quia docent, quæ sint novitiorum in eo Ordine ministeria, in quibus procul omni dubio B. Bernardinus præ sodalibus suis excelluisse credendus est. Subdit ibidem terrores Beato a dæmone injectos; sed cum in margine Marcum Ulyssiponensem laudet, qui id ipsi sub magistro Sixto Mediolanensi contigisse scribit, dubitari potest, utrum in tirocinio, an post emissam professionem in conventu Mantuano factum fuerit.

[39] Ut ut sit, rem sic narrat laudatus Marcus in Chronico Ordinis S. Francisci parte 3, [An ibi elusus a dæmone?] lib. 7, cap. 21. Solebat Frater Sixtus quotidie ante Matutinum e strato surgere orandi gratia, idque, ut cetera magistri sui exempla, Bernardinus imitabatur. Contigit autem, ut dæmon assumpta Sixti forma ipsum excitaret, juberetque se ad ecclesiam sequi. Paret ille; sed cum ad portam chori pervenisset, dæmon magno cum tumultu, velut terra tremuisset, subito evanuit, Beatus autem ad magistrum accurrens, quod sibi acciderat, exposuit, & ab illo prohibitus est imposterum ante Matutinum Officium ad ecclesiam accedere, ne ejusmodi dæmonum illusionibus exponeretur. Ita fere ipse, quæ si in tirocinio contigerint, pro Sixto Mediolanensi substituendum puto Antonium a Caravagio propter dicta superius; factum tamen ipsum aliunde nequeo solide confirmare, doleoque plura ac certiora de ejusdem Beati gestis in religiosæ vitæ primordiis ad me non pervenisse.

[40] Porro finito tirocinii anno, cum jam curreret annus æræ Christianæ 1457, [Professione emissa, mittitur Mantuam; hinc æger] ætatis autem ipsius 18, omnium suffragiis (teste Waddingo ad annum 1456, num. 151) ad solemnia vota vocatus, amandatus est ad cœnobiolum sancti Spiritus Mantuanum. Notior est Mantuana civitas, quam ut a me illustrari oporteat. Paucis dixisse sufficiat, Mantuam perantiquam Galliæ Transpadanæ in Cenomanis urbem, nunc Italiæ in Longobardia esse, ducatus Mantuani, cui nomen dedit, caput; episcopalem, suorumque olim ducum sedem, sed nunc sub dominio augustissimæ domus Austriacæ, incolis Mantoua etiam dictam. Quod ad propositum magis spectat, Mantua sita in paludibus, quas Mincius amnis efficit, quæque partim stagnantes aëra, præsertim in æstivis caloribus, sæpe vehementer inficiunt, morbosque generant. Eapropter non diu ibidem subsistere potuit Bernardinus, qui cum mense Maio in Ordine professus esset & missus Mantuam, eodem, quo advenerat, anno 1457 vel sequenti inchoato, contracti morbi causa alio debuit commigrare, uti ex eodem Waddingo, & Gratiano habemus.

[41] Prior sic paucis ait: Illic aëris intemperie laborans, missus est Veronam; ubi annum agens decimum nonum, deprecante sanctimonialium confessore, [Veronam, inde Venetias theologiam auditurus.] S. Hieronymi Epistolas, & Basilii de virginitate Tractatum fecit Italica. Eadem habet Gratianus, qui de sanctimonialium confessario silens, ait, id ipsum fecisse ex mandato superiorum, a quibus dum Mantua Veronam mitteretur, jussus fuerat, si convalesceret, hujusmodi Opuscula Italice interpretari, ne interim otiosus ageret. Bernardinus de Clastidio, licet in margine Waddingum citet, præter S. Basilii Tractatum de Virginitate duas tantum S. Hieronymi Epistolas, unam ad Demetriadem, alteram ad Eustochium, ab eo sic versas memorat; quod verisimilius est, si in monialium gratiam id operis aggressus sit. Non habeo exploratum, quanto tempore habitaverit Veronæ, unde illum Venetias, sacra theologia excolendum, a suæ provinciæ patribus dimissum, Waddingus cum duobus sæpe laudatis scriptoribus tradit, breviter sic inquiens: In comitiis provincialibus designata domo S. Francisci a Vineis Venetiarum, biennio sub magistro Parisiensi sacram audivit theologiam. Paulo clarius hic loquitur Gratianus, dicens, hunc magistrum fuisse ejusdem Ordinis Religiosum, sed Conventualem, Parisiis illuc invitatum, ut sacram theologiam prælegeret.

[42] [Mantuam reversus, sub Sixto Mediolanensi plurimum proficit;] Hinc (prosequitur Waddingus) Mantuam translatus, in conventu S. Francisci annos septem commoratus, amicum & vitæ spiritualis magistrum adscivit venerabilem virum, Fratrem Sixtum Mediolanensem, vitæ integritate & virtutum excellentia Mantuanis percelebrem. Hujus venerabilis viri, quem Marcus Ulyssiponensis Sanctum, Gratianus & Bernardinus de Clastidio Beatum appellarunt, elogium habes apud Arturum in Martyrologio & Huëbero in Menologio Franciscano, ad XXII Novembris, a quorum primo, non item a secundo, Beati titulo etiam honoratur. Cultum illius nondum legi probatum, ideoque ab hoc titulo abstineo, de quo ad prædictum diem Novembris poterit inquiri. Quantum vero sub illo magistro, a cujus ore nutuque pependisse dicitur, in virtutibus profecerit B. Bernardinus, reliqua ejusdem vitæ sanctimonia, zelus apostolicus ac miracula luculenter probarunt: nec immerito dixisse videtur Franciscus Gonzaga in Originibus Seraphicæ religionis, parte 2, Provinciæ Genuensis, Conventu 47: Tantopere sub beato patre Sixto Mediolanensi, ejus instructore atque morum magistro, profecit, ut brevi in maximum perfectissimumque virum evaserit.

[43] [ibidem fit sacerdos, juniores docet, concionatur,] Illic etiam (eodem Waddingo teste) ad sacerdotium assumptus, summa humilitate & reverentia sacrum peregit ministerium, indignum se reputans, qui tanto fungeretur officio. Annum suscepti presbyteratus non exprimit; verum is verisimiliter fuerit æræ Christianæ circiter 1463, dum Beatus, natus anno 1439, annum vitæ suæ 25 agebat. De exercitationibus, quibus ex superiorum suorum imperio ibidem detentus fuit, isthæc præmiserat: Jussus adolescentes (id est, juniores Fratres) imbuere Grammaticæ rudimentis, ne illi ab humilitatis & pietatis exercitiis litterarum arido studio dissuescerent, commeatu sæpe dato, spiritualibus erudiebat disciplinis. Coactus a cœnobiarcha in diei Omnium Sanctorum cœna sermocinari, de paradisi gloria & Sanctorum perfecta lætitia tanta dixit facundia, & spiritus ardore peroravit, ut ciborum Fratres obliti, ex ejus ore penderent. Interrogatus, cur præter thema nihil Latine interlocutus sit, respondit: “Ostentatio fructu caret, & oratio sæpius interrupta minus penetrat movetque auditores.”

[44] Funebres orationes habuit illic plurimas, heroum Latinas, dominarum vernaculas, eaque venustate dicebat, [multasque orationes funebres publice dicit.] ut cives universos attraheret. Gratianus ultra ducentas ejusmodi orationes funebres coram maxima populi frequentia illo septennio, quo Mantuæ moratus est, ab eo habitas scribit, ac insuper multos elegantes sermones dictos in Cœna Domini, dum ad Christi Domini exemplum ablutio pedum celebratur. Hæc si ita sint, oportet iis præmittere, quod de sublato ipsius linguæ impedimento Waddingus ad annum 1485, num. 1 in elogio Sixti Mediolanensis tradidit his verbis Hunc (B. Bernardinum Feltriensem) impeditioris linguæ Crucis signo curavit (Sixtus Mediolanensis) monuitque, ut fidenter & ardenter Dei verbum ubique prædicaret; quodque ille quidem nulli certo tempori, sed Bernardinus a Clastidio anno 1469 illigavit. Præmittere, inquam, id oportet, si jam septennio ante toties tanta cum eloquentia Mantuæ peroraverit; nisi forte quis sine ullo teste dicere malit, istud linguæ impedimentum post habitos prædictos sermones ipsi primum obvenisse.

[45] Interim dum Mantuæ ea ageret, alia corporis infirmitate, [Hernia, ortaque inde fistula laborat.] concionatori admodum incommoda afflictabatur, de qua hæc habet Waddingus: Piis hujus (Sixti Mediolanensis) documentis æquiori ferebat animo gravem herniæ tumorem, Venetiis contractum. Mederi quidem voluit ignito aureo filo, quod dum minus caute ligat, retracta intestina introduxerunt, versaque in fistulam ægritudo annis octo Dei Servum vexavit. Illac transiens B. Jacobus Picenus, a quo diximus ad Ordinem receptum, ad virilem patientiam excitavit dicens: “Macte animo perfer ægritudinem hanc: majora oportet te pro Dei gloria & animarum salute perferre.” Ceterum cum ex infra dicendis Beatus anno 1471 eadem fistula tandem liberatus fuerit, consequenter ejus mali initium ad annum circiter 1463 referendum est, hernia vero paulo citius, dum adhuc Venetiis sacræ theologiæ addiscendæ vacabat.

§ III. Sacri concionatoris munus ipsi impositum: præfecturæ in suos ab illo gestæ, Mantuæ, Feltriæ & Tridenti: conciones habitæ, aliaque ejusdem facta anno MCDLXIX & quinque sequentibus.

[Exponitur, quibus animi] Anno 1469 comitia provinciæ S. Antonii, cujus alumnus erat B. Bernardinus, Veronæ celebrata fuere, in iisque ille e patrum decreto concionatoris munere in posterum fungi jussus est. Quia vero reliquum vitæ suæ ad mortem usque in hoc apostolico labore summo cum applausu, nec minori fructu traduxit, juverit ejusdem Viri speciem dotesque, quibus ad id munus instructus accessit, ex Petro Rodulphio Tossinianensi hic præmisisse, repetitis etiam pauculis, quæ ex eodem superius jam dedi. Hic in Historia Seraphica lib. 1 fol. 85 ad nostrum propositum sic scribit: B. Bernardinus Tomitanus Feltrius (cognomento Parvulus) Bernardini Tomitani, academici Patavini, consanguineus, ut sæpius mihi Paduæ liberalibus disciplinis incumbenti retulit, fuit ab ipsis incunabulis ingenio præstans; qui cum in studio bonarum litterarum magnopere cum ætate proficeret, evasit illustris, atque adeo profecit, ut, quantum patiebatur illa ætas, non videretur habere æquales.

[47] [corporisque dotibus instructus fuerit,] Fuit corpore brevi, ob cujus brevitatem dicebatur etiam Bernardinus Parvulinus; sed

Quo minor iste fuit mortali corpore terris;
Hoc major cælis mente, animo, ingenio est.

Fuit quoque facie rotunda, aliquantulum macra, colore subnigro, oculo eminenti, perspicuo & vivaci; singularis eloquentiæ: cujus quidem rei testes sunt epistolæ quædam Latinæ ad præfectos civitatum Italiæ, qui eum summis precibus exorabant, ut sacris suis concionibus eos consolaretur. In sacris, quas frequenter habebat ad populum, prædicationibus utebatur lingua communi & erudita, quibusdam rhetoricis coloribus atque oratorio sale respersa. Erat ei lingua versatilis & soluta, pronunciatio clara, vox varia & sublimis, latera firma: cujus sermo non aridus, sed copiosus erat, exemplis, proverbiis & sententiis adeo refertus, ut videretur fulmen & tonitruum eloquentiæ, prout quidam testati sunt, qui eum concionantem pluries audiverunt & experti sunt. Primo quidem juri Pontificio operam dedit, & evasit canonista celebris; in Religione vero liberalibus disciplinis non mediocriter instructus, cunctis se reddebat admirabilem. Maxime tamen Lactantium Firmianum, Augustinum de Civitate Dei, Ciceronem & D. Hieronymum familiares habuit.

[48] [quando anno 1469 in comitiis suæ provinciæ,] De exilitate corporis illius, acceptoque propterea Parvi vel Parvuli cognomento consentiunt etiam alii; quin & Gratianus asserit, suo etiam tempore, sive seculo XVII adolescente, adhuc adservatas fuisse prælatorum litteras, ad ipsum directas cum hac inscriptione: Fratri Bernardino parvulo Feltrensi; imo etiam exstare ipsiusmet Innocentii VIII summi Pontificis breve pro ædificando Feltriæ Clarissarum monasterio ad ipsum datum inscriptumque: Dilectio filio Bernardino parvulo Feltrensi Ordinis Minorum professori; idque reipsa legi potest, a Waddingo ex autographo in Annales relatum ad annum Christi 1492, num. 22. Hæc sufficiant de statura illius, cujus viventis ac deinde mortui effigies ad nos transmissas ac æri incisas infra etiam exhibebimus. Quod vero ad ejusdem magnæ animæ dotes pertinet, has cetera illius gesta clarius eloquentur. Redeamus ergo, unde divertimus. In comitiis provinciæ suæ anno 1469 (Bernardinus de Clastidio addit, mense Maio) Veronæ celebratis, ad sacri concionatoris munus elevatus fuit, quod ille ex humilitate paululum frustra deprecatus, ex obedientia suscepit. Waddingum denuo audiamus ad præcitatum annum num. 14.

[49] [Veronæ celebratis, concionatoris munus] Bernardinus Tomitanus Feltrensis, de cujus vitæ & virtutis primordiis alias actum est, hoc anno institutus est divini verbi concionator in capitulo Veronensi suæ provinciæ divi Antonii. At ille de se humiliter sentiens, nobile hoc detrectabat ministerium, prætexens, nullum sibi subesse librorum subsidium, nullum a Deo accepisse huic muneri peragendo talentum. Sixtus Mediolanensis, qui tunc guardiani absentis vices agebat, summaque apud ipsum pollebat auctoritate, ac Bernardinum diu instruxit, ut obsequeretur, obtinuit. “Eja, inquit, Fili, macte animo, non est, quod quidquam timeas, aut contra obedientiam objicias. Qui inspiravit patribus, ut hoc munus injungerent, libros, talentum, necessaria quæque ministrabit. Annos jam natum triginta te adhuc ætate dicis immaturum? Ezechiel iisdem annis cœpit prophetare, Joannes Baptista prædicare, Christus Dominus Euangelizare. In proximo est festivitas S. Bernardini, cujus præfers nomen; ab illo tuos exordire sermones; ille tibi divinum impetrabit auxilium.”

[50] Tandem obsequendum fuit, eoque applausu sermonem habuit, [suscipere jussus est, quod egregie obivit.] suscepto themate; “Ille erat lucerna lucens & ardens;” ut nihil facundius, nihil excellentius universi dixerint se audivisse. At dum primum cathedram conscendit, oculis menteque captus diu hæsit; nec quid ageret aut diceret, occurrebat. Conversus ad Deum & S. Bernardinum, rogavit, ut, quas probe novit, dæmonis artes dissiparent, nec permitterent, sinistro hoc eventu omnem deinceps dicendi tolli fiduciam. Statimque reddita est lux & spiritus tantus, ut ultra spem & naturæ vires sit concionatus. Diebus porro festivis prosecutus in cœnobio Mantuano sermones, numerosos habuit consessus, & ingentis lucri dedit specimen futuri… In nocte sacratissimæ Nativitatis canebat in choro (egregie quippe musicam callebat) & deposito superpelliceo, sub Euangelii finem pulpitum conscendens, pulchro sermone tenelli Infantuli erga genus humanum immensum explicavit amorem; reversusque in odæum, primum ministerium, etsi fessus & sudans, humiliter prosecutus est. Hactenus ille, in margine laudans Gratianum in Vita, Marcum Ulyssiponensem in Chronico parte 3, lib. 7, cap. 22, Cimarellum parte 4, lib. 6, cap. 3, & duas Legendas Mss.

[51] Bernardinus de Clastidio in Vita Italica cap. 4 cetera fere consentiens, [Quod de illius linguæ impedimento] scribit hac occasione solutum fuisse ipsius linguæ impedimentum, de quo supra num. 44 ex Waddingo memini. Bernardini verba ex Italicis Latina accipe. Cum B. Bernardinus causaretur, suos humeros non esse isti officio pares, quod impeditioris linguæ esset, nec aptus ad exedram, beatus senex (sic Sixtum Mediolanensem appellat) a Spiritu sancto illustratus, jussit illum in genua procumbere & linguam proferre. Obedivit ille; sanctus autem senex apprehensam linguam Cruce signavit, ejusque impedimentum prodigiose sustulit, ut testatur Waddingus anno MCDLXXXVI, num. 1. Verum Waddingus in quidem asserit loco citato, non tamen hoc tempore vel occasione factum ait, uti num. 44 jam observavimus. Fatendum nihilominus est, ad nullum aliud tempus, quam ad hoc, verisimilius referendum fore, si de facto satis constaret, & nisi alia contrarium suaderent.

[52] Nam primo quidem Waddingus, cum de illa linguæ curatione ad annum 1469 non meminerit, [per Sixtum Mediolanensem tunc sublato] dicendus est de eadem nihil tunc reperisse in Opusculis editis ac Mss., quæ ibidem laudavit. Eamdem pariter ignorarunt Marcus Ulyssiponensis parte 3 Chronicorum lib. 7, cap. 21, & Gratianus in Vita cap. 17, qui ambo quidem scribunt, Sixtum Mediolanensem Beati linguam signo Crucis tunc signasse, non tamen ut illius impedimentum tolleret (de hoc enim nulla apud eos mentio est) sed ut concionatoris onus ex humilitate aut nimia sui diffidentia subire detrectantem ad fiduciam in Deum excitaret, & ad suscipiendum impositum munus impelleret. Secundo istud linguæ impedimentum parum verisimile est ex iis, quæ iidem scriptores de Beati ante annum 1469 eloquentia tradiderunt. Nimirum ex eorumdem sententia Bernardinus, dum adhuc in seculo litterarum studiis vacaret, versibus suis in publico foro Italiæ paci applausit; in Religione vero Mantuæ habitans, plurimas orationes funebres, ac aliquot etiam pios sermones habuit, summa semper cum eloquentia maximoque populi concursu.

[53] [narratur, fabulosum apparet.] Eratne tunc, an tantum postea ante annum 1469 impeditioris linguæ factus est? Primum non facile cum prædictis compones; alterum, quo teste, quave occasione factum dicemus? Imo vero multum ego dubito, an sæpe dictum impedimentum ejusdemque curatio nata non fuerint ex male intellecto Marci Ulyssiponensis, similive alterius loco, in quo, ut mox vidimus, Sixtus Mediolanensis B. Bernardini linguam non alia de causa Cruce signasse legitur, quam ut trepidantem ad fiduciam animaret. Verum, inquies, quæ igitur ratio Beatum ab admittendo concionatoris officio deterruit? Ea ipsa, quam allegat Gratianus; officii sublimitas, suique diffidentia, atque hinc ortus minus æquus timor, ne, quod prodesse debuerat, sibi & auditoribus suis noceret. Ejusmodi timore urgeri non poterat in orationibus funebribus & aliquot domesticis exhortationibus habendis; cum in prioribus tantum de nobilium personarum laudibus agendum esset, in posterioribus ad suos dumtaxat Fratres, ac fere intra domesticos parietes loquendum. Pergamus ad alia.

[54] [Mantuæ Guardiani vicarium agit;] Ad prædictum concionatoris munus eodem anno 1469 accessit & alia cura, Guardiani scilicet vicariatus in memorato conventu S. Francisci Mantuæ, ubi habitabat. Ita rursus docet Waddingus ibidem, dicens: Sub anni finem creatus est illius ædis & prædicti Sixti vicarius, mox Fratris Antonii de Padua, intimi amici, qui ab ipsa initiatione, cui interfuit, Bernardinum dilexit. Forsitan hic Antonius de Padua fuit ejusdem loci guardianus, cujus absentis vices Sixtus Mediolanensis gesserat; forte etiam alius, qui isti successerat. Eo munere Beatus functus videtur usque ad initium anni 1471, in cujus Quadragesimali jejunio illum alibi concionantem ac paulo post conventus Feltriensis in patria sua guardianum constitutum fuisse, mox videbimus; nam de gestis ipsius in conventu Mantuano plura non reperi. Erat id temporis vicarius generalis Minorum Observantium Cismontanorum (Romanorum more loquor, nam nobis Ultramontani sunt) Marcus Bononiensis, e nobili familia Fantuccia natus, nobilior virtutibus, multisque in Ordine suo præfecturis, divini verbi prædicatione ac miraculis etiam post mortem clarus.

[55] [inde missus Piscariam conciones Quadragesimales habet] Gesta ejus habes apud Waddingum in Annalibus ad suos passim annos relata, ac breve eorumdem compendium cum miraculis ibidem ad annum 1478. De eodem actum apud nos est in Prætermissis ad XXVII Martii, quod etiam post scriptas litteras Placentiam, ubi illius corpus quiescit, de ejusdem cultu non constaret. Porro hic vir beatum patrem Bernardinum, qui illustria sacræ suæ facundiæ zelique apostolici specimina Mantuæ jam dederat, ad prædicandum anno 1471 Piscariæ destinavit. Est hæc Italiæ urbecula in ditione Veneta, parva quidem, sed probe munita, incolis Peschiera dicta, sitaque ad lacum Benacum, vulgo Lago di garda, eo loco, ubi Mincius effluit, ac in limite ducatus Mantuani, ad quem pertinebat, antequam serenissimæ reipublicæ Venetæ cessisset, a quo Veronensi territorio adjecta est. Ea prima fuisse videtur, saltem quam noverim, Bernardini sacra extra Mantuam expeditio, quamque sæpe laudatus annalista Minorum ad eumdem annum num. 12 ex Legendis Mss. honorifice quidem, sed ad propositum nostrum nimis breviter memorat verbis, quæ ex ipso hic subjicio.

[56] Hoc anno cumulatissimo fructu, ingentique animarum lucro Bernardinus Feltrensis, jubente Marco vicario generali, Quadragesimales habuit conciones Pischariæ ad lacum Gardæ (in margine additur melius Benacum) in Lombardia Transpadana, [magno cum fructu: Feltriensi conventui præest,] oppidi populosi & elegantis. Arcis præfectus, e domo Vitturina vir nobilis, magno in pretio habuit adolescentem, sed facundum Concionatorem, atque ut in fortalicio militibus præsidiariis concionaretur, frequenter invitabat. Hoc labore perfunctus, paulo post, subdit Waddingus electus Feltri guardianus, consanguineorum amorem ita temperavit, ut neminem inviserit, neque in cœnobio ita familiares habuerit, ut tempus suo muneri & monasticis functionibus necessarium inutiliter in eorum conversatione permiserit elabi. Fratrum sibi commissorum curam adeo exacte suscepit, ut propriis humeris panem, vinum, obsonium, ostiatim collecta perferret. Mortali fistulæ ulcere (de cujus initio consule num. 45) per octo annos vehementer divexatus, patris cura & insignis chyrurgi Salomonis de Vidore perito medicamine tandem liberatus, majores vires animumque suscepit Dei verbum disseminandi, populosque ad pœnitentiam convocandi, quod per universam Italiam incredibili præstitit incremento.

[57] Forsitan ad ejusdem præfecturæ tempus pertinet scaturigo fontis, [ubi fontem elicuisse dicitur.] ægris, præsertim febricitantibus, salubris, quem a Bernardino in conventus Feltriensis commodum elicitum fuisse, Bernardinus de Clastidio inter miracula ab eodem, dum viveret, patrata refert ex processibus Feltriensi & Ticinensi. Lubet verba ejus ex Italicis Latina subnectere. Cum Feltriensis S. Spiritus conventus, qui nostri Ordinis est, magna aquæ penuria laboraret, bellissimum fontem ibi fecit scaturire, qui hodieque Fons B. Bernardini vocitatur, secus quem in sacellulo visitur Beati statua cum his versibus Latinis.

Hac quisquis transis, timeas ne attingere lympham,
Quam Bernardini dextra beata dedit.
Hæc nulli nocet; est ægris medicina salutis:
Gens pia testatur, sit modo firma fides.

Tum subdit denuo Italice: Hac aqua poti sanantur plurimi ægri, præsertim febricitantes. Ceterum idem ille conventus non intra, sed prope muros Feltriæ situs est, in eoque servatur integer habitus præfati beati patris Bernardini de Feltro, teste Francisco Gonzaga parte 2 Originum Seraphicæ Religionis, in Provincia S. Antonii, conventu 12.

[58] Anno subsequenti, qui fuit Christi 1472, contigit Beati iter in Aprutium, [Aquilam profectus, interest translationi S. Bernardini;] in cujus aditu redituque non unum vitæ periculum incurrit. Proficiscendi causæ fuerunt comitia generalia Observantium Cismontanorum, qui nobis Ultramontani sunt, in civitate Aquila in diem XV Maii indicta, simul & S. Bernardini Senensis incorrupti corporis ex ecclesia S. Francisci in novam, intra eamdem civitatem ipsius nomini magnifice exstructam, facienda translatio, quæ in festo Pentecostes die XVII ejusdem mensis Maii ibidem solemnissime peracta fuit: qua de re consuli possunt Acta hujus Sancti ad diem XX Maii apud nos edita, & Waddingi Annales ad eumdem annum. Hisce igitur de causis Aquilam profecturus reverendus pater Ludovicus Gonzaga, Minorum Observantium in provincia S. Antonii vicarius, B. Bernardinum sibi socium adscivit; idque iter sæpe dictus annalista loco citato, num. 28 ex Legenda Ms. compendiose exposuit hoc modo.

[59] Translationi supradictæ interfuit B. Bernardinus Feltrensis, socius Ludovici Gonzagæ, principum Mantuanorum consanguinei, qui vicarium agebat Observantum provinciæ S. Antonii. [in aditu in mari periclitatus; in reditu] Multas passi in mari Adriatico procellas, petierunt se ad littus Picenum emitti, dicente jocose Bernardino, se Jonam esse, & propterea a nautis dimittendum, si vellent, fluctus componi. In urbe Firmana (quæ archiepiscopalis Marchiæ Anconitanæ sedes est in ditione Pontificia, tribus circiter milliaribus ab ora maris Adriatici distans) invisit suum præceptorem, & in Christo, ut diximus, genitorem Jacobum Picenum, lecto decumbentem, … a quo benigne & amice susceptus, multa audivit patientiæ in diversis documenta, & rerum futurarum arcana.

[60] [Romæ graviter decubuit: reliqua ejus gesta hoc anno 1472.] Aquilæ febre correptus, dum convalesceret, vicarium suum in Urbem secutus, in languorem recidit, eoque mali incremento, ut Venetias mortis rumor pervaserit, & consodales parentarint. In eam urbem incolumis tandem reversus, frequentes habebat conciones; sed a vicario ad visitandos conventus tamquam scriba adscitus, parum abfuit, quin a Turcis, in Austriæ fines irrumpentibus, comprehenderentur, dum, ut animose fidei Christianæ hostibus obsisterent, populis prædicarent. Veronæ tironem, seu novitium fraterculum Placentinum, ad seculum omnino reverti volentem, solo sermone, ut in religione perseveraret, mire permovit, quod neque juvenum instructor, neque ipse vicarius, neque alius quispiam precibus, exhortationibus, blandimentis aut minis potuit obtinere. Hæc ille, quæ utinam alicubi enucleatius exposita reperissem; sed forte non plura ipsi Waddingo suppeditavit Legenda Ms., ex qua ista hausit.

[61] [Præficitur conventui Tridentino, & concionatur] Jejuna pariter sunt, quæ de ejusdem gestis anno 1473 & sequenti ex eadem & altera Legenda Ms. ibidem ad priorem annum num. 9 memorantur, & ego iisdem verbis huc transfero. Nimirum hæc: Bernardinus Feltrensis hoc anno (1473) ad Religionis consortium attraxit fratrem suum germanum Antonium, qui religiosissimam Bernardini æmulatus est vitam. Admissum in sodalitium a patribus capituli, hoc anno Venetiis celebrati, secum duxit, factus in iisdem comitiis guardianus conventus Tridentini. Ea in urbe in æde cathedrali Adventus conciones habuit, Quadragesimales Civitatulæ, ita præcipiente Ludovico Gonzaga, Fratrum vicario. Anno sequenti prædicavit Mantuæ per anni curriculum & Dominicis Adventus; per Quadragesimam vero in oppido Arcignani, diœcesis Vincentinæ. Ex hisce, utut breviter relatis, abunde patet, quam laboriosus fuerit B. Bernardinus, quem nec præfecturæ, quibus in suo Ordine fungebatur, a divino verbo, tam in sua, ubi habitabat, quam in aliis civitatibus seminando avocarunt.

[62] [in variis locis,] Quod ad locorum notitiam attinet, Tridentum cognominis ditionis caput, Germaniæ civitas episcopalis est ad Athesim fluvium in comitatu Tiroli, œcumenico concilio celebris. In Catalogo provinciarum ac vicariatuum Fratrum Minorum Observantium, quem Waddingus ad annum 1506 exhibet, recensetur conventus S. Bernardini (Senensis opinor) apud Tridentum, collocaturque in Provincia S. Antonii, cujus Bernardinum nostrum alumnum fuisse, jam alias monui. In laudato catalogo in eademque provincia nominatur etiam conventus S. Crucis Citadellæ, sive Civitatulæ, quæ in iisdem Annalibus ad annum 1460, num. 47, dicitur esse oppidum diœcesis Vincentinæ seu Vicentinæ in agro Patavino; consentiuntque etiam alii, qui elegans oppidum esse affirmant. De Mantua supra jam egimus; Arcignani vero hæc exstat notitia in descriptione territorii Vicentini tom. 16 Geographiæ Blavianæ. Occidentem versus … ad Veronensia fere confinia Arxlani vicus frequentissimus est, vulgo Arcignano, & ut epitaphia & inscriptiones a Romanorum temporibus usque fidem faciunt, antiquissimus; ubi lanarum mercatura copiosa.

[63] Franciscus Gonzaga, de Originibus Seraphicæ religionis, [quorum notitia datur.] in Provincia S. Antonii, Conventu 29 scribit, ejus loci incolas circa annum 1494 ex voto pro pestilentiæ depulsione feliciter facto conventum ibidem adificasse pro Minoribus de Observantia, cujus etiam sic meminit laudatus Catalogus S. Mariæ de Gratiis apud Azignanum. Credibile est, B. Bernardini, olim apud illos concionatoris, memoriam ad id votum in gratiam Minorum Observantium nuncupandum saltem aliquid ponderis habuisse. Porro cum principatus Tridentinus Vicentino territorio adjaceat, Mantuanus autem ducatus territorio Veronensi, circa cujus confinia Arcignanum in agro Vicentino situm est, facile intelligitur, B. Bernardinum potuisse, etsi non sine ingentilabore, apud eorumdem locorum incolas prædictis temporibus prædicare.

§ IV. Conventui Tridentino præfectus, sancti pueri Simonis cædem præsagiisse narratur: prædicavit Novellariæ, Regii Lepidi & Patavii, ubi suis præfuit, & peste infectis succurrit.

[Tridenti guardianum agens, inter conciones Quadragesimales] Asacris excursionibus suis Tridentum, ubi Guardiani officio fungebatur, redux B. Bernardinus, sermones tempore Quadragesimæ ibidem ad populum habuit, in quibus auditores suos frequenter monuisse dicitur, ut a Judæorum familiaritate caverent, & respuentibus monita dirum facinus, quod non diu post in sanctum puerum Simonem a perfidis illis commissum est, præsagiisse. Waddingus ex sua Legenda Ms. & Mariano, ut notat in margine, de hisce sic loquitur, ad annum 1475, num. 26. Bernardinus Feltrensis Quadragesimales conciones hoc anno habuit ad populum Tridentinum, cui sæpe interdixit familiare nimis cum Hebræis commercium. Domos penetrabant & Christianorum consiliis se ingerebant Tobias medicus Judæus & Brunetta, fœmina ejusdem gentis vaferrima. Ab his cavendum dum frequenter diceret Bernardinus, concitavit in se quorumdam invidiam, qui aliunde bonos, dempta fide, injuste ab eo traduci dicebant.

[65] “Hi vestri boni, (respondebat Ecclesiastes) quantum vobis advehant mali, [narratur præsagiisse martyrium sancti pueri Simonis,] nescitis, sed non præteribit Pascha Dominicum, antequam hi dignum suæ bonitatis præbeant argumentum.” Advenit dies Martis hebdomadæ sanctæ, XII Kal. Aprilis, cum jam Christiani se præpararent ad celebranda mysteria Dominicæ passionis; & ecce consilium inierunt Hebræorum præcipui de immolando Christiano infante, & sanguine ejus inter azymorum vesanos ritus epotando. Præparandæ victimæ cura commissa prædicto Tobiæ, qui puerulum speciosum, annis duobus, mensibus quinque incompletis natum, Simonem nomine, præ genitoris foribus sedentem, furtim abduxit. Sub mediam noctem rabidi canes innocentissimam creaturam circumdantes, miris tormentis per horam integram cruciarunt, alterno ordine forfice unoquoque sibi frustulum carnis e viventis corpusculo exscindente, & sacrum sanguinem colligente; deinde in crucis modum exaltatum duris acubus densisque ictibus infoderunt.

[66] [quem Judæi ibidem eodem anno 1475] Quærenti ubique filium genitrici, pueri inclamabant, ab Hebræis occisum, quorum voces Bernardinus dicebat cœlestes, nec alibi, quam inter caprones * agnellum esse quærendum. Male hoc habebat multos Hebræorum fautores; sed intrepide Bernardinus dicebat, Christi occisores Christi passionis schemata in puerili corpore repræsentasse. Id tandem compertum, missusque a Sixto Pontifice Joannes Salam Brixiensis, juris scientia insigniter peritus; grave hic sumpsit de infanticidis supplicium: mox Simonis reliquiis sacri honores digne sunt decreti. Circumfertur rei totius series eleganter descripta a Joanne Matthia Tiberino. Huc usque laudatus annalista. Exstant autem in Opere nostro ad diem XXIV Martii, quo colitur, sancti hujus pueruli Simonis Acta, quorum prima pars auctorem habet prædictum Joannem Mathiam Tiberinum, qui unus e deputatis medicis fuit ad ejusdem Sancti corpusculum, inflictaque ei vulnera inspicienda, quique illam post conjectos in carcerem reos, sed ante finitam causam senatui populoque Brixiano inscripsit. Altera pars ab auctore anonymo Italice conscripta, ibidemque Latine reddita est.

[67] [in hebdomada Majori crudeliter immolarunt.] Utraque ibi legi potest, & cum Waddingi dictis non ubique conformibus conferri. Hujusmodi est, quod de misso a Sixto (quarto scilicet) Pontifice ad sumendum de reis supplicium Joanne Salam Brixiensi affirmat; cum in laudatis Actis dicatur Joannes dalla Sala Brixiensis legum doctor tunc fuisse prætor Tridentinus, eidemque rerum examen & supplicium non a Sixto Pontifice, sed a Joanne Hinderbach, episcopo ac principe Tridentino commissa esse. Verum quod ad subjectam materiam pertinet, in neutra Actorum parte ullam de B. Bernardino nostro mentionem reperi. In prima parte ibidem num. 6 dicuntur quidem pueri quæritantibus per urbem filiolum suum primo, quo abductus fuerat, vespere parentibus, Judæos incusasse: Pueri autem, (inquit Tiberinus) omnes, e quorum labris sæpe Spiritus sanctus loquitur, illum apud Judæos inquirendum asserebant; futurum enim, ut eum rapuissent Judæi, & in Christianæ fidei opprobrium in cruce suspenderent. Hæc, inquam, quidem ibi; at de Bernardino, puerorum dicta approbante, pariter verbum nullum. Verumtamen argumento hoc, quod mere negativum est, infringi non possunt asserta Waddingi; cum de Bernardino hic silere auctor potuerit, seu quod ipsum ita velle sciret, seu aliis de causis, quas non vacat divinare.

[68] [Novellariæ prædicat adversus Bacchanalia,] Anno 1476, jam expleto, ut arbitror, præfecturæ suæ in conventu Tridentino tempore, a moderatoribus suis missus est Regium Lepidi, quæ episcopalis Italiæ civitas est Parmam inter ac Mutinam, vulgo Reggio dicta; ibique magnam ejus anni partem exegit, cum publicis exhortationibus ad populum, tum privatæ fratrum suorum institutioni indefesse intentus. Nec ipsum iter injectaque per viam mora animarum fructu caruit: de quibus apud Waddingum ex tribus Legendis Mss., quas laudat, ad præcitatum annum num. 49 & 50 sequentia legere est. Missus hoc anno Regium Lepidum concionaturus, multa nive substitit Novellariæ (Italis la Novellara oppidulum est cum parvo comitatu Mantuanum ac Mutinensem ducatus interjacens) apud Georgium Gonzagam, oppidi possessorem. Contra Bacchanalium furias, larvatasque personas ardenter prædicavit, segnes aliquos piorum legatorum executores severe reprehendit, & plene profecit, utrique malo adhibita medela.

[69] Appropinquante Quinquagesima; cælo semper ningente, [uti & Regii Lepidi, ubi a Judæis cavendum, non frustra monuit,] abire oportuit, præcedentibus Georgii servis, qui per difficiliores incertasque vias semitam aperiebant. In personatos etiam Regii vehementer invectus, cum ægre quidam audirent, hæc sibi abripi spectacula, doctumque allegarent concionatorem, qui probaverit; aliquantulum excanduit, dolens fieri patronos malorum, qui debuissent condemnare. “At (inquit) insanientis turbæ fructum exspectate: non præteribunt debacchantium dies, antequam experiamini, quæ sanior & utilior debet censeri doctrina.” Post paucos dies cuidam nobili adolescenti inter larvantium furias abscissum est brachium, altero misere interempto. Manifesta hac prædictione cœpit haberi in majori veneratione, & testimonia ejus facta sunt magis credibilia. Hebræos acriter insectatus, uti anno præcedenti Tridenti, jubebat sub passionis Dominicæ tempus pueros custodiri Christianorum; neque tota hac cautione fieri potuit, quin perfidus Judæus puellum sub pallio abduxerit impie mactandum: sed in scelere deprehensus, dignas pœnas subivit.

[70] Terminatis concionibus, a bonis noluit feriari; sed secundum Fratrum indigentiam & capacitatem, [aliaque præstitit: concionatur Patavii.] adolescentioribus logicæ fundamenta, provectioribus Commentarios Mediavillani (alias Richardi de Mediavilla, Anglice de Middeltoune, de quo consulendus est Waddingus in Scriptoribus Ordinis Minorum) in Sententias, & mediocris litteraturæ Fratribus theologiam legebat moralem. Epirotam quemdam, sed Venetiis enutritum, virum sagacissimum, annos quadraginta natum, sed male baptismo renatum, erroris admissi convicit; utque se permitteret a Fratre Ludovico Gonzaga rebaptizari, persuasit. Dum hisce occupationibus, omnibus omnia factus, detineretur Regii Lepidi, sub anni finem (eodem annalista teste) celebratis comitiis, Patavini conventus designatus est incola; ubi mire fructificavit, concionibus frequenter habitis per omnes tam secularium, quam regularium Fratrum & monialium ecclesias. In Adventu, deprecantibus episcopo Jacobo Zeno & canonicis, prædicavit in ecclesia cathedrali. Laudati Jacobi Zeni, nobilis Veneti, breve elogium habes apud Ughellum tom. 5 Italiæ sacræ recusæ, col. 456 & sequenti, ubi dicitur ex episcopatu Bellunensi ad Patavinum translatus fuisse anno 1460, & hunc tenuisse usque in annum 1481, quo obiit. Sedebat ergo Patavii anno 1476, quo ibidem habitabat Bernardinus.

[71] Anno subsequenti, qui fuit Christianæ æræ 1477, [Per Quadragesimam anni 1477 concionatus est in Portu Gruario,] in eadem civitate exiguo tempore moratus est, verbi divini prædicatione aliis in locis ditionis Venetæ, atque in ipsa reipublicæ metropoli, semper uberiori cum fructu, majorique sui nominis existimatione, indefesse occupatus. Audiamus rursum Waddingum ista ad eumdem annum num. 15 & 16 e Legendis suis Mss. perstringentem. Bernardinus Feltrensis ad Portum Gruarium hoc anno ingenti animarum lucro conciones habuit Quadragesimales, quibus Concordiæ episcopus, assiduus auditor, maxime afficiebatur, frequenter aliis inculcans, S. Bernardinum (Senensem scilicet) in homine isto locutum. Portus Gruarius, indigenis Porto Gruaro dictus, Italiæ oppidum est in Foro-Julii, ditionis Venetæ, ad Romatinum fluvium, vulgo Lemene, duobus tantum milliaribus Italicis in Septentrionem distans a civitate Concordia, a Longobardis pene excisa, cujus episcopi ob aëris gravitatem ex indulto Sixti V summi Pontificis in Portu Gruario resident.

[72] [item Tarvisii, Feltriæ, Venetiis,] Porro anno 1477, quo Bernardinus ibidem concionatus est, Concordiensis episcopus erat Antonius Phelettus Venetus, ut habemus ex Italia Ughelli aucta tom. 5, col. 363 & sequenti, unde etiam colligimus, eumdem erga Fratres Minores Observantes bene affectum fuisse, cum ibidem de illo dicatur: Fratribus D. Francisci regularis Observantiæ concessit templum & monasterium S. Agnetis. Ad annalistam redeamus. Tarvisii, Feltri & Venetiis reliquo anni tempore in præcipuis ecclesiis & monasteriis, nec non in publicis plateis amplissimisque foris absque ulla intermissione concionatus est. Tarvisium, de quo hic sermo est, Italis Treviso & Trevisi appellatum, Italiæ civitas est ad Silim fluvium, episcopalis, & Marchiæ Tarvisinæ caput, sub dominio serenissimæ reipublicæ Venetæ, a cujus urbe principe milliaribus 18 distare dicitur in Lexicis. De Feltro seu Feltria, ipsiusmet Beati patria, consule dicta superius num. 14. In urbe Veneta (subdit ibidem Waddingus) auditorem sæpe habuit Donatum, suum genitorem, ad Filii famam & animarum profectum summopere exultantem. In summa semper illum habuit Bernardinus reverentia, neque ullo umquam tempore ab eo recessit, quin supplex & genuflexus peteret benedici.

[73] [ubi multos auditores ei conciliavit Michaël a Carcano,] Prædicabat tunc Venetiis in campo S. Pauli Michaël a Carcano, ejusdem instituti celeberrimus ecclesiastes, qui sub orationis finem populo dicebat: “Bernardinus parvulus, magnus prædicator, in vobis est: hunc audite, hunc sequimini: tempus meum prope est; scio, quem vobis relinquo.” Ad tanti viri præconium magis augebatur quotidie numerus confluentium, & fama longe lateque diffundebatur. At Bernardinus tanta se indignum reputans laude, totum in Michaëlem refundebat, dicens se, uti mole, ita virtute exiguum; illum vero veteranum magistrum, & tamquam Paulum alterum a Deo missum; & proinde ad illam Christi tubam accurrendum & ejus potenti tonantique fruendum eloquio. Quantum vero ille Bernardinum dilexerit, vel inde conjiciendum, quod conciones suas Quadragesimales, quas nulli volebat impertire, ultroneus ei Mediolano miserit, dignæ æstimationis & virtutis excrescentis argumento. Plurimum tunc profecit populus Venetus utriusque viri doctrina: non enim persuasibilibus humanæ sapientiæ verbis aut vanis rhetorum flosculis prurientes mulcebant aures, sed in ostensione spiritus & fervore virtutis intima cordis penetrabant, ea sibi proposita orationis methodo, ut vitia, quo possent, conatu insectarentur, oppositasque virtutes dignis instillarent encomiis.

[74] [concionator eximius; quocum tamen non videtur] In Sanctorum feriis, postquam præcipuas eorum virtutes brevi narrabant * eloquio, in oppositorum malorum reprehensionem vehementer abibant, ea ratione bonorum amorem, & flagitiorum odium auditoribus ingenerantes. Michaëlis a Carcano elogium seu gestorum compendium habes in iisdem Annalibus ad annum 1485, num. 7, in quo de B. Bernardino quædam præterea leguntur, hac occasione breviter hic referenda. Sic ibi de laudato Michaële dicitur: Mediolanensibus auctor fuit, cooperante Bernardino Feltrensi, ut amplissimum & commendatissimum xenodochium construerent, atque illud Comi, nuncupatum Hospitale majus S. Annæ, sub Branda Castilione Cardinale, urbis episcopo, curavit ædificari. Non nihil ambiguum est, an etiam ad Comense xenodochium opem suam contulisse Beatus noster dicatur, uti diserte asserit Primus Aloysius de Tattis in Sanctuario sive Martyrologio Novocomensi, ad diem XV Octobris in elogio ejusdem Michaëlis inquiens: Xenodochiorum Mediolani & Novocomi extruendorum una cum B. Bernardino Feltrensi præcipuus auctor fuit.

[75] Utrumque paululum examinemus. Josephus Ripamontius lib. 6 Historiæ urbis Mediolani celeberrimi hujus xenodochii Mediolanensis, [erectionem xenodochiorum Mediolanensis & Novocomensis,] a Francisco Sfortia duce erecti fundatique, epocham tradit his verbis: Primus lapis positus est Id. Aprilis anno Salutis millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio; quem tamen & mensem & annum, ut pleraque alia, variare incuria sive licentia scribentium potuit, etiam ubi recens memoria nullum solitæ excusationi locum dabat. Secundum hæc igitur ea nosocomii ædificatio forte aliquot annis citius seriusve potuit inchoata esse. At certe disferri nequit usque in annum 1466, cujus mense Martio prælaudatum ducem diem suum obiisse tradit Ludovicus Muratorius tom. 9 Annalium Italiæ, ad eumdem annum; imo ædificium istud aliquot annis ante ejusdem obitum cœptum esse, satis colligitur ex Ripamontio. Jam vero id temporis rebus publicis nondum sese immiscuerat B. Bernardinus, qui anno 1453 annos tantum quatuordecim circiter natus litterarum studiis operam dabat in seculo, ac primum anno 1456 ad religiosum S. Francisci habitum & tirocinium admissus fuit, annoque 1469 concionator constitutus.

[76] Quapropter si hic pro eodem xenodochio operam aliquam contulerit, [ut quidam asserunt, procurasse.] oportet hanc pro ejusdem incremento, non pro prima fundatione ab eo præstitam esse. Aliud esto de Michaële a Carcano judicium, quem cum Blancæ Mariæ, ejusdem ducis conjugi, a sacris confessionibus fuisse, Ripamontius aliique tradant, facile potuit ad id opus inchoandum auctor fautorque fuisse. Ejusdem consiliis magni xenodochii exstructionem etiam adscribit Benedictus Jovius in Historia Novocomensi lib. 2, ubi ait: Universale xenodochium, quod Hospitale magnum appellatur, circa annum Domini octogesimum secundum supra millesimum & quadringentesimum construi cœptum est… Hujus memorandi operis author fuit Michaël de Carcano, Ordinis Minorum regularis observantiæ, vir ingentis spiritus, & doctrinæ minime vulgaris, qui tempestate sua inter pulpitarios declamatores præstantissimus fuit. Hactenus ille, nihil memorans de Bernardino nostro, qui eodem quidem tempore florebat, & pro erigendis in miserorum solamen ædificiis publicis alibi multum laboravit, sed an etiam in eo opere partem aliquam habuerit, non ausim affirmare. Ceterum idem ille Michaël apud Arturum a Monasterio in Martyrologio Franciscano, & Primum Aloysium Tattum in Novocomensi inscriptus legitur cum titulo Beati ad diem XV Octobris, ad quem de ejusdem cultu inquiri ac consequenter de gestis agi poterit.

[77] Post hanc digressionem, quam Bernardini cum laudatissimo viro Michaële a Carcano amicitia suggessit, [Venetiis abusum quemdam colli curat,] ad annum 1477 redeamus. Turcæ, qui post captam anno 1453 Constantinopolim Christianas oras in dies magis infestabant, hoc anno etiam ditionibus Venetis imminebant, cujus etiam mense Octobri in Forum-Julii Utinam usque irrumpentes, Venetorum exercitum internecina elade deleverunt, quemadmodum videri potest apud synchronum auctorem Diarii Parmensis inter Rerum Italicarum scriptores, a Muratorio editos, tom. 22, col. 268. Adversus tam formidabilem hostem ingenti pecunia, quæ belli nervus est, opus erat, ad eamque comparandam senatus Venetus inter alios modos unum excogitaverat, quem veluti Christianis indignum B. Bernardinus acriter impugnare cœpit, & abolendum curavit. Ita denuo ex Legendis Mss. docet Waddingus loco supra citato sic prosecutus: Multas tunc facientibus Turcis excursiones in Venetos, in belli subsidium modis omnibus coacervabantur pecuniæ; sed is Bernardino intolerabilis visus est, quo publica præconis voce indultum est, soluto nummo, aleis chartisque ludere in destinata urbis regione.

[78] [& ut superioribus absequatur, clam discedit.] Tam vehementer contra hanc pecuniæ ex peccatorum impunitate collectionem intonuit, ut triumviri (hi quidam magistratus sunt, alias syndici appellati) nullius habita ratione, loca illa, etsi nobilium essent patritiorum familiæ Contarenæ, malorum hac sentina expurgarint, nec amplius loca publica hujusmodi ludis permiserint. Rebus tam strenue in ditione Veneta gestis, inde a suo vicario, Francisco Contareno (subdit annalista ibidem) jussus abire Patavium, ut pro episcopi & civium voto prædicaret sequenti Quadragesima in ecclesia cathedrali, rogarunt Veneti Vendraminum ducem, ut detineret, nec se tanto virtutum Magistro pateretur destitui. Misso, ut manere rogaret, magno cancellario, respondit, se magnopere velle tanto principi obtemperare; non tamen id in sua esse potestate, neque licere superioris præcepto refragari. Nocte itaque intempesta, dum Veneti parant Sixti (hujus nominis IV) Pontificis præcepto superioris mandatum eludere, recessit; nihil inde imminuta, sed potius aucta Venetorum erga eum veneratione.

[79] [Comitiis Ticini habitis interest:] Anno 1478 capitulum generale Minorum Observantium Cismontanorum (Romano more loquendo) Ticini celebratum fuit, in quo B. Angelus de Clavasio secundum electus est vicarius generalis. Waddingus ad illum annum num. 8 scribit, hanc ipsius electionem factam X die Aprilis, feria sexta post festum Resurrectionis, sed certe in alterutro die erravit, cum Pascha hoc anno in XXII Martii inciderit. Utut sit, hisce comitiis interfuisse B. Bernardinum, magistratumque ac populum Ticinensem, occasione sermonis ab eo tunc habiti, apud prælaudatum vicarium generalem institisse, ut ille tempore sequentis Quadragesimalis jejunii ad concionem ibidem diceret, tradit frequenter laudatus annalista ad mox dictum annum num. 12, in margine citans Legendas suas Mss. & Marianum. Verba ejus accipe. Comitiis illis Papiensibus interfuit Bernardinus Feltrensis, sermonemque habuit doctissimum; quo allecti magistratus & cives rogarunt vicarium generalem, ut pro sequentis anni Quadragesima populum hujus concionibus juberet erudiri.

[80] [conventui Patavino præfectus, prædicat,] Exaudire non potuit, præordinato in alium locum Bernardino; misit tamen insignem concionatorem Antonium Vercellensem. Post finita comitia Beatus Patavium, ubi Religiosis suis guardianus præerat, regressus, amplum charitati suæ campum habuit, peste hanc urbem, ut multas alias Italiæ, eo anno affligente, de qua meminerunt anonymus in Diario Parmensi supra laudato & Ludovicus Muratorius in Annalibus Italiæ, ambo ad eumdem annum. Waddingus vero ad rem, quam agimus, hæc scripsit. Regrediens Patavium Bernardinus, ubi guardiani fungebatur officio, per urbes & oppida incessanter & utiliter prædicabat; neque ab hoc munere destitit Patavii, quantumvis vehementissime ibidem pestis sæviret, juberetque magistratus, ut conciones intermitteret, ne, coëunte multitudine, latius malum diffunderetur.

[81] At ille Dei verbum salutare potius, quam noxium esse objiciens, [saviente peste, magno cum fructu auditorum:] ex suggesto docebat, non a consessu ad audienda verba vitæ, sed a vanis & illicitis conversationibus, ab inhonestis congressibus & peccatis generari, conservari & propagari contagium; eaque ex sacro repetens eloquio: “Misit verbum suum & sanavit eos: Non herba, neque malagna, sed sermo Dei sanabat eos,” excitabat magno fervore, ut accederent, & per ea, quæ audirent, instructi, dignis pœnitentiæ fructibus placato Numine, tantum flagellum averterent. Eo itaque numero frequenter prædicantem audiebant, ut nullo pestis metu affici, nullo loco capi posse viderentur. Observatumque est, ex his paucissimos, ex iis, qui accedere timebant, & urbe fugientes abibant, plurimos periisse.

[82] Consodales ad opera misericordiæ, universaque caritatis subsidia pestilentibus exhibenda exhortatus, [eadem infectis cum suis ministrat, peregrinos suscipit,] asserebat, docuisse S. Bernardinum Senensem his pietatis operibus assuetum, eos, qui pro Christi amore se tanto periculo exponebant, contagiosis servientes, si in hoc Christiano fratrum obsequio morerentur, pro martyribus habendos. Unde factum est, ut omnes Fratres sponte se huic devoverint ministerio, habuerintque miseri languentes, qui corporibus mederentur & animis, illique vicissim a populo suæ servitutis dignas receperint gratias & præmia. Jussus insuper Bernardinus a rectoribus urbis, ne hospites ab ignotis infectis terris adventantes in suam domum reciperet, respondit, illorum curæ esse, ne intra urbis januas admitterentur; sui autem officii, ad cœnobii fores pulsantes fraterne recipere; neque sibi licere caritatis viscera fratri suo indigenti præcludere.

[83] His languidulis hospitibus & duobus Fratribus deficientibus ut commodius succurreret, [stipem colligit, humillimis officiis fungitur.] ipse per urbem stipem colligebat: cumque moneretur, ut opus hoc aliis commendaret; “An non & ego (dicebat) sicut illi, manduco? Ut quid illis appropriabo laborem, & feriatus communicabo collectis eorum? Ita me facere docuerunt optimi magistri, Sixtus Mediolanensis, & Ludovicus Gonzaga; ille guardianus Mantuanus, principi a sacris confessionibus; hic principum consanguineus & provinciæ vicarius, qui assumptis peris ostiatim mendicabant.” Præter hæc hospitum pedes, culinæ utensilia, sordidosque pannos, humiliter lavabat, universaque humilia cœnobii officia, ubicumque poterat, peragebat. Porro dum supra dicitur pro martyribus habendos, qui peste infectis inservientes, eadem ab illis contracta moriuntur, commodo sensu interpretandum est; neque enim illis mors infligitur in odium fidei, aut virtutis ad fidem pertinentis, nec eosdem Ecclesia pro stricte dictis martyribus agnoscit. Consule, si lubet Benedictum XIV summum Pontificem in suo erudito Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione lib. 3, cap. XI.

[Annotata]

* i. e. hircos

* narrarant

§ V. Leges adversus scelera ferri curat: peste infectis servit, eadem corripitur & sanatur: alia ejusdem variis in locis gesta annis MCDLXXIX & duobus sequentibus.

[Tarvisii leges in blasphemos & & incestos ferri curat:] Laboriosus quoque nec minus fructifer B. Bernardino fuit annus Christi 1479, quo vitia pro more suo variis in locis impugnanda suscepit, & peste laborantibus, qua & ipse infectus fuit, divina humanaque remedia magna cum caritate propriæque vitæ contemptu ministravit. Bernardinus Feltrensis (inquit Waddingus ad hunc annum num. 7, Legendas Mss. laudans) a suo vicario Francisco Contareno Tarvisium (de quo consule dicta superius num. 72) missus, ut sermones Quadragesimales haberet in ecclesia cathedrali, eo prædicavit fructu, ut fœda quæque vitia eliminarit, blasphemiam præsertim & incestus, quibus urbs illa maxime laborabat, ejus hortatu latis per magistratum severissimis legibus in publice peccantes. Mulieres, nudis pectoribus mammillisque lascive incedentes, potenti frequentique sermone induxit, ut ad mentum usque obducerent operimentum.

[85] [prædicat Feltriæ, Vicentiæ, Patavii, ubi peste infectis serviens, inficitur;] Post Pascha ad capitulum suæ provinciæ Civitatulæ seu Citadellæ (cujus notitiam dedi num. 62) habitum, profectus, & in guardianatu Patavino confirmatus, in patriam (Feltriam scilicet) abiit, jumento per capistrum ducens pedester sanctum senem Sixtum Mediolanensem, de quo diximus alias. Inde Bellunum (quod Marchiæ Tarvisinæ sub dominio reipublicæ Venetæ civitas episcopalis est Bellunensis agri caput, ad Anassum sive Plavim fluvium, ac 15 circiter milliaribus Italicis distans Feltria) Vincentiam, Paduam abiit, ubique prædicans fructuose, suo ministerio, commissoque sibi gregi vigilanter attendens. Civibus peste infectis noluit deesse. Xenodochia, domos, tuguria discurrens, omnes vel ad pie moriendum, vel ad tolerandam æquanimiter immissam a Deo malorum vindictam excitabat. Sacramenta ministrabat, & egenis emendicata ministrabat subsidia, donec in inguine percussus per dies multos decubuit.

[86] [sanatus ad ministeria redit; Brixiæ vitia fortiter reprehendit;] Sanatus opera Clementis a Chian, Brixiensis consodalis, periti olim in seculo aromatarii, iterum ad pristina rediit pietatis opera, inductamque a quibusdam spe lucri devotionem erga beatæ Virginis imaginem, quam puellæ pastoritiæ dicebant apparuisse, effugavit, ostensis prius indignis artibus, quibus hic cultus augebatur. Brixiam (est hæc Longobardiæ civitas ditionis reipublicæ Venetæ, indigenis Brescia dicta, cognominis agri caput, & episcopatu insignita sub archiepiscopo Mediolanensi) missus, ut per Adventus ferias prædicaret, multo fervore quorumdam vitiorum & criminis pessimi turpitudinem objecit, nec a reprehensione destitit, quamvis mortem quidam temere sint comminati, donec fructus retulit copiosos. Hæc ille, quæ utinam possem aliunde latius explanare. Multa item paucis complexus est ad annum sequentem, sive 1480, num. XI, unde illa hic transcribo.

[87] Bernardinus Feltrensis ineunte hoc anno multas multo habuit Bergomi conciones (quæ tunc erat ducatus Mediolanensis, nunc vero est ditionis Venetæ civitas, [Bergomi prædicans insectatur Judæos;] episcopatu insignita sub metropoli Mediolano, alias Pergamum, indigenis vero Bergomo nuncupata) Ticini vero Quadragesimales, quibus ludi magistri universi suos volebant interesse discipulos: juvenum enim instructioni multa dicebat apposite, & tenellis animis efficaciter imprimebat. Contra Hebræos, Christianis insidiantes, eo usque exarsit, ut dux Mediolanensis (tum temporis Joannes Galeatius) miserit, qui moneret, missos facere vellet in sua cæcitate pertinaces, ne gravis aliquis oriretur in populo tumultus. At ille, nullius imperio verbum Domini alligatum esse, respondens, in eos prædicare non destitit, perspiciens mala, quæ ex nimia Christianorum cum infecta hominum fæce familiaritate oriebantur.

[88] Illic rogatus cum nobili quadam fœmina loqui, [cum nobili muliere colloqui refugit;] recusabat, dicentique, Christum Dominum & sanctos viros non dedignatos mulierum colloquia, respondit: “Christus non sum ego, neque sanctus, sed misellus peccator; neque mihi plus audeo promittere, quam mea vilis & misera fert conditio.” Gratianus & Bernardinus a Clastidio, ambo in Vita, hic cap. 9, ille XI, addunt, nobilem istam mulierem, postquam hanc a beato Viro repulsam tulerat, ejusdem loci guardiano persuasisse, ut pro sua auctoritate desiderati alloquii copiam sibi faceret; & Bernardinum quidem, ne quid superiori recusaret, tandem ad fores prodiisse, sed aliis Religiosis comitatum, tantaque vultus modestia ac venerabili gravitate, ut mulier, ceteroquin animosa & loquax, velut muta consisteret, & ab eodem interrogata, quid vellet, nihil proferre potuerit præter hoc unicum: Ora Deum pro me. Ceterum videtur illa non consilii petendi causa, sed ex mera curiositate aut levitate id incepisse.

[89] Forsitan ad hanc B. Bernardini in urbe Ticinensi moram etiam pertinet, [forte tunc etiam contigit alterius impudentis feminæ reprehensio.] quod Bernardinus a Clastidio cap. 5 ex processibus Ticinensibus contigisse scribit, dum ille Ticini prædicaret. Cum Ticini (inquit sermone Italico) quædam femina, nomine Octavia, illius concioni adesset non solum non velata capite, sed etiam pectore & mamillis nuda, atque ita auditoribus offendiculo esset, & divinum verbum impediret, Servus Christi sudarium suum in suggesto expandit, aitque: Vade velatum pectus illius, quæ verbum Dei tam impudenter impedit. Paruit sudarium, & sic explicatum expansumque avolavit, & Octaviæ pectus, stupentibus mirantibusque auditoribus, operuit. Hæc ille; quæ cum nulli anno adscripserit, hic referre visum mihi est, quamvis etiam aliis annis, quibus Beatus Ticini egit, facta esse potuerint.

[90] Hoc eodem anno patris sui Donati mortem Ticini inter concionandum divinitus intellexisse, [Mortem patris sui divinitus cognoscit Ticini:] totique consessui intimasse dicitur apud Waddingum, post verba mox relata ita prosecutum. Prædicanti in domo (id est, in ecclesia) cathedrali revelata est mors sui genitoris, quam ille, postquam parumper in concione substitit, auditoribus enarravit; paucisque post diebus per litteras Feltro scriptas innotuit, ea ipsa hora decessisse. Consentit Bernardinus a Clastidio cap. 22, ubi præter Waddingum laudat processus Ticinenses, & rem paucis Italice sic exponit: Inter prædicandum hæsit immobilis & velut in ecstasim raptus spatio unius horæ quadrantis; deinde vero dixit populo, vidisse se tunc patrem suum sepeliendum deferri; idque ita re vera fuit; id est, ut præmiserat, tunc temporis pater ejus obierat. His etiam præiverat Gratianus a Mevania, qui eamdem revelationem de morte patris pariter interpretatus est, quam eodem plane tempore contigisse, ex litteris paulo post Feltria allatis compertum esse affirmavit.

[91] [an etiam matris suæ Patavii?] At vero Petrus Rodulphius in ejusdem Beati elogio nihil de hac revelatione memorans, scribit, mortem matris illius Patavii prædicanti divinitus revelatam fuisse. Verba ejus accipe. Inter cætera spiritu prophetico præfulsit. Paduæ siquidem in foro præ nimia multitudine prædicans, capite ad brachium dormientis instar aliquantulum deflexo, dixit, se in spiritu exequiis matris suæ interfuisse apud Montemfeltrium, ubi illa eadem hora decesserat, qua ipse Paduæ prædicabat. Alia hic sunt adjuncta, civitas Patavina pro Ticinensi, & Beati corporis habitus, cum hoc loco dormientis instar caput in brachium reclinasse dicatur, superius autem, ecstatici instar immobilis constitisse. Et potuit quidem amborum parentum obitus diverso loco ac tempore eidem revelatus fuisse, uti censuit Bernardinus a Clastidio; sed cum hic pro priori revelatione processus Ticinenses laudet, pro hac major stat auctoritas, ac mihi dubium manet, an non Rodulphius nomen patris in matris mutaverit, nomenque civitatis Papiæ, quæ Ticinum est, in Paduæ transformaverit. Si tamen gemina distinguenda sit revelatio, nescio, ad quem annum illa, quæ de matre facta est, debeat referri.

[92] [In comitiis factus diffinitor suscipit curam] Porro anno 1481 interim inchoato, B. Bernardinus in comitiis provinciæ S. Antonii (ita ex Legendis suis Mss. ad eumdem annum num. XI progreditur Waddingus) habitis in domo Deserti prope Venetias, delectus definitor, amandatus est cum Petro Mantuano, etiam definitore, ut regimen & curam admitterent, ita jubente Sixto Pontifice, monasterii S. Crucis Veneti Clarissarum. Improbantibus aliquibus patribus hujusmodi periculum & tædiosum fœminarum gubernium, dixit, periculosum quidem esse, sed meritorium; tædiosum, sed salutare; & compatiendum esse misellis sororibus, in carcere pereuntibus absque ductore; nostroque aliquali incommodo proximorum salutem debere procurari. De hujus monasterii, in Luperio, quæ una est ex insulis urbis Venetiarum, conditi origine ac progressu usque ad nostra tempora, quibus etiam exstat, plura scripsit excellentissimus dominus Flaminius Cornelius, senator Venetus, in præclaro suo Opere de Ecclesiis Venetis illustratis decade 12. Ego pauca tantum, quæ ad propositum argumentum nonnihil illustrandum pertinent, inde huc transferam.

[93] [monasterii S. Crucis Venetiis, quam Sixtus IV] Erat in prædicto loco prope ecclesiam & prioratum, qui Cluniacensium fuerat, quoddam virginum asceterium tertii Ordinis S. Francisci, nuper erectum, cujus alumnæ aut omnes aut plures Regulam S. Claræ admittere desiderabant. His consentiens Sixtus IV summus Pontifex per Apostolicas litteras mandaverat vicario Fratrum Minorum regularis observantiæ, provinciæ S. Antonii, ut ejusdem monasterii curam susciperet, monialium confessiones per se suosve audiret, easque ceteris spiritualibus subsidiis juvaret. Cum vero is onus istud deprecaretur, idem Pontifex die XXV Novembris anni 1477 iteratas ad illum litteras dedit, injungens, ut juxta alterius Brevis continentiam absque ulteriori mora onus curæ hujus assumeret, & quidem in virtute sancte * obedientie & sub excommunicationis late sententie pena, uti habet Breve apud laudatum illustrem scriptorem pag. 328, ubi ex archivo S. Francisci a Vinea transumptum totum legi potest. Verisimile non est, prædictum vicarium ausum fuisse Pontificiis mandatis amplius refragari; sed dubitari potest, an non aliunde mora aliqua exsecutioni injecta sit.

[94] Nam & Franciscus Gonzaga in Originibus Religionis Seraphicæ parte 2 in provincia S. Antonii, [Minoribus Observantibus imposuerat,] monasterio 5, & post hunc Waddingus in Annalibus, transitum ejusdem monasterii ad Ordinem S. Claræ, & in Minorum Observantium curam, anno 1481 illigarunt, & ex postremi verbis num. 92 datis apparet, in hujus anni comitiis Venetis ab aliquibus patribus adhuc disceptatum fuisse, an ea monialium cura esset admittenda. Improbandi ratio esse potuit eorumdem sancti patriarchæ Francisci judicium, qui, ut Waddingus docet ad annum Christi 1219, num. 44 & sequenti, alumnos suos a monialium familiaritate ac regimine omnino arcendos censebat, sæpius dictitans: Timeo, ne, dum Deus nobis abstulerit uxores, diabolus nobis procuraverit sorores. Verum, urgente Sixti IV Pontificis mandato, parendum fuit, beatusque Bernardinus id oneris alacer admisit, periculum tædiumque, quæ inde timeri poterant, merito apud Deum, ac monialium salute & progressu pensans.

[95] Itaque eodem anno 1481 (si hunc recte annotaverit Gonzaga) soror Ludovica, [ut Regula S. Claræ in eodem observaretur.] religiosa Ordinis S. Claræ, e monasterio Patavino S. Bernardini ad Venetum S. Crucis transmissa fuit, & huic deinde additæ quatuor aliæ ex monasterio Murianensi ejusdem professionis, quæ Clarissarum regulas & instituta ceteras ibidem docerent; quod & ab iisdem feliciter cœptum est, moderatoribus B. Bernardino & Petro Mantuano. Non tamen hæc cura apostolicum Virum a pristino verbum Dei prædicandi munere retardavit, nec obfuit, quo minus eodem illo anno aliis quoque in civitatibus concionatus fuerit, laudato Petro Mantuano, ut credere par est, officia sua iisdem monialibus interim exhibente. Quæ autem hoc anno Beatus tam Venetiis, quam alibi gessit, sæpe dictus annalista Minorum e Legendis suis Mss., sed perturbato ordine, ita pergit enarrare.

[96] Tarvisium deinde profectus, mox in patriam (Feltriam scilicet) deinde Vincentiam & Veronam, [Variis in locis prædicat, præsertim Veronæ ac Venetiis,] frequentes habuit ubique conciones. Veronenses decreverunt in die S.Joannis Baptistæ nobile exercere hastiludium; quod ille vehementer condemnavit, maxime in tanta solemnitate. Tam efficaciter dixit, ut, licet omnia fuerint parata, magnoque desiderio omnes eo die pulchra hæc exspectarent spectacula, præceperit magistratus in alium diem transferre. Ex nimio studio & vehementi lucrandarum animarum conatu vehementes capitis aliosque passus dolores, ductus est Mantuam, ubi post aliquot menses convalescens, iterum Veronam ad pristinum prædicationis munus reversus est. Ut Venetiis per dies Quadragesimæ prædicaret, jussit Sixtus Pontifex, rogatus a duce & senatoribus. Sabbatorum diebus ad horam vigesimam secundam (more Italico, id est, duabus horis ante solis occasum) prædicavit de beata Virgine, ad singula verba salutationis Angelicæ distributis concionibus.

[97] In ultima assumptis pro themate illis verbis, “Benedicta tu in mulieribus” adjunctisque illis, [ubi multos ad suum Ordinem adduxit.] “Et benedictæ omnes mulieres, quæ vanitates deponunt;” cumulatissimo fructu vanos mulierum ornatus condemnavit. A Dominica Palmarum usque ad Octavam resurrectionis prædicavit in aperto foro; neque enim templum tantam capere potuit multitudinem. Feria quarta post Pascha, audita ad S. Marcum ejus concione, viginti duo adolescentes ad sodalitium (id est ad Ordinem Minorum Observantium) admitti rogaverunt, quos partim guardianus Venetus Bartholomæus Loredanus, partim alii guardiani initiarunt. Semel efficaciter e rostris hortatus, ut locupletes viri rebus suis disponerent & tempestive sua conderent testamenta; multi, atque inter hos Andreas Bragadinus, obsecuti, fructum reportarunt; alii contemnentes salutare consilium, raptim obeuntes, cum facultatibus interminabiles lites consanguineis reliquerunt.

[98] [Mantuæ in duarum principum exequiis dixit,] Dum Mantuæ hæreret, & singulis prædicaret diebus festivis, dolore cruciatus colico, in festivitate Ascensionis non potuit. Supplevit tamen Michaël de Carcano Mediolanensis, insignis concionator, & in Bernardini, populo gratissimi, laudes prorupit. Pristina brevi recuperata salute, usque ad Dominicam nonam post Pentecosten sermocinatus est ingenti lucro animarum. In exequiis principis Barbaræ, Ludovici quondam marchionis Mantuani conjugis, & electoris Brandeburgensis filiæ, concionatus est in amplissima area templi cathedralis præ foribus principum, ubi seculi vanitates exemplo nobilissimæ & pulcherrimæ mulieris, quæ tamquam flos agri deciderat, efficacissime docuit contemnendas. Aliam habuit concionem funeralem in obitu sororis Angelicæ, prædicti principis Ludovici filiæ, Clarissæ, quæ in S. Paulæ monasterio obiit magna sanctitatis opinione, assumpto themate: “Quasi stella matutina in medio nebulæ, & quasi luna plena in diebus suis &c.”

[99] [& de Sanguine Christi, biennio ante ibidem reperto,] In Vigilia Ascensionis, antequam illum dolor invaderet iliacus, doctissime prædicavit de Sanguine Christi, eo die ante biennium reperto in abscondito templi S. Pauli, & nunc in cathedrali S. Petri summa veneratione custodito; multisque argumentis probavit, verum hunc Sanguinem a Christo in passione sparsum fuisse. Antequam progrediar, restituendus est ordo rerum, quem hic ita perturbavit Waddingus, ut eæ nequeant sic contigisse. Nam primo sermones circa festum S. Joannis Baptistæ, ac deinceps Veronæ habitos, Quadragesimalibus, quos eodem anno Venetiis dixerat, annalista præmisit. Secundo ait, Beatum ob vehementes capitis dolores aliasque infirmitates Verona Mantuam missum, cumque post aliquot menses convaluisset, Veronam ad pristinum prædicationis munus reversum esse, ubi ex dictis circa festum S. Joannis Baptistæ concionatus fuit; & nihilominus eumdem in Vigilia Ascensionis Domini, quæ eo anno in diem XXXI Maii incidit, Mantuæ prædicantem facit, sermonesque suos post brevem morbum colicum usque ad Dominicam nonam post Pentecosten, sive usque ad diem XII Augusti prosequentem.

[100] [Ordo in prædictis a Waddingo perturbatus] Ego hæc omnia (nisi partim ad annum 1480 pertineant) sic disponenda censeo. B. Bernardinus, dum Clarissarum monasterio Venetiis formando allaborabat, ibidem prædicaverit tempore Quadragesimæ usque ad Octavam Resurrectionis, id est, usque ad XXIX Aprilis, cum Pascha tunc celebrandum fuerit die XXII ejusdem mensis. Post hæc contulerit se Tarvisium, Feltriam, Vicentiam & Veronam, & ob contractam ibidem ex dicendi contentione infirmitatem non diu post Mantuam deductus sit. Hic brevi utcumque convalescens, Vir omnis otii impatiens, conciones denuo habere cœperit, quas in festo Ascensionis Domini, sive die XXXI Maii, propter dolores colicos intermittere coactus, paulo post continuaverit. Duplex autem celebratur in Ecclesia festum S. Joannis Baptistæ, primum, idque solemnius, de illius nativitate die XXIV Junii; alterum de ejusdem decollatione die XXIX Augusti. Si de posteriori apud Waddingum sermo sit, potuerunt tres circiter menses inter Beati in urbem Mantuanam adventum & regressum Veronam interfluxisse.

[101] Si vero de priori festo, quod ob ejusdem celebritatem verisimilius est, [restituitur & pro iisdem illustrandis] ibidem agatur, dicendus est Bernardinus post aliquot, non menses, sed hebdomadas, a suo Mantuam accessu jam confirmata valetudine, Veronam rediisse, ut circa diem XXIV Junii ibidem concionari potuerit, & paratum in ejusdem sancti Præcursoris festam lucem hastiludium impugnare. Verona Mantuam eodem anno denuo regressum esse, ex dictis dicendisque manifestum est; ac in primis ex tempore emortuali Angelicæ Gonzagæ, cujus orationem funebrem a Bernardino dictam, Waddingus supra ait, & de qua Hippolytus Donesmondus in Historia ecclesiastica Mantuana parte 2, lib. 6 verbis Italicis hæc annotavit. Ex hac fragili vita, ad æternam sancte transiit venerabilis virgo, soror Angelica Gonzaga, monacha in S. Paulæ, & filia defuncti marchionis (Mantuæ) Ludovici, ob virtutes suas spectabilis & venerata ab omnibus, idque contigit die XIX Decembris anni MCDLXXXI.

[102] Hanc tamen (nescio cur) ad diem III Julii Martyrologio Franciscano ac Gynæceo sacro cum Beatæ titulo inseruit Arturus a Monasterio, [pauca observantur.] ad quam diem, sed sine Beatæ appellatione, ejusdem etiam meminerunt Fortunatus Huëberus in Menologio item Franciscano, & Majores mei inter Prætermissos, quod de illius cultu non constaret; quem nec ego hactenus compertum habeo. Barbaræ Brandeburgicæ, prælaudati Ludovici marchionis viduæ, mortem ad eumdem annum, quantum apparet, etiam refert Donesmondus ibidem, & in hujus exequiis Bernardinum, de quo idem scriptor in Angelicæ funere siluerat, perorasse affirmat. Erat hæc filia Joannis, qui cum primogenitus Friderici, marchionis ac electoris Brandeburgici filius esset, ex mira erga patrem observantia (teste Reinero Reineccio in Originibus domus Brandenburgicæ) jure suo ad electoratum in fratrum suorum gratiam cesserat; eratque illa (ut ex Ænea Sylvio addit)inter matronas ejus seculi forma & moribus præclara. De sacratissimo Christi Domini nostri Sanguine, anno 1479 Mantuæ reperto, consule laudatum Donesmondum lib. 6, ubi de sermone quoque per Bernardinum, rogante Frederico, qui patri suo Ludovico in Marchionatum Mantuæ successerat, ibidem hoc anno 1481 in vigilia Ascensionis Domini habito consentit.

[103] Hisce pro prædictorum illustratione observatis, reliqua ad hunc annum spectantia prosequamur. [Post editam a Sixto IV Papa favorabilem constitutionem] Sixtus IV Pontifex Maximus ediderat anno 1476 constitutionem, per quam insignes indulgentias concesserat fidelibus omnibus, qui Missam & Officium Conceptionis B. Mariæ Virginis a se approbata in ejusdem festo recitassent, aut Horis canonicis interfuissent. Bernardinus igitur pro sua in Dei Matrem veneratione & amore hoc anno 1481, die VIII Decembris, qua festum illud celebratur, Mantuæ degens, auditores suos ad pium istum cultum, quanta poterat facundia, accendit, & pro intemeratæ Virginis immaculata Conceptione peroravit. Eodem anno Vincentius Bandellus Ordinis Prædicatorum, cujus supremum magisterium gessit, Ferrariæ in ducali palatio coram ipso duce Hercule Estensi disputationem habuerat typisque vulgaverat, in qua immaculatam sanctissimæ Dei Genitricis conceptionem impugnavit, ac nefas esse asseruit, illam credere aut velut certam in concionibus publicis affirmare, aut etiam conciones audire eorum, qui beatissimam Virginem Mariam in peccato originali conceptam esse, inficiarentur. Attamen hæc omnia ipsius summi Pontificis & Apostolicæ Sedis judicio subjecit.

[104] [Bernardinus pro immaculata B. V. conceptione concionatus,] Idem Vincentius, sed suppresso nomine suo, alium de eodem argumento libellum jam antea, anno scilicet 1475, typis Mediolanensibus ediderat. Consule, si libet, Benedictum XIV in præclaro Opore de Domini nostri Jesu Christi, ejusque Matris Mariæ festis, & Missæ Sacrificio, ex Italico Latine verso, editoque Patavii anno 1745, parte 2, in Festo Conceptionis num. CXCI, & Jacobum Echardum tom. 2 Scriptorum Ordinis Prædicatorum. Porro quidam cum Bandello sentientes, Bernardinum non modo apud populum, verum etiam apud Mantuani episcopi vicarium propterea reum agere aggressi sunt. Sed vicit, ut debuit, pia causa, quam beatus doctusque Concionator tam solidis rationibus per se suosque tutatus est, ut accusantium ora obturaverit, & immaculatæ Virginis Conceptionis cultum plurimum promoverit. Ita rursum docet Waddingus cujus verba sunt, quæ subdo. In die Conceptionis Virgineæ luculenter prædicaverat de præservatione Dei Genitricis a peccato originali. Non defuerunt, qui apud Benedictum Mastinum, episcopi vicarium, traducerent & hæreticum inclamarent, quod contra apertas & universales sacræ Scripturæ sanctorumque Patrum locutiones quempiam præter Christum ab illo reatu voluerit innoxium.

[105] [accusatur, & triumphat, ecclesia Mantuæ] Insuper fuit, qui ex suggesto & libro Vincentii Bandelli plurimas hujusmodi recitaret sententias, censurasque ab eo præfixas fulminaret. At missis ad vicarium Alberto Terdonensi & Nicolao Patavino, doctis consodalibus, Bernardinus in frequentissimo cœtu probavit se recte docuisse, neque præscriptas nuper a Sixto IV regulas transiliisse; in eumque excitavit immaculatæ Conceptionis cultum cives universos, ut statim prope S. Petri ædem templum sub appellatione Conceptionis Virginis Mariæ, quod a sequenti donariorum oblatione Sanctæ Mariæ Votorum nuncupatur, constructum sit, & Fridericus princeps, solemniori cultu curaverit Conceptionis festum celebrari, & extra agrum Mantuanum futurum edixerit, qui piam sententiam de Virginis conceptione, a Sede Apostolica paulo antea commendatam, ultra justum & æquum condemnaret. Ita ille.

[106] [eo nomine erecta.] Donesmondus loco supra citato ejusdem ecclesiæ conditorem etiam facit prælaudatum Fridericum marchionem; annum vero, quo ea condita fuerit, non exprimit, tantum post annum 1497 ista scribens Italice: Non multo post tempore ab eodem principe exstructa fuit in honorem immaculatæ Conceptionis gloriosissimæ Virginis, cujus festum a Sixto Pontifice tunc fuerat institutum, parva quidem, sed nobilis ecclesia prope ecclesiam S. Petri, quæ postmodum a donorum copia nomen S. Mariæ Votorum obtinuit. Quamvis nulla in hisce habeatur de B. Bernardino mentio, favent tamen assertis Waddingi, qui hæc e Legendis suis Mss., aliisve monumentis didicisse credendus est. Observat porro Benedictus XIV in Opere locoque superius assignatis, Sixtum IV Pontificem deinde anno 1483 alteram constitutionem edidisse, qua eos damnavit, qui ausi essent affirmare, eum lethaliter peccare, qui festum illud celebraret, aut hæreticum esse, qui propugnaret, beatam Virginem a peccato originali fuisse immunem, ut videre est in Extravag. Commun. tit. de Reliquiis & veneratione Sanctorum. Hac ratione B. Bernardini iniquissime accusata doctrina, etiam amplius vindicata fuit, & immaculatæ Dei Genitricis Conceptionis festivitas incrementum cepit.

[107] Hoc eodem anno 1481 mense Julio collatam Bernardino fuisse prædicatoris Apostolici potestatem, [Fit prædicadicator Apostolicus.] probat Waddingus ad annum 1484 num. 50 adversus alios, qui id ipsum ad mox citatum annum 1484 retulerunt. Juverit illius verba recensuisse. Tunc (scilicet anno 1484) factum prædicatorem Apostolicum aliqui scribunt; sed ex Regesto Ordinis manifeste habetur, hoc ei concessum privilegium anno MCDLXXXI, die XIX Julii. Et quidem in eo Regesto diversi continentur gradus Apostolicorum prædicatorum, signatis diebus, quibus a vicariis generalibus, juxta facultatem Apostolicam eisdem concessam creabantur. Etenim secundum uniuscujusque talentum, merita & qualitatem conferebantur plura vel pauciora privilegia, majores vel minores facultates. Atqui his terminis hæc in Regesto explicantur: “Frater N. accepit a N. vicario generali litteras Apostolicas cum gratiis communibus:” seu: “secundum Ordinis instituta:” vel “In forma majori:” vel: “Habuit Apostolicam supremam.” De nostro autem Bernardino ita habetur: “Frater Bernardinus de Feltro habuit a Fratre Petro de Neapoli (tunc vicario generali Minorum Observantium Cismontanorum, Italico more loquendo) Apostolicam in forma majori die XIX Julii, anno MCDLXXXI.”

[Annotata]

* sanctæ &c.

§ VI. Romam profectus, sermones Quadragesimales habet: in provinciam suam regreditur: prædicat in obsessa Ferraria: fit vicarius suæ provinciæ: exsulat e statu Veneto: alia gesta ejus usque in annum MCDLXXXIV.

[Romam pergens, ramice affligitur:] Anno Christi 1482 varias denuo civitates, & inter has etiam Christiani orbis caput, Romanam Urbem, sacris sermonibus suis indefessus Concionator instruxit; ubique summa cum exstimatione & applausu, sed maximo pariter cum labore, quem præter concionum frequentiam & in dicendo ardorem, ipsa itinerum incommoda corporisque infirmitas ei procreabant. Conjectare de hisce licet ex iis, quæ ex Legendis suis Mss., quas in margine laudat, ad eumdem annum num. 53 & sequenti compendiose tradit Waddingus hoc modo. Bernardinus Feltrensis jussus hoc anno prædicare per Quadragesimam ad Aram-cœli in Urbe (Romana) dum per Ferrariam illuc proficisceretur, ea in civitate aliquos habuit sermones. Sed dum in uno in scandalosos peccatores vehementer inveheretur, vocemque urgeret, ramicem incurrit; quo laborantem malo socius validus & lacertosus, Antonius a Ripario, in itinere pluririmo levavit labore, per rivos & loca nivibus obsita humeris portando, & necessaria quæque male habenti procurando.

[109] [ibidem prædicat per Quadragesimam:] A Dominica Septuagesimæ concionari incepit, crescente semper auditorio: nullus sine Cardinalibus dies, nullus sine multorum prælatorum interventu. Perpetuum habuit auditorem & beneficum amicum Joannem Franciscum Pavinum, nobilem jurisconsultum, cujus insignis est ille Tractatus contra Hebræos Tridentinos, beati pueruli Simonis, de quo supra dictum est, occisores (adi num. 64 & sequentes) & Opusculum de virtutibus & canonizatione S. Bonaventuræ… Cardinalis Agriensis, qui primo aspectu contemptibilem ob humilem staturam reputavit, postquam semel dicentem audivit, deinceps adfuit quotidie, & in summo habuit honore. Laudatus Cardinalis fuit Gabriël Rangonus, ex Ordine Minorum episcopus Agriensis in Hungaria, & S. R. E. presbyter Cardinalis titulo SS. Sergii & Bacchi a Sixto IV Papa creatus, de quo consuli potest Ciaconius sive Oldoinus tom. 3 Vitarum summorum Pontificum & Cardinalium col. 65 & sequentibus.

[110] [oblata a Pontifice modeste recusat.] Absolutis concionibus (ita progreditur annalista ibidem) veneratus Pontificem Sixtum, ad quem singularis doctrinæ fama præcessit, jussus est quidquam petere; sed ille gratias agens, dixit, se nihil egere. Oblata ei potestate ad absolvendum a quibuscumque casibus, etiam per episcopos reservatis, humiliter respondit, se nolle episcoporum æmulari aut usurpare potestatem: peccantium magis interesse, paucioribus tantam conferri facultatem; sic enim magis peccare cavebunt, quæ difficilius absolutionis beneficium consequentur. Dum adhuc urgeret Pontifex, ut aliquid vellet; “Rogo (inquit) beate Pater, ut pro te orantibus mihi & sociis indulgentiam largiaris peccatorum, & lucrum sacrum stationum Urbis ubique peregrinantibus liceat acquirere.” Libente animo Pontifex utrumque concessit. Hæc ipse de eximia beati Viri apud summum Pontificem modestia. Forsitan eadem occasione laudatus Pontifex Apostolici prædicatoris potestatem, eidem a vicario suo generali abhinc anno concessam, confirmavit auxitque, atque huc forte spectat, quod Petrus Rodulphius de illo ait: Romam profectus est, rediitque Paduam triumphans cum facultate a summo Pontifice prædicandi ubique.

[111] [Roma rediens, lascivientibus pœnas prædicit: in Monte Acuto] Porro Roma in patriam regressurus (subdit Waddingus) in oppido Campaniani aliquot habuit conciones; sed cum in die festo in campo, in quo prædicabat, duæ sponsæ novellæ cum aliis tripudiarent impudice, nec ad sermonem vocantibus vellent accedere, brevi supplicium sensuras, prædixit; pauloque post illæ e vita discesserunt. Campanianum, de quo hic in iisdem Annalibus tom. 5 ad annum 1291, num. 56 dicitur esse oppidum diœcesis Nepesinæ, vulgo Campagnano dictum, ac sedecim millia passuum ab urbe Roma dissitum. Mons Acutus, cujus mox fiet mentio, Waddingo rursum teste tom. 15, ad annum 1504, num. 31, fuit olim castrum propriis suis comitibus parens, apud quos jam ab anno 1224 S. Francisci Assisiatis habitus, in quo sacra stigmata accepit, asservatus fuit, donec seculo XVI inchoato ad Minores Observantes prope Florentiam translatus est, exciso castro a Florentinis, quod ejusdem comes Arretinis adversus illos pugnantibus favisset. Plura qui volet, adeat laudatum annalistam, ex quo mihi sufficit ista observasse pro iis, quæ post verba mox data apud eumdem sequuntur, & ego hic transcribo.

[112] Postquam ad Montem Acutum in Etruria honorifice habito licuit exuvias sui præceptoris (nimirum sancti patris sui Francisci) conspicere, [S. Francisci habitum veneratur; vaticinatur,] habitum scilicet, sub quo quinas Christi suscepit cicatrices, Florentiæ aliquoties e suggesto dixit ad populum. Cum per Ferrariensem agrum transiret, objectum est, Venetos, quorum subditus erat, ad suas paludes cogendos, & pauperes fore piscatores. “At (inquit ille) hoc pro certo habete, hos vestros regulos, Ferrariensem & confœderatos, qui in rempublicam Venetam conspiraverunt, præcipuas alarum pennas amissuros, nec adeo in excelsum volaturos.” Vere dixisse, postea compertum est, redactis in Venetorum potestatem aliquot arcibus inimicorum. Bononiæ ad S. Petronium, Regii in publico foro & Novellaræ, demum Mantuæ multos habuit sermones. Hic tandem substitit, donec anno subsequenti, jubente Sixto Pontifice, per Franciscum Gonzagam, Cardinalem legatum a latere, missus est Ferrariam, conciones habiturus Quadragesimales.

[113] Hujus loci neutiquam est bellum, cujus mox mentio facta est, [vel conjectat de bello inter Venetos] multis enarrare, cum B. Bernardinus noster nullam in eo partem habuerit præter solitos suos labores apostolicos, & exsilium, quod propter observationem interdicti, a Sixto IV Romano Pontifice Venetorum terris impositi, cum suis tulit. De eo videri possunt Odoricus Raynaldus in continuatione Annalium ecclesiasticorum Cardinalis Baronii tomo 19, & Ludovicus Muratorius in Annalibus Italiæ tom. 9 ad annos Christi 1482 & duos sequentes. Ego, ut dictis dicendisque lux aliqua affulgeat, pauca tantum ac obiter memorabo. Veneti Sixto IV Pontifici fœdere juncti anno 1482 bello aggressi sunt Herculem I Estensem, Ferrariæ ducem, cui inter alios Italiæ principes Ferdinandus I rex Neapolis auxiliabatur. Horum fœdere viribusque animati ac nimium freti Ferrarienses supra dicta jactitaverint, idque responsi a B. Bernardino acceperint, quod, sive ex spiritu prophetico, sive ex prudenti beati Viri conjectura processerit, verum fuisse docuit eventus & finis belli.

[114] Etenim dum Alphonsus Calabriæ dux, ac prædicti regis Ferdinandi filius, [aliosque Itataliæ principes exorto.] Campaniam Romanam infestabat atque ipsi urbi Romæ minabatur, aliique alibi adversus Pontificias ditiones arma vertebant, interea Veneti civitatem Rhodigium cum toto suo territorio, vulgo il Polesino di Rovigo nuncupato, aliaque Ferrariensis ducatus loca armata manu occuparunt. Cæso post hæc Neapolitano Alphonsi ducis exercitu per Robertum Malatestam Pontificii exercitus ductorem, Sixtus, Italiæ tranquillitatis cupidus, pacem cum Ferdinando rege ac Ferrariæ duce iniit ejusdem anni mense Decembri, rogavitque Venetos, ut & ipsi accederent, & a Ferraciensi ducatu, cujus urbi principi imminebant, infestando abstinerent. Legatum quoque suum Franciscum Gonzagam Cardinalem Ferrariam misit, qui eam urbem tutaretur, animosque incolis adderet. Anno sequenti pacem recusantibus Venetis, Pontifex, præter sua ac pene totius Italiæ principum arma, etiam sacram potestatem adhibendam ratus, Venetorum ditionem sacris interdixit. Tandem anno 1484 die VII Augusti Italiæ pax signata est, & Rhodigina civitas cum suo territorio in Venetorum dominio mansit.

[115] Nunc ad B. Bernardinum nostrum redeamus, de quo annalista Minorum ad annum æræ Christianæ 1483 num. 38 ex Mss. Legendis hæc ait: [In obsessa ab hostibus Ferraria vitia impugnat;] Hoc anno a Francisco Gonzaga Cardinale Mantuano, legato Apostolico, Pontificii & confœderatorum exercituum contra Venetos directore, Ferrariam tunc ab hostibus obsessam vocatus, ut prædicaret, timere cœpit, suamque incusare sortem, quod, si proficisci nollet, legati & Ferrariensium indignationem incurreret; si vellet, apud Venetos, suos dominos, in suspicionem vocaretur. Vicit tamen obsequendi studium, & Sixti Mediolanensis, viri sanctissimi, sui olim præceptoris consilium. Magno vitæ discrimine in urbem introductus, quotidianas habebat conciones in templo cathedrali, civium peccandi licentiam, militum rapinas, tribunorum infidam æris dispensationem, palam & vehementer objurgans. Multorum hæc conciliarunt invidiam & iram, parumque abfuit, quin male haberet, insignique afficeretur injuria.

[116] [pœnitentibus solutionem obsidionis spondet.] Ducis uxor (Eleonora Aragonia, Ferdinandi I regis Neapolis filia) Virum sanctum digne venerata, prohibuit, animumque addidit, ut verbum Domini libere intonaret. Cum orationis fervore urbis vitia & superventura mala vehementer exaggeraret, universus populus magnis clamoribus & lacrymis Dei misericordiam imploravit. Tunc ille collacrymans: “O Ferraria! quia te peccasse pœnitet, Deo placuit tui misereri. Obsidione hac liberaberis, & in pristinam redibis felicitatem; sed cito ad vomitum regressa, cave, ne tarditatem supplicii Deus gravitate compenset.” Veracem vatem fuisse, patuit ex eventu: nam Ferraria tunc capta non fuit; at nescio, an postremis ejusdem periodi verbis, Ferrarienses brevi ad vomitum redituros ac propterea gravius puniendos prædicere voluerit, an tantummodo graviores pœnas iisdem minari, si in pristina peccata cito relapsi essent. Postremum mihi verisimilius apparet, nisi forte de æternis suppliciis sermo ei fuerit; aut ea urbs gravius afflicta fuerit peste, quam in variis Italiæ locis anno 1484 sæviisse, docet Muratorius tom. 9 Annalium ex Annalibus Placentinis.

[117] [Suæ provinciæ vicarius creatus, tollere abusus studet;] Subinde novo cum honore novum Bernardino impositum onus est, quod Viri sanctitas ac prudentia non minus merebatur, quam ejusdem aversabatur humilitas; suæ scilicet provinciæ vicariatus, quem admittere jussus, calamito illo tempore inter reipublicæ perturbationes, propriique corporis infirmitates strenue gessit. Etenim, teste Waddingo ad hunc annum 1483 num. 39, absens electus in vicarium suæ provinciæ, ad comitia profectus, rogavit absolvi. Id negantibus patribus, accinxit se virtute ad tollendos quosdam abusus, qui in sodalitium (id est, in suæ provinciæ alumnos) irrepserant; & Venetias profectus, eas statuit in cœnobio Vinearum leges, quas erroribus eliminandis, & virtutibus inserendis judicaverat opportunas. Majores restaurandæ disciplinæ progressus impedivit acerbus morbus, qui fere mortem advexit. Hoc periculo defunctum mox malum aliud, morbo ipso acerbius, afflixit. Perstiterant Veneti in suo adversus ducem Ferrariæ bello, nec ab hoc Sixti Pontificis exhortationibus minisque revocari potuerant, ut is tandem die XXIII (Muratorius habet XXV) Maii ejusdem anni excommunicationis ac interdicti sententiam in Venetos eorumdemque ditiones promulgaverit, nisi resipiscerent intra quindecim dies a promulgatione diplomatis, quod apud Odoricum Raynaldum totum legere est.

[118] Denique cum neque hisce ecclesiasticis summi Pontificis censuris Veneti cederent, sed ad futurum concilium appellantes, [ob Pontificium interdictum servatum e statu Veneto] ne interdictum observaretur, severe vetarent, Bernardinus, qui sedem suam in conventu Vinearum Venetiis fixerat, cum suis inde abire compulsus est. Paululum recuperata salute (verba Waddingi sunt) e finibus Venetis Apostolico subjectis interdicto, recedere oportuit, indeque vocare consodales, quos per vicinas provincias placide distribuit, collatis pluribus in cœnobiis Mantuano & Tridentino. Non explicat laudatus annalista, utrum Beatus, ne Pontificiis mandatis contraire cogeretur, vel interdicto ibidem servando senatum Venetum magis in se suosque concitaret, sponte sua abscesserit, an ob suam erga Apostolicam Sedem reverentiam ac in eodem interdicto observando constantiam, in exsilium pulsus fuerit, uti propterea pulsos fuisse ejusdem Ordinis Minores Observantes, qui item Venetiis in conventu S. Jobi tunc habitabant, scribit Marinus Sanutus, patricius Venetus & ejus temporis scriptor, in Vitis ducum Venetorum, apud Muratorium tom. 22 Rerum Italicarum, col. 1228.

[119] Utut sit, ex dicendis constabit, beatum Virum ex hoc capite in tanta apud Venetos fuisse offensa, [cum suis exsulat; æger per commissarium provinciam regit.] ut, cum post initam ab his cum Romano Pontifice pacem sublatasque censuras, ejusdem sodalibus in dominium Venetum reverti ex senatusconsulto permissum esset, ipsi soli reditus primum fuerit denegatus. Dubitari etiam potest, an in omnibus aliis ejusdem reipublicæ civitatibus locisque æque severe animadversum sit in eos, qui, ut par & æquum erat, Pontificiis mandatis obtemperabant: infra enim videbimus, ejusdem interdicti tempore fuisse in dominio Veneto aliquot Minorum Observantium monasteria, quæ B. Bernardinus, cum multis e suis exsulans, pro ratione officii sui, dum præsens non poterat, per litteras rexit. Porro, ut cetera hujus anni cum Waddingo prosequar, pius Exsul Mantuæ iterum acuta febre & fluxu hepatico correptus, commissarium instituit provinciæ Bartholomeum Loredanum, virum doctum & regimini apprime idoneum, cujus auxilio universos Fratres in tanta rerum commotione consolatus, provinciam rexit sanctissime; etsi princeps senatusque Venetus in eum vehementer commotus propter observatum interdictum, evocatosque consodales, nihil non intulerit molestiæ.

[120] Evolutis inter tot calamitates anno 1483 ac quinque mensibus subsecutis, [Interest comitiis Montis Alvernæ,] capitulum Minorum Observantium, quos Cismontanos appellant, celebratum fuit die IV Junii in sacro Monte Alvernæ in Tuscia & agro Florentino, in quo B. Angelus a Clavasio tertio electus est vicarius generalis. Illuc Mantua profectus Bernardinus, ut eidem interesset, jussusque in festo Pentecostes coram congregatis patribus sermonem habere, summum ab omnibus plausum, ac venerationem tulit, ut testatur sæpe laudatus annalista Minorum num. 49, citans denuo Legendas Mss., ac Cimarellum lib. 6, cap. 13. Illius verba accipe. Comitiis Cismontanis (de quibus ibidem egerat num. 44 & seqq.) ad Montem Alvernæ celebratis interfuit Bernardinus Feltrensis, primamque habuit concionem pro Cherubino Spoletano (insigni prædicatore Apostolico, virtutibus ac etiam miraculis claro) qui, ut dicentem audiret, solemnissimæ diei Pentecostes sermonem sibi commendatum in Bernardinum transferri curavit; tamquam si præsago spiritu vellet, cito ex hoc mundo discessurus (obiit enim, ut diximus, hoc anno) locum suum & famam illi renunciare.

[121] [in quibus vicariatu absolvi frustra petit.] Neque ille quidem Cherubini opinionem fefellit; adeo enim docte & pie de Spiritu sancto disseruit, ut, cunctis singularem admirantibus doctrinam, plerique sanctitatem venerati, e suggesto descendentis vestem reverenter attigerint, alii, signatis vestigiis, humum, quam calcaverat, venerabunde sint osculati. At Bernardinus nihil minus quam honores sectatus, sequenti die genuflexus coram Angelo vicario generali, multis precibus & lacrymis rogavit, a vicariatu suæ provinciæ absolvi, indicto præsertim propter causas supra relatas a terris Venetorum exilio. Acquiescere noluit vicarius generalis; sed jussit, ut Mantuam rediret, inde recturus provinciam sibi commissam, cœnobia dominii Veneti per litteras, reliqua per præsentiam. Sequuntur hic, quæ de collato eidem Apostolici prædicatoris munere ac potestate nos supra num. 107 ad annum 1481 recensuimus, eumdem scriptorem secuti adversus aliquos, qui id hoc anno factum putaverunt. Ut eorum dissensio componatur, suspicari quis potest, privilegium istud hoc anno ipsi amplificatum fuisse; quod quo minus credam, obstat Waddingus, qui hac super re ad præsentem annum in sui Ordinis Regesto nihil ejusmodi reperisse dicendus est. Redeo ad præcitatos Annales.

[122] [Mantuæ libertate Euangelica usus,] Mantuam (inquiunt) reversus Bernardinus, tanta virtute, tantoque animarum profectu singulis ferme diebus concionatus est, ut omnes admiratione repleverit, & non solum Mantuani, verum etiam omnes, qui in circuitu decem aut duodecim milliarium habitabant, diebus saltem festivis, accurrerint. Marchio ipse Fridericus libenter Hominem audiebat, donec in se dicta cogitavit, quæ in die Palmarum (vide mox dicenda) Bernardinus protulit, dum principum culpas acriter reprehendit: quod scilicet juribus pro arbitrio utantur, abutantur; quod aures pupillis & viduis, viscera misericordiæ pauperibus occludant; quod militum rapinas, Ecclesiasticum jus violatum nihili pendant; quod manifestas Judæorum usuras, per quas Christianorum facultates exhauriuntur, palam permittant; quod de his aliisque hujus generis moniti, rogati, reprehensi, non resipiscant, neque quidquam cogitent de restitutione bonorum, quæ illorum culpa, conniventia aut malo regimine deperduntur, atque a justis possessoribus auferuntur.

[123] [aulicorum ac marchionis animos vehementer offendit;] Demum ut amplius commoveret ad correctionem, majoremque incuteret terrorem, juxta consilium Euangelicum excusso in auditorium calepodiorum (sic Fratrum Minorum calceamenta appellant) pulvere, tamquam iratus & indignatus, nulla prorsus impertita benedictione, e suggesto descendit. Ardenti audentique eloquio auditores varie affecti; plebs lætari; primores irasci, princeps excandescere, & demum coacto ministrorum cœtu, Concionatorem advocare: trepidare Fratres, mœrere populum *, timere Bernardini periculo, cum ille non timeret suo. Imperterritus enim in principis se dedit conspectum, iratumque ac toto frementem corpore, iis vicit rationibus, quas non potuit refellere. Licere, inquit, pro veritatis Euangelicæ libertate etiam principes sui officii monere; in errore persistentes arguere, peccantes increpare; se tamen nullum ex nomine compellasse; nunc autem insuper illum rogare, quod si cujuspiam horum se reum apprehendat, sibi dictum putet, & malis remedium adhibeat, pauperumque & miserorum querimoniis excipiendis se faciliorem exhibeat.

[124] Cum ille se nihil horum conscium dixisset, neque aliquando miseris aditum negasse: [ac propterea ad marchionem arcessitus,] “At tui negant inquit Bernardinus, neque permittunt, ut ad te ingrediantur causæ viduarum, neque afflictiones pupillorum, neque pauperum oppressiones. Hi, qui te circumdant, inter se conspirantes, te secreto vallant obsidione, ne, quod ipsi mala * faciunt, tu possis punire. Hæc est principum infelicitas, ut miserorum querimonias ultimi audiant, assentationes primi, veritatem numquam. Hæc amor in te meus coram tuis consultoribus secreto dicit in cubiculo, quæ palam in suggestu non est ausus; generalia dixi, non ad te magis, quam ad tuos: sed principibus, quotidianis suorum assentationibus ut plurimum assuefactis, gravia omnia, quæ non applaudunt, apparent.” Conturbatis, qui aderant, ministris, Benedicto præsertim Mastino, viro primario, qui se Bernardini verbis impeti videbant, princeps altercationi finem posuit, dicens, Concionatorem suo functum officio, seque vehementer cupere, ut suas quisque partes expleret, porrectaque manu, reconciliationis signo, Bernardino dixit, ne quidquam eum a veritate docenda retraheret.

[125] Demum ille discessurus subjunxit: “Scio, illustrissime princeps, [eumdem, pari constantia allocutus, sibi conciliat:] tempus adfuturum, quo hæc mea verba tuæ memoriæ recurrent, dicesque gemebundus: O Bernardine, hæc mihi abs te dicta!” Neque oraculum hoc temere prolatum fuisse, paulo post apparuit: dum enim anno sequenti Fridericus moritur & regiminis negligenter administrati graviter dolet; “Heu, inquit, mi frater Bernardine, quam vere absque assentatione mihi ista dixisti!” Hactenus ibi. Enimvero fortis fuit hæc dignaque Bernardino oratio ac eo etiam magis admiranda, quod illa usus sit ad principem virum bellicosum, imperare, non jussa accipere assuetum, eoque tempore usus, quo e Venetis ditionibus cum suis exsulans, ejusdem gratia maxime egebat ac fruebatur: nam teste Hippolyto Donesmondo lib. 6 Historiæ ecclesiasticæ Mantuanæ, idem ille Fredericus Gonzaga ultra trecentos ex ejusdem sociis alebat, totoque fere anno aluit, donec in Venetorum terras iisdem redire permissum est. Sed digna quoque fuit tanto principe, qui non minus a religione pietateque, quam a militari arte laudatur, digna, inquam, illo fuit ista animi moderatio, qua Virum sanctum tam libere dicentem non modo audiit, verum etiam laudavit.

[126] Credo equidem, Waddingum isthæc omnia ex suis Legendis Mss. vel Cimarello didicisse, [error temporis in prædictis corrigitur,] cum totam Beati orationem alio charactere recenseat, quo solet alias ipsa instrumentorum verba exhibere: at certe in assignandis temporibus vel ipse, vel quos ille secutus est, erraverunt. Præmiserat enim, B. Bernardinum comitiis in Monte Alvernæ die IV Junii celebratis interfuisse, ac deinde subdit, eumdem Mantuam reversum, eodem anno in die Palmarum, qui tunc in XI Aprilis incidit, prælaudatum sermonem habuisse. Præmittendus igitur hic sermo est iisdem comitiis, aut serius, quam in die Palmarum, ab eo habitus fuisse dicendus est. Alter error in eo est, quod dicat, laudatum Fredericum marchionem anno sequenti post eumdem sermonem ac colloquium, atque adeo anno 1485 diem suum obiisse, quem ex Marino Sanuto scriptore synchrono, aliisque constat mense Julio anni 1484 mortuum esse. Hinc suspicari quis posset, sæpe dictum sermonem ad Dominicam Palmarum anni 1483 rejiciendum esse, eosque, qui Waddingo præluxerunt, annum non a Januario, sed a Paschate auspicatos fuisse.

[127] [& Donesmondi narratio expenditur.] Donesmondus de hisce silens, aliud quid simile ad annum 1485 sub Francisco, qui Frederico patri in marchionatum Mantuæ successerat, hoc fere modo enarrat. Rogatus B. Bernardinus, ut anno 1485 tempore Quadragesimæ ad concionem Mantuæ diceret, in Dominica Palmarum de principum erga subditos officio disseruit, & adversus fœneratores Judæos vehementius intonans, illos etiam redarguit, qui hujusmodi usuras permittebant. Stomachati his sermonibus viri proceres Concionatorem apud principem Franciscum accusarunt, & hic arcessitum coram illis modeste reprehendit, monuitque, ut a similibus assertis, quæ satis probare non posset, deinceps abstineret. At Bernardinus doctrinam suam tam solidis rationibus comprobavit, ut convictus princeps amplissimam dicendi licentiam ei ultro dederit, ut cœptos sermones suos prosequeretur. Nemo non videt, idem, quod superius, argumentum hic cum variis adjunctis referri; sed Donesmondo refragantur dicenda inferius, quippe ex quibus videbimus, B. Bernardinum totam Quadragesimam anni 1485 Perusiæ exegisse. Statuamus igitur sermonem, de quo agimus, anno 1484 a Bernardino, antequam ad comitia Montis Alvernæ profectus est, vel alio die, quam in Dominica Palmarum, Mantuæ dictum esse, marchionem vero Fredericum eodem anno obiisse, & admitti poterit Waddingi narratio.

[128] [Mirandulam pergens, fame pereuntibus succurrit.] Ad eumdem pariter annum, etsi ad incertum ejusdem anni mensem, pertinere potest Beati iter Bononiam ac Mirandulam, quæ ambæ Italiæ urbes sunt, ignota mihi de causa susceptum, sed de quo in citato Annalium loco hæc legere est. Bononia Mirandulam profecturus, puerum macilentum luridumque conspexit, herbas silvestres præ fame manducantem; panemque porrexit, quem socius in sportula ferebat. Cum vero ille præ debilitate dentibus conterere non posset & diceret, a septem mensibus se panem non manducasse, atque in proxima casula patrem matremque præ inedia jacere moribundos; ingemiscens Bernardinus ad tot mala, quæ belli Veneti & Ferrariensis furor invexerat, ad morientes profectus, omnem, quem itineri socius præparaverat, cibum porrexit, volens potius totum iter jejunus conficere, quam, misere pereuntibus prætermissis, sibi panem reservare.

[Annotata]

* populus

* male, vel supra quæ

§ VII. Pace Italiæ reddita, permittitur Minoribus Observantibus in dominium Venetorum reditus, præterquam Bernardino; qui vicariatum deponit; Montem pietatis Mantuæ erigit; multis in locis prædicat, & a variis civitatibus, etiam interposita summi Pontificis auctoritate, expetitur.

[Ceteris in dominium Venetum reditu permisso, ipse solus prohibitus,] Illuxerat tandem perniciosi belli finis, paxque Italiæ, die VII Augusti ejusdem anni 1484 signata Balneoli, vulgo Bagnolo, quod regni Neapolitani oppidum est in principatu Ulteriori, sublatumque fuerat interdictum Pontificium, cujus observandi gratia B. Bernardinus cum religiosis sibi subditis e serenissimæ reipublicæ Venetæ dominio hactenus exsulabat. Itaque cum vicarii suæ provinciæ etiam tum munere fungeretur, Bernardinus, vir sui securus, sed de commisso sibi grege Deique gloria sollicitus, Robertum Severinum, Veneti exercitus imperatorem (ita pergit Waddingus) adiit, rogaturus pro Fratribus, quos dixi ab illo statu propter Pontificium interdictum evocasse. “Si (inquit) ulla hic culpa, mea est: illi suis locis restituantur; ego pro omnibus exilii pœnam sustinebo.” Ille (Robertus scilicet San-Severinus, ut passim vocatur) porro Venetias regressus, senatus decreto obtinuit, ut omnes, uno excepto Bernardino, ad suas sedes redirent. Ita nempe disponente divina providentia, ut liberius reliquas Italiæ regiones peragrando, vitia profligaret.

[130] Etenim Mantuam adveniente Angelo (de Clavasio) vicario generali, [vicariatu absolvitur, & Montem pietatis] a vicariatu, quem exercere non poterat, & alias deponere tentavit, impetravit absolvi; statimque se aliis gentibus erudiendis accinxit. Mantuanis vero gratias redditurus cumulatissimi beneficii tot Fratribus præstiti, quot per sævientis belli annos multos apud se aluerunt, vidensque exhaustas Christianorum facultates per intolerabiles Hebræorum usuras, statuit nimiam hanc fœnerandi facilitatem adimere, plebisque miseriam nova mutuandi ratione sublevare. Itaque in maximo urbis foro cum doctissime de Montium pietatis erectione, honestate, utilitate, ordine, Judæorum, omnium ad se rapientium, iniquitate, desseruisset, modumque comparandæ pecuniæ ex libera multorum, vel ad tempus mutua, collatione ostendisset, principum ministrorumque auctoritate brevissime rem totam absolvit.

[131] Nec obstare potuit, quin statim magna collecta pecunia Mons erigeretur, [Mantuæ erigendum curat, multis frustra renitentibus,] multorum adversantium conatus, ex eo scilicet cœtu, quos superius diximus hujusmodi Montium erectionem, tamquam usurariam voce & scriptis condemnasse. Remittit autem hic in margine lectores suos ad annum 1474, num. 12, in quo & sequenti, occasione similis Montis Pietatis, auctore Barnaba Interamnensi, Ordinis item Minorum Religioso, Perusiæ erecti, egerat de iis, qui adversus hujusmodi pia inventa, velut usuraria, voce calamoque aliquando restiterunt, aliisque, qui eadem probarunt, tutatique sunt, ac inter hos varii summi Pontifices ibidem recensentur, qui editis Bullis id præstiterunt. Neque statim cessarunt adversæ sententiæ patroni Mantuanum Montem impugnare, donec Innocentius VIII Romanus Pontifex eumdem anno 1486 confirmavit & obloquentibus silentium imposuit, ut suo loco dicturi sumus. Hic autem primus Mons Pietatis e multis est, quos Bernardinus variis in locis per Italiam in publicum bonum pauperumque solatium fundari curavit.

[132] [anno 1484 ac forte partim] De Mantuano per B. Bernardinum nostrum erecto consentit etiam Donesmondus, alias jam laudatus, sed ejusdem epocham uno anno serius figit, anno scilicet 1485, cujus ultima Dominica Adventus per solemnem supplicationem ab episcopo indictam Montem illum initiatum fuisse ait, ut egentibus pateret. Supplicationi intererant, eodem teste, omnis clerus ac Religiosi Ordines populusque Mantuanus, eademque inter musicos instrumentorum concentus ab ecclesia Fratrum Minorum ad ædificium dicto operi charitatis destinatum processit, præeunte Bernardino, ac vexillum Montis pietatis præferente. Urserat autem Opus marchio Franciscus Gonzaga, qui hunc in finem obtinuerat, ut Bernardinus per ejusdem anni Adventum Mantuæ prædicaret, quique majorem necessariæ pecuniæ summam ipsemet suppeditaverat, ac diploma institutionis propria sua manu scripserat, prout hoc dictaverat Bernardinus. Verum ut hæc omnia anno 1484, quem Beatus pene totum Mantuæ traduxit, facile fieri potuere, ita referri nequeunt ad 1485, per cujus Adventum Parmæ, reliquo autem tempore aliis in civitatibus concionatus fuit, nec nisi paululum Mantuæ versatus est.

[133] [etiam sequenti: eodem anno dicitur] Forte tamen anno 1485 supremam manum eidem Monti imposuit: nam infra videbimus, illum tunc Parma Mantuam aliquando accurrisse, ut Montem suum ab obtrectatoribus periclitantem defenderet; sed id ante ejusdem anni Adventum contigisse videtur. Hæc ita se habere manifestum fiet ex serie rerum, quas Waddingus anno 1485 ab illo gestas recenset. Sed antequam has ex illo referam, ratio temporis postulat, ut præmittantur, quæ Franciscus Gonzaga in Originibus Seraphicæ religionis scripsit de conventu S. Sebastiani prope Marosticam, agri ac diœcesis Vicentinæ oppidum, cura & opera ejusdem Beati hoc anno 1484 erecto. Laudatus Gonzaga parte 2, in provincia S. Antonii, conventu 27, hæc ait: Accidit anno Domini MCCCCLXXX, ut beatus pater Bernardinus de Feltro ad Marosticanum populum sacram haberet concionem, eorumque animos adeo inflammaret, ut ab eo illi sibi aliquot Franciscanos fratres petierint, qui & locum pro votis deligerent, inibique conventum ex publicis facultatibus, summa liberalitate a se erogandis, construerent.

[134] [ejusdem auspiciis conventus Marosticæ erectus esse,] Quo denique beato Patre illis annuente, atque quatuor optimi nominis Minoritas ad eos destinante, hæc sacra ædes, divo martyri Sebastiano dicata, ex consensu tamen Innocentii VIII Pont. Max., quam frequentius decem Fratres ininhabitant, anno a Partu virgineo MCCCCLXXXIV Marosticanorum sumptibus non longe ab oppido Marostica in lucem prodiit, atque inter reliqua hujus provinciæ (S. Antonii) loca relata extitit. Asservatur in hujus loci archivis præmemoratus Innocentii VIII consensus, sub Apostolici Brevis forma expressus, Romæ XXIV mensis Novembris, anno Domini MCCCCLXXXIV. Hæc ille: at Waddingus, qui nihil de hisce ad præcitatos annos 1480 ac 1484 in Legendis Mss. B. Bernardini, alibive legerat, utroque loco de iisdem tacuit. Ante vero ad annum 1425, num. 23 præmiserat dubium suum de ejusdem conventus primordiis ad eumdem annum 1425, id est, ante natum Bernardinum Feltriensem referendis. Sic autem loquitur ibidem: Ad Marosticæ oppidum, diœcesis Paduanæ, construi Minorum domicilium eo loco, ubi erat sacellum, S. Antonio abbati sacrum, Pontifex (Martinus V) indulsit ad preces oppidanorum: Pia fidelium vota. V Idus Julii. Dictum Breve in Regesto Pontificio num. 129 recenset, notaturque datum Romæ apud sanctos Apostolos V Idus Julii anno VIII, quæ notæ præcitatum Christi annum 1425 exhibent.

[135] Porro Waddingus in loco Annalium ante citato deinde sibi objicit asserta Gonzagæ, [de cujus initiis] quæ ut cum Martini litteris conciliet, Fortasse, inquit, prima concessio Martini fuit irrita, & opus in aliud tempus dilatum, vel humiliter hoc tempore inchoatum absolvit, vel in veram cœnobii formam reduxit Feltrensis. Satis verisimiles sunt istæ rationes, præsertim prima; quia facile potuit Marosticanus parochus, ad quem ejusdem sacelli S. Antonii cura & proventus spectasse in laudatis Martini litteris dicuntur, & de cujus consensu nihil in iisdem legitur, facile, inquam, is potuit intercessisse, ne ea donatio fieret, quam Pontifex, jure tamen dictæ parochialis &c. salvo, tantum faciendam ibidem mandaverat. Quidquid tamen sit de illius prioris conventus initiis ac fortuna, forte anno 1483, quo B. Bernardinum nostrum suæ provinciæ vicarium præfectum esse, supra vidimus, cœptum fuerit agitari seu de veteri instaurando, seu de novo condendo, idque opus, relegatis eodem anno ob servatum Pontificium interdictum e Venetorum dominio Minoribus Observantibus, mox intermissum, iisdem post medium annum 1484, ex senatus indulto regressis, resumptum ac paulatim promotum.

[136] Certe infra § 16 ex Waddingo narrabimus, Marosticanos anno 1492 novam S. Sebastiani ædem Observantibus construxisse, [dubitavit Waddingus.] sive hæc de novo conventu sive de ejusdem amplificatione tantum accipienda sint. Forsan aliquid certius asseri posset, si Innocentii VIII litteræ ad manum essent. In Martini V Brevi, quod apud Waddingum Dilecto filio archipresbytero ecclesiæ Vicentin., sive Vicentinæ, inscriptum legitur, miror Marosticam Paduacanæ diœcesis appellari, cum constet, Vicentinæ esse. Si autem Paduanæ fuisset, cur, quæso, non ad hujus, sed ad Vicentinæ ecclesiæ archipresbyterum directum fuit? Imo cur non potius ad alterutrius episcopum, quarum neutra tunc vacabat, sedente secundum Ughellum tom. 5 Italiæ sacræ recusæ in Patavina Petro Marcello, nobili Veneto, in Vicentina vero Joanne Castillione? Verum utut sit de episcopo, ego in diœcesi adscribenda erratum credo, quem errorem adoptavit Waddingus, Marosticam in eadem diœcesi Paduana seu Patavina reponens.

[137] Pergamus nunc apostolicos beati Viri labores, quos ad annum usque 1485 perduximus, [Perusinis non permittentibus, ut in sua ecclesia prædicaret,] ordine chronologico memorare. Hosce Waddingus, Legendas Mss. ac Cimarellam secutus, ibidem num. 8 & sequentibus sic recenset. Bernardinus Feltrensis hoc anno (1485) vocatus Perusiam (quæ Italiæ civitas episcopalis est in dominio Ecclesiæ, incolis Perugia dicta, ac Perusini agri caput) ut in ecclesia cathedrali prædicaret, post emensum longum per Apenninum iter hyemali tempore, invenit studia in contraria abiisse cives, præcipuis obsistentibus, ne ille, aut quisquam Observantum, in suo prædicarent templo; inde irritati, quod Fratres nullis poterant flecti precibus, ut curam resumerent sororum tertii Ordinis, quam justis diximus de causis ablegasse, & propterea Perusinos advocasse Amadeïtas, retundendæ Observantum sententiæ. Erant Amadeïtæ etiam Ordinis S. Francisci, sed peculiaris congregationis, quam B. Amadeus, a quo & nomen acceperunt, instituerat, quæque postea jussu summorum Pontificum Franciscanis Observantibus unita fuit, ut videre licet in Commentario prævio ad ejusdem beati confessoris Acta apud nos die X Augusti, § 4.

[138] [patienter fert & in ecclesia Servitarum] Porro nihil inde commotus Bernardinus, suos consolabatur consolatores, dicens, se paratissimum per quoscumque vicos & oppidula prædicare, vel domi cum suis consodalibus hærere, panem ostiatim mendicare, munia quæque domus obire. Humilitatem & patientiam præ reliquis admirati Baldus Novellus & Petrus de Ubaldis, potissimi tunc academiæ Perusinæ magistri, cum primoribus agebant, ut hominem pene divinum, præconem doctissimum, honorificentius haberent. Præfectus Servitarum, magna pollens auctoritate, contradictoribus in senatu dixit: “Cavete, ne opus Dei evacuetis, & servum ejus repellatis. Inde conjicio, magnum ex ejus concionibus fructum oriturum, quod tam vehementer diabolus obsistat.” Cum vero post dies octo nihil proficeret, suum ei templum commendavit. A Dominica Sexagesimæ inchoatus * Bernardinus sermones, civium attraxit omnem multitudinem, visumque est aperte, non fefellisse spem magistrum Servitarum.

[139] [concionatur summo cum fructu & frequentia] Inveteratas enim inimicitias Odescorum & Ballionum, nobilium familiarum, extinxit; a confessionis Sacramento abhorrentes, & per triennium inconfessos, ad sacrum hoc propitiatorium reduxit: indecoros & parum modestos fœminarum habitus mutavit, & quæ spatulas mammillasque in conspectu habebant, ad collum usque fecit operiri, vestisque genus istud senatus consulto stabiliri; præcepitque episcopus, nullam priori forma incedentem absolvi. Montem pietatis commendavit & auxit, aliaque id generis præstitit, quæ prius adversantes ad sui errati pœnitentiam & dignam Viri reverentiam compulerunt. Completa concionum functione, rogatus per nuncium & litteras Florentinorum, ut apud se proxime futura prædicaret Quadragesima, respondit, se sui juris non esse, eoque iturum, quo superiorum dirigeret præceptum.

[140] [Perusinorum: prædicat item Urbini & Fori-Sempronii,] Ea recessit urbe ultimo Paschatis die festivo Eremita Augustinianus, qui in ecclesia cathedrali prædicaverat; statim rogatus Bernardinus, ut populum in illa æde doceret, non potuit, irruente, plusquam capi poterat, in templum, alias capacissimum, populorum multitudine. Oportuit itaque in aperto atrio dicere, præparatis sub vesperam diei præcedentis subselliis, distributisque locis virorum & mulierum. Mantuam, invitis Perusinis, reversurus, per Urbinum ibat, ubi per dies decem prædicavit, vehementer invectus in astrologos, quorum illuc studium frequens & continuum. A duce Urbinate Guidone Ubaldo vocatum Forum Sempronii (quod episcopalis civitas est ducatus Urbinatis, vulgo\ Fossombrone, novem decemve milliaribus Italicis dissita ab Urbino in Ortum) etsi nocte intempesta per posticum dilapsus sit, ingens virorum ac mulierum turba secuta est; nec repelli potuit, donec ad ædiculam ab urbe remotam perventum est, ubi re sacra peracta, cunctis benedixit.

[141] Fori Sempronii diebus commoratus quinque, totidem habuit sermones, [rogatus a duce, & astrologum confutat.] a duce honorificentissime habitus, qui, antequam Urbino discesserat, egregie instructam bibliothecam, memorabile ducis Friderici Montisfeltrii opus, regiumque palatium ei curavit ostendi, ubi effigiem Victorini Ramboldi Feltrensis, sui conterranei, olim Friderici præceptoris, gaudens conspexit. Auditores semper habuit ducem, & episcopum Joannem Urbinatem, interfueruntque doctæ disputationi habitæ cum magistro Paulo Theutonico, astrologo, qui temerarie nimis audebat futuros a libero arbitrio pendentes successus prædicere, & voluntatis humanæ libertatem attenuare. Videtur hic in episcopi nomine erratum esse, cum apud Ughellum tom. 2 Italiæ sacræ auctæ col. 795 Lazarus de Recanellis in episcopali cathedra Urbini tunc temporis sedisse dicatur, columna vero 834 in Forosemproniensi Hieronymus Sanctuccius. Interea Perusini(ita subdit Waddingus) quem apud se precibus retinere non poterant, ut rediret, coëgerunt Pontificio præcepto.

[142] Misso enim viro primario, obtinuerunt ab Innocentio (hujus nominis octavo, [Perusiam reversus, inhonestos ludos, aliaque peccata impugnans,] qui die XXIX Augusti anni 1484 in demortui Sixti IV locum suffectus fuerat) litteras præceptorias ad Bernardinum. His obtemperans rediit, prædicavitque in publico foro singulis diebus a Dominica ante Ascensionem usque ad mensem Augusti. Condemnavit quosdam ludos inhonestos & publica spectacula, ad quæ nemo deinceps ausus est accedere. Tempore quodam festivo accesserunt duo adolescentes nobiles ex Ballionum illustri familia, impetraturi licentiam hos ludos exercendi. Respondit discretis his verbis Bernardinus: “Quis sum ego tantillus & misellus fraterculus, a quo vos licentiam expetatis? Et quidem aliunde mecum cogito, quis ille tam magnus esse possit, qui potestatem faciat in Deum peccandi. Cavete, ne hoc vestrum tripudiandi studium ante annum unum transeat in fabellam.” Illorum junior Balduinus, contempto Dei Ministro, dixit: “Quid nobis cum Fraterculo isto?” duxitque puellas ad choreas & ludos; paucis tamen inspectantibus propter Viri reverentiam.

[143] Ubi cœperunt, intonuit de cœlo Dominus, fulgurque magnam dejecit partem turris campanariæ. [pervicacibus pœnas prædicit: pergit Assisium,] Guido Ballionus, fratrum alter natu major, Deum veritus iracundum, dissolvi jussit choreas, & ludos dimitti. Ante annum expletum adolescentior Neapoli misere trucidatus est; & tripudium hoc juxta Viri Dei vaticinium, revocatum ad memoriam, transiit in miseram fabellam. In alia invectus peccata, quæ illa præsertim urbe grassabantur, nisi corrigerentur, comminatus est pestis supplicium. In vitiis hærentes Deus eo flagello graviter corripuit. Sic malo meliores effecti, Vatem majori habuerunt reverentia. Ultima concione sub finem Julii ad lucrandam magnam illam Portiunculæ apud Assisium (undecim milliaribus Italicis Perusia dissitum) indulgentiam omnes invitavit, eoque ipse præcessit, quo universa ferme civitas est secuta. Assisii diebus duodeviginti permansit, nullo die sine fructu ardentis eloquii.

[144] Senatum reprehendit, quod Hebræum publico aluerit stipendio, pecuniis sub gravi usura commodandis. Hinc posita cum eo ratione, inventum est, [ubi usurarium pelli curat; Parmam ire jussus, variis in locis] exigua data pecunia, multam corrasisse, & Christianorum substantiam devorasse. Ejecto itaque dispendioso usurario, stabilitus est novis & firmioribus legibus Mons pietatis, introductis in consilium Fratribus Observantibus, & impetrata ab Innocentio decretorum confirmatione. Agente apud Pontificem Joanne Jacobo Sclafenato, Cardinale tituli S. Stephani in Cælio monte, cive & episcopo Parmense (imo Parmensi quidem episcopo, sed patria Mediolanensi, ut videri potest apud Ughellum supra laudatum col. 186 & sequenti, ubi Sclafinatus appellatur) jussus est Parmæ per Adventum prædicare; quo dum ille proficisceretur, ubique per villas & oppida divini verbi semen seminabat. Hispelli rogatus a Guidone Balliono, oppidi domino, & Ballionæ factionis ductore, qui suggestum propriis manibus præparavit, in foro prædicavit, aspereque increpavit inveterata odia, quotidianas cædes, perpetuas insidias utriusque factionis, atque inhospitæ gentis duritiam, quæ ante triduum duos peregrinos infirmos nullo tecto recepit, nullo cibo refocillavit.

[145] [per viam concionatur,] Ad Burgum sancti Sepulcri duos, Foro-Livii quinque, Bononiæ in ecclesia S. Petronii octo, Mutinæ quinque habuit sermones. Quod ad loca mox memorata pertinet, Hispellum, indigenis Spello, oppidulum Umbriæ est in ditione Ecclesiæ, sex septemve milliaribus Italicis distans Assisio Fulginium versus in Ortum, ac propterea B. Bernardino tantumdem retrocedendum fuit e via, quæ Assisio Parmam ducit, si istud iter suum Assisii inchoaverit. Cetera loca in eodem itinere posita sunt. Burgum vel Burgus sancti Sepulcri, vulgo Borgo di S. Sepolcro, parva Umbriæ civitas est non procul a Tiberi prope limitem Etruriæ, cujus magno duci paret, estque episcopalis sub archiepiscopo Florentino. Forum Livii, incolis Forli dictum, civitas est in Romandiola, episcopatu pariter insignita sub metropoli Ravenna, a qua 14 vel 15 circiter milliaribus distat. Bononia Italis Bologna, Mutina, iisdem Modena, ac denique Parma, notiores civitates sunt, quam ut illustratione egeant. Ceterum ex hujus itineris longinquitate, & viarum incommodis collige, lector, infractum Viri vere apostolici animum, qui temporum intervalla, quæ defesso corpusculo merito dare potuerat, concionibus habendis impendit. Sed cœptam narrationem prosequamur.

[146] [Mantuæ Montem pietatis tutatur: Parmæ magnos fructus colligit;] Ubi Parmam ineunte Octobre accessit, primamque dixit concionem, a Mantuanis monitus, valide concuti Montem pietatis ab illo, uti diximus, erectum, eosque, qui erigendo restiterunt, dejiciendo totos inniti, illuc propere perrexit contra adversantium opinionem, qui jam sparserant, venire non ausurum ad defendendum usurariam hanc adinventionem. Voce, scriptis & concionibus Montem tutatus est: & magistratus adversantibus rigide silentium indixit; uti sub eodem tempore dux Genuensium Fregosus impugnantibus Montem Genuensem & Savonensem, ab Angelo Clavasio, qui docte de hac re quosdam scripsit tractatus & consilia, erectos. Parmam reversus, ante Dominicam ultimam post Pentecosten in templo cathedrali cœpit prædicare, non expectato Adventu, neque frequenti accedente populo. Ubi vero divulgari cœpit Hominis virtus & dicendi energia, tam avide currebant, ut templo capi non possent: adeoque ejus salutaribus doctrinis & ignitis eloquiis commoti sunt, ut frequentius ad Sacramenta accesserint, liberalius eleemosynas in pauperes erogarint, facilius aliena restituerint, fuerintque plures, qui substantiam omnem vendiderint, ut damna illata resarcirent.

[147] Monasteria S. Alexandri, S. Quintini, & S. Catarinæ, [monasteria virginum reformat, gratulante duce.] sanctimonialium laxius viventium, reformavit, omnemque populum ad meliorem frugem reduxit: qua de causa dux Mediolanensis, cui tunc Parma parebat, honorifico eum decoravit diplomate, suum suæque ditionis amicum appellans, liberumque per universum dominium transitum concedens. In margine annotavit laudatus historicus, pro monasterio S. Alexandri apud alios legi S. Alexii, quemadmodum etiam habent Bernardinus a Clastidio & Gratianus a Mevania in Vitis Italicis, quorum ultimus pro S. Quintini quoque scripsit S. Quirini, ac de monasterio S. Catharinæ non meminit. Mediolanensis dux tunc temporis erat Joannes Galeaceus Maria, qui patri suo Galeaceo Mariæ Sfortiæ, anno 1476 occiso, successerat, annis tantum octo natus, & cujus ducatus administrationem Ludovicus Sfortia, cognomento Maurus, ejusdem patruus invaserat. Numerabat igitur Joannes Galeaceus hoc anno 1485 annos ætatis suæ circiter 17, quando prædictum diploma vel ipsemet, vel ejus nomine Ludovicus Sfortia, B. Bernardino dedit, in quo eumdem etiam exhortatus fuisse videtur, ne e sua ditione excederet, quantum ex aliis ejusdem principis litteris, mox recitandis licet colligere.

[148] Ad hunc quoque annum pertinent, quæ Waddingus partim anno sequenti propter rerum gestarum connexionem recensuit, [Expetentibus illum variis civitatibus in Quadragesimam,] quæque luculenter probant, quanti Italiæ civitates Bernardini sanctimoniam ac doctrinam facerent. Itaque ad annum 1486, num. 5 & sequentibus hæc rursum scribit, citatis in margine Legendis Mss. ac Cimarella part. 4, lib. 6, cap. 18. Bernardini Feltrensis crescente in dies fama, sparsisque per multas civitates tot bonis operibus, quæ ubique faciebat, omnes videre, omnes audire, vehementissime cupiebant. Perusini, qui mirabilem doctrinam & virtutem anno præterito (id est 1485) probarunt, etiam hoc anno præceptorem desiderabant. Bononienses, Parmenses, id ipsum optantes, impetrarunt a Pontifice litteras Apostolicas sub finem anni præcedentis (sive 1485) ut iste apud se prædicaret tempore Quadragesimæ. Pontifex, vel ut singulis placeret urbibus, vel quod priorum litterarum oblitus facile posteriores concesserit, eum tribus prædictis populis concessit.

[149] In favorem Parmensium datæ perierunt; reliquas duas subjungo; [jubetur ab Innocentio VIII primis litteris Parmæ,] & quidem ambas ex autographis, ut affirmat in margine.

“Dilecto filio, fratri Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia.” “Dilecte fili, salutem &c. Volentes annuere desiderio dilectorum filiorum, Priorum artium & Communis civitatis nostræ Perusinæ, qui in tuis sanis monitis & prædicationibus plurimum sperant, devotioni tuæ in vim sanctæ obedientiæ, & nihilominus sub excommunicationis pœna expresse præcipiendo, mandamus, quatenus in proxima Quadragesima ad civitatem ipsam Perusiam accedere & in ea prædicare debeas. Cedet id tibi ad meritum non vulgare apud omnipotentem Deum, & nobis erit gratum. Non obstante quovis alio mandato, tibi forsan facto, ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XXIX Octobris MCCCCLXXXV. Pontificatus nostri anno II;”

��L. Grifus.

[150] [secundis Bononiæ tunc concionari;] Altera epistola, uno mense post in favorem Bononiensium data, ibidem ex autographo sic se habet.

“Dilecto filio Fratri Bernardino de Feltro Ordinis Minorum de Observantia.”

Dilecte fili, salutem &c. Moti fama doctrinæ & probitatis tuæ Bononienses nostri cupiunt plurimum tua sana monita audire, quæ ad salutem animarum profutura sibi sperant. Nos autem pio eorum desiderio annuentes devotionem tuam hortamur in Domino, & tibi nihilominus in virtute sanctæ obedientiæ expresse præcipientes mandamus, quatenus proxima Quadragesima Bononiam prædicatum accedas, ibique in majori ecclesia verbum Dei annuntiando, doctrinam Euangelicam juxta tibi ex alto concessam facultatem explicando, fructum animarum facere studeas. Cedet id tibi ad meritum apud Deum, & nobis erit gratum. Non obstante quocumque alio mandato, tibi forsan facto ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XXVIII Novembris MCCCCLXXXV. Pontificatus nostri anno II.” Hactenus epistolæ Pontificiæ, quarum posteriori Bernardinus parere voluit, sed neutri potuit ob tertiam alteram, quam, urgentibus Parmensibus, dux Mediolanensis ab eodem Pontifice Innocentio VIII impetravit; quod qua ratione factum fuerit, ex iisdem Waddingi Annalibus pergo exponere.

[151] [quod audiens dux Mediolanensis,] Ad annum 1485, num. 13 hæc ait. Acceperat autem Bernardinus sub anni finem Breve Pontificium (nimirum die XXVIII Novembris, ut vidimus, signatum) quo jubebatur per anni sequentis Quadragesimam Bononiæ prædicare; quod ubi Parmenses rescierunt, ad ducem scripserunt, ut curaret, apud se maneret eo tempore prædicaturus. Scripsit ille, se ita apud Pontificem acturum; & ne interim Bernardinum abire permitterent, admonuit, atque ad ipsum Bernardinum has litteras exaravit.

“Venerabili in Christo fratri Bernardino Feltrensi Ordinis Minorum de Observantia, nobis dilecto.

Venerabilis in Christo, nobis dilecte. Facit paternitas vestra, quod sancti viri solent; quando verbum Dei seminant, exemplo proficiunt & opere. Perspeximus id modo in populo nostro Parmensi, qui ad evangelizationes vestras confluens, omnia, quæ ad animarum quietem, mutuamque caritatem pertinent, summo studio recognoscit & libenter sectatur. Ea de re nos in primis plurimum debemus Deo & paternitati vestræ, cujus labore efficitur, ut populum istum nostrum bene se habentem perspiciamus.

[152] [nititur eumdem detinere Parmæ,] Quare magno accensi desiderio, ne tantum opus interrumpatur, quod aliis litteris fecimus, rursus hortamur paternitatem vestram, ne cogitationem aliquam abeundi cogitet, etiam Apostolicis monitis compulsa; sed omnino Parmæ in proximam Quadragesimam subsistat, & prædicationibus suis istos fidelissimos cives nostros in viis rectis retineat, aberrantesque revocet ad salutiferam disciplinam. Nos enim Romam litteras dedimus, ut impetremus a summo Pontifice revocationem jussionis suæ, neque dubitamus fore, ut id assequamur, nihil prætermissuri, quod ad hoc nostrum pium frugiferumque desiderium pertineat, etiam si oporteret manum in libros vestros injicere, ne isthinc discedatis. Mediolani, die X Januarii, MCCCCLXXXVI.” Ducis excitus præcepto (pergit Waddingus) urbis prætor publico statuit edicto, ne discederet, jussitque, ut discedentem omnes ministri retinerent. Verum hæ omnes molitiones frustra erant adversus Virum, qui nihil antiquius habebat, quam superiorum suorum ac in primis Romanorum Pontificum mandatis obtemperare.

[153] Ille enim, ineunte anno sequenti (id est, Christi 1486) videns, [at ipse inde elabitur, ut Pontifici obtemperet.] non revocari præceptum Apostolicum, impetrata licentia exeundi ad vicinum sui Ordinis cœnobiolum, illinc noctu recessit, & per invia & alpestria, nocturno præsertim tempore, aberrans, tandem pium illorum delusit studium, Pontificio mandato pariturus. Ex die signatæ ducis epistolæ collige, voces illas ineunte anno cum aliqua latitudine accipiendas esse, nisi quis suspicari malit, epistolam illam primam scriptam fuisse, postquam Bernardinus (ignorante id etiam tum duce) inde discesserat. At mihi verisimilius apparet, ducis ac prætoris mandata paucis saltem diebus ante scriptam epistolam reponenda esse, Beati vero discessum paulo post; cum eumdem ante Dominicam Sexagesimæ, quæ illo anno in diem XXIX Januarii incidit, Parmæ jam fuisse, sequenti § dicturi simus.

[Annotata]

* i.e. auspicatus

§ VIII. Post variata Pontificis mandata prædicat ac multa bona præstat Parmæ; Mutinæ, Eugubii, & Assisii, miraculis aliquot illustratus; a Pontifice Romam evocatur, ac deinde mittitur Perusiam & Tudertum ad civiles discordias componendas.

[Jubetur a Pontifice non Bononiæ, sed Parmæ prædicare;] Pervenimus ad annum 1486, magnis B. Bernardini apostolicis laboribus, uberrimoque fructu animarum ac variis eventibus memorabilem. Sequor de more Waddingum, qui ex sæpe laudatis Legendis Mss. & Cimarella Annales suos ad præcitatum annum a num. 7, verbis, quæ subdo, pergit contexere. Posterioribus litteris recentiorique Pontificis præcepto (die XXVIII Novembris anni proxime elapsi datis) pariturum, diximus anno præterito, pie elusis Parmensibus, ad Bononienses transiisse, vel inde maxime, quod repetitis litteris id ipsum suaserit & mandaverit Julianus Ruvereus, Cardinalis Ostiensis, communiter nuncupatus a primo titulo S. Petri in Vincula, Ordinis protector, Bononiensium episcopus (postea summus Pontifex, Julius II dictus.) Huic etiam obsecuturus statuit apud Bononienses hærere & concionari. Sed Parmenses potentia & auctoritate ducis sui Mediolanensis adjuti, obtinuerunt, ut revocatis prioribus litteris Pontificiis, juberetur Parmæ concionari.

[155] Male hoc habuit Bononienses, quos neque repetitis precibus, [Bononienses mandatum istud] neque quotidianis sermonibus placare potuit, quin de suo episcopo Cardinale summopere quererentur, quod precibus acquieverit ducis; & cursorem Romam mitterent, qui litteras consilii & magistratus, Joannis Bentivolii, primarii in urbe viri, atque uxoris, Pontifici carissimorum, capituli canonicorum, aliorumque perferret, & Innocentii animum flecteret, ne, se neglectis, tantum Virum alio transferret. Rogatus & compulsus Bernardinus, ut Pontificis opperiretur responsum, exspectavit usque ad Dominicam Sexagesimæ (sive usque ad diem XXIX Januarii) vidensque tempus elabi & abeundi urgere præceptum, ante auroram clam recessit, Regiique (quæ civitas vulgo Reggio dicta, Bononia proficiscentibus Parmam, hanc inter ac Mutinam occurrit) hærens per dies quinque, totidem habuit conciones.

[156] [ab eodem Pontifice, sed serius, revocari curant.] Parmam profectus, extra urbem honorifice receptus est ab archipresbytero, multisque viris nobilibus. Sermones inchoatus * die Cinerum (qui fuit VIII Februarii) Sabbato sequenti Breve recepit Apostolicum revocati præcepti de profectione Parmensi, litterasque Bononiensium, ut placeret reverti. Excusatum se habuit apud nuncium Vir Dei, monuitque, ne quidquam de sui adventus causa referret, ne Parmenses offenderet. Breve hoc a nemine editum legi; sed cum ex Waddingi testimonio in eo tantum revocatum fuisse dicatur prius præceptum de profectione Parmensi, satis liquet, Innocentium Papam, ut importunis civitatum precibus utcumque satisfaceret, prædictum præceptum tantummodo revocasse, nullo novo substituto, sed relicta Bernardino libertate, ubicumque vellet, per eam Quadragesimam prædicandi. Certe Pontificiæ jussioni non restitisset Vir obedientissimus; sed concessa sibi facultate usus, elegit Parmæ, ubi tunc versabatur, cœptos sermones prosequi, atque ita novos Parmensium motus, qui merito timeri poterant, prudenter præcavit, &, si qua hinc oritura esset a Bononiensibus invidia, eam omnem in se recepit.

[157] [Parmæ prædicans, cultum SS. Sacramenti] Porro is fuit populorum (Parmæ) ad ejus sermones concursus, ut noctu præcurrerent, locum habituri, pateretque ecclesia nocte excipiendæ multitudini. Multiplex statim fructus consecutus, frequentioris confessionis peccatorum, integræ bonorum restitutionis, extinctæ magnatum inimicitiæ, institutæ confraternitatis sanctissimi Eucharistiæ Sacramenti, aucti cultus erga divinum istud mysterium. Induxit populum, ut singulis mensibus semel Sacrum solemne de hoc cælesti caneretur Sacramento, & coram sacro conditorio lampades perpetuo arderent; eoque crevit piorum devotio, ut perpetuo accensæ penderent quinque supra viginti. Affectum hunc erga divini hujus Sacramenti cultum præcessisse in Cherubino Spoletano, atque hæc ipsa præstitisse, diximus supra. Feria quinta hebdomadæ sanctæ, quo sacratissimum hoc institutum est Mysterium, numerosissimam & devotissimam ordinavit supplicationem, totisque horis divini Officii interfuit cum canonicis.

[158] [plurimum promovet, vitiaque feliciter impugnat,] Antequam conciones absolveret Quadragesimales, accepit a Florentinis epistolam, qua publico decreto senatus & magistratus eum pro sequenti anni Quadragesima electum concionatorem pro ecclesia S. Reparatæ intimabant. Quibus ille comiter gratias habuit; se tamen sui juris non esse dixit, eoque sibi tendendum, quo superioris destinaret præceptum. Mittebant multi varia cibaria; alii ad convivia invitabant: hæc respuebat, illa ad pauperes & carceribus inclusos destinabat. Cum ejus persuasu nobile pretiosumque fieret in altari majori sanctissimi Sacramenti depositum, Albertus insignis architectus, aliunde ad hoc opus evocatus, inter adjiciendas ornamento statuas marmoreas ex Carrario lapide (sic dicto a Carraria, Italiæ urbecula in Tuscia, juxta quod nobile istud marmor gignitur) in una effigiem expressit Bernardini. Quod ubi ille rescivit, quiescere noluit, donec statuæ vultus deformaretur; id est, opinor, sic ut Bernardini faciem amplius non exhiberet.

[159] Feria sexta in Parasceve & in Paschate resurrectionis in aperta templi area prædicavit, [& malum propterea sibi structum divinitus superat.] aliosque habuit sermones de mundi contemptu, & de justitia adversus Hebræos & Christianos usurarios: alio die vehementer insectatus concubinarios. Infra illam hebdomadam quindecim viri locupletes uxores duxerunt, quas annis multis habuerunt concubinas. Quidam ægre ferentes tantam morum castigationem, seque ab amasiis derelinqui, vindictam excogitarunt præparatæ ex suggesto ruinæ. Quatuor pulpiti pedes seu fulcra clam noctu ad imam fere superficiem inciderunt, ut quocumque motu aut pondere insilientis Concionatoris subsideret, Virumque ex alto collideret. Ascensurus ille dolum cælitus percepit, dixitque socio & circumstantibus: “Equi mei incisi sunt pedes; nihilominus insiliam & curram; incisores vero Deus flagellabit.” Intrepide prædicavit, nihilo soliti fervoris remisso, perstititque immobile solidumque suggestum.

[160] Finitis concionibus, Mutinam perrexit; unde remissurus adolescentem, [Mutinam profectus, & sermones habens, occasione energumenæ] qui suo caballo Viri Dei libros advexit, vidit ad pedes prostratum, suum suique caballi obsequium ultro offerentem, dicentem: “Majora, Vir Dei, his tibi debeo: tuis enim ignitis eloquiis factum est, ut duo mei genitoris debitores summas pecuniarum, mihi penitus ignotas, in defuncti patris testamento minime expressas, sponte domum attulerint, per quas e miserrimo ad mediocrem vitæ statum exurrexi.” Gavisum se dixit factæ restitutionis, per quam fœneratores suæ caverunt conscientiæ, & illius providerunt paupertati, domumque remisit. Ea in urbe conciones habuit quatuor in templo cathedrali; descendentique e suggesto furibunda occurrit quædam dæmoniaca vociferans: “O Bernardine, quid ego in te commisi, ut ita me perturbes & crucies! Sed non impune facies; e suggesto te præcipitem dabo, & caput contundam.”

[161] Ad inconditos frementis & spumantis clamores, quæ aderant, [adstantium feminarum lascivos vanosque ornatus increpuit] fugere cœperunt mulieres: ille, ut sisterent, exhortatus, jussit, ut ad arcam seu tumulum S. Geminiani possessa ferretur. Illic ingenti hominum & mulierum constituta multitudine, magna voce intonuit Bernardinus, miseræ energumenæ compatiendum, sed magis, quæ adstabant, mulieribus adscititio ornamento suam speciem mentitis. Hæc enim corpore, illæ mente laborant; hujus carnem dæmon affligit, harum animas commaculat. Et ad mulieres conversus, ait; “Hujus dæmoniacæ miseremini, & statum vestrum non consideratis? Qui hanc affligit in eaque apparet spiritus, in vobis latenter, sed manifeste sua signa producit. An non ejus opera in vobis probatis? Nonne ejus vestigia in corpore vestro videtis? Unde falsus ille fucus? unde cerri * & crispantes crines? Unde stibium & cerussa? unde tot malorum irritamenta? Quis pectora, quis mamillas nudare, quis humeros incautis pravisque oculis docuit objicere?

[162] Nonne, qui subtus latet, malus genius hæc vobis persuadet, pravasque subinde cogitationes vobis vestrisque spectatoribus immitit? An non hæc creditis, vel dubitatis, quia in vobis non loquitur, [tam efficaciter, ut hos illæ statim abjecerint.] vel corpora non discruciat? Certiora habetis inhabitantis dæmonis signa. Quæ sic incomposite loquuntur & misere vexantur, multoties aliunde malum sentiunt ab ægritudine, a læsa potentia, ab exuberante humore, objectisque menti spectris horrendis; hæc vestra corporis specieique mendacia certissima sunt dæmonis signa, eique absque dubio famulantur. Scitote, non nisi illius opera esse, qui vos istis tendiculis in aliorum armat ruinam.” Dum hæc diceret, astantes fœminæ capita præ pudore demittere, interulas ad jugulum attrahere, ornamenta vana detrahere, lacrymabundæ & compunctæ recedere, inaures, annulos, pretiosa monilia in pauperes distribuere. Ad hæc dæmon fremere, concuti, vociferari dæmoniaca, maledictis lacessere Bernardinum, qui tot sibi animarum laqueos abstulit & arma diripuit. S. Geminianus, ad cujus sacrum tumulum hæc facta dicuntur, fuit episcopus Mutinensis, coliturque die XXXI Januarii, ubi de eodem in Opere nostro actum est. Sed Waddingum rursum audiamus.

[163] [Ibidem in soro concionatur; dæmones e corporibus pellit;] Deinceps, inquit, concionari oportuit in aperto foro, concurrente innumerabili hominum multitudine ex finitimis agris, Carpensi, Mirandulano, Regino, Mutinensi, Bononiensi. Integra se in conspectum effundebant oppida, præeuntibus, qui præerant in populo, & sacerdotibus, summoque mane, antequam urbis portæ aperiebantur, præ foribus stabant, ut mature locum caperent, unde audirent concionantem. Per tres horas constanti voce & firmo latere disserebat diebus ferialibus, per quatuor festivis. Reliquo diei tempore excipiebat adventantes; tribulatis salutaria consilia, mœstis solamen, tentatis remedia, omnibus levamen exhibebat; nullus e conspectu tristis recedebat. Doctrinam porro & vitam Dominus signis multis confirmavit, nota præsertim supra dæmonia potestate. Orlandum, ferum & inexorabilem olim militem, cujusdam oppidi deprædatorem; fœminam propterea possessam, quod in die Paschatis adscititiis capillis, stibio & fuco adulterata, ad sanctissimæ mensæ communionem accesserit; alteram, quod die sequenti, postquam sacrum Epulum acceperat, ad fucos, quos tunc deposuerat, pectorisque nudi ostensionem redierat; tertiam, quia in diploïde bullulas gestabat argenteas, quas iniquus sacerdos patruus ei ex sacra calicis patena conflarat, adolescentulum ob crimen pessimum, vexatos, oratione & Crucis signo a malo genio liberavit.

[164] [periculum toxici evadit, instrumenta vanitatis publice comburit.] Frequens erat in urbe ista pecuniam in orbem tondere, talis ludere, pompose vestire. Contra hæc & mulierum fastus, dolosasque artes, quibus homines irretire solent, quodam die prædicavit ingenti fervore, eoque item fructu, ut vitia hæc penitus extirpasse videretur, & fœminæ suos falsos ornatus procul fecerint, ac capillos non solum alienos abjecerint, sed & suos absciderint, nolentes alteri placere, quam Deo. In Hebræos acriter invectus, increpavit Christianos Judæorum fautores & amicos, atque hinc vindictam sumptura quædam Hebræa, efficto nobilis Christianæ nomine, misit ad eum quædam bellaria & fructus intoxicatos. Fraudem subodorati Fratres, cani frustella dederant, qui paulo post intumuit & obiit. Post ultimas duas conciones paratos habuit rogos, quibus ingentem copiam injecit ludi instrumentorum & fuci fœminei. Erant scilicet ista instrumenta vanitatis voluptatisque ac peccatorum illecebræ, quæ per Beati conciones & pia monita ad frugem reducti viri ac mulieres, illi tradiderant, quæque ipse in acervum congesta, velut erepta dæmonibus arma, publice cremabat. Ejusmodi rogos etiam alibi ab eo succensos, infra videbimus, & Bernardinus a Clastidio in Vita cap. 5 scribit, soluisse ipsum id fere ubique factitare, eosque acervos Castella diaboli appellare.

[165] Rebus tam bene Mutinæ gestis, Vir omnis humanæ gloriæ fugitans, [Inde recedens, surdæ auditum restituit, prædicat Ferrariæ,] Ferrariam inde profecturus, clam recessit, honorem insequentis populi declinaturus, sed frustra; ingens enim turba secuta est, nec dimittere voluit abeuntem, nisi solemniter benediceret & bene precaretur. Fœminæ per annos octo surdæ tunc auditum restituit, multisque distribuit nomen sanctissimum Jesu, a se chartulis inscriptum, quarum indita virtute malis multis præsto aderant remedia. Rogatus a Ferrariensibus, ut in die S. Georgii (qui in Romano Martyrologio XXIII Aprilis annuntiatur) prædicaret, habuit paucos auscultatores, distracto populo circa hastiludium & choreas. Die altero contemptum reprehendit verbi Dei sacrorumque præconum; dixitque, nimis cito urbem illam oblitam fuisse tot calamitatum, quot ante paucos annos fuerat perpessa. Consule supra dicta num. 115 & sequentibus. Die S. Marci (id est, XXV Aprilis) abiit Ravennam, ubi nocte una hæsit, summoque mane navigavit Ariminum versus; inde abiit ad Montem-Florum; hinc Urbinum, nullo commoratus neque concionatus loco.

[166] Vulgo notæ sunt memoratæ civitates Ravenna ac Ariminum in Romandiola, [Eugubii Montem pietatis augeri curat.] cujus prior caput est, sitaque duobus circiter milliaribus a mari Adriatico, cui posterior adjacet. Mons Florus, vulgo Monte Fiore in novissima charta geographica Status Ecclesiastici, a Christophoro Maire Societatis Jesu delineata, fere medius collocatur inter prædictam civitatem Ariminensem & Urbinum. Verum hæc de locis, per quæ Beatus tantummodo transivit, dicta sufficiant. Eugubii, (quod ducatus Urbini episcopalis civitas est, incolis Gubbio dicta) sermonem habuit coram domino Octaviano, ducis Urbinatis patruo (nam proprios duces suos habuit usque ad Pontificatum Urbani VIII Pontificis, qui ducatum Urbini dato pretio Ecclesiasticæ ditioni comparavit) aspere increpans usurarios & iniquos fœneratores, commendato deinde instituto Montis pietatis. Reprehendit Hebræorum amicos & fautores, qui præceptis principum e consortio Christianorum rejectos, propter munera aut sordidum lucrum curant revocari. Eo ipso die indictum erat concilium, ut paciscerentur cives cum Hebræo quodam locuplete circa commodandas pecunias; non enim eo crevit Montis nuper erecti facultas, ut omnium sufficeret necessitati. At Bernardini doctrina ita mutati sunt animi, ut Judæi pacta cives repulerint, & communibus oblationibus Mons sit auctus sufficienter.

[167] Eugubio Perusium profectus, omnium exceptus est jubilo; [Perusinos, sæviente peste, ad pœnitentiam inducit:] sed crescente illic pestilentia, quam anno præterito dixerat propter peccata grassaturam, plurimi recesserunt in villas & prædia ruralia; desertaque urbe, oportuit conciones dimittere. Resumpsit tamen, objectisque Sapientiæ verbis; “Sermo tuus, Domine, qui sanat omnia;” cœpit convocare populum, animos addere, spem fugandæ pestis injicere, modo pœnitentiam agerent & opera exercerent misericordiæ. Indicta solemni supplicatione, Dei clementiam omnes imprecati, nudisque pedibus etiam heroïnæ, sparsis capillis, atra & humili veste, binæ incedentes, Dei iram placaverunt. In solemnitate Corporis Christi alteram iis ordinavit legibus, ut nihil non sanctum & pacificum conspiceretur, ubi alias multæ rixæ & homicidia in populo semper armato perpetrabantur. Tot beneficiis adstricti Perusini summo in honore Auctorem habuerunt; beatumque se reputabat, qui vel alloqui posset vel vestem attingere. Tanto impetu, ut accederent, ferebantur, tantoque comprimebant concursu, ut non nisi satellitio senatorio circumsepto liceret e cœnobio ad templum proficisci, e suggesto domum redire.

[168] [civilia arma compescit:] In festo S. Antonii Patavini (id est, die XIII Junii) post concionem, dum ad refocillandas languentes vires mensæ assideret, ecce ingens rumor & strepitus armorum duarum potentissimarum factionum, de Peneschis & Staffeschis, in foro digladiantium. Assumpta Cruce, irruit in acies medias Bernardinus, & tamquam potestatem habens, præcepit, ut quiescerent. Quamvis quadraginta utrimque fuerint vulnerati, omnesque in mutuas exarserint cædes, nihilominus Viro Dei obsecuti, diversa in loca recesserunt. Advenerunt paulo post, tamquam suis partiariis (id est suarum partium sectatoribus) auxiliaturi Ballioni & Oddesci, de quibus superius (num. 139) locuti sumus; sed & hos compescuit Bernardinus, omniumque partium capita duxit in ædem S. Laurentii proximam, ubi episcopi & gubernatoris Pontificii interventu odia aspera temperavit, pacemque stabilivit. Verumtamen ea pax Ballionios inter & Oddos minime diuturna fuit, ut ex dicendis patebit.

[169] [muliebres illecebras exurit; Assisii stella illustratur: a Pontifice] Hoc fructu (pergit Waddingus) frequentique incendio muliebrium vanitatum, aliorumque peccati instrumentorum, tota prædicavit æstate Perusii in publicis plateis, exceptis diebus quatuor, quibus Assisii sermones habuit de indulgentia Portiunculæ, ubi semel fulgentissima apparuit stella super caput Prædicantis. Dum tam uberem messem Vir plane apostolicus colligebat, Romam ab Innocentio VIII summo Pontifice per litteras evocatus est, de cujus causa pauca hic præmittenda censui, ad Waddingi dicta partim illustranda, partim etiam emendanda. Ortum fuerat anno præcedenti bellum inter Ferdinandum I Neapolis regem, ejusdemque regni barones, illius sævitiam exosos; quorum partes cum laudatus Pontifex, & ipse quoque Ferdinando merito infensus tutaretur, Aquila, regni Neapolitani civitas in Aprutio Ulteriori, cujus caput est, regio jugo pariter excusso, sponte sua se eidem Pontifici subjecit; atque hinc bellum latius exarsit. Secuta tamen anno sequenti, sive 1486 mense Augusto pax est, e cujus conditionibus una fuit, ut Aquilanæ civitati liberum esset, utri imposterum parere mallet, Pontifici, an regi.

[170] [arcessitus Romam,] Pactis male stetit Ferdinandus; nam ut alia mittam, Mense Septembris tumultus magnus factus est in civitate Aquilana, ubi tandem archidiaconus, qui pro Papa & libertate Aquilana stabat, interfectus fuit, intravitque comes Montorii cum gentibus suis & regis; & ecclesiastici aut cæsi aut expulsi fuerunt; inquit Stephanus Infessura, auctor synchronus, in Diario urbis Romæ apud Muratorium tom. 3, part. 2 Rerum Italicarum scriptorum Col.Hisce consentit alter ejusdem temporis Diarii Romani scriptor anonymus, ibidem editus a Col.præterquam quod is Aquilam paulo serius a duce vel comite Montorii occupatam fuisse significet, cum dicat, ejus rei nuntium die XII Octobris Romam pervenisse, ad quem diem etiam Muratorius in Annalibus Italiæ illius civitatis occupationem rejecit. Conciliari tamen ambo scriptores possunt, dicendo, tumultum inter Pontificiarum regiarumque partium fautores Aquilæ cœpisse mense Septembri, ac demum die XII Octobris vel circiter eamdem a Montorii comite armata vi Ferdinando regi subjectam fuisse. His prænotatis, Waddingum audiamus.

[171] Icto, ait, sub hoc tempus pacis fœdere inter Innocentium Pontificem & Ferdinandum regem Neapolitanum, [ut Aquilanos tumultus sedaret;] Aquilana urbs in potestatem regis devenit. Timentibus autem civibus, ne defectionis pœnas apud regem luerent, turbæque indies orirentur inter Pontificiæ & regiæ partis studiosos, illisque instantissime petentibus, ut ad eos Bernardinus mitteretur, his eum litteris ad se vocavit Innocentius.

“Dilecto filio Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum professori.

Dilecte fili, salutem & Apostolicam benedictionem. Volumus, ac tibi præsentium tenore in virtute sanctæ obedientiæ expresse præcipiendo mandamus, quatenus, his acceptis, ad nostram præsentiam venias. Datum Romæ sub annulo Piscatoris apud S. Petrum, XIX Septembris MCCCCLXXXVI. Pontificatus nostri anno III.

Hieronymus Balbanus.”

Acceptis litteris, confestim in Urbem contendit Bernardinus; sed in itinere verbi Dei pabulo Narnienses & Tifernates refecit. Narnia, vulgo Narni, urbs Umbriæ est ad Narem fluvium, quam in itinere suo Assisio Romam adire potuit Beatus; at nescio, quos hic Tifernates commemoret: nam neque Tifernum Metaurum in ducatu Urbinate, neque Tifernum Tiberinum in ejusdem ducatus ac Etruriæ limite, nec denique Tifernum Samnitum in regno Neapolitano, in eodem itinere potuit adire.

[172] Pontificis autem (ita pergit annalista) in Urbe audito mandato, [sed mutatis interim rebus, eidem multa bona suggerit,] visum est aliquantisper expectandum, donec animus Alphonsi Calabriæ ducis, Ferdinandi primogeniti (qui regio exercitui præerat) exploraretur. Sedatis tamen rebus, pacatisque animis, multoties allocutus Bernardinum Pontifex, in delitiis habuit, voluitque apud se in Urbe retinere. Ex die datæ epistolæ, quam editor ex originali acceptam ait, simul & ex iis, quæ præmisimus, collige, an jam tunc, cum illa scriberetur, Aquilana civitas in Ferdinandi regis potestatem pervenisset. Mihi verisimilius apparet, B. Bernardinum a Pontifice ante evocatum fuisse, ut initia Aquilanorum tumultuum sedaret; sed cum hi in dies crescerent ac regiæ partes ibidem nimium invaluissent, eidem Pontifici visum esse tam præsenti vitæ periculo tantum Virum temere non exponere, præsertim postquam acceperat, quæ de invasa urbe cæsisque vel expulsis suarum partium ecclesiasticis viris mox retulimus. Quid interim Romæ egerit, ex iisdem Annalibus videamus.

[173] Multa porro, arrepta hac occasione, suggessit Vir Dei, [& Mantuani Montis pietatis confirmationem obtinet,] quæ regimen Ecclesiasticum & fructum concernebant animarum; neque hæc contempsit Innocentius, sed tamquam a Viro ingenuo & Numini caro prolata, judicavit, & opere perfecit. Etsi vero Pontifex se benignum facilemque ostenderit, & quæcumque petere vellet, obtulerit, nihil tamen postulavit præter remissionem peccatorum, quotiescumque pro sua Sanctitate oraret; & confirmationem Montis pietatis Mantuani, per quam tanta obversantium contradictio tandem cessaret. Utrumque facile concessum; etsi circa secundum se opposuerit M. Antonius de Grossis, episcopus Tyburtinus, Pontificis familiaris. Sed quas objecit rationes, docte solverunt Matthæus Ubaldus Perusinus, Romanæ Rotæ auditor, Joannes Baptista Sanseverinus, juris Cæsarei in Romana Sapientia primarius professor, advocatus consistorialis, & hujus professionis vir alter inter Perusinos celebris, Ballionus de Monte Ubiano, qui nomine collegii Perusini doctum edidit consilium, sive tractatum circa hujusmodi Montium erectionem, rogatus a B. Jacobo Piceno.

[174] [bulla edita; ab eodem mittitur ad Tudertinas & Perusinas] Subditur ex autographo, tota Bulla, quæ incipit: Ad sacram Petri Sedem &c, signataque est anno Incarnationis Dominicæ MCCCCLXXXVI, III Kal. Decembris, Pontificatus nostri anno III; sed quam ego, quia longior est, nec ad Bernardinum, de quo in eadem nominatim non fit mentio, sed ad civitatem Mantuanam, quæ illum, verisimiliter suadente atque operam conferente Bernardino, proprie postulaverat, directa fuit, hic prætermitto; præsertim cum in laudatis Annalibus legi possit. Non sic tamen Romæ detentus fuit a Pontifice, quin etiam sacris suis sermonibus cives erudiret, donec alio missus fuit. Nam teste eodem historiographo Minorum, habitis concionibus ad templum Aræcæli sui Ordinis, præsertim in natalitio S. Francisci, concurrente immensa populorum multitudine, jussus est Bernardinus redire Perusium, sedaturus novos illius gentis tumultus; ita tamen, ut declinaret ad Tudertinos, simile beneficium præstiturus. Prompte obsecutus, dixit Pontifici, sævam & ad arma cædesque proclivem, gentem Perusinam dure coërcendam, præsidemque immitti debere, qui rigore & timore coërceret, uti sub Paulo II factum erat, cujus tempore pacifice vixerunt.

[175] [civiles discordias componendas;] Discessuro præcepit Angelus vicarius generalis, ut propter attenuati corporis complexionem, viarum incommoditatem, brumæque rigorem equitaret, sociisque injunxit, ne permitterent peditare. * At ille insuetus equis, minimeque valens calcaria pigritantis equi lateribus admovere (erant enim parvuli Hominis crura brevissima, vix ephippia excedentia) rogavit, sibi permitti religioso consuetoque more ambulare. Ubi Perusium civium omnium exultatione appulerat, cœpit concionari Dominica tertia Adventus, omnesque hortari ad frequentiam Sacramentorum Pœnitentiæ & Eucharistiæ, ad opera misericordiæ exercenda, & ferales inimicitias extinguendas. Infra paucos dies juxta Bernardini consilium Pontifex illuc gubernatorem, sive legatum, misit episcopum Castellanum, Mantuanum, hominem in rebus curialibus & regimine expertissimum, ampliusque reprimendo sævienti populo adjunxit suum nepotem archiepiscopum Cosentinum, latis insuper severis legibus contra pacis urbisque perturbatores.

[176] [quod una cum legatis Pontificiis] Per priorem e duobus laudatis præsulibus non designari hic episcopum Civitatis Castellanæ, vulgo Civita Castellana, colligo ex Ughelli Italiæ sacræ recusæ tom. 1, col. 601, ubi Angelus Pechinolus, Perchinolus vel Petrinolus, ejusdem loci civis, id temporis ibidem sedisse dicitur. Sed, nisi fallor, indicatur episcopus Tiphernas, seu Civitatis Castelli, Italis Citta de Castello dictæ, quæ Umbriæ civitas est in ditione Ecclesiæ prope Tiberim sita, a quo Tiphernum Tiberinum etiam appellatur. Ita suspicandi ratio est, quod in eodem tomo, Col.nter episcopos Tiphernates Bartholomæus, sive Bartolus Moranus, vel, ut in margine annotatum est, Maraschus, Mantuanus ab anno 1474 usque ad 1487, quo Romæ obiit, eam sedem tenuisse legatur, qui etiam in epitaphio suo, quod ibidem refertur, antistes Castellanus sine alia voce addita appellatus est. Alter e prædictis, Cosentinus scilicet, seu Cusentinus, in Calabria Citeriori archiepiscopus, fuit Nicolaus Cibo, qui eidem ecclesiæ præfuit ab anno 1486 usque ad 1489, quo ad Arelatensem translatus fuit: Ughellus tom. 8 laudati Operis col. 256 in ejusdem elogio Innocentium VIII, qui ante Pontificatum Joannes Baptista Cibo fuit dictus, ipsius fratrem, Sammarthani, Scævola & Ludovicus, in Gallia Christiana, quos Dionysius item Sammarthanus in eodem Opere aucto secutus est, consobrinum; Petrus Saxius in Pontificio Arelatensi patruum, ac denique laudatus Waddingus Nicolaum ejusdem Pontificis nepotem dixerunt; quod nostra jam nil interest indagare.

[177] Sed ad propositum facit, quod de eodem Nicolao ibidem habet Ughellus, [Perusiæ feliciter exsequitur.] sic inquiens: Anno MCDLXXXVII Perusii gubernator fuit; unde colligere licet, ipsum, si minus Tiphernati episcopo in pacificanda Perusia socius fuerit ab Innocentio datus, ut habet Waddinghus, saltem eidem eo anno 1487 mortuo in illam curam civitatisque gubernationem successisse. Verum unde digressi sumus, ad Annalium, inquam, textum revertamur. Ægre gens Balliona hoc sibi frænum & vincula injici ferebat, cui sedandæ conatus omnes adhibuit Bernardinus, dieque S. Silvestri (id est ultima anni 1486 die) doctissimam habuit concionem de obedientia debita legibus Pontificiis, de bono pacis, de seditionum incommodis, & de pœnis digne inferendis in pacis publicæ violatores. Hac præmissa dispositione, publice lecta sunt statuta Pontificia, deinde præcipuis civibus ad consilium vocatis, reconciliatis partium ducibus, admissæ sunt leges & urbs pacificata. Reliqua, quæ Tuderti, aliisque in locis Bernardinus egit, dicemus anno sequenti; ad quem partim etiam spectare videntur, quæ nunc recensui.

[Annotata]

* auspicatus

* cirri

* i. e. peditem incedere

§ IX. Tuderti pacem inter cives conciliat: Perusiæ cultum B. Mariæ Virginis, sanctique Josephi, ac sanctissimi Sacramenti multum promovet: miracula patrat: alia ejusdem gesta variis in locis anno MCDLXXXVII.

[Tudertes civilibus odiis dissidentes] Tudertum, alias Tuder, indigenis nunc Todi dictum, episcopalis civitas Umbriæ est in ditione Ecclesiæ, Perusiam inter ac Narniam, non procul a Tiberi, ubi Naiam recipit. Hic quoque, quod & in aliis civitatibus Italiæ tunc temporis satis commune erat, civilibus odiis dissidebant incolæ, ad eosque conciliandos initio anni 1487 B. Bernardinus profectus est, quod ut faceret, eum anno proxime elapso a Pontifice Innocentio VIII in mandatis accepisse, superiori § narravimus. Waddingus laudans de more Legendas Mss. & Cimarellam lib. 6, cap. 22, de hoc argumento scribit sequentia. In ipso hujus anni (1487) introitu Bernardinus Feltrensis ad Pontificis votum Tudertum abiit, civesque in duas divisos factiones publicis concionibus, piisque exhortationibus ad pacem reduxit. Deinde in unum corpus redactos in Pontificis sacramentum redegit, adeoque mansuefecit, ut, quas placuit Hieronymo Urbinati, episcopo Forosempronii, leges ferre, passi sint libenter. Apud Ughellum tom. 2 Italiæ sacræ auctæ col. 834 Hieronymus Sanctuccius, patria Urbinas, hoc tempore Forosemproniensis episcopus fuisse legitur; sed quid huic cum Tudertibus? Laudatus annalista ad eumdem annum, num. 23 asserit, eumdem Tuderti gubernatorem fuisse; quod forsitan de extraordinaria tantum potestate ad eas turbas sedandas a Pontifice commissa accipiendum est.

[179] [invicem conciliat.] Utut sit, Bernardinus, ut initæ concordiæ memoriam Tudertibus etiam absens refricaret, inde discessurus ante Dominicam Septuagesimæ, vexillum, quod secreto fieri curavit, in suggesto, in amplissima area præparato, explicuit, in quo Christus flagellatus brachiis extensis urbi Tudertinæ prominebat, cives genuflexi eo usque in duas partes divisi, sublatis ad Christum oculis, dicebant: “Pars mea Deus est.” Christus vicissim respondebat: “Et ego ero vester, si vos mei fueritis.” Et in fine concionis in fervore prolatis illis verbis; “Pacem meam relinquo vobis;” omnes ad conservandam, quam inierant, pacem hortatus, duo similia vexilla rogavit fieri; unumque in ecclesia cathedrali, alterum ad templum S. Fortunati, tertium in domo civica in testimonium & exhortationem pacis jussit appendi. E rastris descendentem omnes lacrymis, magnis vocibus Pacem, pacem conclamantes, exceperunt. Verumtamen haud diu in hoc pio fervore perstiterunt, sopito potius, quam extincto discordiarum igne; ita ut oportuerit, Beatum eodem anno illuc redire, quando solidioribus legibus pax tandem stabilita fuit, quemadmodum suo loco dicemus.

[180] [Fulginii febricitat; vadit Perusiam, ubi S. Josephi] Tuderto progressus Fulgineum (seu Fulginium, quæ Umbriæ pariter civitas est, vulgo Foligno, ad Tiniam fluvium) in ecclesia cathedrali diebus duodecim concionatus, ludos insaniasque Bacchanalium detestatus, cœpit infirmari, vectusque asello, sub initium Quadragesimæ Perusium pervenit. Languens & debilis concionari cœpit in ecclesia cathedrali, nulloque die prædicare omisit, etsi frequenti febris symptomate affligeretur. In die S. Josephi, Perusinis solemnissimo propter annulum sponsalitium B. Mariæ Virginis, quem possident, magnifica instituta supplicatione, doctaque habita oratione, persuasit magistratui, ut nobile construerent sacellum marmoreum pretioso thesauro custodiendo, quem arculæ ferreæ deauratæ, clavibus quatuor obseratæ, pretiosis monilibus mirisque modis exornatæ commiserunt, divisis clavibus inter Dominicanæ, Franciscanæ, Servitarum & Augustinianæ familiarum superiores.

[181] [ac B. M. V. annuli pronubi,] Factum hoc & pios Bernardini conatus in suo docto Commentariolo, quem de annulo pronubo Deiparæ Virginis inscripsit Joannes Baptista Laurus Perusinus, Urbano VIII a cubiculi secreto & literis amœnioribus, meus, dum viveret, optimus amicus, ita recensuit. “Ceterum quo perennaturi apud Perusinos annuli cultus longe lateque in dies amplificaretur, ab ædicula palatina digniorem celebratioremque in locum patres transferendum censuere; idque non tam sponte, quam hortatu B. Bernardini a Montefeltrio *, Minoridæ Franciscani, qui exquisita majorum artium cognitione ac sanctimonia pollens, mirus Hieronymi atque Augustini discipulus audiebat, entheoque afflatus spiritu complura vaticinabatur; fuereque in his bella (cometis enim duobus, sub initum Sixti IV Pontificatum conspectis, abunde fidem fecerant consecuta) quæ postea universam Italiam funestissime devastarunt. Is Ecclesiastes ea tempestate laudatissimus, Perusiæ inter concionandum, pronubi annuli dignitatem excellentiamque lectissimis ornabat sententiis, orationeque vivida & liberalibus præconiis ad cælum efferebat; simul sublapsam non nihil retro observantiam (ut prona in deterius humanitas mitibus decretis semper indulget sibi) multo flagrantius revocandam prædicabat.”

[182] “Cujus dicto sapientissimus magistratus extemplo audiens fuit. [quem Perusini apud se servari credunt,] Quare ornatissimum sacellum in basilica S. Laurentii, qua muro picturato ac cælatis asseribus conclusum, qua ferreis pilis & cratibus, magnificentissimo sumptu extruendum curavit. In summo hujus hastati propugnaculi, ducta circum fascia, hi descripti extant versus.”

HIC SOCIATA SUO COLITUR REGINA MARITO,
ET FACILI JUSTAS ACCIPIT AURE PRECES. M. D. XI.
HAC SACER INTACTÆ MATRIS JACET ANNULUS ÆDE,
QUI DEDIT, EST CUSTOS MUNERIS ILLE SUI.

Deinde prosequitur (Waddingi verba sunt de Lauro) egregias sacelli picturas, variumque ornatum tanto pignore dignissimum; ibique jacere nobili sepulcro Minoritam Theutonem, tanti muneris auctorem, qui Clusinis sublatum, dum in Germaniam transferri cupit, Perusinis tradere divinis artibus compellitur. Post hæc sequitur ejusdem Minoritæ, Wintherii dicti, epitaphium, quod quia huc non pertinet, omitto.

[183] Non enim hic locus postulat, ut historiam ejusdem annuli examinem, [religiosam venerationem multum auxit,] quæ spectat ad Acta cultumque beatissimæ Dei Genitricis post finem totius Operis nostri illustranda. Interim certum est, annulum illum tamquam ejusdem sanctissimæ Virginis pronubum, seu sponsalitium, apud Perusinos magno in pretio ac veneratione haberi. Lauri verba ex ejusdem Commentario anno 1626 Coloniæ Agrippinæ edito, non ex Waddingi Annalibus recensui, quia in hosce (editionis Romanæ anni 1735, qua utor) nonnulla typothetarum menda irrepserunt; quodque etiam magis observandum est, prætermissus est annus Christi M. D. XI, apud Laurum post duos priores ex quatuor datis versibus appositus, ex quo liquet, istum saltem sacelli ornatum recentiorem esse B. Bernardino, qui anno 1494 feliciter obiit. Nihil tamen hinc ex Beati meritis decedit, quo, dum viveret, auctore ejusdem sacelli ornatus, majorque Dei Genitricis ac illibati hujus sponsi Josephi veneratio ibidem cœpta fuere. Hactenus de sacello; de erecta vero eadem occasione societate, sive sodalitio, in iisdem Annalibus sequentia legere est.

[184] Porro Bernardinus ultra constructi sacelli opus, [sanctique Josephi sodalitium, cui ipsemet nomen dedit,] tamquam pretiosissimi thesauri custodes & stationarios milites, confratres adhibuit sodalitii S. Josephi, primusque huic confraternitati urbis episcopus (is tunc fuit Dionysius Vannuccius) secundus ipse Bernardinus institutor, qui & leges præscripsit; deinde heroes, clerus & populares, affatim sua nomina dederunt, dependeruntque ante nobile depositum lampades tredecim; omnium maxima in medio collocata, qua Virginis hoc annulo oppignoratæ, duodecimque Apostolorum excubias & fidam custodiam denotarent. Cæsar Crispoltus Perusinus in Perusia Augusta lib. 1, parte 2, cap. 13 describens cathedralem S. Laurentii ecclesiam, in qua prædictum sacellum exstat, similiter asserit, confraternitatem S. Josephi anno 1487 in eodem a B. Bernardino nostro institutam fuisse, ac suo etiam tempore, id est, seculo XVII, perseverare, sed conjunctam cum confraternitate sanctissimi Sacramenti, ac propterea Sanctissimi Sacramenti & S. Josephi appellari.

[185] [atque SS. Sacramenti solemnem supplicationem instituit:] De nomine a Bernardino eidem sodalitio dato consentit, probatque ex ejusdem sodalitii libro, in quo hanc illius nuncupationem manu propria, sed verbis Italicis scriptam legi affirmat: Ego frater Bernardinus de Feltro Ordinis Minorum, parvulus & pauperculus, offero me, ut sim e fraternitate & societate gloriosi patriarchæ S. Josephi, sponsi virginei immaculatæ Virginis Mariæ, nutritii & gubernatoris Domini nostri Jesu Christi. Addit denique, ab eodem Beato ordinatum esse, ut festa S. Josephi luce solemnis supplicatio quotannis institueretur, idque suo etiam tempore magna cum populi frequentia & devotione observari. Cetera ejusdem Beati Perusiæ gesta annalista ibidem pergit his verbis narrare. Præter hæc solemnem devotamque fieri curavit feria quinta majoris hebdomadæ supplicationem, ut dignius tanti Sacramenti institutio celebraretur, quod ipse urbis episcopus pretioso gestatorio circumferebat.

[186] [miracula patrat tam hic,] Die sequenti ad pœnitentiam, dignamque peccatorum satisfactionem, Sabbato & Resurrectionis lucescente aurora, ad resurgendum cum Christo, & quæ sursum sunt, sapienda exhortatus, infirma semper valetudine, firmo tamen & constanti spiritu, conciones cum latissimo * fructu pacis & pietatis absolvit. Doctrinam ejus Dominus signis multis comprobavit: etenim chartulis, quibus nomen Jesus inscribebat, frustulis panis ab ejus mensa diligenter sublatis, multi e multis infirmitatibus convaluerunt. Fratris Barnabæ Perusini germanus parvulus ad mortem properabat, & genitor ad Bernardinum cucurrit, ut opitularetur. Dedit chartulam Jesu nomine signatam, jussitque ut benediceret, Crucisque signo muniret. Fecit pius pater, statimque exurrexit languidulus filius, & cum parentibus ad mensam cœnavit. Hæc prodigiosa pueri curatio ac forte aliquot aliæ, quas generatim tantum memoravit, Perusiæ contigisse videntur; at quæ mox sequitur, certe alibi facta est, Aquæ Spartæ scilicet, quæ Umbriæ castrum est, vulgo Acquasparta dictum, ac in novissima charta geographica ditionis Ecclesiæ per P. Christophorum Maire in medio fere itinere Spoletum inter & Ameriam notatur.

[187] [quam Aquæ Spartæ: expenditur aliud Waddingi assertum.] Aquispartis (teste Waddingo) una dumtaxat concione, & sanata muliere epyleptica atque in capite vulnerata, omnes in sui amorem & admirationem excitavit. Franciscus Surianus Venetus, de quo alias obiter diximus, a confessarii munere, quod prudenter & solerter per annos multos exercuit, transire cupiens ad prædicatoris, Bernardinum convenit, rogavitque, ut Evangelicæ functionis rudimenta doceret, & linguæ Crucis signum imprimeret. Ut fecit ille, sensit hic, divinum instillari animarum zelum, docteque & cum fructu prædicavit primo in Etruria; deinde institutus guardianus Hierosolymitanus, Alexandriam perrexit, ubi multis in locis Ægypti multos Christo lucrifecit. Ita quidem ille; at ex ipso loco eorumdem Annalium, quem pro facta Suriani mentione in margine allegat, mihi dubium oritur. Laudat enim annum 1455, num. 87; ibi vero refertur ipsius testimonium de prodigio, Beryti in Syria eo anno ac ejusdem Suriani tempore, dum in iis partibus versaretur, facto. Quo pacto autem mox dicta vera sunt, si ille jam inde ab anno 1455, quo Bernardinus annum ætatis suæ 16 vel 17 agebat, in Syria fuerit? An forte postea in Europam reversus est? An ista de S. Bernardino Senensi legerat Waddingus, & ad Feltriensem incautus transtulit? Fateor, me id non dispicere: at certe si ad Senensem, qui anno 1444 obiit, referantur, omnis cessabit difficultas objecta.

[188] Post hæc de miraculis alieno forsitan partim tempore ac loco insertis sæpe laudatus Minorita ad alias res ab eo gestas revertitur. [Tollitur ejus relegatio: libros magicos comburit Perusiæ.] Jam agebatur annus quartus, ex quo ob Pontificium interdictum religiose observatum a ditione Veneta, patria sua, de qua optime fuerat meritus, exsulabat, solus exceptus in senatusconsulto, per quod anno 1484 composita Pontificem inter Venetosque pace, concessum fuerat ceteris Fratribus Minoribus, eadem de causa exsulibus, illuc redire. Tandem hoc anno 1487, dum adhuc Perusiæ degeret, accepit litteras ab Antonio Foscaro, guardiano Veneto conventus a Vineis nuncupati, in supremo consilio decemviratus revocatum exilii edictum, in eum olim promulgatum, magnoque ferri senatum desiderio, ut repatriaret. Quid ad hæc responderit, non habeo compertum; sed non videtur in ipsam civitatem Venetam umquam regressus fuisse. Perusia discessurus (Tudertum) ingentem struem combussit librorum magicorum, nigromanticorum, malarumque artium, quibus plurimi ex gente hac erant addicti.

[189] Tudertum reversus, comperit repullulasse studium partium, [Tuderti pacem restituit, firmatque:] atque ex factiosis multos Romæ laborasse, ut eo munere abdicaretur dignissimus, quem ante diximus, gubernator; nimirum Hieronymus Sanctuccius, episcopus Forosemproniensis, de quo consule dicta num. 178. Dolebant, se tanti hominis reprimi auctoritate, cupiebantque ad simultates & odia fræna laxari. Restitit Bernardinus, multisque concionibus pacis commodum, inimicitiæ damna, reverentiæ erga Sedis Apostolicæ ministros meritum & laudem enarravit. Tandem solidæ pacis præscriptis sexdecim articulis, explicatum pacis, quod diximus, vexillum, ordinato omnium processu, per urbem circumduxit, portantibus, qui sequebantur, olivæ ramos, stabilitæ pacis indicium. Dies hic Tudertinis solemnis & salutaris, urbis Annalibus diligenter annotatus est, & in ædibus senatoriis Bernardini exsculpta effigies.

[190] Amplius prædicare progressus de vita Christiane transigenda, [prædicat Spoleti, & Assisii, ubi a variis nationibus intelligitur;] de moderandis filiarum dotibus, de minuendo luxu & temperanda pompa, de bona & religiosa filiorum educatione, Pontificiis litteris avocatus est Spoletum. Hic dum magno animarum lucro quotidie prædicaret, frequentiam suaderet Sacramentorum, modumque doceret recipiendi charismata sancti Spiritus, cujus solemnissimæ apparitionis festum imminebat, ad comitia generalia sui Ordinis, quæ sub illud tempus (Kalendis Junii) hoc anno Assisii diximus celebrata, profectus est. Illic concionatus ipso die Pentecostes: optime intellexerunt Poloni, Austrii, Boëmi, aliarumque exterarum nationum consodales, veluti si lingua uniuscujusque loqueretur. Illic litteras accepit a Florentinis, se jam tertium eum in suum prædicatorem delegisse, & Pontificium obtinuisse decretum, ne alio mitteretur aut proficisceretur, sequenti Quadragesima prædicaturus.

[191] [Spoleti histriones expelli curat; peccatorum illecebras exurit.] Parum hic moratus, Pontificis mandatum prosecuturus, Spoletum rediit, illinc Ceretanos, pessimum & fraudulentum hominum genus expulit, suburbia, in quibus copiose habitabant, multis superstitionibus & diabolicis expurgavit imposturis. Ceretano Italis est circulator sive circumforaneus pharmacopola, ex eo scilicet hominum genere, qui, ut nugas suas vendant, histrionicis artibus & præstigiis incauto vulgo solent imponere. Ambrosius Calepinus in Lexico hosce Cæretanos dictos ait a Cæreto Umbriæ oppido, forte quod plures ejusmodi circulatores ex eo ortum duxerint. Porro antequam Bernardinus Spoleto abiret, ibidem etiam dæmonis (ita vocabant) rogum extruxit, in quo dæmonis arserunt instrumenta, mulierum specieique adulterina ornamenta, aleæ, tabulæ, chartæque lusoriæ, amatoria carmina, libri quique perniciosi. Recedentem universus ferme populus secutus est, adductique sunt coram plusquam quingenti parvuli, ut benedictionem impertiret. Conceptam de se virtutis ac sanctitatis opinionem declinaturus, benedicere recusavit; id a parentibus, quorum imprecationes aut benedictiones plurimi faciebat, dixit fieri debere.

[192] [Concionatur Trevii & Fulginii; Assisii Montem pietatis auget;] Trevium (quod oppidum vel vicus est ad dexterum latus viæ, quæ Spoleto Fulginium ducit) profectus, per hebdomadam prædicavit; inde progressus Fulgineum, ad pacem & concordiam inter se feraliter dissidentes hortatus, prædixit urbis ruinam, nisi factionibus finem darent. Vere pronunciasse, suo malo probarunt: scissis enim in contraria studia civibus, copiosa collecta manu, rustici urbem depopulati, plerosque nobiles occiderunt. Vellem, ut hic addidisset Waddingus, quo anno, quove duce vel occasione contigerit ea urbis per rusticos deprædatio, de qua aliunde nihil possum asserere. Interea iter suum prosecutus, Assisiam venit, ubi Montem pietatis auxit, applicatis aureis quingentis, testamento legatis ad pios usus, pro illius arbitrio distribuendis, & sex sermonibus, quos in foro habuit, multos excitavit, ut alias adderent pecunias.

[193] [laborat pro firmanda inter cives pace, & pervicacibus] Pacis insuper a se inductæ (ubique enim hæc factionum pestis per id tempus invaluit) conservatores deputavit. In festo S. Claræ, splendidissimi illius urbis ornamenti (id est die XII Augusti) doctissimum habuit sermonem, illiusque progeniem & consanguineos, quos nusquam interrupta linea comperit extare, multis honoribus, quod alias diximus, affecit. Per S. Claræ progeniem cognatos intellige ex eadem, qua ipsa, stirpe progenitos: Clara enim castissima virgo obiit. In margine autem Waddingus lectorem ad annum 1212 remittit, ubi ad num. 14 & 15 ejusdem S. Claræ familiam recensens, negat præter Cimarellam ullum a se inventum esse, qui illius Sanctæ cognationem deduxerit ultra B. Silvestrum, S. Francisci sectatorem, qui ex Bosone, filio Monaldi, sanctæ Claræ patrui, natus fuit. Cimarellæ igitur auctoritate ista nituntur. Mox de alia rursum seditione, quam Assisii compescere Beatus tunc frustra studuit, pœnaque pervicacibus ab eodem propterea prædicta, Waddingus obscurius loquitur his verbis.

[194] [pœnas præsagit: aliquot sermones habet Camerini] Vehementer invectus in duas seditiosas partes, de quodam territorio contendentes, & tandem Ballionibus Perusinis donantes, ne pars una vinceretur ab altera, instar impiæ illius fœminæ, dicentes: “Nec mihi, nec tibi; sed dividatur;” voce magna clamavit: “Cavete (inquit) ne Dei satellites & ministros, qui vos severe puniant, advocetis: serpentem in sinu absconditis & fovetis.” Vere prædixit, irruente postea in eos gente Ballionea, & misere flagellante. Hoc eodem anno etiam Nursia, Beati nostri concionibus exculta, copiosos fructus tulit. Est ea Umbriæ civitas versus confinia Piceni, indigenis Norcia nuncupata, olim episcopalis, sed jam a multis seculis in spiritualibus subdita episcopo Spoletano, a cujus sede viginti tantum milliaribus Romanis distare notatur in charta geographica patris Christophori Maire alias laudata. Missus illuc fuit a vicario suo generali Joanne de Sigestro, ac deinde jussu Pontificis Innocentii VIII ibidem aliquanto tempore moratus. Assisio tamen primum divertit Camerinum, Marchiæ Anconitanæ civitatem, quæ tunc temporis suos duces habebat, habuitque usque ad Pontificatum Pauli III; atque inde Visum, vulgo Visso, castellum vel vicum ad Narem fluvium, inter Camerinum & Nursiam situm.

[195] Nursiam a vicario generali amandatus (prosequitur annalista Minorum) ut incultam illam gentem excoleret, [& in castro Viso: Nursinos egregie excolens,] Camerini ab urbis regulo (sive duce) rogatus, in die assumptionis B. Mariæ Virginis prædicavit. In castello Visi aliquot dies hærere compulsus, feram gentem mansuefecit, pacificavit, & peste illa Ceretana (de qua vide num. 191) instar urbis Spoletanæ, liberavit. Nursinis in publico foro singulis diebus prædicavit, qua potuit, arte & labore mores ab aliarum gentium consuetudine alienos mire reformavit: reipublicæ regimen aliud edocuit; qua educandi erant filii, multis documentis aperuit, pacemque turbatissimis rebus superinduxit. Fuerunt, qui per annos septem, & plures, a consortio & colloquio mutuo propter odia & inimicitias & homicidia abstinebant; quos Bernardinus ad oscula pacis reduxit. Quam avidis auribus beati Viri monita exceperint incolæ, inde etiam colligi potest, quod missis ad Innocentium Pontificem seu litteris seu nuntiis, supplicaverint, ut is pro suprema sua auctoritate Bernardinum juberet saltem aliquo tempore cœptos sermones suos ibidem continuare: quod & obtinuerunt per litteras, quas ex autographo recitat Waddingus, sic inquiens.

[196] Itineri se accingens Parmam versus, ubi per Adventum Pontifex prædicare jusserat, [a Pontifice jubetur apud eos toto Septembri] aliud hoc ejus mandatum accepit.

“Dilecto filio, fratri Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia. Dilecte fili, salutem &c. Intelleximus, te aliquandiu prædicasse in terra nostra Nursiæ cum magna satisfactione & spirituali consolatione illius populi, qui in tuis sanis monitis multum sperat, &, si diutius illic permanseris, uberem fructum proventurum inde videt. Proinde supplicant omnes, dignemur eorum pio voto in hoc annuere. Nos hujusmodi supplicationibus inclinati, tamquam ii, qui in primis animarum salutem & Christi fidelium quietem & unitatem desideramus, hortamur tuam devotionem, tibi nihilominus in virtute sanctæ obedientiæ Apostolica auctoritate mandantes, quatenus pro toto mense Septembris ibidem prædices, & e Nursia non discedas, ut opus bonum, quod inchoasti, absolvere possis, & ex salutifero semine fructus perveniant ad maturitatem. Deinde efficere studebis, quæ tibi per alias litteras nostras mandata fuerunt. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die prima Septembris MCCCCLXXXVII. Pontificatus nostri anno III.” Annus hic numeratur a coronatione ipsius facta die XII Septembris anni 1484, cujus mense Augusto, die XXIX ejusdem electio contigerat.

[197] [subsistere: hinc Parmam petens, per viam] Mansit itaque Nursiæ usque ad principium Octobris, Deo per illum mirabiliter in terra sterili & horrida mire fructificante. Tum vero Parmam iturus, ut ex Pontificis mandato ibidem per proximum Adventum ad populum diceret, per asperos montes, nive consitos, pervenit Fulgineum; inde abiit Eugubium (civitatem episcopalem, vulgo Gubbio, in ducatu Urbini) ubi a quodam durius acceptus propter expulsos inde Hebræos, erectumque Montem pietatis, intra sui cœnobii fines se continuit, & consodalibus, præsertim tironibus, prædicavit. Hinc iter suum prosequens, Callii (indigenis Cagli, quæ ejusdem ducatus civitas est, episcopatu insignita) unum habuit sermonem, Pisauri (Italis Pesaro, in eodem ducatu ad mare Adriaticum) quinque; Arimini (vernacule Rimini, in Romandiola in prædicti maris ora siti) duos; ubi inter frequentissimas nundinas, quæ ea in urbe tunc instituebantur, in foro docuit, eam veram esse nundinationem, quo * parvo pretio æterna immensaque paradisi bona comparantur.

[198] [variis in locis semen divini verbi spargit.] Ravennæ omnium applausu exceptus, diebus tribus prædicavit in ecclesia cathedrali; cymba dehinc Ferrariam evectus; inde perrexit ad castrum Revereum territorii Mantuani, ubi novem dies concionatus, vanitatum malorumque instrumentorum instituit incendium. Mantuæ diebus hærens viginti, totidem habuit sermones, ingentique pyra dæmonis malas artes evertit. Hinc abiens, Luzzaræ rogatus a Rodulpho Gonzaga, Viadanæ, Bresselli prædicavit, ubique fœcunda spargens semina virtutum. Luzzara in tabulis Blavianis velut castrum notatur in ducatu Mantuano, haud procul a Pado, ubi fluvium Crostolo vulgo dictum recipit. Leandro Alberto in descriptione Italiæ Luzaria pagus appellatur. Viadana, ab aliquibus Vitellianum dictum, ejusdem ducatus oppidulum est ad sinistram Padi, & e regione Bresselli, sive Brixelli, Italis Brissello, oppidi in dextera dicti fluminis ora, & in ducatu Regiensi.

[Annotata]

* al. a Feltro urbe

* an. lætissimo?

* qua

§ X. Gesta Parmæ anno MCDLXXXVII & sequenti pro immaculata B. M. V. Conceptione, reformandis cleri populique moribus, ac Monte pietatis erigendo: Montem pietatis etiam Florentiæ fundare conatus, pellitur, & a Senensibus honorifice excipitur, ac multa eis bona præstat.

[Parmenses ad cultum immaculatæ Conceptionis B. M. V.] Post longum laboriosumque iter atque instructos per viam populos, de quibus præcedenti § egimus, Bernardinus tandem circa Adventum Domini, cujus Dominica prima anno 1487 in diem 2 Decembris incidit, Parmam advenit, ubi per id tempus prædicare ab Innocentio VIII Pontifice jussus fuerat. Magna erat illius apud Parmenses existimatio ob perspectam Viri sanctimoniam, sermonesque ab eo tum alias, tum nuper anno præcedenti, felicissimo cum successu ibidem habitos, uti § 8 dictum est. Quam ob rem magno omnium bonorum gaudio exceptus fuit, & ex tam bene comparatis animis optatissimos tulit fructus, quos e suis Legendis Mss. & Cimarella Waddingus partim ad hunc annum 1487, partim ad sequentem recensuit, & ego hujus verbis subjicio. Parmæ cœpit concionari incredibili civium lætitia Dominica prima Adventus; qui noctu præveniebant loca, ex quibus dicentem possent audire. Concionatus sæpe contra fœneratores & Hebræorum usuras, tandem obtinuit (nimirum anno sequenti) Montem erigi pietatis.

[200] De beatæ Virginis conceptione ita pie, ita docte disseruit, [inducit: vitia & discordias tollit; irritamenta lasciviæ] ut capitulariter decreverint, ne in ecclesia sua vocaretur in dubium puritas originalis sacratissimæ Virginis; & senatusconsulto hujus mysterii dies dictus est festivus. Aleatores, lusores, usurarios, extra urbem fecit; factiones extinxit; per urbem a pueris cantari, in vicis publicisque locis affigi curavit: Pars mea Deus in æternum; insignia, signaque partium, ad factiosorum portas depicta, deleri, nomenque sacratissimum Jesus, subscriptis verbis prædictis, fecit depingi. Demum castellum ingens ex peccatorum incentivis, librisque amatoriis, etiam bene compactis, argento & auro pretiosis, quos dux Mediolanensis Joannes Maria Galeatius amasiæ transmisit, magno civium jubilo tradidit Vulcano. Erat revera tunc temporis Mediolanensis dux Joannes Galeatius Maria, sub tutore Ludovico Sfortia, qui ducatus regimen invaserat; at miror sane, Bernardinum ausum fuisse hujus amatorios libellos, ad amasiam missos, publice exurere, non sine aliqua principis infamia, in civitate Parmensi, quæ eidem duci parebat.

[201] An forte pro Joanne Galeatio Maria substituendus est Galeatius Maria, [publice comburit; gubernatori Parmensi,] istius pater, sub finem anni 1476 a conjuratis occisus, qui libidini deditus fuisse legitur apud Muratorium tom. 9 Annalium Italiæ ad annum mox citatum? Certe minus periculi fuisset, ejusmodi libellos ab illo, tunc defuncto, olim missos, quam a juvene principe regnante nuper ad amasiam suam destinatos, in publicum rogum injicere. Verum, ut ut hæc se habeant, narrationem prosequamur. Regebat urbem Parmensem Joannes Petrus Bergomensis, ducis Mediolanensis commissarius, cujus culpa ferme revixerunt factiones, paulo antea a Bernardino extinctæ, quique claustra monialium, laxiorem vitam agentium reformari & occludi prorsus impedivit. Acriter hominem reprehendit Vir Dei, e cœloque vindictam minatus, dixit, ante annum ferali morte pœnas luiturum.

[202] Vere prophetavit; etenim post paucos menses defuncto principe Faventino, [inique obsistenti, mortem prædicit;] eam in urbem amandatus a duce commissarius, frustatim cæsus est a Vallis Camonensis populo: quod ubi Parmenses audierunt, recordati prophetiæ Bernardini, Dei justo tribuerunt judicio. Hæc ibi, circa quæ illustrandi gratia oportet aliqua annotare. De ferali illa cæde Galeotti Manfredi, Faventiæ in Romandiola domini, die XXXI Maii anno 1488 in ipso uxoris suæ cubiculo fæde trucidati, consule si lubet Julium Cæsarem Tonduzzi, presbyterum Faventinum, in ejusdem civitatis Historia, Italice conscripta, parte 3, pag. 532. Interea quod huc spectat, scribit ille, Faventinos ea re consternatos, ut principatum Astorgio, defuncti filio, servarent, evocasse in urbem milites territorii sui, præsertim e Valle, quæ ab interlabente fluvio Anemone nomen habet, quamque Waddingus Vallem Camonensem dixit. Præterea ait, comitem Petrum Joannem Bergomini, Foroliviensem pro Mediolanensi duce gubernatorem, illuc etiam cum aliqua militum manu accurrisse, rogante Joanne Bentivoglio, occisi principis socero, qui cum Bononiensibus suis eodem etiam advolaverat.

[203] [& verax vates fuit,] Addit denique, prædictum comitem Bergomini a Faventinis, quibus suspectus erat, vel quos offenderat, cum quinquaginta e suis multis vulneribus occisum esse. Hæc omnia recte conveniunt cum Waddingi assertis, præterquam quod hic nomen Joannis Petro præponat, eumdemque non Bergomini, quod ejusdem vel familiæ ipsius cognomen esse apparet, sed Bergomensem, quasi a patria Bergamo appellet; quodque Tondutius ipsum Foroliviensem, non Parmensem gubernatorem nominet. Attamen quidquid sit, Tondutio toto fere seculo antiquior Bonaventura Angeli in Historia civitatis Parmensis anno 1591 typis edita, lib. 4 pariter habet, Joannem Petrum Bergamino anno 1487 Parmensi urbi gubernatorem præfuisse. Forte igitur ab unius civitatis regimine ad alterius transiit, vel in utramque simul aliquam obtinuit potestatem. Atque hæc sufficiant pro prædicto B. Bernardini vaticinio, post quod in sæpe laudatis Annalibus Minorum Waddingus geminum aliud simile commemorat.

[204] [Duo alia ejusmodi vaticinia.] Alia duo (inquit) subjiciam prænunciatæ ab eo divinæ vindictæ argumenta. Larvarum mercator Parmensis, cum merces suas Bernardini concionibus contemni, sed & incendi conspexit, post probra & contumelias in Dei Servum prolata, statuit, quæ supererant, larvas Mantuam evehere, cariusque divendere. Hæc ubi rescivit Vir Dei; “Abeat, inquit, quo velit, Dei judicium prosequetur; Mantuam incolumis non perveniet.” Veraciter dixit: vix novem millibus passuum ab urbe processerat, cum in foveam profundam, aquis plenam, cum sarcina & equo deciderat, nec quidquam mercium aut jumentum inde poterant reduci. Fibulas argenteas a mulierum cingulis inter ipsas conciones latrunculus abscidit: postera die, postquam hæc Bernardino narrata sunt, ex rostris acriter increpavit, quem præsentem ex spiritu cognovit. “O sceleste, inquit, nebulo, itane tu audes in templo Dei hujusmodi committere sacrilegia; & dum alii verbo Dei intendunt, tu illorum bona suffuraris? Dignum te manet crucis supplicium; nec tardabit.” Nocte sequenti deprehensus in furto, vi tormentorum multa, quæ patravit, fassus, fibulis mulierum collo appensis, ex fenestra domus senatoriæ suspensus est. Ista hoc anno Parmæ peracta; reliqua dicentur anno sequenti.

[205] [Ibidem clerum seorsum instruit,] Ibi vero, laudatis in margine Legendis, ac Cimarella lib. 6, cap. 27 & sequentibus, a num. 6 eadem enarrat hoc modo. Postquam populi mores reformavit, etiam clerum circa quædam judicavit admonendum; ita etiam ut faceret, rogante antistite Dominicano, Cardinalis (Joannis Jacobi Sclafinati, vel Sclafenati) episcopi suffraganeo. Ineunte itaque hoc anno (1488) propter reverentiam sacratiori hominum ordini debitam, convocavit in templum urbis præcipuum, præter capitulares sacerdotes, centum quadraginta, foribusque clausis, præsente dicto antistite, postquam de dignitate & munere sacerdotali docte disseruerat, corrigenda reverenter proposuit; illas potissimum afferens rationes, eos a Deo electos in sortem ministerii sacri, populi institutos magistros, & in sublimi loco constitutos, religiosum debere omnibus exemplum.

[206] Demum eliminandis Hebræorum intolerabilibus usuris Montem pietatis erexit, [Montem pietatis erigit,] cujus regulas & statuta dux Mediolanensis, urbis princeps, confirmavit; etsi fuerint, qui erigendo restiterint, fœneris modum reputantes illicitum. Horum rationibus satisfecit Mediolani Theophylus Stanga Cremonensis, Congregationis S. Justinæ Patavinæ abbas generalis, olim præfectus monasterii Parmensis, & Bernardino addictissimus. Infra paucos dies ingens collecta est summa pecuniæ; instituti sunt ministri, designatique præsides, vicarius episcopi, abbas monasterii S. Joannis, Prior canonicorum Regularium & guardianus Minorum Observantum. Hisce consentit Bonaventura Angeli lib. 4 Historiæ Parmensis, Italice editæ, ubi dicti Montis erectionem refert partim ad annum 1487 partim ad 1488, quo præter jam laudatos quatuor Religiosos, quos generatim tantum memorat, alios item novem eidem præfectos fuisse scribit, nimirum tres doctores, tres mercatores tresque alios cives, ordinatumque, ut is præsidum numerus & conditio deinceps semper servaretur.

[207] Ita reformato clero (subdit hic Waddingus) instructo populo, [mores mirabiliter reformat,] excisis vitiis, profligata Hebræorum usura, urbem sceleribus, discordiis nutantem confirmavit. Tanti beneficii perpetua viget apud Parmenses memoria, suisque voluerunt Annalibus manifestum. Ita sub hunc annum Hominis virtutes, doctas conciones, varia in rempublicam munera, Historia refert Parmensis. “Circa hoc tempus Parmæ prædicavit Bernardinus Feltrensis, cognominatus Parvulus, Observantiæ Franciscanæ, cujus sermones erant efficacissimi propter morum suavitatem, sacrarum Litterarum scientiam, vitiorum reprehensionem & supplicium, appositamque exemplorum applicationem. Accedebat insuper vitæ sanctitas, instituti paupertas, conversatio spiritualis, humanitas, morum candor, puritas, exactissima totius Christianæ legis observantia; ut facile miroque laboris compendio universum populum in suam traxerit sententiam. Omnes venerabantur & timebant, tamquam verum Christi Apostolum, & sanctum Domini evangelistam.

[208] Ad ejus nutum (res mira!) mundi contempserunt oblectamenta, [& Parmenses ad vitam Christiane exigendam instituit.] vitam vixerunt Christianam, observantes divina mandata, unamque Christianæ professionis regulam. Utque fieri solet, post beneficium aut commodum unum alia sequuntur; ita hic evenit: post enim castigatos populi mores, absque magna difficultate ad sublevandas pauperum necessitates, & ad eliminandam insatiabilem Hebræorum ingluviem, Montem pietatis instituit. Huic operi impense favit Joannes Petrus Bergaminus, urbis gubernator, collatis a clero, magistratu, doctoribus, nobilibus, mercatoribus, artificibus, viris & mulieribus, universoque populo multis pecuniis.” Hactenus Bonaventura Angeli in Historia Parmensi, num. 203 laudata, ex qua hæc excerpsit & ex Italicis Latina fecit Waddingus. Ceterum si Joannes Petrus Bergaminus, Parmæ gubernator, idem sit cum eo, qui supra num. 201 Joannes Petrus Bergomensis ab eodem annalista appellatur, quique B. Bernardino in reformandis monialium cœnobiis restitisse dicitur, is saltem in Montis Pietatis erectione eidem ex Bonaventuræ testimonio faverit.

[209] Pro prædictis magnam partem confirmandis habemus hic Innocentium Ticinensem in Historia de cultu cap. 2, [Eadem ex Præfatione ad instituta Montis pietatis] in quo scribit, Parmensem Montem eodem anno 1488 ab Innocentio VIII confirmatum fuisse, approbataque ejusdem statuta, ex quorum Præfatione sequentia Latine recitat. Deinde, ut ad nos venerabilis ac sanctimonia admirabili plenus, Euangelizatorum tempestate ista (absit invidia verbo) facile princeps, beatus Bernardinus Feltriensis, Peccininus, alias Picolinus nuncupatus (utraque vox Italis Parvulum sonat) Ordinis beati Francisci Observantiæ, iterum euangelizatum iverit, cujus tam efficaces, morum suavitate, scientia ecclesiastica, reprehensione vitiorum, castigatione, exemplorum propositione, sanctitate, mendicitate, spiritu alitate, humanitate, canditate, & omnis Christianæ religionis puritate, sermones fuere, ut universum populum Parmensem nullo vel parvo negotio in sententiam suam apprime traxerit, effeceritque, ut, omissis (mirabile dictu) omnibus mundanis illecebris, ad bene beateque vivendum, ad præcepta Omnipotentis Dei observanda, & ad veram Christianæ professionis normam utriusque sexus homines sese converterint

[210] [confirmantur.] Et ut fit, ex uno bono plurima bona e vestigio facile sequuntur. Quippe mox hinc Mons pietatis præfatæ almæ civitatis, totius cleri, magistratuum ducalium, decurionum, doctorum, nobilium, civium, mercatorum, artificum, mulierum, puerorum, infantium & universi populi Parmensis, grandi pro facultate cujusque pecuniarum elargitione, ad sublevationem pauperum & ad extirpandam Hebræorum insatiabilem usurarum voraginem, præfato Fratre Bernardino tanti operis impulsore & duce; suffragatore acerrimo magnifico comite Jo. Petro Bergamini, cum pietatis vexilli gloriosa elevatione, per ante dictum consilium & decuriones Parmenses erectus & fundatus est. Quod in hac Præfatione Bernardinus vocetur Beatus dubium movet, an ea tam antiqua sit, sive an eodem vivente scripta, ut præfert Innocentius. Ex phrasi etiam satis liquet, eamdem Præfationem Bonaventuræ Angeli, cujus verba ex Waddingo retulimus, vel Bonaventuram auctori Præfationis præluxisse.

[211] [Florentiæ per Quadragesimam prædicare] Post tam pretiosam messem Parmæ collectam infatigabilis Domini Operarius, ad laborem suum alibi impendendum se accinxit. Dixi num. 158 hujus Commentarii, ipsum anno 1486 a Florentinis ex publico senatus magistratusque decreto invitatum, ut sequenti anno 1487 tempore Quadragesimæ Florentiæ prædicaret, excusasse sese, quod sui juris non esset, & a superiorum imperio unice penderet. Eumdem dicto anno 1487 Quadragesimales sermones Perusiæ, aliosque aliis in locis ex summi Pontificis nutu habuisse, § 8 docui. Florentini igitur, ne votis suis denuo frustrarentur, ipsum in Quadragesimam hujus anni 1488 ab Innocentio postularunt, obtinueruntque desideratum hac super re præceptum, quod Bernardino, dum anno superiori circa festum Pentecostes in sui Ordinis comitiis Assisii versabatur, per litteras significarunt, prout num. 190 pariter dictum est. Ipse quoque Pontifex ad Bernardinum hac super re suas litteras dedit, quas velut ex ipso illius autographo transumptas Waddingus exhibet, quales ego hic subnecto.

[212] [jubetur ab Innocentio Papa] “Dilecto filio Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia.

Dilecte fili, salutem &c. Pio desiderio dilectorum filiorum dominii Florentini, qui in tua doctrina & exemplaritate vitæ multum sperant, & te in prædicationibus audire desiderant, annuentes, tibi præsentium tenore in virtute sanctæ obedientiæ expresse præcipiendo mandamus, ut in Quadragesima proxima futura Florentiam accedas, & in ecclesia domus sanctæ Crucis tui Ordinis prædices, & verbum Dei annunties, lucrum animarum faciendo juxta traditam tibi desuper facultatem; contrariis non obstantibus quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die prima Martii MCCCCLXXXVIII. Pontificatus nostri anno IV.” Dubium non est, quin hæ notæ chronologicæ ad eumdem Christi annum spectent, nec ad alium possint pertinere: cum Innocentius VIII anno 1484 die XXIX Augusti electus fuerit, & XII Septembris ejusdem anni coronatus; ac propterea ab utralibet epocha ordiaris, annus Pontificatus ejus quartus cucurrerit prima Martii anni 1488 nec eadem dies alio Christi anno cum quarto Pontificatus illius potuerit concurrisse.

[213] Verum aliunde quoque certum est, aut aliquem in iisdem notis errorem latere, [de cujus epistola] aut epistolam illam primum datam fuisse, postquam B. Bernardinus jam cœperat Florentiæ concionari. Etenim, teste Waddingo, ibidem conciones auspicatus est a feria sexta ante Dominicam Quinquagesimæ, quæ Dominica anno 1488 bissextili incidit in diem XVII Februarii; cum Pascha tunc celebrandum fuerit die VI Aprilis; ut habemus ex numero aureo VII & litteris Dominicalibus F & E. At vero epistola signata dicitur die prima Martii, quæ fuit Sabbatum infra Dominicam primam Quadragesimæ. Quo igitur pacto dicemus, Bernardinum ex ejusdem epistolæ præscripto Parma Florentiam profectum esse, ut insinuat Waddingus, ista præmittens: His apud Parmenses utiliter feliciterque peractis, summo mane, antequam lucesceret, ne abeuntem profusim associarent, abscessit, Florentiæ, uti a Pontifice per hoc diploma præceptum erat, in Quadragesima concionaturus.

[214] Præterea, si prædicta epistola primum post cœptam ejus anni Quadragesimam scripta fuerit, [aliqua observantur: per viam prædicat Regii, Mutinæ] cur laudatus Pontifex de eadem velut tantum inchoanda loquitur, mandamus, inquiens, ut in Quadragesima proxima futura Florentiam accedas? Cessabit omnis difficultas, si pro prima Martii legatur prima Januarii. Si tamen eadem epistola revera signata sit die prima Martii, dici potest, Bernardinum, non ex hujus, sed ex præscripto illius, quam Florentini anno præcedenti ab eodem Pontifice, ut num. 211 dixi, acceperant; & posteriorem illam ab Innocentio, serius quidem, sed datam tamen esse, ut Bernardinus ipse de priori magis certus fieret, & si quod habere posset, dubium omne deponeret: ceterum verba ista in Quadragesima proxima futura pro Quadragesimæ inchoatæ decursu accipienda esse. Nunc abeuntem Florentiam cum eodem annalista sequamur. Summo mane ante lucem Parma egressus, ut applausus hominum comitatumque vitaret, brumali tempore iter, alias etiam incommodum, ingressus, Regii & Mutinæ, dum transiret, prædicavit.

[215] Bononiæ propter continuas nives per dies septem immorari oportuit; [& Bononiæ: Florentiæ dicere orsus pro Monte pietatis erigendo,] neque tamen feriatus a bonis: etenim, dum populus per nivis incommoda ad conciones non potuit accedere, ille ad virginum monasteria quotidie prædicavit. Hæc scilicet erat laboriosi Viri de more ab itinere quies, post quam cœptæ viæ insistens, Alpibus (id est, Apennino) superatis, summa cœli inclementia & itineris molestiis, per nives, pluvias, ventorum turbines, librorum sarcinulis ad humeros appensis, tandem Florentiam pedester accessit. Summa omnium gratulatione exceptus, conciones auspicatus est a feria sexta ante Dominicam Quinquagesimæ. Die Cathedræ S. Petri (Antiochenæ videlicet, cujus memoria die XXII Februarii agitur) postquam de immunitate Ecclesiastica, sacerdotali dignitate, gravique onere clericorum, nuper in exactione contributionum & gabellorum imposito, disseruisset, & sublevandam prædicasset pauperum miseriam, quorum substantias Hebræi devoraverant, resumendam dixit Montis pietatis erectionem, quam ante annos octodecim magistratus decreverat, scriptis conditionibus & regulis, quas a notario, qui tunc inservierat, accepit.

[216] [Judæos, & quos hi nummis corruperant, adversarios habuit:] Propositionem optimam plerique dixerunt, & multi palam in ipsa concione pingues oblationes pio operi inchoando designarunt. Verum tam felicibus cœptis alii, ne solitis usuris prohiberentur, alii muneribus aut iniquis suasionibus seducti, intercesserunt. Erat tunc Florentiæ (subdit Waddingus) locuples potensque Hebræus, qui teloniis quatuor in urbe institutis, pauperum facultates absorbuerat, dolebatque, tanto se fœnere spoliari. Secretum proinde inierat cum senatoribus & consilii primariis fœdus, ne Fraterculi adinventiones comprobarent, sed rem alias discussam & neglectam constanter repellerent. Advolavit etiam huic rei evertendæ Judæus Pisanus, omnium hujus gentis fœneratorum, qui per Tusciam erant dispersi, primarius & director; ac clam distributis plusquam viginti millibus auri florenorum, consules corrupit.

[217] [atque hinc populi murmuratio & in Judæos motus,] Bernardinus ab amicis monitus; utque consules & Laurentium Medicæum, omnium ductorem, ad favendum hortaretur, singulos adivit, remque Deo gratissimam, & urbi summe proficuam ut promoverent, summopere rogavit. Etsi vero illi, se facturos, promiserint, summoque honore Dei Virum affecerint, Hebræi suis artibus & muneribus prævaluerunt. Grave mox in populo secutum murmur, liberaque ex suggesto Bernardini increpatio (qui etiam candidas & apud Deum efficaces puerorum preces imploravit) effecit, ut numeroso agmine pueri in Hebræorum, primarii præsertim, ædes irruerent, parumque abesset, quin omnes occiderent. Procul dubio longe aberat ea seditio a mente B. Bernardini, viri mitissimi & pacis amantissimi, qui puerorum preces apud Deum, non manus, imploraverat; sed nimirum parentum suorum obmumuratione, & Bernardini sermone contra ejusdem mentem ac ultra modum exacerbata plebeia juventus, illo prorsus inscio, istud facinus aggressa est.

[218] [in quo tamen Beatus ipse] Quamquam vero illum a sinistris suspicionibus satis tueantur sua virtus & toties spectatus pacis amor, ut tamen omnis hac super re scrupulus lectoribus eximatur, juverit hic docuisse, quid ipse de Judæis & adversus eosdem prædicare soluerit. Bernardinus a Clastidio in Vita cap. 15 opportune recitat partem concionis illius, quam post prædictum Florentinum eventum Cremæ publice habuit. Verba Italica sic sonant Latine. Ego tamen, si de Hebræis loquendum est, dicam, quod in omnibus aliis civitatibus dico; neminem, quantum cuique anima sua cara est, posse nocere Hebræis, sive in persona, sive in facultatibus, sive in quacumque alia re: nam etiam Judæis justitia, Christiana pietas & dilectio exhibenda est, cum & illi quoque nostræ naturæ humanæ sint: “Quia oportet eos pro sola humanitate foveri. cap. Judæi, de testibus.” Ita ego semper dixi in omnibus civitatibus, atque etiam nunc dico Cremæ, & exaudiri postulo; quia ita decet, ita jubent summi Pontifices, ita Christiana exigit caritas.

[219] Sed verum quoque est, leges canonicas expresse prohibere, [nullam partem habuit.] ne assidua cum Hebræis habeatur consuetudo & familiaritas; ne illis medicis utamur; ne eorumdem convivia adeamus. Et nihilominus Leo Hebræus propter sui filii nuptias publicum convivium hic Cremæ per octiduum celebravit, & tam multi ad ejusdem epulas, ad festivitates, ad choreas, ad jocos convenerunt; & hodiedum quilibet ad suas curandas infirmitates Hebræos libere adhibet medicos. Quo pacto possum ego tacere & isthæc præterire silentio? Quomodo possum esse prædicator veritatis, & hasce Dei legumque canonicarum dissimulare offensas? Hebræorum fœnera non solum non sunt moderata, sed tam immodica sunt, ut jugulent & medulla spolient pauperculos: & ego, qui ex eleëmosynis victito, & pauperum pane vescor, canis mutus ero in hoc loco veritatis? Latrant canes pro iis, a quibus pascuntur; ego a pauperibus pastus spectabo eorumdem rapi substantias, & obmutescam? Latrant canes pro suis dominis; & ego latrare non debeam pro Christo? Hæc sunt, quæ Beatus in singulis civitatibus de Judæis prædicabat, quæque illos sic vitandos docent, ut tamen juste pieque ac Christiane tractandos moneant.

[220] Porro licet nihil nisi justum & æquum dixisset Bernardinus, [Nihilominus inde expulsus, Senas pergit;] nec certe ullam in isto puerorum tumultu partem habuisset, primum urbe, ac mox etiam toto dominio Florentino jussus est excedere. Nam, ut ad Waddingum redeamus, hic ita progreditur: nocte sequenti cancellarius Octumvirum ex senatus consulto indixit Bernardino silentium, jussitque, ut ad suum extra urbem cœnobium recederet, si quod aliud emanaret decretum, exspectaturus. Paruit confestim Vir sanctus, &, ne tumultus fieret in populo, ante auroram recessit. Id ubi rescivit populus, qui frequentissimo cœtu ad templum & concionem accesserat, graviter conqueri, lacrymari, sortem iniquam suamque jacturam deplorare, pium innocuumque Ecclesiasten repetere. Magistratus, ne spe regressus controversias & tumultus populus in longum produceret, misso secreto nuncio, clausisque urbis januis, ne populus, si forte resciret, abeuntem impediret, præcepit, ut toto Florentinorum dominio excederet. Nihil ille moratus, statim Senas profectus est.

[221] Ultimis concionibus contra publica quædam vitia graviter invectus (fuerat, [& per viam elusis, qui ejus vitæ imminebant,]) Senatus Florentinus quatuor nebulones, his vitiis magis implicatos, ne Prædicatoris, salutaria quæque suadentis, doctrinam penitus despicere videretur, ipso, quo recessit, die per urbem cædi præcepit. Illi vero sui supplicii causam ad Bernardinum reducentes, dum exulare audiunt, insequuntur, ut trucident. Præmonitus Vir Dei, sicariorum artes pie delusit, & in Castro S. Cassiani (forte S. Castiano, quod, ut duo sequentia loca Castrum S. Donati & Castellina, Florentiam inter & Senas interjacet) reverenter exceptus, inde recessit nobili stipatus comitatu usque ad castrum S. Donati, in quo nocte præcedenti scelestissimi homines dormierant. Ne in via ex insidiis irruerent, stipatores cepit, qui Castellinam, inde Senas incolumem deduxerunt. Quod ad Senas spectat, notior ea urbs Etruriæ est, quam ut illustratione egeat; duo tamen hic paucis dixisse juverit, videlicet illam triginta circiter milliaribus a Florentia distare in Meridiem, ac tunc temporis fuisse sui juris rempublicam, quam libertatem paulo post medium seculum XVI amisit, & magnis Etruriæ ducibus deinde paruit, paretque hodiedum. Hisce breviter præmissis, Waddingi narrationem resumo.

[222] [invitisque adversariis, a Senensibus honorifice excipitur,] Jam pervenerant (Senas) quorumdam Florentinorum litteræ monentes, ne a se rejectum Concionatorem, qui tot turbas in urbe excitaverat, exciperent: sed dum Bernardinum fama ubique celebrem esse compererunt, litterasque attulisse Hebræum perceperunt, neglectis his malis artibus, rogarunt, ut reliquis Quadragesimæ diebus apud se prædicaret. Incepit a die Jovis post festum S. Josephi (id est die XX Martii) in ecclesia S. Martini canonicorum Regularium, concurrente universo populo, tum propter sparsum rumorem Florentinum, tum propter celebrem Viri sanctitatem. Exinanitis aliis ecclesiis, queri cœperunt prædicatores, se propter unius Fratricelli, aliunde pulsi, incertam famam auditoribus destitui: neque tamen eos revocare potuerunt; etsi Bernardinus publica exhortatione suaserit, tantos viros, insignes prædicatores, sacræ theologiæ magistros, sibi despecto homunculo, infimo præconi, vellent præferre.

[223] [& apud eos prædicat: adversarii puniuntur.] Pisani (quorum civitas Pisæ dicta, in Etruria pariter sita, ad Arnum fluvium, in ora maris Tyrrheni, olim potens respublica, sed jam tunc subdita Florentinis) Pisani, inquam, audientes, quid circa Bernardinum Florentiæ actum sit, communi omnium ordinum consensu miserunt Senas virum gravissimum, ecclesiæ cathedralis canonicum, qui rogaret, ut reliquo Quadragesimæ tempore apud ipsos prædicaret. Cui ille, se a Florentinis, quibus Pisani parebant, ejectum, & a Senensibus perhumaniter exceptum, non posse Pisas proficisci absque Florentinorum licentia & Senensium consensu. Hæc præsentientes Senenses, ægre tulerunt canonici Pisanorumque conatus, easque adhibuerunt retinendi Prædicatoris artes, ut, quem casu acceperunt, industria conservarint. Omnes porro, qui Florentiæ, ut exularet, conspirarunt, ultio apprehendit divina; quibusdam morte sublatis, aliis morbo correptis, vel infortunio punitis; adeoque manifestum fuit illatæ injuriæ supplicium, ut nemo non Dei vindictam appellaret.

[224] [Senenses in mutuas cædes paratos] Senenses vero ingens ex ejus adventu reportarunt beneficium: etenim præter castigatos errantium mores, illud effecit, Dominica Palmarum potentissima habita concione, ut factionis sævissimæ, quæ tunc Senis sub nomine Montis Noveni libere grassabatur, principes & collegæ a fœda, quam meditabantur, strage abstinerent, dimissis sicariis & perditis hominibus, quos undique collegerant, & suis domibus constiparant. Civium nomine gratias illi egerunt Andreas & Jacobus Picolominei, Pii II nepotes, Deique peculiari beneficio Senas missum dixerunt, cujus virtute & potenti eloquio hæc mala Deus avertit. Nobiles hi viri frequenter ad eum divertebant, & in republica corrigenda monebant; cum quibus ille jocatus, dixit, se ex illorum familia procreatum, e pusilla sua statura allusionem faciens ad nomen Piccolomineum, quod Italis PARVULUM HOMINEM significat: nam piccolo illis parvum, homo hominem sonat.

[225] Die Lunæ post festum Resurrectionis in amplissimo foro prope palatium senatorium, in quo aliquando Bernardinus etiam Senensis prædicaverat, de unionis & concordiæ bono ita luculenter disseruit, ut multas extinxerit veteres inimicitias, & firmissimam pacem inter urbis primarios stabilierit. [ad pacem inducit: prædicans, flammas eructare conspicitur;] Die Veneris sequenti prædicavit in ecclesia cathedrali, nec docere destitit singulis diebus usque ad Dominicam Trinitatis populum, semper numerosius accedentem. In die Pentecostes mane & vesperi concionatus auditoribus ostendit brachium S. Joannis Baptistæ, a Pio II concive donatum, eoque fervore in sancti Præcursoris laudem prorupit, & populum erudivit, ut flammæ igneæ ab ejus ore prodeuntes viderentur populum obumbrare & ignire. Acta S. Joannis Baptistæ apud nos illustrata habes die, quo ipsius nativitas recolitur, XXIV Junii, ejusdem mensis tom. IV, ubi inter varias ejusdem Sancti reliquias etiam de brachio Senis in xenodochio a Scala asservato pag. 778 mentio facta est, quod hic sufficiat annotasse.

[226] Castellum, quod appellabant Sathanæ, ex chartis lusoriis, [peccatorum incentiva comburit: & clam inde discedit.] libris prohibitis, vanis ornamentis, fucisque mulierum constructum, igne subjecto, Dominica Trinitatis fecit ardere. Cumque faber ferrarius ludo assuetus, irreverenter hæc improperaret, & se in Fraterculi & Homuncionis despectum frequentius lusurum, enormi juramento jactaret, paulo post domum reversus misere occubuit, decidente in caput ejus ferreo malleo, quem loco excelso pridie reposuerat: ita ut verissime ei adaptari possent illa comminatoria sacræ Scripturæ: “Parata sunt derisoribus judicia, & mallei percutientes stultorum corporibus.” Rebus tranquillis, urbeque in pace composita, cogitanti discessum Bernardino cives, quibus potuerunt, precibus & artibus restiterunt; egeruntque apud Pontificem, ut moras præciperet longiores. Nihil ille hujusmodi suspicatus, diluculo secretoque discessit die insequenti festum Corporis Christi, aliis civitatibus prædicaturus.

§ XI. Senas redire jubetur; ejusdem gesta hoc eodem anno MCDLXXXVIII, Perusiæ, Brufæ, Assisii, Tuderti, Corbaræ, Urbeveteri, Interamnæ, Teatæ, Aquilæ &c.

[Per Pontificias litteras Senas revocatus,] Eodem fere tempore, quo B. Bernardinus Senis clam excesserat, Senenses desideratas pro illo apud se retinendo litteras ab Innocentio Pontifice acceperunt, eique nondum longe inde profecto per nuntium intimarunt; qua de re ita prosequitur Waddingus: Ad castrum Bonconventi, quod Senis duodecim millibus passuum distabat, ubi pervenerat, insequitur nobilis civis Senensis, Pontificium porrigit diploma, senatusque explicat preces, ut regrediatur, foveatque, quod contulit pacis beneficium, ne recens inductum ejus perturbetur absentia. Pontificis hic litteras exhibeo. Ex originali additur in margine.

“Dilecto filio, fratri Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia. Dilecte fili, salutem &c. Desiderat plurimum Communitas Senensis, experta sanos sermones & salubres prædicationes tuas, te diutius apud se retinere, ut semina quietis & pacis ac bonarum actionum, quæ illic sparsisti, perducere possis ad frugem & maturitatem quamdam suam; feceruntque Senenses ipsi nobis supplicari, dignaremur pio ipsorum desiderio annuere.

[228] Nos autem, qui illius reipublicæ nobis carissimæ tranquillitati consultum imprimis cupimus, [mox redit, & ibidem] pio Senensium ipsorum voto annuentes, devotioni tuæ in virtute sanctæ obedientiæ expresse præcipiendo mandamus, ut isthic Senis remaneas, & proxima futura Quadragesima ibidem prædices, ac juxta concessam tibi a Domino facultatem animarum fructum uberem facere studeas; quo nihil acceptius divinæ Majestati fieri potest, apud quem etiam hoc tibi cedet ad meritum, nobis vero erit pergratum: non obstante quovis alio mandato, etiam per Breve nostrum tibi facto, aut etiam faciendo, nisi de hoc ipso Brevi, quod tibi dirigimus, specialis & expressa fieret mentio, ceterisque in contrarium facientibus. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die III mensis Junii MCCCCLXXXVIII. Pontificatus nostri anno IV.” Pontificio mandato obsecuturus, statim regressus est, postquam illo die Sabbati de beatæ Virginis cultu eo in oppido piam habuit concionem.

[229] [pergit prædicare: mittitur Perusiam] Senensium summa exceptus lætitia, conciones denuo auspicatus a secunda Dominica post Pentecosten, in foro magni xenodochii diebus festivis plerasque habuit, diebus ferialibus instructa, piisque documentis confirmata societate seu confraternitate S. Bernardini (Senensis,) ad quam conveniebant pueruli, quos patienter erudiebat & catechizabat; assistebatque confratrum pœnitentiis, flagris seu disciplinis. Inde tandem dilapsus sub finem mensis Julii, per vicos & castella continuo prædicavit, donec Perusium, jubente Pontifice, pervenit. Mittendi causa fuerunt novi factiosorum tumultus, de quibus Stephanus Infessura, scriptor synchronus, in Diario Romano apud Muratorium tom. 3, parte 2 Rerum Italicarum Col.dito, ad hunc annum sic habet: Multæ civitates & loca subjecta Ecclesiæ denegaverunt obedientiam Papæ; imo fecerunt aliqua contra ejus voluntatem… Similiter fecerunt Perusini, qui nonnullos expulerunt, videlicet illos de domo Brachii, omnes de contraria parte, & aliquos interfecerunt; & cum Papa illuc misisset legatum de latere dominum Cardinalem Senensem, non prius admissus fuit, quam promisisset, se non remissurum Perusinos contrariæ factionis; & Papæ & Ecclesiæ paucam vel nullam præstiterunt obedientiam.

[230] [ad compescendas civiles discordias;] Waddingus e Legendis suis nominatim agit de Ballionum Oddorumque simultatibus, in quibus componendis Beatum nostrum annis 1485 & & 1486 satis feliciter laborasse vidimus § 7 & seq.; sed revixerant scilicet vix sopitæ inimicitiæ, multoque vehementius exarserant. Illuc ergo a Pontifice destinatus Bernardinus est; sed sine felici successu, ut ex subjectis Waddingi verbis habemus. Illic conspicatus omnia susquedeque revoluta, ad veteresque inimicitias & hostiles factiones cives reversos, vehementer indoluit, duasque habuit in foro conciones, quibus pacem & unitatem, quam ante sesquiannum induxisse narravimus, restituere curavit. Sed Ballionum factione, fusis fugatisque Odescis adversariis, reductaque in suam potestatem civitate, quotidie magis invalescente, & insolescente, inundantibus malis & cædibus Vir Dei non poterat mederi. Comminatus tamen gravem Dei vindictam & secuturas fœdas hominum strages, ad leniorem & pacatiorem mentem nisus est Balliones revocare; sed surdis canebat. Observatum est malorum urbi impendentum tunc præcessisse prodigium. Nam cum ex more struem rerum maleficarum Bernardini jussu viri timorati paravissent, duorumque sicariorum simulacra cum ensibus ligneis, ferri colore tinctis, per ludum, vel ad detestandas cædes, machinæ præposuissent, accenso igne, visa sunt rotare enses, veluti manus consererent.

[231] Quod aliqui fumi vertigine factum, alii portentum rati, [quod facere frustra nisus: pœnas prædicit,] omnes admirati; varia circumstantium expressit judicia. “At ita (inquit Bernardinus) in te, urbs insipiens & turbulenta, vibrabunt sicarii & partiarii gladios suos, & sicut isti in rogum hunc corruent, ita sanguinarii tuæ pacis perturbatores in flammam decident inferni.” Quidquid de isthoc portento sit, pœna, quam Beatus urbi prædixisse dicitur, videtur fuisse illa intestina cædes, quam laudatus Infessura ad annum 1491 memorat hoc modo. Die sexto Junii occisio magna facta fuit in Perusia, forte major, quam fuerit a quadringentis annis citra. Nam quum pars eorum, quæ exulabat cum complicibus, & vocabatur Degli Oddi, plures promissiones habuisset ab Ecclesia summoque Pontifice super reconciliatione & reversione ad dictam terram, & numquam esset aliquid observatum, supradicta die dicti exules cum auxilio comitis Urbini, &, ut fertur, Pontificis (secreto tamen modo) quarta hora noctis Perusiam intraverunt, sperantes etiam habere auxilium a quibusdam civibus, cum eis intelligentiam habentibus.

[232] Qui tamdem ceperunt omnia loca fortiora dictæ civitatis: [de quibus aliqua observantur.] & postea audita re, insurrexerunt, qui intus erant, & vi & armis eos ejecerunt. De his, qui exulabant, mortui sunt dominus Fabricius protonotarius, dominus Rodulphus prælatus, qui erant duces hujus factionis, & ex aliis plusquam quinquaginta fuerunt interfecti & capti. Et incontinenti suspensi ultra centum de numero vulneratorum, de quibus certitudo non habetur… Et Papa non aliter providit, nisi quod incontinenti misit capitaneum Ecclesiæ, comitem Petiliani, ad obviandum majoribus, quæ fieri possent. Hi scilicet fuere fructus pœnæque discordiarum, quas Perusinis prædixerat Bernardinus, cujus reliqua hoc anno 1488 gesta in eadem civitate Perusia ex Waddingo prosequamur.

[233] Aliud item ostentum protinus insecutum est. [Librum magicum aliaque noxia cremat:] Nubes tribus diebus cum tonitruis & fulguribus urbem totam & solem obumbravit, aëre circumquaque sereno. Stupentibus cunctis, recordatus Bernardinus, sacerdotem lacrymantem sibi libellum, characteribus diabolicis, figuris, fœderibusque conspersum, & proprio sanguine conscriptum, nudiustertius attulisse, ut secreto combureret; clam tunc in thalamo (id est, in cubiculo suo) flammis ingessit; sed cum e foco prosiliret, pede compressum, præmisso exorcismo, tertio projectum ignis absumpsit, & densa nubes dissipata est. Hoc quoque nubis prodigium causaque ejusdem, de quibus alibi nil reperi, ex laudati annalistæ, seu quos ille secutus est, Cimarellæ aut Legendarum Mss. fide relata sunto. Sequitur ibidem: Ingenti illa pyra (cujus num. 230 mentionem feci) abunde combustis tabulis, instrumentisque lusoriis, maledixit ei, qui aliunde aleas, alveolos, tesseras adveheret.

[234] Porro avidus quidam abiit Tudertum; unde sarcinulas hujusmodi rerum dum lætus reportat, [duo pervicaces puniuntur: prædicat Brufæ, Assisii,] casu occidit, lancea transfixus. Aromatarius quidam in Prædicatoris contemptum & legum, quas senatus ejus suasu contra publice ludentes pie tulerat, seorsim in sua taberna usque ad quartam noctis horam ludo incubuit. Non fecit impune: accenso enim igne cubiculo, quod super concameratæ tabernæ fornicem erat, omnia aromata cum pistillis & vasis, etiam æreis, liquefactis interiere; & ille, cum nihil superesset, Perusia recessit. Conspiciens tandem Bernardinus, eo malorum & seditionis pervenisse Perusinos, ut nulla tunc proficiendi spes superesset, abiit Assisium, habita prius concione apud oppidum Bruffæ, seu Brufæ, vicum vel castellum, quod Perusia Assisium eunti paulo e via ad dexteram jacet. Assisii prædicavit in die magnæ Indulgentiæ, quæ quotannis IV Nonas Augusti illic solemnissime celebratur: pridie enim illius diei Michaël Aquensis, huic destinatus muneri, vehementi dolore iliaco fuerat correptus. Dominica etiam sequenti aliam adhibuit concionem, satisfacturus devoto populo undique concurrenti.

[235] [Tuderti, Corbaræ, & Urbeveteri,] Inde dilapsus Tudertum, quinque habuit conciones, quibus abusus aliquot extirpavit; Corbaræ unam (castellum vel vicus nunc est ad fluvium Tiberim, sex circiter milliaribus Romanis distans ab Urbeveteri, quæ ditionis Ecclesiæ civitas est in provincia Patrimonii, indigenis Orvieto dicta, ad quam tunc pergebat Beatus, a populo & clero dudum expetitus.) Inde (Corbara scilicet) profectus ad Urbemveterem, triduo ante Assumptionem beatæ Virginis Mariæ (quæ die XV Augusti celebratur) in area templi cathedralis exorsus est prædicare. A duobus annis senatus & episcopus, repetitis litteris & nunciis, ejus sollicitabant adventum, beatosque jam se reputabant, quibus concessum erat coram habere & frequenter audire. Pacem & concordiam summopere commendavit, laudavitque impense Pauli II constitutiones, quibus hujus urbis pacem stabilivit. Rogatus a civibus, ad Innocentium scripsit felicis urbis summam tranquillitatem.

[236] [ubi energumenam liberat, Montem pietatis] Auditores semper habuit magistratum, & episcopum Urbevetanum, necnon Parmensem, olim Sixti IV domui præfectum, urbis gubernatorem. Urbevetanus episcopus hoc tempore apud Ferdinandum Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ auctæ, Col.uisse legitur Georgius Roboreus; Parmensis vero tom. 2, col. 186 Joannes Jacobus Sclafinatus, S. R. E. Cardinalis, Sixto IV Romano Pontifici olim a cubiculis; quod sufficiat breviter hic annotasse. De gestis in illa urbe annalista ibidem sic prosequitur: Hic dæmoniacam, Corbariensis civis filiam ab immundo spiritu liberavit. Deinde sermones omnes contra blasphematores, lusores, usurarios, vanum lascivumque fœminarum cultum convertit. Montem pietatis, anno MCDLXV sub Pio II erectum, pecuniis auxit, novis legibus solidavit. Obiter nota, vel in anno erecti Montis pietatis, vel in Pontificis nomine errorem hic esse; cum Pius II mense Augusto anni 1464 vivere desierit, eidemque in Pontificatum successerit Paulus II.

[237] [& sodalitatem SS. Sacramenti auget, & secreto abit.] Sodalitatem Corporis Christi (ita rursus Waddingus) augmentavit; eoque crevit numero, ut, dum ferretur infirmis, quadringenti aliquando cerei præferrentur… Nobile confratribus tradidit Bernardinus vexillum, sacra Hostia & vivifico calice distinctum, quod in supplicationibus publicisque congressibus explicabant. His beneficiis obstricta civitas nullum prætermisit erga Bernardinum amoris aut reverentiæ signum. Lucescente aurora, quando rem sacram agebat, turmatim confluebant, ut celebrantem viderent; & noctu sedes præparabant, ut dicentem audirent. Multi etiam adolescentes, sua * flexi doctrina, religiosum institutum susceperunt. In die Nativitatis Virgineæ (sive VIII Septembris) postquam satanicum pro more succendit castellum (id est, ut alibi dixi, postquam struem rerum, quæ ad libidinem, vanum ornatum, ceterasque peccatorum illecebras pertinent, publice cremasset) secreto recessit, comitatus honores declinaturus.

[238] Pantanellis (vicus est obscurus, S. Francisci miraculo memorandus) concurrentes ex vicinis oppidis ultra tria millia hominum prope nemus consodalium Minoritarum, [Ad concurrentes sub dio prædicat;] ex pulpito, arborum ramis confecto, piis documentis erudivit. Remittitur hic lector ad tomum 1, annum 1216, num. 10, ubi dicitur S. Franciscus illustre Baselensium genus in Umbria, dissidiis domesticis & diuturnis discordiis turpiter & miserrime pene extinctum, ad concordiam revocasse; additurque: Illi autem in accepti beneficii memoriam suis * sodalitiis monasterium statim hoc anno ædificarunt in suo territorio, S. Angeli de Pantanellis dictum. Hæc ibi: pergamus ad alia. Stephanus Infessura in Diario Romano, jam alias laudato, inter civitates, quæ hoc eodem anno 1488 adversus Innocentium VIII Papam seditiones moverunt, Tudertum numerat, sic scribens: Similiter factum fuit in civitatibus Tuderti & Marchiæ Anconitanæ, in quibus noluerunt obedire ejus secretariis in faciendo brevia & taxas juxta determinationem factam.

[239] Ad hosce motus sedandos illuc missum credo Bernardinum, [Tudertes ad pæcem & obedientiam revocat, eorumque civitatem] a quo ejusdem civitatis incolas anno præcedenti ad pacem & concordiam debitamque summo Pontifici obedientiam feliciter reductos fuisse, § 9 narravi. Quam vero prospere id ei hoc quoque anno successerit, accipe ex Waddingo. Tudertum regressus, præcepto pariturus vicarii generalis, pacem jam turbatam restituere conatus, Dominica quintadecima post Pentecosten in publico foro, ubi prædicare solebat, ad unionem & firmam exhortatus concordiam, cives induxit, ut præcedentibus pacis vexillis trinis, quæ ipse urbi donaverat, ad templum præcipuum omnes suppliciter procederent, claves civitatis, urbem, se ipsos beatæ Virgini consecrarent, patronam & tutelarem adsciscerent. Acceptas deinde ex altari Virginis claves gubernatori, tamquam beatæ Virginis vices gerenti, ejus nomine tradidit, utque pacificam vellet & conservaret, impense commendavit.

[240] Hujus deditionis ac consignationis publicum confecit instrumentum urbis cancellarius, [B. V. Mariæ consecrat:] genere Senensis. Vellem, ut laudatum instrumentum, si quod exstet, ad manus meas pervenisset, tum ad majorem facti notitiam, tum ad emendandum aliquem in tempore errorem, qui hic obrepsit. Etenim cum anno 1488 Pascha inciderit in diem VI Aprilis, ac consequenter festum Pentecostes in XXV Maii, debuit Dominica XV post Pentecosten, quando ista facta narrat Waddingus, concurrisse cum die VII Septembris. At nihilominus idem annalista ait, B. Bernardinum in die Nativitatis Virgineæ, sive die VIII Septembris, adhuc fuisse Urbeveteri, atque hinc Tudertum profectum esse. Aut igitur pro Dominica quintadecima reponenda est sextadecima, aliave posterior dies, aut dicendus Bernardinus ante festum nativitatis beatissimæ Dei Genitricis Urbeveteri Tudertum accessisse.

[241] Franciscus Gonzaga in Originibus Seraphicæ religionis, [conventum Ordini suo] parte 2, in Provincia S. Francisci, conventu 16, scribit, Tudertinos hoc eodem anno monasterium S. Mariæ de Monte sancto Minoribus Observantibus donasse, ad alium locum migrantibus Clarissis, quarum hactenus fuerat. Tudertini (inquit) cives, Clarissarum monialium securitati & rebus consulturi, atque Franciscanis Fratribus prospecturi, conventum, B. Mariæ de Monte sancto sacratum, atque aliquantulum a mœniis Tudertinæ civitatis constructum, necnon & præfatarum Sororum obsequio mancipatum, illis primo introductis atque ad tutiorem locum translatis, prædictis Fratribus ex Innocentii VIII Pont. Max. beneplacito & assensu anno a salutifera Christi nativitate MCCCCLXXXVIII, Pontificatus vero ipsius IV, in habitationem & usum contulerunt. A quo etiam tempore eorum octodecim divinis ibidem laudibus incumbunt.

[242] [acquirit: concionatur Intermanæ.] Nulla quidem hic de B. Bernardino mentio est; at Waddingus in Additionibus ad Annales suos merito censuit, hanc donationem in ejusdem Beati gratiam factam esse; Hoc (inquiens) anno propter multiplicia Bernardini Feltrensis in urbem Tudertinam collata beneficia decreverunt cives ex Observantum sodalitio apud se habere viros Religiosos. Translatis itaque sororibus Clarissis ad locum tutiorem, monasterium Montis acuti extra urbem Fratribus hoc anno, uti alias diximus, contulerunt. Ex eodem annalista habemus, illum post tam prospere gesta Tuderto Interamnam profectum esse, ubi in amplissima area tres habuit conciones, auditoribus episcopo & canonicis. Est ea ditionis Ecclesiæ civitas, indigenis Terni dicta, ad Narem fluvium in Umbriæ limite, qua Sabinæ adjacet, viginti & uno milliaribus Romanis Tuderto distans, gaudetque episcopatu soli Romanæ Sedi Apostolicæ subjecto.

[243] [Litteris a Pontifice jubetur Regii & Perusiæ] Hinc discessurus, litteras accepit Pontificias, quæ binas antea missas indicant, ut sequenti Quadragesima Regii & Perusii prædicaret. His posterioribus lites utriusque populi, super hæc contendentis, diremit. Tum litteras ipsas ex originali, ut notat in margine, has subnectit.

“Dilecto filio fratri Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia.

Dilecte fili, salutem &c. Mandavimus alias tibi, ut hoc sequenti anno tempore Quadragesimæ Regii prædicares. Alio vero Brevi nostro injunximus tibi, ut eo ipso tempore Perusium prædicatum accederes: & quoniam uterque populus magnam spem in tuis sanis monitis ad salutem animarum reposuit, volentes providere, ut ambo fructu bonorum tuorum gaudere possint, tibi denuo præcipimus & mandamus, ut communitati Perusinæ optionem des, utrum te tempore Adventus, an Quadragesimæ audire velint; & pro altero ex his temporibus, quo te elegerint, illuc prædicatum accedas; pro altero vero Regii prædices, ut utrobique operam tuam impertiendo, majorem animarum fructum facere possis. Non obstante quovis alio mandato, tibi facto, ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ sub annulo Piscatoris, die VI Augusti MCCCCLXXXVIII. Pontificatus nostri anno IV.”

[244] [per Adventum & Quadragesimam] Recte observavit laudatus historicus, in hac epistola duas alias indicari, quæ hanc præcesserunt. Verumtamen nec Regii nec Perusiæ præsenti anno, tempore Adventus, aut sequenti in Quadragesima vel Adventu concionatus fuit, aut ad alterutram urbem accessit; prout ex dicendis patebit. Ejus rei ratio petenda est ex altera epistola, superius num. 227 & sequenti relata, signataque die III mensis Junii hujus anni MCCCCLXXXVIII, in qua idem Pontifex ipsi mandaverat, ut proxima futura Quadragesima Senis prædicaret, non obstante, inquiens, quovis alio mandato, etiam per aliud Breve nostrum tibi facto, aut etiam faciendo, nisi de hoc ipso Brevi, quod tibi dirigimus, specialis & expressa fieret mentio. Jam vero in epistola ultimo data Pontifex de illo Brevi revocando non meminit, ac verisimile est, eumdem nec in aliis duabus, si hæ post III Junii scriptæ fuerint, de eodem meminisse. Non licuit igitur Bernardino Regii aut Perusiæ per sequentem Quadragesimam conciones habere, aut Perusinis prædictam optionem dare, cujus altera pars ipsi erat prohibita.

[245] Quare videtur Pontifex, dum posteriores, litteras scripsit, [prædicare: reficiendi spiritus gratia] oblitus fuisse mandati sui, quod in prioribus in gratiam Senensium dederat, vel si tunc recordatus fuerit, posteriores tantum scripsisse, ut importunis Regiensium ac Perusinorum precibus finem faceret, certus interim, Bernardinum prioribus pariturum. Alias denuo litteras ab eodem Pontifice anno sequenti, die XI Februarii, aliasque XX ejusdem mensis ad ipsum missas infra videbimus, quarum primis jubebatur ille in Quadragesima Perusiæ prædicare, postremis autem eodem tempore Romæ. Quæ interim Beatus egerit, annalista ita pergit exponere. Spiritum aliquando refocillaturus, abiit ad devotum cœnobiolum Crætii *, quod nos alias suis partibus descripsimus; ibique invenit adolescentes duos tirones, Novaria oriundos, quos ille, dum in Urbe prædicaret, e famulatu duorum Cardinalium ad divinum convertit. Hortatus ad perseverandum, & vestigia sui institutoris (quorum illic plurima) sectanda, perrexit ad devotum locum Fontis Columbi, in quo S. Franciscus a Christo vivendi formulam accepit.

[246] De utroque loco egerat ad annum 1217 a num. 12, [pia loca invisit:] unde pauca referam. Castrum Græcii, vulgo Greccio, ut ibi appellat, seu Greccia, uti in novissima tabula geographica Status Ecclesiastici scribitur, distat septem milliaribus Romanis a Reate, Italis Rieti, quæ Umbriæ civitas est ad Velinum circa confinia regni Neapolitani, sive Aprutii Ulterioris. Circa illud castrum urbemque Reatinam S. Franciscus, teste Waddingo, aliquot cœnobiola vel eremitoria sibi exstrui permisit, & aliquantulum inhabitavit, inter quæ memorabile est Montis Raynerii sive Columbæ, quod annalista verbis datis Fontis Columbi appellavit. Plura non addo, quia hæc ad S. Franciscum proprie pertinent, cujus sanctissimi fundatoris gesta ad diem IV Octobris illustranda venient. Ad hæc ergo loca sancti patris sui sacrata domicilio B. Bernardinus venerationis simul & animi refocillandi gratia paululum secessit.

[247] Deinde Reate ter concionatus (inquit Waddingus) in templo cathedrali summo populi jubilo & concursu, [concionatur Reate; transit in Aprutium] a finibus Pontificis transivit ad regnum Neapolitanum, & in urbe Theatina in festo S. Hyeronymi prædicavit. Inde Aquilam profectus. Aquila, de qua hic, vulgo l'Aquila dicta, Aprutii Ulterioris episcopalis civitas est ad Aternum fluvium, viginti octo milliaribus Italicis in Ortum distans Reate, si recte annotaverit Baudrandus in Lexico. Urbs Theatina, sive Teate, indigenis vero Chieti vel Civita di Chieti dicta, quam Clemens VII ex episcopali ad archiepiscopalem dignitatem evexit, sita est ad eumdem fluvium, sed in Aprutio Citeriori, paucis milliaribus a mari Adriatico. Verum cum hæc civitas plus duplo itinere longius, quam Aquila, in Ortum pariter distet a civitate Reatina, mirum videri debet, cur Bernardinus ex hac primo ad Teatinam, deinde autem Aquilam abiisse dicatur.

[248] [prædicat Aquilæ cum fructu, maxime inter mulieres,] Dici quidem posset, id variis de causis fieri potuisse; nisi idem annalista infra num. 254 & seq. Beati reditum describens, illum rursus e civitate Aquilana ad Teatinam, & ex hac ad Reatinam reduceret, & quidem minori temporis spatio, quam duarum posteriorum distantia exigat. Hinc enim omnino dicendum videtur, memoria lapsum hic esse Waddingum, & Bernardinum primo Aquilam, deinde Teate accessisse, atque hinc denuo Aquilam, & Aquila ad Reatinos regressum esse. Hac observatione pro dictis dicendisque præmissa, annalistæ verba accipe. Inde Aquilam profectus, sermonem habuit in die S. Francisci (IV Octobris;) & sequentibus invehi cœpit contra crapulam, ludos, luxum, muliebrem vanitatem, præsertim contra longas, quas trahebant caudas, olim, uti narravimus (tom. 10 Annalium, ad annum 1434, num. 10) ab Alberto Sartianensi (ejusdem Ordinis religioso, doctrina vitæque sanctimonia claro) Ferrariæ condemnatas.

[249] [inter quas comitissa Montorii, & Bonaventura ab Antrodocco,] Fœminas nobili præivit obsequii & virtutis exemplo comitissa Montorii, resecta cauda, rejecta pompa, abdicato omni mundo muliebri, etsi in aula apud reginam Neapolitanam adoleverit, & nobilissima sata fuerit progenie. Secutæ sunt aliæ, & in omnibus magna apparuit morum reformatio. Tunc conversa est ad Dominum Bonaventura ab Antrodocco, nobilis virgo, de cujus virtute & pietate sub mortis annum opportune dicemus. Ita hic; sed ad annum 1498, quo lectorem in margine remittit, ejusdem conversio concionibus Honufrii Aquilani, Ordinis Minorum Aprutinæ provinciæ vicario, adscribitur, & post hanc aliqua de B. Bernardino oblata eidem visio narratur; quæ juverit compendiose retulisse. Bonaventura ab Antrodocco, Vestinorum oppido, inter puellares vanitates enutrita, postquam laudatum Honufrium de contemptu mundi corporisque castigatione dicentem audisset, mundana ornamenta, oblatasque nuptias rejecit, soli Deo deinceps servitura. Quam ob rem multa a suis perpessa, cœlesti voce monita est Aquilam proficisci, quamque in templo cathedrali inventura esset, Birgittam tertii Ordinis S. Francisci sectatricem audire & imitari.

[250] [quæ angelum concionanti adstantem vidit.] Obsecuta, uti præcitum erat, invenit, nobilemque & gravem æmulata matronam, austera pœnitentia corpus attrivit, multisque virtutibus animam exornavit. Eam venit in urbem Bernardinus Feltrensis prædicaturus, quod alias diximus; velo elevato oculos a concionante non potuit Bonaventura removere. Reprehensa a magistra, quod discooperto vultu, fixis oculis diu quemquam mirata sit; respondit, non Prædicatorem, sed angelum Dei pulcherrimum adstantem, & libro expanso, quæ diceret, edocentem, se toto illo tempore conspexisse. Paulo post in cœlum Birgitta translata, ne sola inter mundi pericula fluctuaret, monasterium Corporis Christi ingressa, primam Regulam S. Claræ professa, in assiduis vigiliis, jejuniis, orationibus perseverans, adolescentiori adhuc ætate tempora multa complevit. Hæc ipse, laudans Marianum & Cimarellam, ex quibus satis liquet, Bonaventuram ab Honufrio Aquilano ad sanctiorem vitam primo inductam, a Bernardino autem in pio proposito confirmatam, ac forte etiam ad majora inflammatam fuisse.

[251] Nunc unde divertimus, ad B. Bernardinum, anno 1488 Aquilæ commorantem, revertamur, gestaque ipsius ex iisdem Annalibus recenseamus. In die Conceptionis beatæ Virginis Mariæ, [Cultum Conceptionis B. M. V., & Montem pietatis amplificat,] a communi hominum labe ostendit fuisse præservatam, multosque ad piam hujus mysterii credulitatem excitavit, & confraternitatem Conceptionis ibidem erectam adauxit. Ad laudes B. Jacobi Piceni, magnifici illius templi structoris, sui præceptoris & institutoris, a quo religiosam vestem accepit, facile descendit, & inde ad renovationem Montis pietatis, ab illo (B. Jacobo Piceno, opinor) olim instituti, sed propter rerum vicissitudinem, bellorum turbines, statum inconstantem urbis, modo regi Neapolitano, modo Pontifici Romano subjectæ, omnino neglecti & oblivione sepulti. Obtinuit, ut senatus veteri restituendo Monti aureos conferret mille, & ter mille ex liberis oblationibus collegit, antiquatisque pii operis legibus novas adjunxit, & a senatu fecit confirmari.

[252] Hebræi ægre ferentes, sua fœnera imminui, missis ad eum, qui rogarent, ne tam vehementer increparet, [& hunc, frustra obnitentibus Judæis,] quos rex suis privilegiis munivit, nec illorum usuras tam illicitas reputaret, quas ubique gentium & per optimas quasque Italiæ civitates exercebant; cum nihil obtinerent, provinciæ præsidem sibi multis muneribus devinctum contra Dei Famulum concitarunt. Sed ille ante multos annos commotæ in Bernardinum turbæ, divino judicio, pœnas luit exsecti capitis in urbe Neapolitana, duosque filios habuit supplicii comites, qui etiam fuerunt criminis læsæ majestatis. Provocarunt insuper contra eum ducem Calabriæ (Alphonsum, Ferdinandi I regis Neapolitani filium) a quo postquam litteras accepit, ut se Neapolim ad regis, sui genitoris, præsentiam conferret, & a guardiano Neapolitano moneretur, commotum esse regem propter concitatos in Hebræos universos cives:

[253] Respondit, se Dei pauperumque causam egisse, [aliisque, quos illi sibi conciliaverant, tutatur.] & iniquas usuras condemnasse, vehementerque mirari, a Catholicis principibus tot favoribus & privilegiis muniri gentem scelestissimam, Christianis infensissimam, Deo & hominibus exosam; se autem propere profecturum, rationemque sui muneris redditurum, quotiescumque per prælati sui licentiam Aquila potuerit discedere; neque tunc amplius quidquam per regios fuerat præscriptum. Altera concione summis laudibus mirificavit B. Joannem Capistranensem, implacabilem Judæorum & hæreticorum hostem, prope eam urbem natum; ejusque egregia facta compendiose narravit. Deinde contra varia vitia, ludos, amatoria carmina, libros nigromanticos, sermones prosecutus, illic usque ad initium sequentis anni permansit. Cum Waddingus nec nomen præsidis, quem muneribus a Judæis depravatum B. Bernardino obstitisse ait, nec annum, nec causam supplicii ejusdem edicat, nequeo de hisce aliquid certius affirmare, eaque ipsius fidei relinquo. S. Joannes Capistranus, primi Ordinis Minorum S. Francisci confessor, colitur die XXIII Octobris, quo ejusdem gesta illustrabuntur.

[Annotata]

* ejus

* l. Græcii

§ XII. Acta ejus anno MCDLXXXIX Aquilæ & Teate in Aprutio, aliisque in provinciis; civitates pacificatæ; Montes pietatis erecti; mirum populorum erga illum studium: conciones plurimis in locis habitæ.

[Aquila profectus Teate,] Annum Christi 1489 B. Bernardinus solitis suis concionibus ac laboribus exegit, quos Waddingus in Annalibus ex Legendis Mss. & Cimarella recensuit, & ego ex ipso hic transcribo. Sic ergo habet ad hunc annum a num. 6. Bernardinum Feltrensem diximus anno præcedenti Aquilæ usque ad finem anni perstitisse. Primo hujus anni die, postquam insignem habuit in aperta area templi S. Bernardini (Senensis) concionem de pace & concordia, deque remittendis injuriis & deponendis odiis, sub noctis medium discessit, sequente nihilominus magna hominum turba, quamvis studiose sequelam hanc declinare cogitaverit. Postridie Epiphaniæ (sive VII Januarii) pervenit Theatim (vulgo Chieti, de qua præcedenti § egimus) ibique hæsit dies quinque, toties concionatus, reprehendensque clericorum ibi maximam incontinentiam; inde occasionem accipiens, quod in primitiis novi sacerdotis, primum Sacrificium Deo offerentis, multa licentiosius fieri conspexerit.

[255] [energumenæ imperat; Montes pietatis erigit;] Puellæ obviæ dæmonium habenti, a parentibus equo per vim & strepitum ad se perductæ, nomen Jesu imposuit, præcepitque, ut absque contradictione aut resistentia permitteret, se pacifice Aquilam conduci, & ante S. Bernardini arcam collocari. Præceptis obtemperans, ad sancti viri sepulcrum a malo genio perfecte liberata est. Sermone ultimo contra Hebræorum usuras invectus, Montem pietatis instar Aquilani rogavit institui, eodemque die profectus est in * urbem Reatinam, vulgo Rieti dictam, cujus situm dedi § præcedenti, ac simul observavi, videri hic in ordine, quo Bernardinus Teate & Aquilam adiisse dicitur, a Waddingo erratum esse: qua de re consule num. 247 & sequentem. Eo secutus cancellarius Theatinus, retulit, in senatu decretam fuisse Montis erectionem, collectamque pecuniam, nihilque deesse præter solas regulas & normam, ab eo præscribendas. Eas protinus tradidit, & tanti operis auctoribus largam impertiit benedictionem.

[256] [Reatinos pucificat; Montem erigit.] Reatinos aspere increpavit propter civiles discordias, quæ urbem penitus devastarunt, obtinuitque, ut communi magistratus & populi consilio pacis caduceatores designarentur. Hic etiam Montem pietatis instituit, qui infra biennium auctus est vehementer, hortatusque est omnes ad bene pieque vivendum; & urbem Dei protectioni commendavit, quam a tot seculis Leo IV imperatoribus Lothario & Ludovico voluit commendatam. Allegatur autem hic in margine ex Decreti parte I, c. Rom. Ecclesia, & C. Nobis Dominus. dist. 93; pro quibus lege: Dist. 63. C. 16 Reatina ecclesia. & C. 17 Nobis dominus; in quorum primo Leo IV Papa ab imperatoribus Lothario & Ludovico II petiit, ut Colonum ecclesiæ Reatinæ episcopum præfici permitterent; in secundo autem id ab iisdem impetratum ait. Verum hisce, quæ ad argumentum nostrum nil faciunt, missis factis, cum Waddingo prosequamur.

[257] Post dies quindecim abiit Pedelucum (quod Sabinorum castrum est, [Concionatur Pedeluci, Interamnæ, & in castro S. Geminiani;] Italice Pie di Luco, ad Velinum lacum, vulgo il lago di Pie di Luco appellatum, situm inter Reate & Interamnam, quo Beatus tunc pergebat) ubi singularis devotionis indiciis exceptus, longum habuit sermonem de vita Christiana, fuga peccatorum, & reverentia sanctissimi Eucharistiæ Sacramenti. Interamnæ sex dies commoratus, honorifice habitus est ab episcopo, & sermones habuit in foro, auctoque pietatis Monte, ab aliquot annis erecto, pacificavit urbis primarios, propter cæsum nobilem adolescentem ad arma paratos. Abeuntem secuti sunt multi, qui sibi, arvis & campis, per quos transibat, benedici flagitabant. Per oppidum S. Geminiani (vulgo Santo Gemini appellatum, octo circiter milliaribus Romanis Narnia dissitum, videtur indicari) ubi biduo stetit, Narniam accurrit, audiens, ingentes timeri strages propter rixas pridie inchoatas.

[258] Prædicavit in ampla episcopi area, quo universus accurrit populus, [Narnienses in cædes paratos reconciliat; Montem erigit, prædicat alibi.] audiente ex fenestra episcopo. Pro themate verba illa Abyssus abyssum invocat assumpsit, satanæque artes in perturbandis populis detexit, ex quibus malorum concatenatam seriem, urbiumque sequi ruinam, clarissime demonstravit. Ita efficaciter peroravit, ut, depositis armis, in alternos amplexus, qui prius in mutuas ruebant cædes, accurrerent. Collecta hic pio Monti instituendo pecunia, cunctisque lacrymantibus, transivit ad Amerinos (quorum civitas Ameria, indigenis Amelia nunc dicta, circiter sex milliaribus a Narnia distat) ibique contra fœneratores tribus prædicavit diebus. Montecchii (indigenis Montecchio, castellum vel vicus est in Umbria, decem circiter milliaribus ab Ameria Urbem-veterem, sive Orvieto, versus) ad Urbem-veterem ter concionatus, & Senas per urbem Pientinam (vernacule Pienza in Hetruria & agro Senensi conditam) illic statuit juxta Pontificis præceptum, a nobis superiori anno relatum, conciones habere Quadragesimales. Consule dicta superius ad num. 227 & seqq.

[259] Verum hoc beati Viri propositum rursus aliæ litteræ, [Litteris a Pontifice acceptis jubetur Perusiæ,] quas Perusini ac deinde Romani Innocentio VIII extorserant, in ancipiti posuerunt. Cum enim initium Quadragesimæ Senis opperiretur, illuc, teste annalista, licet sero, pervenerunt binæ Pontificis litteræ, quibus Perusii primum, tum Romæ jubebatur prædicare. Eas hic exscribo; quibus alias de hac re ad vicarium generalem a Pontifice scriptas subjungo.

“Dilecto filio fratri Bernardino de Feltro Ordinis Minorum de Observantia.

Dilecte fili, salutem &c. Intelligentes operam & præsentiam tuam in civitate nostra Perusina prædicando & admonendo plurimum hactenus profuisse & profuturam esse; ideo volumus, ac tibi in virtute sanctæ obedientiæ expresse præcipiendo mandamus, ut in hac Quadragesima proxime futura ad ipsam civitatem prædicatum accedas, & per salubria monita, & divini verbi Evangelicæque doctrinæ annuntiationem, lucrum animarum facere, & quieti ac paci & unioni civitatis ejusdem consulere studeas; non obstante quovis alio mandato tibi facto, ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris, die XI Februarii MCCCCLXXXIX. Pontificatus nostri anno V.”

[260] [ac mox aliis ab eodem datis, in urbe Romana] Altera ejusdem Pontificis ad Bernardinum epistola, quam æque ac priorem ex autographo acceptam ait, ibidem sic habet. “Assiduis dilectorum Conservatorum populi almæ Urbis nostræ precibus inclinati, te in Domino paterne hortamur, in virtute sanctæ obedientiæ nihilominus Apostolica auctoritate mandantes, ut, non obstante quocumque alio mandato, per nos aut vicarium tui Ordinis tibi forsan facto in contrarium, Romam venias, verbum Dei Quadragesima proxima futura in ecclesia Aræ-cœli prædicaturus. Ut autem liberius & commodius id facere possis, ipsi vicario etiam super hoc scribimus. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die XX Februarii MCCCCLXXXIX Pontificatus nostri anno V.” Tertia denique epistola ad Cismontanorum (qui nobis Ultramontani sunt) vicarium generalem, tunc Joannem de Sigestro, talis est, sed unde accepta sit, non additur.

[261] [Quadragesimales sermones habere;] “Dilecto filio vicario generali Cismontano Ordinis Minorum, de Observantia nuncupatorum.

Non potuimus resistere precibus dilectorum filiorum, Conservatorum populi almæ Urbis nostræ, assidue supplicantium, dari eis in prædicatorem proxima Quadragesima dilectum filium, fratrem Bernardinum de Feltro. Quocirca hortamur devotionem tuam in Domino, ut efficias, quod Romæ in ecclesia Aræ-cœli juxta desiderium dilectorum Conservatorum, & mandatum nostrum prædicet. Et tu hoc ipsi fratri Bernardino injunges. Non obstantibus quibuscumque aliis ordinationibus & mandatis in contrarium forsan factis, & intelligentia, inter nos habita. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris, die XX Februarii MCCCCLXXXIX. Pontificatus nostri anno V.” Hactenus litteræ Pontificiæ; nam de vicarii generalis epistola hac super re ad B. Bernardinum data non meminit Waddingus, qui deinde subdit: Tot perplexus præceptis Bernardinus, quid agendum, quove abeundum erat, prorsus nesciebat.

[262] [quibus aliisque contrariis obstrictus præceptis,] Et erat sane, cur Vir obedientissimus anceps hæreret; quod ut liqueat ac simul appareat, quam avide quantoque studio variæ civitates illius sermones expeterent, non abs re fuerit prædicta paucis in memoriam revocare. Anno præcedenti Innocentius Pontifex per epistolam die III Junii Roma datam præceperat ei in virtute sanctæ obedientiæ, ut per Quadragesimam anni 1489 Senis prædicaret, addideratque hanc clausulam: Non obstante quovis alio mandato, etiam per aliud Breve nostrum tibi facto, aut etiam faciendo, nisi de hoc ipso Brevi, quod tibi dirigimus, specialis & expressa fieret mentio. Idem Pontifex præcitato anno 1488 Regii Lepidi, ac denuo aliis litteris, ut eodem tempore Perusiæ concionaretur. Adjecit deinde quartam, signatam die VI Augusti, in quajussit eumdem Perusinis optionem dare, utrum mallent ipsum tempore Adventus, an Quadragesimæ prædicantem audire; & pro horum optione alterum tempus his, alterum Regiensibus impendere.

[263] Attamen cum in prædictis litteris nulla de revocato præcepto Senis prædicandi mentio facta esset, Bernardinus anno 1489 inchoato Senas advenit. Tum vero binas illas mox relatas epistolas Pontificias accepit, quarum primis Perusiæ, alteris Romæ illa ipsa Quadragesima sermones ad populum habere jubebatur. [tandem statuit Romam proficisci; sed Senenses pro eodem retinendo] Poterat his quoque acceptis, Senis remanere, cum nec in illis Innocentius prædictum mandatum expresse revocasset. Sed accessit præterea pro Romanis vicarii generalis mandatum, seu verbis, seu litteris ei indicatum, ex quo tanto magis dubius reddi potuit, quod Pontifex in epistola ad eumdem vicarium data id injunxisset cum hac clausula: Non obstantibus quibuscumque aliis ordinationibus & mandatis in contrarium forsan factis, & intelligentia inter nos habita; quibus ultimis vocibus revocari merito videri potuit sæpe dictum præceptum, quod hactenus tantum substiterat per intelligentiam inter laudatum Pontificem & Bernardinum habitam, sive per notitiam voluntatis ejusdem Pontificis, ut iste, non obstantibus mandatis contrariis factis vel faciendis, per proximam Quadragesimam Senenses salutaribus monitis erudiret.

[264] Ita censuisse dicendus est Beatus ipse, itaque facturus fuisse, [novas litteras obtinent: Senis Hebræam baptizat:] nisi Senenses obstitissent, novis impetratis a Pontifice litteris, secundum ea, quæ apud Waddingum loco citato legere est. Recedere tentavit, pariturus postremo Pontificis & vicarii mandatis. Restiterunt Senenses, neque se prorsus dimissuros dixerunt, allegantes, se priores in jure, priores debere esse in possessione: miseruntque celeriter, qui recentiora curaret præcepta revocari. Obtinuerunt quidem, interveniente Cardinale Senense legato Perusino (Francisco Todeschino Piccolomineo, postea Papa, Pio III dicto.) Conciones exorsus a Sexagesima, per universam prosecutus est Quadragesimam in ecclesia cathedrali. Dominica prima percepit, adolescentulam Hebræam octennem, æstuantem Baptismi desiderio, non potuisse ad sacras aquas pervenire, episcopi vicario denegante. Vocatæ ad se juvenculæ constantiam lacrymasque admiratus, solemnissimo ritu, frendentibus Judæis, fecit intingi, habita super his insigni concione.

[265] Plurimum hic laboravit, diebus festis pro consuetudine urbis bis concionatus; [patronos Hebræorum, & horum opera medica utentes] sed & tertium adjungebat sermonem in Clarissarum monasterio. Graviter reprehendit morbidos quosdam Christianos, nimis familiares Hebræorum amicos & potentes patronos, quorum opera nuper stipendiis publicis conductus erat civibus curandis medicus Hebræus. Suasit insuper, ne quispiam ab illo medicinam sumeret, quem manifeste & ex condicto noverant Jesu Christi hostem perpetuum. Hujusmodi Christianorum cum Judæis Saracenisque commercia eodem seculo, anno scilicet 1451, prohibuerat Nicolaus V Papa per constitutionem, cujus partem recitat Odoricus Raynaldus in continuatione Annalium ecclesiasticorum Cardinalis Baronii, ad præcitatum annum num. 5, in qua Pontifex sic loquitur: Ordinamus, quod deinceps perpetuis futuris temporibus Christiani ab eis infirmitatis aut debilitatis, seu alio quocumque tempore, medicinam, seu potiones, seu vulnerum aut cicatricum curationes, seu aliquid medelæ genus accipere non debeant. Hisce breviter indicatis, annalistam de Bernardino sermonem continuantem denuo audiamus.

[266] Retulit, S. Bernardinum, illorum concivem narrasse, [arguit; Deo dicta ejus confirmante.] medicum Hebræum Avenione morientem dixisse, non adeo illibenter se mori, postquam præscriptis dolosis pharmacis occidit multa millia Christianorum. Fuerunt equidem, qui omnem potius respuere medicinam, quam ab isto vellent recipere; & divina ope convalescebant. Nobilis matrona, N. Burghesii conjux, restitit marito, Hebræum hunc vocanti, ut filium continua febri laborantem curaret; & mirabiliter sanum excepit. Lucretia Salimbeni, triduo puerperio cruciata, animam actura, ex symptomate in se reversa, videns Hebræum præ lecto stantem, indignabunda repulit, & fusis ad Virginem Mariam precibus, ultro peperit incolumis. Perseverantibus tamen quibusdam in Hebræi tutela, aliisque ad medelam vocantibus, dixit e suggesto Bernardinus, quod magistratus nolebat, Virginem Mariam urbis protectricem, & S. Bernardinum ea urbe natum, brevi remedium adhibituros. Paulo post Hebræus morte periit repentina.

[267] [Post Pascha Lucam profectus, inter alia] Die Paschatis (quod hoc anno die XIX Aprilis celebratum fuit) ter prædicavit: primum postquam sub auroram ingentem multitudinem sacra Communione refecit; secundo post prandium, tertio post Vesperas, multas pretiosasque Senensium ostendens reliquias, quarum præcipuas brevibus doctisque commendabat elogiis, concionemque hanc longo post tempore Senenses Coronam appellabant sui sacri thesauri. Post eam navatam Senensibus operam, etiam Lucenses, a quibus sæpe expetitus fuerat, hoc eodem anno sacris suis exhortationibus consiliisque excoluit. Luca, indigenis Lucca, vetusta colonia & urbs Thusciæ est ad Anserem fluvium condita, cujus situm Baudrandus in Lexico exponit his verbis: Decem milliaribus distans a Pisis in Septentrionem, & tredecim a mari Tyrrheno in Ortum, Florentiam versus XLV , & LX a Senis, Lunam versus XXX. Eadem jam a multis seculis sui juris respublica est cum tractu adjacente, qui ab illa Lucensis, Italis il Luchese, appellatur.

[268] [Montem pietatis erigendum monet,] Itaque, ut cum Waddingo ex Legendis Mss. ac Cimarella prosequamur, Bernardinus sæpissime per litreras & nuncios rogatus a Lucensibus, ut ad eos declinaret, tandem hoc anno (Senis) abiit, & Kalendis Maii cœpit prædicare de recta vivendi norma Christianorum in bonitate & simplicitate, absque pompa, luxu & vanitate; de subventione & patrocinio pauperum, quorum substantias alieni a fide devorabant. Divinum deinde comminatus judicium iis, qui propter munera & retributiones tutelam susceperant Hebræorum, idem prosecutus est argumentum in domo senatoria, rogatus illic magistratum & rectores urbis docere, adjiciens, quæ ad perfectum reipublicæ regimen & justitiæ æquitatem conducebant. Adductis porro per Hebræorum fautores plerisque documentis in eorum defensionem, bulla videlicet Nicolai V, & Consiliis Alexandri de Imola, nobilis jurisperiti, doctissimorum theologorum, & utriusque juris doctorum, opposuit contrarias assertiones; & Nicolai diploma vitio nutare surreptionis, eoque inscio prodiisse, testimonio ministrorum curiæ Romanæ probavit.

[269] [obtinetque; nequicquam obluctantibus multis,] Certe tam procul abfuit Nicolaus V a favore Judæis præstando, ut etiam privilegia illis a decessoribus suis concessa, irrita esse voluerit, & inter alia, quæ ad refrenandam eorumdem licentiam utiliter sanxit, etiam decreverit, ut a Christianis quoque usuras minime exigant, recipiant vel extorqueant, necnon extortas, illis, a quibus extorserint, protinus sine difficultate restituant, uti in ejusdem constitutione, num. 265 ex Raynaldo laudata, legi potest. Et vero evicit pauperum causam Bernardini pia solertia: discussis enim (testante Waddingo) exacte fundamentis, demum conclusum est, Hebræos dimittendos, & Montem in subventionem pauperum erigendum. Non destiterunt tamen Hebræorum patroni huic operi adversari, auxiliaremque convocarunt eum theologum, tunc Florentiæ morantem, qui olim Mantuæ nullum non movit lapidem, ne Mons erigeretur; de quo consule § 7 hujus Commentarii. Frustra tamen has aliasque artes excogitarunt, Domino revelante Francisco Plebis S. Stephani, viro religiosissimo, de quo suo loco dicemus, hoc suum, non Bernardini opus esse, seque difficultates omnes superaturum. Revelationem pluribus exponit ad annum 1491, ubi occasione mortis ejusdem Francisci breve illius elogium texit, quod huic loco, ad quem fere totum spectat, insero.

[270] Octavo Idus Februarii in conventu S. Luchesii prope Podium Bonitium vitam hanc miseram meliori commutavit Franciscus e Plebe seu vico S. Stephani, [Deo autem ipsum in proposito roborante,] in juventute multis cruciatus doloribus & infirmitatibus, quas summa tolerabat patientia. Lenimen habuit ægræ valetudinis a cœlestibus visionibus frequenter immissis; inter quas illa maxime commemoratur, quod, cum Bernardinus Feltrensis in urbe Lucensi Montis pietatis erectionem meditaretur, gravesque pateretur difficultates, per quas de assequendo negotio desperaret, Franciscus in cœnobiolo S. Cerbonis prope Lucam viderit Christum Dominum urbem protegentem; magistri Mariani Eremitæ Augustiniani, aliorumque impugnationes, populum in diversa studia abeuntem, & tandem difficultatibus omnibus superatis, solemnem factam cleri & populi supplicationem, locum ædificio designatum, totius domus architecturam, cellas oppignoratitias, depositorum varia genera, eaque omnia, quæ postea facta sunt, re ad integrum perducta. Visionis seriem, ter jussus a Christo Domino, Bernardino circa hæc anhelanti aperuit, animumque indidit opus prosequendi & perficiendi.

[271] Hactenus ipse, laudans Gonzagam in Originibus Seraphici Ordinis & Cimarellam parte 4, [& adversarios eidem conciliante.] lib. 6, cap. 27; ad annum vero 1489, a quo digressi sumus, B. Bernardini cœpta & constantiæ præmium ita pergit exponere. Exitus veritatem probavit, ipsis adversariis mirabiliter conversis in fautores. Circa stipendium conferendum officialibus, ex denariolo propter erogatas pecunias retribuendo, de quo supra diximus, alia suscitata fuit controversia; sed & hæc sopita fuit, & Montis opus magna solemnitate & totius urbis concursu, generali indicta supplicatione, inchoatum, primas pinguesque oblationes facientibus episcopo Joanne Galeanutio & Dominico Gallignano. Dives insuper mercator, qui propter lucrum & fœnus, quod ex societate cum Hebræis inita suscipiebat, quanto potuit conatu se opposuit huic instituto, tandemque * se illius obsequio dedicavit, & suæ facultatis quadraginta aureorum millia Monti legavit. Episcopus vero quorumdam scrupulos curaturus, hoc exhibuit rei bene recteque gestæ testimonium.

[272] “Nicolaus Dei gratia episcopus Lucensis. Universis & singulis in civitate & diœcesi nostra Lucensi commorantibus salutem in Domino sempiternam. [Idem Mons ab episcopo Lucensi,] Ad confirmationem & approbationem omnium, quæ statuta & ordinata sunt circa Montem pietatis, in hac civitate Lucensi constructum, nos N. episcopus præfatus dicimus, confirmamus & approbamus, quod Mons pietatis, divinitus humano generi revelatus, omni populo & præcipue Lucensi est utilissimus; nec quisquam merito dubitare aut suspicari potest, quod aliqua species aut scrupulus usuræ cadat in eo. Sic enim a sanctis viris ab Ecclesia approbatis, sic a multis universitatibus studiorum Italiæ, sic ab excellentissimis viris sacræ theologiæ omnium ordinum professoribus, sic denique a quamplurimis utriusque juris doctoribus, publicis documentis confirmatum & declaratum est; & quod omnium suprascriptorum majus & excellentius est, summi Pontifices ordinationem & formam dicti Montis laudare & confirmare non desinunt.

[273] [diplomate publice edito] Quod si hujus rei incapax, ingenio, sexu, ætate, aut suasu vel gratia, ulterius secus sentiret, ad Sedem Apostolicam se convertat, & pro salute animæ suæ, deposita omni scrupulositate, id credat, quod approbat Ecclesia. Sanctissimus enim est Mons pietatis. Et in illo denario, qui constituitur pro salario dicto Monti servientium, nulla penitus cadit usura nec scrupulus, prout multis documentis & omnibus publicis a venerando patre, fratre Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Observantia, non minus sancte, quam docte, confirmatum exstitit & declaratum. Ejus enim opera & exhortationibus in hac civitate constitutus est; & si denarius ille, officialibus Montis designatus, pro expeditiori computo Montis, & aliquali utilitate pauperum ex publico solveretur, id quietius esset, sed certe non sanctius. Itaque hortamur omnes in hac civitate & diœcesi commorantes, ut, quæ supra scripta sunt, teneant, & omni scrupulositate deposita, sanctissimo Monti hilari animo subvenire studeant.

[274] [approbatur commendaturque;] Nos enim ita sentimus, & sententiam nostram his patentibus litteris declarandam & publicandam duximus, & in fidem & testimonium hujus rei nostra manu nos subscripsimus, & nostrum consuetum sigillum apponi mandavimus; ac de omnipotentis gratia Dei ac beatorum Apostolorum ejus Petri & Pauli meritis confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui huic sanctissimo Monti pietatis manus porrexerint adjutrices, quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus pariter & indulgemus. Datum Lucæ in nostro episcopali palatio apud sanctum Martinum MCCCCLXXXIX. Indictione VII. die vero XXV Julii.

Nicolaus episcopus Lucensis manu propria.” Ex Ughelli Italia sacra recusa tom. 1, col. 826 fuit hic episcopus Nicolaus ex comitibus S. Donnini, Lucensis, cujus elogium ibidem recitat.

[275] [circa quæ] Quapropter nescio, quis ille fuerit episcopus Joannes Galeanutius, quem Waddingus inter munificos dicti Montis patronos primo loco recensuit. Forsitan aliter interpungendæ voces sunt, sic ut episcopus & Joannes Galeanutius duæ diversæ personæ sint, hoc scilicet modo: Oblationes facientibus episcopo, Joanne Galeanutio & Dominico Gallignano. Ughellus mox laudatus de ejusdem Nicolai Lucensis episcopi in prædictum Montem munificentia etiam meminit, sed annum tacens, sic loquitur, quasi hanc non ad Montem erigendum, sed postquam is erectus jam fuerat, præstitisset. Verba ejus hæc sunt: Montemque pietatis, quem (Lucenses) nuper erexerant, liberalissime juvit. Ex supra dicto quoque instrumento videri potest, eumdem Montem ante annum 1489 saltem inchoatum fuisse; nam Nicolaus episcopus in eodem probat, quæ statuta & ordinata sunt circa Montem pietatis in hac civitate Lucensi constructum.

[276] Signatur autem instrumentum istud anno 1489, [pauca observantur.] die XXV Julii, quo tempore minime verisimile est jam constructum fuisse dicti Montis ædificium, si eodem anno tantum inceptum fuerit opera B. Bernardini, quem tribus abhinc mensibus, sive die XIX Aprilis adhuc Senis commoratum esse dicimus, nec sine magna difficultate Lucensibus persuadere potuisse, ut ad pium illud opus consensum opemque præstarent. Verumtamen cum ex ejusdem episcopi testimonio, Bernardini opera & exhortationibus Mons prædictus in hac civitate constitutus fuerit, neque aliunde sciamus, ipsum ante hunc annum Lucæ prædicasse, malo Waddingo ista ex Legendis suis Mss. ac Cimarella diserte asserenti credere, quæque ex memorato instrumento objeci, verba interpretari non de novo ædificio jam tum perfecto, sed de decreta Montis erectione ac forte jam cœpta in aliqua alia æde mutuæ pecuniæ in pauperes erogatione. Porro Bernardinus in urbe Lucensi mansit usque ad XXVI Julii, quo die inde discessit, aliis quoque profuturus.

[277] Nunciis litterisque (inquit annalista) a Faventinis & Genuensibus acceptis, [Genuam petens, læso pede, vehitur Regium Lepidi,] ut eos sua præsentia consolaretur & doctrina instrueret, propter varias rationes delegit Genuam abire. In vico Borghetti XII. M. P. ab urbe Lucensi, ex qua recessit postridie diei S. Jacobi apostoli, prædicavit; deinde Caferonianæ (forte indicatur hic Castrum Novum Grafinianum ad Sercium fluvium, Grafinianæ seu Caferonianæ regiunculæ caput, aut Cufigliano seu Gurfigliano, exiguum castrum Hetruriæ in eadem parva provincia situm) mox Mutinæ. Illic hærens diebus quindecim, ludos, carnis concupiscentias, seculi vanitates, & excessivas dotes, per quas familiæ integræ destruebantur, acriter reprehendit. Satanæ castellum hic ex peccatorum fomentis extruxit & flammis destruxit. Ex Regio Lepido venerunt legati, ut eo se conferret; & assentientem, sed claudicantem, pede læso, humili caruca seu plaustro conduxerunt.

[278] Venit tunc in illam urbem Eleonora, Ferdinandi regis Neapolitani filia, [ubi Eleonoræ ducissæ Ferrariæ & filiabus ejus] Herculis Ferrariensis ducis conjux; statimque duabus associata filiabus, Elisabetha Francisci Gonzagæ marchionis Mantuani uxore, & Beatrice desponsata Ludovico Sfortiæ, cognomento Mauro, duci Barensi (sive Bariensi in Apulia) postea Mediolanensi, ad Virum Dei perrexit, rogavitque salutaria doceri. Genitrici & puellis optima quæque tribuit documenta, uniuscujusque statui & conditioni opportuna. Monuit Eleonoram, ad fratrem Calabriæ ducem scriberet, abstineret a pauperum oppressione, a tutela Hebræorum, a bellis injustis; sin aliter, sciret se regno pellendum juxta Jacobi Piceni vaticinium: uti quidem contigit, Carolo Francorum rege patrem Ferdinandum regem & filium Alphonsum, ducem prædictum, profligante. Hæc ille, circa quæ pauca observabo. Minus accurate hic locutus est auctor, dum Elisabetham, Herculis Esthensis, Ferrariæ ducis, ac Eleonoræ Aragoniæ filiam, jam tum appellavit Francisci, sive Joannis Francisci, Mantuæ marchionis, uxorem, quorum nuptias non ante mensem Februarium anni 1490 contigisse, docet Muratorius tom. 9 Annalium Italiæ, ex Diario Ferrariensi a synchronis conscripto.

[279] Desponsata tamen tunc illi potuit fuisse, uti & Beatrix Ludovico Sfortiæ, [salutaria monita tradit.] ad quem hæc matrimonii ineundi causa die XXIX Decembris ejusdem anni 1490 Ferraria profecta in laudato Diario dicitur. De Caroli VIII Galliæ regis expeditione Neapolitana videri possunt historici. In hujus belli apparatu mortem obierat Ferdinandus I Neapolis rex die XXV Januarii anni 1494, exosus suis ob crudelitatem. Eodem vitio laboravit, qui eidem successit, Alphonsus filius, dux Calabriæ, qui prædicti belli pondere pressus, regnum in filium suum, Ferdinandum II dictum, transtulit, ac Ferdinandus hic ab omnibus desertus, in Ænariam insulam, vulgo Ischia, fugit, Carolo VIII totum fere regnum Neapolitanum occupante. Quid hac super re vaticinatus fuerit S. Jacobus Picenus, alias de Marchia appellatus, in ejusdem gestis ad diem XXVIII Novembris ulterius discuti poterit.

[280] [Parmæ aliisque in locis prædicat, & Genuæ moratur.] De B. Bernardino nostro deinde sic pergit Waddingus. Ea in urbe (Regiensi) accepit Pontificis litteras & mandatum, ut proxima Quadragesima Lucensibus prædicaret. Parmam dilapsus, viginti habuit conciones, Montemque pietatis (de quo ab eodem erecto adi § 10) multis auctariis nobiliorem amplius adauxit. Febre correptus litteras accepit Apostolicas & vicarii generalis, quibus Genuæ jubebatur per Adventum prædicare. Morbo cito liberatus, longo se commisit itineri, & Pontremuli (quod Liguriæ oppidum est alias Apua, indigenis Pontremoli vocitatum, magnoque duci Hetruriæ a medio seculo XVII paret) concionatus die SS. Simonis & Judæ (id est XXVIII Octobris) in Spetiæ (seu Spediæ, Liguriæ item in ditione reipublicæ Genuensis ac in ora maris Ligustici) oppido sex conciones habuit, totidemque Levanti (incolis Levanto, quod vicus vel castrum est in ejusdem maris ora aliquot milliaribus a Spedia Genuam versus) illuc cymba transvectus. Genuæ prædicare cœpit in ecclesia cathedrali in die S. Cæciliæ, nec destitit ullo die usque ad festum Epiphaniæ. Etsi vero civibus prædicarit, religioso occlusas carcere non neglexit, sed per omnia monasteria discurrens, omnibus, quæ statum & sexum decebant, monita dabat salutis, & quasdam vitæ laxioris summa dexteritate, ingentique labore reformavit; de quibus omnibus § sequenti sermo redibit.

[Annotata]

* i. e. ad

* l. tandem

§ XIII. A multis expetitur concionator: Genuenses excolit; moniales reformat: Mediolani herniam passus, sermones continuat: variis in civitatibus concionatur: pro Montibus pietatis laborat: alia ejusdem gesta annis MCDXC & sequenti.

[Multis civitatibus illum in proximam Quadragesimam postulantibus,] Par aut etiam majus, quam annis præcedentibus, fuit populorum studium pro Bernardino per Quadragesimam anni 1490 in civitatibus suis audiendo; totque pro eodem obtinendo ad Innocentium Pontificem perlatæ sunt preces, ut hic post aliquot datas litteras, quibus illum modo uni, modo alteri civitati addixerat, tandem maluerit ea mandata revocare, atque in ejusdem arbitrio relinquere, quo vellet proficisci, etiam sine ulla a superioribus petita licentia; qua tamen facultate Vir obedientiæ amantissimus noluit uti. Ita denuo discimus ex Waddingo, qui Legendas Mss. & Cimarellam secutus, ad annum 1490 a num. 13 ipsius gesta ita pergit enarrare. Bernardinum Feltrensem diximus sub finem anni præcedentis Genuæ hærentem plurima pie prudenterque illic fecisse. Sed cum ubique ejus fama diffusa, a plurimis civitatibus & populis expeteretur, & apud Pontificem suas preces exponerent pleræque, ut ad se mitteretur, nec ille tantæ importunitati posset resistere, vel omnibus vellet complacere; tribus vel quatuor urbibus anno præcedenti destinavit pro futura Quadragesima hunc Prædicatorem, opinatus, vel populos inter se conventuros, vel temporis aut rerum circumstantias, aut ipsius Prædicatoris propensionem controversiam dirempturos.

[282] Considerans autem, timoratæ conscientiæ Viro tam varia præcepta graves scrupulos genitura; [Pontifex post aliquot ad eumdem datas litteras,] ne hujusmodi stimulis pungeretur, aut importunis variorum concuteretur postulationibus, has (quas ex originali subjicit) ei litteras sub finem præcedentis anni direxit.

“Dilecto filio fratri Bernardino de Feltro. Cum ad instantiam plurium scripserimus ad te, ut diversis in locis prædicares; ne ob hoc aliqua ambiguitate detinearis, si te forsan varii peterent, tenore præsentium tibi permittimus & tuo relinquimus arbitrio, ut in eo loco, absque alia tuorum superiorum licentia, hoc sequenti anno prædices, ubi majorem animarum fructum facere te posse, confidis, ad hoc ut uberiores ex bono sermone & opere tuo fructus in vinea Sabaoth proveniant: Brevibus ad te desuper scriptis, & aliis in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque. Datum Romæ ad sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die ultima Novembris MCCCCLXXXIX. Pontificatus nostri anno VI.”

[283] Alias insuper adjunxit litteras, ineunte hoc anno, [optionem ipsi dat: sed ille suo superiori obedit.] multorum precibus pulsatus, quibus, dum non potuit singulis satisfacere, optionem ipsi Bernardino commisit, ita scribens: “Cum multi te petant pro Quadragesima futura pro hoc anno, vade, quo spiritus te ducit, & majorem fructum animarum facere credis, & sine alia prælatorum tuorum licentia.” Verum ille noluit quidquam absque superioris sui venia decernere, aut concionandi locum præfigere. Scriptis itaque ad vicarium generalem litteris, responsum accepit, ut Genuensibus obnixe postulantibus, apud quos etiam tunc hærebat, obsequeretur. Hujus voluntati pariturus, mansit Genuæ; & cum Quadragesimalibus sermonibus habendis tempus nondum adesset, interim alteri civitati, Savonensi scilicet, aliquam etiam operam rogatus impertiit. Triginta circiter milliaribus in Occasum ab urbe Genuensi abest Savona, pariter ad mare Ligusticum sita, eidemque reipublicæ Genuensi subdita, & episcopalis sub metropoli Mediolanensi. Quid vero ibi tunc præstiterit, ex annalista accipe.

[284] Vocatus tamen a Savonensibus, donec conciones Quadragesimales erant auspicandæ, [Excurrit Savonam; Genuam redux mores pios instituit,] Montis pietatis illic erecti pondus & regulas examinavit; comperitque, omnia recte habere, piique operis substantiam ad duodeviginti millia florenorum auri ascendisse. Apud Patres Conventuales commoratus, decem habuit conciones, audiente & summopere Hominis doctrinam, fervorem & Christianam eloquentiam commendante Ministro generali, Francisco Samsone. Genuam reversus, cœpit prædicare Dominica Septuagesimæ (quæ hoc anno 1490 in diem VII Februarii inciderat) etsi plerique Bacchanalium insanis oblectamentis ultra modum dediti repugnaverint, dicentes, non concionibus, sed ludis & spectaculis tempus illud esse designatum. Mirum in modum hominum mores reformavit, multam monialium licentiam coarctavit, ludos ablegavit, taxillos, chartas aliaque ludorum instrumenta combussit, nova fieri prohibuit.

[285] [abusus tollit, habitoque in senatu sermone,] Abusum apothecariorum, solemnissimæ Nativitatis Dominicæ die festo bellaria, vinumque conditum ementium & vendentium tolli, communi publicoque senatusconsulto impetravit; Corporis Christi sodalitium instituit, aliaque hujus generis effecit animabus salutaria, reipublicæ proficua. Mediolanenses e propinquo audientes, quanta bona Genuensibus præstiterit, vicarium generalem rogaverunt, ut sibi post Pascha tanti Hominis liceret frui doctrina. Annuit: sed abire volentem Bernardinum detinuerunt Genuenses, feceruntque, vicarii revocari præceptum. Ille vero Dominica in Albis, dimisso suggesto ecclesiæ cathedralis, apud suos consodales ministerium verbi prosecutus, eo concursu & fructu prædicavit, plerumque in publica platea, quod * prius fecerat in Quadragesima. Rogatus, ut in ædibus senatoriis magistratui, prioribus, urbisque ministris separatim prædicaret; justitiam colere, odia ponere, factiones extinguere, æmulationes mitigare, Christi cultum & reverentiam augere, miro persuasit fervore.

[286] [salutares leges ab eo ferri curat,] “An non, inquit, graves in Deum offensæ florentissimam olim rempublicam, ultra Europæ terminos per Asiæ fines longe lateque dominantem, mari Ægeo & Pontico feliciter imperantem, ad angusti dominii limites reduxerunt? Nonne tot cædibus enervatæ vestræ vires, perpetuis dissidiis res vestræ dilabuntur? Et quasi prospere omnia succederent, magnoque civitas cresceret incremento, ita apud vos regnant libido, luxus, superbia, alienæ felicitatis invidia, ut timendum sit, post tantas clades gravius adhuc imminere supplicium. Resipiscite, cives; prospicite urbi, viri consulares; procul facite tot divinæ vindictæ irritamenta. Novi optime, tot inveteratæ corruptelæ semina difficile expurgari: agite vos imperio, ego rauca & debili voce, languenti spiritu, his meis sudoribus, perpetuis auxiliabor conatibus.” Eo spiritus fervore & tenero dixit affectu, ut omnem moverit consessum, lacrymas expresserit, multisque malis per leges a senatu perutiliter latas advexerit remedium. Montem pietatis, ab Angelo Clavasio ex pecuniis a consiliariis S. Georgii collatis erectum, amplius stabilivit. Itæ laudatus historicus.

[287] [Laborat pro reformandis monialibus Genuæ,] Bernardinus a Clastidio in Vita Beati nostri Italica cap. 19 de prædictis partim consentit, partim longe aliter scribit. Ex hujus sententia B. Bernardinus a summo Pontifice mandatum acceperat de reducendis ad religiosam disciplinam monialibus urbis Genuæ, quæ tunc temporis magna morum corruptela nimiaque licentia laborabant, nec domesticis claustris continebantur. Ad hæc tanto difficilior videbatur earumdem reformatio, quod timendum esset, ne obstaret ordo nobilium, quorum non paucæ filiæ vel consanguineæ inter illas numerabantur. Hunc lapidem ut amoveret sanctus Concionator, ea usus est occasione, quam iidem viri nobiles illi obtulerant, precati, ut in æde senatoria coram illis verba faceret. Ibi ergo laudatus, biographus ipsum eadem, si argumentum spectes, quæ supra Waddingus, sed aliis phrasibus de florentissimo olim, sed tunc multum diminuto reipublicæ statu e suggestu dicentem inducit, ac denique verbis, ut cetera, Italicis ad eamdem sic perorantem.

[288] Ego intime doleo, sed opitulari nequeo, nisi hac mea debili voce, [quarum omnia monasteria] hac languescente vita, his meis sudoribus, quos pro te libens spargo, multoque copiosius ad reformandas moniales spargere cupio, ut in immaculatas Christi sponsas mutatæ, te puris piisque precibus apud Deum possint juvare & placare omnipotentis iram Dei, quæ te juste flagellat. Hac porro oratione effectum ait, ut lacrymantibus ex pio animi sensu omnibus, qui aderant, suamque opem pollicentibus, Bernardinus tandem ab his securus, difficile istud opus aggressus sit. Verum piis conatibus obstiterunt multæ abbatissæ, quæ coram ecclesiasticis judicibus, ad eam causam delegatis audacter declararunt, nolle se monasteriorum suorum claustris constringi, sed in ea velle libertate perstare, qua fuerant hactenus gavisæ. Ille contra nihil his moratus, ab assiduis monitis & efficacissimis ratiociniis, summa cum patientia prudentiaque suggerendis, non destitit, donec claustrum duodecim hujusmodi virginum monasteriis persuaserit, quorum exemplum etiam cetera omnia secuta fuere, & opportunas suo statui leges cum ingenti omnium bonorum civium gaudio admiserunt.

[289] Hæc ipse, nullum pro re tanta testem, nullum monumentum allegans. [ad religiosum claustrum & disciplinam] Præivit tamen ipsi Gratianus a Mevania cap. 18 Vitæ Italicæ, cujus verba Latine pariter subjicio. Similis, inquit, fructus imo multo mirabilior, fuit reformatio omnium monasteriorum monialium Genuensium, quæ sine ulla obedientia vivebant monasteriis, pro solo arbitrio suo ex iis prodeuntes in publicum, debitique religiosi claustri plane expertes. Harum aliquot ipsius concionibus permotæ, disciplinas monasticas admiserunt; aliæ vero pro licentiori illa vivendi ratione arroganter obnixæ sunt; eoque vehementius, quo major inter eas erat copia nobilium, quæ, qua valebant apud magistratus, gratia eidem poterant resistere. Nihilominus tantum laboravit dixitque, ut omnia denique monasteria veræ religiosæ vitæ instituta acceptaverint, applaudente tota civitate, quod obstinatas illas in perversis suis opinionibus feminas ad tam perfectam sanctamque obedientiam adductas videret.

[290] Conformia hæc sunt dictis Bernardini a Clastidio, [reduxisse narratur.] si orationem ad nobiles Genuenses hunc in finem habitam excipias, de qua Gratianus non meminit. Suspecta tamen mihi isthæc facit Waddingus, qui licet Gratiani Opusculum, quod aliquoties laudavit, vidisse dicendus sit, nihilominus de eadem monialium per B. Bernardinum reformatione honorifice quidem, sed multo jejunius, quam isti, scripsit, verbis supra num. 280 datis tantum inquiens: Religioso occlusas carcere non neglexit; sed per omnia monasteria discurrens, omnibus, quæ statum & sexum decebant, monita dabat salutis, & QUASDAM VITÆ LAXIORIS summa dexteritate ingentique labore reformavit. Rursus num. 284 dumtaxat ait: Multam monialium licentiam coarctavit. Hinc suspicor ego, Gratianum ista non parum amplificasse, Waddingum vero certiora instrumenta, ab ipsius Beati socio conscripta, vel ex iisdem compositas Legendas Mss., aut Cimarellæ Annales prudentius secutum fuisse.

[291] Verumtamen saltem aliqua monasteria monialium Genuensium auctoritate Innocentii VIII a Bernardino clausa fuisse, idem Waddingus deinde agnoscit ad annum 1492, num. 27, ubi scribit, hoc Pontifice, qui per Bernardinum monasteria monialium (Genuæ) clauserat, [Secreto Genua egressus, ac per viam prædicans,] vita functo, tentasse moniales illas ad pristinam libertatem redire: qua de re consule dicenda inferius. Post hanc observationem beatum Virum Genua abeuntem, variasque alias civitates salubribus suis monitis instruentem cum eodem Waddingo sequamur. Hic ad præcitatum annum 1490 num. 18, Venerat, inquit, Genuam a Patavinis missus Antonius germanus frater, ejusdem instituti vir (ad quod illum ab eodem beato Fratre suo anno 1473 adductum fuisse num. 61 dixi) ut Patavium duceret, per quem populus a recto devians corrigi, & Monti pietatis adversantes possent compesci. Secreto Genua dilapsus, pervenit Seravallem (seu Serravallem, oppidum ducatus Mediolanensis non procul ab Iria seu Scrivia fluvio) pridie Visitationis beatæ Virginis Mariæ (id est, Kalendis Julii) sermonemque habuit postridie. Profectus Vogheram (ducatus Mediolanensis oppidum) ibique concionatus, abiit Ticinum; nihilque hic moratus, transiit Mediolanum; hæsit tamen per dies aliquot Binasci (vulgo Binasco, qui pagus vel vicus est Ticinum inter ac Mediolanum situs) donec vicarii generalis litteras, per quas constaret, ubi, quo tempore, quot diebus prædicandum erat, accepit: omnia etenim ista per superioris voluntatem cupiebat regulari.

[292] [Mediolani hernia affligitur; postridie pergit concionari,] Mediolanum sub Julii medium appulit, cœpitque per monialium cœnobia sacræ doctrinæ pabulum ministrare; absentibus scilicet primoribus urbis, cunctisque nobilibus, qui graves æstus per suas villas ruri declinabant. In natalitiis B. Mariæ Magdalenæ (die XXII Julii) apud suos commilitones concionatus, gravi cruciatus herniæ dolore, sermonem complere non potuit, neque suis gressibus ad cubiculum redire. Superato dolore, postridie de sufferendis pro Christo doloribus & morbis disertissime prædicavit, multisque lenimen attulit gravium dolorum. Quotidie magis crescebat auditorium, & quo frequentius prædicabat, eo magis populi frequentia ab ultimis angulis excita crescebat. In S. Ambrosii Operibus probe versatus, quidquid ponderosum dicebat, ejus auctoritate confirmabat; quod illi genti, huic suo patrono addictissimæ, summopere placebat.

[293] [uti & Laude ac Placentiæ, ubi inveteratum odium] Mediolanensibus instructis, Laudam (vulgo Lodi dictam) perrexit; bisque in foro concionatus, abiit Placentiam (indigenis Piacenza, & cognominis agri, nunc ducatus, caput) ubi tamquam angelus e cœlo dilapsus a civibus obviam procedentibus exceptus, conciones a Kalendis Augusti exorsus, usurarios cœpit increpare (erant enim illic plerique, qui quadragenos nummos ex singulis centenis in fœnus capiebant) & pietatis Montem prædicare; quem feliciter, oblatrantibus quibusdam, instituit. In factiones & odia, tot malorum fomenta, graviter invectus, cum illinc corporum strages, animæ languorem, fortunæ decrementum, manifeste prodire, & ex data venia, civiumque concordia corporis robur, cordis lætitiam, rerumque incrementum, doceret oriri; quidam sutor, qui per totius concionis seriem suam vitam manifeste putabat describi, ferale odium, quod per decennium gerebat, firmiter deposuit, præmiumque statim accepit: manum toto illo tempore contractam, laxatis nervis omnino inutilem, sensit pristino vigori restitui; domumque reversus, suere cœpit & operari.

[294] Ad Bernardinum illico profectus, “Gratias, inquit, ago Deo, tuæque prædicationi, quæ me meamque fortunam descripsit. [e cujusdam corde tollit, mirabili cum eventu;] Sanus eram, & deerat nihil: odio mox in quemdam exardescens, manum perdidi; semper anxius livore contabui; inde res mea quotidie decrescens: demum factus sum egenus. Nunc autem infortunii causa per te cognita, ex toto corde odium abjeci; & ecce coram te lætus & sanus assisto. Tota me civitas manu captum, neque acum tenere valentem annis multis agnovit. Nihil occultum aut falsum vendito: interroga cives universos; ecce jam suere possum & laborare, miro quidem Dei beneficio.” Obstupescentibus, qui aderant, Vir Dei hominem monuit, ne Dei gratiam in vanum se accepisse putaret, sed ad suam aliorumque instructionem, ut, depositis odiis, a peccatis abstinerent.

[295] Per xenodochia discurrens, ægrotos, præsertim leprosos, [xenodochia frequentat, adit Cremonam, Torricellam, Parmam.] invisebat, obsequiis fovebat, piis monitis instruebat, idque aliquando inculcabat, ut a carnis tentationibus & spurcitie caverent. Interrogatus a sociis, cur id hominibus languentibus, corpore prostratis tam anxie suaderet; respondit, lepram importunum ingenerare carnis pruritum. Singulis postremum munuscula distribuebat, sive pia donariola, sive bellaria, aliaque edulii genera, quæ in hujusmodi visitationis dies præparabat, & suis cestulis disposita socii comportabant. Dilabente Septembri Cremonam (alteram ducatus Mediolanensis civitatem ad Padum fluvium) profectus, magno fructu per aliquot dies in maximo urbis foro prædicavit. Inde navigans Toresellas (Torricella enim vicus est ad eumdem fluvium, sed in altera ripa & in ducatu Parmensi situs) die uno hæsit & prædicavit. Postridie Parmam pervenit, omnibus adventum gratulantibus, Montemque pietatis, quem utilissimum cives probarunt, magisque in dies approbabant, novis auxit incrementis.

[296] Per Hostiliam & Lignacum (quorum prima ducatus Mantuani oppidulum est ad Padum fluvium, [Patavii primo paucos, dein numerosos auditores habens,] vulgo Ostiglia appellatum, alterum oppidum agri Veronensis in limite Patavini ad flumen Athesim, & alias Leonicum, vernacule Legnano dictum) tandem Patavinos invisit, primumque habuit sermonem Dominica XX post Pentecosten & integra hebdomada sequenti apud suos consodales domus sanctæ Ursulæ, ubi nomen dedit huic instituto. Pauci dicentem audiebant, nulli domi hærentem invisebant: quod dum ægre ferrent socii, bono animo esse jussit; affuturum suo tempore populum, episcopum absentem rediturum, se simplicibus viris, clausisque sororibus interim prædicaturum; certoque scirent, frigida hæc initia futuri fructus esse argumenta, quem diabolus præpedire conabatur. Vocato porro Viro Dei post secundam aut tertiam hebdomadam, ut in ecclesia cathedrali prædicaret, regressoque Petro Baroccio episcopo, caro Bernardini amico, turmatim omnes affluebant, præter quosdam delicatulos, qui propter intensum frigus domi latebant.

[297] Atqui hos ille reprehendebat, quibusdam minitatus, [pro Monte pietatis erigendo perorat.] eos vernum & placidum sequentis Paschatis tempus non visuros. Ita porro contigit; aliquot enim ex primoribus illo temporis intervallo fatis cesserunt. In die Conceptionis beatæ Virginis, audiente episcopo, cœpit opus pii Montis commendare, nec hortari destitit per singulos dies, donec tandem obtinuit; incassum frementibus Judæis Patavinis & Venetis, qui nullum non moverunt lapidem, ne cogitatio hæc a senatu probaretur. Stabilitum est opus anno sequenti (Christi 1491) in quem reliqua, quæ hic gessit, differimus. Ibi vero num. 44 & sequentibus, ex Legendis suis Mss. ac Cimarella fidem suam sic exsolvit. Ad Bernardinum Feltrensem, quem Patavii anno præterito reliquimus, libenter redimus, mirabiles ejus discursus & peregrinationes prosecuturi. Illic prædicavit assidue & fructuose usque ad Septuagesimam (quæ eodem anno in diem XXX Januarii incidit) quo tempore Bononiam oportebat proficisci.

[298] [Bononiam, invitis Patavinis, profectus,] Patavini nihil non fecerunt, ut apud se retinerent. Pontificem, vicarium generalem, Cardinalem protectorem, rogarunt, ut Quadragesimales conciones apud se habere liceret; demum ad ipsos Bononienses, quibus a Pontifice destinatus erat pro illo tempore concionator, conversi id ipsum precati, impetrare non potuerunt. Cimba igitur Ferrariam vectus, inde abiit Francolinum; hinc rigido cœlo, itinere molesto Bononiam pervenit. Antequam ad cetera progrediar, breviter observo, verisimillime commissum esse errorem topographicum, nisi Beatus postquam Ferrariam advenerat, aliquot milliaribus retrocesserit in Septemtrionem; cum in omnibus tabulis, quas consului, Francolino vicum vel castrum non procul a Pado sic notatum reperiam, ut hinc Bononiam recta via proficiscentibus Ferraria transeunda sit. Porro Bononiæ in episcopio hospitatus, jussu Juliani (Roborei) Cardinalis Ostiensis, Bononiensis episcopi (qui postea summus Pontifex fuit, Julius II appellatus) reverenter habitus est, toto accurrente populo, ut concionantem audiret.

[299] [invehitur in publica vitia,] Sæpe accedebat urbis primicerius Joannes Bentivolus, semper audiebat in pedes erectus: aliquando corde compunctus recogitabat, quot mala plerisque intulerit, quam tyrannice ipse & progenitores nobilem populum depresserint; quam misere pater avusque perierint, sibique proinde merito timendum a divina vindicta. Hæc aliquando Gincuræ conjugi, Bernardini virtutis & doctrinæ admiratrici, sæpe mœstus explicabat; illa porro nullum præteribat sermonem, cui non attentissime interesset. Joannes ille Bentivolus, seu Bentivoglio, ejus nominis II, ea erat apud Bononienses auctoritate ac potentia, ut pene velut eorumdem dominus ceteris imperaret; donec anno 1506 a Julio II Pontifice armorum vi coactus fuit ea urbe excedere; quod ad præsens argumentum annotasse sufficit, cum Bentivolorum historia, quæ apud rerum Bononiensium scriptores legi potest, ad Beati nostri Acta nullatenus pertineat.

[300] [usuram Hebræorum &c, & commendat cultum SS. Sacramenti.] Illud vero Bernardino maxime in Bentivolo displicebat, quod Hebræorum susceperit patrocinium, eorumque opera familiariter uteretur. Contra hos, uti solebat ubique, invectus, usuris modum poni, eorum conversationem vitari, fraudes & injurias Christianis illatas vindicari, rogabat; sed frustra, superante quorumdam potentia, quos de mammona iniquitatis illi adsciverunt patronos. Contra meretricium, blasphemiam, vitia capitalia, filiorum erga parentes ingratitudinem, potenter ratiocinatus, mirum in modum depravatos mores correxit, multamque induxit erga sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum reverentiam, cujus publicum cultum statutis legibus, institutis ministris, Cherubinus Spoletanus jam pridem stabilivit. Sub Quadragesimæ finem vulcano tradidit innumera & varia peccandi instrumenta & incentiva, atque inter hæc imagines & picturas pulcherrimas, sed lascivas, quæ pudicos oculos offendebant. Ultima concione, ad S. Petronii templum habita, justitiam, quibus potuit, laudibus extulit, ejusque corruptores acriter reprehendit, dicens, nullum aliud esse reipublicæ fulcimentum.

[301] Dum hic Bononiæ morabatur, dicendus est accepisse Innocentii VIII Papæ litteras, [A Pontifice per litteras jussus] quibus post Pascha Placentinis prædicare jubebatur, quasque Waddingus ad annum 1492 primum recensuit, licet ad 1491 manifeste pertineant. Eas velut ex autographo acceptas ad præcitatum annum num. XI sic exhibet:

Dilecto filio Bernardino Feltrensi &c.

Ex relatu dilecti filii nostri Ardicini, tituli SS. Joannis & Pauli presbyteri Cardinalis Alerien., intelleximus, te in civitate Placentina anno proxime decurso verbum Dei prædicantem saluti animarum illius populi multum profuisse, ac propterea eumdem populum etiam summopere optare, ut elapsis proximæ Resurrectionis Dominicæ festivitatibus, iterum eodem ad prædicandum te transferas.

[302] Nos igitur pro pastorali officio de animarum salute solliciti, [se conferre Placentiam] iis ipsius populi annuere votis volentes, tibi committimus, & in virtute sanctæ obedientiæ stricte præcipiendo mandamus, quatenus post dictas festivitates Placentiam, verbum Dei, saltem usque ad Adventum Domini nostri Jesu Christi, prædicaturus accedas, populumque illum in doctrina Evangelica confoveas & in viam mandatorum Dei dirigas: in quo facies rem omnipotenti Deo acceptam, & nobis admodum gratam. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris, die XXV Februarii anno MCCCCXCI. Pontificatus nostri anno VII. Easdem notas chronologicas, quæ apprime consentiunt, etiam habet prior Waddingi editio Lugdunensis anni 1648, ac cetera etiam recte se habent, ut dubitari nequeat, quin hæc epistola ad hunc annum pertineat. Quin & Waddingus ipse agnoscit, Bernardinum hoc anno Placentiam profectum esse, verbis num. 300 datis subtexens sequentia.

[303] Jussus Placentiam proficisci, Mutinæ in transitu prædicavit in publica supplicatione totius populi & cleri, [per viam in aliquot locis prædicans, sacrilegos] pluviam deprecantis; persuasitque, si imbrem vellent, ut pœniterent. Ut absolvit concionem, omnes Dei misericordiam cum lacrymis invocarunt, & nocte illa abundantissime descendit aqua de cœlo; beneficium hoc attribuente populo meritis Bernardini. Inde aliquot milliaribus deflectens ad dexteram in Aquilonem, Carpum, indigenis etiam Carpi dictum, quæ civitas nunc in ditione ducis Mutinensis est, tunc autem proprio suo principi e familia Pia parebat, rogatus adiit. Carpiensibus (verba Waddingi sunt) rogante principe Alberto Pio, semel, & Reginis (id est, Regii Lepidi incolis) bis prædicavit. Parmæ moram traxit diebus novem, fraudesque retexit quorumdam impostorum, qui Bullas falsas ostentantes, criminum omnium remissionem pecunia venditabant.

[304] Pecunias itaque in pios usus convertit, nebulonesque fecit in rem malam abire. [impostores detegit: Placentiæ Montem auget.] Rogatus a comite Jacobo Sanvitale, abiit in oppidum Fontanellæ (mihi hoc nomine ignotum) ubi bis concionatus, inde etiam profligavit prædictorum simulatorum reliquias. Prope Placentiam xenodochium S. Lazari ingressus, infirmos singulos invisit, piisque hortationibus ad morbi tolerantiam excitavit. In eam urbem omnium jubilo exceptus Montem pietatis, quem superius diximus erexisse, amplius stabilivit, multisque auxit donariis, quæ illius suasu statutis diebus afferebant singuli ordines artificum, mercatorum, doctorum, nobilium & ecclesiasticorum.

[Annotata]

* quo

§ XIV. Montes pietatis Patavii, apud Plebem Sacci & Ravennæ ab eo instituti: Mantuanus instauratus & auctus: Faventiæ inveterata odia extincta: sermones ab eo habiti variis in locis, gestaque anno MCDXCI & initio sequentis.

[Placenta reversus] Adhuc multa supersunt de B. Bernardini gestis ad annum 1491 narranda. Supra diximus, mandatum ei per Pontificias litteras fuisse, ut post hujus anni Pascha Placentiam se conferret, ibidemque saltem usque ad Adventum Domini nostri sermonibus suis cives divini verbi avidos recrearet. Ille, qui nihil antiquius habebat, quam obedire, indicto tempore Placentiæ adfuit, sed, ut mox dicemus, citius inde recessit, quam per memoratam epistolam jussus fuerat; quod certissimo indicio est, prius istud mandatum ab eodem, qui dederat, Pontifice quoad temporis moram mutatum fuisse, tot populis petentibus, & apud eumdem summum Ecclesiæ pastorem instantibus, ut divinus ille Concionator sibi quoque concederetur, uti jam sæpe alias factum dixi: nam de prompta obedientia nulla cuiquam prudenti incidere potest suspicio in Viro quem etiam concessa, ubi vellet, prædicandi libertate uti noluisse, supra docui.

[306] [Patavium, concionatur coram maxima incolarum] Bernardinus itaque hoc anno 1491 post Pentecosten, Placentia, per flumen Padum, ut Waddingi verbis utar, dilapsus Reverium, in festo solemnitatis Corporis Christi sermonem habuit doctissimum de admirabili divini amoris inventione, qua se in cœlum ascensurum hominibus personaliter fruendum reliquit. Est autem Reverium, incolis Rever, ducatus Mantuani castrum ex adverso Hostiliæ, vulgo Ostiglia, ac in opposita Padi ripa, cujus secundo flumine Beatus navigabat. Sacra vero Corporis Christi solemnitas isto anno die 2 Junii celebrata fuit; unde de tempore discessus Bernardini e civitate Placentina licet statuere. Inde mox continuato itinere, Patavium properavit, ubi sermones suos statim exorsus & prosecutus est, majori semper cum opinione sanctitatis, majorique auditorum frequentia, quorum multi etiam e vicinis locis, ac nominatim e civitate Vicentina, illuc confluebant, conductis quoque a nonnullis domiciliis, quamdiu ille ibidem esset concionaturus.

[307] [accolarumque frequentia, a quibus pro Sancto honoratur,] Porro ut hæc omnia gesta fuere, juverit ex sæpe dicto annalista Minorum, legendas Mss. & Cimarellam laudante, de more hic recitasse. Dominica secunda post Pentecosten prædicavit in domo consulari, & sequentibus diebus in ecclesia cathedrali. Die S. Antonii Patavinis solemnissimo concionatus est in amplissima platea multis hominum millibus, qui ad sanctissimi urbis patroni cultum convenerant. Toto æstivo tempore ministerium hoc prosecutus, * undique confluebant auditores, multique ex Vicentina civitate domos illic conduxerant, quamdiu Bernardino illic placeret concionari. Illud sane mirum, quod, quo magis audiebatur, eo magis magisque placebat, & * divinus Spiritus ampliori charismate per os ejus quotidie loqui videretur.

[308] Eo usque ejus crevit illic opinio sanctitatis, ut, [abscissis etiam ab ejus veste laciniis: Montem pietatis] cum ad S. Francisci ædem, magno comprimente populo, rediret, pars ampla vestis ejus abscissa sit, & ipse furtim dilapsus sit ad S. Ursulæ cœnobiolum, ut domus illa tandem tanto populo liberaretur. Illic demum Montem pietatis, prius a senatu Veneto approbatum & admissum, impensius favente Petro Barocio episcopo, erexit, magna ex oblationibus congregata pecunia. Hæc ibi; Innocentius vero Ticinensis in Historia cultus pag. 246 ex Bernardini a Busto Defensorio Montium pietatis recitat aliquot versus Latinos, quos in ipso die erectionis dicti Montis, ad ejusdem portam appensos fuisse asserit, quosque non abs re fuerit hic transcripsisse.

Quas tibi, quas Patri, quas sancto solvere, Christe,
      Spiritui grates urbs Patavina potest?
Quæ Bernardini monitu Feltrensis apud se
      Divinæ Montem jam pietatis habet.
Montem, quem ut numquam fieri debere putavit,
      Sic factum agnoscit munere, Christe, tuo.
Montem, qui summo tangat cum vertice cœlum,
      Empirei ascensum præstet ad astra poli.

[309] Addit & aliquot alios versus ex fine prolixæ, ut ait, [erigendum curat;] depromptos Elegiæ, in qua ejusdem pii Montis, per quem Hebræorum usuræ eliminabantur, magna utilitas celebrabatur. Sunt autem hujusmodi.

At tu, qui nobis caput horum & causa bonorum es,
      Vive diu, o nostro Doctor amice Deo.
Vive diu, & Montes pietatis construe multos,
      Bernardine, piæ religionis honos.
Hi tibi ad extremum fælicia regna parabunt,
      Et summum facient scandere ad astra poli!

Subdit denique eumdem Montem ab Alexandro VI summo Pontifice per Bullam, quæ incipit, Pastoris æterni, notaturque data V Februarii anni 1493, anno autem Pontificatus ipsius tertio, confirmatum fuisse: sed certe in numeris error aliquis latet, cum Alexander VI, qui anno 1492 die XI Augusti Innocentio VIII suffectus fuerat, non nisi annum primum Pontificatus sui agere potuerit die V Februarii anni Christi 1493.

[310] Utilitatem operis quotidiana probavit experientia, atque hinc, [magno sane pauperum subsidio.] ut pergit Waddingus, hujus in se collati beneficii perpetuam retinent Patavini memoriam; idque non immerito per suas celebrant Historias. Angelus Portinarius & Bernardinus Scardeonius, illius gentis historici, diffuse rem istam prosequuntur. Primus scripsit Italice; Scardeonius Latine, ex quo historiam transcribo. In illa perspicere licebit Montis originem, qualitatem, publicum commodum, & admirabile incrementum. Tum recenset dicta Scardeonii, quæ cum ibi in initio, licet parumper & paucis tantummodo vocibus, discrepent ab edito Scardeonii Opere, quod in Museo nostro habemus, malui eadem ex hoc recudere. Exstat laudatum Opus, de Antiquitate urbis Patavii, & claris civibus Patavinis inscriptum, in Thesauro antiquitatum & Historiarum Italiæ, per Joannem Georgium Grævium & Petrum Burmannum edito, tom. 6, parte 3, eidemque præfixa sunt ipsius Scardeonii elogia, & inscriptiones ejusdem memoriæ factæ.

[311] [Hujus Montis erectio,] Ex hisce ad majorem dicendis fidem faciendam, dumtaxat observo, Bernardinum Scardeonium, presbyterum, vitæ integritate ac doctrina clarum, patria Patavinum, ejusdemque urbis canonicum, supremum diem suum ibidem obiisse anno Christi 1574, ætatis suæ 96, ut circa annum 1478 in lucem editus fuisse dicendus sit, atque annos circiter tredecim vitæ suæ numerasse, quando Mons iste erectus a Bernardino est, quem propterea novisse ac prædicantem audire potuit. Is ergo in prælaudata editione lib. 2, classe 5 postquam varia urbis Patavinæ monasteria piasque ædes recensuit, de Monte pietatis, velut opere ceteris excellentiori, scripsit sequentia. Quæ hactenus dicta sunt, etsi admodum laudabilia certe sunt, laudabilior tamen esse videtur pietatis Mons, quem anno MCCCCXCI, suadente B. Bernardino Tomitano Feltiensi *, ex sacra familia Minoritarum eximio concionatore, & viro nominis celebritate, doctrinæ præstantia, ac vitæ sanctitate cunctis probato, savore & ope Petri Barocii, episcopi Patavini, haud minoris sanctitatis ac pietatis viri (erexerunt.)

[312] [incrementum, utilitas,] Qui quidem Mons, ad hunc diem auspiciis populi Patavini adeo cumulate adauctus est, ut triginta octo aureorum millium nummum summam transcendat, præter magnam pecuniarum quantitatem, quæ ibi vel sponte a civibus, vel in sequestris a privatis hominibus quotidie reponuntur. Hujusmodi autem pecuniæ dantur mutuo indigentibus sub quocumque pignore. Verum pro fœnere, quod Judæi pro unoquoque centenario viginti annuatim exigebant, Mons Pietatis quinque tantummodo exigit, & id pro solvenda ministris & operariis mercede, & pro expensis aliis, quæ annuatim in ea re fiunt; ne quando ex ea impensa peculii summa, quæ reperitur in sorte, paulatim ex mercede deficiat. Hæc autem merces non exigitur, nisi pro pignoribus ultra triginta solidos; nam citra triginta datur mutuum poscentibus gratis.

[313] [emolumentum in pauperes, & administrandi ratio] Id vero residui, quod præter operariorum impensam ultra sortem superest, totum in pauperes & in pias causas erogatur. Partim vero pro locandis in matrimonium virginibus civitatis, inter sodalitia artificum quotannis sorte ductis; partim orphanis & monasteriis mendicantium, quatenus ex eo lucro fœneratitio (si sic debet dici) nihil prorsus succrescit sorti. Crescit autem indies sors ex oblationibus piis, quæ singulis annis collatione facta per nobiles, cives, & per omnia sodalitia, tam spiritualia quam secularia, in Paschate publice fiunt. Quod sane augmentum fere quotannis ad quadringentorum aureorum summam conscendit. Summa autem expensarum in custodibus, notariis, assidentibus, censoribus, magistris; & aliis ejusdem negotiorum ministris, ter mille & quingentos aureos complet.

[314] [ex Bernardino Scardeonio exponitur.] Relegatæ ac penitus rejectæ ob id pie factum Patavio viginti duæ mensæ fœneratoriæ Judæorum, quæ eisdem ex usuris illicitis annuatim afferebant plus quam viginti aureorum millia. Indicta est insuper gravis mulcta, si quis eorum amplius sub usuris cuipiam fœneretur: quod decretum usque in hodiernum diem feliciter stetit, & in posterum (ut spero) stabit. Ærarium autem universale habetur sub maxima custodia in loco tutissimo juxta prætorium. Ædes vero septem sparsæ sunt in media urbe, ubi erogantur ubique pecuniæ, & pignora servantur, quas singulas singuli nobiles annuatim cum sua familia inhabitant: in eo tamen cavetur diligenter, ne quis ad id muneris assumatur, nisi idoneos prius fidejussores præbuerit, in omnem eventum malum reddendæ per eos omnimodæ talionis. Hactenus in laudata editione Bernardinus Scardeonius. At nunc redeamus ad Waddingum, cetera Beati gesta enarrantem. Ita pergit num. 49.

[315] Illic etiam ab eo institutam confraternitatem disciplinantium, [Hinc post alia ægre digressus, apud Plebem Sacci similem Montem procurat.] alba veste incedentium, a nomine Jesu nuncupatam, asserit Portinarius; sed dum annum assignat MCCCCXXIII, vel fatendum est, errorem in numeros irrepsisse, vel Bernardini Senensis potius partum hunc esse; neque enim Tomitanus adhuc sub illum annum prodierat in lucem. Recte sane: at Bernardinus a Clastidio in Vita cap. 19 ejusdem sodalitii erectionem anno 1493 affigit; quo posito, cessat omnis a Beati ætate objectio. Pergo cum Waddingo: Sive hujus, sive alterius fuerit opus, Feltrensem pro viro vere apostolico venerati, quocumque ibat, turmatim sequebantur Patavini; sed discessurum majori conatu & multitudine. Ille importunam & molestissimam turbam retinendi excogitatus est modus, ut egresso illo per portam Pontis-Corvi, pons sublicius elevaretur; atque ita delusa est pietas tam numerosæ sequelæ. Apud plebem Sacci (vulgo Pieve di Sacco, agri Patavini oppidum) diebus quindecim hærens & prædicans, infinitos habuit ex villis & oppidis vicinis auditores, quorum etiam collatis eleemosynis ibidem Mons alter erectus est.

[316] Illuc pervenit missus a senatoribus Venetis guardianus ædis S. Jobi, [Invitatus Venetias, modeste recusat: Patavium jussus pergens,] rogatum, ut sequenti Quadregesima apud eos prædicaret, eoque statim vellet proficisci, clarissimos viros salutaturus, a quorum conspectu tot annis abfuerat, nempe ab anno Christi 1483, quo propter observatum Pontificium interdictum ipsum cum suis e statu Veneto relegatum fuisse, § 6 dictum est. Non tantum sibi licere, neque audere, dixit, ad nobilissimam accedere civitatem absque superiorum licentia; maxime ubi timeri possit, ne * permitteretur regressus. Paulo post diploma recepit Pontificium ab episcopo Tarvisino (Nicolao Francho) Sedis Apostolicæ legato, a Patavinis impetratum, ut sibi beneficium istud præstaret. Supervenit etiam vicarii generalis, necnon Juliani Cardinalis (Roborei seu de Ruvere, Ordinis Minorum protectoris) præceptum, ut Patavinorum votis satisfaceret. Tot præceptis repugnare non licebat; decrevit tamen iter, quod sibi proposuerat, in Romandiolam prosequi, atque ibi, quod plerisque Ravennatibus promiserat, Dei verbum disseminare.

[317] Ea urbe, quæ vulgo Italo Chiozza vocatur (sive Chioggia, [Fossæ Clodiæ prædicat & Ravennæ Montem pietatis erigit,] Latine vero Fossa Clodia vel Clugia, estque parva civitas episcopalis sub patriarchatu Veneto, in parva maris Adriatici insula quindecim milliaribus in Meridiem a Venetiis distans; in ea, inquam, urbe) diebus quatuor in publico foro frequenti prædicavit auditorio; sed frequentiori Ravennæ, ubi mirabili fructu aperto in campo plerumque prædicabat. Montem pietatis cœpit commendare, & Hebræorum condemnare usuras, tandemque, etsi frementibus Judæis, multasque spargentibus calumnias, obtentoque in suum favorem senatusconsulto Veneto, quasi Bernardinus universam commoveret & turbaret civitatem, archiepiscopo, qui primus pinguem dedit oblationem, gubernatore & consulibus assentientibus, Montem instituit. Notius celebriusque in historia est Ravennæ nomen, quam ut ejusdem notitiam hic dari oporteat; itaque pauca tantum, quæ ad subjectam materiam illustrandam faciunt, ex Hieronymi Rubei libro 7 Historiæ Ravennatum annotabo.

[318] [incassum renitentibus Judæis,] Ravennates tunc temporis parebant reipublicæ Venetæ, cui jam ab anno 1441 sponte sua se commiserant, exosi grave Hostasii Polentani jugum, qui apud eos dominabatur. Inter ceteras vero conditiones quas cum Venetis tunc pacti fuere, Rubeus hanc recenset: Judæos Ravennam mitti, qui danda fœneri pecunia aliqua ratione egentium sublevarent inopiam. Hinc collige, cur Judæi Ravennates ad senatum Venetum recurrerint, suisque mendaciis ac calumniis supra dictum senatusconsultum ab eodem obtinere potuerint; nimirum, quia illi, postulantibus Ravennatibus, a Venetis illuc olim missi fuerant, ut fœnerationem in gratiam pauperum, ut tunc quidem putabatur, exercerent, adversus quam B. Bernardinus acerrime perorabat. Sed vicit tandem, ut par erat, causæ æquitas, ipsoque senatu Veneto probante ac jubente, Judæi prohibiti sunt Ravennæ fœnerari. Exstat hujus rei cum insigni Bernardini elogio memoria apud laudatum Rubeum lib. 7, ex quo eamdem in Annales suos retulit Waddingus, sed minus accurate distinctis temporibus, ideoque malo illam ex ipsius Rubei Historia hic subjicere.

[319] [qui, Bernardino ibidem sermones ad populum habente,] Ad annum 1488 hæc ait: Hoc tempore (fuit autem anno a Partu Virginis MCCCCLXXXVIII) Franciscani fratres, quos Observantes vocant, Ravennæ excepti sunt, & sedes illis ad D. Mamæ extra urbem prope ejusdem nominis portam data. Recte quidem Waddingus tom. XI ad annum 1444 num. 66 observavit, hic oblitum sui fuisse Rubeum, qui hanc donationem anno Christi 1444, quo revera contigit, fuisse factam scripserat; verumtamen cum ex supra dictis habeamus, B. Bernardinum etiam anno 1488 ibi prædicasse, ad hunc quoque partim spectare possunt, quæ idem Rubeus mox subjungit, quæque Waddingus, velut omnia anno 1491 ac sequenti contigissent, simul recensuit. Sic itaque prosequitur Ravennatum historicus. Per id enim tempus Bernardinus Fertinus * Franciscanus per omnem Italiam agendo & docendo, tum mysteria sapientiæ divinæ summa eloquentia patefaciens, tum homines ad impuritatem animorum suorum vere cognoscendam, illamque ex animo detestandam, & cultum ac venerationem Dei amplectendam adducens, Ravennæ sæpius id prædicavit.

[320] [tandem ex senatus Veneti decreto] Cumque ob populi frequentiam templa minus sufficerent, in foro summa vocis, quæ ad aures omnium integra pertinebat *, felicitate concionabatur; e concione autem per occultos vicos, homines vitans, qui ex ejus, perinde ac viri sancti, vestimentis aliquid abstrahere semper consueverant, domum redibat. Ejus impulsu & concionibus Judæi fœneratores urbe Ravenna haud ita diu post ejiciuntur, & interea certæ pecuniæ & fundi, hominum piorum erogationibus, & Phyliasii præsertim Rovarellæ archiepiscopi, qui multam numeravit pecuniam, coacti sunt, ex quorum proventibus, oppigneratis egentium bonis, pecunia traderetur. Montem pietatis appellant, quem adhuc non absque pauperum civium utilitate, ægre licet, exstare conspicimus. Hinc ad annum 1492 progreditur, Insequenti Innocentius VIII Pontifex Maximus, qui Xysti IV demortui fuerat successor, ex hac vita migravit. Deinde post alia multa huc non spectantia, ad ejusdem anni 1492 initia regressus, de Bernardino hæc denuo habet.

[321] Proximo anno ineunte Ravennates, concionibus incitati D. Bernardini Fertini, [prohibiti sunt fœnerari, & eorumdem synagoga dejecta fuit.] ita uti supra dictum est, cum e Monte pietatis jam excitato magna ad egentes manaret utilitas, per Joannem Baptistam Spretum jurisconsultum, & Ghelfum Tizonum medicum, omnes a patribus Venetis petiere, ut Ravenna ejicerentur Judæi, aut saltem ne fœnerari pecuniam amplius illis fas esset. Veneti, auditis etiam, qui accurrerant, Judæis, decrevere, ne fœnerarentur, & [ut] eorum synagoga, quæ loco celebri & prope maximam ædem erat, destrueretur: quod per litteras, Marco Bragadino VI Kal. Aprilis scriptas, Augustinus Barbadicus dux conficiendum mandavit. Hæc Hieronymus Rubeus, quæ etsi partim ad annum, ut dixi, 1488, partim ad 1492 spectent, hic tamen ad. 1491, quo potissimum contigerunt, memoranda censui cum Waddingo, qui cetera beati Viri hoc ipso anno apud Ravennates pia gesta compendiose deinde sic pergit tradere.

[322] Alia præstitit Ravennatibus beneficia. Majorem induxit venerabilis Eucharistiæ reverentiam; [Mores ibidem restituit, & peccatorum fomenta publice exurit.] teneriorem erga pauperes commiserationem; frequentiorem ad ecclesias accessum; ampliorem per omnia pietatem. Meretrices a privatis ædibus, ab occultis diverticulis in publicum cogi lupanar; juvenibus comptam & promissam cæsariem, perniciosos profusosque ludos, libros lascivos & impios prohiberi, ingenti dicendi virtute impetravit. Id enim familiare erat, ut, cum in vitia diceret, non dicere, sed tonare; non concionari, sed fulminare videretur. Dabat quidem Deus voci ejus vocem virtutis; neque verbum ejus ad eum vacuum redibat. Discessurus, ingentem struem coacervavit tabularum, cartarum, alearum, mundorum muliebrium, aliorumque peccati fomentorum, magnoque populi tripudio, subjectis flammis incendit. Ravenna profectus est Faventiam, alteram Romandiolæ civitatem episcopalem, indigenis Faënza dictam, de qua jam alias meminimus, cui insignem pariter operam navavit, uti ex Annalistæ Minorum verbis, quæ rursum transcribo, discere licebit.

[323] Eosdem ipsos fructus pietatis & restauratæ rei pecuniariæ perceperunt Faventini ex Bernardini adventu & doctrina; [Faventiæ impium Judæum expelli curat; dissidentes conciliat,] impiumque medicum Hebræum Lazarum, toti urbi auctoritate, pecunia & doctrina dominantem, ut expellerent, effecit. Compertum est, eum solum Hebræum plures facultates ex pauperum sanguine domi condidisse, quam omnes totius urbis reposuerunt mercatores. Pauperibus, quos majori captandæ benevolentiæ gratis curabat, Christi Domini, Genitricisque Mariæ nomina invocare prohibebat, & si cujusquam præter Dei solius opem implorabant, medicari nolebat. Urbe in armigeras divisa factiones, quotidie adversus inimicitias dicebat, & occulto numine durissima corda molliebat. Quamplures, qui per annos multos ferales erant hostes, ut, depositis odiis, dimissisque injuriis, pacificarentur, induxit; adeo ut in aliorum exemplum in concionis medio exsurgerent, & mutuo complexu osculoque conjungerentur.

[324] Atque hinc tantum sedandarum discordiarum studium optimates cepit, [sublatisque inveteratis odiis,] ut quærerent, qui in rixis & factionibus essent; quibus si persuadere non poterant, ad patrem Bernardinum saltem ut altera pars accederet, inde alteram compellebant, ex quo & Prædicatoris verbis separatim utraque composita, ex intima inimicitia in veram amicitiam colligabantur. Erat autem senex, qui per annos multos induci non poterat, ut unici, bene instituti, sibi obsequentissimi, filii occisori parcere voluisset; tametsi multi primarii cives illum obsecraverint. Demum Papinianus quidam, juris utriusque doctor, eum aggressus, id tantum obtinuit, ut secum ad Prædicatorem accederet, qui licet semel & iterum restitisset, tandem sequenti die rationibus & precibus, se illi in demortui filii locum offerentis, libere & cum lacrymis publice pepercit, accepta etiam filiationis commutatione.

[325] [in mutuos amplexus, veramque amicitiam] Qui adstabant cives, hominemque odii tenacissimum cognoverant, flebant cum flente, & miræ gratulabantur mutationi. Ex fero inimico factus deinceps homo pacis, quoscumque videbat vel audiebat discordes, concordare satagebat, vel ad Bernardinum cum Papiniano, suæ pacis auctore ducebat. Inter alia, duo capita factionum de Valle Lamonis (num. 202 Camonensis dicitur) quorum dissidia, rixæ, cædes per multos annos omnibus erant manifesta. Unum altero severius, rigidæque naturæ, se in æternum non parciturum, rustice aspereque dicebat, & Bernardino pacem suadenti respondebat: “Non possum: annis centum odia aspera exercemus; multum sanguinis mei hostes effuderunt; consanguineos occiderunt; contendis, ut parcam; Non faciam: tempus inutiliter consumis.” At Bernardino multa inimicitiæ & discordiæ damna, amicitiæ & pacis commoda enumerante, & pacis illo caduceatore dicente: “Ego, etsi unicum, eumque obsequentissimum, proditorie perdidi filium, tamen hujus piissimi Viri & pro Dei amore occisori peperci, omnemque iram deposui; tu propter cæsos consanguineos id facere detrectas?” tandem cooperante Spiritu sancto, sensit se intus commoveri & cor emolliri.

[326] [reducit: pervicaces castigantur:] Permisit se itaque sancti Viri judicio, deinde non solum ipse offensas dimisit, sed & omnes cognatos & suæ sectæ viros, ut id ipsum facerent, induxit. Irruentibus protinus utriusque factionis viris in mutuos amplexus, mirabantur, qui adstabant, & dicebant: “Dominus Angelum suum ad nos misit, qui urbi pacem, toti regioni concordiam restituit.” Verum ne absque Dei digito hæc peracta putarentur, placuit illi miraculis sui Servi doctrinam comprobare. Illis enim, qui Montis erectioni obstarent, Judæo faverent, aut cum illo commercium haberent, damna, paupertatem, mortem, iramque divinam comminatus, sensit nihilominus duram cujusdam militis contradictionem in Montis erectione; sed ille sensit divinam ultionem, paulo post crudeliter interemptus. Mercator, alias locuples, qui pecunias a Judæo in fœnus & usuram accipiebat, brevi ad summam inopiam redactus est. Agricola magnam copiam frumenti, ut sereret, ab eodem extraxit, tempore frugum fœneraturus, dum vero pulchras metit spicas, granum rarum comperit & minutum. Ita quidem Waddingus; verum ego, licet hæc divinæ ultioni merito possint adscribi, pro miraculis habere nequeo.

[327] [hinc abire parans, pic detinetur.] Tempus advenerat (ejusdem annalistæ verba sunt) Mediolanum juxta præceptum vicarii generalis abeundi; quod ubi cives intellexerunt, summis precibus rogarunt, ut diutius apud ipsos hæreret. Cum id impetrare non possent, pio usus consilio senex ille, quem diximus Bernardinum assumpsisse in patrem, ut filii occisori veniam daret, animose accessit, dicens: “Tu mihi te tradidisti in filium, ut filii interempti vindictam deponerem: talem te admisi, & tu me in patrem coram universo populo suscepisti: patris ergo potestate tibi impero, ut saltem per octo dies hic permaneas, & populo tibi addictissimo benefacere non desistas.” Videns Bernardinus boni senis cor sincerum piamque fiduciam, subridens, dixit, se patri suo obsecuturum. Triginta quatuor hic habuit conciones, plurimumque in populo gravi & turbulento virtutis & pacis fructum produxit.

[328] Tandem itineri Mediolanensi accinctus, e via Mantuam flectere oportuit, [Mantuanum Montem instaurat] ut Montem pietatis, ante annos quatuor a se erectum, aliquorum incuria & inscitia nutantem restabiliret. Acceptis porro multis oblationibus, a matrona præsertim familiæ Fantinæ, marchione (Mantuano Joanne Francisco II Gonzaga) & senatu annuentibus, Montem in pristinum statum reductum in duplum adauxit. Hippolytus Donesmondus lib. 6 Historiæ ecclesiasticæ Mantuanæ ad hunc annum 1491 scribit, B. Bernardinum Mantuam tunc accurrisse, ut calumniatores, qui dictum Montem novis machinis oppugnare cœperant, præsens reprimeret; idque eum cum concionibus tum disputationibus habitis tam efficaciter perfecisse, ut ad imponendum deinceps adversantibus silentium Mantuanus episcopus publicum instrumentum confecerit, a Marchione, senatoribus, doctoribus, nobilibus, mercatoribus, artificibus, multisque e plebe subscriptum.

[329] Eadem occasione ædificio Montis, quod suo tempore etiam exstabat, [augetque: socio illius ibidem ægrotante, pergit Cremonam.] initium datum esse affirmat. Possunt quidem hæc aut horum aliqua ad hunc annum pertinere; attamen cum ista eidem anno ineunti affigat, quo tempore Bernardinum non Mantuæ, sed Patavii degisse supra vidimus; cumque alia addat, quæ Waddingus initio anni sequentis a Beato ibidem facta narrat, vix dubito, quin Mantuanus historicus, non ubique in annis assignandis satis accuratus, duorum annorum gesta confuderit. Redeamus ad Waddingum. Sub Beati e civitate Mantuana discessum, incidit in febrem individuus peregrinationis socius Franciscus, vir valde bonus, cui potissima pars hujus debetur narrationis; quem etsi ægre dimittebat, tamen iter a superiore injunctum noluit amplius suspendere. Fratri itaque germano Antonio aliisque impense commendatum reliquit, & Cremonam profectus, concionibus duabus populum audire cupientem recreavit.

[330] Dominica vigesima quarta post Pentecosten cœpit Mediolani prædicare, [Mediolani cultum B. M. V. & SS. nominis, Jesu promovet:] salutato prius reverenter archiepiscopo, quem humili & religioso obsequio suis Fratribus reconciliavit, alias iratum propter motam litem canonicæ portionis. In die Conceptionis Virgineæ multa præclare & solide de hoc dixit mysterio, sedavitque turbas inde exortas, quod fidei quæsitor quemdam doctrinæ piæ promotorem, sed imprudentem, ad suos carceres reduxerit. Ducem etiam induxit, ut Virgini possibilem licitumque omnem honorem in suo tuendo conceptu immaculato tribueret, gravique mulcta afficeret tantæ Virginis, cælitumque ac summi Dei nomen blasphemantes. Habito deinde sermone de nominis Jesu excellentia & virtute, ostensoque vexillo, pulcherrima pictura hoc nomen exprimente; cum devotionem populi quidam religiosi viri impedire satagerent, amplius auxerunt: indignatus enim populus, privatim & publice sacratissimum nomen depinxit.

[331] Passus est nihilominus aliquas calumnias, immerito traductus apud Ludovicum Sfortiam ducem (qui Joannis Galeatii Mariæ, sui e fratre nepotis, [bis inique accusatus apud principem,] ducatum Mediolanensem, relicto ipsi inani ducis nomine, usurpabat) quod populos turbaverit; ad inauditas res, obducta pietatis larva, excitaverit, eamque doctrinam instillaverit, quæ celeri indigebat remedio. Ludovicus hoc commotus susurro, Viglevano (quod ducatus Mediolanensis in tractu Lumellino civitas est, indigenis Vigevano dicta) scripsit, ut protinus eo se conferret. Male habuit nobiles & populum malignantium iniqua suggestio, & principis importunum præceptum. Missis itaque litteris & nunciis impetrarunt, ne a concionibus impediretur usque ad Epiphaniam.

[332] [suam causam evincit, & astrologos judiciarios confutat.] Severe contra astrologos judiciarios cum inveheretur, quidam hujus professionis vir, Ludovico duci summe carus & familiaris, eum expostulavit injuriæ. Satisfecit ille, productis ex Augustino, Gregorio, Ambrosio, aliisque doctoribus, apertis manifestisque sententiis, artis hujus condemnatoriis. Ad hæc cum astrologus, sanctos fuisse, fateretur, sed sublimis hujus scientiæ ignaros; continere se non potuit Bernardinus, quin irasceretur, ostenderetque, profundius & certius scientiam hanc istos penetrasse, quam illos, qui insulse blatterantes, multa circa futurorum eventus temere prædicunt. Fallacem insuper artem ostendit ex ipsis, qui docuerunt, principibus, Albumasario, Ptolomæo, & Alfarabio. Porro eo doctius potuit Beatus noster astrologos redarguere, quod & ipse ante indutum habitum Franciscanum astronomiæ studuisset, uti § 2 dictum est.

[333] [Coram Ludovico Sfortia libere concionatus,] Inter hæc jam inchoato anno Christi 1492, appropinquabat festum Epiphaniæ Domini, post quod adeundus illi erat Ludovicus Sfortia, cognomento Maurus, qui cum summam in ducatum Mediolanensem potestatem sibi arrogasset, illum in istud tempus evocaverat Viglevanum, ut ad objecta coram se responderet. Itaque, transacto festo Epiphaniæ (ita pergit Waddingus ad hunc annum 1492, num. 10) abiit Viglevanum, morem gesturus Ludovico Mariæ Sfortiæ, Mediolanensium (eo, ut dixi, modo) duci, apud quem narravimus fuisse indigne traductum. Ea modestia & prudentia satisfecit sibi objectis, ut hominem doctum & sanctum princeps reputaverit, &, præsentibus aulicis, rogaverit, vellet ad S. Francisci ædes concionari. Annuit Bernardinus, & præsentibus Ludovico, ac Beatrice Estensi consorte, cum universis ministris, diserte & discrete, quæ principis erant partes, expressit; ministris stipendia, creditoribus debita (magnas enim de his excepit querelas) solvi persuasit, & demum erga beatissimam Virginem Mariam summam exhibendam reverentiam, edocuit.

[334] [ejusdem gratiam & concionis fructum retulit;] Erant, qui indecore de ea loquerentur; erant etiam, qui sanctum nomen blasphemarent. Illi magis hoc munus incumbere dixit, quo Mediolanenses duces eo usque fuerint Mariæ amatores, ut & hoc nomen suo affixerint aliqui, a quibus Ludovicus sumpsit exemplum, agnomine sumpto Mariæ. Erga ejus intemeratam Conceptionem fuisse adeo propensos memoravit, ut voto se obstrinxerint, solemnissime mysterium hoc in æde S. Francisci Mediolanensi celebrare, & largissimas ibidem distribuere pauperibus pecunias; idque fideliter observare. Per duas horas ita venuste, ita sapienter dixit, ut principi nimis cito absolvisse visus sit, & e suggesto descendenti gratias habuerit, infra biduum debita omnia ad ultimum quadrantem persolvi jusserit, & contra blasphematores severas leges præscripserit.

[335] Viglevano Placentiam abiit, ubi aliquot choreas, [Placentiæ bacchanalia impugnat, & Montem pietatis auget.] vana spectacula & insanos Bacchanalium imminentium ludos reprobavit. Montem pietatis a se institutum, multipliciter auctum, amplius confirmavit, eamque indidit civibus sui reverentiam & affectum, ut, Ardicino de Porta Cardinale mediatore, has litteras obtinuerint Pontificias. Hic subdit laudatus annalista Innocentii VIII Papæ litteras, ad B. Bernardinum datas, ut post Pascha ejus anni, cujus die XXV Februarii scribebat, Placentinum populum suis concionibus denuo erudiret; quas, quia anno Christi 1491, ac Pontificatus Innocentii anno septimo signatæ sunt, ego huc minime pertinere ostendi § 13, in quo easdem ex ipso Waddingo recensui.

[Annotata]

* prosecuto

* ut

* Feltriensi

* imo ut

* Feltrinus

* l. pertingebat

§ XV. Beati gesta eodem anno MCDXCII Mantuæ, Vicentiæ, Patavii, in oppido Campi S. Petri, aliisque in locis, ac Feltriæ, ubi monasterium Clarissarum erigi curat, & miraculis claret.

[Mantuæ Montem pietatis tuetur, & cultum sanctissimi Nominis promovet.] Pergo indefessi summique oratoris, B. Bernardini gesta eodem anno 1492 ex Waddingo, Legendas Mss. & Cimarellæ Chronicon, ut profitetur, secuto narrare. Placentia, ait, Mantuam profectus, recepto socio Francisco Feltrensi, melius habente, quem diximus (num. 329) morbo gravatum illic dimissum, cœpit institutum Montis pietatis, a quibusdam adhuc impugnatum, rationibus, multarum urbium usu, doctorum virorum syngraphis, &, quod summum erat, summorum Pontificum auctoritate tueri. In die S. Blasii (cui 3 Februarii sacra est) de Jesu nomine devotissime concionatus *, cœpit urbs tota hoc nomine repleri, & Antonius Gonzaga in hujus sanctissimi nominis honorem pulchrum sacellum extruxit, adhibita S. Bernardini (Senensis) imagine, nomen hoc aperto corde litteris aureis exprimentis; ubi perpetuo celebrandam singulis annis sacri nominis festivitatem instituit. Ut verum fatear, nescio, quem hic Antonium Gonzagam memoret. Erat tunc temporis Mantuæ marchio Joannes Franciscus II Gonzaga, Mantuanus vero episcopus Ludovicus Gonzaga: an forte horum alterum Waddingus Antonium ex errere nominaverit? Ceterum de hoc sacello nihil legi apud Donesmondum.

[337] Mantua Vicentiam se contulit Bernardinus, quæ Longobardiæ civitas est, [Vicentiæ summa cum laude prædicat;] vernacule Vicenza appellata, & Vicentini agri caput sub dominio serenissimæ reipublicæ Venetæ. Hic prædicavit, eodem teste annalista, in æde cathedrali, summa episcopi (qui tunc erat Baptista Zeno, Pauli II Papæ e sorore nepos, & S. R. E. Cardinalis) doctorumque virorum admiratione, qui vividum Hominis ingenium, inventionis facilitatem, verba casta & genuina, raram explicandi formam, universalem rerum notitiam, dicendi facundiam, penetrantemque sermonem, multis extulerunt encomiis. Et quidem Barnabas Vincentinus, sacræ theologiæ magister, orationem tanto viro dignam in ejus laudem composuit. Ea in urbe divulgabatur, Montes pios, Patavinum, Mantuanum, & si quos alios a Bernardino institutos, usurarios esse propter solutionem unius aut alterius oboli, sustentandis ministris indictam.

[338] [reformat Montem pietatis,] Erat Vincentiæ diverso modo alter institutus. Dabatur quidem libere pecunia; at qui accipiebant, monebantur, ne essent ingrati, sed aliquid sponte darent, alias ministraturi causam, ne amplius mutuo pecuniam acciperent. Dabant itaque sive propter verecundiam, sive propter timorem, ne convitiis onerarentur, quadruplo majorem mercedem, quam Bernardinus præscripserat. Unde duabus de hac re habitis doctissimis a Bernardino concionibus, episcopus & senatus a sententia recesserunt, & dimissa priori forma, secundum Bernardini normam Montem denuo erexerunt. Tantisper interrumpenda narratio hic est, ut quæ adversus ista scripsit Franciscus Barbaranus de Mironis, examinemus. Is in Historia ecclesiastica Vicentina, Italice vulgata, lib. 2, cap. 77 Cimarellam & Waddingum de gemino errore circa Montis Vicentini institutionem accusat; nimirum quod isti tradiderint, Montem illum anno 1492 fuisse Hebræorum, qui, ut pauperibus omnino gratis mutuarent, e publico civitatis ærario pactam mercedem recipiebant; sed eosdem eo, quem ex Waddingo retuli, modo ab egenis plus præterea extorsisse, quam exigebatur in Montibus per B. Bernardinum institutis.

[339] [de cujus primo instituto] Primum assertum docet falsum esse ex eo, quod, ut inquit, constet, Judæos ab anno 1486, quo per edictum publicum e civitate totoque territorio Vicentino expulsi fuere, usque in annum 1652, quo scribebat, illuc numquam regressos esse. De instituto autem ejusdem Montis, correctioneque a Bernardino adhibita hæc ait. Omnino gratis fuisse in eo mutuatum, sine ulla, sive honestatis, sive eleemosynæ, sive cujuscumque demum rei titulo, exactione: impensas vero in ministros, ceteraque Monti necessaria, factas e publicis vectigalibus, hunc in finem, consentiente populo, aggravatis, quod nefas putaretur, vel minimum quid quacumque ratione ab egenis sic recipi. At postquam Vicentini a Bernardino aliter edocti fuerunt, tum, inquit, sublatum publicum istud onus, servatisque pristinis regulis, unam illam Bernardini de exili nummo pro ministris & ceteris expensis necessariis introductam fuisse, atque hinc Reformatoris Montis Vicentini titulum eidem Beato adhæsisse. Addit denique, multas alias regulas anno 1494 prioribus adjectas fuisse; qua de re etiam nos infra loquemur.

[340] [aliqua scriptorum dissensio est,] Ita fere laudatus Barbaranus, cujus prima objectio impetere nequit Waddingum hoc loco, in quo de Hebræis Montis Vicentini moderatoribus nullum verbum facit. Pro Cimarella, cujus Opus frustra desideravi, spondere nequeo. Quod ad alteram partem pertinet, haud difficulter credam asserenti, illius Montis ministris stipendia e publico civitatis ærario persoluta fuisse; at non propterea mihi constabit, eosdem tam religiosos fuisse, ut nihil sive eleemosynæ, sive grati animi titulo, a redimentibus pignora tacite exegerint; seu quia destinata vectigalium portio omnibus mutuum postulantibus non sufficeret, seu alia de causa etiam minus æqua. Non constat mihi, inquam, ad hanc similemve egentium vexationem tollendam ex Bernardini consilio inductam non fuisse exigui nummi exactionem, aliis in locis probatam, qua facta, omnis extorsionis titulus penitus cessaret.

[341] Enimvero nisi ejusmodi similive vitio Mons ille laboxaverit, quod in eodem correxit Bernardinus, id omne in onus pauperum recidit; quippe qui sine ullo novo emolumento nunc solvere tenebantur [quæ exponitur: magnos fructus colligit] quod e censu publico ante præstabatur. Multa etiam cum dixisset de Christianis moribus, de vitiis & virtutibus, de seculi vanitatibus, eo tempore, quo insanire solent homines, paulo ante Quadragesimam, tanta fuit morum reformatio, ut luxuriantes vestes, adulterinos capillos, speciei figmenta, lusoria instrumenta, atque id generis alia, majore contulerint fervore ad comburendum, quam alii in diebus Quadragesimæ, aut tempore Passionis.

[342] Augustina, religiosa matrona, Joannis Michaëlis Paiarini conjux, [ex Vicentinis, qui pro eo retinendo multum pecuniæ Monti donant.] duorum Minoritarum, triumque Clarissarum soror, scriptoris Latinæ Legendæ, tunc compositæ, qua his scribendis utimur, consanguinea, (consule supra num. 4 & 7) cum a viro prohiberetur crines ascititios, deponere, flammam in capite sensim depascentem sentiebat, donec abjecit. Unus ex primoribus urbis choreas, scenas, ludos paraverat parentibus & amicis, quibus multo apparatu subsellia deposuit; sed audito Bernardino, omnia disjecit & neglexit. Illic immoratus usque ad Dominicam Sexagesimæ, admirabilem induxit morum reformationem, templorum frequentationem, verbi Dei audiendi desiderium, eo maxime Bacchanalium tempore, quo ubique insana parantur spectacula. Ut diutius apud se retinerent Vincentini, promiserunt, singulis, dum maneret, diebus centum aureos se donaturos Monti pietatis. Ne pauperes hoc subsidio privaret, ante Septuagesimam, qua cogitaverat abire, hæsit usque ad diem insequentem Dominicam Sexagesimæ, Montique aggregavit ultra tria millia coronatorum.

[343] Patavium proficiscenti obviam venere pii Montis præsides, [Patavinos feliciter excolit; pervicaces] qui honores omnes respuentem honorifice in urbem duxerunt. A die Cinerum sermones exorsus in cathedrali templo, aliquos habuit in palatio senatorio, & omnes a Dominica secunda Quadragesimæ usque ad Pascha in area prætoria. De judicio ultimo vehementer locutus, universos terrefecit; de blasphemiis, detractionibus, furtis, restituendi difficultate, aliisque gravioribus disserens vitiis, horrorem odiumque malorum induxit. Ad confessionis & Eucharistiæ frequentiam hortatus *, non sufficiebant ecclesiarum ministri Sacramentis ministrandis. Duo hic probatæ cœlitus doctrinæ ostensa sunt argumenta. Saltanti puellæ sub Quadragesimæ vestibulum, aliasque ad choreas pertinaciter allicienti, Bernardinus maledixit. Execrationem illa contempsit; sed paulo post Pascha fulmine disperiit.

[344] Adolescens villicus sponsam duxerat, ascititiis coloribus fucatam, [divinitus puniuntur; multi ad religiosum statum adducti.] tripudiis, ludisque indulgentem. Sub Quadragesimæ medium monuit Vir Dei, abstinerent, & sponsa adulterina deponeret ornamenta. Uterque verba despexit; sed pœnas luit. Ille in furorem actus omnia miscebat, omnia turbabat, & gladio percussæ sponsæ cranium, seu verticem capitis abscidit. Mox sibi a sponsæ consanguineis timens, Venetias aufugit. Ita sponsus vagus & profugus aberrabat, & sponsa alienis assueta capillis, neque suos jam poterat retinere. Quanta propter ejus doctrinam Patavii tunc orta sit morum mutatio, abunde probarunt in immensum auctus Religiosorum numerus, (currentibus adolescentibus ad tuta religionum latibula) & copiosissimus rerum inanium lascivarumque acervus, commissus incendio.

[345] Diebus adhuc quindecim post Pascha illic prædicavit; rogatusque ab episcopo Regino (id est, [Regium ire renuit: apud senatum Venetum frustra accusatur:] Regii Lepidi, vulgo Reggio) & sui instituti viris, ut illuc se conferret, in comitiis provincialibus concionaturus, renuit ire, dicens, se turbas Fratrum procul fugere, neque quidquam in iis comitiis posse appetere, sed nec in aliis velle; quippe qui secum firmiter statuerit placidam & liberam peregrini vitam absque officiorum vinculis traducere. Ne quid in hoc Beati responso, tamquam suis obedire detrectantis male suspiceris, advertendum est, comitia, de quibus ibidem agitur, non fuisse provinciæ S. Antonii, cujus ipse erat alumnus; sed provinciæ Bononiensis, in qua erat conventus Regii Lepidi. Itaque honoris tantum gratia ipsumque audiendi desiderio Bernardinum ad comitia sua invitaverant laudati Patres, eumque honorem ipse eo responso modeste declinavit. Pergit Waddingus: Venetiis per Hebræos Patavinos, Monti erecto semper adversarios, accusatus, quod plus urbi & pauperibus obfuerit, quam profuerit illa institutione Montium, parum abfuit, quin male apud senatum audiret, aut aliquam nominis & famæ jacturam pateretur. Sed Leonardus Loredanus, primarius senator, mox (nimirum anno 1501) reipublicæ princeps, ejus partes valide defendit, Hebræosque habuit contumeliose, asserens, ubique notam esse Bernardini virtutem & prudentiam.

[346] [Montem etiam erigendum curat Campi S. Petri: a variis expetitur.] Patavio noctu discedens, ad Campum S. Petri, urbem propinquam (imo oppidum, Campo S. Pietro dictum, in agro Patavino ac undecim aut duodecim milliaribus circiter in Septentrionem Patavio dissitum) aliquoties prædicavit, indeque ejecto Hebræo fœneratore, qui civium voraverat substantias, Montem instituit, auxiliante præ reliquis Antonio Bernardo, nobili Veneto, olim gubernatore Vincentino, qui Bernardinum tunc primo cognitum, cœpit habere in deliciis. Ejusdem Montis cum senatus Veneti consensu institutionem infra numero 381 ad annum 1493 reponit: quæ ut concilientur, dicendum est, Montem illum hoc anno 1492 decretum, sequenti autem stabilitum erectumque fuisse. Ex vicinis castris & oppidis confluxerunt omnes, tantum Virum audituri, & magistratus Bassani, Cittadellæ, Castri-novi, Novalis & Asoli, suos quique miserunt oratores, ut vel uno die apud ipsos prædicaret. Recta iturus in patriam (Feltriam) a qua multis aberat annis, rogavit, haberent excusatum; abiitque versus Castellum Francum (indigenis etiam Castel Franco vocitatum, oppidum in agro ac diœcesi Tarvisina) multa procerum turba comitatus; etsi sæpissime rogaverit, ut solum discedere permitterent.

[347] [Castelli Franci honorifice excipitur, & ab ejusdem rectore] Rector istius urbis Franciscus Grittus cum aliis viris primariis obviam perrexerunt per quatuor milliaria, & honores istos valde fastidientem, summa populi lætitia in urbem duxerunt. Dum in publico foro prædicaret, Potestati (ita plerumque urbium Italicarum rectores vocantur) Bernardinum audienti allata est epistola Venetiarum ducis (Augustini Barbarigo) admonentis, in senatu relatum, Feltrensem Concionatorem turbis & tumultibus omnia miscere, gentemque omnem contra Hebræorum facultatem & vitas illius persuasu conspirare: adhibendum itaque opportunum remedium. Lectam epistolam prudenter adnotavit aliquot diebus datam, antequam in eam urbem advenerit Bernardinus, eoque tempore adhuc Patavii perstitisse. Rescribit proinde, fraudem hic subesse Judæorum, & Bernardinum pacifice ac prudenter Evangelicum suum munus obiisse.

[348] Hinc in senatu occasionem sumpsit acriter dicendi in Hebræos vir grandævus & pius, [adversus calumniatores defenditur: invitatus Asolum divertit;] & Bernardinum a vitæ sanctimonia, a doctrinæ fructu, a reformatis ubique hominum moribus, magnifice commendandi. Ille porro, condemnatis hic Hebræorum usuris, suggestoque Montis remedio, postquam horis tribus doctissime disseruit, sumpta panis buccella, itineri se accinxit, eo die Feltrum perventurus. Impediit tamen turba, quæ ex illo congressa est loco, & quæ egressa est ex Asolo, virorum ac mulierum, Religiosorum ac secularium, rogantium, ut brevi illo viæ diverticulo ad se declinaret. Pietate populi motus, se duci permisit (Asolum, quod ejusdem agri Tarvisini oppidulum est, colli impositum, inter Castellum Francum & Feltriam) & sub Vesperas in publico prædicavit foro, statimque discessit. Sub noctem pervenit Querum; neque enim Feneri manere voluit propter lautissimam cœnam, paratumque ab Asolanis nobile hospitium. Duo ista loca Quer & Fener in eadem via in agro Tarvisino occurrunt.

[349] Summo mane diei sequentis Feltrum ingressus, honorificentissime a suis concivibus excipitur, [inde Feltriam; ubi summo cum honore exceptus,] qui ut suam indicarent lætitiam, plateam omnem pannis & aulæis ornaverunt. Ille sequenti die Sabbati sermones exorsus, tot habuit auditores, quot amplissima potuit area capere, concurrentibus ex rure colonis, & opera negligentibus universa. Cum viris currebant & mulieres; sed ne domus absque custodibus remanerent, vices alternabant. Hospitia replebantur urbana, cauponæ exteris recipiendis non sufficiebant; multi in templis & porticibus pernoctabant. Adveniebant promiscue Bassanenses, Tarvisini, Foro-Julienses, Carnii, plusquam LX. P. M. distantes, atque in tanta frequentia, ut Carniæ rectoribus (Carnea tractus Italiæ est, vulgo la Carnia, in provincia Fori-Julii, cui Feltrinus ager adjacet) necesse fuerit, ne oppida remanerent deserta & hostibus obnoxia (vigebat enim tunc inter Teutones & Venetos bellum) ne supra tercentum simul abirent, imperare.

[350] Quin etiam ipsi Teutones, etsi Italicæ & Latinæ linguæ ignari, [ad maximam civium & exterorum multitudinem] magno numero confluebant; sed hi per diem tantum recipiebantur, noctu preconis voce extra urbem fiebant. Uxores & pueri in foro, solariis & xystis, datis a prætore Dominico Contareno custodibus, ne nocturnos paterentur incursus, quiescebant. Hæc sane magnam Bernardini apud cives suos circumjectosque accolas æstimationem ac mirabile ipsum audiendi studium manifestant; quæ etsi ego quoque maxima fuisse credam, haud tamen ausim affirmare, hæc amplificata non esse, præsertim quæ ad Teutones spectant, inter quos ac Venetos nullum hoc tempore bellum viguisse reperi; imo oppositum colligo ex Muratorii Annalibus Italiæ. Perturbarunt (subdit Waddingus) auditorum lætitiam missæ a vicario generali litteræ, quibus jubebat Veronam, ubi provinciæ S. Antonii comitia habebantur, proficisceretur, atque in Bernardini (Senensis) festivitate prædicaret.

[351] Convocato itaque senatu, designatus est ad Veronenses orator Daniel Castaldus, [in publica area sermones habet] Cornelii insignis jurisconsulti & oratoris pater; jussus inde Taurinum prolixo itinere ad vicarium generalem tendere, ut placeret præceptum revocare. Impetravit ille, quæ voluit, a prætore Antonio Moresino, senatuque Veronensi, ea tamen conditione, ut, absolutis Feltri concionibus, Veronam iret, ibique aliquantulum hæreret. Taurini id ipsum obtinuit a vicario generali, & insuper facultatem (quæ verisimiliter præcipua istius itineris causa fuit) construendi sub suorum Fratrum regimine monasterium Clarissarum apud Feltrenses. Quanto studio Dei Servum Feltrenses audiebant, vel exinde abunde probatur, quod in festivitate S. Bernardini, dum propter pluviam ventumque validum, pannos, quibus forum operiebatur, convolventem, terque quaterque populi miseratus, sermonem claudere vellet, tota concio toties conclamarit, ut in dicendo pergeret, & patientissime in summa nimborum & venti tempestate per duas horas dicentem audierit.

[352] [etiam pluvia tempeltate, ex qua] Demum novis precibus interpellatur a Belluni, Coneliani, Serravallis, Bassani, Cadoris, Vallis Suganæ incolis, ut apud ipsos prædicaret; sed præventus vicarii generalis altero præcepto, ut Genuam pergeret, piis petentium votis satisfacere non licebat. Ex nominatis locis Bellunum, vernacule Cividal di Belluno, episcopalis civitas est in Marchia Tarvisina. Ejusdem Marchiæ oppida sunt Coneglianum, Bassanum & Serravallis; per Cadorem vero indicat vel tractum Cadorinum, alias Cadubrii, vel hujus caput Plebem, vulgo la Pieve di Cadore, qui Bellunensi agro ad Septentrionem adjacet; ac denique Vallis Sugana in Tridentinis Alpibus in comitatus Tirolis & Vicentini agri confiniis jacet, inter Feltriam ad Ortum & Tridentum ad Occasum, indigenis Val Sugana dicta. Hæc pro locorum notitia satis sit addidisse: ad litteras autem vicarii generalis quod attinet, non jubebatur his Feltria statim Genuam discedere, proindeque tempus, quod supererat, popularibus suis, dum per valetudinem licuit, utiliter perrexit impendere; qua de re in sæpe dictis Annalibus ista legere est.

[353] [raucedinem contrabit: mores ibidem mire reformat:] Molesta contracta raucedine ex longa pluviali illa concione, per aliquot dies sermonem continuit. Inde sparsum, ægrotasse; atqui statim ex multis oppidis & villis, sed præsertim ex urbe Vincentina, destinati, qui magistratus senatusque nomine inviserent languentem. Tanto Concionatoris fervori, & Feltrensium pietati Dei gratia cooperata est; nam pravi mores plene correcti, adolescentum familiaria nimis cum puellis alloquia, ex quibus passim clandestinæ nuptiæ & infidæ prodibant sponsiones, cessarunt; munuscula amatoria, tripudia diebus festivis inter amantes fieri solita, omnino prohibita; lusoria, aleæque, capilli adulterini, combusta; Ceretani (id est, sacrilegi impostores) falsis privilegiis a quibuscumque reatibus absolventes, tota regione expulsi. Interdicta insuper commercia & usuræ Hebræorum; instituendi Montis pii præscriptæ regulæ; picturæ prophanæ, mereque gentiles deletæ. Præceptori humanæ eruditionis indictum, ne Martialis Epigrammata, Ovidii Amatoria, Catullum, Petronium, aut his similes discipulis explicaret auctores.

[354] [monasterii Clarissarum,] Aliud item beneficium tum præstitit suæ patriæ virginibus, aliisque, quæ e sequiori sexu remisso mundanis rebus nuncio, intra religiosa claustra Christo sponso adhærere vellent. Jam a paucis ante annis cogitaverat de monasterio Clarissarum hunc in finem Feltriæ erigendo, utque id facere posset, Apostolicas litteras ab Innocentio VIII summo Pontifice abhinc triennium impetraverat, datas Romæ XXV Aprilis anni 1489. Hasce, in quarum inscriptione vox Parvulo præter Innocentii morem legitur, ex Waddingo, qui easdem ex autographo transcriptas profitetur, totidem verbis hic recensebo.

Dilecto filio Bernardino parvulo Feltrensi &c.

Exponi nobis nuper fecisti, quod, si in civitate Feltrensi erigeretur unum monasterium monialium Ordinis sanctæ Claræ sub regulari observantia, secundum illius prima instituta, sub cura professorum Ordinis Minorum de Observantia, exinde populi Feltren. cresceret devotio, & divinus inibi augeretur cultus, & puellis Feltrensibus, cupientibus virtutum Domino cum integritate mentis & corporis castum præbere famulatum, spirituali consolationi provideretur. Proinde nobis humiliter supplicare curasti de opportuna desuper licentia.

[355] Nos hujusmodi supplicationibus inclinati, tibi unum monasterium monialium dicti Ordinis, [ad quod ædificandum jam abhinc triennio] in dicta civitate, & loco ad id commodo & honesto, absque alieni juris præjudicio, cum ecclesia, campanili, campana, cœmeterio, dormitorio, refectorio, claustro, hortis, hortalitiis, & aliis necessariis officinis, jugeribus in illo necessariis, perpetuisque usibus monialium prædictarum, per eas juxta earum ritus & mores & laudabilia instituta dicti Ordinis sanctæ Claræ applicandis, ædificandi, ac ex aliis monasteriis ejusdem Ordinis dictæ curæ commissis aliquas moniales, quas voluntarias inveneris, ad dictum monasterium, perfecta convenienti clausura, ibidem pro aliarum denuo illud intrare volentium directione & instructione circa ritum, mores & observantiam regulares, introducendi, ac unam earum ibi in abbatissam annalem præficiendi, ac ipsum monasterium curæ & directioni dictorum Fratrum subjiciendi & submittendi, & ipsos Fratres ad monasterium hujusmodi sub sua cura recipiendum compellendi, facultatem harum serie Apostolica auctoritate concedimus pariter ac largimur.

[356] Necnon dicto monasterio, & illius abbatissæ, conventui, [ab Innocentio Papa facultatem obtinuerat,] monialibus & personis, ut omnibus privilegiis, gratiis, favoribus, & indultis spiritualibus & temporalibus, aliis monasteriis monialium dicti Ordinis & Observantiæ concessis & concedendis in genere uti, potiri, & gaudere possint: indulgentiis, constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ac dictorum monasteriorum Ordinum, juramento vel alias roboratis statutis & consuetudinibus ceterisque, in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XXV Aprilis, MCCCCLXXXIX. Pontificatus nostri anno V. Facultate per hoc Pontificium Breve accepta, nihil tamen legitur pro opere complendo fecisse ante hunc annum 1492, verisimiliter quod distulerit, donec posset id ipsemet Feltriæ præsens urgere.

[357] Ea igitur opportunitate utendum ratus, ædificandi Clarissarum monasterii suum indicans ex suggesto desiderium, [erectionem persuadet Feltriensibus,] multas statim aggregavit oblationes, pluresque habuit coadjutores. Instituta solemni supplicatione ad locum sacro ædificio destinatum, primum posuit lapidem Andreas Trivisanus, electus episcopus Feltrensis, & ecclesia insignita est nomine Sanctæ Mariæ angelorum, celebraturque dedicatio die secunda Augusti. Facultatem autem monasterium ædificandi sub invocatione S. Bernardini (Senensis) concessit Nicolaus Franchus, episcopus Tarvisinus, legatus Apostolicus cum potestate legati Cardinalis de latere per universum Venetorum dominium, eamdemque Innocentius Pontifex suis litteris præmiserat. Waddingi hæc verba sunt, varia compendiose simul commemorantis, quæ nos suo ordine digeremus; nec enim ea omnia illo tempore, quo Beatus Feltriæ tunc moratus est, contigerunt, aut contigisse voluit annalista.

[358] [qui expensat libenter suppeditant,] Ex supra dictis Bernardinus circa medium mensem Maium, aut certe non multo ante, Feltriam advenit, unde ex dicendis die XXIV Junii discessit. Cœperit itaque mense Maio mentem suam de condendo Clarissarum monasterio, quamque jam a triennio ab Innocentio Pontifice acceperat, facultatem in concionibus aperire, & hoc tam pium tamque utile opus cum in his, tum in privatis colloquiis Feltriensium munificentiæ, qua pollebat eloquentia, commendare. In tam propenso autem omnium erga ipsum studio non multo tempore eguisse credendus est, ut non modo assensum, sed & omnia operi inchoando perficiendoque necessaria ab iisdem impetraret. Hisce ita constitutis, Feltrienses licentiam erigendi monasterii a supra laudato Nicolao Francho, apud Venetos legato Apostolico, petierunt, isque eorumdem votis annuit per litteras eodem anno die XIX Junii ad archidiaconum Feltriensem datas, quas ex Waddingi recensione subjicio.

[359] [& impetratis a Nicolao Francho,] Nicolaus Franchus episcopus Tarvisinus, legatus Apostolicus cum potestate legati Cardinalis de latere per universum Venetorum dominium, dilecto nobis in Christo archidiacono ecclesiæ Feltren. salutem in Domino.

Ex injuncto nobis ab Apostolica Sede dudum legationis officio pia & salubria Christi fidelium vota, ex quibus divini cultus speratur augmentum, salusque proveniat animarum, præsertim quando de erigendis locis sacris & monasteriis, ac virginum consortio ad laudem Creatoris nostri aggregando cogitatur, pii patris affectione prosequimur, ac plenis favoribus confovemus, & ut optatum sortiantur effectum, opem libenter & operam attentius impertimur.

[360] [Apostolico per dominium Venetum legato,] Exhibita siquidem nobis nuper pro parte dilecti nobis in Christo Andreæ Trivisani, patricii Veneti, petitio continebat, quod cives, sive communitas Feltren. diem suæ mortis præmeditantes, cupientes sibi de temporalium & caducorum bonorum fœnere in cœlestibus immortales & pretiosos comparare thesauros, de bonis sibi a Deo collatis, & per se acquisitis, extra muros civitatis Feltri monasterium cum ecclesia sub vocabulo S. Bernardini (Senensis) ac cum suo campanili, cœmeterio, claustro, sacristia & aliis officinis necessariis & opportunis, in quo aliquæ moniales Ordinis S. Claræ, seu S. Francisci, sub regulari Observantia ac sub perpetua clausura degant, & perpetuum Altissimo præstent famulatum, ac Horas canonicas nocturnas & diurnas celebrare jugiter possint, fabricare & erigere; & postquam hujusmodi monasterium cum ecclesia & aliis officinis prædictis erectum & fabricatum ac clausum fuerit, aliquas moniales honestæ & laudabilis vitæ, ejusdem Ordinis, de quovis monasterio dicti Ordinis convocare & includere in eodem, ut illic vitam sub hujusmodi regulari observantia perpetuo agant, & bonæ vitæ suæ odore & suavitate alias virgines ad Dei famulatum alliciant, & allectas instruant & erudiant, & talia jaciant semina, per quæ, sicut novellæ olivarum, illæ & aliæ pro tempore florere possint, intendunt.

[361] [novis litteris,] Sed quia præfati cives seu communitas, hæc minime facere posse dubitant, opportuna desuper licentia non obtenta, ideoque pro parte ipsorum nobis fuit humiliter supplicatum, quatenus hujusmodi monasterium erigendi fabricandique & dotandi, & postquam, ut præfertur, erectum ac fabricatum & dotatum fuerit, moniales dicti Ordinis ad illud convocandi, & eas in illo includendi, eisdem civibus & communitati licentiam concedere, ac in præmissis alias opportune providere dignaremur. Nos igitur, qui cultum animarum nostris potissime temporibus vigere & augeri, studiis indefessis affectamus, discretioni tuæ, de qua in his & aliis specialem in Domino fiduciam obtinemus, speciali ad hæc & alia præmissa per Apostolicæ Sedis litteras potestate muniti, & qua fungimur in hac parte, per hæc scripta committimus & mandamus, quatenus, vocatis vocandis, & his, quorum intererit, de loco, in quo monasterium ædificaturum * erit, de consilio Fratris Bernardini de Feltro, Ordinis S. Francisci de Observantia prædicatoris eximii, te diligenter informes.

[362] Et si per hujusmodi informationem locum ædificio deputandum congruum & honestum, [quæ hic recitantur,] ac conveniens infirmo & lubrico sexui muliebri esse, ac cetera præmissa veritate fulciri repereris, hujusmodi monasterium in ipso loco per te eligendo & nominando, cum ecclesia sub prædicto vocabulo sancti Bernardini, campanili, cœmeterio, claustro, sacristia & aliis officinis necessariis & opportunis erigendi & fabricandi, necnon moniales bonæ conversationis & famæ, & in quibus aliæ venturæ virgines pro æmulatione bonitatis & virtutum se speculari poterunt, ex aliis monasteriis Ordinis & Observantiæ S. Claræ, seu S. Francisci, ad illud monasterium, postquam erectum & fabricatum ac dotatum fuerit, de licentia tamen suorum superiorum aut abbatissarum, extrahendi, convocandi, transferendi, & includendi in eodem sub perpetua clausura & observantia Ordinis & Observantiæ prædictorum, quot in ipso commode residere ac vitam suam ducere poterunt; cum facultate etiam, quod ipsæ moniales, quæ convocatæ, translatæ & inclusæ, ut præfertur, fuerint, aliarum virginum & mulierum, in eodem monasterio, illius, qui speciosus est forma præ filiis hominum, beneplacitis inservire volentium, professiones per ipsas emittendas, admittendi & recipiendi, ut illæ per ipsas jam veteranas erudiri & instrui, ac illæ sic eruditæ & instructæ aliis post se traditam eruditionem & institutionem impertiri possint, licentiam pariter & facultatem auctoritate legationis nostræ, nobis a sanctissimo Domino nostro, Domino Innocentio Papa VIII concessa, concedas & indulgeas.

[363] Decernendo & declarando eadem auctoritate legationis nostræ, [desideratum ab illo monasterium erigunt,] idem monasterium & moniales, pro tempore in eo residentes, iisdem privilegiis, exemptionibus, immunitatibus, gratiis, favoribus & præeminentiis ac prærogativis in posterum perpetuis futuris temporibus gavisurum & gavisuras, quibus cetera monasteria & moniales Ordinis & Observantiæ prædictorum gaudent, seu gaudere possint de jure vel de consuetudine: constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ac statutis & consuetudinibus Ordinis prædicti ceterisque, contrariis non obstantibus quibuscumque. Datum Venetiis in monasterio sanctorum Joannis & Pauli, die XIX mensis Junii MCCCCXCII. Pontificatus præfati sanctissimi Domini nostri anno VIII. Hoc diplomate accepto, haud dubie manus operi mox admota est, ac forte etiam statim facta solemnis ista supplicatio & primus jactus lapis, ut ædificium utcumque inchoatum esset, præsente auctore illius B. Bernardino, qui die XXIV ejusdem mensis Junii Feltria erat discessurus.

[364] [de cujus fundatione & statu] Andreas Trivisanus, qui hujus monasterii erectionem Feltriensium nomine a laudato Nicolao Francho legato Apostolico flagitasse, in dato diplomate legitur, & a quo primum ædificii lapidem positum fuisse, scribit Waddingus, idem videtur esse cum eo, quem Ferdinandus Ughellus tom. 5 Italiæ sacræ auctæ col. 376 inter Feltrienses episcopos paucis his verbis recensuit. Andreas Trivisanus, nobilis Venetus, juris utriusque consult. ad hanc ecclesiam fuit adlectus anno MCCCCLXXXVIII. Decessit autem MDIV. At Waddingo anno 1492 tantummodo electus episcopus Feltrensis appellatur, Nicolao Francho autem patricius Venetus, sine ullo alio titulo. Hinc suspicari cogor, aut Ughellum Andreæ Trivisani episcopatum præmaturasse, aut hujus consecrationem diu dilatam fuisse, ignotis mihi de causis, sed ob quas etiam prælaudatus Franchus, qui in toto diplomate de Feltrensi episcopo non meminit, a titulo electi episcopi in Andrea studiose abstinuerit

[365] [quædam hic præterea annotantur.] Sub S. Mariæ de Angelis nomine illud memorat Franciscus Gonzaga in Originibus Seraphicæ religionis parte 2 in Provincia S. Antonii, monasterio 12, ubi hæc ait. Prospecturus beatus pater Bernardinus de Feltro iis virginibus, quæ Forioppidi (vulgo Feltre) relicto sæculo, Altissimo fœlicius vacare cuperent, ab Innocentio VIII summo Pont. anno Domini MCCCCLXXXIX supplex petiit, ut monasterium, sanctæ Mariæ de Angelis sacrum, illis aliquantulum a muris præfati oppidi erigere posset. Quo denique summo Pastore ejus votis, edito Brevi Apostolico, Pontificatus vero ejusdem anno V, quod his verbis orditur, “Dilecte fili, salutem & Apostolicam benedictionem, exponi nobis fecisti &c” annuente, prædictus pater Bernardinus de Feltro hoc sacrum monasterium, quod triginta Clarissæ sorores frequentius inhabitant, ex diversis Christi fidelium eleemosynis erigendum, atque aliquot moniales, quæ adventantes novitias religiosis moribus apprime imbuerent, ex Mantuano Corporis Christi, sive S. Paulæ, conventu ad ipsum anno a Partu Virgineo MCCCCXCII transferendas curavit. Honestatur sacer hic locus quodam osse divi Lucæ Euangelistæ, alio quoque osse unius ex sanctis Innocentibus, quibusdam crinibus & baculo beati patris Bernardini de Feltro, & pulcherrimo mirabilique quodam Crucifixo, prope ecclesiæ fores quodam mane, ex insperato invento, qui in maxima est apud omnes veneratione.

[366] [Bernardinus, etiam miraculis illustratus, Feltria discedit.] Hactenus Franciscus Gonzaga, qui cum Nicolai Franchi diploma non vidisset, videtur existimasse, Feltriense monasterium uno alterove anno citius inchoatum, annoque 1492 a monialibus e Mantuano monasterio evocatis inhabitari cœpisse, quod ex dictis parum credibile est. Nam ex mox allegatis neque ante annum 1492 ejusdem monasterii primordia reponenda sunt, neque ædificium a fine fere Junii incœptum sic perfici facile potuit, ut eodem anno virginum coloniæ jam inde habitabile esset. Plura de hoc monasterio non addo, sed B. Bernardini moram Feltrinam Waddingi verbis concludo. Quadraginta habuit Bernardinus in patria sermones, miro fructu & signis admirandis. Febri quartana diu laborantem sola benedictione sanavit; multique variis morbis affecti, degustato solo pane vel cibo, qui ei superfuerat, convaluerunt. Genuam jussus proficisci, in festivitate S. Joannis Baptistæ, civitati bona cuncta precatus, discessit. Omnes civium ordines eum cum lacrymis comitati sunt usque ad oppidum S. Victoris, seu potius vicum, Feltriæ proximum.

[Annotata]

* imo concionato

* hortato

* ædificandum

§ XVI. Conciones multis in locis habitæ reliquo anni MCDXCII; gesta ejus Genuæ & Vicentiæ: Montes pietatis anno MCDXCIII erecti in oppido Campi S. Petri & Ticini; mores hic mirabiliter reformati, & miracula patrata.

[Prædicat Queri, Cavasi Asolæ.] Præcedenti § vidimus, B. Bernardinum die XXIV Junii e sua natali civitate Feltria Genuam proficiscentem a magno civium comitatu ad vicum S. Victoris honorifice deductum fuisse: nunc eumdem cœpto itinere pergentem, ac ubique per obvias civitates, oppidaque ac vicos cum summo omnium audiendi studio & profectu concionantem cum annalista Minorum prosequamur. Territorium Tarvisinum, vulgo il Trivigiano, ingressus, & ad oppidulum vicumve Querum profectus, duarum horarum concione incolas hortatus est ad bene beateque vivendum, utque missas facerent choreas diebus festivis; alias certo scirent, contra se concitaturos iram divinam. Post prandium in vico Cavasi prædicavit; die sequenti in foro Asolano (id est oppiduli Asoli, indigenis etiam Asolo dicti) rogatus pridie a duodecim civibus, qui obviam præcesserunt. Rogatus a Bassanensibus, ut suo conspectu & doctrina eos rursum solaretur, Montemque, quem ejus hortatu erexerant, stabiliret, ire decrevit.

[368] Sed ad quartum usque lapidem secuti sunt Asolani, [Bassani Montem pietatis tuetur: lascivientibus pœnas prædicit:] & viæ insuper replebantur, concurrentibus ex omni latere rusticanis, qui domos operasque relinquebant, ut benedictionem acciperent; Bassani diebus quinque remansit, tumultuantibus Hebræis, qui ducis Veneti litteras in suum favorem impetrarunt. Nihilominus Bernardinus conciones prosecutus, Montis necessitatem & commodum explicavit, & regulas præscripsit; monens, ut quamprimum confirmationem a principe peterent, ne subverti aliquando posset ab Hebræis. Tripudia ut dimitterent, hortatus, nolentibus grandinis flagellum comminatus est; & populo post ejus discessum, dum in die S. Petri choreas reassumit, eadem die segetes procellosis nimbis sunt contritæ. Bassanum, de quo hic agitur, vernacule etiam Bassano appellatum, ditionis Venetæ oppidum est in Marchia Tarvisina in dextera ripæ Brentæ seu Meduaci fluvii, qui ibidem Bassanensem agrum a Vicentino separat.

[369] Quatuor aut quinque milliaribus a Bassano in Occidentem trans Brentam jacet Marostica, [Marosticenses odiis dissidentes vehementer objurgat.] territorii Vicentini oppidum, de quo § 7, num. 133 & sequentibus plura diximus. Hujus oppidi incolæ Marosticenses (ut habet Waddingus ibidem) vicarii provincialis litteris, missoque Fratre Ruffino, qui novam S. Sebastiani ædem Observantibus construebat, Hominem ad se traxerunt. Illic cum de beatæ Virginis visitatione dixisset, deque caritate disserendo, in odia civilia, quæ ibi erant multa, procurrisset, eos valde conterruit; quoniam, oratione interrupta, absque peroratione & benedictione discessit. Hac enim arte adversus infrænes & in malo pertinaces, etiam pulverem pedum in eos excutiens, eorum ferocitatem devicit. Vincentinum populum, videndi fervore ardentem, quatuor concionibus adeo inflammavit, ut modis omnibus a vicario generali procurarit, sibi remitti pro concionibus Adventus.

[370] [Calderii inhumane habitus, patienter fert.] Hinc licet æger discesserit, noluit jumentum oblatum admittere; sed pedes abiit usque ad Montem-bellum (Vicentini agri oppidulum) ubi cum reficere vellet, non potuit, nimio correptus languore. Hospes publicus, Viri Dei commiseratus, equum dedit usque ad Villam novam; deinde pedes processit Calderium, vicum agri Vicentini. In Geographia Blaviana tam Villa-nuova, quam Caldero, vici in agro Veronensi reponuntur; & Caldero quidem paucis milliaribus ab urbe Verona, ad quam postridie Beatus pertigisse dicetur. Calderii autem inhumane ab omnibus repulsus, a nullo potuit hospitium impetrare, neque a divite quodam equorum stabulum, ut sub tecto ea nocte jaceret. Irato socio (nimirum Francisco, illius biographo, quo Waddingus in ejusdem gestis scribendis se potissimum usum profitetur) & oppidanis summam exprobranti crudelitatem dixit: “Moderare, frater, passionem tuam: nostram vult Deus exercere patientiam, & experimento docere, quam fallax falsusque sit mundus, quam inconstans in rebus suis. Pridie universus populus Vincentinus, quidquid habet, in nos profunderet; sanguinem etiam, si opus esset, pro nobis effunderet: hodie incogniti, despecti, sub dio ægri jacemus; nec est, qui misereatur.” Accepta demum a trituratoribus palea, ea nocte sub humilis casulæ portu * quieverunt.

[371] [Concionatus Veronæ & Orzi-novi, Cremam adit,] Veronam (vulgo notam ditionis Venetæ ad Athesim fluvium in Longobardia urbem) die sequenti fatigatus & debilis pervenit. Sabbato in ecclesia cathedrali, die Dominica in publico foro, infinitæ hominum multitudini prædicavit. Monte pietatis ad meliorem formam juxta Pontificium diploma redacto, abiit Asolam (agri Brixiani oppidum in ripa Clusii amnis, Italis il Chiese dicti, in ditione Veneta non procul a limite ducatus Mantuani,) inde Orzum-novum (vulgo Orci nuovi, alterum ejusdem agri ac ditionis oppidum prope Ollium fluvium & circa confinia territorii Cremonensis) ubi propter civiles discordias exortas, die S. Mariæ Magdalenæ de bono pacis & dissensionum incommodis diu docteque disseruit. Hinc Cremam (quæ olim ducatus Mediolanensis civitas fuit, sed jam tum Reipublicæ Venetæ parebat, cui cum suo territorio hodieque subjacet) die XXIII Julii appellens, a primariis eum invisentibus in cœnobiolo S. Bernardini extra urbem honorifice habitus est.

[372] [ubi repulsus mox revocatur: pergit Laudem Pompeiam,] Sed a vicario & cancellario secreto præmonitus, ne prædicaret propter edictum principis senatusque Veneti, ne scilicet Judæis noceret; etsi populus summo mane ad concionem convenerat, & dato bis signo æramenti, expectaretur in numerosissimo cœtu prædicaturus, Bernardinus secreto recessit. Prætoris id jussu factum, ubi populus rescivit, orta magna seditio non aliter sedari potuit, quam Bernardino revocato ex itinere, & per aliquot dies prædicante. Novem circiter milliaribus Crema Ticinum versus distat nova Laus Pompeia, vulgo Lodi, civitas ducatus Mediolanensis ad fluvium Adduam, agrique ab eo Laudensis, vernacule il Lodigiani, dicti caput. Waddingus illam Laudam vocans, de Beati ad eamdem accessu sic prosequitur: Laudam perrecturum præierunt ultra duo millia hominum mulierumque, tota nocte itinerantium, ut sequenti die Dominica prædicantem audirent. Præoccuparunt Cremenses summo mane sedes, magna Laudensium admiratione, qui superventuro Bernardino præpararunt consessus locum in foro.

[373] Duo Fratres Lucenses (ex urbe Luca, cognominis reipublicæ capite) illuc appulere, [Invitatur a Lucensibus: Genuenses moniales laxius vivere volentes] a magistratu missi, ut impetrarent, vellet Vir Dei apud eos per mensem unum prædicare. Quibus ille respondit, non in sua, sed vicarii generalis potestate situm, & proinde cum ipso agendum. Ad illum Genuam profecti obtinuerunt, ut piis civium votis satisfieret. Iter prosecutus, Ticini solis Clarissis prædicavit; & Vogeræ (quæ ducatus Mediolanensis in Ticinensi territorio oppidum est, alias Viguerium appellatum) sermonem habuit in festo S. Mariæ ad Nives; id est, V Augusti. Die IX ejusdem mensis in Vigilia S. Laurentii Genuam pervenit opportune: nam Pontifice Innocentio, qui per Bernardinum monasteria monialium clauserat, paulo antea defuncto, alioque subrogato, reformationis impatientes mulieres, per suos fautores jam tentare cœperunt ad pristinam libertatem reverti; sed præsentia & prudentia Bernardini stabilire non potuerunt, quæ cogitaverunt consilia.

[374] De reformatis & ad religiosam monastici claustri observationem B. Bernardini opera anno 1489 & sequenti feliciter reductis monialibus Genuensibus egi supra § 13. [auctoritate sua in officio continet.] Innocentii VIII Pontificis, cujus auctoritate id fecerat, mors incidit in diem XXV Julii, seu in noctem, quæ illum inter ac XXVI intercessit hoc anno 1492. Eidem die XI Augusti ejusdem anni suffectus fuit Rodericus Borgia, in Pontificatu Alexander VI appellatus. Nondum igitur hic Innocentio subrogatus fuerat, dum Bernardinus die IX Augusti anni 1492 Genuam advenit; sed credibile est, moniales, quæ strictioris disciplinæ, quam abhinc biennio salubriter admiserant, cito pertæsæ, ad noxiam libertatem aspirabant, ut Innocentii mortem intellexerunt, pro eadem recuperanda mox laborare cœpisse, quod, vacante Sede Apostolica, huic rei major opportunitas adesse videretur. Sed qui illas ad frugem bonam ante adduxerat, easdem a malesanis consiliis, ut mox dictum est, sua prudentia & auctoritate revocavit.

[375] Eodem anno Ferdinandus & Isabella, Castellæ & Aragoniæ reges, [Laborat, ne Judæi ex Hispania pulsi, Genuæ admittantur;] Judæos omnes, qui Christianis sacris initiari nollent, ex Hispaniis ejecerunt; de quorum numero Joannes Mariana in Appendice, sive lib. 26 de Rebus Hispaniæ cap. 1 sic pronuntiat. Judæorum multitudinem, qui ex Hispania discesserunt, ad certum numerum revocare promptum non est. Plerique scriptores, centum & septuaginta familiarum millia abiisse, confirmant: quidam ad octingenta millia capita pervenisse ait. Ingens numerus ac fidem vix facturus; sed unde tamen multis occasio extitit hoc decretum accusandi; gentem copiosam, & quæ omnes vias pecuniæ noverant, amovere, a prudentia Ferdinandi alienum existimantibus. Ex hisce autem aliquam partem in Italiam appulisse, ibidem præmiserat. Bernardino, qui Hebrææ gentis perfidiam perspectam habebat, & quas illa ubique terrarum exercebat usuras, continuo oppugnabat, non potuere hujusmodi advenæ non displicere; eoque opportuna fuit illius Genuæ mora, quod, ut addit Waddingus, suis prædicationibus effecerit, ne illic reciperentur multa millia Hebræorum, a Ferdinando rege Catholico ab Hispaniis expulsa.

[376] [& ob familiaritatem cum illis divina flagella prædicit:] Quorum tamen familiaritatem & commercium dum Genuenses vitare noluerunt, pestis flagellum prædixit & belli, quæ anno sequenti nobilem civitatem misere vexaverunt. Afflictam dira peste Genuam anno 1493 fuisse, diserte etiam tradit Bartholomæus Senarega, Genuensis scriptor synchronus, in suo Opere de rebus Genuensibus, inter Scriptores Italiæ edito per Muratorium tom. 14. Gravitatem mali, quod post asperrimam hiemem, appropinquante vere, detectum usque ad diem XV Augusti durasse ait, ibidem paucis sic exposuit: Mortui sunt ex his, qui remanserunt (in civitate; plurimi enim alio se receperant) plures: nam facta eorum, qui in urbe remanserunt, descriptione, postea censi vix duo ex denario numero inventi sunt supervixisse. Quod ad bellum attinet, eodem quidem teste Senarega, rumores aliquot ac belli metus eo anno Genuenses anxios habuerunt; at bellum, quo non sola Genua, sed & tota Italia diu conflictata fuit, anno 1494 proprie inchoatum est, ingresso in Italiam cum numeroso exercitu Carolo VIII Galliæ rege, ut Neapolitanum regnum sibi vindicaret.

[377] [unam ex illis puellam convertit, quæ etiam a S. Catharina Flisca instructa,] Porro Bernardinus, qui in Hebræis solam perfidiam sceleraque oderat, dum adhuc Genuæ morabatur, ex his perfidis exulibus Catalanam unam adolescentulam, paulo ante desponsatam, ad fidem convertit & Christianis rudimentis erudivit; inquit ibidem annalista Minorum. Pluribus de eadem meminit Hyacinthus Parpera in Vita Italica S. Catharinæ Fliscæ Adurnæ Genuensis parte 1, cap. 63, cujus prolixiorem narrationem paucis accipe. Erat hæc Hebræa e primariis suæ gentis familiis, pari sponso promissa; sed cum B. Bernardini concionibus aliquando interfuisset, adeo illustrata fuit, ut Christo nomen dare decreverit. Itaque desiderium suum nonnullis Genuensibus matronis indicavit, & ab his ad Bernardinum adducta est. Ille vero multis collaudatam confirmatamque Catharinæ Fliscæ Adurnæ, cujus sanctitatem optime cognoverat, ad sacrum Baptismum erudiendam commisit. Fecit hæc lubens, quod ille postulabat, & catechumena jam probe instructa post sermonem a Bernardino ad propositum publice habitum sacro fonte expiata & Christianis adscripta est.

[378] [monialis facta est. Lucam ire jussus,] Tantum vero ex utriusque institutione profecit, ut deinde mundanis rebus vale dicto, religiosum habitum vitamque amplexa in Genuensi monasterio S. Mariæ de Gratiis, postremum diem feliciter, ut credere fas est, in eodem obierit. Ita fere Parpera, ex quo hujus rei facta mentio apud nos in ejusdem S. Catharinæ Actis tom. V Septembris, pag. 128, num. 26, sed ibi per errorem adscriptus est annus Christi 1494 pro 1492, quem Parpera æque ac Waddingus signavit. Horum posterior post hæc de B. Bernardini gestis ita denuo prosequitur: Lucam ex sui primicerii (id est, superioris, sive vicarii generalis) præcepto iturus, Massæ Carariæ, ubi Parii lapides exciduntur, ter concionatus, tandem Lucenses prædicationibus triginta recreavit, & ad pia quæque opera excitavit. Sacerdotes urbis cum canonicis & episcopo in templi sacrario congregatos, clauso ostio, ne a secularibus audiretur, accommodato statui sermone ad vitam religiose & sancte transigendam vehementi conatu hortatus, in illis totius populi mores reformavit. In vigilia S. Francisci iliaco correptus dolore, tota nocte male habuit; sed fomentis recreatus, a concionando sequenti sui institutoris die non abstinuit.

[379] Postridie inchoato itinere, tandem asperrima juga superavit Alpium, [variis in locis magno cum fructu prædicat:] & Parmæ quindecim habuit conciones in templo cathedrali, aliasque per diversa urbis monasteria, & censum auxit Montis pietatis. Legnani (quod Veronensis agri oppidum est ad Athesim flumen) semel, Arzignani (in agro Vicentino siti) decies incredibili undequaque adventantium concursu, magnoque fructu reconciliati inter discordes cives firmissimi fœderis; & Montecchii (est & hoc ejusdem agri oppidum) bis, explicatis sancti matrimonii fructibus propter duos, qui tunc se ad solemnes nuptias præparabant, summo omnium applausu prædicavit. Ita loca universa, per quæ transibat, dulci suo eloquio & gratiarum stillicidio inebrians, lucrum ingens reportavit.

[380] Vincentiæ præter manifestam morum reformationem duo collegia, [Vicentiæ pauperibus prospicit, multosque ad piam vitam adducit.] sancti nominis Jesu unum, alterum S. Josephi, verecundis pauperibus juvandis & alendis curavit institui, magno bono & certo subsidio nobilium, qui ad eum statum pervenerunt, ut rerum omnium indigi mendicare verecundentur. Pium hoc institutum etiamnum perseverat, designatis piis viris, qui suis collegiorumque sumptibus egenos nobiles per domos, & pauperes mendicos per plateas refocillent. Aliis piorum hominum societatibus & congregationibus multa adjunxit documenta, & tertium S. Francisci institutum commendans, plurimos attraxit, etiam ex primariis, qui se huic cœtui aggregarent. A die S. Andreæ sermones exorsus, usque ad sequentis anni exordium illic perseveravit.

[381] Auspicamur igitur annum Christi 1493, ad quem Waddingus e suis Legendis Mss. & Cimarella multa de B. Bernardino commemoravit, [Patavii concionatus, Montem in oppido Campi S. Petri erigit:] ac in primis num. 17 sic orditur. Ineunte hoc anno sub Januarii medium Bernardinus Feltrensis ab urbe Vincentina, ubi per Adventum & solemnitates Christi Natalitii prædicasse diximus, profectus est Patavium, ab episcopo Baroccio enixe rogatus. Per aliquot dies prædicavit in ecclesia cathedrali. Inde dilapsus, jubente vicario generali, ad Campi S. Petri oppidum (in territorio Patavino situm) duas habuit conciones in aperto prato, prope sacellum S. Antonii, ibique approbante senatu Veneto, Montem erexit pietatis. Pro hujus erectione Beatum anno præterito laborasse, eamdemque tum a Campi S. Petri incolis decretam fuisse, diximus supra num. 346; sed cum id sine consensu senatus Veneti, cui hoc oppidum parebat, minime liceret, obtenta interim ea facultas est, Monsque hoc anno in publicum egenorum subsidium stabilitus.

[382] Regressus Patavium, diebus octo prædicavit, invectus contra profanos luxus nimiosque excessus, [redit Patavium; abit Mantuam; Cremæ Montem instituit.] quibus in celebrandis nuptiis Sacramentum matrimonii temerabant; & contra timidos corruptosque judices, qui vel metu vel muneribus justitiam pro suo flectebant arbitrio. Aucto deinde pii Montis ærario, scapha a Patavinis instructa per Padum Mantuam perrexit. Hic ter concionatus, profectus est Cremam, ubi a civibus & duobus concionatoribus, circa conciones Quadragesimales habendas inter se litigantibus, rogatus, ut onus hoc susciperet, dixit, non licere Ticinenses, quibus erat destinatus, sua spe frustrare. Missis oratoribus, obtinuerunt Cremenses, ut Hominem sibi suæque componendæ civitati perquam necessarium retinere liceret usque ad Sexagesimam. Erecto hic Monte, abiit Ticinum.

[383] [Ticini jubetur prædicare in ecclesia cathedrali, cujus fabricam promovet:] Ticini tunc prædicare cœpit in templo S. Francisci patrum Conventualium, dolentibus & querentibus canonicis, quod in æde cathedrali non id munus obierit. A vicario Generali jussus ad S. Francisci conciones habere, non est ausus alio se transferre; donec Ludovicus dux Mediolanensis (usurpata potestate, non jure aut titulo, uti alias monui) prætori injunxit, ut vocatis suo nomine guardiano Conventualium, & altero domus S. Jacobi Observantum, apud quem Bernardinus residebat, significaret, id se velle, ut sermocinaretur in ecclesia urbis præcipua, cui frater ejus Ascanius Cardinalis Sforza præsidebat. Advenit etiam Breve Pontificium, id ipsum præcipiens, ab Ascanio impetratum. A prima ergo hebdomada deinceps in cathedrali prædicavit, cujus fabricam imperfectam valde promovit suis exhortationibus, decorem domus Dei omnibus commendans. Magnificam hujus sacræ ædis molem laudatus Cardinalis episcopus Ticinensis, posito primo lapide, fundare cœperat anno 1488, teste Ughello tom. 1 Italiæ sacræ auctæ, Col.adeoque nil mirum est, eam anno 1493 nondum fuisse perfectam.

[384] [quatuordecim nobiles suo Ordini adjangit: Montem pietatis] Porro in eadem Ticinensi mora apud Eremitas Augustinianos concionem habuit doctissimam de S. Monica, audiente universo populo & admirante insignem Hominis doctrinam, miramque facilitatem in explicandis abditissimis quibusque fidei mysteriis. Reformatis mirabiliter hominum moribus, quatuordecim adolescentes nobiles studiosos suæ aggregavit sodalitati ad S. Jacobi cœnobium. Ad erectionem Montis pietatis omnes ardenter hortatus, tandem obtinuit; licet quidam contradicerent, objecta illa specie fœneris & usuræ. Ut omnium satisfaceret dubiis, ingestosque removeret scrupulos, docuit ex Panormitano, quot, quibusve de causis præter sortem principalem mutuatæ pecuniæ possit aliquid admitti; rogavitque collegium juristarum, ut ea in re suam dicerent sententiam. In unum collecti, discussaque materia, pronunciarunt, Montem non solum licitum censeri, sed & utilem valde ac meritorium pauperibus sublevandis.

[385] [post discussas difficultates erigendum curat,] Hinc pia æmulatione certatim omnes offerebant in pium opus, quod licebat, brevique in tantum crevit ærarium, ut Dominica IV post Pascha, habita in concione gratiarum actione, & instituta solemnissima supplicatione, Montem erexerit, & domui pio huic operi decretæ benedixerit. Hæc ille, quæ ne propter breve temporis spatium minus credibilia videantur, proderit ex ejusdem Beati Vita Italica per Innocentium Ticinensem recusa & aucta observasse, ædificium Montis usibus tunc destinatum, tum non recens ædificatum fuisse, sed adhibitam cujusdam Ticinensis domum, seu gratis concessam, seu ex collato peculio emptam. Ut id probet, laudat quoddam Registrum instrumentorum fol. 4, ex quo profert Joannis Dominici Ferrarii causidici testimonium, in quo inter alia de Beato nostro legitur: Jam annis duobus præteritis fecit sanctum Montem pietatis in domo D. Augustini Guargualiæ. Ceterum quanti hoc pauperum ærarium fecerint Ticinenses, liquet etiam ex vetusto Catalogo Ms. sanctorum corporum & reliquiarum in eadem urbe, vel prope eamdem quiescentium, ex quo ad propositum nostrum in sæpe laudatis Annalibus Minorum ad annum 1494, num. 56 ista legere est.

[386] Tandem (Bernardinus) Ticinum se contulit, ubi ob nimiam populi frequentiam, qui ad illius prædicationem accedebant, [magno pauperum solatio & emolumento:] in platea Regis solis extra cathedralem ecclesiam concionari necesse fuerit. Ticinenses ad multa pia opera sua prædicatione induxit, & ad illud præcipue, quod in civitate pietatis Mons ad pauperum necessitatem subveniendam erectus fuit, qui ob Judæorum usuras, quorum semper fuit acerrimus impugnator, eo redigebantur, ut, consumptis nimia usurarum extorsione miserrimis sarcinulis, ostiatim victum sibi parare cogerentur. Hunc pietatis Montem, multis pecuniis auctum, Ticinenses quotidie locupletiorem reddunt; ita ut, omissis Judæorum usuris, omnium fere necessitati abunde succurritur *. Ob tam præclarum & necessarium opus, quo nullum utilius hæc civitas habere potuisset, quis summis laudibus hunc sanctum Dei Virum perpetuo non celebrabit? Quis hunc ad miserorum inopiam sublevandam progenitum esse, non credet? Quis hunc denique ad commune omnium subsidium cœlitus dimissum non dixerit? Plura de Ticinensium grato erga Virum optime de se meritum animo suis locis dicturi sumus.

[387] Deinde (ita ad hunc annum 1493, num. 15 & sequentibus pergit Waddingus) mundanas execratus vanitates, [peccatorum illecebras publice incendit;] mulierum fucos, ludorum instrumenta, peccatorum incentiva, ablegari jubens, die sequenti tesserarum acervos, chartularum, abacorum, calculorum plaustra, turriculas & orbiculos lusorios innumeros, capillos adulterinos, pixides opobalsami aliorumque unguentorum, argenteos aureosque libellos amatoreos & magicos, picturas lascivas, muliebria discriminalia, calamistra, flabella, specula, purpurissum, personas, larvas, vestes peregrinas, in tanta copia & pretio accepit, ut duorum millium aureorum summam excesserit, quæ in omnium conspectu jussit comburi. Alia deinceps visa est civitas, obstupentibus singulis ad Hominis dicendi efficaciam & doctrinæ virtutem. Admirabantur omnes, & secum dicebant. Mutatio hæc dexteræ Excelsi!

[388] “Ecce fœnerator ille quam nunc erga pauperes liberalis! [Ticinensium mores mirabiliter reformat;] Juvenis ille intemperatissimus uti frænum adhibuit concupiscentiæ! Vanam & impudicam mulierem an non vides conspectum hominum fugere; juvenes a malis artibus abduci; omnium mentes ad meliora succendi, & a mundi oblectamentis avocari?” Adeo omnium corda in manu Bernardini reposita, & ad ejus verba ignita flecti, prætor conspexit, ut gravem illorum, qui dicentem non audirent, reputarit jacturam. Publico proinde cavit edicto, ne quis tabernam aperiret, dum Bernardinus prædicaret. Verum, cum grave hoc esset quibusdam lucri avidis, ipse Prædicator, ut revocaretur, effecit. Sed hinc amplius est consecutus: nam qui inviti apothecas clausas tenebant, sponte cum reliquis, ut prædicationi piisque operibus interessent, ultra præfixum tempus ab exponendis mercibus abstinebant. Etsi vero mercatoribus & tabernariis quibusque indulgeri etiam concionis hora consueverit, non tamen potuit sufferre, mercatum, seu forum nundinarium, in feria sexta Parasceves exerceri. Obtinuit deinde, ut lata rigorosa lege deinceps omnino tolleretur.

[389] [inter alia pia sodalitia unum ad alendos exposititios] Collegia aliquot virorum se sponte flagellantium & reatus pœnitentia diluentium, nec non alia, quæ infirmis deservirent, & infantes expositos alerent & Christiane enutrirent, instituit. Confirmantur hæc ex antiquo Regesto Ms. collegii S. Sebastiani, ex quo Innocentius Ticinensis pag. 247 descripsit Italice, quæ ego Latine hic refero. Deinde vero anno MCDXCIII per prædicationem & salutaria consilia venerabilis D. Fratris Bernardini Feltriensis, Ordinis Fratrum Minorum S. Francisci de Observantia, tantum in hac magnifica civitate prædictis illius tot concionibus crevit devotio, ut multa erecta fuerint flagellantium collegia, ac in primis hoc nostrum laudabile Disciplinantium Ordinis Seraphici S. Francisci, & etiam sub vocabulo S. Sebastiani, quod cum altissimi Dei gratia initium habuit prædicto anno, die X Augusti, quæ fuit Dominica. Attamen vel in hebdomadæ vel in mensis die erratum hic est, cum dies X Augusti Sabbatum fuerit, non Dominica, ut patet ex ejusdem anni littera Dominicali F.

[390] [instituit: mulier membris capta, subito sanatur;] De tribus Flagellantium sodalitiis a B. Bernardino Ticini institutis consentit etiam Bernardinus a Clastidio in Vita Italica cap. 19; de domo vero exposititiorum infantium scribit, hanc Beati tempore sine certa disciplina collapsam ac pene extinctam fuisse, usque adeo, ut quatuor vel quinque capræ in ea alerentur; quæ lacte suo nutricum vices explerent; sed ejusdem opera formatum tunc fuisse nobilium virorum collegium, ad quos illius domus cura spectaret, & ex horum munificentia conductas quadraginta aut quinquaginta nutrices, quæ misellos istos lacte proprio enutrirent. Porro ut tanta esset Bernardini apud Ticinenses auctoritas, Deus etiam omnipotentiæ suæ prodigiis effecit. Neque hæc omnia (subdit Waddingus) sine divinæ virtutis ostensione peracta sunt. Mulier quædam, dum omnes concurrerent Monti erigendo collaturi, ad locum se ferri jussit (erat enim membrorum usu destituta;) oblato munusculo, suis pedibus domum reversa est.

[391] [impius juvenis ab illo conversus; mutus & epilepticus sanatus.] Juvenis Mantuanus, vitiis quibuscumque immersus, Superum contemptor, concionatorum irrisor, arti magicæ totus addictus, in condiscipulum, Bernardini auditorem, jocatus, quod assidue illius concionibus interesset, tandem illius hortationibus inductus est, ut semel audiret. Accidit illo die, ut sermonis thema fuerit: Dispone Domui tuæ, quia morieris. Cujus demonstratio, exaggeratioque adeo juvenis pectus, licet durissimum, penetravit, ut jam non derisor, sed frequens factus auditor, impedimenta omnia & colligationes seculi procul fecerit, & post paucos dies, visibilemque cum dæmone a bono proposito retrahente colluctationem, ad religionem Minorum, habitum conferente Bernardino, convolarit. Juvenis alter, annos novem mutescens, epilecticus, bis in die comitiali hoc morbo in terram procidens, accepta buccella panis, quæ e mensa Servi Dei supererat, statim utroque malo liberatus est.

[392] [Infantem, quem submersum divinitus noverat,] Orantem in templo cathedrali Bernardinum rogavit quidam piscator, ut reatus confessurum audiret. Fecit; absolutumque admonuit, ut a mendaciis abstineret. Discessurum rogavit, ut summo mane die sequenti piscaretur in Ticini flumine, & quod primum caperet, ad se in illum locum deferret. Laxatis in capturam retibus, piscator extraxit infantulum, vultu difformem, ante aliquot dies a genitrice, ut peccatum celaretur, illic projectum. Miseratus ille infelicis sortis infaustæ prolis, sub sabulo sepeliit, jactisque secundo retibus, optimum piscem apprehendit. Lætus in templum Bernardino tulit: sed ille, commoto vultu hominem aspiciens, “An non, inquit, heri monui, rogavi, indixi, ne mentireris? Hoc ne illud fortasse, quod primum hodie prendidisti?” Veritus & reveritus piscator adeo scite reprehendentis virtutem, confessus est, non piscem, sed infantulum, a se illo loco sepultum, primum obtigisse. “Vade, inquit Servus Dei, & exhumatum afferto infantem.”

[393] Ubi confestim tulit, super altare collocavit Bernardinus, [ad vitam revocat & baptizat: piscem ægro mittit,] easque Deo & beatæ Virgini preces effudit, ut vivum receperit. Nihil immoratus, sacro intinxit baptismate; & paulo post placide spirantem * sepultura donavit eo in templo coram S. Annæ sacello, circumstantes ad miraculi magnitudinem obstupefactos hortatus, ut gratias coagerent Deo, qui non sprevit neque despexit deprecationem pauperis, sed exaudivit clamantem ad se, animamque putrescenti restituit corpusculo, ut sacro renata baptismate gloria potiretur æterna. Bernardinus a Clastidio in Vita pag. 228 scribit, miraculum hoc resuscitati ad Baptismi gratiam percipiendam pueri in ejusdem Beati sacello, de quo infra agemus, depictum esse. At nondum prodigiorum hic finis apud Waddingum, cujus verba resumo. Piscatorem jussit, ut recta ad S. Jacobi cœnobium iret, &, ubi vento exsufflante, linteum piscis operimentum decideret, domui proximæ munusculum inferret.

[394] Observato signo, ad pauperis fæminæ fores prope S. Mariæ in Pertica pulsavit, [quo gustato, ille subito convalescit: narratur] comperitque lecto decumbentem filium, in diuturno gravique morbo nihil tam cupiisse, quam piscem. Quod matris pauperies tanto tempore non potuit, Dei providentia tunc per suum Servum ministravit; majusque insuper addidit beneficium restitutæ salutis, statim ubi miraculosum edulium degustavit. Quanta & qualia hic congesta miracula! Hæc Waddingus loco citato, apud quem deinde ad annum 1494, num. 56 recitatur ejusdem B. Bernardini elogium ex Ms. codice Ticinensi, cui titulus, Cathalogus sanctorum corporum & reliquiarum in Ticinensi civitate existentium, in quo elogio simile quid de munusculo ab eodem Ticini ad pauperculam misso, sed aliis cum adjunctis narratur, hoc scilicet modo: De beatissimo hoc Viro legitur, quod, cum quoddam munus sibi donatum fuisset, servum rogavit, qui illud portaverat, ut pauperculæ extrema inopia laboranti munus illud deferret; qui quam libentissime se facturum pollicitus est, dummodo pauperculæ domum sibi ostendisset.

[395] Cui sanctus Vir respondit: “Fili, per eamdem viam, [aliud simile de cibis a Beato ad puerperam missis:] qua ad me venisti, revertaris, & in domum, juxta quam pannus lineus, quo munus tegitur, deciderit, ingredieris, ibique relicto munere, domum redibis.” Servus cum prope domum pauperculæ venisset, statim pannus lineus decidit, & in domum ingressus, puerperam in lecto jacentem invenit, omni humano auxilio destitutam; quo accepto munere, Deo, qui numquam deserit sperantes in se, & ei, qui illud miserat, gratias egit. Laudatus annalista in margine hic adscribens, vide anno 1493, num. 22, ubi aliqualis discrepantia; haud obscure insinuavit, hoc factum, quamvis aliter expositum, idem sibi visum esse cum præcedenti. Oppositum censuit Bernardinus a Clastidio in Vita Italica, postremum pag. 169 & 170, primum vero pag. 223 & sequenti enarrans, ac utrobique monens, diversa esse, ac domum illius puerperæ fuisse retro ecclesiam S. Thomæ conventus Patrum Prædicatorum, eidemque ecclesiæ vicinam affirmans; sed non nisi Waddingum ac supra dictum Catalogum citat, in quibus de ejusdem domus loco nulla mentio exstat.

[396] Ego cum Waddingo, cui instrumenta optima præluxerunt, [sed verisimilius ad illum non pertinet.] sentire malo, ac credere, factum istud ab auctore Catalogi cum alienis adjunctis relatum esse. Errori occasionem dedisse potuit aliud huic simillimum, quod de Cherubino Spoletano ejusdem Ordinis viro, virtutibus ac miraculis claro, beatique Bernardini contemporaneo narratur, & apud Waddingum ad annum 1484, quo obiisse dicitur, num. 18 recensetur his verbis: Ibidem (Florentiæ) missa sibi donaria altilium optimique panis & vini remisit per latorem, rogans, ut ad vicum Pentolinæ ferret, eique inferret domui, præcujus foribus linteamen seu mantile decideret. Obsecutus servus, orto venti turbine excuti vidit linteum, pulsatoque ostio, reperit miseram egenamque mulierem, quæ paulo antea pepererat, nec habebat, quod manducaret. Hæc, inquam, potuit suo tempore narrari audisse Catalogi auctor, incauteque adscripsisse B. Bernardino, cujus non absimile factum non satis accurate intellexerat.

[397] [Beato monumentum Ticini erectum.] Porro, ut in viam redeamus, inter hæc instabat B. Bernardini discessus, jussi in comitiis generalibus Observantium die XXIV Maii ejusdem anni 1493 Florentiæ in cœnobio S. Salvatoris celebrandis concionari. Itaque multis Ticini, teste eodem annalista, relictis sanctitatis & doctrinæ vestigiis, discedere oportuit, prædicaturus Florentiæ ex vicarii generalis præcepto in comitiis generalibus a nobis supra relatis. Jacobum socium male habentem conducturo clam non licuit abire; unde sequentibus civium turmis, & benedictionem singulatim expostulantibus oportuit impertiri. Illi memoriam posteris relicturi salutiferæ Bernardini doctrinæ & concionum, apud se cum tanto fructu habitarum, suggestum novum erexerunt in area minori Regisolii * prope cathedralem ecclesiam, ubi concionari solebat, illiusque effigiem expresserunt, superpositis capiti illis verbis, quæ frequenter repetebat & fervide conculcabat *: Nolite diligere mundum.

[Annotata]

* an proticu?

* succurratur.

* i. e. mortuum

* an Regis Solis?

* l. inculcabat

§ XVII. Florentiam petens epilepticum sanat: gesta ejus ibidem anno MCDXCIII: ingens civitatum pro illo audiendo studium: Aretium ab eo pacificatum: reditus Florentiam & postrema illius in eadem urbe acta.

[Florentiam evocatus, per viam prædicat,] Egressum ex urbe Ticinensi Bernardinum, ut præcedenti § dictum, iterque suum e vicarii generalis mandato Florentiam versus ad Ordinis sui comitia accelerantem prosequor cum Waddingo, solitos suos duces, quorum præcipuus ipsemet Beati socius frater Franciscus fuit, secuto. In itinere, cum Dosolum, Cremonensis agri castrum, accessisset, & insane tripudiantes conspexisset; “Cessate, inquit, ab hac vestra dementia & irritamento malorum;” manumque in tibicinem extendens, graviter increpavit. Ille, licet juvenis, robustæque virtutis, extemplo quievit; sed tremula voce subjunxit: “An celebrandis nuptiis saltare non liceat?” Idque noviter nupta, aliæque mulieres subdiderunt, quas idem pavot & tremor ad Homuncionis vocem occupavit. Dum tamen Bernardinum, ubique celeberrimum, esse cognoverunt, summis precibus rogarunt, ut die sequenti concionantem liceret audire. Congregatos ad auroram in multis instruxit; sed in eo præsertim, quatenus nuptiæ secundum ritum Christianum essent celebrandæ.

[399] Per Bononiam & Pianorum (sive Planorum, Italis Pianoro, [& epilepticum sanat: Florentiæ prohibetur concionari;] quod castrum est agri Bononiensis, septem vel octo circiter milliaribus in Meridiem distans Bononia) occulte transiens, magno labore, fractisque viribus, Alpes, (id est, Apenninum) superavit, & Florentiolam (vulgo Firenzuola, Romandiolæ Florentinæ oppidum) pervenit; ubi in die Ascensionis (qui fuit tunc XVI Maii) prædicavit. A prandio iter acceleravit, acceptis repetitis vicarii litteris, ut quam primum appelleret. Ad castrum S. Laurentii semel concionatus, ut cujusdam viri devotissimi, Minoritis addictissimi, votis satisfaceret, sanatoque ejus nepote epyleptico, in vigilia S. Bernardini (die XIX Maii) Florentiam ingreditur. Prædicaturo die sequenti summo mane ex Petri Medicæi & senatus consulto intimatur, ne concionetur. Roganti vicario (tunc B. Angelo a Clavasio) unde vel quare tam severum emanarit præceptum, responsum est, Propter timorem commovendæ plebis, ex ore illius, qui veteres injurias indicti exilii fortassis refricaret, universim pendentis. Subridens vicarius, inquit Bernardino: “Vir magnus es, o Fratercule, quem tantopere veretur senatus Florentinus.”

[400] De memorato exsilio, quod anno 1488 a Florentino senatu ipsi indictum fuit, [deinde ei permittitur,] ejusdemque causa consule § 10 a num. 215. At certe tam longe aberat Bernardini animus ab injuria sua vindicanda, populove adversus reipublicæ moderatores commovendo, ut mirer, hanc in eum cadere potuisse suspicionem, quam vitæ integritas totque per ipsum pacificatæ civitates longissime ab illo removere debuerant. Forte tamen plus a populo timebatur, ne scilicet hic, ut olim Bernardini dictis ultra æquum & justum contraque ac ipse volebat, in Judæos exarserat, nunc ejusdem præsentia animatus ad ulciscendam beati Viri injuriam commoveretur. Paucis etiam observa, nullam hic de violato per Bernardinum exsilii edicto mentionem fieri, ex quo conjicere licet, istud saltem tacite abrogatum fuisse; aut tunc exspirasse temporis spatium, quo is jussus fuerat exsulare. Utut hæc se habeant, non nisi difficulter ac paulatim impetrari potuit Bernardino facultas in ipsa civitate concionandi. Audi rursus Waddingum, qui ex Fratris Francisci, individui Beati socii, Diario de re tota optime potuit edoceri.

[401] Cum vero (vicarius) nuncios Religiosos & urbanos ad Petrum (Medicæum, [ut id faciat extra civitatem] reipublicæ Florentinæ principem) misisset, significaturos, nihil a Bernardino metuendum, neque eum hominem esse, qui vindictam cupiat, aut ad dominium urbis aspiret, permissum est, ut die sequenti extra urbem in Fratrum cœnobio, ubi coactum capitulum, sermonem haberet. Licet vero præterierit S. Bernardini festum, voluit vicarius, ut de illius virtutibus & gloria sermonem haberet. Cumque ille obsequeretur & inter dicendum adderet; “Ecce jam rediit ad vos vester parvulus Bernardinus, quem probe nostis Christiana vos prosequi dilectione; quique denuo promittit, se nullatenus a vobis separandum”; admirabili tota concio gestierat exultatione, neque a lacrymis potuit contineri. In die Pentecostes injunctum ei dicendi munus; sed cum imbre multo accedere non posset populus ad S. Salvatoris cœnobium, aliquanto remotum; nec permitteretur in Conventualium ecclesia, ita curante Medicæo, intra urbem prædicare, ad S. Miniati, Montis Oliveti monachorum, templum capacissimum, sed in arduo colle extra urbem situm, statuit sermonem habere.

[402] [ac tandem intra civitatem; quod facit cum ingenti concursu] Pulsata campana, nec continua pluvia, nec viæ difficultas, populum ab ascensu continuit; sed omnium ordinum viri turmatim accurrerunt, ne locus præriperetur. Cum ergo ne minimum quidem verbum tribus peractis concionibus de sua fecisset expulsione, murmurque in populo non modicum fieret, quia non permissum fuit eo die in urbe concionari; tandem Medicææ factionis sagaciores suggesserunt Petro, nihil ab Homine isto timendum, occasionemque nunc dari, gratiæ cum populo ineundæ, si in urbe prædicare concederet. Ægre licet & timide, demum ille consensit; statimque per urbem insonuit magna omnium lætitia, die tertio Feltrensem in foro prædicaturum. Inchoata Fratrum versus cathedralem ecclesiam (uti moris est in comitiis generalibus) supplicatione, cum reliquis incedentem Bernardinum tanta circumstetit turba, ut nisi sex robusti viri baculis eum videndi & tangendi cupidos repulissent, comprimente populo, omnino per viam obrueretur.

[403] [in publico foro; adversariis veniam petentibus libens ignoscit:] Tantus huic concioni populus affuit, ut numquam alias numerosior fuerit; sed nec forum amplissimum capiundæ multitudini sufficiebat, per fenestras, tectorum culmina viri fœminæque ascendebant, ut, si verba promentem non audire, saltem gestu & motibus suadentem conspicere liceret. Peracta concione, cum viri principes contactu & osculo manuum gratias habuissent, majori cum discrimine propter comprimentem turbam, etsi adhibiti custodes diligenter repellerent, remeavit. Sequentibus diebus multi parentes & consanguinei illorum, qui consenserunt aut subscripserunt edicto expellendi e statu Florentino Bernardinum, ad eum accedebant, veniam errati deprecantes, & rogantes, ut sibi, filiis, universæque familiæ ignosceret & benediceret; palam annunciantes, multa mala suis accidisse, postquam iniquum illud emanavit decretum. Quibus ille pie benigneque, quod in se peccatum erat, condonavit, bona quæque illis illorumque familiis imprecatus.

[404] [Hispaniæ legato modeste respondet.] Eo ipso tempore Florentiam venit vir princeps Hispanus, regum Catholicorum (Ferdinandi & Isabellæ) legatus, de rebus Aragoniorum & tumultibus, qui jam pullulabant in Italia, acturus; qui Bernardinum reverenter invisit, serioque consuluit circa periculosa fœdera, quæ cum Gallo iciebantur *; & demum rogavit instantissime, ut in Hispaniam transmigrare vellet, illic sacra doctrinæ semina certo cum fœnore sparsurus. Cui ille summa animi demissione respondit, priora extra suam sphæram esse; posteriora ad vicarium generalem spectare, penes quem erat imperandi potestas. Fœdera, de quibus hic meminit, fuerunt prævia bello, quod, instigante Ludovico Sfortia, ducatus Mediolanensis usurpatore, a Carolo VIII Galliæ rege pro regno Neapolitano sibi vindicando anno sequenti inchoatum, universæ Italiæ diu perniciosum fuit. Nil opus est de eo quidquam præterea annotare, cum ad B. Bernardini Acta, qui hujusmodi negotia extra suam sphæram esse, merito prudenterque reposuit, minime pertineant; sed consuli possunt historici obvii, ac novissimus annalista Italiæ Ludovicus Muratorius ad hunc annum 1493 & sequentes.

[405] Ut gloriosum fuit beato Viro dignumque illius meritis tam singulare Florentinorum, [In comitiis Ordinis disputatur] etiam nobiliorum, erga illum studium & eximia veneratio, in illa civitate, ex qua abhinc quinquennio jussus fuerat excedere & in quam difficulter fuerat admissus; ita prospere pariter eidem cessit altera disceptatio ab amicis suis, nimirum sui Ordinis Religiosis, neque ex averso animo, sed ex conscientiæ teneritudine in supra dictis comitiis instituta, quam Waddingus his verbis exposuit. In comitiis & secreto concilio Patrum proposita quæstione circa modum erigendi Montes pietatis, Michaël Aquensis, absque ulla mercede, ut omnis odiosæ & injustæ usuræ species tolleretur, mutuandam dicebat pecuniam; & Bernardinus, solvendum obolum, vel sextantum, aut bagatinum (nomina sunt in gente illa denarioli tenuissimi pretii) per singulas libras in mercedem officialium & stipendium gubernatorum, asserebat.

[406] Speciosius & religiosius fatebatur Bernardinus fore, [de modo Montes pietatis erigendi,] si absque ullo penitus obolo & pretio mutuum daretur, libereque commodaretur pecunia; sed pium opus & pauperum subsidium exiguo sic duraturum tempore: “Non enim, inquit, tantus est ardor hominum, ut gubernatores & officiales, Montium ministerio necessarii, velint laborem hunc omnem gratis subire: quod si remunerandi sint ex sorte principali, vel ipso deposito, seu exili Montium ærario, brevi hoc exhaurietur, & commodum opportunumque istud pauperum refugium utique peribit.” Scrupulum porro omnem jam ubique remotum, dicebat, tum exemplo doctissimorum piissimorumque virorum, Jacobi Piceni, Marci Bononiensis, Cherubini Spoletani, Marci de Monte S. Mariæ in Gallo, Michaëlis Mediolanensis, Antonii Vercellensis, Fortunati Perusini, auctoris celeberrimi consulti; Civitas Florentina &c, aliorumque, qui in plerisque Italiæ urbibus Montes sic erexerunt; tum syngraphis sapientissimorum virorum & illustrium academiarum, Perusinæ, Senensis, Bononiensis, Papiensis & aliarum; tum demum, eaque potissima, confirmatione quatuor summorum Pontificum, Pii Paulique II, Sixti IV & Innocentii VIII.

[407] Postquam hæc Bernardinus pro sua facundia exposuerat, [& pro Beato pronuntiatur: concionatur Clarissis,] pro sua similiter humilitate atque obediendi amore, “Si quid vero diversum” inquit ad Patres conscriptos, “vobis consultius videtur, paratus sum audire & docere.” Auditis discussisque utrinque rationibus, Evangelista Perusinus Vicarius generalis (in iisdem comitiis electus) Franciscus Contarenus, Joannes e Sigestro, Hieronymus Torniellus, definitores; Angelus a Clavasio, Ludovicus a Turre, præcipui Ordinis Patres, decreverunt, Bernardini normam tenendam; at vero circa eos, qui aliter instituti erant, Montes dissimulandum. Post hæc ad caritatis officia aliis quoque ab illo Florentiæ tunc impensa progreditur annalista, sic scribens: Solaturus sorores suas Clarissas monasterii Monticelli, a S. Clara fundati, unam aut alteram habuit illic concionem, præmiumque sibi carissimum retulit, tunicæ S. Francisci ibidem repositæ mediocre segmentum.

[408] Neque xenodochii S. Mariæ Novæ infirmis & ministris prædicare dedignatus est; [& in nosocomio publico opportuna monita dat.] quibus dum concordiam alternumque suasit amorem, ut sua utrique servarent officia, facete dixit, unicuique tradendum suum libellum, per quem paucis verbis apprehenderet, quidquid ad suum munus spectaret. Infirmorum libris hæc sola inscribenda: Patientia, patientia, patientia; ministrorum ista: Caritas, caritas, caritas; atque ita unicuique sui libri curam habendam, ut alterius non legat. “Si enim, aiebat, æger dicat querulus ministro: Ubi est caritas tua? & ipse patientiæ obliviscatur; aut si minister molesto importunoque infirmo improperet: Ubi est patientia tua?, & non recordetur caritatis, quam erga ægrum debet exercere; erunt sicuti pueri, qui, dum lectionem suam in proprio libro debent legere, alternos versant libellos, nec lectionis rationem magistro exhibent, & scutica vapulant. Unicuique proinde suum librum committimus legendum, ut æger patienter ferat ministri defectus, & minister omnem exerceat circa infirmos caritatem.” Ita grata hæc instructio fuit xenodochii rectoribus, ut in Bernardini memoriam unicuique cubili binas tabulas ita inscriptas, quarum unam æger, alteram minister legat, appendi curaverint.

[409] [Miro studio a variis civitatibus expetitur,] Interea dum sanctus Vir Florentinos sic excoleret, multæ aliæ Italiæ, etiam Siculæ, civitates pro eodem audiendo laborarunt; quanto numero quove studio, conjice ex iis, quæ ex iisdem Annalibus subjicio. Venerant hoc tempore ex primariis Italiæ urbibus tum litteræ tum nuncii ad vicarium generalem, ut sibi concederetur, per dies aliquot Bernardinum audire. Quædam instabant pro Adventu, aliæ pro sequentis anni Quadragesima. Tot circumdatus nunciis, pulsatusque petitionibus vicarius, quo se verteret, nesciebat; dicebatque, Bernardinum solum tot populorum, provinciarum, principumque postulationibus plus ei cogitationum angustiarumque advehere, quam reliquos sibi subditos prædicatores. In eam tandem itum est sententiam, ut Brixiensibus pro Adventu, Mediolanensibus pro Quadragesima, Ravennatibus & Faventinis per quindecim dies, per octo aut decem Aretinis, Perusinis, Assisiatibus, Spoletinis, Civitati Castelli, concederetur.

[410] [ut concionetur: interim prædicat Florentiæ.] Messanensibus, Panormitanis, aliisque Siculis urbibus responsum, hoc anno non superesse tempus transfretandi. Repulsam passa pro Quadragesima urbs Vincentiæ, vinci nescia, vel repulsæ impatiens, recurrit ad summum Pontificem, qui vicarii generalis jussa revocavit. Interim Bernardinus singulis diebus Florentiæ prædicabat; sed inde gravamen sensit conventus S. Salvatoris, remanentibus centenariis Fratribus, etiam post soluta comitia, quos insatiabilis incessit cupido Hominem quotidie audiendi. In die solemnitatis Corporis Christi prædicavit in capacissimo templo sanctæ Crucis, incapaci tamen tantæ multitudinis, ad concionem concurrentis.

[411] [Aretium missus, per viam aliquot conciones] Jussus quamprimum Aretium (quod Hetruriæ civitas est, in agro Florentino, vulgo Arezzo appellata) proficisci, ut tumultuantem populum compesceret, clam pro more suo Florentia discessit; insecuti sunt attamen multi nobiles, doctores & viri Religiosi, qui Figinum usque (locum, quantum e tabulis geographicis apparet, milliaribus circiter 15 Florentia dissitum) reluctantem associaverunt. Atqui hujus oppidi viri obviam processerunt & cum jubilo exceperunt. Sermonem habuit in templo S. Francisci, & post prandium abiit ad castrum S. Joannis: remansit tamen apud suos consodales extra in monte positos, ubi per biduum populum turmatim accedentem edocuit. Illuc supervenerunt quidam Pisanæ academiæ professor cum duobus Minoritis, a Florentinis missi rogatum, ut rediret; instabat enim S. Joannis Baptistæ Nativitas, quam illi solemnissimo apparatu singulis annis per dies octo solent celebrare. Quibus ille, imperatum sibi ad Aretinos pergere, non ad Florentinos redire. At illi: “Et hoc jubebit superior. Dum, inquit Vir Dei, non jusserit, quod jam jussit, complebo;” nulloque expectato responso, Aretium perrexit.

[412] In itinere hærere oportuit ad Pontem-Levanum, unde dum noctu discedere statueret sub noctis medium, [avide expetitus habet: Aretinos pacificat.] excubabant præ foribus viri plusquam quadringenti, rem sacram verbumque divinum audituri. Ita se præoccupatum conspiciens, ante auroræ crepusculum rem sacram peregit, versoque ad altare dorso, integræ horæ concionem absolvit. Aretium illo ipso mane appulit, prodeuntibus obviam civibus, qui in palatium magistratus conducere volebant; sed ille ad suos consodales humiliter divertit, apud quos dum paululum ab itineris molestia respiraret, ad concionem vocavit. Avide convenerunt omnes ordines, quibus ille, assumpto themate, Vigilate, nescitis diem neque horam, pacem commendavit, & discordiæ damna numeravit. Altera concione persuasit, ut veteres inimicitias sævaque odia, urbem ad interitum impellentia, deponerent. Interim latæ vicarii generalis litteræ, missique duo nobiles Florentini, ut rediret. Tertia tantum peracta concione, obsequendum erat, lacrymantibus in ejus recessu Aretinis.

[413] Ad vicum Laterinæ (septem vel octo milliaria Aretio dissitum) convolantibus ex agro rusticis & messoribus, [Redit Florentiam, ubi pessimam hypocrisim] qui falces inter segetes reliquerant, sola interula contectis, humanissime prædicavit, accomodato ad eorum vitam & ministerium sermone. Similiter fecit in castellis Varci & Incisæ *; demum multo labore & inedia calcato Apennini jugo (numquam enim voluit in comitatu, qui pecunias expenderet, neque præcursores, qui mensam pararent, sat sua pauperie contentus) Florentiam regressus est, gestiente populo universo. In ipsa festivitate S. Joannis Baptistæ ad S. Reparatæ sermones exorsus, a viris prudentibus & piis admonitus, ea in urbe nova collegia vaticinantium, peregrinos mores, superstitiosa visionum & revelationum figmenta sub religiosi cujusdam viri patrocinio pullulasse, judicavit, maturum adhibendum esse remedium. Compertum quidem est, quod mulieres multæ, eæque præcipuæ, omissa vita activa, ut contemplationibus intenderent, & visiones viderent, domestica negligebant negotia, conjugiorum officia fraudabant, Christi Corpori singulo quoquo die communicabant, & tamen plurimæ illarum domi erant molestæ, discolæ, superbæ, sibi invicem invidentes, visionesque suas alienis præferentes.

[414] Statuit Vir Dei dæmoniacam hanc fraudem & palliatum vitium ad vivum usque, [publice impugnans,] sed caute, ne auctorem taxaret, resecare. Sub Octavam S. Joannis, dum verba illa, “Etenim manus Domini erat cum illo” exposuisset, & manum Domini auxilium spiritumque dixisset divinum, & propterea Joannem dæmonis fucatas artes larvatamque virtutis speciem procul fecisse; descendit ad discretionem spirituum. “Quædam, inquit, spirituum genera bona sunt, placida, humilia, nihil a sacra Scriptura divinisque præceptis discrepantia: qui hoc spiritu aguntur, sunt pacifici, mites, minime suspicaces, minime turbulenti, non gloriabundi, non molesti, interneque lætantur in Deo salutari suo. Alia sunt spirituum genera mala, a dæmone immissa, quæ mentem turbant, inflant, ab initiis bonis ad vitia manifesta declinant, a divinis documentis sensim abducunt. Quæ ab his oriuntur, visiones obscuræ sunt, ambagibus involutæ; non docentes, sed confundentes; non consolantes, sed mœstitia propter obscuritatem replentes.

[415] [discretionem spirituum docet:] Si te hujusmodi revelationes humiliorem, pacatiorem, mitiorem, & sanioris reddant judicii; si magis pium, si divinorum præceptorum faciunt observantiorem, a Spiritu sancto sunt; maxime si non concupitæ, vanisque artibus acquisitæ comperiuntur. Spiritus enim bonus & vere humilis se hisce visionibus indignum reputat: mihi credite, superbissimus est, qui hujusmodi affectat revelationes. Quapropter si qui vestrum has se habere gloriantur, caveant, ne, dum divino Spiritu afflati sibi videntur, a pithonico in varios crassosque errores abducantur.” Prudenti hac instructione multi visiones imaginationesque suas, scriptis exaratas, Viro Dei attulerunt, inter quas & illa apud eos celebris, futurum scilicet, ut ille suus præceptor novam sacræ Scripturæ expositionem, præteritis quibusque veriorem & puriorem exhibeat. Hactenus ipse, Religiosi illius præceptoris nomen prudenter celans, in quod nec mihi lubet inquirere, aut ex verisimilibus conjecturis divinare. Proinde pergo ex eodem cetera transcribere.

[416] [moniales instruxit: urbi mala vaticinatus, valedicit,] Rogatus, ut hora pomeridiana sacras virgines reclusas doceret, annuit; occlusis tamen templi foribus, præsentibusque dumtaxat iis, qui curam agebant monasterii, dicens, sacrorum hominum mulierumque peccata ac negligentias coram populo non esse redarguendas. Remotis igitur arbitris præter superiores & confessarios, de obedientia, paupertate, humilitate, mutua caritate, de clausuræ meritis & fructu, ratiocinatus, molles fractosque cantus & modulaminis lenocinia graviter reprehendit; aliena dicens a divinis laudibus, ad voluptatem potius accedere, & libidini ancillari. In die S. Pauli, accepta ab ejus gladio de justitia disserendi occasione, multam celeremque Dei vindictam civitati dixit imminere propter male administratam justitiam, nimis familiare cum Hebræis commercium, toleratasque publicas usuras, manifesto pauperum exitio. Sibi porro alias eorum causa indictum exilium; in quas, tamquam in fidei Christianæ perpetuos juratosque hostes dixit, quæ necessaria judicavit urbis honori, pauperumque remedio. Et sub sermonis finem civibus tenere valedixit, prædicens, quod non essent amplius faciem ejus visuri.

[417] [numquam illuc reversurus; circa quæ] Per mala, quæ Florentinæ civitati impendere prædixit, designasse potuit ea, quæ anno sequenti, Christi 1494, a Gallis passa est, in libertatis suæ discrimen adducta a Carolo VIII eorum rege, qui ad subjugandum sibi Neapolitanum regnum cum exercitu suo in Italiam advenerat; qua de re consuli possunt historici. Designasse item potuit supra dicti Petri Medicæi casum, qui, ut apud regem gratiam iniret, inscio senatu, traditis ei Pisis & tribus aliis reipublicæ Florentinæ munitis locis, ab eodem senatu proscriptus fuit. Vere item prædixit, se a Florentinis non amplius videndum; nam postquam ex hac urbe discessit, numquam eo regressus, sequenti anno prope Ticinum feliciter obiit. In die dicti ab eo sermonis assignando erratum esse, & pro S. Pauli reponendum S. Jacobi suspicari me facit temporis ratio ex iisdem Annalibus deducta.

[418] Omnino dicendum videtur, sermonem illum postremum fuisse, [aliqua observantur] quem Beatus tunc Florentiæ habuit. Hinc vero profectus, ad summum tertio vel quarto die Senas pervenit, rupta in itinere pectoris vena admodum afflictus. Ea de causa dies quindecim ibidem quievit, post quos firmato interim pectore, primum sermonem habuit in festo Assumptionis beatissimæ Virginis Matris, sive die XV Augusti; ut in sequenti § dicemus. Ab hoc igitur die ordine retrogrado numera dies 19, pervenies ad XXVII Julii, qui ejusdem discessui ex urbe Florentia consequenter erit adscribendus. Jam vero, si in die S. Pauli, seu die XXX Junii, quo S. Pauli apostoli commemoratio fit, Florentiæ ultimo prædicaverit, dicendus etiam erit, ibidem a concionibus feriatus fuisse dies viginti sex, quod sane a Bernardini instituto consuetudineque ac apostolico ardore longe erat alienum. Contra, si eumdem sermonem in festo S. Jacobi, quod XXV Julii celebratur, ab illo habitum dicamus, interfluxerint dumtaxat dies viginti, quorum quindecim restaurando Senis pectori, reliquos quinque partim Florentiæ partim itineri suo impenderit. Ceterum cum S. Jacobus etiam gladio martyrium passus sit, æque ab hoc, quam ab illo, Bernardinus occasionem arripere potuit de justitia disserendi.

[Annotata]

* l. icebantur

* forte Ancisæ

§ XVIII. Perusiam missus, ruptaque inter concionandum pectoris vena, Senis convalescit: Perusinos & Assisiates civilibus discordiis dissidentes conciliare frustra nititur: alias civitates revisit: prædicat Brixiæ, ubi mores corrigit, cives pacificat, puerum sanat: expetitur a variis: Vicentiæ tandem utiliter concionatur anno MCDXCIV.

[Perusiam missus, in itinere rupta pectoris vena,] Restant adhuc non pauca B. Bernardini gesta narranda ad hunc annum 1493, cujus mense Julio vergente ad finem ipsum Florentia excessisse, probabilius dixi § præcedenti. Discedendi causam, & quæ deinde ab eodem facta fuere, ex Waddingo transcribo. Dum hæc Florentiæ aguntur, ab urbibus sexdecim per litteras & nuncios expetitur; jussit tamen vicarius generalis, ut Perusium, inde Assissium iret, gentem illam misere discissam pacificaturus. Eo die, quo Florentia discessit, oportuit hærere propter multorum civium preces prope urbem ad templum S. Mariæ Improvetæ, celeberrima Virginis imagine notissimum, ibique sequenti die prædicare frequentissimo populo, qui illuc ex urbe confluxerat. A prandio ad S. Cassiani oppidum perrexit, ubi inter concionandum rupta pectoris vena, sanguinem expuit abunde.

[420] Senas ductus, per dies quindecim ab omni opere cessavit medicorum consilio, [ducitur Senas, ubi utcumque convalescit & bis prædicat.] cibo usus tenuissimo. Sparsa per multas partes opinione, illum e vivis abiisse, dixit: “Sæpe pereo, falso tamen rumore; sed dico vobis, cito verum erit, quod nunc dicunt, nec creditur.” Præmisitque Assisium Jacobum sodalem, melius habentem, ut moræ causam nunciaret. Adveniente autem die Assumptionis gloriosæ Virginis, cui urbs illa se profitetur devotissimam, sensit solidari vocem, pectusque firmari; unde se duci permisit civium precibus, ut illo die prædicaret, audiente Francisco Cardinale Piccolomineo, archiepiscopo Senensi, (qui postea ad summum Pontificatum evectus, Pius III dictus est) populoque universo. Altero etiam die, rogante eodem Cardinale, cum prædicasset & abire tentasset, detentus est a Cardinale, qui visum ivit in conventum, multisque horis colloquium protraxit, conscientiæ suæ pandens arcana, & gratias agens pro beneficiis in eam urbem collatis; relatis insuper, quæ Perusii Vir Dei patrarat, dum ipse per illam regionem legati fungeretur officio.

[421] [Perusiæ tyrannidem intrepide increpat;] Illinc valde diluculo digressus, Perusiam abiit, ubi divino protegente & movente Spiritu, afflictum humiliatumque (per Ballionorum factionem) populum consolatus, frequenter in vitam tyrannicam, odia, homicidia, invehebatur, introducta semper aliqua veterum tyrannorum persona, modo Domitiani, Neronis, Leonis & Zenonis Isauricorum, Juliani apostatæ; modo Dionysii Siculi, modo Phalaridis, increpata tyrannide, damnata vita semper anxia, semper meticulosa. Guido Ballionus, præcipuæ factionis caput, ut sua præsentia a dicendo terreret, semper e regione suggesti sedebat; sed tantum abfuit, ut turbaret, ut potius Bernardinus, fixis in eum oculis, impavide tyrannidis damna miserasque explicaret sequelas. Et quidem tyrannus, anxius, cogitabundus, toto pallens ore, aliquando e concione regrediens, dum a suis consectariis moneretur, Prædicatorem nimium licentiose per ista excurrere, respondit, plane verum esse, quod dicebat. “Ab expulsis (inquit) Oddis, eorumque partiariis etsi habeam, quod minus timeam, habeo tamen, quod animam magis infestet.”

[422] [sed nihil proficiens, divinam vindictam minatur.] Ne dicta repetam, studio sum lectorem remitto ad §§ 7, & 8 & XI, in quibus de inveteratis Oddorum Ballionorumque, duarum illustrium apud Perusinos familiarum, cruentis simultatibus odiisque egi, quantum ad illustranda Beati nostri gesta satis esse videbatur. Ibidem etiam leges, quæ pro hisce adversis partibus reconciliandis, reddendaque civitati pace ac concordia idem ille conatus fuit. Sed, ut aliquando alias, ita etiam nunc surdis cecinit, Guidone Balliono, qui post expulsos ac deinde etiam repulsos Oddos, primas in civitate tenebat, ipsius dicta probante quidem, sed in odiis pertinaci. Hinc videns demum Bernardinus (ut Waddingi verbis rursus utar) se omnem suam operam apud gentem in malis obstinatissimam prodigere, multa flagella, quæ postea contigere, in spiritu vehementi minatus, Assissium perrexit. Vellem, ut hic addidisset annalista, quæ fuerint ista flagella, quæ comminantis vaticinium comprobarunt.

[423] [Frustra item Assisiates inter se conciliare] Deinde subdit, haud felicius illum pios labores suos Assisiatibus, simili discordiarum malo laborantibus impendisse, hæc inquiens: Urbem hanc (Assisium) iisdem furiis agitatam, & in ferales partes misere discissam invenit. In tantam enim gens illa devenit insaniam, ut, cum civium corpora eorum crudelitati non sufficerent, etiam Sanctorum templis bella indixerint. S. Francisci basilicæ portas incenderunt, ut templi refugas in ipsis sacris laribus occiderent; aliisque in templis in alternas neces gladios distrinxerunt. Hic etiam cum parum proficeret, multis terrificis concionibus impendentia mala prædixit, & in postrema flevit, amare, dicens, illorum se conspicere ruinam; neque S. Franciscum, quem gravissime offenderant, amplius pro illis intercessurum; neque Deum exauditurum in summis calamitatibus constituendos, qui nunc Dei vocem per ejus ministrum intonantem contemnunt.

[424] Ceterum sæpe, sed frustra, tentatis illorum animis, [bis conatar: Spoletinos & Eugubinos revisens laudat;] Spoletum accessit, ubi cum ea, quæ alias instituerat, ad unguem observari, gentem pacifice vivere, leges tenere, perspexisset, collaudatam tribus concionibus amplius in bono confirmavit. Assisium reversus, alio in S. Francisci solemnitate habito sermone, in malis obduratum sentiens populum, Eugubium profectus est. Non satis dispicio, an Waddingus, calamitates a Bernardino vaticinante, an tantummodo ex metu, ne ingruerent, comminante, Assisiatibus prædictas fuisse velit: nam nec, quæ istæ fuerint, nec quando inflictæ sint, edicit. Porro Eugubinis lætior fuit Beati adventus, & huic pariter illorum gratior conspectus, quod accepta ab eo annis 1486 & sequenti salutaria monita religiose servarent. Laudavit hic (eodem teste annalista) populum, quod in iis, quæ sibi observare promiserat, firmiter perseveraret.

[425] Pietatis Monte aucto, per Candianum (ducatus Urbinatis oppidum) ubi semel, [revisit etiam alias civitates,] & Urbinum, ubi secundo coram duce prædicavit, ad Montem Florum (castellum vel vicum, Monte Fiore Italis dictum) progressus, egit, ut pellerentur Hebræi duo, unus Patavio ejectus, alter Ravennas, qui paucis diebus præcipua regionis illius pignora ad se pertraxerunt. Arimini & Ravennæ, quæ illum magna exceperunt lætitia, nihil actum memorabile; nisi quod Ariminenses docuerit coërcendam nimiam Judæorum & Maranorum, illic excrescentium, licentiam; & Ravennatibus, suorum mandatorum observatoribus, multa bona imprecatus sit, auctum videns Montem pietatis, & numerum confratrum sodalitatis sanctissimi Sacramenti, a se olim institutæ. Consule hujus Commentarii § 14, ubi dictum est, Bernardinum Montis pietatis erectionem, majoremque erga divinum altaris Sacramentum reverentiam Ravennatibus persuasisse.

[426] De Maranis, quorum nimiam licentiam Beatus refrænandam monuit, [laudatasque ad constantiam in bene cœptis hortatur.] hæc pauca accipe. Marano vel Marrano, Italis perfidum, proditorem, Hispanis maledictum, execrandum sonat. Per Maranos igitur quodlibet nequam hominum genus potest hic designari. Sunt, qui apud Cangium in Glossario, eam vocem a Mauris, quasi Mauriani, deductam volunt; & hæc interpretatio tempori, de quo scribo, satis congruit; cum enim Ferdinandus & Isabella, tunc recens expugnato Granatensi regno, Mauros in Hispaniis debellassent, facile potuerunt ex hisce multi, vel seorsum, vel cum Judæis, quos iidem Catholici reges paulo post e suis ditionibus expulerant, in Italiam adventasse, ibidemque, æque ac Judæi, majorem, quam merebantur, fidem invenisse. Bernardinus hinc ad alias, in quibus aliquando prædicaverat, civitates iter suum prosecutus, id ipsum, quod Arimini & Ravennæ fecerat, fecit Faventiæ, sibi addictissimæ, ab illo tempore, quo illic prædicavit, pacatissimæ; qua de re adi num. 323 & sequentes.

[427] Ferrariæ una peracta concione in ecclesia cathedrali, [Prædicat alibi: Brixiæ varios abusus tollit,] & ducissæ declinato colloquio, Mantuam venit; ubi ter concionatus, Brixiam juxta vicarii generalis præceptum abiit, in Adventu prædicaturus. In itinere prædicavit ad Castillionem Stivereum sub auroram (oppidulum id est intra ducatum Mantuanum, principatus titulo tunc gentis Gonzagæ nobilitatum, vernacule Castiglione delle Stivere dictum) ex vicino enim agro in templum convenit ingens noctu multitudo. Brixiæ multa bona operatus est; mores correxit, abusus sustulit. Palliolum pretiosum, indecorum mulierum habitum, quod sola læva, virili more, lascive gestabant, etiam perorante pro mulieribus comite Petro de Gambara, viro præcipuo, dimitti, carceres distinctos fœminis deputari (promiscue enim utriusque sexus rei sub una tenebantur custodia) uxorum dotes, quas mariti profundebant, integras fecit reservari.

[428] [civesque in mutuas cædes paratos pacificat:] Depositis odiis, pacem indixit, urbemque ab imminenti ruina liberavit. Jactis enim in concilio magno periculosis discordiæ fundamentis hora noctis secunda portis urbis jam clausis, mane sequenti de seditione civili, ejusque initiis & damnis cum luculenter & copiose disseruisset, Avogrados & Martinengos (illustres civitatis viros) ad arma paratos, totamque civitatem ad rixam trahentes, ad concordiam revocavit. Ne vero frustra additum credas, ista discordiarum semina pridie hora noctis secunda portis urbis jam clausis, in concilio jacta fuisse, ex mox dicendis observa, B. Bernardinum in sui Ordinis conventu, extra ejusdem civitatis mœnia posito, hospitatum fuisse, ut nemo potuerit illum ea nocte de gestis in concilio admonere, ac proinde forte videri possit Beatus divinitus instructus impulsusve, ut postero mane de hoc argumento ad populum diceret, ac imminentem tempestatem averteret. Id ita esse colligo ex iis, quæ sequuntur, quæque simul docent, unde tanta ei fuerit apud Brixienses auctoritas.

[429] [fistulosum pedem pueri sanat.] Auxit ejus æstimationem, ut hæc omnia posset facilius, vitæ sanctitas, etiam miraculo comprobata. Habitabat apud suos consodales ad S. Rochi novum extra urbem domicilium, unde quotidie per frigora & nives concionatum veniebat ad S. Joannis canonicorum Regularium templum, quod cives & episcopus (Paulus Zane) ut commodius audiretur, cathedrali prætulerunt. Ad prædictam S. Rochi ædem mulier quædam puerum, pede veluti pumice fistuloso laborantem, ulceribus per septennium inveteratis, cura per chyrurgos desperata, portavit, rogavitque, ut filii & genitricis Vir Dei misereretur. Pietate motus misello benedixit, monuitque, ut singulis diebus Coronam Mariæ Virginis recitaret: & matri injunxit, ut inter medendum Jesu nomen invocaret. “Quo fiet, inquit, ut brevi recuperet sanitatem.” Dum ita faciunt, fistulæ omnes recluduntur, & pes infra paucos dies consolidatur. His pietatis virtutumque operibus intentus Brixiæ permansit usque ad sequentis anni principium.

[430] [Ineunte anno 1494, ex mandato Pontificis] Inter hæc igitur illuxit annus Christi 1494, qui fuit ipsius Bernardini quinquagesimus quintus, eidemque laborum finem attulit & beatæ immortalitatis initium. Quam vero gnaviter strenueque postremos illos novem vitæ suæ menses impenderit, quot civitates & oppida, etiam graviter afflicta valetudine & exhausto viribus corpusculo, viserit instruxeritque, ac quanto demum conatu præclarissimæ Italiæ civitates illum sibi doctorem dari postulaverint, ex sæpe laudatis Annalibus volupe erit audire. Dictum est supra num. 409 & sequenti, Bernardinum a suo vicario generali destinatum fuisse, ut per hujus anni 1494 Quadragesimam Mediolani sermones haberet, idque vicarii mandatum Vicentinos in suæ civitatis gratiam a summo Pontifice irritandum impetrasse. Verum Asculani, non minus, quam ceteri, ejusdem audiendi cupidi, hanc gratiam per posteriores litteras Apostolicas Vicentinis præripuerunt; sed & hosce novis conatibus sua vota tandem consecutos esse, infra videbimus.

[431] Binæ sunt in Italia civitates Asculanæ, ambæ episcopales; [Asculum iturus, Brixianorum vigilantiam eludens,] una regni Neapolitani in provincia Capitanata, Asculum Apulum dicta; altera ditionis Ecclesiæ in limite Marchiæ Anconitanæ, qua Aprutio Ulteriori adjacet, Asculum Picenum nominata. De posteriori hic sermo est, pro qua cum hactenus staret Alexandri VI Pontificis mandatum, primo hujus anni die (ut habet Waddingus) Bernardinus Feltrensis, superioris præcepto obsecuturus, statuit, relicta Brixiensi, ad urbem Asculanam proficisci. Ut autem hoc Brixianis innotuit, convenit universa civium multitudo, ut valediceret, cupiens ab illo benedici. At Bernardinus, cui hujusmodi honorificæ salutationes pro sua humilitate graves erant, quique etiam merito vereri poterat, ne eadem turba si non discessui obsisteret, saltem discedentem aliquamdiu comitaretur aut prosequeretur non longe profectum, ab utroque incommodo prudenter sibi præcavit.

[432] Etenim, ut insequentium turbas eluderet, nocte clam recessit, [noctu discedit: in itinere a Mediolanensibus] relictis sociis, quorum conspectu crederetur, adhuc Bernardinum Brixiæ remanere. Monitus per varias litteras Mediolano scriptas, ducem brevi Roma Pontificium diploma recepturum, quo Vicentinis primum, mox Asculanis concessæ litteræ, ut Bernardinus apud eos proxima prædicaret Quadragesima, revocarentur; nihilominus rigido anni tempore longum & tædiosum iter, ne morosius videretur obedire, voluit suscipere. Bidozzoli (forte legendum Guidizzolo, qui vicus in tabulis geographis inter Castilionem Stiverorum & Mantuam notatur) semel concionatus, ubi Mantuam pervenit, Mediolanensis ducis tabellarius litteras porrigit, rogans, ne longius progrediatur, quia Vincentinis & Asculanis concessas litteras Pontifex revocaverat, obnixe deprecantibus Cardinalibus Ascanio Maria Sfortia patruo, & Joanne Antonio a S. Georgio Placentino, episcopo Alexandrino.

[433] Vix isto nuncio dimisso, ecce alter, alia progressus via, [& Vicentinis per nuncios invitatur,] id ipsum annuncians, ideoque missus, ut, si primus non invenisset, isto consequeretur. Sed & tertius adest Vincentinorum nuncius, itidem rogans, ne Mantua discederet; certam spem sibi subesse dicens, irrita fore & inania Asculanorum & Mediolanensium vota, omnemque movere lapidem Concordiæ episcopum, civem Vincentinum, Romæ commorantem, Pontifici gratissimum, eique diligentissime cooperari Venetum oratorem, ut promissio omnium prima, Vincentinis facta, subsisteret. Ferdinandus Ughellus tom. 5 Italiæ sacræ auctæ col. 365 scribit, hoc anno 1494 in Concordiensi episcopatu sedisse Nicolaum Donatum Venetum, eidemque ad Aquileiensem sedem translato successisse Franciscum Argentinum, pariter Venetum. At Nicolaus Coleti in emendationibus ibidem & col. præcedenti docet, Nicolaum Donatum numquam fuisse Concordiensem episcopum, sed tunc temporis in hac cathedra adhuc sedisse Leonellum Cherigattum seu Clericatum, Vicentinum; neque huic Franciscum Argentinum suffectum esse ante initium anni 1507. Ceterum etiam Ughello teste, Leonellus Cherigattus nobilis Vicentinus, & apud Romanos Pontifices præsul eximiæ existimationis fuit; quæ pro Waddingi assertis juverit breviter hic observasse.

[434] Merito quoque idem annalista propter tantum populorum in Beatum studium, En, inquit, quantum viri boni religiosa vita, [magno studio, ut apud se concionetur, certantibus.] casti mores, Christiana possit eloquentia. Tot nobiles decertant urbes, tanta in curia Romana contentio, tam ardens adversumque principum studium, ut tantillum Homunculum in suum trahere possint conspectum, & morum habeant correctorem. Bonum omnes appetunt, Dei amicos omnes diligunt, & gestiunt audire. “Fideles in Ecclesia, ut amicus Sponsi loquatur, pio desiderio exspectant *.” Rursus, qui vita immaculata & verbo irreprehensibili honorificant ministerium suum, ab omnibus in pretio habentur, tamquam qui pro Christo legatione funguntur. Si Dei negotium agunt, & non suum, si fructus quærunt animarum, & mundi honores aspernantur, ab omnibus honorificantur. “Solet humanum genus esse quodammodo contentiosum & pervicax *” quod affectas, negat, quod respuis, ultro concedit. Post hanc animadversionem, in cœpta narratione sic progreditur.

[435] [Mantuæ pietatis Monte defenso, Asculum pergens,] Dum autem Mantuæ constitisset, piarum expectans finem contentionum, accidit, ut quidquam inquisitor in Montis pii fautores moliretur, semper huic operi adversarius. Post tot disputationes, irritasque jam pridem habitas altercationes, quibus semper abunde ostendit, in re summe proficua nihil subesse scrupuli, magno fervore dicendique ardore adversas profligavit rationes, omnemque in suam sententiam ita attraxit auditorum multitudinem, ut nullus deinceps ausus sit quidquam objicere. Instante porro Septuagesima, & tardante Romano edicto, decrevit Asculum tendere juxta pristinum Pontificis præceptum. Hyemis medio per nives horridumque cœlum iter inchoatus *, dum conducta cymba Ravennam ire, congelato Mintio, minime posset, pedes Riperium usque, ut per Padum veheretur, perrexit. Sed illo itidem gelu operto, magno labore & tædio tandem appulit Ferrariam. Inde Ravennam profectus, cum mare vehementer elatum conspiceret, ne moram traheret, ad Cæsenæ portum, inde Asculum navigaturus, processit.

[436] [tandem apud Cæsenam jubetur Vicentiam ire,] Talis itaque fuit illius itineris ratio. Opportunum ei fuisset, per fluvium Mincium, Italis il Menzo, qui e Mantuano lacu egressus, paucis inde milliaribus prope Sachetta vicum in Padum influit, ac deinde per ipsum Padum ejusdemque brachium, vulgo il Po di Primaro dictum, Ravennam petere; reliquum itineris per mare Adriaticum confecturo. Verum cum id per congelatum Mincium non posset, Riperium, locum mihi ignotum, pedes adiit, Pado se commissurus; eoque flumine ob intensum frigus aut omnino non, aut non tuto navigabili, terrestri itinere Ferrariam & hinc Ravennam profectus est, ut ex hujus portu solveret. Quo mari nimium turgente, ad Cæsenæ portum processit ea spe, ut, dum interim deferbuisset, opportunam navim nactus, aut cymba littus legens, tandem ostium Truenti fluvii (Tronto Itali vocant) Asculum tempestive appelleret. At ecce (ita pergit Waddingus) hic supervenit nuncius Vincentinus, Pontificias afferens litteras, quæ pro Asculanis & Mediolanensibus datas irritabant.

[437] [ubi adversus Bacchanalium spectacula] Monitis itaque Asculanis, per mare retrogrado suscepto itinere, Clugiam (parvam civitatem episcopalem ducatus Veneti, in æstuariis conditam, alias Fossam Clodiam, & vernacule Chioggia dictam) appulit; ubi ter concionatus de mundi vanitate, & quarto de Virginis Mariæ Purificatione, audiente Theani episcopo (Urso Ursino) Cardinalis Joannis Baptistæ Ursini germano fratre, in Hungariam legato (ab Alexandro VI Pontifice) ut Cruciatam contra Turcas institueret, die altero, mirantibus civibus, quod longissimum iter adeo breviter sit emensus (cuncta enim nuncius ex ordine recensuit) Vincentiæ summo omnium gaudio exceptus est. Quanta ejus existimatio eo fuerit in populo, inde licet conjicere, quod eximio quodam prædicatore Dominicano, tantæ apud suos famæ, ut alter pene Joannes Baptista reputaretur, adhuc concionante, non expectato sermonis fine, scamna transportata sint ad ædem principalem, ubi tunc Fraterculus hic erat prædicaturus, eoque advolarint cives universi.

[438] Potestas & capitaneus, præcipui urbis rectores, [feliciter prædicans, prætores offendit;] gravi impensa præpararant in prætoria theatrum & loca choreis & spectaculis Bacchanalium; at Bernardinus feria quinta ante Quinquagesimam multis rogavit, ab his peccatorum irritamentis abstinerent. Cum id obtinere non posset, Dominica sequenti vehementer excanduit in peccatorum auctores & patronos; dixitque, rem indignam patrare viros nobiles, qui ad similes malorum illecebras suas mittunt uxores. Hinc factum, ut nulla ex nobilibus, quamvis omnes fuerint vocatæ, voluerit prodire. Prætores elusi, valde in Prædicatorem irati, quasi injuriam ulturi, legem, quam die Veneris præterito Servi Dei monitu tulerunt, ne quis personatus incederet, bonis omnibus indignantibus, abrogarunt, & Venetias scripserunt, Bernardinum solita spectacula populique lætitiam perturbasse; iramque amplius testaturi, ab ejus concionibus abstinuerunt.

[439] A civibus derelicti, dum soli ad alium declinarent prædicatorem, [quorum paulo post pœnitentium munuscula distribui jubet exposititiis puerulis.] rubore suffusi ad Bernardinum redierunt, & reconciliati, ex bellariis conditisque saccaro fructibus, quæ nobilibus fœminis, ad spectacula venturis, præparata erant, munuscula miserunt. Ille vero, qui hujusmodi delicias nullibi admittebat, referri jussit; sed cum nuncius & portitores nollent, diuque persisterent, ut acceptaret, tandem admissa, per eumdem nuncium puerulis expositis ad ædem S. Marcelli distribuenda remisit; ita, quod * lascivientium pompæ destinata, in pauperculorum usum sunt conversa. Ultimo bacchantium die in larvarum restitutionem, lascivaque tripudia adeo querulam & terrificam concionem habuit, ut ipse auditoresque in lacrymas ierint, & eo furentium die præcipuo a solitis insaniis penitus abstinuerint. Magna quidem & divina fuerit oportet Hominis in dicendo potentia: quæ enim humanæ eloquentiæ vis sufficeret, ut juventus, ad hilaria pronissima, ab inveterata grataque consuetudine ita retraheretur?

[Annotata]

* ex Gregorio in Cantic.

* ex S. Chrysost.

* exorsus

* quæ

§ XIX. Sermones a Beato dicti, gestaque Vicentiæ anno MCDXCIV: oratorium S. Hieronymi, illo auctore, ibidem erectum: angeli, eodem concionante, conspecti.

Pergo beati Concionatoris gesta Vicentiæ verbis annalistæ Minorum enarrare. Dominica prima Quadragesimæ, quæ eo anno 1494 in diem XVI Februarii incidit, thema illud, quod nunc in toto agro Vicentino abiit in proverbium, [Vicentiæ prædicat ex Tractatu S. Basilii,] Attende tibi usurpavit, eoque singulis diebus repetito, novas rationes adhibebat animæ curandæ. Quidam Perusinus præceptor publicus, hac in urbe humaniorum litterarum professor, Græce doctus, cum quotidie rationem aliquam ex Tractatu S. Basilii, ab illis verbis Attende tibi incipiente, quem penes se habebat Græce manu scriptum, depromi audivisset, latine translatum & Bernardino dicatum attulit, dicens: “Ex materia tuarum concionum, religiose Pater, a S. Basilio jam olim tradita, & a me nunc tuis concionibus excitato traducta accipe, munusculum a me exiguum, ab auctore pretiosum.”

[441] [quem numquam legerat.] Humanissime libellum accepit Bernardinus; sed cum tunc primum a se visum diceret, admiratus est interpres, qui easdem, quas exscripsit, audiebat proferri virtutum laudes, vitiorumque increpationes. Sed mirandum non est, quod unus idemque Spiritus, quo inspirati locuti sunt Dei homines, eadem suggesserit, cœlestique instinctu eadem illi scripserint & docuerint, qui eidem Domino fideliter serviunt, & in domo magni Patris-familias corde uno & anima una in idem tendunt ministerium, licet diversis temporibus, diversisque vixerint regionibus. Tractatus hic sive Homilia in illud, Attende tibi ipsi Græce ac Latine exstat inter S. Basilii Magni Opera per Julianum Gernier presbyterum & monachum Benedictinum Congregationis S. Mauri, editionis Parisiensis anni 1722, tom. 2, pag. 16 & sequentibus, ubi legi potest.

[442] [Sanguinem exscreat; energumena] Cum per aliquot dies (subdit Waddingus) prædicasset, laxata pectoris vena, copiose sanguinem expuebat; unde medicorum consilio a concionis munere oportuit per triduum abstinere. Resumpto labore, cum de pœnitentiæ virtute & Sacramento docte dixisset, adjunxit, eam esse confessionis sacramentalis virtutem, ut etiam dæmones misericordiam consequerentur, si peccata sua possent confiteri. Hinc horribiles stridores & ingratissimi clamores cujusdam energumenæ, quæ ex Montis Lugamei (ignoti mihi) oppido illuc advenerat, & consessum totum turbaverat. Expleta utcumque concione, a suffraganeo episcopo, rectoribus, aliisque interrogata, serio & sagaciter ad omnia respondit; de Bernardino autem strophulam hanc rythmicam pronunciavit:

Credete al Santarello
Al buon padre Bernardello:
Guai a colui, che non gli crede,
Misero Christiano senza fede

[443] [in ejusdem laudes prorumpit:] Italica hæc sunt, quæ Latine reddita sic sonant.

Credite Sanctulo,
Bono patri Bernardulo:
Væ, qui ipsi non credit;
Misero Christiano sine fide.

Inde in S. Marcelli ædem ad Bernardinum a patre violenter attractam, ut benediceret, noluit aspicere neque exorcizare, dicens, se peccatorem esse, & indignum, cui spiritus obsequerentur immundi. At illa in Deum Sanctosque blasphemans, acriter etiam objurgavit comptas adulterinis illitas coloribus, alienisque ornatas capillis, quæ illuc confluxerant mulieres. “Itane, inquit, docuit vos Bernardinus? Hæc vestra in eum observantia? Pergite, agite, uti soletis; meum vobis non deerit obsequium.” Sequenti die hanc dæmonis objurgationem vanis mulieribus objecit Ecclesiastes, & surrecturum contra incorrigibiles in judicio protestatus, retulit ex S. Antonino, diabolum in Religiosi viri persona populo prædicasse, ut vehementius in judicio extremo crimen objiceret obstinationis.

[144] Energumena in pleno consessu statim vociferans, ait, [postea ab illo prohibita silet.] id omnino verum esse, atque ob hoc ipsum se Vincentiam venisse; “Sed heu, inquit, nimium perdidi! Vincentiæ dimidium possidebam: terrefecit hic Fraterculus sicarios, vanasque & lubricas mulieres; magnam mihi prædam eripuit.” In aliis concionibus amplius non est locuta, causam reddens, Bernardinum linguam cohibuisse, suoque imperio ligasse. Orto in populo murmure, quibusdam negantibus, aliis asserentibus, vere fuisse possessam, Joannes quidam, dignitate comes, scientia, præsertim Theologiæ, illustris, in se suscepit onus explorandi. Adhibitis viris doctis, in hoc genere peritis, de multis interrogavit, de mundi creatione, Adæ formatione, Christi passione, Crucis virtute, dæmonum tortura, S. Mariæ conceptione, aliisque similibus, dum ad singulos articulos rusticana pauperque puella disertissime respondisset, non immerito judicavit, in misellæ corpore spiritum latuisse. Quidquid hac de re fuerit, non inquiro; at certe dæmones seu invitos, seu alia ex causa pro veritate testimonium dedisse, liquet ex ipso Euangelio, Lucæ 4, ℣ 41: Exibant autem dæmonia a multis clamantia, & dicentia: Quia tu es Filius Dei: & increpans (Christus) non sinebat ea loqui: quia sciebant, ipsum esse Christum. Redeo ad annalistam.

[445] A Dominica Passionis singulis diebus in aperto foro prædicabat, [Beatus hernia laborat, egenis subvenit; legem quamdam abrogari curat.] nisi cæli intemperies sub tectum reduxisset; diebusque Palmarum & feriæ sextæ Parasceves summo mane docebat, exhortans cœtum ut a prandio reliquos urbis audirent concionatores. Feria secunda Paschatis, dum festivam Christi annunciat Resurrectionem, vehementi corripitur herniæ dolore, qui sermonis cursum abscidit. Mira quidem illic præstitit, magnosque sui laboris fructus reportavit. Societatem nominis Jesu magno auxit incremento, ut pudorosis egenis subveniret, a se alias institutam; nempe anno 1492, uti num. 380 dictum est. Inhumanam & feralem legem, qua viris & mulieribus, exulum consanguineorum capita ferentibus, venia cujuscumque criminis & exilii concedebatur, revocari impetravit ab utroque senatu, Vincentino & Veneto, præsertim quoad mulieres: eo etenim feritatis processerant, ut una visa sit in designato fori loco quatuor consanguineorum capita congessisse.

[446] Hæc ibi; sed quod ad sublatam illam legem attinet, [De lege id negat historicus Vicentinus,] opponit se Franciscus Barbaranus de Mironis, Capucinus in Historia ecclesiastica Vicentina, Italice edita, lib. 2, cap. 77. Is Cimarellam & Waddingum arguit, quod eam legem detestabilem, impiam aut inhumanam appellaverint; cum tamen apud canonistas in confesso sit, posse rempublicam vel principem a se proscriptos morteque damnatos (Bannitos vocant) occidendi potestatem justis de causis cuilibet facere, exceptis paucis, quos ipsa naturæ lex prohibet. Præterea asserit, curasse se totum civitatis archivum diligenter perquiri, nec tamen ullum in eo repertum esse ducale decretum post annum 1492, quo abrogata fuerit concessa facultas exsilii pœnam per bannitorum cædem redimendi; inventa autem esse multa, ac nominatim unum anni 1514, alterumque anni 1523, per quæ eadem facultas datur. His de causis existimat, B. Bernardinum non adversus hanc legem declamasse; sed vel in eos, qui eadem abusi, ut impunitatem sibi facerent, exsules non capite, sed alia tantum gravi pœna damnatos occidebant; vel in illos, qui, posthabita omni naturæ observantia, bannitos, capitali quidem sententia perculsos, sed sanguine sibi conjunctissimos, eadem de causa trucidabant.

[447] [Franciscus Barbaranus,] Contra priores, inquit, exstare decretum ducale, datum die IX Octobris anni 1489, in quo sancitum fuit, ne prædicta impunitate gauderent, qui bannitum, non damnatum capite occidissent; utque omnes, qui hac ratione veniam criminum libertatemque impetrassent, eadem veluti injuste ac subreptitie obtenta privarentur, pristinisque pœnis subjacerent. Contra priores vero aliud editum fuisse decretum, ait, anno 1524, die XXVII Junii ab Andrea Gritti Venetorum duce, qui vetus privilegium confirmans, ab eodem certos consanguineos & affines exclusit; nimirum patrem, qui occideret filium; filium, qui occideret patrem; fratrem, qui occideret fratrem; qui suum socerum aut generum; item, qui patruum in primo gradu; nepotes tam ex fratribus, quam ex sororibus, & cognatos ex sanguine (Italice est Cugini di sangue) maritum & uxorem. Hactenus fere Barbaranus.

[448] [cujus dicta referuntur,] Sit ita; non ipsam in bannitos latam legem, quæ certe justis de causis a republica ferri, & a subditis (servatis servandis) exsecutioni mandari potest, impugnaverit Bernardinus; sed damnaverit legis abusum, forte ex ejusdem obscurioribus verbis, accedente etiam judicum conniventia ac potentiorum amicorumque patrocinio, contra ipsius legislatoris mentem sensim inductum; cujusmodi ille unus fuisse videtur, ad quem tollendum editum fuerit decretum anni 1489, a Barbarano allegatum. Quid Cimarella, cujus Opus non habeo, hac super re scripserit, nescio: at certe non est, quod hic tantopero culpandus Waddingus sit, qui non quamlibet pro occidendis bannitis legem inhumanam & feralem appellavit; nec quamlibet a B. Bernardino improbatam ait, sed eam, qua (sive ex perversa interpretatione & conniventia, sive aliter) viris & mulieribus, exulum consanguineorum capita ferentibus venia cujuscumque criminis & exilii concedebatur; quod sane si generaliter dictum accipiatur, ab humanitate plurimum abhorret.

[449] [& expenduntur.] Id ipsum etiam satis agnovit laudatus a Barbarano Venetorum dux Andreas Gritti, dum in decreto suo anni 1524 minime prætermisit certos consanguinitatis affinitatisque gradus recensere, intra quos privilegium istud impunitatis nullum locum habiturum esset; atque in hoc forsitan eidem præluxerit decretum aliud, tunc ante annos circiter triginta, postulante Bernardino, ut Waddingus asserit, concessum, ac tum temporis forte minus religiose observatum, & deinde deperditum. Ut ut sit, pio, miti & apostolico Viro facile displicere potuit ejusmodi lex, quæ, licet juste lata, periculosa bannitis est, ne inopinato occisi in æternum damnentur; periculosa etiam malevolis, ne ex odio potius privato, quam ex amore justitiæ & salutis reipublicæ bannitos trucident. Ad hæc, quem non commovisset istud, mulieris dicam an Megæræ, spectaculum, quæ vel una visa fuisse dicitur in designato fori loco quatuor consanguineorum capita congessisse? Fortasse certiora dicere possem, si primævam Beati Vitam mihi licuisset consulere, uti licuit Cimarellæ & Waddingo, quorum ista asserta sunt, quæ cum ego aliunde confirmare nequeam, eorumdem fidei relinquo.

[450] Idem annalista Waddingus post verba superius data, de reliquis beneficiis, a B. Bernardino eodem anno 1494 civitati Vicentinæ præstitis sic prosequitur: [Rogatus ab episcopo Vicentino auditares suos] Ecclesiæ cathedralis fabricam, suadente Marco Barbo episcopo, Cardinale, collecta multa pecunia valde promovit. Verum eo tempore Marcus Barbo Venetus, Cardinalis S. Marci, non amplius sedebat in episcopatu Vicentino, sed ille jam a multis annis ad patriarchatum Aquileiensem translatus, isti cesserat, obieratque Romæ anno 1490 vel sequenti, ut apud Ughellum tom. 5 Italiæ sacræ auctæ col. 127, & apud Ciaconium sive Oldoïnum, tom. 2 Vitarum Romanorum Pontificum Col.ideri potest. Substituendus ergo ipsi est Baptista Zeno, pariter Venetus, primum S. Mariæ in porticu, postea Tusculanus Cardinalis, quem laudatus Ughellus Col.amp; sequenti prædicto Marco Barbo anno 1473 in Vicentinam sedem suffectum, usque in annum 1501, quo diem suum obiit, sedisse scribit, & tum a sanctimonia aliisque præclaris dotibus, tum etiam ab ingenti in reparandis instaurandisque ecclesiis munificentia multum commendat.

[451] Franciscus Barbaranus loco mox citato Historiæ ecclesiasticæ Vicentinæ de eodem argumento scribens, [ad largam eleëmosynam pro ecclesiæ fabrica impellit.] prætermisso viri nomine, illum dominum Cardinalem Vicentinum tantummodo appellavit, quod de episcopatu accipiendum est, non de patria, quæ utrique Veneta fuit. Rem vero sic gestam ait. Laudatus Cardinalis (Baptistam Zenum intellige, qui gravissimis pro Sede Apostolica negotiis sæpe alibi detinebatur) tum temporis Vicentiam advenerat, afferens plenariarum indulgentiarum concessionem a Pontifice obtentam. Rogatus ab illo Bernardinus, ut de iis concionem ad populum haberet, eumdemque ad largas eleemosynas pro ecclesiæ cathedralis fabrica conferendas hortaretur, eo successu peroravit, ut collecti fuerint sexcenti ducati præter alios mille ejusdem valoris nummos aureos, quos quidam alii (dominos deputatos appellat) promiserunt, si Cardinalis totidem daret, illoque annuente, reipsa donaverunt. Pergamus cum Waddingo.

[452] Montem solidius fundavit pietatis, statuta solutione denarioli (partis scilicet denarii argentei centesimæ vigesimæ: [Multa alia bona ibidem præstans, accusatur;] denarii autem duo liram seu libram constituunt Vincentinam) sine qua judicavit facile ruiturum. Clausis januis, episcopo suffraganeo (qui Cardinalis Zeni, Vicentini antistitis, vices gerebat) canonicis & sacerdotibus, multa dixit de dignitate sacerdotali, & sacrorum hominum majori recte vivendi obligatione. Fratrum cœnobia adolescentibus, monialium claustra virginibus replevit; usurarios, avidos mercatores & fœneratores ad reddenda injuste ablata & male retenta potenter induxit. In tanta tamen erga urbem beneficentia non defuerunt, qui apud suos Patres in comitiis provincialibus, tunc habitis, per epistolas accusarent, quod contractus licitos condemnaret, quod fœnera probaret, eleemosynam seu stipendium pro Missis legendis dari prohiberet.

[453] Remissis ad illum comminationum libellis, a nullo subscriptis, [purgat se, utque calumniatoribus suis parcatur, impetrat,] respondit, se contractus usurarios palliatos, nominetenus honestos, reipsa illicitos, condemnasse; approbasse solutionem oboli in Monte Vincentino, qui prius non solvebatur, ne cito pium opus deficeret; superstitionem reprobasse eorum, qui triginta Missas Gregorianas ad certam liberationem animarum quarumcumque a purgatorio sufficere, & necessario triginta continuis diebus absque ulla interpellatione legendas esse, dicebant. Hæc (id est, supra dictæ accusationes) cum ad consules civitatis pervenissent, in auctores inquirendum rigorose voluerunt; donec Bernardinus, ut parceretur, obtinuit. Heu! quam frequenter hoc accidit, ut bene facientibus mali nocere studeant, & contra Dei ministros satanas suos exsuscitet! “Sæpe virtutum adversarii consilia contra bonos ineunt, pravis inventionibus innituntur, ad excogitandos dolos se conferunt, & qui eosdem dolos bonis prodere deberent, ipsi instituunt latenter ipsi transmittunt *.”

[454] [pergitque majori, quam ante fervore] Sed viri sancti & fideles Christi prædicatores a fervore suo per ista minime compescuntur: “Imo quo majori persecutione premuntur, eo ad prædicandam virtutem acrius instigantur, & cum patienter persecutores tolerant, ardenter ad se auditores trahere festinant *.”: Ita quidem Bernardinus exinde ferventius prædicare cœpit, quo diligentius vidit inimicum suas tetendisse insidias, ut denigrato dicentis honore, etiam doctrina despiceretur. In die Ascensionis instituta solemni festivitate, & numerosa supplicatione in honorem coronæ spineæ Salvatoris, quæ illa in urbe asservatur, relata diserte translati nobilissimi pignoris historia, omnes ad dignam ejus venerationem excitavit. Quæ hic Corona spinea Salvatoris appellatur, non est ea, nisi spina unica ejusdem sacratissimæ coronæ, quam B. Bartholomæus Vicentinus episcopus a S. Ludovico Galliæ rege acceptam Vicentiam attulit, ibidemque in ecclesia eidem servandæ exstructa, & Sanctæ Coronæ appellata, deposuit, ut pluribus videre est apud nos tom. 1 Julii, pag. 184, § 3 Commentarii historici a Sollerio conscripti.

[455] [prædicare Vicentiæ,] Waddingum, vel quemcumque is secutus est, fefellisse potuit ea ecclesiæ appellatio, vel hierotheca, in qua sacrum istud cimelium inclusum fuit, quæque apud Barbaranum lib. 2 Hist. eccles. Vicent. pag. 110 in instrumento donationis ejusdem, a prælaudato B. Bartholomæo factæ Patribus Dominicanis, quibus eadem ecclesia tradita fuit, dicitur fuisse corona una argentea deaurata, in qua SPINA UNA salutiferæ coronæ spineæ, qua Rex gloriæ illusus extitit, dicto domino episcopo (B. Bartholomæo) per dictum regem (S. Ludovicum) donata, in anteriori parte consistit, sub christallo recondita. Hæc annotanda censui, ne quis existimet, sacratissimam Domini nostri coronam, quæ in Sancto sacello Parisiis asservatur, a Vicentinis sibi vindicari. Pergit deinde annalista Minorum his verbis: Alio festivo urbis die, quo memoriam recolunt Vincentini traditæ Venetis civitatis (quod anno 1404 factum fuerat, ne in manus Francisci Carraræ, Patavii domini, eamdem obsidentis, incideret) multa dixit in serenissimæ reipublicæ laudem; utque diuturnius & felicius in ejus fide persisterent, Deo ante omnia fidem observandam edocuit: quod si a peccatis non resipiscerent, ingentia mala & calamitates bellorum cito venturas, quas suo malo veras probaverunt, prædixit.

[456] [ubi a cæsareo & Gallo legatis invisus fuit, & clam inde abiit.] Auditores ea in urbe habuit præter episcopum suffraganeum, proceresque urbis, legatos Maximiliani (hujus nominis primi) imperatoris, & Caroli (VIII) regis Francorum, Venetias destinatos, diversis tamen diebus; quorum uterque ad S. Marcelli ædem, ubi ejus erat domicilium, Dei Virum veneraturus accessit, neque discedere voluit, donec benedictionem acciperet. In S. Bernardini (Senensis) natalibus, quæ Vincentini, viro sanctissimo valde addicti, eo anno feria tertia Pentecostes solemniter celebrabant, per tres horas absque audientium tædio prædicavit; & ex rostris vale dicto, secreto festinanterque discessit, dum solemni universa civitas incederet supplicatione. Reipsa incidit eo anno feria tertia Pentecostes in diem XX Maii, S. Bernardini Senensis festo natali dicatam, ut patet ex numero aureo XIII & litt. Dominic. E. Hactenus Waddingus de suprema Bernardini mora gestisque Vicentiæ, ad quam deinde numquam rediit, eodem anno apud Ticinum morte beata defunctus. Verum antequam eumdem alio proficiscentem sequamur, pauca alia aliunde accepta huic loco inseremus.

[457] Barbaranus de Mironis lib. 2 Hist. eccles. Vicentinæ cap. 77 tractans de piis sodalitiis Vicentiæ ab illo erectis, [Instituit ibidem oratorium S. Hieronymi, nunc Charitatis dictum,] quorum supra jam memini, aliud præterea assignat verbis Italicis, quæ Latine subjicio. Auctor fuit, ut nonnulli e sodalitio S. Marcelli prodeuntes instituerint oratorium S. Hieronymi, nunc Charitatis appellatum a cura, quam postea suscepit habetque eleëmosynas singulis hebdomadis per totam civitatem in ægrorum gratiam colligendi, quemadmodum lib. 5 hujus Historiæ dicetur. Rursum lib. 3 cap. 49 occasione reformationis ejusdem sodalitii opera venerabilis patris Antonii Pagani, Ordinis Minorum Observantium, seculo XVI vergente ad finem factæ, primam illius institutionem ad annum 1494 retulit, sic scribens: Animum etiam adjecit (Antonius Paganus) ad reformandum perficiendumque Oratorium S. Hieronymi, quod anno MCCCCXCIV, prædicante B. Bernardino Feltriensi Minore Observante, erectum fuerat, sanctisque patris Antonii præceptis & consiliis multum in pietate provectum fuit, uti in fundationibus piorum locorum civitatis fuse dicam libro V. At doleo, librum illum quintum, si umquam vulgatus fuerit, apud nos non exstare; nam volumen, quod habemus, tres tantum libros continet.

[458] Hæc ipsa haud dubie est sodalitas, cujus illustre dedit elogium Ferdinandus Ughellus tom. 5 Italiæ sacræ auctæ, [cujus insignia sunt in pauperes officia.] Col.n notitia urbis ac episcopatus Vicentini, quod visum fuit hic referendum. Magnum denique, inquit, pietatis opus, ac in tota Italia singulare, in hac religiosissima urbe reperitur. Etenim sub divo Hieronymo tutelari sunt laici plerique, mortificationi & aliis piis exercitiis assidui, in domibus propriis viventes & liberi, quorum duodecim qualibet anni hebdomada omnes infirmos, pauperes, egenos Vicentiæ vicatim viritimque semel invisunt, verbis solantur & cibis; & ut Christianæ religionis Sacramenta recipiant, incumbunt. Nullus est mercator, civis aut nobilis, quem ipsi non rogent, nullum aperitur ostium, ante cujus fores non sistant, eleëmosynam flagitantes. Et hæc assidua cura septuaginta homines, ad summum, amore Dei afficit. Unde nemo Vicentinorum, cum infirmitate oneratur, debet necessariorum desperatione occupari. Eximium profecto, meritoque celebrandum charitatis institutum! quod si patri Antonio Pagano fortasse potissimum adscribendum sit, partim tamen debetur B. Bernardino Feltriensi, a quo eadem sodalitas, teste laudato Barbarano, initium cepit.

[459] Ad Vicentinam quoque Beati commorationem, sive hanc, [Multi angeli, illo concionante, in aëre conspecti.] sive unam ex prioribus pertinet, quod Bernardinus de Busto, jam alias laudatus, de angelis, illo concionante, visis affirmat in Rosario sermonum per Quadragesimam, tom. 1 editionis Brixianæ anni 1588, serm. 3, pag. 44. Cum hic pro commendatione prædicationis verbi Dei inter alia laudasset beati Viri assertum, Dicebat, inquiens, beatus Frater Bernardinus Feltrinus, quod nunquam prædicatur, quin major ibi sit multitudo angelorum, quam hominum; cum, inquam, istud laudasset, paucis interjectis, etiam exemplo comprobavit hoc modo: Dum prædicaret ipse beatus Frater Bernardinus Feltrinus Vincentiæ, visi sunt in aëre plures angeli, quam essent homines in terra, qui attente audiebant verbum Dei. Eo autem majori fide dignum est hoc testimonium, quod a viro sit pio & docto, ipsique Beato, qui ejusdem cum illo Ordinis erat, synchrono & familiari, quodque typis editum fuerit eo tempore, quo recentissima erat B. Bernardini memoria, atque adeo mendacii aut levitatis facile argui potuisset, si de tam illustri facto non constitisset apud Vicentinos, qui Beatum concionantem audierant: nam, teste Waddingo in Scriptoribus Ordinis Minorum, prædictum sermonum Rosarium primo prelo vulgatum fuit Lugduni anno Christi 1507, qui fuit ab ipsius B. Bernardini obitu tantum decimus tertius.

[Annotata]

* ex S. Greg. lib. moral.

* ex eod.

§ XX. Conciones Patavii, aliisque in locis habitæ; duo Montes pietatis instituti: gesta illius Brixiæ: litteræ ab Alexandro VI Papa acceptæ: afflicta valetudo & iter versus Ticinum, atque sermones hic cœpti.

[Prædicat Patavii] Bernardinus e civitate Vicentia Patavium (teste Waddingo, cujus verba sunt) nulla itineris interposita mora, profectus, in ecclesia cathedrali, assumpto illo trito suo themate, Attende tibi, egregie populum de rebus saluti maxime necessariis instruxit, & beatæ Virginis cultum impense commendavit. Alias habuit diversis diebus & locis variorum argumentorum conciones, sed omnium potissimam in die S. Antonii (Patavini scilicet, qui XIII Junii colitur) ad Minores Conventuales, ubi vir sanctus requiescit; & solemni interfuit supplicationi, ita præcipiente vicario provinciali Ludovico a Turre, qui tunc aderat, & a processione se retraxit, potissimum locum Bernardino propter Viri reverentiam humaniter cessurus. Dum ex rostris diceret, & postea cum reliquis incederet, pictor quidam Utinensis, a proceribus jussus, effigiem ejus ad vivum delineavit.

[461] [& Brixiæ; Monte Silicis Montem pietatis erigi curat.] Illinc Brixiam abiturus, vicario valedixit, præsagiensque suæ vitæ finem, inquit: “Deus scit, an sim amplius huc reversurus: de hac nostra provincia non est, quod deinceps cogitem: eam Domino commendo.” Ad Montis Silicis (vernacule Monselice vel Monte Silice, in agro Patavino non procul a Medoaco Minore fluvio) oppidum opulentum & frequens, sæpius invitatus, nunc tandem ire decrevit. Appropinquanti potestas (sive prætor) cum toto populo in portu occurrit, eoque ipso adventus die prædicavit in foro per sesquihoram de tollendo fœnere Judæorum, de cavenda illorum conversatione, de fugiendis eorum muneribus, de pii Montis utilitate pauperibus sublevandis. Itur statim in concilium, & Montis decernitur institutio. Die sequenti, S. Joannis Baptistæ, e rostris exhortante Bernardino, tot factæ sunt oblationes, ut erigi statim potuerit Mons juxta leges Montis Patavini, etiam senatu Veneto approbante.

[462] Inde progressus ad oppidum Estense alias Atheste & Ateste dictum, [Concionatur Atheste; quod Montagnanæ facere prohibitus, abit,] item in agro Patavino & ad fluvium Medoacum Minorem quatuor circiter milliaribus a Monte Silicis dissitum) ipsa hora, qua pervenit, sermonem habuit, oratoresque excepit Montagnanæ (oppidi in eodem agro siti) aliorumque oppidorum, ut illis etiam sitientibus doctrinam propinaret cœlestem. Assensit; sed dum Montagnanæ ad concionandum in foro pergit, rector populi ostendit ducis Veneti litteras, statuentis, ne Bernardinus concionetur, ut populi tumultus contra Hebræos, certo secuturus, evitetur. Hoc audiens Vir Dei, secreto se subducens, ab illo populo recessit. Qui prædicaturum sperabant, & cœtum audituri coïerunt, de recessu admoniti, contra rectorem fremere, Bernardinum turmatim insectari, & ultra duo milliaria progressum genuflexi rogare, ut rediret, saltem populo benedicturus.

[463] Tot supplicantium precibus victus, regreditur, & humiliter benedicit; [sed a populo reductus, Montem pietatis instituit: prædicat Leonici,] sed dum iterum abire tentat, prædicare cogitur, rogante etiam rectore. Nihil contra Hebræos dixit; leges tantum canonicas & Christianas recitavit, quibus usuræ prohibentur, & inimicorum Christi familiare commercium condemnatur. Remedium deinde malorum proposuit, ut Mons erigeretur pietatis, instar plurimorum, per optimas quasque civitates erectorum. Placuit propositio, cunctisque offerentibus, etsi furerent Judæi, coacervata est brevi tanta pecunia, quanta Monti instituendo suffecit. Hinc discedenti occurrunt oratores oppidi Colonniæ (vulgo Cologna ad fluvium Novum) rogantes, ut eos sua præsentia & doctrina solaretur, ne, uti accidit Lonigi incolis (quod Italis Lonigo, Latine etiam Leonicum appellatur, & ad eumdem fluvium jacet) ad quos Bernardinus Senensis noluit deflectere, reputarentur Dei verbo indigni, & haberentur pro Samaritanis. Abiit, & serotina consolatus est concione horis duabus.

[464] Veronæ inventis litteris Veneti principis, ante triennium ad Marcum Antonium Morosinum, [Veronæ, Piscariæ, Salodii,] urbis rectorem procuratis, ne contra Judæos prædicaret, tacere constituit. Prædicare coactus, nihil neque in Hebræos, neque in illorum fautores, qui falsis suggestionibus litteras in se impetrarunt, commotus, solummodo falsas ostendit, reliquam prosecutus concionem de perfecta vita Christiana. Secundo habito sermone in festivitate SS. Petri & Pauli, de libertate ecclesiastica, de auctoritate summorum Pontificum & de debita eis reverentia, Piscariam, quæ ditionis Venetæ in agro Veronensi parva sed probe munita urbs est, vulgo Peschiera dicta, conditaque in lacu Benaco ad Mincii egressum, ubi primos habuit sermones Quadragesimales (nimirum anno 1471, ut supra dictum est) perrexit, ibique semel in arce militibus & præfecto, & bis in aperta area universo populo concionatus, salutatisque Fratribus, qui in insula lacus religiose vivebant, populo Salensi prædicavit in die Visitationis Virginis Mariæ. Est autem Salo, quod Baudrandus in Lexico Latine Salodium appellant, Brixiensis agri oppidum ad Occidentalem oram supra dicti lacus Benaci situm.

[465] Isthinc Brixiam tetendit, ubi plures habuit sermones in area templi cathedralis, crescente semper audientium cœtu, concurrentibus etiam episcopo Paulo Zanio & universo magistratu. [& Brixiæ, ubi falsus de illo sparsus rumor, & spectrum] Duo hic accidere adversa. Primum, sparsa vox, quod severo edicto Veneto jussus sit toto exulare dominio: evanuit tamen post aliquot dies, ostendente magistratu ipsas litteras ducis, quibus id dumtaxat vetabat, ne prædicaret contra Hebræos. Secundo audientibus plusquam viginti millibus in die S. Jacobi apostoli, dum per duas horas de parentum in filios, & filiorum in parentes officio gratissime prædicasset, horribili spectro, Æthyopis equo insidentis, magnaque clava in populum irruentis, concio tota perterrita in fugam inconditam, paucis occisis, aliquibus contritis, multis læsis, omnibus attonitis, se receperunt, nec a Concionatore, nomen Jesu fortiter inclamante, animosque addente, a fuga cohiberi potuerunt.

[466] [concionem perturbasse dicitur.] Forsitan non deerunt, quibus hæc spectri apparitio suspecta sit, ac potius orta videatur ex phantasia alicujus ex auditoribus, qui metum suum panicum cum adstantibus & hi mox cum aliis communicaverint. Nec inficiari possum, id ita fieri potuisse, cum non desint exempla, per quæ constet, inania visa ex unius cerebro nata, etiam aliis, quasi & hi ista vidissent, persuasa fuisse, subitosque in populo motus excitasse. Fatendum tamen etiam est, potuisse dæmonem, Deo ita permittente, aut perversos homines per dæmonum præstigias hujusmodi spectrum auditoribus objecisse, ut concionem dissiparent, & odiosum sibi Prædicatorem a dicendo prohiberent. Utcumque hæc se habeant, quod aliqui in hac subita trepidatione læsi contritique, pauci etiam occisi fuerint, id videtur, non ab illo spectro, sed a conferta populi multitudine, in præcipiti fuga salutem quærentis, & obvios præviosque quoslibet prosternentis, factum esse. Atque hoc quidem eo minus mirandum erit, si tantus adfuerit auditorum numerus, quantum, forte non sine aliqua exaggeratione, adfuisse scribit annalista.

[467] [Profanos hominum equorumque in festo assumptionis B. M. V. cursus] Certiora sunt, quæ ibidem sic subdit. Fuerat antiquis temporibus in die illo, qui nunc vigilia est Assumptionis beatæ Virginis (id est, die XIV Augusti) certandi cursu in Dianæ sacris consuetudo, quam cum aliter amovere non potuissent Brixienses, in equorum hominumque, sed & mulierum cursum, festivo Assumptionis die agitandum, permutarunt. Cum veloces equos aliaque in promptu haberent, multique e longinquis partibus ad spectacula venissent, Bernardinus iis persuasit rationibus, diem sacrum non in profanis ludis, sed in beatæ Virginis cultu transigendum, braviique pretium pauperibus distribuendum, ut publicis tabulis statutum sit, isthæc omitti, quod & illius urbis referunt Annales. Quos hic laudat Annales, sunt Heliæ Capreoli, Brixiensis jurisconsulti, Chronica de rebus Brixianorum. Vixit ille Brixiæ ipsi B. Bernardino synchronus, quem concionantem audire potuit, obiitque jam decrepitus anno MDXIX, teste Gerardo Joanne Vossio in Scriptoribus Latinis, ac propterea magnæ auctoritatis esse debet breve illustre testimonium, quod de eodem Beato lib. 12 posteritati reliquit, quodque ego hic transcripsi.

[468] [publico decreto abrogari facit: rupta pectoris vena laborans,] Biennio vero post (haud satis liquet, an hic annum 1494, ut debuit, an sequentem voluerit indicare) Bernardinus Feltrensis, Minorum concionator, theologus admodum venerabilis, singulis bimestri diebus publicas propeque divinas conciones ad civitatem nostram ea spiritus infusione habuit, ut ejus hortatu vetustissimum currendi ad bravia morem abrogari, tabulasque lusorias & refertos impudicitia libros comburi obtinuerit; multaque futura, quæ postea successere, cum magno audientium terrore, quasi propheta prædixerit. Huic autem Bartholomæus Mercantus, Michaëlis Mercanti civis nostri filius, tredecim annos natus, supra omnium fidem disertam plane habuit orationem. Hæc Capreolus; ex Waddingo vero habemus, Bernardinum, jam tertio rupta ipsi pectoris vena, ibidem graviter afflictum fuisse, nec tamen recusasse, quantum attritæ vires permittebant, in pauperum gratiam pro Monte pietatis publice perorare. Rem hoc modo factam refert Waddingus.

[469] Montem pietatis, valde diminutum ob non statutum ministris stipendium, [pro augendo Montis ærario, ægre, sed feliciter perorat:] quod ex ipso ærario sacro solvere oportebat, ut populo commendaret, rogatus, licet ex rupta jam tertio vena pectoris plurimum sanguinis expueret, viribusque deficeret, asello in forum vectus, languida voce, gravi anhelitu, per horæ dimidium cum de pauperum subsidio, eleemosynæ laudibus dixisset, tacere coactus est; neque tamen inde, nisi oblatione facta aureorum bis mille trecentorum, discessit. Aucto confirmatoque Monte, judicatum est, Hebræos minime necessarium, sed grave perniciosumque esse reipublicæ pondus: quare tota illa urbe & districtu recedere sunt coacti. Quamvis de hoc Beati facto expresse non meminerit mox laudatus Capreolus, forte tamen huc spectat, quod de aucto Brixiensis Montis pietatis ærario post annos Christi 1489 & 1492, inter quos ejusdem erectionem reposuit, his verbis annotavit. Enimvero quum civitas nostra intelligeret, nihil dignius, quam saluti consulere, tantum pecuniarum congessit hoc tempore, ut decem millibus aliquando misellis opportuna pecunia per semestrem gratis succurreret; ac etiamnum magis succurrat: quod quidem munus pietatis Montem appellavit. De expulsione Judæorum etiam tacuit; quæ si ea occasione vere tunc contigerit, miror hanc ab illo præteritam fuisse.

[470] Pergo rursum cum Waddingo alia ipsius gesta narrare. [cultum divinæ Eucharistiæ promovet; multis medetur.] Die sequenti (post habitum pro Monte pietatis sermonem) ad concionandum rediens, Dei voluntate incidit in sacerdotem, qui sacrum Christi Corpus ægroto ferebat, vetula una lanternam * gestante sociatus. Quare mutato sermonis argumento, die illo diutissime & ferventissime de hac re ita peroravit, ut per omnes ecclesias, animarum curam habentes, facta sint collegia hominum, qui cum cereis accensis divinum Sacramentum, dum ferretur & referretur, religiose comitarentur. Multi benedictione ab eo impetrata, acceptoque nomine Jesu, chartulis inscripto, a variis languoribus corporis, & animæ tribulationibus sunt liberati. Urbem demum eodem modo, quo Vincentiam & Patavium, prænunciato Dei appropinquante flagello, terrefecit, ut finem facerent peccandi. Confirmata hæc habes ex Capreolo num. 468 laudato, qui deinde in eodem lib. 12 varias civitatis agrique Brixiensis calamitates memorat, quas a B. Bernardino divini flagelli nomine prædictas fuisse, censeri potest.

[471] Accepit hic (ita subdit Waddingus) diploma istud Pontificium, [Ab Alexandro VI jubetur prædicare Asculi] per quod Asculani procurabant anno sequenti, quod isto non potuerunt, obtinere, quemadmodum præcedenti § dictum est. Diploma autem seu litteræ Alexandri VI Papæ ex originali editæ sic habent.

Dilecto filio fratri Bernardino de Feltro, Ordinis Minorum de Obsevantia.

Dilecte fili, salutem & Apostolicam benedictionem. Cum, sicut nuper ab eorum oratoribus accepimus, dilecti filii antiani & commune civitatis nostræ Asculi cupiant pro eorum in te caritate, proque tuæ vitæ exemplaritate, ac gratia, qua in annunciando verbo Dei polles, te in prædicationibus audire, & apud te, Deo favente, multum proficere sperent; nos volentes pro ipsius populi, quem inter alios nostros paterna prosequimur caritate, desiderio in hac parte satisfacere, tibi per præsentes in virtute sanctæ obedientiæ districte præcipiendo mandamus, quatenus in futura proxima Quadragesima Asculum ad prædicandum accedas, ibi secundum traditam tibi a Domino facultatem & Evangelicam doctrinam lucrum facere studeas animarum. Quocumque mandato tibi etiam per nos facto, quod interim suspendimus, ceterisque in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris, die XX Junii MCCCCXCIV. Pontificatus nostri anno II.

[472] [sequenti Quadragesima: frustra invitatur a Bergomatibus,] In horum Annalium editione Romana anni 1736, qua utor, manifestum mendum in annos æræ Christianæ irrepsit, posito anno MCCCXCIV pro MCCCCXCIV, quod correxi ex eorumdem antiquiori editione Lugdunensi anni 1648, in qua laudatæ litteræ recte ac clarius signatæ leguntur hoc modo: Die 20 Junii 1494. Pontificatus nostri anno secundo. Vox antiani, quæ in earumdem initio occurrit, antiquos seu senes significat, ab Italica antiano, Latine antiquus. Itaque antiani & commune civitatis Asculi idem fere sonat, quod magistratus & populus Asculanus. Porro paucis supra triginta milliaribus a civitate Brixia in Occasum distat Bergomum, seu Pergamum, ditionis Venetæ civitas in Longobardia, cujus incolis ipsum vel in breve tempus expetentibus obsecundare non potuit. Etenim, eodem annalista teste, rogatus ab episcopo & civibus Bergomensibus, ut illuc iret, saltem per dies octo prædicaturus, respondit, se a superioribus jussum Ticinum recta proficisci, viribusque fractum non posse illorum votis satisfacere.

[473] [ingravescentibus morbis, Brixia discedit Ticinum,] Accreverunt itidem morbi, continuum sanguinis sputum, dolores iliaci, calculi, & mingendi difficultas. Statuit itaque recedere, expletis illic mensibus duobus, quibus ea in urbe hærere præceptum erat, combustisque pro more malorum incentivis, libris præsertim lascivis, atque inter hos Boccaccii Novellis, discessit. Ad Traiadi oppidum per diem unum requievit, peractaque concione die sequenti, dum ad lautissimum prandium, sibi sociisque paratum, duceretur, jussit in pauperes distribui, & extra oppidum sub arboribus in terra sedens panem tantum cum fructibus admisit. Haud satis scio, quodnam hic per Traiadi oppidum designetur, nisi forte illud sit, quod in tabulis geographicis Travaiato scribitur, septem circiter milliaribus a Brixia dissitum recta in Occidentem. Suspicionem auget, quod in iisdem pari fere distantia a Travaiato rursum recta in Occasum notetur oppidum Chiari, quod videtur esse oppidum Clarinum, quo deinde progressus fuisse dicetur. Hinc in Meridiem perrexit ad oppidum Orci Nuovi appellatum, quod Waddingus Latine Ursos novos dixit, duodecim circiter milliaria a prædicto Chiari, sed & in agro quoque Brixiano dissitum, haud procul ab Ollio fluvio, qui ad Meridiem agrum hunc a Cremonensi separat.

[474] Nunc ad annalistam revertamur. Clarino (ait) oppido appropinquanti obvius factus est quidam grammaticæ magister cum discipulis, qui multa carmina, ejus adventui gratulantes, recitarunt. [in aliquot locis prædicans per viam,] Gratias habuit, magistrumque rogavit, ut pie & Christiane puerulos instrueret, resecatis * omnium vitiorum illecebris, libris præsertim lascivis. E rostris die sequenti, assumpto themate, Alia claritas solis, alia claritas lunæ, alia claritas stellarum *, de recta juventutis educatione doctissimum habuit sermonem: erant enim ibi scholæ publicæ & academia linguæ Græcæ & Latinæ. Persuasitque præceptoribus, ut, ablegatis Martialis, Ovidii Amatoriis, Petronii Arbitri, aliisque libris obscœnis, subintroducerent poëtas pios, Sedulium, Juvencum, Prudentium, aliosque Christianos auctores, nomenque Jovis & Apollinis in Jesu Christi Sanctorumque commutarent. Placuit valde hæc doctrina adolescentulorum parentibus, qui sæpius querebantur, in scholis corrumpi filios, quos illi caste nutriebant.

[475] Ad Ursos novos (vulgo Orci Nuovi, oppidum, de quo vide num.473) appropinquans, [ob graviter afflictam valetudinem, ] dum præ languore pervenire non poterat, magistratus, missis viris primariis, qui honorifice exciperent, in domo per milliaria aliquot distante refocillari curavit. Die sequenti S. Augustini, quæ est XXVIII Augusti, accessit, fessusque prædicavit de sancti doctoris insignibus prærogativis, præmissis sermoni illis verbis: Vas solidum ac ornatum omni lapide pretioso (apud ecclesiasticum cap. 50, ℣ 10 in Vulgata est: Quasi vas auri solidum, ornatum &c) adjecta opportuna & accommoda instructione audientium. Ex adverso hujus oppidi ac in altera Ollii ripa & territorio Cremonensi Soncinum oppidum est, indigenis pariter Soncino dictum, ad quod transmisso fluvio progressus, ibidemque apud Soncinates aliquantulum restauratis viribus, Cremam perrexit, ditionis Venetæ urbem & Cremensis agri caput, novem circiter milliaribus a Soncino distantem in Ortum ad fluvium Serium.

[476] Illic benignissime excepto dixit prætor, a senatu Veneto interdictum, [non nisi summa cum difficultate] ne prædicaret, ut Hebræorum caveretur persecutioni. Valde se dolere, dixit Bernardinus, serenissimam rempublicam tam impense Hebræis cavere, ut ne quidem verbum Dei libere prædicaretur; protegendisque Christianis, quorum substantias devorabant, potius quam Hebræis, debuisse intendere. Porro se neque velle, neque posse infirma valetudine, ut aliis proficeret, attrita, prædicare. Inde Laudam progressus, seu Laudem Pompeiam cujus nominis geminus locus est in ducatu Mediolanensi, alter Laus nova, incolis Lodi, episcopalis civitas ad Adduam flumen, alter Laus vetus seu Lodi vecchio, olim pariter episcopalis civitas, sed a Mediolanensibus destructa, & nunc tantum pagus ad Silarum fluvium, paucis milliaribus a Nova Ticinum versus; ad alterutrum, inquam, locum progressus, postquam aliquantulum requievit, eodem die ad castrum sancti Angeli pervenit. Importuna victus hominum prece, die sequenti prædicavit ab illis verbis Angelis suis mandavit de te sumpta materia, statimque impransus recessit.

[477] Ad singula ferme milliaria respirare, languentemque spiritulum oportebat refovere; [conficit, & de impendentibus Italiæ malis vaticinatur.] reliquum vero iter pedes voluit perficere, quantumvis socii summopere instarent, ut caballo se vehi permitteret. Occurrentibus passim equitum cohortibus, militumque turmis, quæ Caroli Francorum regis partes sequebantur, dicebat sociis: “Ita in supernis statutum est, ut tam caput, quam membra pœnas luant, & principes Italiæ sentiant virgam furoris Dei. Me quidem tædet vitæ meæ, nollemque videre mala gentis nostræ, quæ abunde supervenient.!” Loquitur hic de Caroli VIII Galliæ regis expeditione Neapolitana, ad quam is hoc anno numerosum exercitum in Italiam duxit, instigante juvanteque Ludovico Sfortia, ducatus Mediolanensis dominatore, ac mox etiam duce post Joannis Galeacii Mariæ, nepotis sui, mortem. Quot quantisque per universam Italiam calamitatibus hæc expeditio initium dederit, legi potest apud earum rerum scriptores vulgo obvios, ex quibus quilibet facile discet, minime inania fuisse beati Viri præsagia. Sed & votis illius favens Deus, eumdem paulo post ad cælos evocavit.

[478] [Ticini inter concionandum aliqua obscure indicat] Ticino tandem appellens (ita pergit annalista) summa totius populi exultatione receptus est; cui gratificari cupiens, ad prædicandum vires utcumque reassumpsit, propositoque themate. “Curam illius habe, tibi animam commendo tuam, mihi meam” (jam mortem, ut dictum est, præsagiebat) dicere inchoavit: “Medice, cura teipsum, alios doces, tuam in te reflecte doctrinam; magnum mare tranatandum, cui aliorum cura mandata; quanto autem mihi, qui parvulus sum, erit profundius? Sed ego ad littus me colligam.” Digressionem hanc, quam tunc auditores non perceperunt, de se atque de vicario generali, tunc Ragusii, ut diximus, defuncto fecisse, paulo post intellexerunt; cum litteræ sub paucos dies ad eum allatæ sunt, quibus annunciabatur omnium consensu in defuncti locum illum fuisse substitutum: atqui ille provinciam hanc constanter recusavit. In margine remittit hic lectorem suum ad num. 1 ejusdem anni, ubi ad propositum nostrum hæc habet.

[479] [de sui vicarii præsenti, suaque instanti morte:] Evangelista de Perusio, vicarius generalis Observantum familiæ Cismontanæ, … dum Ragusii res curabat provinciarum Dalmatinæ & Bosnensis, in febrim incidit, rebusque humanis valedixit hoc anno, die V Augusti… Successit illi in officio commissariatus juxta dispositionem bullæ Eugenianæ frater Seraphinus de Ragusio. Hinc discimus, quo circiter tempore assertam a Waddingo revelationem Bernardinus habuerit; at miror, nullam hic de ejusdem in defuncti locum substitutione, & in recusando honorifico onere humilitate, mentionem haberi. Forte tamen hæc eo loco prætermisit annalista, quia deinceps erat narraturus; & quamvis memorata beati Concionatoris digressio recte exponi posset, velut ab ipso facta, ut, qui aliorum curam prædicando tot annis gesserat, sese ad mortem, quam præsagiebat, etiam solito studiosius compararet, verisimillimum tamen est, interpretationem, quam dedit Waddingus, ab illo non leviter excogitatam, sed vel ex ipsius Beati Vita Ms., vel ex aliis sui Ordinis monumentis acceptam esse.

[480] [& peccatores salutari timore percellit.] Porro nona concione invectus est in errorem quorumdam, adeo extollentium Dei misericordiam, ut justitiam extenuarint, & dixerint, paucos valde esse, qui damnentur respectu ingentis numeri electorum; multumque ingessit peccatoribus timorem, ne profusa spe veniæ liberiori vitæ laxarent habenas, obliti consilii Apostolici; Cum timore & tremore multo operandam esse salutem. Cetera sequenti § dabimus.

[Annotata]

* laternam

* resectis

* ex 1 Cor. 15

§ XXI. Postremi Beati in afflicta valetudine sermones Ticini: secessus in conventum S. Jacobi: pia ad mortem præparatio & obitus: hujus tempus & locus: scripta ejus edita: Opus aliud synonymi in Romano Jndice prohibitum.

[Æger solito ferventius prædicans, calamitates Italiæ,] Supremam B. Bernardini vitæ periodum, tali tantoque Viro dignissimam, Waddingus e Legendis Mss. ac Cimarella sequentibus verbis exposuit. Ingravescente autem ægritudine, & resolutionis tempore appropinquante, ferventius quidem concionabatur, veluti olor morti propinquus; modo spe præmii ad virtutem alliciens, modo supplicii timore a malis revocans, quæ imminebant Italiæ flagella, palam annunciabat. “Heu” inquit sub orationis finem, “quantus vini in multorum capita fumus ascendit; sed aqua paratur tanta, quod celerrime comprimetur!” Quo verborum tropo voluit fortasse significare Caroli Francorum regis adventum, ducis Mediolanensis & regis Neapolitani ruinam, magnorumque Italiæ potentatuum contritionem, quæ paulo post evenerunt. De Caroli VIII Galliæ regis bello Neapolitano jam supra plus semel incidit mentio, nec opus est plura hic de eodem dicere, præter pauca, quæ subdo.

[482] Apud Muratorium tom. 9 Annalium Italiæ dicitur laudatus Carolus rex cum exercitu suo hoc anno 1494 die IX vel XI Septembris Astam advenisse, [quæ paulo post acciderunt, prænuntiat.] atque hinc, postquam a variolis convaluerat, Ticinum profectus, ibidemque a Ludovico Sfortia magnifice exceptus esse. Idem Ludovicus postea adversus Gallos inito fœdere, ducatu Mediolanensi exutus fuit, ab iisque captus & in Galliam missus, ibidem vitam suam in carcere anno 1508 terminavit. Alphonsus II rex Neapolis, eo bello appetitus initio anni 1495 regnum cessit primogenito suo Ferdinando, & in Siciliam appulsus, inter monachos Olivetanos mense Novembri ejusdem anni mortuus est. Ferdinandus II, ejusdem successor, occupato a Gallis regno suo anno 1495 in Ænariam, vulgo Ischia insulam fugit, unde a Neapolitanis revocatus eodem anno Neapolim recepit, & post recuperatum fere totum regnum suum, nulla relicta e sua conjuge prole, anno 1496 moriens, patruum suum Federicum successorem habuit. Plura legi possunt apud laudatum Muratorium aliosque historicos.

[483] Nunc unde digressi fuimus, redeamus. In Nativitate beatæ Virginis Mariæ (quæ die VIII Septembris recolitur) sermonem ab ejus laudibus exorsus, [Mortem suam præsagit, multumque rogatus;] repetitis singulis, quæ alias ibi constituit facienda, ad observantiam eorum, & perseverantiam in bono, auditores diffusissime hortatus, prolixæ orationis veniam petiit, dicens, non semper futurum dicendi tempus, & proinde, quod breve supererat, non esse negligendum. Altero die, cum de regno Dei & angelis ejus verba faceret, dixit: “Quanta sit spirituum horum cœlestium circa nostram custodiam sollicitudo, opportuno loco & tempore docebo; die scilicet angelorum principis, archangeli Michaëlis, si vobiscum esse licuerit; quod tamen reor negandum.” Ex his suspicati Papienses, vel viribus defecisse, vel propinquæ mortis tempus prævidisse, & nihilominus animosius ferventiusque conciones prosequentem, & effœta membra baculo ægre sustinentem conspicientes, instanter rogarunt, ut tribus saltem diebus ab orandi munere se contineret; quod a Servo Dei, qui se diem illum, quo non prædicabat, perdere arbitrabatur, vix obtinuerunt.

[484] [tandem quietis gratia in S. Jacobi conventum secedit,] Itaque ad suum S. Jacobi cœnobiolum (extra urbis mœnia situm) profectus, etsi æger, non feriabatur, sed vel legendo, vel scribendo, aut orando tempus reddebat fructuosum. Etsi pharmaca nihil proficerent, febris continuo cresceret, morbique signa viderentur mortifera, vix volebat lecto decumbere; sed ad cubiculum ecclesiæ conjunctum, unde divinum officium & Sacrificium audiret, se conferebat, aut consodales ægrotos invisebat, vel advenientes urbis proceres amice excipiebat, piisque monitis ad bene beateque vivendum hortabatur. A quodam consodale infirmo interrogatus, Quid de Gallis? (nam jam adventabant) “Italiæ, inquit, stragem apportant; sed illa tandem illorum erit sepultura.” Quod post aliquot annos visum est evenisse. Cum vero ab eo recederet, “Vale, inquit, neque enim ad te deinceps revertar.”

[485] [ubi ingravescente morbo, ipse spiritu fervens,] Ab illa hora, crescente semper morbo, non potuit e lecto resilire; & licet morbus esset auctus, neque de medicis, uti solent infirmi, neque de sociis, neque de ciborum condimento, neque de corporis molestia ullo umquam tempore conquestus est, sed potius ministrantibus ad singula vel minima obsequia gratias exhibebat; & ne quemquam illorum contristaret, quidquid afferebant, etsi nihil ei saperet, accipiebat, medicisque potiones porrigentibus dicebat: “Parebo, etsi superfluum putem omnem vestrum laborem: de me jam consummatum est.” Fervebat tamen in languidulo corpore spiritus promptus ad pia quæque opera exercenda. Cum Fratres ad Matutinas preces surgerent, vocato comite, sedens in lecto easdem recitabat, & reliquas divini Officii partitiones horis statutis. Postquam vero medici, cognita nimia ejus imbecillitate, interdixerant Officio recitando, curavit saltem audire, sociis legentibus.

[486] [postremis Sacramentis munitus, sancte moritur] Visum venientes sedens excipiebat: pudebat enim videri segniter decumbentem. Extrema die, cum sacrosanctum Christi Corpus afferretur, animosius prosiliens e lecto, extra cubiculum efferri voluit, reputans indignum, intra penetralia expectare Regem cœlorum, & non prodire reverenter in occursum. Humi reveritus, ut commodius exciperet, in cubiculum suum Dominum comitatus, lacrymis multis, tunsoque pectore, veniam deprecatus errorum, sacro Pane discessuram animam refocillavit, corpusque statim curavit sacro unguento delibari. Accepta demum benedictione Pontificia, quam diu ante concesserat pro mortis agone Innocentius VIII, psallentibus & orantibus Fratribus, absque perturbationis signo, placido & sereno vultu, ab extenuato corpusculo sanctum emisit spiritum die Sabbati, XXVIII Septembris, post horam noctis decimam, in vigilia S. Michaëlis, hoc anno (1494) Christianæ salutis, ætatis suæ quinquagesimo sexto.

[487] [anno 1494, die 28 Septembris,] De anno Christi consentiunt monumenta omnia, scriptoresque, quos legi, præter Hyppolitum Donesmundum, Minorem Observantem, in Historia ecclesiastica Mantuana lib. 6, ubi annum 1495 signavit; & Peregrinum Merulam in Sanctuario Cremonensi editionis anni 1627, pag. 30, ubi B. Bernardinum anno 1495 Cremonæ prædicasse annotavit. Verum hi ambo, & si qui alii sint, qui Beati vitam ultra annum 1494 protrahunt, certe corrigendi sunt. Circa mensis & hebdomadis diem aliqua dissensio est. Vetus epitaphium, marmori incisum, & juxta sacrum illius corpus olim appositum, quod num. 515 totum referam, apud Waddingum exhibet diem XXVIII Septembris; apud Innocentium Ticinensem vero diem XXVIIII ejusdem mensis. Postremum diem pariter signat Marcus Ulyssiponensis in Tertia parte Chronicorum Ordinis Minorum lib. 7, cap. 25 scribens, Bernardinum die S. Michaëlis obiisse. Contra in Catalogo Ms. sanctorum corporum, quæ Ticini quiescunt, jam alias a me laudato, apud Waddingum & Innocentium Ticinensem habetur, eumdem quinto Kalendas Octobris, id est, die XXVII Septembris mortuum esse.

[488] Petrus Rodulphius lib. 1 Historiæ Seraphicæ ejusdem obitum contigisse ait die XXVIII Septembris, [qui erat dies Dominicus: scriptores, qui Sabbatum dixerunt,] hora decima ante festum S. Michaëlis. Porro ex dictis dicendisque certum est, B. Bernardini mortem in diem XXVIII Septembris incidisse, ideoque vix dubito, quin in epitaphio apud Innocentium mendum typographicum sit, & cum Waddingo diem XXVIII in eodem legendum: Marci autem Ulyssiponensis auctoritas nos morari non debet. Ceterorum discrepantia simul & minus accurata Waddingi de Sabbato dictio potissimum ex Italorum loquendi more natæ videntur. Dies XXVIII Septembris concurrit quidem cum vigilia S. Michaëlis archangeli, cujus ecclesiæ in monte Gargano dedicatio postridie colitur: verum eadem dies XXVIII anno 1494 Sabbatum non erat, sed Dominica; ut habemus ex ejusdem anni littera Dominicali E. Notandum itaque est, solere Italos diem suum in horas viginti quatuor partiri, quarum prima (quam primam noctis appellant) incipit ab occasu solis; vigesima quarta vero postridie cum solis occasu terminatur.

[489] Hinc fit, ut dum horas etiam per mediam noctem numerare pergunt, [ex Italico diem partiendi modo] ex uno mensis ac hebdomadæ die, qui a media nocte inchoatur, in alterum procedant, donec completus fuerit horarum viginti quatuor numerus. Ut ergo Waddingum recte intelligamus, nox, de qua ille loquitur, cœperat ab occasu solis die XXVII Septembris, qui Sabbatum erat; sed ejusdem noctis hora decima, post quam Beatus obiisse dicitur, pertinebat ad diem XXVIII Septembris, qui Dominicus fuit & vigilia S. Michaëlis, sive dies festum hujus sancti archangeli proxime præcedens. Ita clarissimis verbis docet Joannes Dominicus Ferrarius, jurisconsultus Ticinensis, ipsi Beato, quantum apparet, synchronus aut non longe ab eo remotus, cujus annotationem Latinam ex Regesto instrumentorum Ticinensium fol. 4 recitat Innocentius Ticinensis in Vita cap. 17, quam licet ego alia occasione jam retulerim, pro præsenti tamen controversia juverit repetiisse. Sic ergo habet laudatus jurisconsultus: Nota, quod anno suprascripto MCDXCIV, hora decima noctis, superveniente die Dominico, XXVIII Septembris, ven. in Christo P. beatus Fr. Bernardinus de Feltro, Ordinis Observantiæ S. Francisci, in monasterio S. Jacobi extra muros Papiæ spiritum Altissimo reddidit, & diem suum clausit extremum &c.

[490] Eodem prorsus modo loquitur Bernardinus a Clastidio in Vita Italica, Ticini edita, cap. 24, cujus verba Latine reddita hæc sunt. Animam suo reddidit Creatori in nocte Sabbati, veniente Dominica, [explicantur; & respondetur] circa horam decimam, die XXVIII Septembris. Ad extrema itaque vitæ suæ redactus fuit B. Bernardinus in nocte, quæ diem XXVII Septembris ac Sabbatum terminabat, sed felicem animam exspiravit in crepusculo matutino vel circa auroram diei Dominicæ, quæ eo anno 1494 erat vigilia S. Michaëlis. Adversus hæc tamen adduci potest auctoritas, alias gravissima, Bernardini de Busto, viri docti Ordinis Minorum Observantium, & B. Bernardino synchroni, quocum, ut ipsemet testatur, paucis diebus ante mortem fuerat collocutus. Hic in Defensorio Montis pietatis tract. 2, parte 3 apud Benedictum XIV summum Pontificem in erudito ejus Opere de Servorum Dei beatificatione &c, lib. 2, cap. 24, num. 16, de proposito argumento hæc ait: Obiit in loco S. Jacobi apud Papiam hoc anno, scilicet MCDXCIV, XXVIII Septembris, nocte sequente, dum gallus inciperet cantare, ut ostenderet, quod ipse bene decantaverat laudem divinam & ibat ad cantandum æternaliter in gloria cælesti.

[491] [ad auctoritatem Bernardini de Busto,] Ut verum fatear, non possum voces illas nocte sequente facile aliter interpretari, quam de ea nocte, quæ diem XXVIII clausit, ac consequenter nec memoratum gallicinium alio, quam ad eamdem vel ad posteri diei initium referre. Hoc autem posito, nullus erit Sabbato nominando etiam secundum Italicum loquendi modum hic locus; & Bernardinus potius in ipsa S. Michaëlis festivitate, die XXIX Septembris; feria secunda, e vivis excessisse dicendus erit. Locus iste eodem tamen modo legitur in tribus editionibus laudati Operis Benedicti XIV Pontificis, quas habemus, nimirum in Bononiensi anni 1735, Patavina anni 1743 & Romana 1747; eodem quoque modo refertur ab Innocentio Ticinensi in Historia cultus cap. 2; ut mihi verisimillimum sit, ita etiam legi in Bernardini a Busto Opere, quo caremus. At vehementer suspicor, in hoc vocem Sabbatum per errorem omissam esse, qua addita, omnia recte se habebunt; sic nempe legendo: Obiit… MCDXCIV, XXVIII Septembris, in nocte Sabbatum sequente, dum gallus inciperet decantare.

[492] [cujus, ut & alterius anonymi, locus expenditur.] Nisi ita exponendus locus iste sit, malo credere, memoria hic lapsum esse laudatum Bernardinum a Busto; idque præter prædicta manifeste etiam probat publicum civitatis Ticinensis instrumentum, a Waddingo & Innocentio ex ejusdem civitatis archivo productum & sequenti § a me recudendum. Nam in hoc dicitur dictæ civitatis concilium, audita Bernardini morte, convenisse anno MCDXCIV, die XXVIII Septembris in Vesperis, ac decrevisse, ut die crastina, hora vigesima fiant funeralia ipsius. Jam obierat ergo Bernardinus die XXVIII ante Vesperas; & tamdiu quidem, ut, ejusdem morte intellecta, Ticinensis magistratus convocari & in Vesperis convenire potuerit, de illius funeralibus postridie celebrandis consultaturus. Non adeo supervixit in noctem, quæ diem XXVIII terminavit, nedum in initium diei XXIX. Quod attinet ad auctorem Catalogi sanctorum corporum Ticini quiescentium, qui Beati obitum V Kalendas Octobris, sive die XXVII Septembris reposuit, nisi hic quoque mendum scriptionis vel typothetæ sit, fortasse is noctis, in qua mortuus est, primam partem assignavit, simili fere modo, quo Waddingus dixit, eumdem die Sabbati obiisse.

[493] [Obiit, numerans annos vitæ 55, Religionis 38,] Supremam beati Viri ætatem supra memoratum epitaphium ita indicat: Vixit annos LV; cui consentiens Bernardinus a Clastidio cap. 24 scribit, illum, dum moreretur, ætatis annorum quinquaginta quinque fuisse; quos si completos accipiamus, cum utroque conveniet Waddingus, qui eumdem ætatis suæ quinquagesimo sexto mortuum tradit. Ex his corrigendus est sæpe dictus Ticinensis Catalogus sanctorum corporum, in quo legitur: Multis laboribus defatigatus & senio confectus diem suum obiit anno MCDXCIV. Corrigendus, inquam, est; cum vir annorum quinquaginta quinque, multis quidem laboribus, at non senio, confectus fuisse dici queat. Erravit quoque Bernardinus a Clastidio, vel hujus typotheta, dum in utraque ejusdem Vitæ editione Bernardino morienti annos Religionis tantummodo 28 attribuit, pro quibus reponendos esse 38, jam monui § 2, in quo ex Gratiano a Mevania & Waddingo dixi, illum anno 1456, die XIV Maii sacro habitu in tirocinio Fratrum Minorum Observantium indutum fuisse; ita ut ex hac mortali vita emigrans, annos religionis a suscepto habitu triginta octo, menses quatuor, dies tredecim, omnes completos, numerasse dicendus sit.

[494] Locus, in quo obiit, citra ullam controversiam est conventus Fratrum Minorum Observantium, [in conventu S. Jacobi prope Ticinum civitatem:] S. Jacobo sacer, extra mœnia civitatis Ticinensis, quem egomet anno 1752 invisi. Quapropter hallucinatus fuisse dicendus est Franciscus Gonzaga, qui in Originibus Seraphicæ Religionis eumdem conventum non procul ab Augustiniana domo intra Papiensis inclytæ civitatis mœnia collocavit. Erat autem iste S. Jacobi conventus provinciæ Minorum Observantium Genuensis ac ditionis ducis Mediolanensis; B. Bernardinus vero provinciæ S. Antonii, in qua etiam censebatur conventus civitatis Feltriæ, quæ serenissimæ reipublicæ Venetæ parebat. Hæc causa fuit, cur Feltrienses Minores reculas aliquot librosque, quorum usum religiosa paupertas ex superiorum licentia beato Viro permiserat, repetierint, & ut secum asportarent, indiguerint venia Ludovici Sfortiæ, qui pro invito nepote suo ducatum Mediolanensem tunc adhuc administrabat, nec multo post adeptus est, atque a Waddingo dux Mediolanensis propterea appellatur. Illius dicta accipe.

[495] Biduo post obitum advenit ejus frater germanus, [ejusdem reculæ ac libri Feltriam portantur.] de quo alias diximus, Antonius, qui, licet Fratrem se perdidisse dolebat, tamen in cœlum abiisse gaudebat; obtentaque a Ludovico duce Mediolanensi licentia defuncti reculas librorumque sarcinulas in patriam revehendi, cum Francisco & Jacobo Feltrensibus, sancti Viri individuis sociis, remeavit. De Antonio, Beati fratre germano, per illum ipsum ad Ordinem Minorum Observantium adducto, consule, si lubet, dicta num. 61. Franciscus, individuus ejusdem Beati socius, is ipse est auctor Actorum, quæ Cimarellæ ac verisimillime etiam Waddingo præluxisse diximus. De Jacobo, altero socio, nihil præterea annotandum legi. Porro priusquam ad sacri funeris curationem, quæque hinc cœpit, ac deinceps crevit, gloriam in terris posthumam progrediar, aliqua de illius Opusculis, postea prelo vulgatis, oportet hic annotare.

[496] Petrus Rodulphius in ejusdem elogio in rem nostram unum sic memorat: [Exstant duo ejus opuscula, typis edita;] Edidit quasdam conciones vernaculo sermone, De perfectione vitæ Christianæ, satis eruditas. Hujus Opusculi etiam meminit Antonius Possevinus in Apparatu sacro, ad vocem Bernardinus Tomitanus Feltrensis, simul monens, illius non esse Opus aliud, quod idem nomen præfert. Edidit (inquit) Conciones nonnullas Italico idiomate De perfectione vitæ Christianæ eruditas. Obiit Ticini anno MCDXCIV. Cæterum non est hic Bernardinus Tomitanus, cujus Commentarius in Matthæum proscriptus est in Romano Indice. Hisce consonans Lucas Waddingus in Scriptoribus Ordinis Minorum, præterea alterum illius Opusculum nominat, & utriusque editionis, post Beati obitum factæ, locum & annum adscribit, ut sequitur. Edidit Italice Tractatulum de modo confitendi: Brixiæ apud Ludovicum Britannicum anno MDXLII, in duodecimo. Item Conciones nonnullas Italicas de perfectione vitæ Christianæ, & quidem eruditas. Prodierunt Venetiis anno MDXXXII, in octavo.

[497] [sed Commentarium vel Paraphrasim in Matthæum,] Rursum post aliqua de morte illius cultuque similiter monet: Cæterum non est hic Bernardinus ille Tomitanus, cujus Commentarius in Matthæum in Romano Indice proscriptus est. Laudatus Index Romanus, jussus Innocentii XI Pontificis vulgatus, annoque 1704 recusus & recentior auctiorque editio, anno 1711 sub Clemente XI facta, tribus in locis quemdam Bernardinum Tomitanum recenset. Primo sub littera B. legitur: Bernardini Tomitani expositio in Matthæum. Vide etiam: Desiderii Erasmi. Secundo ad hujus nomen inter ejusdem proscripta Opera ponitur Paraphrasis in Matthæum, quæ a Bernardino Tomitano in Italicam linguam conversa est. Tertio sub littera E. rursum habetur: Expositio in Euangelium S. Matthæi. Vide: Bernardini Tomitani. Utcumque dubitari potest, utrum hic unum sub gemino nomine Expositionis & Paraphrasis, an duo ejusdem Bernardini Tomitani Opera proscripta dicantur; nempe quorum unum, Latino idiomate vulgatum, ipsum auctorem habeat; alterum a Desiderio Erasmo Roterodamensi Latine compositum, & ab eodem Bernardino Tomitano Italice versum sit.

[498] [in Romano Indice probibitam,] Verum hoc qualecumque dubium sustulit novus librorum prohibitorum Index, Benedicti XIV summi Pontificis jussu recognitus, in cujus editione Romana anni 1758 ad vocem Tomitano Bernardino tantum legitur: Vide Erasmus; & inter hujus Opera reponuntur Parafrasi sopra S. Matteo tradotte da Bernardino Tomitano: id est, Paraphrases in S. Matthæum versæ (Italice) a Bernardino Tomitano. Neque plura de Bernardino Tomitano in eodem Indice alibi legere est; ut clare pateat, in antiquioribus Indicibus unum idemque Opus varie indicatum fuisse. Hunc porro Bernardinum Tomitanum non esse Beatum nostrum, evincit etiam ratio temporis, quo Paraphrasim illam Erasmus dicitur composuisse. Elias Du Pin tom. 14 novæ Bibliothecæ auctorum ecclesiasticorum in Desiderio Erasmo scribit, hunc primo animum adjecisse ad solam paraphrasim Epistolæ S. Pauli apostoli ad Romanos, cumque duo priora capita absolvisset, difficultate Operis deterritum ultra progredi non ausum; sed amicorum precibus deinde inductum, etiam reliqua capita, ceterasque canonicas Epistolas omnes ac quatuor Euangelia & Actus Apostolorum, simili paraphrasi exposuisse, idque Opus anno 1524 ab illo perfectum esse.

[499] [illias non esse, sed alterius synonymi,] Quod si ita est, quo verisimili argumento dicetur Erasmi Paraphrasim in Matthæum ex Latina Italicam fecisse B. Bernardinus Feltriensis, qui anno Christi 1494, id est, annis triginta diem suum clausit, antequam Erasmus Opus suum complevisset, imo qui verisimillime jam obierat, antequam iste de eodem inchoando cogitasset? Præterea examinata Romæ fuisse anno 1696 B. Bernardini scripta, tradit Benedictus XIV summus Pontifex in sæpe laudato suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c, lib. 2, cap. 27, num. 10; & quamvis non addat, quale fuerit de illis editum judicium, favorabile tamen fuisse, colligere licet, quod postea Benedictus XIII anno 1728 toti Religioni Seraphicæ, nec non civitatibus Tioinensi ac Feltriensi Officium ac Missam de eodem quotannis die XXVIII Septembris celebranda concesserit, ut suo loco dicemus. At quis igitur, inquies, fuit Bernardinus ille Tomitanus in Romano Indice notatus? Fateor, me id hactenus nescire.

[500] Floruit post medium seculum XVI alter Bernardinus Tomitanus, [nobis ignoti, probatur.] quem Bernardinus Soardeonius in Historia Patavina, anno 1559 ab eo edita, tunc ætate vigentem inter claros medicos & philosophos Patavinos reposuit, & a linguæ Latinæ atque Etruscæ peritia, nec non ab Opusculis jam tum vulgatis, quæ ibidem nominat, plurimum laudavit, quique is ipse fuisse potuit Bernardinus Tomitanus academicus Patavinus, quem Petrus Rodulphius, num. 22 relatus, ipsius Beati consanguineum, sibique, dum liberalibus disciplinis Patavii operam daret, notum fuisse, affirmat. Floruit quidem hic, inquam, eo tempore, quo Erasmi Paraphrasis jamprodierat; sed etiam hinc temere quis suspicaretur, hujus viri esse prædictum Opus, quod in Romano Indice prohibetur; cum, ut medicus ille, sic & plures synonymi potuerint vixisse Bernardini Tomitani. Ceterum haud scio, an Possevinus & Waddingus supra dictum monitum adjecerint, ut aliquando motam de B. Bernardino hac super re suspicionem amoverent, an unice, ne cui incauto hujusmodi suspicio obreperet.

§ XXII. Beati mors divinis prodigiis illustrata: ingens populi ad sacrum corpus concursus & beneficia impetrata: solemnia justa funebria: sepultura: corporis integritas & bina elevatio: pretiosa arca dono data.

[Mors ejus pridie Clarissæ, ac ipso die duobus aliis] Post necessariam de Opusculis digressionem ad sacrum beati Viri funus redeamus. Waddingus mirabilia quædam narrat, quorum unum pridie, quam ille moreretur, alia in ipso ejusdem beato obitu facta ait. Ex illis Clarissis (quæ in ipsa urbe Ticinensi habitabant) una, dum pro Viri salute pridie oraret, vocem audivit, non esse pro eo amplius orandum, qui postridie in S. Francisci sinum erat transferendus. Præmiserat quoque ibidem: In illa ipsa hora, qua decessit, Angelus Minorita, Clarissarum in urbe confessarius, cum post Matutinum e choro in cellulam rediret, tubam clare resonantem audivit. Importuno tempore sonitum miratus, Gallos, quos fama erat adventasse, adesse ratus, fenestram aperuit, nihilque aliud sentiens; dum, quid esset, secum pensitaret, nuncius accurrit, Fratrem Bernardinum decessisse recensens. “Cesset (inquit ille) hæc nostra admiratio: decuit quidem, ut suavisonus totius Italiæ tubicen, cœlesti tuba præeunte, ad cælestia regna transiret.”

[502] Tertium ibidem sic habet: Lucas Papiensis, quem in valetudinario paulo antea diximus Bernardinum invisisse, in ejus obitu suavissimum audivit concentum, & vocem dicentem: “Lætitia & gaudium est in morte Deo servientium.” [divinitus indicatur: alteri apparet in gloria, & sanat.] Hunc Lucam superius nominatum non legi. Bernardinus a Clastidio scribit, eumdem secularem hominem, sed optimæ vitæ, Beatoque familiarissimum fuisse; & sic unus fuerit ex illis, qui ipsum ægrotantem invisisse num. 484 dicuntur. Quartum prodigium idem Waddingus recenset inter Miracula edenda num. 1, ubi dicitur Beatus eadem, qua obiit, nocte radiorum splendore fulgentem Catharinæ, Joannis a Navi uxori apparuisse, dixisseque, ut quasdam preces recitaret, ac mox illam membrorum usum, quo toto mense lecto affixa caruerat, recepisse, & cum excitato conjuge suo summo mane ad conventum S. Jacobi properasse, ubi Sospitatoris sui, quem vivere crediderant, corpus exanime conspexere.

[503] [Corpus, ne ex imprudenti populi pietate violetur,] Hæc de mirabilibus in felicissimo illius excessu laudatus annalista: de populi autem, simul atque de morte ejusdem inauditum fuit, ad S. Jacobi conventum accursu supra num. 25 & sequentibus sic progreditur. Illucescente die, tantus advolavit populus, ut domum omnem repleret. Omnes sanctum corpus videre, venerari, osculari, vestis particulas exscindere, rosariis, sudariolis tangere, se illius meritis commendare. Incisa usque ad genua veste & undique dilacerata, timentes Fratres, ne totum corpus denudaretur, & ad illius etiam injuriam, ut reliquias decerperent, procederetur, ad sacrarium exportarunt. Hinc tantus populi tumultus & clamor supervenientis & excrescentis multitudinis, suum Magistrum piumque Patrem videre exposcentis, ut secundo & tertio vestitum in medium oportuerit reproducero.

[504] [in sacello includitur: contractus sanatur:] Cum vero tangendi corporis & periculosæ compressionis non esset finis, in sacello, crate ferrea munito, loco alto, ut ab omnibus videri posset, Fratres exposuerunt. Viri primarii, quibus fuit permissum tangere & palpare, admirati sunt membrorum flexibilitatem, & totius corporis mollitiem. Societates seu confraternitates universæ, quas Bernardinus instituit, ordinatim processerunt in templum, & coram feretro prostratæ, Letanias decantantes, adjunxerunt unanimi altiorique voce: “Beate pater Bernardine, parvule noster, ora pro nobis.” Tunc colonus quidam nobilis gentis Beccariæ, totis membris contractus, cum se Bernardini meritis & precibus commendaret, statim convaluit, suisque pedibus domum redivit. Bernardinus a Clastidio pag. 183 laudans Cimarellam lib. 7, cap. 82, ait, hunc colonum seu villicum ita membris captum fuisse, ut incedere nequiret, sed equo ad ecclesiam advectum, post expiatam ibidem Sacramentali confessione animam, cum sacrum corpus attingere non permitteretur, sed tantum per prædictas crates ferreas conspicere, humili prece desideratam corporis incolumitatem subito impetrasse, suisque, ut dictum est, pedibus domum suam reversum esse.

[505] [podagra & malum genu curantur.] Duas alias prodigiosas curationes hoc eodem, vel postero die, antequam Beati corpus sepulturæ traditum esset, contigisse scribit Waddingus inter miracula edenda, quæ quia paucis verbis expositæ sunt, eas etiam hic velut proprio suo loco subjungo. Prima, quam sub titulo Podagræ abactæ reposuit, sic habet: Dum adhuc jaceret in feretro Bernardinus, Franciscus de Caballis Ticinensis cum aliis ad mortis & sanctitatis famam, licet æger, accurrit, tactoque corpore, domum rediit incolumis; nimirum a podagra. Secundam inter claudos sanatos ita retulit: Frater Joannes, laïcus Minorita Observantinus, genu, quod nulla arte sanari potuerat, quatuor menses dolenter gestarat; facta oratione & tacto corpore Servi Dei, dum in feretro jaceret, sanus exurgit. Hactenus de numerosi populi ad sacrum corpus venerandum accursu, & sanationibus divinitus tunc impetratis.

[506] Interea vero magistratus clerusque civitatis eodem, [A clero populoque Ticinensi] quo mortuus fuerat die, id est, secundum supra dicta die Dominico consilium inierunt, ut amorem suum debitamque tam bene de se merito Patri observantiam solemni pompa funebri testarentur, ac forte simul ut, nihil suspicantibus Fratribus Minoribus, sacrum pignus in ipsa civitate detinerent. Ita discimus ex decreto publico, quod Waddingus ad citatum annum 1494, num. 53 recenset, hæc præfatus: In Regesto cancellariæ civitatis (Ticinensis) habentur etiam tria honorifica decreta, quæ illius sanctitatem & venerationem, in qua apud Ticinenses habebatur, confirmant. Hoc anno MCDXCIV, die XXVIII Septembris in vesperis congregato consilio, & interveniente vicario episcopi, aliisque viris primariis, quorum nomina exprimuntur, ita decretum est.

[507] “Intellecto noviter, quod R. P. Fr. Bernardinus de Feltro, [honorifica justa funebria ei decernuntur,] Ordinis Minorum de Observantia, in monasterio S. Jacobi extra mœnia Papiæ suum diem clausit extremum; & attendentes vitæ sanctitatem ac ejus sermonum * fructus, & quantum insudaverit in prædicationibus ibi annis præteritis & præsenti, ita quod valde etiam post mortem venerandus est; igitur volentes, quantum fieri potest, aliquantulum * meritis ejus gratos sese ei * exhibere, pro nunc autem provident, quod die crastina, hora vigesima fiant funeralia ipsius; & citentur omnes doctores de collegio, & omnia collegia notariorum & mercatorum, & omnes paratici” (id est, quicumque pertinent ad publica collegia) “dictæ civitatis cum universo clero; & præcipiatur, quod campana ecclesiæ majoris, & omnes aliæ campanæ ecclesiarum, conventuum & præpositurarum pulsentur, & cetera omnia fiant, prout discretioni prædictorum dominorum abbatum videbitur.”

[508] Idem hoc decretum, sed nec ipse totum, ex ejusdem civitatis archivo etiam recitat Innocentius Ticinensis in Historia cultus cap. 2, [& non permittentibus Fratribus Minoribus,] ubi sic orditur: MCDXCIV, die XXVIII Septembris in vesperis. Convocato consilio &c, ibique præfati D D. intellecto noviter &c. Paucas vero voces, quæ apud hunc paulo aliter leguntur, in margine annotavi. Denique duo alia decreta, quorum mox meminit Waddingus, cum ad annos 1598 & 1630 spectent, ad suum quoque locum referemus. Porro etsi dubitari nequeat, quin tam honorifica justa funebria ex vera Ticinensium pietate gratoque animo Bernardino decreta sint, a verisimilitudine minime alienum est, quod Waddingus præmiserat, eorumdem consilia simul spectasse ad sacrum corpus, postquam magna illa cum pompa in urbem illatum esset, in eadem retinendum. Ita saltem crediderunt Fratres Minores Observantes, qui proinde passi non sunt, venerabile istud pignus procul a conventu S. Jacobi efferri, & noctu adhibitis excubitoribus custodierunt.

[509] [sacrum corpus longe a conventu S. Jacobi efferri,] Rem hoc modo gestam scribit laudatus annalista ibidem num. 26.Sub vesperam (diei XXVIII Septembris post habitum supra dictum consilium) accesserunt urbis consules & ecclesiæ cathedralis canonici, rogaturi, ut die sequenti S. Michaelis per urbem solemniter sanctum corpus circumferretur; seque omnes, dispositis ordinibus, funus secuturos, & demum curaturos, promiserunt. At monitus Michaël, provinciæ vicarius, propterea eos cupiisse urbi corpus inferri, ut apud se in æde cathedrali retinerent; etsi sub vesperarum horam universi civium ordines, magistratus cum nobilibus, Ascanii (Sfortiæ) Cardinalis episcopi vicarius cum canonicis & clero, omnes Religiosæ familiæ, cuncta hominum sodalitia seu confraternitates, puerorum bina millia, angelorum more cum mœstitia incedentium, & vexillula Jesu nomine inscripto gestantium, simul processuri convenerint; noluit tamen sacrum pignus e cœnobio nimis elongari; sed ducto gyro in circuitu monasterii, in templum rediit, ubi elevato in altum corpore, ne violaretur, exequias solemnissime canonici celebrarunt.

[510] [in ejusdem ecclesia solemnissime sepelitur,] De celebri funeris pompa eadem habet Petrus Rodulphius in ejusdem Beati elogio sic inquiens: Celebratæ sunt ejus exequiæ die Dominico sequenti (ego diem Lunæ fuisse probavi) cuncto populo & universo clero, & conventibus Religiosorum ac gymnasii, cum maximo honore ac veneratione, sonituque campanarum, ac pueris circiter quatuor millibus, indutis cottis albis stolisque, cum bandirolis (ut dicunt) in manibus, depictis nomine Jesu & Montis pietatis. Consonat & auctor sæpe laudati Catalogi Ticinensis. Corpus (ait) quodam incredibili fere honore, universo clero, tam seculari, quam Religioso, & puerorum numero circiter tria millia, comitante, qui angelicis vestibus, videlicet stola & albis vestibus ornati, manibus quoddam insigne portabant, in quo Mons pietatis & nomen Jesus inscriptum erat, ad divi Jacobi templum extra mœnia delatum fuit. De numero puerorum inter hos non convenit: nam hic Catalogus circiter tria millia; Rodulphius circiter quatuor millia; Waddingus bina dumtaxat millia, ceteris multo verisimilius, sed sat magno sane numero, memorat.

[511] [& ab iisdem Religiosis custoditur, ne rapiatur.] Postquam Ticinensis clerus populusque eo, quo dixi, modo optime de civitate merito Patri parentaverant, illis abeuntibus (ita sequitur apud Waddingum) consodales sua etiam munia peregerunt. Integrum Defunctorum Officium decantarunt, funusque, clausis januis, quibusdam ex canonicis potiorique clero præsentibus, procurarunt. Corpus sepulcro lapideo depositum, & lateritio opere circumvallatum, etsi secure requiescere videretur, nihilominus excubitores adhibuit vicarius, secreto admonitus, in consessu canonicorum decretum fuisse, ut raperetur. Id enim juris sibi inesse causabantur, quod illi impetrarint ejus in urbem adventum, illorumque precibus apud Pontificem & vicarium generalem factum esse, ut potius ibi, quam alibi, cursum vitæ consummaret. Hæc qualiscumque ratio eo speciosior potuit videri, quod Bernardinus non in sua, quæ S. Antonii erat, sed in aliena, Genuensi scilicet sui Ordinis provincia, in qua conventus S. Jacobi prope Ticinum censebatur, excessisset e vivis, atque ex hoc capite utcumque extraneus Minoribus Observantibus ejusdem conventus dici posset, Eadem de causa repetita a Feltriensibus Observantibus, eisdemque concessa B. Bernardini reculas ac libros, supra vidimus: forsitan hi etiam corpus, sed frustra, repetierunt.

[512] [Eidem ab aliis civitatibus parentatum.] Nec soli Ticinenses dilecto suo morum Magistro gratas vices rependerunt. Nam teste rursum Waddingo, ubi vero certa mortis fama Mantuam, Brixiam, Veronam, Vincentiam, Feltrum, ad aliasque civitates pervenit, solemnes ei decreverunt inferias, & præter morem omnes ecclesiæ, etiam parochiales, pulsatis campanis, justa persolverunt. Feltrenses solemnissime parentarunt interventu episcopi, rectoris Loredani, magistratus, cleri, omniumque sacrarum familiarum. Magna hæc quidem sunt, sed quæ minus mirabitur, quicumque eximium ac plane singulare earumdem civitatum erga ipsum, dum viveret, studium, & ab hoc collata in illas beneficia, quæ per hujus Commentarii decursum commemoravi, pensare voluerit. Inchoata hoc modo Bernardini veneratio magnum brevi tempore incrementum cepit, præsertim apud Ticinenses, impellentibus miraculis ac beneficiis, quæ ad illius tumulum & invocationem Deus pro sui Servi gloria concedere dignatus est, quæque elevationi corporis, nondum elapso a morte sesquianno occasionem dederunt. Waddingum audiamus.

[513] Ad prima miracula, perpetuumque populi concursum, [Corpus anno 1496 integrum repertum elevatur] & multorum, qui sepulcro incubabant, ac aliorum, qui illic excubias agebant, excitati Fratres, post decimum sextum ab obitu mensem statuerunt ossa, exesam putantes carnem, in alium locum nobiliorem transferre. Aperto sepulcro, inventum est cadaver integrum, in nullo, neque in summitate nasi, quæ faciliter & frequenter in aliis computrescit, offensum. Expositum per aliquot dies in omnium conspectum, in honorifico sepulcro, ex frequentibus oblationibus constructo, repositum est; & in vicino altari cœperunt tot celebrari Missæ, ut ab aurora ultra meridiem multiplicarentur. Hasce tamen non de Bernardino Feltriensi, sed S. Bernardino Senensi, celebratas fuisse, inferius dicemus. Atque hæc fuit prima sacri corporis translatio, seu elevatio e tumulo intra eamdem ecclesiam anno 1496 facta.

[514] Locum ecclesiæ, in quo tunc depositum fuit, auctor Catalogi sacrarum reliquiarum Ticinensium post verba num. 510 data apud Waddingum sic indicat: [& prope chorum collocatur] Ubi in arca marmorea, in pariete inclusa, in sacello a dextris prope chorum dictæ ecclesiæ (S. Jacobi) repositum, integra adhuc pelle contectum devotissime veneratur. Eadem prorsus præter vocem marmorea recitat Innocentius Ticinensis ex Ms. codice Historiarum civitatis Ticinensis, alias jam laudato. Subdit autem; ibidem prope arcam intra locum, in quo pulsantur æra campana, qui apud Fratres Minores in choro vel circa chorum esse solet, muro olim affixum fuisse magnæ molis saxum, seu laminam marmoream, in qua B. Bernardini effigies exilis staturæ, radiis ornata, ac Montis pietatis symbolum cum solito lemmate Curam illius habe, & ejusdem denique epitaphium majusculis litteris insculpta visebantur. Addit, istam marmoream laminam, ut fert traditio, quando Beati corpus in elegantiori theca compositum atque in altari collocatum fuit, extra ejusdem ecclesiæ fores ad sinistram parieti insertam fuisse, ubi hodieque visitur.

[515] De epitaphio consonat Waddingus, ad annum 1494, [cum hac inscriptione] num. 52 hæc scribens: Egredienti ecclesiam & ingredienti in cœnobium occurrit ad manum dexteram lapis ingens marmoreus, cui hæc leguntur incisa.

��D. O. M.
DIVUS BERNARDINUS
GENERE FELTRENSIS
FAMILIA DE TOMITANIS
DOCTRINA LUMEN ITALIÆ
VITA VIRTUTUM DECUS
OBSERVANTIA DIVI FRANCISCE
TALIS STUDIO ET ELOQUENTIA
COMMUNIS SALUTIS BUCCINATOR
QUALEM DE COELO LAPSUM
TER MILLE ET SEXCENTÆ
LOQUUNTUR EJUS CONCIONES
HIC INTEGER ADHUC
QUASI DIVINITUS CERNITUR
��VIXIT ANNOS LV
��DECESSIT PAPIÆ
IM ÆDIBUS S. JACOBI ANNO MCCCCXCIV.
��DIE XXVIII. SEPTEMBRIS.

[516] [& versibus marmori incisis.] Eamdem inscriptionem etiam exhibet laudatus Innocentius Ticinensis, sed pro die emortuali habet XXVIIII Septembris, verisimillime ex oscitantia vel errore typographico; cum alia instrumenta authentica, quæ Innocentius ipsemet allegat & sequitur, diem XXVIII pro emortuali assignent, neque ipse ullum hac super re dubium moveat, ut movendum erat, si B. Bernardinus die XXVIII obiisse in hoc suo epitaphio legeretur. Hac de causa Waddingi editionem præferendam censui; sed ex eodem Innocentio addo quatuor sequentes versus, quos ab annalista præteritos iste veluti in eadem tabula epitaphio subjectos recitat.

GAUDEAT ÆTERNO HIC TUMULATI NOMINE TANTI
URBS OLIM INSUBRUM REGIA CLARA VIRI.
QUI FUIT ITALIÆ SPLENDOR DIMISSUS OLYMPO
ORDINIS ET SACRI GLORIA MAGNA SUI.

[517] [Splendidiori thecæ inclusum] Quo tempore prædicta secunda corporis elevatio, sive e muro in altare translatio facta fuerit, nusquam reperi: quantum tamen aliunde conjectare mihi licet, ea videtur non ante seculum XVI fere decrepitum, sed tamen ante medium seculum XVII contigisse. Prioris ratio est, quod Hieronymus Calcagno, collegiatæ ecclesiæ sanctissimæ Trinitatis Ticini præpositus, in Historiis Mss. ejusdem civitatis, quas Innocentius Ticinensis circa annum 1583 exaratas ait, de eodem sacro corpore, sine ulla altaris mentione, in tumba sua parieti inserta quiescente loquatur verbis supra datis, quæ hic repeto. Ubi in arca, in pariete inclusa, in sacello a dextris prope chorum dictæ ecclesiæ repositum, integra adhuc pelle contectum devotissime veneratur. Nondum ergo tunc Beati corpus alicui altari impositum erat, sed in muro, ad quem ex primo suo tumulo olim fuerat evectum, adhuc quiescebat. Alterum patet ex Waddingo, qui in tomo 7 Annalium anno Christi 1648 typis edito, post verba, quæ superius retuli, sic prosecutus est: Postea (id est post primam sacri pignoris elevationem) ad peculiare & devotum sacellum, ejus nomine insignitum, & pictis ejus gestis undique spectabile translatum est, ubi super altare in arca deaurata requiescit, & videtur a parte anteriori per lucidissimum crystallum, habitu religioso serico contectum & chorda præcinctum.

[518] [in altari reponitur. Marchio Castri Roderici] quam impensis domini Hieronymi Beccaria de Monte, nobilis Ticinensis, factam esse ait, etiam meminit sæpe laudatus Innocentius, sed de anno pariter silet. Videtur illa e ligno tantum affabre composita, auroque picta, & crystallo vel vitrea lamina, per quam corporis integritas conspici posset, in fronte instructa fuisse. Lapsu temporis cum miraculorum beneficiorumque numero aucta etiam est ejusdem Beati apud mortales veneratio, adeo ut circa medium seculum XVII arca crystallina, argenteis laminis compacta, isti priori substituta fuerit. Scribebat tum Lucas Waddingus Bibliothecam scriptorum Ordinis Minorum, anno 1650 typis editam, in qua B. Bernardinum Tomitanum recensens, ad propositum nostrum annotavit sequentia. Corpori, semper integro, condendo magni pretii thecam argenteam præparat hoc anno MDCXLVI, quo hæc scribo, Emanuël de Moura Curiæ Regalis, ex oratore Romano & cæsareo nunc prudentissimus Belgarum gubernator.

[519] Pretiosam hanc arcam, uti & tabulam ex solido argento pariter conflatam, [pretiosam ex crystallo argentoque thecam] a laudato marchione ex grato pro acceptis a Bernardino beneficiis animo donatas fuisse, Bernardinus a Clastidio, qui ibidem tunc vivebat, testatur inter miracula pag. 227. Ibi enim asserens, etiam suo tempore (id est circa annum 1651, quo libellus ejus primum editus fuit) miracula Beatum illum invocantibus frequenter concedi; Italice subdit: Hujus rei fidem facit splendidissima arca argentea pretiosas crystalli laminas habens, quam excellentissimus dominus D. Emmanuel de Moura Corte Reale, marchio Castri Roderici, nuper dono misit, necnon magna tabula argentea, ab eodem nobili viro donata, in gratiarum actionem de beneficiis a divina Majestate per hujus Servi ejus merita & patrocinium prodigiose obtentis, in quem ut ille peculiari ferebatur devotionis affectu, ita & ab isto singularibus favoribus gratiisque cælestibus beabatur. In ea arca ex ejusdem marchionis jussu Beati corpus deponetur.

[520] Franciscus Haroldus in Epitome Annalium Waddingi, [& tabulam argenteam dono misit,] ad annum Christi 1494, num. 6 de eadem ita loquitur: Nunc in alio nobiliori sacello ad lævam ascendentis ad præcipuum altare jacet in theca crystallina, argenteis compagibus colligata, quam plusquam octo millibus aureis * curavit Emanuel de Moura & Curia Regali, marchio Gastri * Roderici & comes Lumiarum, tunc Philippi IV Hispaniarum regis apud Urbanum VIII Pontificem legatus, vir non minus politica prudentia, quam insigni pietate præditus. Ita ille; sed cum Urbanus VIII vivere desierit anno Christi 1644, dubitari potest, utrum laudatus marchio, quando prædictam thecam fieri curavit, etiam tum legatione apud ipsum fungeretur, an jam Belgium gubernaret, ut Waddingus affirmavit. Inscriptiones infra recensendæ de neutro officio meminerunt. Ut ut sit, de donatore consentit etiam Innocentius Ticinensis; sed hic, licet Haroldum pro arcæ valore laudet, pro octo millibus aureorum totidem habet scutata, Italice Scudi, qui minoris pretii moneta sunt, quam aurei, nisi forte scutata aurea intellexerit. Tabulæ vero argenteæ, quam ab eodem marchione oblatam esse, Bernardinus a Clastidio superius memoravit, pretium quingentorum scutatorum esse affirmat.

[521] Juverit hic apposuisse epigramma, quod Joannes Ferrarius Garettus Jurisconsultus tum temporis de eadem arca tabulaque & utriusque donatore conscripsit, [quarum magnificentia] & laudatus Bernardinus suo Opusculo præfixit. Sic ergo ibi habet: Ad excellentissimum principem D. Emanuelem de Mora, marchionem Castri Roderici &c, supremum Ordinis Christi commendatarium, hæreditarium Insularum Tertiarum administratorem, P. R. N. cubicularium, computorum magistrum, status consiliarium, aulæ præfectum, nec non Hispaniæ magnatem &c, elogium.

Crystallum argentumque
In Bernardini arca ac tabula
Tam late profusum nemo miretur.
            Munus fuit
Præfecti aulæ illius regis,
            In cujus regnis
Cuncta oriuntur metalla.
            Votum fuit
Moderatoris Indici tractus,
Non tam argento, quam auro
            Fœcundissimi.

[522]

Regia licet munera fere sint, [hoc epigrammate commendatur.]
Non minora tamen esse debuerant;
            Cum marchioni,
Præcipuis peractis muneribus,
Ad summam aulæ dignitatem evecto,
            Nihil jam,
Nisi regius character desit;
De quo tamen ne cogitasse quidem
      Ei summa laus est.
Planetæ soli propinquiores
      Ei magis assimilantur.
Subdito, tam propinquo regi suo,
      Regium inesse animum,
            Quis obstupescat?
      Sagacissimus aulicus
Ad sui principis genium compositus,
            Cum rex egregiam
Divo Carolo arcam dicasset,
            Aliam & ipse
Bernardino consecravit.
Procul hinc nimium avaræ arcæ,
      Condendis thesauris factæ:
Splendida hæc sibi arca thesaurus est,
            Et thesaurum condit.
      Adversæ fortunæ vices ne timeas,
            Marchio,
      Habes in arca thesaurum.

[Annotata]

* al. sermonis

* al. aliqualiter

* al. abest ei

* aureorum

* Castri

§ XXIII. Novum sacellum exstructum, in quo Beati corpus positum, hodieque integrum honoratur: cultus mox ab obitu cœptus ac continuatus.

[Exstruitur novum elegans sacellum,] Postquam eam arcam acceperant sæpe laudati Fratres Minores, teste eodem Bernardino a Clastidio, actum quoque est de novo sacello, in quo Beati corpus honorificentius deponeretur, intra eamdem ecclesiam exstruendo. Ad hoc pium opus maxime propensum mox sese præbuit excellentissimus dominus Aloysius Carillo de Benavides Toledo, Fromistæ & Caracenæ marchio, ac tunc temporis status Mediolanensis pro rege Catholico gubernator, cujus insignem munificentiam cum multi alii fori bellique administri, ac præsertim ipsa Ticinensis civitas, imitati essent, splendidum sacellum brevi tempore perfectum fuit. Porro in medio sacello (inquit idem Bernardinus, sed sermone Italico) erecta ara est congruæ molis, post quam surgit sejunctum ab illa mausoleum ex octo pulchris columnis, quæ licet ex marmore non sint, novo tamen artis invento marmoreæ esse videntur.

[524] [cujus aliqua notitia datur,] Hisce columnis splendidum epistylium, magna corona varioque opere exornatum innititur. In ejusdem mausolei vertice magna tabula argentea ab excellentissimo domino marchione Castri Roderici supra laudato, dono missa, cuidam ædiculæ inserta fulget. Columnarum situs is est, ut earum quatuor versus populum prostent, quatuor aliæ versus posticum parietem, & inter easdem arca argentea, quæ Beati corpus continet, in ejusdem translatione ex antiquo in novum tumulum brevi facienda, collocabitur. In sacello circum pendent varia votiva ex argento dona, & utrimque, e dextero scilicet ac sinistro latere, insertæ muro sunt duæ elegantissimæ picturæ, quarum una miraculum pueri, in Ticino flumine submersi & a Bernardino ad vitam revocati, altera ejusdem Beati, pallio suo pro cymba usi, prodigiosum per idem flumen transitum repræsentat. De posteriori hoc miraculo consule infra Appendicem I de Miraculis num. 2 & 3, de priori autem Commentarium num. 392 & seq.

[525] Hisce omnibus consentit Innocentius, præterquam quod ille, [& in ejusdem altari sacrum corpus,] quia post factam translationem scripsit, pauca addiderit, quorum aliqua, postquam Bernardini libellus jam prodierat, accessisse videntur. In primis ait, ex prædicta corona, quam epistylio impositam diximus, multa non mediocris pretii vota argentea, & in utroque sacelli latere duas ex eodem metallo lampades, a piis personis donatas, pendere. In summitate quoque mausolei videri trini montis pietatis emblema cum triplici in ejusdem labari hasta solito lemmate: Curam illius habe: ac denique ex adverso hujus Montis collocatam esse aliam magni valoris tabulam argenteam, quam illustrissimus dominus comes de Vailate Matthæus de Rosales pro accepto beneficio donavit; de quo vide dicenda in 2 Appendice de Miraculis & beneficiis num. 58, ubi istud ad annum 1662 relatum est.

[526] Porro licet ex testimonio sæpe dicti Bernardini a Clastidio, [pretiosæ thecæ impositum, anno 1655 collocatur,] anno 1651, quo ejusdem libellus editus est, istud sacellum jam perfectum fuisse videatur, nihilominus si tempus recte annotaverit Innocentius Ticinensis, Beati corporis in sua pretiosa theca ad memoratum mausoleum translatio primum anno 1655, die XXIII mensis Martii facta fuit; cujus dilationis causam ipse non tradit; sed suspicari licet, si minus unicam, præcipuam tamen fuisse, quod, cum tunc temporis processus pro immemorabili illius cultu probando apud Apostolicam Sedem examinaretur, a tam solemni elevatione interim abstinendum esse religiose judicatum fuerit, donec illa pronuntiasset; quod & pro votis fecit (ut sequenti § docebimus) die XIII Aprilis anni 1654 Innocentius X Romanus Pontifex; atque ita illo obice ablato, cetera, quæ forte deerant, parari ipsaque translatio mense Martio anni subsecuti peragi potuerunt. Non multis annis post, nimirum Christi 1662 sacrum illud pignus ibidem a se visum esse, annotavit Papebrochius noster in libello, quem de suo ex Urbe Romana in Belgium reditu Ms. reliquit, sic inquiens: In proximo Observantium monasterio, S. * Bernardini de Feltrio corpus integrum vidimus per augustissimæ arcæ argenteæ crystallina latera in sacello proprio, sed nihil antiquorum monumentorum.

[527] Vidi & ego illud ac veneratus fui anno 1752, [& hodiedum colitur adhuc integrum.] die VI Novembris, mira integritate conspicuum, qualiter ex ejusdem typo, seu icone excusa, quam chalcographo nostro imitandam dedi atque exhibeo, monens lectorem, ejusdem Beati effigiem, quæ ipsum viventem exhibens in eadem cernitur, nec ad arcam, nec ad altare pertinere, sed exemplar esse illius imaginis, quæ Ticini in ecclesia S. Crucis Patrum Reformatorum S. Francisci depicta visitur; neque alia de causa in eadem ærea lamina incisam, nisi ut lectori vivum simul ac mortuum uno conspectu spectandum exhiberem. Subjicio hic etiam duas inscriptiones, quas sæpe nominatus Innocentius a supra dicto Joanne Ferrario Garretto jurisconsulto compositas, & laminis e marmore fictitio, ex quo mausoleum quoque esse diximus, confectis incisas in gemino ejusdem sacelli latere legi affirmat.

[528] [Recitatur inscriptio,] Prima itaque inscriptio apud ipsum sic habet:

Olim tam bene locutus
      Hic modo tacet
Bernardinus Tomitanus.
      Feltriæ natum
Adhuc diceres Ticinensem:
Non decennio quippe contentus,
Centum supra quinquaginta sex annos
      Hic integer commoratur.
            Et sane
Integrum adeo servantis animum,
Integrum etiam servari corpus,
            Par erat.
Hujus fœnorum hostis funera
Flevit Ecclesia, risit synagoga;
            Ubi enim pius
Hebraïcas impietates destruxit,
Ibi Christianæ pietatis montes extruxit.
Non minus damnatorum hominum,
Quam spirituum severus Persecutor,
            Illos ex urbibus,
      Hosce ex obsessis corporibus
            Persæpe fugavit.
            Procul hinc
      Fallaces divinandi artes;
      Docente divino Spiritu,
            In Crucifixi libro
Didicit Bernardinus futura
            Prædicere.

[529]

      Animorum cæcitates [quæ in uno ejusdem latere,]
      Qui pati non poterat,
      Plures nec potuit oculorum.
      Minorum Fratrum maximus
      Minimus voluit appellari.
      Oneris, quam honoris patientior;
                  Qua
      Concionibus animos ad pœnitentiam,
                  Qua
      Precibus ægros ad salutem,
                  Qua
      Miraculis cadavera ad vitam
                  Revocavit.
      Assiduos post LV. annorum labores,
      IV. Cal. Octobris MCCCCLXXXXIV
                  Quievit.
            At fallor: non quievit,
                  Qui quotidie
            Fidelium precibus motus
                  Deum movet.

[530] [alteraque in alio] In altero ejusdem sacelli latere inscriptio talis est.

Crystallo purior, argentoque
            Qui vixerat,
Iisdem & condi mortuus
            Debuerat.
            Quæ claudit
      Bernardinum arca,
            Aperit beneficia,
Quæ Castri Roderici marchio
            Accepta refert.
      Impetrare gratias
Vel in cœlis vel in terris
            Qui vult,
Iberum hunc procerem adeat,
      Qui potentissimi regis
            Philippi IV
      Aulæ præfectus est,
                  Et
Divinarum Administrum gratiarum
            Servat in arca.

[531]

      Quem accuratius [in fictitio marmore exarata legitur.]
Ut servet, atque observet;
            In argentea,
Quam vovit, tabula
            Genuflexus,
Perpetuas illi agit excubias.
Paupertatem professos Fratres
      Dives erexisse sacellum,
            Ne obstupescas:
Opus esse Ticinensium ope
            Inchoatum,
Et marchionis Caracenæ
      Mediolanensis ditionis
      Strenuissimi moderatoris
      Eximiæ largitatis exemplo
            Absolutum scito.
Nil, lector, non lectum
            Hic cernes,
            Præter, quod leges;
            Non enim ingenii
Sed obsequii duraturi testimonium
      Utroque duravit in lapide

J. C. Joannes Ferrarius Garettus.

[532] Quamquam hæc, quæ de Bernardini corpore hactenus adduximus, [Beati cultus mox ab obitu ipsius cœptus,] antiquum ejusdem Beati cultum, ad nostra usque tempora continuatum, satis superque probent, pro nostri tamen instituti ratione plura, quæ de eodem dicenda restant, in hoc § proferemus. Lucem hic nobis præcipuam præferet Innocentius Ticinensis jam toties laudatus; qui de argumento hoc Tractatulum scripsit sermone Italico, & ad Vitam per Bernardinum a Clastidio editam, iteratis typis vulgatam adjecit. Magnam ejus partem constituunt miracula in peculiari Appendice recensenda. Nullum dubium esse potest, quin Bernardini veneratio, quam apud populum vivus habuerat, mox post obitum creverit, & in cultum, qui Beatis deferri solet, fuerit commutata. Id sane evincunt ille perpetuus populi ad recens tumulati sepulcrum concursus, fusæ preces, actæ excubiæ, oblata dona, obtenta beneficia, sacrique corporis septimodecimo post obitum mense ad honoratiorem locum translatio, de quibus supra plura diximus.

[533] Nec his contenti Ticinenses voluere etiam Missas in ejusdem honorem celebrari; [ac deinde semper continuatus fuit,] quod cum sine Romanæ Sedis indulto non liceret, inventus est modus, quo eorumdem votis utcumque satisfieret. Ita diserte docet Waddingus in Annalibus ad annum 1494, num. 51, ubi de prima corporis elevatione agens, sic ait: Expositum per aliquot dies in omnium conspectum, in honorifico sepulcro, ex frequentibus oblationibus constructo, repositum est; & in vicino altari cœperunt tot celebrari Missæ, ut ab aurora ultra meridiem multiplicarentur. Tum subdit, idem corpus postea arcæ deauratæ inclusum, ad sacellum proprium translatum & altari impositum fuisse, additque: Ita vero ante & post translationem in celebratione Missarum obsecundatum est piorum devotioni, ut & cautum sit religioni; ne scilicet præscripti a sacrorum rituum præfectis limites negligerentur. Missa legitur in honorem B. Bernardini Senensis, donec per Sedem Apostolicam huic etiam Feltrensi proprii decernantur honores, quibus procurandis Romæ insistitur; factique sunt processus auctoritate Apostolica in urbe Feltrensi & Papiensi. Quod hic optavit Waddingus, tandem hoc seculo XVIII concessum esse, suo loco dicemus.

[534] [ejusque imagines radiis ornatas publice exponi] Alterum antiqui cultus argumentum sunt ejusdem Bernardini imagines diademate sive radiis circa caput ornatæ, qualem unam marmoreæ tabulæ pone Beati corpus post primam elevationem olim positæ, una cum epitaphio incisam fuisse asserit Innocentius Ticinensis, uti num. 514 dictum est. Præter hanc fuisse & alias, discimus ex bulla seu decreto Leonis X Papæ, pro concessione Officii ac Missæ Beati, nunc S. Francisci de Paula, in quo idem Pontifex earumdem usum memoravit, approbavitque. Hinc etiam Benedictus XIV Romanus Pontifex in erudito suo Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, lib. 2, cap. 24, num. 15 non dubitavit ejusdem Bernardini cultum mox ab illius obitu repetere. Proderit ipsius Benedicti verba adduxisse. Beatus hic Bernardinus, inquit, decessit anno MCDXCIV; ejusque cultus statim ab ejusdem obitu initium habuit. Summus enim Pontifex Leo X in suis Apostolicis litteris de anno MDXIII, quibus Missam & Officium concessit tunc Beato, nunc Sancto Francisco de Paula, testatus est, imaginem beati ejusdem Bernardini in ecclesiis Fratrum Minorum jam tum retentam fuisse.

[535] [permisit Leo X Pontifex.] Tunc subjicit laudati Leonis verba, quæ sequuntur. Nos igitur, qui fideles quoslibet ad Sanctorum Dei venerationem & jugem erga eos devotionem, ut ei, a quo omne datum optimum & omne donum perfectum procedit, placere studeant, prout possumus, libenter excitamus, hujusmodi supplicationibus inclinati, eisdem Fratribus, ut de cetero perpetuis futuris temporibus in eorum domibus Officium in memoriam ejusdem Francisci de uno confessore, sub nomine B. Francisci de Paula, hujusmodi annis singulis, ut supra celebrare, & in eorum Missis ac Matutinis & Vesperis ejusdem Francisci commemorationem sub nomine B. Francisci de Paula hujusmodi recitare, ejusque imaginem depingi facere, & in ecclesiis domorum suarum, prout etiam Fratres Ordinis Minorum de familia in eorumdem ecclesiis imaginem Fratris Bernardini de Monte Feltro, qui etiam proximis annis decessit, tenent depictam, tenere libere & licite valeant, ordinariorum locorum, & cujusvis alterius licentia super hoc minime requisita, auctoritate Apostolica, tenore præsentium licentiam & facultatem concedimus: Non obstantibus &c. Hactenus Leo X Papa, cujus decretum totum editum apud nos habes in S. Francisco de Paula tom. 1 Aprilis, pag. 165, ubi notatur datum anno 1513, Nonis Julii, id est anno decimo nono postquam B. Bernardinus excesserat e vivis.

[536] [Beatam illum etiam appellarum] Mitto varios scriptores partim illi contemporaneos, partim ætate proximos recensere, qui eumdem Beati titulo constanter honorarunt, & ex quibus ego aliquos, ac nominatim Bernardinum a Busto, vel de Bustis, illi quondam familiarem, in hoc Commentario jam laudavi, aliique legi possunt apud Innocentium Ticinensem in Historia cultus. Unum tamen & alterum hic addendum visum mihi est. Bartholomæi Simonii de Marostica, qui Beati Vitam anno 1531 Latine scripsit, testimonium laudatus Innocentius ex ejusdem Præfatione ad eamdem Vitam sic recenset. At nostra tempestate, qua morum perversitas immensior & fides imbecilior, eo potentiorem verbis Deus Medicum excitavit, odoram ex hac fœtenti valle rosam & vitiorum hamatis spinis, & præconizantem tubam producens, quæ Italiæ, totique Christiano generi paratum Dei flagellum enunciando, comminandoque, quam plurimas oves aberrantes ad suum pastorem Christum adduceret, vitæque puritate & sanctitate atque monstris prodigiisque confirmaret.

[537] Nam beatum Bernardinum Feltrensem, cognomine Parvulum, [scriptores synchroni & ætate proximi.] ab æterno huic nostro sæculo prædestinatum, a S. Bernardino Senensi prophetatum, a dæmonibus illustratum, a cunctis celebratum gentibus, appetitum, certatim efflagitatum; humilitatis, obedientiæ, puritatis, castitatis, continentiæ, vigilantiæ, charitatis in animarum salutem, fervorisque immensi, tum eloquii ex corporis imbecilitate incredibilis, scientiæ, sapientiæ, propheticæque virtutis chrismate unxit. Jacobus Gualla in Sanctuario Papiæ, quod anno Christi 1505, id est, anno undecimo post Bernardini mortem edidit, sed cujus secundam dumxatat editionem, anno 1587 factam habemus, lib. 6, cap. 10 eumdem titulum ei adscripsit his verbis: In ecclesia S. Jacobi extra civitatem Papiæ, quam colunt Fratres Ordinis Minorum de Observantia, jacet corpus beati Bernardini de Feltro, ejusdem Ordinis &c.

[538] Privatis scriptorum testimoniis addo aliqua a publica auctoritate profecta ex Innocentii Tractatu de cultu. [Ticinenses ex illius reverentia Judæos expellunt;] Pag. 249 & sequenti exhibet partem decreti a civitate Ticinensi anno 1527, die 3 Octobris facti, in quo inter alia vota pro avertendis reipublicæ calamitatibus ad Sanctos tutelares suos, suadente archipresbytero S. Mariæ de Gualdrasco, nuncupata sequens de expellendis Judæis confecerunt. Item ut hujusmodi gratia obtineatur, scientes, quod alias populus Papiensis promisit beato illi sacri verbi præconi, D. Fratri Bernardino de Feltro, quod nullo pacto in hac civitate permitterentur Hebræi habitare, tanquam inimici Christi nominis, eo quia, ubi præfati Hebræi habitant, semper ibi ira Dei remanet, & flagello Dei sæpius percutitur; ideo denuo ordinat, quod omnino de hac civitate expellantur ipsi Hebræi, ne amplius de cætero ad habitandum admittantur; ordinantes, quod statuatur tempus illis, qui habent pignora, ut intra tale tempus exigant; quo tempore elapso, interdicantur omnino, nec amplius admittantur ipsi Hebræi in hac civitate ad habitandum.

[539] Ibidem pag. 255 & sequenti ex B. Bernardini Vita, [annuam supplicationem] per Gratianum de Mevania Italice edita, recitatur sequens ejusdem civitatis decretum. Anno MDXCVIII die XXIX Aprilis. Convocato Consilio gener. Igitur ut beatus Bernardinus de Feltro, qui, dum in humanis agebat, frequentibus ejus concionibus & adhortationibus, atque aliis charitatis pietatisque officiis multum profuit huic Ticinensi populo, opem suam apud Altissimum omnium opificem, Deum ac Dominum nostrum, Jesum Christum, incessanter interponere valeat pro incolumitate & conservatione hujus urbis, quatenus ejus memoria aliquo gratitudinis officio recolatur inherendo requisitioni & precibus, quatenus opus sit, omnium fere Officialium paraticorum (id est, collegiorum) hujus civitatis, de qua in actis factum est partitum (id est deliberatio, consilium, vel suffragatio ab Italica voce partito) an expediat, vel ne?

[540] Videlicet, quod a modo in antea perpetuis futuris temporibus fiat oblatio solemnis & generalis juxta consuetudinem publicam in ecclesia D. Jacobi apostoli extra, prope muros hujus civitatis, [& oblationem auctoritate publica illi decernunt.] ubi asservatur conditum corpus prælibati B. Bernardini de Feltro adhuc integrum & incorruptum post centesimum depositionis annum; & hoc in Cal. mensis Maii: & ibidem juxta solitum aliarum oblationum offerantur faces consuetæ, tam per civitatem, quam per artes & paraticos; & pecuniæ, quæ nomine civitatis erogari solent in dictis aliis oblationibus. Et præsens partitum, quatenus opus sit, approbetur per consilium generale ad pleniorem illius observationem &c. Subscriptum: Bonetus abbas. Et datis balotis (idem, quod suffragiis) sumptisque suffragiis, obtentum fuit partitum, quod fiat, prout supra. Subdit ibidem Innocentius, collegium mercatorum eodem anno ac die in istam oblationem annuam consensisse, hac addita ratione: Et hoc pro gratia speciali obtenta ab omnipotenti Deo, mediante intercessione dicti B. Bernardini pro expulsione Hebræorum a præsenti civitate Papiæ. Præmiserat denique idem ipse, seu cujus Opusculum ille recudit, Bernardinus a Clastidio, istud velut tributum annuum in sua usque tempora inter solemnem Missam a magistratu civico omnibusque artificum collegiis eodem die 1 Maii persolvi solere.

[541] [Ejusdem opem contra pestem invocant;] Rursum pag. 256 & duabus sequentibus scribit, cum anno 1629 gravia pestilentiæ indicia Ticini haberentur, solemnem supplicationem ad B. Bernardinum publice indictam habitamque fuisse die XXIII Martii, comitantibus illustrissimo episcopo Fabritio Landriano cum universo clero tam seculari quam regulari, aliisque, omnibus accensas faces gestantibus, & circumlatis reliquiis, seu brachio S. Sebastiani. Probat autem id ex quodam regesto, in quo ejusdem memoriam anno subsequenti sive 1630, die XX Aprilis inscriptam exstare ait, & ex quo ista excerpsit: Quæ processio principium habuit ab ecclesia majori usque ad ecclesiam S. Jacobi extra mœnia ejusdem civitatis præsentis, pro impetrando auxilium beati Bernardini de Feltro, cujus corpus in dicta ecclesia requiescit, & qui fuit semper partialis tempore ejusdem vitæ protector hujus civitatis & intercessor apud Deum; in dictaque ecclesia ad ejusdem altare decantata fuit solemnis Missa ad impetrandum ejusdem auxilium.

[542] [una cum S. Syro patronum adsciscunt, edito voto] Cum posthæc pestilentia nihilominus invaluisset (eodem teste Innocentio) Conservatores sanitatis, ut vocant, anno 1630, die XIV Julii consilium convocarunt, in eoque B. Bernardinum simul cum S. Syro, ejusdem civitatis episcopo, peculiarem patronum sibi adsciverunt, facto decreto, quod ex eodem hic describo. Convocata congregatione DD. Conservatorum sanitatis &c. Primo, ut per intercessionem beatissimi Syri, hujus civitatis patroni & protectoris ac B. Bernardini de Feltro, cujus corpus requiescit in ecclesia S. Jacobi extra mœnia Papiæ, a quibus civitas ipsa, quamplures cives & alii diversas receperunt gratias in tanta præsentanea calamitate pestis præ cæteris omnibus fortioris, & cui si Dei omnipotentis gratia brevi tempore non succurratur, civitas ipsa desolabitur; & ad impetrandam gratiam liberationis, nullam aliam expeditiorem & meliorem viam dignosci *, quam altissimo Creatori preces porrigere, ejusdemque misericorditer auxilium implorare; utque facilius sit aditus, eum suppliciter exorare.

[543] Et prout nunc præfati DD. ut supra Conservatores congregati, nomine totius tribunalis ac populi hujus civitatis, [de expensis in ejusdem beatificatione vel canonizatione,] cujus & quorum vices gerunt, humiliter ac devote supplicarunt, & flexis genibus ante imaginem altissimi Creatoris ejus auxilium implorarunt, ut dignetur per intercessionem beatissimi Syri, ac B. Bernardini de Feltro, quos Protectores particulares ex nunc invocarunt & invocant apud Altissimum, ut a tanto conflictu epidemiæ, in quo civitas & incolæ acerbissime cruciantur, liberentur, ac talem gratiam assequi mereantur; prout sperant & confidunt eorum auxiliis compotes fieri; proinde in memoriam tantæ calamitatis & ardentis spei liberationis præfati DD. Conservatores nomine dictæ civitatis omnipotenti Creatori Domino nostro voverunt & vota fecerunt & faciunt, prout sequitur. Primo, quod civitas in eventu cujuscunque sanctificationis faciendæ de dicto B. Bernardino de Feltro, cum effectu & absque aliqua mora, & quavis causa cessante, erogabit scuta quinque centum auri, convertenda in dicta causa.

[544] Ulterius ad perpetuam memoriam beatissimi Syri &c, [aliisque faciendis: item aliæ supplicationes] ad hoc ut præfatus S. Syrus ac B. Bernardinus perpetuo ex eorum pietate dignentur hanc civitatem, cives & habitatores in præsenti calamitate pestilentiæ, ac semper & omni tempore illam & illos protegere, ut ita humiliter ac devote præfati DD. Conservatores exorarunt & exorant, atque obtinere sperant. Hactenus decretum valde vitiosum, ab Innocentio productum, qui deinde inter Miracula pag. 267, apud nos in Appendice 2, num. 8 scribit, hæc vota felicem successum habuisse, pestilentia eodem anno sublata. Præmiserat etiam pag. 240, vulgo notissimam Ticini esse antiquam consuetudinem aliquot piorum sodalitiorum seu confraternitatum quotannis uno e festis post Pascha cum supplici agmine procedendi ad B. Bernardini corpus in ecclesia S. Jacobi extra mœnia pro fructuum frugumque conservatione per ejus merita ab omnipotente Deo impetranda. Hujus antiquæ consuetudinis producta asserit authentica testimonia a sodalitiis S. Sebastiani Majoris, Crucifixi in S. Mariæ de Mille virtutibus, S. Mariæ de Laureto, Sanctissimæ Trinitatis, & S. Innocentii.

[545] Subdit denique, cum anno 1648 Cremonensis civitas ab hostili exercitu obsideretur, [a Ticinensibus ad ipsum institutæ.] pro ejusdem obsessionis solutione institutam fuisse a nonnullis Ticinensibus cum scholis doctrinæ Christianæ (vel litterariæ) ad Beati corpus peculiarem supplicationem, eaque occasione plusquam centum libras ceræ oblatum. Hæc obsidionis solutio in Memoriis historicis Europæis anno 1725 Parisiis Gallice editis contigisse dicitur præcitato anno 1648 die VI Octobris. Supersedeo pluribus, ut ad beatificationis causam Romæ agitatam ac tandem obtentam progrediar.

[Annotata]

* imo B.

* an dignoscunt?

§ XXIV. Causa beatificationis Bernardini sub Urbano VIII introducta & suspensa: resumpta sub Innocentio X, cultusque approbatus: alia pro ejusdem canonizatione gesta: Officium & Missa a Benedicto XIII concessa: pia oratio in illius sacello appensa.

[Cum Bernardini cultus jam esset immemorialis,] Prælucentem hic habeo sæpe laudatum Innocentium Ticinensem, cujus verbis ex Italico idiomate Latine redditis utar frequenter. Tractatum de B. Bernardini cultu sic exorsus est: Memoria virtutum sanctorumque operum servi Dei, Bernardini Feltriensis, per longam annorum seriem, nulla oblivione interrupta, a Majoribus tradita posteris, & continuatio miraculorum, quæ pro illius meritis ac patrocinio piis ejus clientibus Deus concedere dignatus est, fecerunt, ut ejusdem cultus ad illius imagines & sepulcrum in dies augeretur, sic ut, cum ad nostra tempora perventum esset, immemorialis cultus titulo tandem polleret. Hæc publica fama late diffusa pro fundamento posita, non solum in Italia, verum etiam in aliis mundi partibus (quas vellem, ut recensuisset Innocentius, si potuerit) sæpe formati processus sunt de hujus Servi Dei virtutibus & cultu.

[547] [introducta ejus causa est sub Urbano VIII, & processus confecti;] Ac primo quidem illustrissimus dominus Fabritius Landrianus, tunc temporis episcopus Ticinensis, auctoritate ordinaria anno MDCXXVI & duobus sequentibus examinavit articulos a procuratore causæ jussu reverendissimi Patris Fratris Benigni Januensis productos. Deinde ad totius familiæ Minorum preces causa beatificationis ab Urbano VIII Romano Pontifice felicis recordationis introducta sacrorumque Rituum Congregationi commissa fuit. Ab hac autem litteræ remissoriales & compulsoriales concessæ fuerunt directæ ad episcopum, archidiaconum & decanum Feltrienses, necnon ad episcopum, præpositum & archidiaconum Ticinenses, ut processus in specie super illius vitæ sanctitate, virtutibus ac miraculis conficerent; qui & ab iisdem auctoritate Apostolica confecti transmissique fuere, & a sacra Congregatione aperti, trium seniorum Romanæ rotæ auditorum examini commissi.

[548] [sed ob ejusdem Pontificis decreto deinde suspensa fuit,] Verum cum post hæc ab eodem Urbano VIII decretum prodiisset, quo cultus cujuscumque cum opinione sanctitatis mortui (sed a Sede Apostolica nec Sanctis nec Beatis adscripti) excepto tamen casu temporis immemorabilis, omnino vetabatur, causa suspensa fuit, processuumque approbatio dilata, donec novæ inquisitiones de obedientia decreto præstita factæ essent, vel de casu excepto constitisset. De decretis, quæ hac super re Urbanus VIII edidit, jam crebro facta est apud nos mentio, ac fuse eruditeque tractavit Benedictus XIV Papa in præclaro suo Opere de Servorum Dei Beatificatione &c. Ego pro subjecta materia hic tantum observo, laudatum Urbanum prius decretum suum, quod anno 1625 ediderat, altero confirmasse die V Julii anni 1634, in quo vetuit, ne in processibus interim inceptis ulterius procederetur, antequam probatum esset, eidem non fuisse contraventum. Hæc igitur causa fuit, quod, uti Innocentius Ticinensis asserit, processus, quos Ticinensis & Feltriensis episcopi cum suis delegatis auctoritate Apostolica instruxerant, desideratum exitum tunc non potuerint sortiri. Pergamus modo cetera ex eodem Innocentio narrare.

[549] Sic ille ibidem prosequitur: Cum interea prædictus cultus ob nova miracula in dies cresceret, [ac rursum, flagitantibus principibus, resumpta] illumque universus orbis canonizationis honoribus, quos summopere eidem vovebat, dignum judicaret, cœpit Hispania, Italia & Germania summo Pontifici Innocentio X, dicti Urbani VIII successori, supplicare, ut pendentem causam ad optatum finem perducere, Servumque Dei Beatis ac Sanctis adscribere dignaretur, & simul ecclesiasticum Officium de eodem Religioni Minorum concedere. Hunc in finem suas ad illum litteras dederunt magnum consilium status regis Catholici, idem ipse rex, qui litteris etiam oratoris sui operam addidit, ducissa & dux Mantuani, civitates Feltriensis & Ticinensis, episcopus cum capitulo, ac denique invictissimus imperator Ferdinandus (hujus nominis tertius) serenissimæ memoriæ, allaborante etiam excellentissimo serenissimæ reipublicæ Venetæ apud Romanam curiam legato, cui id illa vehementer commendaverat.

[550] Litteræ finem, ob quem datæ fuerant, consecutæ sunt, [sub Innocentio X Papa,] mandante Pontifice, ut causa resumeretur, litterisque remissorialibus a sacra Congregatione die XXI Augusti anni MDCLII datis ad episcopum Ticinensem, tunc Franciscum Biglia, ut auctoritate Apostolica processum instrueret de Servi Dei cultu immemorabili, ex quo constaret, illum comprehensum esse in casu in decreto congregationis sanctissimæ Inquisitionis excepto. Post formatum processum, qui ejusdem anni die X Septembris inchoatus, subsequenti anno MDCLIII die X Octobris terminatus fuerat, cum ex eo jam constaret de antiquitate imaginum illius cum radiis depictarum in variis locis & admodum frequentium in civitate Ticinensi; cumque in eodem probata essent vetusta consuetudo offerendi ceram, votaque a civitate & collegiis facta, necnon supplicationes a sodalitiis, scholisque doctrinæ Christianæ * ad ejusdem altare in ecclesia S. Jacobi institutæ, hisque etiam adjuncta essent fide digna testimonia variorum scriptorum, qui de ipso sive ex professo sive casu loquentes, eumdem cum Beati titulo omni tempore nominarunt; decisum fuit pro immemorabili illius cultu, editumque a sacra Congregatione sequens decretum.

[551] Relato per Eminentissimum dominum Cardinalem Aldobrandinum particulari processu in causa Servi Dei Fratris Bernardini de Feltro Ordinis Minorum Apostolica authoritate confecto per episcopum Papiensem super casu excepto a decretis sanctissimæ Inquisitionis editis super non cultu, [qui illius cultum immemorialem approbans,] & per fel. rec. Urbanum VIII approbatis & confirmatis, ob cultum immemorabilem dicto Servo Dei exhibitum, eadem Congregatio sac. rituum, præsente & audito R. P. D. Fidei promotore, censuit, non fuisse contraventum præfatis decretis in casu & ad effectum, de quo agitur; ideoque posse in causa ad ulteriora procedi, si Sanctissimo D. N. placuerit. Die XXVIII Martii MDCLIV. Et, facta relatione per Eminentissimum D. Cardinalem Sacchettum, Sanctitas sua (Innocentius scilicet Papa X) annuit die XIII Aprilis MDCLIV.

[552] Hinc summus Pontifex Benedictus XIV lib. 1, [ipsum æquipollenter beatificavit.] cap. 3 observat, Bernardinum nostrum beatificatione æquipollenti in Beatorum album relatum esse, atque inter illos numerat, qui post Urbani VIII decreta per probationem casus excepti isto modo Beatis adscripti fuere. Si sententia Ordinarii (inquit ibidem num. 4) vel judicis delegati faveat casui excepto a decretis Urbani VIII, eademque confirmationis robur obtineat a sacra Congregatione, & sacræ Congregationis responsum a Pontifice approbetur, Dei servus, in cujus causa hæc fuerunt obtenta, dicitur æquipollenter beatificatus. Rationem hanc addit: Cum enim beatificatio nihil aliud sit, quam permissio cultus pro aliquibus determinatis locis; de cultus autem permissione dubitandum non sit, quotiescumque casus exceptus a decretis Urbani approbetur, de æquipollenti idcirco beatificatione minime dubitandum esse videtur. Tum num. 8 ait: Tempore Innocentii X per approbationem cultus immemorabilis æquipollens beatificatio concessa est Beatis Bernardino Ptolemæo, fundatori Congregationis Montis Oliveti, Nicolao Flue Eremitæ Helvetio, & Bernardino de Feltro Ordinis Minorum.

[553] [Facti sunt novi processus auctoritate Apostolica,] Redeo ad Innocentii relationem, quam post sacræ Congregationis decretum mox datum sic prosequitur. Ut ulterius procederetur in dicta causa beatificationis & canonizationis, novæ litteræ remissoriales destinatæ fuerunt ad tres illustrissimos ac reverendissimos episcopos, dominum Hieronymum Melzi episcopum Ticinensem, Carolum Setala episcopum Derthonensem, & Hieronymum Franciscum Miroglii Casalensem, qui secundum articulos & interrogatoria in iisdem litteris præscripta processum de virtutibus & miraculis dicti Servi Dei confecerunt, convenientes in ecclesiam S. Mariæ de Laureto ad examinandos testes aliosque juridiciales actus exercendos; eaque occasione apparuit largissima pietas & devotio civium in tanti negotii expensis subministrandis.

[554] [præsertim Ticini,] Hactenus laudatus Innocentius, deinde subdens multa miracula beneficiaque coram illis delegatis judicibus producta probataque fuisse, quæ sequenti capite recensuit, & ego ex illo in Appendice recitabo. Horum ultimum contigisse ait anno 1662 eo ipso die, quo iidem episcopi integrum Beati corpus visitaverant. Eodem anno Majores nostri Godefridus Henschenius & Daniel Papebrochius Ticini versabantur, quorum hic in Actis S. Francisci de Paula tom. 1 Aprilis pag. 165, num. 92 ad propositum nostrum hæc ait: Cujus (B. Bernardini) corpus extra muros urbis Papiensis venerati sumus anno MDCLXII, quando Papiam convenerant commissarii Apostolici in ordine ad canonizationem audituri testes. Ceterum Innocentii libellus anno 1664 typis editus, post prædictum annum 1662 gesta non memorat, clauditurque cum voto auctoris pro Bernardini canonizatione a Sede Apostolica aliquando impetranda.

[555] [causaque ulterius acta Romæ est,] De eadem causa postea coram sacra Congregatione Romæ agitata variis in locis sæpe laudati Operis meminit Benedictus XIV summus Pontifex. Lib. 1, cap. 32, num. 12 scribit, quamvis jam præcessisset declaratio casus excepti a decretis Urbani VIII, institutum tamen examen esse per modum dubii formalis, an de ejusdem virtutibus Theologicis & Cardinalibus constaret. Lib. 2, cap. 49, num. 17 de approbatione validitatis processus illius hæc ait: Cum in causa Papien. seu Feltren. canonizationis B. Bernardini de Feltro Ordinis Minorum Observantiæ S. Francisci quæstio esset de validitate processus, sacra Congregatio, referente Cardinali Aldobrandino, die X Junii MDCLXIV approbavit quidem validitatem processus, sed simul dixit, nullam rationem habendam esse illorum testium, quos adnotatum est respondisse per verbum Recte, seu dixisse, Articulum esse verum. De eadem illa Congregatione eodem die annoque habita iterum meminit lib. 3, cap. 6, num. 10, ubi addit, inter testes admissos non fuisse tres e quatuor causæ procuratoribus, quamvis illi examinati fuissent.

[556] Rursum lib. 2, cap. ultimo, num. 8 tradit, die XIV Junii anni 1687 petitam concessamque fuisse dispensationem, [sed nihil pro cultu obtentum, nisi Officium & Missa,] ut in una eademque Congregatione dubium de virtutibus Theologalibus & Cardinalibus proponeretur. Ejusdem libri 2, cap. 27, num. 9 & 10 loquitur de examine Operum a B. Bernardino scriptorum anno 1696 die XXI Januarii, 1 Septembris & XXIV Novembris a Congregatione sanctissimæ Inquisitionis commisso. Verum quidquid in hisce omnibus actum fuerit, B. Bernardini canonizatio hactenus ad desideratum finem adducta non est; sed concessa tamen Officium & Missa, licet virtutes illius nondum approbatæ fuissent. Ita docet laudatus Pontifex lib. 4, parte 2, cap. 4, num. 3, ubi de ejusmodi concessionibus tractans, Quod attinet ad observantiam, inquit, seu consuetudinem sanctæ Sedis, prætermissis exemplis, quæ sunt anteriora decretis Urbani VIII, multa adsunt exempla decretis ipsis posteriora, in quibus, probato casu excepto, ante discussionem & approbationem virtutum facta est concessio Officii & Missæ in honorem Beatorum beatificatione æquipollenti: in honorem videlicet B. Columbæ Reatinæ, B. Bernardini Ptolemæi, B. Nicolai de Flue, B. Bernardini de Feltro &c.

[557] Decretum hoc a Benedicto XIII Papa anno 1728 concessum, [quæ Benedictus XIII Ordini Seraphico & civitatibus Ticino & Feltriæ concessit.] nobiscum communicavit admodum R. P. F. Hermannus Janssens Ordinis Minorum Recollectorum exprovincialis & lector jubilatus provinciæ Germaniæ inferioris, quale ego hic subnecto. Decretum totius Ordinis Minorum, necnon civitatum Papien. & Feltrien. Sanctissimus Dominus N. Benedictus XIII ad humillimas preces P. Fratris Bernardini de Nicea Ordinis Minorum Observantium Reformatorum S. Francisci, & causarum Beatificationum & Canonizationum totius sui Ordinis Postulatoris, benigne indulsit atque concessit, ut die XXVIII Septembris festo B. Bernardini de Feltria Ordinis Minorum de Observantia in tota Religione Seraphica, cui nomen dedit, necnon in civitate Papiensi, in qua sacrum ejus corpus requiescit, & in civitate Feltriensi, ubi natus fuit, Officium ipsius de Communi Conf. non Pontif. sub ritu duplici & Missa respective celebrari possit ac debeat. Die III Augusti MDCCXXVIII.

N. Card. Coscia.
��Loco ✠ sigilli
N. M. Archiepiscopus Apamensis S. R. C. Secret.

Consequenter ad hæc celebrat festum ejus totus Ordo Minorum Officio ac Missa ex prædicto Communi primo loco, cum lectionibus primi Nocturni de Scriptura occurrente, uti ex eorumdem Directorio anni 1757 didici. Ceterum ego mea reliquorum votis libens adjungo, ut B. Bernardinus Sanctorum albo aliquando inseribatur.

[558] [Antiphona & oratio in illius sacello appensa.] Pro coronide hic appono antiphonam & orationem, quas in Beati sacello appensas, & ab ejusdem piis clientibus recitari solitas, Waddingus ad annum 1494, num. 59 scribit, sic inquiens. In sacello, in quo jacet, aliisque cœnobii locis innumeræ conspiciuntur tabellæ votivæ, variique generis donaria appensa, quæ miraculorum denotant multitudinem. Inter multa, quæ illic scripta conspiciuntur, habetur & hæc antiphona pulchræ tabulæ inscripta. Eam obtulit ex voto, & prope tumulum affixit Seraphinus Feltrensis. Pii quoque Bernardini sectatores eum hac devota commemoratione salutant:

“O sydus Feltriæ, gemma caritatis, splendor pudicitiæ, zelator paupertatis, lustrator sapientiæ, protector veritatis, amator innocentiæ, cultor virginitatis, ante thronum fulgidum æternæ Majestatis para nobis aditum divinæ pietatis Alleluia.

℣. Implora nobis gratiam, beate Bernardine

℞. Per fontis abundantiam pietatis divinæ

Oremus, Beati famuli tui Bernardini nobis, quæsumus, Domine, præclara merita suffragentur, & quæ nostra fragilitas non præsumit, ejus apud te supplex oratio gratiam, quam postulamus, obtineat salutarem. Per Christum Dominum nostrum. Amen.”

[Annotata]

* vel litterariæ

BREVE ELOGIUM
Auctore Luca Waddingo tom. 15 Annal. Minor.

Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia (B.)

A. Waddingo.

[Corporis forma, mores, abstinentia,] Vultu a venerabili, gravi, sed placido & hilari, moribus etiam compositis & delectabilibus, omnium rapiebat oculos & affectus. Naturæ, quantumvis debili, nihil indulgebat singulare, communi victu & vestitu contentus. In cibo & potu parcissimus, in continuis discursibus & perpetuo labore vix necessaria suscipiens. Bellaria aut saccaro condita, etsi extenuatæ complexioni opportuna, frequenter ab amicis transmissa, noluit admittere; vel nuncium remittebat, vel oblata infirmis mittebat, dicens, delicias istas pauperculum dedecere mendicum. Vinum bene dilutum absque ullo delectu in minima bibebat quantitate; neque aliquando auditus est rubeum, a medicis propter herniam commendatum, aut aliud quodcumque genus nobile, generosum aut leve petiisse.

[2] [severa victus & vostitus ratio.] Jejunia ab Ecclesia instituta, vel suæ Religioni peculiaria, rigorose observavit, nullo prætermisso die, quantumvis longo itinere vel arduo labore conficeretur. In vigiliis B. Mariæ panem solum admittebat & aquam; reliquis jejunii diebus semel dumtaxat edebat, nihilo prorsus sub noctem delibato. Ter in hebdomada juxta sui sodalitii consuetudinem, sive inter suos residens, sive extra pererrans, asperis flagellis in se animadvertebat; iis, qui *, ut indulgentius secum ageret, rationem reddens, dæmones valde timere Religiosorum flagella, atque ad ipsum flagri fugari conspectum. conspectum. Vestis ei paupercula & segmentitia; novamque ferre pudebat. Somnus ei brevissimus, duarum plerumque horarum, & triginta continuis annis nulla umquam nocte ad Matutinas preces surgere prætermisit.

[3] Summo mane sub auroram, præmissa semper confessione, Sacrum celebrabat vel audiebat, dicens, rem turpem esse, Religioso præsertim viro, a sole præveniri. In oratione assiduus & fervidus ruminabat secum, quidquid erat in concione dicturus, [Studium puræ conscientiæ & orationis cum fiducia in Deum:] Deum rogans, ut prius in se, mox in auditoribus, eum produceret fructum, quem suæ gloriæ, & fidelium animabus magis noverat expedire. Hinc accensi sermones & fervida ex ardenti pectoris fornace prodibant eloquia: unde desumpta est occasio in urbe & agro Feltrensi ejus imagini hæc verba circumducendi: Ignitum eloquium tuum, Bernardine beate. Importuna & molesta adventantium visitatione cum tempus concionibus componendis deesset, ad orationem recurrebat, dicens, brevius & melius orando, quam studendo, componi. Spem omnem in Deo, bonorum omnium auctore, ejusque Genitrice reponebat: ubicumque ergo ad prædicandum hærebat, orationes omnium Religiosorum & monialium, & quos noscebat, piorum virorum per socios exposcebat, dicens, sparsum divini verbi semen non nisi rore cœli posse fructificare.

[4] Sacrosanctum Jesu nomen summa reverentia intimoque cordis affectu prosecutus, [amor in Christum ejusque Matrem, humilitas,] frequens habebat in ore, & erga sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum vehementer exardescens, nullam præteribat occasionem ubique ejus cultus augendi. Virginis Mariæ laudes perpetuo celebravit, neque unquam ad votum potuit ejus encomiis satiari. Paupertate dives solum sarcinulas ferebat librorum, reliqua omnia contemnens mundana. In humilitate radicatus nullam admisit libenter prælaturam; & cum se suosque sermones tam ab eloquentia, quam a fructu commendari persentiret, Deo omnem laudem & gratiam referendam esse dicebat, cui placuit per infirma & contemptibilia mundi potentiæ suæ monstrare majestatem, eosque fructus in Christi fidelibus producere, in quibus ille minimam habebat participationem; non aliter quam musca, cornui * bovis arantis inhærens. Illius totum esse asserebat, qui dixit: Sine me nihil potestis facere.

[5] In omnibus, quas exercuit, prælaturis vilissima quæque subibat officia; [paupertas, charitas, fortitudo.] panem ostiatim mendicabat, domum verrebat, utensilia lavabat, nullo umquam parcens labori. Pietate erga pauperes, infirmos, afflictos, flagrabat incredibili; utque misellos egenosque Christianos ab Hebræorum liberaret voracitate, quos non subivit labores & tribulationes? Læto & jucundo vultu omnes humanissime excipiebat, mœstosque socios, vel itinere vel labore fatigatos, piis jocis, modestisque facetiis exhilarabat. Per universam Italiam peregrinatione suscepta, nullo ferme loco consistens, ut omnes Christo lucrifaceret, jumenti numquam voluit admittere subsidium b; sed semper pedes per nives, pluvias, scabrosa itinera, loca horrida & aspera lætanter incedens.

[6] Cum Florentia, uti retulimus, ejiceretur, visus est radius igneus ex ore illius prosilire. [Miraculis illustratur.] Lucæ concionantem viderunt auditores radiis circumdatum; alia vice rosam pulcherrimam ore tenentem c. Aquilæ angelum ante conspectum prædicantis librum apertum tenentem d. Mirabilis quidem fuit in omnibus operibus suis, pleneque complevit prolatum de se a S. Bernardino Senensi vaticinium, a nobis alias relatum e. Ut vero ad portentosa ejus opera descendamus, miracula sequentia narranda duximus ex Legenda Actisque Mss. & duobus processibus, Ticini & Feltri compilatis, quæ majoris claritatis & tædii vitandi gratia, secundum varias morborum affectiones distribuemus.

ANNOTATA.

a In Commentarii § 1 monni, cur Elogium hoc edendum censuerim: nempe ut, cum nullam ex antiquis Beati Vitis habeam, lector eximias ejusdem virtutes, quæ per universum Commentarium sparsim narrantur, compendiose hic possit pervolvere.

b Quoties nempe per afflictam valetudinem utcumque potuit eo abstinere; nam semel illum per aliquod breve itineris spatium usum fuisse, in Commentario diximus.

c De hisce tribus prodigiis Waddingus alibi nihil dixerat; meminit tamen Bernardinus a Clastidio in Vita cap. 6, laudans Cimarellam cap. 21 & Marcum Ulyssiponensem parte 3, lib. 7, cap. 24.

d Adi Commentanrium num. 250.

e Consule dicta ibidem num. 34.

* adde suadebant

* imo cornu

MIRACULA ET BENEFICIA
Ab eodem Luca Waddingo collecta.

Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia (B.)

A. Waddingo.

CAPUT I.
Contracti erecti: epilepsia, morbus articularis, Hydrops, hernia, lues venerea & apostemata abacta: cæci, surdi, muti, claudi, vulnerati, ulceratique curati.

[Duæ contractæ Ticini, & alter Venetiis,] Joannis a a Navi uxor Catarina, integro mense membris penitus contracta, nullo modo in lecto se movere valens, ea ipsa nocte, qua Vir Dei decessit b, sibi apparentem radiorum splendorem fulgentem conspexit, & orationes quasdam ut recitaret, dicentem audivit; statimque pulso morbo, conjugem exsuscitat, &, quæ facta erant, enarrat. Summo mane in templum conjuges ambo perrexerunt, mortuumque conspexerunt, quem adhuc vivum reputarunt. Simili morbo longo post tempore liberata est filia Philippi Rivoldi, quæ veluti mortua per menses immobilis jacuerat. Cum Venetias rumor pervenit, Bernardinum decessisse, aromatarius quidam, contractis a cingulo deorsum nervis, absque ferulis incedere non poterat, & plerumque lecto decumbebat. Vincentina uxor, auditis, quæ de Bernardini referebantur mirandis operibus, pro mariti oravit salute, vovitque, se devotum illi obsequium præstituram. Cum nihil horum intellexisset maritus, miratus est, se, nullo superstite morbi vestigio, sanum effectum; sed cum a conjuge votum resciret, ut confestim solveret, rogavit, gratesque suo egit Liberatori.

[2] [ac duo pueri Cremæ, pariter contracti sanantur.] In urbe Cremensi c Annibalis filius bimulus, crure, brachio, & toto latere dextro, attractis nervis, vehementer dolens, multo fuit oneri & dolori parentibus; nihil enim, quod prodesse posset, aut medici suaderent, prætermissum. Suaserunt aliquando amici, ut voto facto Bernardini opem implorarent. Fastiditi responderunt: “Nescimus, cui amplius vota profundamus; tot tantisque emissis, caput hebescit. Vos illi vota porrigite; quidquid promiseritis, nos persolvemus.” Res mira! emisso ab hortatoribus voto, puerulus ea nocte convaluit, & quod illi spoponderunt, mater exhibuit. Eadem in urbe puerulus alter, toto impotens corpore, pollicentibus parentibus, habitu Franciscano indutum se ad Viri sancti sepulcrum conducturos, membrorum usum recepit.

[3] Alexandri Mirandulæ, viri Ticinensis d filius, partes demissiores stupidas habuit & sideratas. [Alii simili malo, ac mulier insuper apostemate liberati.] Bernardini meritis cum sanarentur, pater ad ejus sepulcrum crus argenteum appendit. Bonacursis civis Parmensis, illo etiam invocato, a trium mensium stupore sanatus est. Vincentiæ Cypriani filia, cui armus cum brachio stupebat, rogans Divum hunc auxiliarem, convaluit. Antonius Barensis e annis decem paralyticus, retorto collo, hianteque ore ad aurem usque, frustra adhibitis remediis, solum illud efficax probavit Bernardini invocati patrocinium. Nervis resolutis, membris capta, in inguine durissimo laborans apostemate fœmina quædam Cremensis, cum longo tempore decumberet, induceretque medicum Hebræum, & postea reminisceretur Bernardinum vehementer invehi solitum in eos, qui a Judæis se curari permittebant, eum repulit, remediumque a Bernardino imploravit. At ille ferre diu non distulit: nam & illa statim melius cœpit habere, & post dies octo ex integro convaluit.

[4] Etsi nulli remedio cedat hic morbus Herculeus f, [Quatuor epileptici per illum] aut deifica leus, virtute tamen Bernardini non semel superata est. Agnesina Simonis Gracini conjux, Ticinensis cœnobii, ubi Vir Dei requiescit, Fratres advocavit, porrectaque argentea imagine, “En, inquit, hanc offero, Patres, pro filia mea, quæ sæpissime mente & sensibus alienata corruebat, sed nunc Bernardini vestri meritis perfecte liberata est.” Antonius Neapolitanus, paralyticus simul & epilepticus, translatus ad monumentum Servi Dei, se illi ex animo commendavit, atque illico ab utraque sanatus est ægritudine. Quam ob rem cunctis admirantibus, qui aderant, coram episcopo vicario, ad publicam firmamque rei fidem notarii manu conscriptum est miraculum, & tabella ad sepulcrum appensa.

[5] Alegrina Mazentina Ticinensis, frequenter hoc malo corruens & misere affecta, [sanati; morbus articularis a duobus] post longum frustraneumque remediorum experimentum, intercedente Bernardino, gressibus confirmata est, malo penitus expulso. Bartholomæus Simonis, unus ex scriptoribus actorum Bernardini g testatur, sororiam suam Cherubinam, Clarissam monasterii S. Bernardini Vincentini, eodem sontico morbo laborantem, liberatam fuisse, chartula, cui manu Viri Dei Jesu nomen erat inscriptum, ad collum appensa. Parmæ, dum Montem pietatis institueret h, & ministros curandis rebus præscriberet, præsidem totius negotii deputavit virum probum & pium, pauperum amatorem. Hic, cum se vehementer podagra & chiragra statis anni temporibus vexari causaretur, & proinde non posse onus istud subire, Bernardino Deum rogante, ab acuto isto dolore deinceps se sensit immunem. Dum adhuc jaceret in feretro Bernardinus, Franciscus de Caballis Ticinensis cum aliis ad mortis & sanctitatis famam, licet æger accurrit; tactoque corpore, domum rediit incolumis.

[6] In Albano i oppido cum grandioris ætatis fæmina, in immensum crescente aqua intercute, a medicis linqueretur ut incurabilis, [& a duobus aliis hydrops abactus.] votum vovit, se Bernardinum veneraturam, in honorem ejus ut simulacrum fieret, curaturam, pictamque tabellam ad sepulcrum missuram, desiccato humore quam celerrime, medicis admirantibus, divina virtute tumor omnis abscessit. In urbe Parmensi hoc ipso veterno, seu aquoso languore, puerulus laborabat, donec emisso a patre voto de honoranda sancti Bernardini memoria, a ventris inflatione liberatus est.

[7] [Varii herniosi, partim post factum votum,] Passus ipse Bernardinus ex utroque latere molestum herniæ malum, iis compati novit, qui decidentium viscerum onera portabant; omnemque potestatem super herniosos Deum illi concessisse visum est, qui pro Christo quam diutissime gravem hanc affectionem patienter toleravit. Cremæ Christophorum hortulanum graviter ramice laborantem, postquam argenteam imaginem sepulcro appendendam promisit; Fratrem Franciscum Varium prædicatorem, necnon Fratrem Peregrinum laicum, ubi ejus femoralia tetigerunt; alios duos, Cremenses juvenes, quorum alter filius erat Bartholomæi de Vermicato, emissis votis, perfecte sanavit.

[8] [partim aliter implorata Beati ope,] Franciscus chirurgicus, qui alios quandoque hoc malo liberabat, cum se curare non valuisset, Servum Dei quam religiosissime colere cœpit, & templum, in quo picta ejus imago venerationem obtinuit, invisere, vel tum maxime, postquam audivit, eo malo ipsum Dei Servum diu laborasse. Cum vero semel ardentius oraret, sequenti nocte sensit se penitus liberatum, postquam annis triginta quinque tædiosæ huic passioni subjacuit. Patavij Antonius Turchetus herniosus, cum in aurora vehementer doleret, visus est Bernardinus sibi apparuisse, & interrogasse: “Mene nosti? Ne timeas, vove, & salvus eris.” Vovit; statimque viscera ad locum suum regressa sunt, & tumor evanuit. Beneficium receptum testaturus, & gratias Curatori acturus, argenteam imaginem Ticinum misit, sepulcro affigendam.

[9] [incolumitate restituti.] Ad ripam Nanzani k Fratrem Joannem Chiensem, Ordinis Minorum Observantum, annis novem magna molestia defluentia ex parte dextera viscera gestantem, post orationem & vota Vir Dei suo compassus sodali, mirabiliter consolidata ruptura, hoc fœdo onere levavit. Similiter Fratrem Peregrinum e Nono, ejusdem Ordinis, hoc malo diu gravatum, & Jacomini de Arena filium, post patris preces & lacrymas extemplo sanavit. Peregrinus rem, uti gesta est, scripsit, & publici notarii singrapha confirmari curavit. Jacominus cum filio ad sepulcrum progressi, gratias & donaria suo obtulerunt Benefactori. Catarinæ Papiensis, Joannis Mariæ de Navi conjugis, de qua supra diximus, filius ruptura utriusque partis per annos octo fatigatus, dum tertio genitor ad sepulcrum Viri Dei pro illo oraret, turpi hoc onere se levari persensit.

[10] [Votis invocatus luem veneream pellit;] Joanninus Piccapredius Papiensis, gravi febre & morbo Gallico fœdissimo, quasi lepræ specie ex articulari, & apostemate, & pruriente undequaque corporis commixto oppressus, inde etiam factus surdus, vovente uxore, se curaturam, ut aliquot Missæ legerentur, cingulum suum lapillis respersum oblaturam, & tabellam ad sepulcrum posituram, pulsis omnibus pravis affectionibus, incolumis evasit. Ab eadem horrenda & ferme incurabili ægritudine Paulinus de Rubeis ejusdem urbis, postquam magnæ pustulæ per totum corpus erumperent, & ille promitteret ceream imaginem, suæ staturæ æqualem, ad tumulum se delaturum, perfecte mundatus est; aliique multi ab hac turpi contagione ejus meritis sunt liberati.

[11] Multorum varia apostemata ab eo desiccata testantur pleraque signa cerea & pictæ ad monumentum tabellæ. [varii generis apostemata purgat;] A fistula, a tumore item gutturis, & levi apostemate, quod Bacium vocant; atque a fluxu ventris Mariam Romariam Papiensem, a medicis desperatam Bernardinus sanavit. Alexandrum etiam adolescentem, Joannis Crizzi doctoris Papiensis filium simili malo quinquennali, & strumis Bartholomæum de Caponibus, fratrem germanum Hyppolitæ Clarissæ, de qua inferius, Florentiæ a periculoso capitis apostemate, emissa statim post conceptum votum sanie multa per aures, plene liberavit. In eadem urbe Catharinam, Antonii Quocieci conjugem, longo tempore sub ilia vexabat grave durumque apostema, seu abscessus malignus, nullo medicabilis remedio. Medici, desperata fœminæ salute, mederi restiterunt. Applicato operimento cervicalis seu pulvini parti affectæ, statim vomica erupit l, brevique tempore perfectæ sanitati mulier restituta est.

[12] Unum vel alterum documentum pro collatis singulis beneficiis in medium proferemus. [cæcis visum, surdæ auditum, mutis loquelam,] Ticini Bernardina, Bassani de Paganis filia, utroque lumine ex longa infirmitate orbata; & in comitatu Ticinensi ruris Gaboli altera Bernardi filia, ex varorum multitudine infectique humoris abundantia excæcata, emissis votis, illuminatæ sunt. Idem beneficium alii receperunt. Habitabat prope ecclesiam S. Jacobi, in qua Vir Dei requiescit, mulier quædam longo tempore surdescens, nihil penitus per annos multos aure utraque percipiens: precibus ad recenter defunctum Bernardinum effusis, apertæ sunt aures, & perfecte cœpit audire. Joanninæ ex Molinatio Papiensi filia, cujus eadem mater a dolore capitis liberata fuerat, diuturni vi morbi quinquennio muta & immobilis, post emissum votum cum sanitate loquelam etiam recuperavit. Eadem in urbe Stephani Eustachii puer, diebus decem mutus, facta ad Servum Dei oratione, perfecte locutus est.

[13] Joannina Flocca, utroque capta crure, nusquam absque ferulis Papia incedens, [claudis vel aliter incedere nequientibus, gressum reddit.] ad Bernardini tumulum orans, voti compos effecta, scipiones monumento appendit, suis viribus gradiens hilariter recessit. Jacobum Sicchum Cremonæ, sola commendatione huic Christi Famulo concepta, incolumem extemplo redditum, publica documenta testibus corroborata confirmant. Franciscus Theutonicus altero crure claudus; Joannes Antonius Curtius Papiensis, tribus annis inflato pede & crure, nullo pacto ambulare potens; Francisci Choortis uxor ferulis semper innixa; Margarita de Eustachiis inveterata coxendice longo tempore claudicans, virtute & meritis Servi Dei solidatis gressibus, recto deinceps corpore ambularunt. Frater Joannes laicus Minorita Observantinus genu, quod nulla arte sanari potuerat, quatuor menses dolenter gestarat; facta oratione, & tacto corpore Servi Dei, dum in feretro jaceret, sanus exurgit m. Eodem ferme tempore Frater Lazarus a Monasteriolo Pedemontanus, utroque dolens crure, in templum descendens & orans, Servi Dei sepulcrum veneratus, morbo liberatur.

[14] Prope Alexandriam Statiellorum n in Insubria cecidit e scala gestatoria in perticam fœmina, unde rupto ventre, viscera prominebant. In lectum gestata, [Mulier e scala lapsa, puer graviter in capite læsus,] cœpit invocare Bernardini nomen, & obdormiscens parumper, dum evigilat, sentit ventrem colligatum. In villa S. Leonardi III. M. P. a Ticino juvenculus, cultellum manu tenens, cadit in mucronem, qui a fronte ad obversam capitis partem pertransiit. Mater accurrens, extracto difficulter cultro ossibus inhærenti, videt ex utraque parte sanguinem fistulatim profluere, obstruit foramina lineis fasciolis. Ita graviter & periculose utrimque saucium in lectum defert, votis & precibus Bernardino commendat, & mane sequenti absque ulla læsione aspicit incolumem. In tantæ rei testimonium & gratiarum actionem mater formam capitis, ipsumque vulnerum instrumentum sepulcro appendit o.

[15] [aliique graviter vulnerati, sanantur.] Continus Stradiotus Bergomas p, in bello adversus Gallos pro liberatione Italiæ sub hoc tempus suscepto, in capite lethaliter vulneratus; Franchinus Brixiensis, cadente desuper ligno, pede saucius, ingenti affectus dolore; Sebastiani sartoris Patavini filiolus, ex incunabulis cadens, capite ad mortem alliso, tribus horis reputatus exanimis; Andreas, barbitonsor Ticinensis, ex casu in crure vulneratus; Gabriel eadem urbe natus, ex equo in terram projectus, capite vulneratus, totoque colliso corpore per septennium dolens, invocati Bernardini mirabile senserunt adjutorium.

[16] [Fœda ulcera sublata.] Dominica, Monte Luganeo q oriunda, in agro degens Veronensi, quatuor annos ulcus in pectore tulerat; cui dum chyrurgi ignem statuunt adhibere, expavescit, beatique Viri opem secreto implorat. Redeunt ex composito chyrurgi ustulaturi; sed curatum ulcus persentiunt; quod dum ægre credunt, jubent ostendi. Ut viderunt, Dei potentiam in Sanctis suis digne commendarunt. Jacobinam Græcam, non longe a S. Justinæ æde Ticini domicilium habentem, herpes exedens, depascensque ulcus vehementer cruciabat, & Joannam uxorem Ambrosini Stradæ ulcus palmare in ventre, e quo vermes serpebant & intolerabilis fœtor prorumpebat, valde affligebat; sed utrique Bernardini pietas medetur.

ANNOTATA.

a Waddingus, qui varias morbi species a B. Bernardino curatas in suas classes divisit, singulis suos titulos, ac primæ quidem istum præfixit: Contractos rectificat. Ego eosdem prætermisi, quia in titulis capitum & additionibus marginalibus id ipsum solemus præstare.

b Beatum obiisse die 28 Septembris anni 1494, probavi in Commentario prævio § 21, ubi etiam hanc Catharinæ curationem ad proprium locum retuli num. 502.

c Crema, indigenis pariter Crema dicta, episcopalis civitas est ditionis Venetæ in Longobardia, & sui agri, vulgo il Cremasco appellati caput.

d De Ticino, Parma, Vicentia, aliisque civitatibus, quarum notitia in Commentario data est, nihil hic annotabo, ne dicta repetam.

e Barium, Italis Bari, regni Neapolitani civitas archiepiscopalis est in ora maris Adriatici.

f Loquitur hic de morbo epileptico, de quo hunc titulum præmiserat: Epilepsiam expugnat.

g Consule Commentarium meum num. 4 & seq.

h Hujus Montis institutionem ad annos 1487 & sequentem referri, dictum in Commentario est § 10. Miraculum, quod sequitur, idem est cum illo, quod in Commentario num. 505 jam dedi.

i Albanum parva Campaniæ Romanæ civitas est, Cardinalitio episcopatu sublimata.

k Apud Bernardinum a Clastidio Italice dicitur nella Riva di Nazzano, qui locus mihi ignotus est.

l Ita correxi ex ejusdem Waddingi Annalium editione Lugdunensi anni 1648, cum in Romana anni 1736, qua utor, legeretur: vomice rupit.

m Hoc idem miraculum jam retuli in Commentario num. 505.

n Alexandria Statiellorum, incolis Alessandria, & Alessandria della paglia dicta, munita ac episcopalis civitas est Tanarum fluvium in ducatu Mediolanensi, sed nunc regi Sardiniæ parens.

o Utrumque hoc miraculum depromptum videtur ex Cimarella cap. 81, quod pro utroque laudat Bernardinus a Clastidio. Hic autem addit, afflictam matrem, postquam filiolum suum circumligato capite in lecto deposuisset, mox ad ecclesiam,in qua Beati corpus quiescit, accurrisse, & inter fusas ad ipsum preces, vovisse, se caput cereum, ipsumque cultellum ad ejusdem sepulcrum appensuram.

p Bergomum, vernacule etiam Bergamo appellatum, olim ducatus Mediolanensis, nunc ditionis Venetæ civitas est, cognominis agri caput, & episcopalis sub archiepiscopo Mediolanensi.

q Apud Bernardinum a Clastidio Italice dicitur da Monte Lugano, qui locus ignotus mihi est, nisi forte indicetur Luganum, Italiæ oppidum sub dominio Helvetiorum ac Luganensis præfecturæ in limite ducatus Mediolanensis, ad quem olim pertinuit, caput.

CAPUT II.
Multa alia corporum mala depulsa: proles obtentæ: conjugalis amor redintegratus: obtrectatores castigati: propinquæ morti subducti: mortui vitæ redditi.

[Crura brachiaque fracta vel sauciata,] Dominicus Longus, pristes sive serrarius a, cui grave incidens lignum crus fregerat, quadraginta dies absque ulla quiete vociferans, tandem ad Viri Dei auxilium confugit; eoque invocato, statim liber exurrexit. Dalmata quidam sacerdos Minorita, cum trabis casu ita pes confractus esset, ut inter reliqua ossiculum quoddam nullo modo aptari potuerit, Papiam missus ut curaretur, dum neque isthic ullum esset remedium, egit, ut ad Viri Dei sepulcrum ferretur. Eo tacto, suspirans inquit, “O Bernardine, qui alios sanas externos, ex tuis te unus rogat, ut misere laboranti opem feras.” Ubi dixit, ossiculum in suum locum rediit, & ille domum, saliens & exultans.

[18] Puerulus, cui tribus in locis brachiolum erat confractum, ad plorantem genitricem conversus, ait: “Siste lacrymas, mater, Bernardinus me sanabit, si ad illius duxeris sepulcrum.” Brachiis portavit, [& unum etiam, dum viveret, confirmavit.] oravit, integrum reportavit. Vir Cremensis, saucio brachio & manui cum nullum inveniret remedium, post annos quatuor ad Bernardinum conversus, aliunde desperatum accepit. Mulier paupercula annis quatuordecim, utroque confracto brachio, nihil operari potens, neque victum conquirere, felici omine Bernardino occurrit, rogavitque, ut infelicissimæ compateretur. Injunxit ille, ut quasdam recitaret orationes, pietatisque opera exerceret; jussitque duos ei porrigi panes; quos ubi illa renueret accipere, dicens, se non pane, sed brachiis indigere; “Ut quid, inquit Bernardinus, mentiris? Novi ego, te penuriam pati & esurire.” Confessa illa, neque unam superesse domi buccellam, accepit, oravit, fecit, quod Vir Dei præceperat, & paulo post consolidato utroque brachio, cœpit hilariter operari, domusque ministeria peragere b.

[19] [Varios variis febribus,] Galeatius Vicecomes Mediolanensis c, qui postea Papiensem comitatum obtinuit, quartana febre plurimum extenuatus, hujus Viri sancti meritis pristinæ restitutus est saluti. Eodem malo Ubertinus Spisensis d, cui Bernardinus noctu apparuit salutem prænuncians; Franciscus Stratia, Magdalena a Candio, mirabiliter ejus ope liberati. Luchinus Rex (ita a familia cognominatus) tertianam febrem, cordisque tremorem diu passus; Franciscus Cohortis Papiensis supra nominatus; Elisabetha, Bassani superius item indicati conjux, cum etiam hac febrili specie diu vexarentur, emissis votis, implorataque B. Bernardini ope, salvi facti sunt.

[20] [febriumque adjunctis liberavit,] A febre continua Franciscum Sancium, Ludovicum Lumacium, cui morbi vis & malignitas judicium turbavit, linguamque compressit; Martini Guardi Brixiensis filium, mente alienatum & insane loquentem; Bernardinum Asiam, cujusdam oppidi rectorem, trina accessione quotidiana gravatum, quem prius a sputo sanguinis, ob casum ingenerato, liberaverat, & Gregorium de Zacchonis Papiensem a repentina & acuta, papulisque per corpus sparsis, ad perfectam salutem revocavit. Febrem pestilentialem depulit a Joannis Borgini comitis cellæ vinariæ præfecto, virtute nominis Jesu chartulæ ejus manu inscripti, & ad collum ligati; febrem ethicam in ultima specie, ad arefactionem ossium procedentem, a Benedicta, Bernardi Caudii uxore: a repentina & ignea Alexandrum Ariostum, civem & mercatorem Ferrariensem, sanavit e.

[21] [Plurimas membrorum malas affectiones,] Ut a capite incipiamus, Francischina, comitis Georgii Papiensis uxor, graviter dolebat capite; Simona de Piscariis, Augustini Sari conjux, quadriennii vertigine; Bartholomæi sartoris consors micrania & stomachi torsionibus; Joannes Maria Cameritus Papiensis, glandine seu tuberculo, palpebræ innascente ea magnitudine, ut visum auferret per sesquiannum; Gabriel Marescalcus, Blasini filius, nasi foramine dextro obstruso, ita ut inde mensibus septem respirare non liceret; Joannes Manfredi ex comitibus Gambaranæ, virulento quinque mensium gutturis apostemate; quædam mulier e sancti Angeli oppido, ore ad aurem dextram retorto; altera Brixiensis, rupta pectoris vena; mercator quidam Bergomensis, humero uno pessime affecto, frustra applicatis multis remediis, variisque usus balneis; mulier diuturno dolore digiti medii post adhibita frustra multa lenimina, & Catharina, quam diximus, Joannis Mariæ a Navi uxor, brachio combusto, nullum tot malorum solatium invenire potuerunt, præter unam Bernardini in superis intercessionem, per quam hi omnes bene habuerunt.

[22] Antonia filia Joannis Canavii Papiensis, ultra annum magno periculo & dolore in mammilla cancrum serpentem, [morbos, incommoda] & ad cor tendentem, gerebat, atque aliunde nullum remedium, etsi multa fuerat experta, sperabat, nisi a solo Bernardino. Ab eo tandem exaudita est, cancro venisque pestiferis evulsis. Utraque affecta & exsiccata mammilla uxor Stephani de Vaglia Mediolanensis languebat; neque ad ubera pendentem filiolum poterat lactare. Missis ad Bernardinum precibus, ubere de cœlo pleno pereuntem refecit. A colicis doloribus Antonium Georgium doctorem, Gasparemque Caldarium, ad mortem prope redactos, liberavit. A calculo, diu & moleste inhærente, Franciscum Cortesium, doctorem jurisconsultum.

[23] Ab ischiadico dolore, seu coxario morbo, quem Schiaticam vocant, [ac pericula ab hominibus & pecoribus depulit.] tres; a totius corporis doloribus, nervorumque per duos menses contractione Helenam Patavinam, perfecte sanavit. A periodica rabie Fratrem Seraphinum Papiensem, qui adventantem languorem sentiebat, & Fratribus se commendabat (nisi enim furentem continuissent, caput & membra horribiliter pulsando lacerasset) miro modo sedavit. Lucinum Cohortis ab hæmorroïdibus, & Franciscum consanguineum a calculo; a naufragio plures; e carcere alios; maxime quemdam Feltrensem, apparens ei, manuque ducens, nullaque fracta, nullaque aperta porta, liberavit; necnon Lucretiam Leonardi Olivelli a sincope horarum sexdecim, & paulo post a colica passione; sed & irrationabilia animalia, equum, ovem & bovem, a variis morbis revocavit, precibus dominorum pulsatus.

[24] Fœminas conjugatas nihil magis affligit, quam sterilitas, [Sterilibus prolem impetravit.] neque magis consolatur, quam filiorum procreatio, qui parentum vinculum, seu conjugum fibulæ censentur, & utriusque amorem connectunt ac confirmant. Hoc solatio destitutæ multæ ad Bernardinum accedebant, quibus ille, quod optabant, beneficium a Domino impetravit. Tres ex his commemorant; Patavinam unam, Brixiensem alteram, tertiam Ticinensem, & quidem longo tempore steriles, quæ tandem conceptis votis factæ sunt fœcundæ. Jacobi Mercatoris Parisiensis uxor duorum, quos conceperat fœtus, nullum ad vitam perduxerat. Tertio gravida, vovit se, si Bernardinus opem ferat, infantulum habitu Franciscano induturam. Natus est puer pulcher, suoque tempore vestem, quam promisit mater, obduxit.

[25] Eo tempore, quo Carolus Gallorum rex toti Italiæ terrorem incussit, [Spoliatis succurrit, conjuges reconciliat.] ubique triumphator & victor f, muliones quidam Insubres, merces multas portantes, inciderunt in populatores Gallos, qui rebus omnibus & jumentis spoliarunt. At illi Bernardino se commendantes, quod a prædariis militibus minime sperandum erat, omnia receperunt. Vir quidam Cordonensis g, alienæ fœminæ concupiscentia illectus & abstractus, uxorem domo expulit, & concubinam induxit. Rejecta, cum aliud opis non haberet, ad vota recurrit. Libras quatuor suæ pecuniæ quotannis in perpetuum Servi Dei honori promovendo pollicetur, & incipit offerre. Paulo post mira hominis conversione, domum, expulsa adultera, revocatur, pacifice & amice marito convivit.

[26] [Beati obtractator post pœnam emendatur:] In oppido Candiæ prope Casalem Montis-ferrati h adolescens quidam sciolus in opinionem abiit eorum, qui Bernardino circa piorum Montium erectionem contradicebant, & pertinaciter nimis asserebat, Dei Servum aperte usuras approbasse & docuisse, propter denariolum, quem sæpe diximus ex mutuo dandum pro stipendio ministrorum. Monitus, ut ab hujusmodi detractione desisteret, noluit, donec ultionem in se sensit divinam. Tenebat manu cultrum, sed excidit; & ille, dum labentem retinere vult, aperta contrahit crura, & cultrum lacerto unius infigit. Graviter vexatus, admonetur, ut culpam in Bernardinum commissam fateatur & veniam exposcat. Ubi fecit, a vulnere sanatus est.

[27] [idem contingit in muliere,] Cosma Rebuffia Papiensis Virum Dei, dum vehementer in mulierum vanitates inveheretur, non semel contempsit; sed a consanguinea admonita, ut, si quasdam tribulationes domesticas effugere vellet, Bernardino se commendaret, & ad sepulcrum ejus cereos appenderet, indignata respondit, se prius, quod habebat domi, pedibus conculcaturam. Paulo post advenit tempus pariendi, & transversus in utero infantulus manum unam & pedem emisit. Territa obstetrix, Bernardini veneratrix, inclamavit, ut ejus opem in tanto periculo parturiens invocaret. Fecit, culpam agnovit, veniam rogavit, puerulum divino devovit obsequio; statimque prodit incolumis, & mater a suo periculo liberatur.

[28] [& in altera votum non explente, & alio calumniatore.] Uxor Jacobi Villaverlensis Vincentini, graviter ægrotans promisit, se Ticinum profecturam, & Viri Dei sepulcrum veneraturam; modo salus concederetur, ut iter posset perficere. A malo liberatam tanti tædet itineris, & a religioso viro cœnobii sanctæ Coronæ, Ordinis Prædicatorum, potestatem habente, a voto impetrat absolvi. Infidelis promissionis statim pœnas luit, in graviorem morbum recidiva; sed reiterato voto, rursus incolumis, quod bis promisit, fideliter persolvit. Nobilis quidam comes de Valisio, Bernardino valde infensus propter receptum ab eo filium ad Ordinem S. Francisci, quas poterat, inferebat molestias. Infirmatus, post varia remedia, invocatosque frustra multos Cœlites, tandem ad Bernardinum conversus, ab eo remedium accepit i.

[29] [Puer alapsu, alii a peste, alii ab asthmate] Agnesinæ Pelagallæ Papiensis puer a summo scalæ cecidit, animamque agentem mater in lecto reposuit, vovitque, trinam Missæ oblationem in Bernardini honorem se fieri curaturam. Statim puerulus, tamquam a somno expergefactus, absque ullo dolore surrexit. Parmæ Joannis Baptistæ Pratis Soti uxor peste decesserat, eorumque filius eadem lue matrem sequi videbatur; sed concepto a patre voto, præsens vitæ periculum evasit. In nobili & amplissimo prædio prope Papiam, quod vulgo Barco vocant, hæc eadem grassabatur contagio, & ex colonis quidam periclitabantur; sed vovente Thomæ Rauchæ conjuge, toto illo loco lues est profligata. Spiritus attrahendi ægritudine diuturna vehementer vexatus Peregrinus Mantuanus Parmensis, adeo ut propinquam mortem arbitraretur; cum nulla medicamina opem ferrent, ad Bernardinum conversus, visere ejus tumulum constituit & vovit. Ubi fecit, protinus cessit omnis respirandi difficultas.

[30] Eodem asthmatis malo, per annos viginti quatuor inveterato & proximam minitante perniciem, liberata est Antonia Calva, Gregorii Papiensis uxor, [alii aliter de vita periclitantes, sospitantur.] postquam vovit, se facturam, ut Missæ sacrificium offerretur in Bernardini memoriam. Etenim ubi redditum est votum, statim facilem consecuta est spiritus reciprocationem. Nicolai Flandrensis physici uxor, dum ab eo mortua reputatur, invocato Bernardino, ab omni malo liberatur. Augustini Margrero cervix tota falce ea, qua dumi exciduntur, amputata est, præsentemque mortem depulit operimentum cervicalis, Bernardini usui olim deputati. Famulus Gasparis Ferrara jurisperiti, dum ludit cum aliis, in femore pungitur, statimque spasmatur k, sed & mortuus reputatur. At ubi ad Bernardini sepulcrum ire promittit, e lecto surgit incolumis.

[31] In urbe Lucensi l miles quidam a Gallis vulneribus sex confectus, [Miles graviter sauciatus, puer in aquam lapsus, aliique] Bernardino commendatus, quamprimum totus præter amputatam manum, quam inter cadavera invenire non poterant, sanus efficitur. Sebastiani sutoris Patavini filius, quem supra diximus e cunabulis lapsum caput mortaliter collisisse, grandior effectus in flumen propinquum cecidit; aquarum impetu in rotas molendinorum prope Pontem-Corvum delatus, perdiu suffocatus jacebat. Mater Bernardino veluti defunctum commendat, extractumque e flumine vivum recepit. Mediolani matrona nobilis, cui funebria jam parabantur, conjuge vovente, libera consurgit. Joannis Gursori filium pubescentem Ticini a desperata ægritudine exemptum commemorat statua argentea, inscripto miraculo, ad sepulcrum appensa.

[32] Francisci Gravanati Papiensis filius post longam continuamque febrem cibos omnes fastidiens, [ad extrema redacti, incolumes evadunt.] demum per dies tres non manducavit, neque bibit. Ad extremum redactus videbatur spiritum emittere, cum pater Bernardinum rogavit, ut misereretur. Exauditus est, restituta protinus filio pristina salute. Hyppolita de Caponibus, in monasterio S. Claræ Florentiæ gravissimo morbo ad extremum vitæ spiritum perducta, visa est die Sabbati animam egisse; cumque nullum vitæ superstitis signum appareret, adhibitis multis explorandi modis, permansit ita immobilis, usque ad diem Martis. Una ex Sororibus, audiens multa Bernardini referri miracula, languentem, seu pene mortuam hanc miseram Sororem ei commendavit, ejusque palliolum, quod in illo servabatur monasterio, superimposuit; statimque languidula viventis edidit signa, & post tres dies incolumis & vegeta suis pedibus incessit, quæ per tres dies videbatur defuncta.

[33] Roma missum pueri simulacrum argenteum, solide compactum, [Puer unus Romæ, & alter Ticini mortuus vitæ redditus:] anno MD, quod in sacrario cœnobii S. Jacobi, ubi Vir Dei requiescit, asservatur, cujus basi hæc incisa sunt verba: Puer iste a morte ad vitam beati Bernardini de feltro meritis est revocatus. Quidam Grammaticæ professor Papiensis cum uxore & filiolo in lecto jacens, profunda nocte experrectus, cum reciprocantem ex more filii spiritum non audiret, conjugem excitans, Quid agit, inquit, puer? Illa, cum palpasset, frigidum sensit corpusculum, accensaque candela, videt exanime m. Clamanti accurrit familia, & postero mane vicini collacrymantur. At pater, ut quid, inquit, tot lacrymæ? filiumque rapit; ad Bernardini fert tumulum, multa in ejus honorem promittit, atque inter hæc, se facturum, ut puer annis tribus habitum gestet S. Francisci, modo Bernardini precibus reviviscat. Vix hæc promittuntur, cum puerulus ad vitam revocatur. Miraculum stricte hoc examinavit vicarius episcopi, & septem testibus oculatis confirmatum approbavit.

[34] [item tertius, donec baptizetur] Examinata similiter & approbata, quæ sequuntur. Philippi Doglanæ, viri nobilis Papiensis, uxor enixa est infantulum vivum; sed dum obstetrix & consanguineæ puerperam collocant in lecto, puer expirat. Maximus omnium sequitur ejulatus, eoque magis dolent, quod adstantium incuria decesserit absque Baptismate. Agitur tandem de sepultura, & ubi humandus sit extra sacrum cœmeterium. Dum hæc tractantur, avia Bernardino valde addicta, frigidulum nepotem ulnis excipit, summisque votis crebrisque lacrymis eum obtestatur & rogat, ut apud Deum intercedat, restitui brevi saltem tempore, donec sacris aquis expietur. Pater vanas has dicens preces, & tempus teri inaniter, videt admirabundus, oscitare primum, mox moveri & flere infantulum, & post Baptismi gratiam alia longioris vitæ donatum. Confectæ de hac re tabellæ publicæ, parentum, obstetricis, domesticorum & externorum, qui adfuerunt, testimoniis confirmatæ.

[35] [& quartus, jamjam efferendus, reviviscunt.] Tantæ virtutis fama dum regiones, non solum vicinas, sed & remotas implet, & ad Sardiniam usque prolabitur, mulier quædam Pedemontana illic in urbe Sastri n conjugata, amisso longa ægritudine filio, ad eumdem afflictorum Consolatorem recurrit. Etenim, dum sacerdotes accedunt, ut defunctum efferant, dolens genitrix, & impatiens, filium sibi eripi in perpetuum, in turbam ruit, filium stricte amplexatur, genibusque flexis & oculis in cœlum elevatis, materno inquit affectu: “Omnipotens & clementissime Deus, humiliter rogo, ut, si aliquando servi tui Bernardini Feltrensis opera tibi grata fuerunt, id nunc demonstres, restituto propter ejus merita spiritu huic meo filio defuncto.” Res mira! inter brachia & lacrymas matris filius incolumis exurgit. Dolor omnium & mœror in lætitiam commutatur, & Deo Servoque ejus gratiarum actiones ingeminant.

[36] [Sassari altare ipsi propterea erectum.] Tanto miraculo commota civitas aram Bernardino erexit, in qua quotannis in rei gestæ memoriam Deo Sacrificium offerri decrevit. Hæc habui, quæ de Bernardini miraculis exscriberem, quorum fama ubique populos excitabat, ut quam plurimi ad implorandam opem, innumeri ad venerationem exhibendam, accurrerent, omnesque summis laudibus Deum in suo Famulo commendarent.

ANNOTATA.

a Ita correxi ex antiquiori editione, cum recentior habeat serarius, vitiose, ut patet ex præmissa voce pristes: nam πρίστης Græce, Latine sector est. Serrarius ergo hic hominem indicat, qui serra ligna secando victum sibi comparabat.

b De insigni hoc miraculo Waddingus in Beati Vita non meminerat, verisimiliter, quod ad certum locum reducere non posset.

c Quis est hic Galeatius vicecomes? Bernardinus a Clastidio, ipsum ducem Mediolani fuisse ait. Ultimus, quem ego quidem novi, e vicecomitibus dux Mediolanensis Joannes Galeaceus Maria eodem, quo B. Bernardinus, anno obiit, ac propterea si de illo agatur, dicendus est beneficium istud a Beato, dum hic etiam viveret impetrasse.

d Bernardinus a Clastidio Italice habet da Spessa, & hunc locum in principatu Ticinensi reponit.

e Sequentibus usque ad num. 24 is titulus apud Waddingum præfixus legitur: Variæ membrorum corporisque affectiones depulsæ hinc ibidem sic pergit idem annalista: Ut a capite incipiamus &c.

f Loquitur de Carolo VIII, ejusque expeditione Neapolitana anno 1494 suscepta, cujus sæpe mentio facta est in Commentario.

g Cordona, seu potius Cortona, parva Hetruriæ civitas episcopalis est in agro Florentino.

h Vulgo nota est civitas Casale, ad aliarum cognominum urbium distinctionem Casale S. Evasii etiam appellata, ad Padum fluvium condita, & ducatus Montisferrati caput. Prope hanc non aliam Candiam in tabulis geographicis reperi, quam Candiam oppidulum vel vicum, sex circiter milliaribus ab illa dissitum in ducatu Mediolanensi.

i Ex hoc scribendi modo dubitari posset, an comes iste a Beato, dum hic viveret, an post ejusdemobitum sanatus fuisse dicatur. At dubium tollit Bernardinus a Clastidio, qui Cimarellæ caput 83 laudans, scribit, dictum comitem propter allegatam causam B. Bernardini etiam post hujus mortem calumniatorem fuisse, donec infirmitate correptus, factorumque pœnitens, ejusdem Beati implorata ope, convaluit.

k Spasmus, Græce σπασμός, est contractio & convulsio nervorum. Indicat itaque auctor, prædictum famulum mox ab accepto vulnere membrorum contractione ad instar moribundi laborasse. Apud Cangium in Glossario spasma etiam per deliquium explicatur: quæ significatio præsenti casui satis conveniens est.

l Notior est hæc Hetruriæ civitas, cognominis reipublicæ caput, quam ut illustratione hic indigeat.

m Bernardinus a Clastidio præter Waddingum laudans Cimarellam cap. 82, addit, puerum, in lecto imprudenter (verisimiliter ab incumbente matre) suffocatum fuisse.

n In margine additur al. Sassari; & recte. Sassaris enim Sardiniæ urbs est in Septentrionali parte insulæ sita, & incolis Hispanisque Sacer, Italis Sassari dicta, teste Baudrando in Lexico. In eademsedem suam habet archiepiscopus Turritanus, sive Turris Libyssonis, ex cujus ruinis Sassaritana civitas crevisse dicitur.

APPENDIX I DE MIRACULIS ET BENEFICIIS
Per Bernardinum a Clastidio collectis.

Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia (B.)

Ex Italico.

[Cur hæc miracula hic dentur.] Cum Bernardinus a Clastidio & Innocentius Ticinensis in Vitis B. Bernardini Feltriensis, post tomum 7 Annalium Waddingi typis Lugdunensibus anno 1648 editum, scriptis vulgatisque miracula aliquot ac beneficia præter ea, quæ ipse retulerat, recensuerint, § 1 hujus Commentarii promisi, ea, quoque me daturum, partim suis locis in Commentario, partim vero ac potissimum in hac Appendice. Incipio igitur a Bernardino a Clastidio, qui duplicis generis sive auctoritatis protulit; aliqua ex processibus pro canonizatione illius Ticini confectis, alia aliunde accepta. Priora, quæ potiorem fidem merentur, hic præmittam eo ordine, quo in variis paginis apud ipsum occurrunt; nam cum aliquibus annum, aliis nullam temporis notam adscripserit, certum singulis tempus ordinemque, quo contigerint, nequeo assignare.

[2] [Repulsus a nauta, Padum flavium cum Socio trajicit,] Itaque pag. 168 & sequenti, laudans in margine processus Ticinenses, de prodigioso illius cum socio suo per Padum trajectu hæc habet, sermone, ut cetera, Italico. Cum Bernardinus non procul a civitate Ticino Padum fluvium, qui tunc vehementer intumuerat, & vicinos circumquaque agros inundaverat, trajicere vellet, portitorem humillime precatus est, ut se cum reliquis charitatis ergo in navim admittere & in altarem ripam exponere dignaretur. Respondit ille, id se libenter facturum, modo debitum, ut ceteri omnes, naulum solvisset. Ad hæc Servus Dei, non esse sibi pecuniam, reposuit: nam Fratribus Minoribus non licere eam tractare; sed benedictum Deum multo uberiorem mercedem pro se ei repensurum. Verum inhumanus nauta hæc dicentem cum sarcasmo repulit, & quantascumque Christi Servus preces adderet, exaudire noluit, nec in navim admisit.

[3] [pro navi usus pallio suo, nec hoc madefacto.] Tum vero Bernardinus ad socium ait: Confide, Deum nobiscum fore; ac mox sublatum ab humeris suis palliolum super aqua expandit, cælestique plenus fiducia in illud una cum socio descendit, & sustentatus ab undis cœpit navigare, ceteris, qui aderant, cum stupore invicem contuentibus & velut extra se raptis, nautaque inclamante, ut rediret, sine ulla alia mercede transvehendus. Sed Servus Dei, qui jam nobiliori navigio, divinæ gratiæ vento spirante, vehebatur feliciter, cœptum iter prosecutus est, donec in oppositam ripam evasit. Illic miraculum miraculo additum apparuit: nam palliolum nec madidum nec leviter aqua tinctum fuit, ut potentia Altissimi & magnitudo meritorum servi ejus Bernardini manifestius elucerent. Annum, quo hoc contigit, non adscripsit Bernardinus a Clastidio, ac propterea non potui suo loco Commentario inserere, in quo ordinem chronologicum cum Waddingo servavi.

[4] [Videt Crucifixum caput suum inclinantem juveni:] Eadem de causa subdo & aliud factum ex eodem Bernardino eosdem processus laudante pag. 170 & sequenti. Cum Servus Dei in Ticinensi ecclesia cathedrali concionaretur, vidit Crucifixi Domini effigiem cuidam juveni eamdem ecclesiam intranti caput suum inclinantem & velut ipsum salutantem. Bernardinus, ea re observata, finitoque sermone, juvenem, qui in publicis scholis litterarum studio operam dabat, ad se arcessivit, rogavitque, ut diceret, quid peculiaris boni præstitisset. Admiranti adolescenti quærentique, quorsum hæc tam insolens petitio fieret, respondit, sese ad hanc faciendam impulsum esse, quod vidisset Crucifixi imaginem suum illi caput inclinantem eumque salutantem. Tum autem juvenis retulit: In procinctu eram, ut monialem violarem, cum ab interna voce increpari me sensi, dicente: Cave, ne facias: quia illa sponsa Christi est. Tum ego dixi: Si sponsa Christi sit, neutiquam volo, o Deus, ut hanc ipsi injuriam faciat; & memetipsum violenter compescendo, monialem intactam & sine ulla ejusdem virginitati illata macula reliqui. Atqui hoc est, inquit Bernardinus, quod Crucifixus te salutaverit: emenda te viriliter, & noli abuti gratia Dei. Hic juvenis deinde strenue correxit se, magnæque austeritatis Religiosus evasit. Sequitur ibidem miraculum fontis in conventu Minorum Observantium Feltriæ ab eo, dum adhuc inter mortales viveret, excitati, quod in Commentario jam dedimus.

[5] Ex iisdem processibus pag. 136 de Beati spiritu prophetico inter alia, [prædicit, serpentem in lagena subrepta cubare.] quæ in eodem Commentario retulimus, istud præmiserat: Ticini quidam vir nobilis duas lagenas vini ad Servum Dei destinaverat: at famulus unicam dumtaxat ad illum detulit, altera sibi servata. Bernardinus rem divinitus cognoscens, & lagenam acceptans, Cave, inquit, fili, ne ex alterius vino bibas; in illa enim serpens est. At famulus, deprehensum se videns, pudore perfusus, ad aliam lagenam properavit; atque ecce, dictu mirabile, serpentem in ea, exserto penduloque capite, invenit, quemadmodum Beatus illi prædixerat. Cetera, quæ subdo, ad ejusdem Beati invocationem post felicem illius obitum contigerunt.

[6] Pagina 186 laudans rursus eosdem processus, hæc scribit: [Hernia per Beati e veste reliquias sanata.] Margarita de Chierici, famula dominæ Ludovicæ Garetti, herniæ malo graviter rupta, illudque a quoquam inspici præ verecundia non ferens, in magnis animi angustiis versabatur. Sed cum penes se haberet centonem ex habitu Beati, statuit hunc in medelam adhibere; pieque recitatis in Servi Dei honorem ac reverentiam oratione Dominica & Angelica salutatione, eodem centone partem sauciam signavit, & concessit cubitum. Infirma signaverat se vesperi; postridie autem mane surrexit incolumis e lecto, nec malum illud umquam amplius passa est, non sola hernia cessante, verum etiam doloribus capitis oculorumque ex eadem obortis.

[7] Secundum ex iisdem processibus legitur pag. 189 & sequenti. [Contractum monialis crus mirabiliter restituitur:] Anno MDCXXVIII Paula Hortensia Grumelli, monacha Benedictina Ticini in monasterio S. Felicis, cum ex diuturna unius anni & novem mensium infirmitate sinistrum crus tam fœde contractum haberet, ut uno circiter palmo brevius, quam dexterum esset, nihil juvante medicorum opera, & meditantibus monialibus subalaria fulcra facere, vel calceum cum calce suberea, unum palmum alio altiorem, quo cruris brevitas expleretur, eidem procurare, ut posset e lecto, cui continue affixa jacebat, tandem aliquando surgere; ipsa Beato vovit, si sanitatem recuperasset, missuram se ad illius tumulum imaginem argenteam & vas olei in alimentum lampadis, quæ coram Beati corpore ardebat. Nocte quadam dormiens, sensit sibi crus valide protrahi, sed tanto cum dolore, ut experrecta clamaret: O Jesu, Maria, quid est hoc? Mox vocem audivit dicentis: Ne metue filia; quia ego sum Bernardinus, quem tu in auxilium tibi vocasti: quam ob rem sanaberis, & hæc gratia jam nunc tibi concessa est. Monacha extemplo crus extendit, palpavitque sine ullo sensu doloris, & illucescente die, egressa e lecto est, monasterium perambulans, omnesque moniales in admirationem rapiens; neque deinceps quidquam ejus mali experta est.

[8] Tertium, pro quo iidem processus laudantur, legitur pag. 197 & 198. [Spina, quæ per septennium pedi infixa inhæserat,] Domina Ludovica Garetti (quæ eadem forte fuit cum illa, cujus mox memini num. 6) Beato addictissima, frustulum vestis illius habebat, & admodum reverenter, tamquam sacras reliquias, asservabat, variisque personis ex charitate commodabat, quarum multæ prodigiose sanabantur. Inter hasce una fuit Margarita de Profeti, quæ densam spinam septem annorum spatio pedi suo infixam gravi cum cruciatu tulerat, nec, quibuscumque unguentis, oleis fomentisque usa fuerit, potuit ea inde expelli, cum valde profunde intra pedem abrupta fuisset. Contigit, ut domina Ludovica dictum centonem ad quamdam infirmam in vicum Inverno mitteret; mulier vero, quæ illum ferebat, Margaritæ domum adiit, & exhortata est, ut tam sanctis reliquiis ad sui incolumitatem uteretur.

[9] [post applicationem reliquiarum & factum votum sponte erumpit.] Margarita eumdem magna cum fide & devotione arripiens, vovit Beato fore, ut Missam ad illius altare in ecclesia S. Jacobi faciendam curaret, si sanitate potiretur. Deinde cum centone pedem suum trino Crucis signo signavit, ac deinceps ab omni humani remedii usu cessans, curam omnem Servo Dei commisit. Intra paucissimos dies sponte sua ejecta est spina, transverso digito facile longa, & instar clavi dura, quam septennio portaverat, ingenti cum tumore pedis, cruciatibusque ac frequentibus lamentis, quibus ad commiserationem movebantur vicini, qui eadem in suis ædibus audiebant. Ita ibi: & merito pieque Margarita spontaneam istam spinæ expulsionem post tot tantoque tempore frustra adhibita medicamina, ac brevi post invocationem B. Bernardini feliciter factam, ejusdem patrocinio adscripsit; fatendum tamen est, in tota hac relatione nullum miraculum saltem clare elucere.

[10] [A monasterio Clarissarum Feltriæ ruinam arcet.] Alterius generis est, quod habet pag. 202, laudans processus Feltriensem & Ticinensem. Feltriæ, inquit, anno MDLXIV ex diuturnis gravibusque pluviis, quæ mense Junio deciderunt, eum in modum intumuit torrens Cormeda, ut totum civitatis burgum, quod Burgum delli Terzi appellatur, latissime inundans, habitatoribus metum mortis excidiique incuteret. Cumque inundatio etiam cingeret monasterium S. Mariæ ab Angelis, a Bernardino, dum viveret (ut in Commentario num. 354 & sequentibus diximus) erectum, conspectus est Beatus fortissimum munimentum impetuoso rapidissimarum aquarum furori opponere pro monasterio, quod ipsemet fundaverat. Nec inanem visionem fuisse, sed veram, prodigiosus eventus probavit. Nam tumefactus torrens duos robustissimos pontes saxeos eruit, validissima illius burgi ædificia prostravit, multasque alias strages visu horridas cievit; sed dictum monasterium illæsum omnisque damni expers permansit.

[11] [Digitus pedis sacro corpori furtim abscissus,] Multo mirabilius est, quod ex Ticinensibus processibus ibidem legitur pag. 203 & sequenti. Frater Josephus Carmaniolensis (Carmaniola, vulgo Carmagnola, Pedemontii urbs est in marchionatu Salutiarum) sacerdos Minorum Observantium & sacrista conventus S. Jacobi, unum pedis digitum Beati corpori abscidit, Fratrique Francisco Serravallensi, ejusdem Ordinis laico, nosocomii conventus Viguerii (oppidi Italis Voghera dicti, in agro Ticinensi) curatori donavit. Has acceptas reliquias Frater Franciscus gossypio involvit, arculæque inclusas Viguerium detulit, & obseratas custodivit. Quodam die quamdam mulierem, Annam nomine, filiam Joannis Jacobi de Ricciis, invisens, eamque ardentissima febri laborantem comperiens, velociter ad conventum rediit, arculam aperuit, exemptumque digitum tenui panno holoserico obvolvit, atque ita suæ manicæ imposito, ad infirmam reversus est ea mente, ut eumdem illius collo appenderet.

[12] Cum illuc advenisset, explicato panno holoserico, solum gossypium reperit, sed digitus aberat; [sanatu per ejusdem involucrum febricitante, sponte pedi redditus.] quem tamen ipsemet paulo ante in manus acceperat, dictoque panno involverat. Hoc casu attonitus, nulli dixit, sed pannum sericum cum gossypio ægrotæ collo alligavit; quæ post brevem somnum octavæ partis unius horæ scipione pulsavit, ad quod signum mater ejus cum Fratre Francisco accurrens, illam omni febri liberam deprehendit, & ipsa postridie lectum reliquit. Post hæc Frater Franciscus profectus Ticinum, quid de digito contigisset, sacristæ narravit; at ille respondit, non mirandum id esse, cum digitus ad locum suum reversus, rursumque Beati pedi conjunctus esset, & ut prius adhæreret. De hoc miraculo diligentissimum examen institutum est, & compertum est verissimum.

[13] Memorabile quoque est, quod ex laudatis processibus refert pag. 210 & sequenti. [Vir ad extrema vitæ redactus, per Beati apparitionem] Dominus Petrus Paulus Pecorara, nobilis Ticinensis, continua febri oppressus, eoque redactus fuit, ut nec vertere, nec movere sese in lecto posset, linguamque adeo tumentem haberet, ut loquens intelligi nequiret. Jam sacro Viatico refectus & a medicis pro desperatæ vitæ viro habitus, sub mediam noctem, dum accenso lumine in ejusdem cubiculo vigilaretur, vocem audiit sibi dicentis: Quid facis, Petre Paule? Bono animo esto, quia ab hac infirmitate convalesces. Ipse vocem percipiens, subito (quod ante non potuerat) e sinistro in dexterum latus se vertit, ac manifeste vidit B. Bernardinum stantem spondæ innixum, in habitu Fratrum Minorum cum chorda & capucio, & sine pallio; qui perrexit ei animos addere, bisque dicere, ne timeret; quia sanandus erat.

[14] Demum, postquam aliquanto temporis spatio cum infirmo collocutus esset, [sanitati restituitur.] sermocinando cum ipso, eumdemque magna cum benignitate familiaritateque consolando, subito ex oculis evanuit. Tum vero æger totus roboratus, quamvis antea loqui nequisset, uxorem, quæ inter vigilias ad imam lecti partem obdormierat, inclamavit, claraque voce dixit: Domina, fausta nuncio; ego non moriar, mox enim hic adfuit B. Bernardinus ac tertio jussit me læto animo esse, quod sanandus sim. Obstupuit uxor ad tam claras voces, cum prius ille non posset intelligi; rata tamen est, eum ex vi morbi delirare. Verum exitus docuit, non fuisse delirium: nam statim manifeste melius se habuit, ac brevi post perfecte sanatus multos annos supervixit, quorum singulis in accepti beneficii memoriam gratique animi testificationem Missam ad altare Beati cantandam curavit.

[15] Pagina 213 & 214 laudatus Bernardinus, processus denuo citans, [Frequentes ac violenti colici dolores] de sublatis colicæ cruciatibus hæc ait: Anno MDCVI dominus Petrus Paulus Orlandi, medicus civitatis Ticinensis, colicis doloribus tam frequenter conflictabatur, ut per quadriennii spatium singulis quintisdecimis vel vicesimis diebus in illos soleret recidere. Aliquando circa finem Aprilis tam violenti illum occuparunt, ut quatuor continuis diebus tortum in vitæ periculum adduxerint; nihil prorsus opis ferentibus multis remediis, quibus uti consueverat, tuncque usus fuerat. Noctu ante festum sanctorum apostolorum Jacobi & Philippi infirmus dixit uxori, ut, si se salvum vellet, una cum filiis iret Beato commendatura, supplicaretque, ut tam acerbis cruciatibus liberaret: ea enim nocte sibi in mentem venisse de hac gratia a Beato petenda, certumque sibi esse fore, ut impetraret.

[16] [post emissum votum per petuo abacti.] Matutino igitur tempore uxor cum quatuor filiis ad ecclesiam S. Jacobi adivit, ubi in Beati sacello provoluta in genua, cum intimo cordis affectu maritum suum illi commendavit, addito voto de procuranda in ejusdem altari unius Missæ celebratione, si illius cruciatus cessarent vel imminuti essent. Finitis precibus, domum rediit; atque ecce, sane inopinato, maritus sanus & incolumis e lecto excesserat, obviabatque fores illi reseraturus, atque eodem matutino tempore tres quatuorve ex ægris, quos curabat, invisit, nec umquam dehinc dolores colicos sensit, quamvis ultra annos viginti inter vivos superfuerit. Ex eorumdem processuum fide pag. 216 & sequenti geminum exemplum profert de B. Bernardini ope pro prospero partu feliciter implorata.

[17] [Post immaturos partus, Beati cingulo usa, feliciter parit:] Primum sic habet: Paula Veronica, Ticini nata, nequiens conceptos fœtus ad maturitatem perducere, jam quinquies gravida, toties passa fuerat abortum. Rursum prægnans, idemque de fœtu verita, cannabinum cingulum Bernardini a Patribus conventus S. Jacobi obtinuit. Ingruentibus circa principium Augusti anni MDCXXVI partus doloribus, ipsa B. Bernardini auxilium invocans, ea chorda se cinxit, & statim cessarunt dolores; &, quotiescumque hi oriebantur, cingebat se, & illi desinebant. Hoc remedio fœtum suum ad maturi partus tempus adduxit, feliciterque peperit filiam, sanam & vividam, cui ex grata accepti beneficii memoria in sacro Baptismatis fonte nomen Franciscæ Bernardinæ fecit imponi. Alterum mox subditur hoc modo.

[18] [alia item periclitans, facto voto, prospere enititur.] Domina Martha, uxor Domini Joannis Antonii de i Re, octo mensibus gravida, Ticini anno MDCL, die XIII Augusti, circa horam tertiam noctis occupata fuit a doloribus partus, metuensque, quod postea accidit, obstetricem e vestigio advocari jussit; quæ mox advolans, deprehendit illam ante maturum tempus partui proximam. Fœtus transversus in utero materno, unum brachium exseruit, nec prodire poterat, quidquid omni arte sua usa ad expediendum illum obstetrix duarum horarum spatio tentasset. Cum post multum laborem eadem obstetrix ab incepto desisteret, diceretque, non aliud superesse remedium, nisi ut ad medicos aliosve ejus artis peritos recurreretur; parturiens ad Beatum pie conversa, quamdam ejus imaginem lecto ad cervical affixam sibi dari jussit, ventrique suo imposuit, commendans se vovensque Beato; & subito sine dolore enixa est, admirante vehementer obstetrice, quæ de successu plane desperaverat. Paucis hic observa, facta hæc esse Ticini, uno anno, antequam hæc eadem Vita ibidem anno 1651 typis excusa esset.

[19] [Elapsu pessime affectus, ad illius altare sanatur.] Hactenus ex processibus sæpe dictis, cetera, quæ idem scriptor aliunde didicit, etiam accipe. Pag. 189 ex tabella ad sepulchrum appensa, ut notavit in margine, aliud beneficium sic memorat: Joannes Maioco habitans ad duas portas vivarii, lapsus e moro, usque adeo conquassatus fuit, ut toto pene corpore, maxime latere dextero captus manserit. Is magna cum fiducia & devotione Servum Dei invocavit, summoque labore, ut potuit, contulit se ad ecclesiam S. Jacobi, ut sacrum corpus inviseret, certissime sibi persuasum habens, non recessurum se inde, nisi obtenta sanitate. Dum autem ad Beati altare oraret, velut in somnum incidit, visusque sibi est Bernardini vocem audire, dicentis: Surge; restituta tibi sanitas est. Neque vana ea vox fuit: expergefactus enim, sese incolumem integreque sanatum deprehendit. Quam ob rem in memoriam testimoniumque acceptæ gratiæ tabellam pingendam curavit, & ad Beati sacellum appendit.

[20] Ex simili tabella ad Beati sepulcrum appensa pag. 212 narrat pestem a quodam Fratre Minore depulsam. [Minorita peste infectus,] Tempore contagionis, inquit, quæ anno MDCXXX grassata est, infecto peste Ticino, octo e Patribus Reformatis (Ordinis Minorum) ea laborantium servitio sese addixerunt, & hi omnes eadem correpti mortuique fuerunt, excepto solo Patre Joanne Maria Ticinensi, qui evasit hoc modo. Postquam aliquanto tempore peste infectis, Sacramenta administrando, aliaque charitatis obsequia, pro cujusque necessitate exhibendo, inservisset, placuit divinæ providentiæ, ut ipsum quoque eadem corriperet, nato in ejusdem pectore carbunculo tam nigro horridoque, ut brevi ad extrema deductus ultimum spiritum exhalaturus videretur.

[21] Hoc in periculo constitutus, paucis viribus, quæ supererant, [illo invocato, subito convalescit.] utens, tacita mentis voce Beatum invocavit, vovitque se, si sanitati restitutus esset, & per superiores suos liceret, pro canonizatione ipsius adlaboraturum. Cum jam sero esset, obdormivit; versus auroram autem expergiscens, deprehendit, venenatum carbunculum tam penitus evanuisse, ut nullam prorsus notam, nullum vestigium in pectore reliquisset. Cibum sibi dari petiit, negantibusque (quia omnes illum delirare credebant) locum carbunculi ostendit ad summum omnium stuporem, quod nulla macula indiciumve mali in eo amplius appareret. Quapropter cuncti debitas Domino Deo de tam illustri miraculo gratias simul retulerunt. Pro hujus miraculi fide paucis observo, istud viginti tantum circiter annis factum dici, antequam auctor suum Opusculum Ticini edidit, ut & is Patrem Joannem Mariam noscere potuerit, & de ipso facto optime instrui.

[22] Idem scriptor pag. 200 & sequenti energumenam quamdam suo tempore, [Energumena] nimirum anno 1639 ad B. Bernardini altare in sæpe dicto conventu S. Jacobi liberatam tradit, laudans testes oculatos, magnæque auctoritatis. Ticini anno MDCXXXIX domina Octavia de Triviglio, uxor nobilis viri Roderici Penatois, longo tempore a multis reprobis spiritibus obsessa, sæpius ab admodum reverendo domino Livio Ferrari, præposito S. Joannis in Burgo, viro hac in re multum perito versatoque, adjurata fuit, sacrorumque exorcismorum vi multi dæmones ex illa expulsi sunt, permanente eorumdem principe cum aliquot sociis, magis rebellibus & pertinacibus. Post continuatos diebus duodecim exorcismos, illorum caput per divinam virtutem, quæ hanc victoriam Servo suo destinaverat, coactum testatum est, numquam se ex eo corpore excessurum, nisi in S. Jacobi ecclesia ad altare B. Bernardini.

[23] Quapropter obsessa ad Beati altare adducta fuit, [ad ejusdem altare liberata.] & a domino præposito coram patre Guardiano, aliisque conventus Patribus, duarum horarum spatio exorcismi adhibiti; ipsa interim horrendis convulsionibus ac clamoribus ex reluctantis dæmonis nisu agitata. Tandem post diutinum certamen ultra resistere nequiens reprobus, cum sociis suis excessit, mulierem summopere fatigatam viribusque defectam relinquens, ita ut per mediæ horæ spatium mortuæ similis & sensus expers jacuerit. Deinde sibi reddita, in has voces subito prorupit: Laus Deo, quod per B. Bernardini patrocinium a malignis spiritibus libera sim. Dominus præpositus, ut de illius liberatione sibi certius constaret, eam ad aram principem adduxit, & venerabile Sacramentum ejus capiti impositum per quadrantem horæ tenuit, præcipiens adjuransque, ut, si qui in ea superessent, maligni spiritus, se manifestarent. Verum, quod in Dei Beatique gloriam cessit, nec tunc nec postea ullus se prodidit, neque ipsa reliquo vitæ suæ tempore a dæmone deinceps vexata fuit. Horum omnium fidem faciunt cum jurejurando prædictus dominus præpositus, plurimique alii testes, qui adfuere, præsertim Patres conventus S. Jacobi, qui etiam in ecclesia hymnum Te Deum laudamus pro agendis de tam insigni beneficio gratiis Deo cantarunt.

[24] [Grave puere vulnus curatum.] Haud scio, an tam certa sint alia, quæ ex Cimarellæ Annalibus Minorum præterea recitat. Pag. 194 postquam ex eodem & Waddingo retulit gravissimum pueri, in villa S. Leonardi habitantis, capitis vulnus sanatum, quod vide superius inter Miracula, a Waddingo collecta, num. 14, sic prosequitur: In eadem villa similis casus accidit. Filius Joannis Petri Sanguini, cauponis ibidem, per alterum puerum dire sauciatus fuit cultello, qui per frontem penetrans prodierat e vertice: sed dum parentes illius ad Beati opem recurrerent, voverentque, se eumdem ad ipsius sepulcrum adducturos, brevi pristinæ sanitati restitutus est, & a matre ad Beati tumulum adductus. Tanta est utriusque facti insolentis similitudo, ut dubitari possit, an non, paululum mutatis adjunctis, ex uno geminum factum sit.

[25] [Vir e febri, & mulier e dolore periclitantes sanantur:] Sequitur pag. 198 aliud ex Cimarellæ lib. 7, cap. 82. Dominus Joannes Petrus Bottigella, civis & doctor Ticinensis, qui B. Bernardino olim in Monte pietatis instituendo adversatus fuerat, continua febri laborans, in summo vitæ periculo versabatur, medicis de illius salute plane desperantibus. Inductus ab amicis, se Beato commendavit, confitens, Montem pietatis opus admodum sanctum esse; quo facto, statim sanatus est, alacerque ac plenus gaudio e lecto prosiliit. Rursum ex eodem loco pag. 213 hæc ait: Ticini Blanca de Manetti, uxor Bartholomæi Preda, correpta subito dolore, qui veneni instar per totum corpus spargebatur, quinque dies afflicta mansit, medicis nullum remedium huic malo reperientibus, & ejusdem vitæ multum verentibus. In tam periculoso statu versari se comperiens, ad cælestes patronos recurrit, variosque Sanctos, quos præcipua pietate colebat, invocavit: sed cum nihil remedii sentiret, cœpit Beatum implorare, moxque a Deo exaudita incolumis evasit.

[26] [alteri angina exempta.] De angina subito sublata laudans Cimarellam cap. 83, pag. 217 tradit sequentia: Dominus Marcianus ex comitibus de Sprevera tam violenta angina constrictus fuit, ut triduo omnis quietis expers, nullaque diglutita vel aquæ guttula duraverit, ac propterea domestici illius de eodem sepeliendo potius, quam de sanando, tractarent. Quarto die quidam illum hortatus est, ut in Sancto spem suam reponeret, ejusdemque merita imploraret, certissime promittens, Servum Dei illi propitium fore. Fecit ille, Sanctusque eam gratiam contulit, succurrendo periclitanti, pellendoque morbo, per quem ad extrema vitæ fuerat adductus.

[27] Superest unum, quod, si vere contigerit, ad Beati gesta inter vivos referendum est; [Dicitur Sassari in Sardinia prædicans prædixisse,] sed quod huc reservavi, quia laudatus Bernardinus a Clastidio illud aliunde accepit, & majore auctoritate ad faciendam fidem indiget. Pag. 135 & sequenti sic scribit: Dum Beatus in Sardinia Sassaritanis in ecclesia conventus sui Ordinis uno milliari extra Sassarim civitatem sita prædicaret, nec populum ecclesia caperet, cœpit juxta ejusdem portam concionari. Inter sermonem prolapsa ingens columna marmorea est in mulierem, quæ puerum in ulnis gestabat. Mox turbatum auditorium est, existimantibus omnibus, mulierem occisam ac in frusta contritam fuisse. Sistite, inquit Bernardinus, nihil mali ei accidit: vivit femina, & sana est, nec quidquam detrimenti passa: tollite molem, & experiemini, me vera dixisse. Nec mora, columnam amoverunt, feminamque sanam ac illæsam cum filio vivo & incolumi in brachiis suis invenerunt.

[28] Tum vero Bernardinus ait: Præterea scitote, sub ista columna esse alteram dominam, [sub columna, quæ in mulierem corruerat, nec læserat,] filium in brachiis baiulantem, Mariam, inquam, Virginem, dominam nostram. Finita concione, terram, quæ sub columna fuerat, egesserunt, ibidemque imaginem sanctissimæ Virginis repererunt, vultu ex argilla & gypso formato quatuor altam palmis, pulcherrimam, gratiosissimam, tam integre servatam, ut illo ipso die primum facta videretur. Brevi post in eodem prædicto conventu spatiosum sacellum exstructum est probeque exornatum, in quo ista sacratissima imago Filium in brachio gerens reposita fuit, quæ ob miracula in tanta veneratione est, ut non nisi bis per annum, nimirum mensibus Maio & Septembri, populo exponatur, estque ex sacris imaginibus, quas Sardinia habet, devotissima.

[29] Hæc Bernardinus a Clastidio, pro quibus in margine laudat Dimæ Serpi Historiam de rebus Sardis, [imaginem B. M. V. defossam latere;] & Mss. missa ex Sardinia. Dimas Serpi, Sardus Calaritanus, Regularis Observantiæ (Ordinis S. Francisci) vir in ea insula magni nominis propter virtutem & doctrinam & suorum Fratrum minister, multis annis Romæ ad Aramcœli commoratus, scripsit Chronica Sanctorum Sardiniæ, Barcinone (edita anno) MDC in quarto; teste Waddingo in Scriptoribus sui Ordinis, cujus verba sunt. Laudatum Opusculum, quod Hispanice conscriptum est, ad manum habeo, in eoque fol. 213 & sequenti eadem de sacræ imaginis inventione & miraculis narrat, ac præterea addit, in eodem loco, ubi defossa fuit, eamdem columnam cum simili B. Mariæ Virginis effigie in perpetuum miraculi monumentum erectum fuisse, atque ipsius B. Bernardini Feltriensis imaginem propterea in ejusdem ecclesiæ sacristia servari.

[30] Ejusdem imaginis inventionem, sed inventionis modum silens, [idque ita deprehensum esse: quam narrationem] B. Bernardino nostro etiam adscripsit Salvator Vitalis, pariter Ordinis Minorum Observantium, in Annalibus Sardiniæ, tomo seu parte 2, ubi de sacris imaginibus loquens, ait: Extat insuper alia (sanctissimæ Dei Genitricis) Sassari in ecclesia Fratrum Minorum de Observantia, prodigiis inclyta, cultus magni, sub titulo Sancta Maria de gratia, quam sæculis amplis humatam B. Bernardinus a Feltro in concione detexit. Verum cum hic post Serpium scripserit, & vir quidem austeræ vitæ, sed facilioris calami quam maturioris judicii fuisse a Waddingo in laudato de Scriptoribus Opere dicatur, non potest hic multum ponderis addere. Præcipua igitur auctoritas habetur ex Serpio; nam quam antiqua aut qualia fuerint Mss. ex Sardinia missa, non explicavit Bernardinus a Clastidio. Serpius autem patria Sardus, suorum Fratrum in eodem Sassaritano S. Petri conventu, in quo sæpe dicta sacra imago honoratur, guardianus fuit, uti ipsemet loco supra citato diserte affirmat; ita ut ipse ibidem in rei veritatem inquirere de eoque edoceri potuerit.

[31] [vellem amplius confirmatam.] Nec tam remotus a B. Bernardini ætate vixit, ut nulla ejus rei monumenta, nullam certam traditionem in eodem loco tunc superfuisse, credibile sit. Nam librum illum edidit annis tantum centum ac sex post Beati obitum, sive anno Christi 1600, ante quem ejusdem conventus præfecturam, ac forte multis annis ante, jam gesserat. Parum autem verisimile est, unius, nec fortasse totius, seculi spatio tam obscuram fuisse rerum ante gestarum apud Sassaritanos memoriam, ut isthæc Serpio fingere tutum fuisset, & Salvatori Vitali, quantum ad auctorem inventionis attinet, Serpii dicta adoptare. Contra vero est, quod dicendus sit Waddingus, cetera diligens gestorum B. Bernardini indagator, de hoc argumento nihil invenisse apud priores biographos, quos mirum esset factum tam insolitum ignorasse, aut, si scivissent, præteriisse. Difficile quoque est assignare annum, quo hæc Bernardini in Sardiniam excursio contigisse credatur, cum ejusdem conciones & munia post susceptum Apostolici prædicatoris onus suis temporibus sic assignarit Waddingus, ut ejusdem ad Sardos profectioni vix, aut ne vix quidem, otium reperias. Hæc utrimque allegata faciunt, ut aliis, quibus forte meliora, quam mihi, instrumenta consulere licet, de ejusdem sacræ imaginis, quam miraculis claram illic coli non dubito, inventione ac inventionis adjunctis pronunciandum relinquam. Ceterum aliquam Sassaris notitiam jam dedi in Miraculis ex Waddingo inter Annotata ad cap. 2, lit. a.

APPENDIX ALTERA
De miraculis ac beneficiis, per Innocentium Ticinensem collectis.

Bernardinus Feltriensis, Ord. Minorum observantium S. Francisci Conf., apud Ticinum in Italia (B.)

Ex Italico.

CAPUT I.
Pueri variis malis per Beati patrocinium liberati: pestilentia depulsa: puerperis subventum: proles resuscitata; febres, calculi, aliaque mala abacta.

[Præfatio auctoris.] Qui supra dicti Bernardini a Clastidio Opusculum de gestis ac miraculis B. Bernardini, anno 1651 editum, anno 1664 auctum recudit, Innocentius Ticinensis non pauca miracula beneficiaque, ex authenticis processibus deprompta, cetoris addidit, quæ, ut promissis stem, ad Dei ejusdemque Beati gloriam ex Italicis Latine versa hic subjicio. Auctor ita præfatur. Præcipuum meum consilium ratioque hujus supplementi scribendi fuit, ut multa nova beneficia miraculaque recenserem, quorum licet aliqua ante impressum Opus accuratissimum (Bernardini a Clastidio) de vita Beati, facta fuerint, non tamen in eodem relata sunt, forte quod tunc non, ut hodiedum, innotuissent. Describuntur igitur hic primo loco secundum annorum, quibus contigerunt, seriem, ex industria in margine annotatam, ut secundum propositum mihi consilium devoti illius clientes non solum de prodigiosis ipsius operibus, verum etiam simul de novis argumentis pro ejusdem cultu, per immemorabile tempus continuato, semper subministratis instruerentur.

[2] Ego, ne a nostræ editionis methodo cogar recedere, annotata marginalia in corpus referam. [Nummas faucibus pueri pertinaciter inhærens,] Itaque laudans in margine Processus Ticinenses, auctoritate Apostolica instructos, sic orditur: Labente anno MDCV, illustrissimus dominus comes Alexander Mezzabarba, eques primarius civitatis Ticinensis, habebat filium parvulum, nomine Carolum, cui domina comitissa, mater ejus, nummum argenteum dederat pro crepundiis, ut puerulis sæpe dari assolet. Incautus puerulus, non advertente matre, illum ori suo imposuit, & usque in fauces deglutivit; neque ultra intromittere potuit, quod nummus grandior esset, minus etiam rejicere, quod altius immissus; ex quo puer in præsens suffocationis discrimen devenerat.

[3] Usa mater est omni opera cum medicorum, tum chirurgorum; [facto per illius matrem voto, facile ejicitur] neque ulla ratione potuit nummus eximi. Quapropter illa cum rem desperatam agnosceret, miserumque puerulum moribundum conspiceret, illum B. Bernardino commendavit, ut se ambos ex his angustiis liberaret. Atque ecce, voto vix facto, puer sponte sua ac facillime nummum subito rejecit, omnisque mali expers evasit. Quam ob rem comes, ut acceptum beneficium testaretur, vestem (dubito, an recte verterim; nam Italice est una vestina, quam vocem in Lexicis non reperi) filii sui ad Beati altare deferri jussit, quæ ad ejusdem sacellum appensa mansit, certum monumentum vitæ per illius intercessionem servatæ. Pro sequentibus donec aliter notavero, citantur ibidem in margine processus Ticinenses auctoritate ordinaria, & de virtutibus auctoritate Apostolica facti.

[4] Anno MDCX, die III Julii Carolus Albertus filius domini Sacripante Salerno, [Puer contritus & pro mortuo habitus,] doctoris & causidici Ticinensis, puer annorum circiter novem, cum a matre sua ductus esset ad ecclesiam S. Jacobi extra urbem, ubi Beati corpus quiescit, dum hæc piis precibus insistit, ille ad vas aquæ lustralis accessit, ut quosdam flosculos, quos a Patribus istius conventus acceperat, eidem injiceret. Quia vero vas istud multum elevatum erat pro statura pueri, is manus ambas ad ejusdem labrum applicuit, similique modo pedes ad columnam marmoream, cui prædictum vas, pariter marmoreum amplum magnique ponderis, impositum erat. Sed inopino casu vas, a basi sua disjunctum, in miserum puerulum decidit, totumque illius corpus, præter mediam faciem, brachiumque sinistrum & partem crurum, contexit, compressitque: ut copioso sanguine profluente ex ore, sub pondere mortuus jaceret, cum non adessent, qui ei sat cito potuissent succurrere. Accurrerunt tamen multæ mulieres, in ecclesia præsentes, quæ molem admodum difficulter a defuncto puero amoverunt, illumque in gremio deportarunt ad ejusdem sororem, quæ ad Sacramentalem confessionem ibidem se comparabat.

[5] [per Beati invocationem vitæ vel sanitati redditus.] Tristi casu perculsa mater, amentis instar ad doloris sui spectaculum accurrens, mœstis clamoribus planctibusque adamatum filium inconsolabilis lamentabatur. Ad hunc planctum exciti Fratres, eam consolari conati sunt, suaseruntque, ut filium B. Bernardino voveret. Assensit illa pie monentibus, atque cum filia filioque ante Beati altare consistens, sæpius exclamavit: Beate Bernardine, redde mihi filium meum; Beate Bernardine, dona mihi filium meum. Dum in hisce clamoribus spatio unius medii horæ quadrantis perseverasset, quidam e circumstantibus Fratribus os pueri, qui nec sensus nec motus indicium dabat, clavi aperuit; & ille cœpit respirare, non cessante tamen sanguine ex ore, naribus auribusque copiose profluere. Interea adveniens pater illum domum suam jussit referri, adhibitisque aliquot remediis ad sistendum sanguinem, qui per duodecim horas continuas abundanter manavit, puer intra biduum triduumve plane incolumis sanusque evasit. Qua de re parentes gratias reddiderunt Deo, Beatoque, cujus patrocinio vitam sanitatemque suo filio restitutam adscripserunt. Consulenda hic essent testimonia in processu allata de morte, seu vere obita, seu existimata pueri, ceterisque adjunctis, ut de accepti beneficii magnitudine tuto posset censeri.

[6] [Alter puer in Ticino fluvio submersus,] Anno MDCXI filius Bernardi Tirone Ticinensis, habitantis in parœcia S. Theodori, Petrus nominatus, annorum circiter septem, aliquando cum ad flumen Ticinum esset, exutis tibialibus, in illud ingressus est, in eoque pueriliter ludendo tantum progressus, ut pedibus profunde limo infixis, submersus sit, itaque submersus multo tempore sub aqua manserit. Cumque id alii pueri provectioris ætatis, qui in eodem fluvio natabant, advertissent, illuc accurrerunt, eumque ex aquis extractum in ripa reposuerunt, in qua etiam paulo post multitudo virorum mulierumque, quos facti rumor exciverat, adstitit, ex quorum numero aliquot piæ personæ eumdem jam mortuum conspicatæ, sublatum ad paternam domum asportarunt.

[7] [per suæ matris ad Beatum preces reviviscit.] Interea mater ejus rumore pariter amoreque excita, ad infortunatum locum desperata accurrit, iisque obvians, qui puerum ferebant, cum iisdem domum regressa est; quo cum perventum esset, cadaver impositum mensæ est, in eaque multo tempore jacuit, fama rei interim per universam civitatem divulgata. Multi illuc confluxere, ex pietate reique novitate adducti; sed matrem meliori consilio usam, B. Bernardinum pro defuncto suo filio cum lacrymis invocantem invenerunt. Neque diu post puer per illius patrocinium revixit, simulque a deglutita aqua, per quam totus intumuerat, illæsus permansit, ac multis annis in vivis superfuit.

[8] [Pestilentia Ticini abacta.] Quo tempore pestilentia civitatem Ticinensem postremo afflixit, Deus in multis ea lue liberandis manifestavit, quam potens apud se sit Beati patrocinium, uti in præcedenti Tractatu de Miraculis dictum, nec quidquam hic addendum est, præter generalem totius urbis liberationem (anno 1630, ut notat in margine, obtentam) agnitamque velut ab ejusdem meritis & protectione acceptam post votum in præcedenti capite (apud nos in Commentario num. 542 & seq.) relatum, devotionemque, cum qua illustrissimus dominus Landrianus episcopus cum populo cleroque Regulari ac seculari ad illius prodigiosum sepulcrum in ecclesia S. Jacobi venerandum accessit. Speciatim quoque eo anno MDCXXX domina Clara Pecorara Ticinensis, uxor domini Francisci Simonettæ, dum illo contagioso malo corremptam & desperatæ salutis agnosceret, inspirata a Deo, vovit Beato, se, si per hujus intercessionem incolumis evaderet, vestem coloris cinerei, quali Fratres Minores utuntur, toto vitæ suæ tempore gestaturam. Hoc voto nuncupato, subito se melius habuit, planeque liberata, quod vovit, explevit.

[9] Cum domina Daria Oppizzona, nunc uxor illustrissimi domini comitis Andreæ Gambaranæ, [Periclitanti puerperæ succurrit, & ejusdem] olim autem illustrissimi domini Josephi Pecoraræ, in primo suo puerperio vehementissimis doloribus cruciaretur, neque parere posset, quod fœtus in ventre transversus cubaret, ac propterea obstetrices certissimam tam parturientis quam prolis mortem exspectarent, illius socrus, domina Hieronyma Cantona, quæ præsens aderat, B. Bernardinum tamquam veterem suæ familiæ protectorem alta voce imploravit, chordamque dicti Beati, quæ in hunc finem ad manum erat, parturienti imposuit; ac mox contra omnem cum ipsius tum obstetricis exspectationem filia mortua, prætensis pedibus, in lucem prodiit, pariterque puerpera sensuum expers velut mortua mansit, ac deinde iisdem reddita, filiam exanimem summo cum dolore conspexit.

[10] Utriusque malo ad commiserationem mota socrus, [prolem mortuam, quæ postea monialis facta est, resuscitat] cum ceteris mulieribus diligentissime exploravit, si quod vitæ indicium proles daret; sed nullo prorsus deprehenso, desperatum casum agnoscens, Beatum instantissime precata est, ut eam resuscitaret, eamdemque interim ipsius chorda signavit, atque aliquot vota Servo Dei piissime nuncupavit, cum ecce infantula reviviscens cœpit oscitare, stupentibus omnibus, qui aderant, elataque voce inclamantibus: Miraculum, miraculum! Beatus concessit beneficium! Inexplicabilis fuit lætitia domini Francisci Bernardini, resuscitatæ puellæ patrui (vel avunculi; nam Italica vox Zio utrumque significat) qui de eventu sollicitus, cum aliquot familiaribus in proximo cubiculo præstolabatur, quique lætis vocibus, beneficioque obtento auditis, laudavit Deum, gratesque egit Beato, ad cujus altare opportuno tempore accesserunt prædictæ dominæ, ut aliquas Missas celebrandas facerent, promissaque pietatis opera persolverent. Porro filia baptizata fuit & Anna Francisca appellata; quæ deinde maturæ ætatis monasticum statum amplexa est Ticini in venerabili monasterio S. Dalmatii, Ordinis S. Augustini, soror Hieronyma Lucia dicta.

[11] Anno MDCXLVII Augustinus Cani, filius domini Cesaris, [Puerum febri & lumbricis, alterum aliter laborantem,] habitantis Ticini in parœcia S. Epiphanii, ætatis annorum trium circiter, continua febri, ac lumbricis in præcordiis laborans, ita ut animam ageret, post invocatum Beatum extemplo sanatus est. Cum dominus Rogerius Biscossa, patricius, decurio & rationarius generalis civitatis Ticinensis, mense Julio anni annotati (in margine nempe 1649) infirmus decumberet & desperatus a medicis, qui ob magnam illius debilitatem ab adhibendis medicamentis abstinuerant, in singula momenta animam acturus videretur, admonitus a domesticis suis, ut B. Bernardini Feltriensis recordaretur, eique votum aliquod ac eleëmosynam faceret; vovit, invocavit corde oreque, quod & semper in memoria retinuit. Eodem tempore domestici ceram oleumque pro celebranda novemdiali devotione ad dicti Beati altare transmiserunt.

[12] [præmissa mirabili visione, facit incolumes.] Sequenti post in invocationem nocte visus est moribundus sibi Servum Dei videre, dicentem sibi: Erige te; & erexisse se ac descendisse e lecto per chordam holosericam, quæ ante ejusdem pectus utrimque tensa erat. Cum in pavimentum pervenisset jussus a Beato est in genua procumbere, ac in unam partem, quam ille indicabat, respicere, ita fecit, apparuitque illi, se per cujusdam parvæ fenestræ aperturam pulcherrimum theatrum, paradiso simile, spectare, in quo multæ erant statuæ pontificalibus ornamentis indutæ, inter quas etiam Beatus ipse videbatur flexis genibus Coronam recitare, qui paulo post admota illius pectori manu dicebat: Age, vade cubitum. Mox visus sibi est per eamdem chordam ante pectus protensam paulatim ac admodum defessus in lectum regredi; tunc expergefactus, multo melius se habere sensit. Postero autem mane medicus illum omni febri liberum reperiens, stupefactus ait: Ehem, quid est hoc! At infirmus respondit, oblatam sibi fuisse B. Bernardini visionem, quam propter debilitatem corporis tunc non posset enarrare; sed indies vires resumens, antequam novemdialis devotio terminata esset, sanus salvusque e lecto surrexit. Erunt haud dubie, quibus visio ista somnium potius, ac beneficium ipsum dubium videbitur; at hujusmodi forsitan fuerunt morbi adjuncta, quæ de posteriori saltem non permittebant prudenter dubitari.

[13] [Graves infirmitates a muliere depulsæ; in partu periclitans,] Anno MDCL uxor domini Jacobi Cerrino causidici, Catharina Vicedomini appellata, jam per octo menses laboraverat quibusdam infirmitatibus tota vita duraturis, cum Servum Dei venerandi gratia ad ejusdem sacellum in ecclesia S. Jacobi accessit; eoque facto, melius se habens, domum reversa est, ac brevi integram sanitatem recepit. Uxor domini Josephi Maio Solivettæ, notarii collegio adscripti & actuarii curiæ prætoriæ Ticinensis, binum partum cum gravissima difficultate experta, invocata Beati ope, illiusque chorda sibi imposita, feliciter peperit, ita ut in tertio puerperio prolem masculam enixa sit, cui nomen Francisci Bernardini imposuit, ut gratum animum Sospitatori suo pro accepto beneficio testaretur.

[14] [& vir calculis laborans, per contactum chordæ Beati liberantur.] Dominus Laurentius di Mena secretarius excellentissimi senatus Mediolanensis, ex calculis in præsentissimum vitæ suæ discrimen adductus fuit: sed cum Beati chordam, a domino Deodato Meda, patricio Ticinensi, allatam sibi applicavit, e vestigio illis liber sanusque permansit (eodem anno 1650 die XXIX Junii.) Porro pro accepta gratia bonam pecuniæ summam in fabricam novi sacelli, quod eidem Beato exstruebatur, ac præterea aliam a multis dominis Mediolanensibus ac nominatim ab excellentissimo domino marchione de Caracena ad eumdem finem procuravit. In margine hic laudatur Processus de Cultu; at nescio, utrum id ad totam miraculi vel beneficii narrationem, an ad solam sacelli constructionem referendum sit. De posteriori consule Commentarium §. 23.

CAPUT II.
Alii aliis morbis liberati: alii vitæ periculis subducti: lethalia vulnera sanata: mulier a Beato mirabiliter protecta.

[Herniosa nata, multis remediis frustra tentatis,] Ad annum 1650 etiam spectat sequens herniæ curatio, pro qua, uti & pro aliis, quæ deinde subduntur, in margine laudatur processus de virtutibus, quod miror, cum ad processum de miraculis potius pertinerent. Sed quidquid de nomine sit, hæc ibi legere est. Dum prædictum Beati sacellum (in suburbana S. Jacobi ecclesia Ticinensi) ædificabatur, quidam architectus multum peritus, qui ejusdem fabricæ curam susceperat, magister Franciscus de Vecchi dictus, habebat filiam nomine Annam Catharinam, quæ herniosa nata fuerat, & post varia per continuum decennium adhibita remedia nihilo a tam molesta infirmitate convaluerat. Tandem ex chirurgorum consilio sectionem adhibere decretum, ad quam Nursiensem quemdam hac in arte expertum advocarunt: sed cum non esset ei tempus ad eam curationem idoneum nisi circa Pascha & festum S. Michaëlis, semperque, dum magister ista tempestate advenisset, infirma insuper febre laboraret, numquam potuit ille opportuno ad extremum istud remedium tentandum tempore adesse.

[16] Quam ob rem decrevit pater nihil amplius pro sananda filia experiri, [dum ex patris voto Beati corpus invisit, sanatur:] dicens, forte eam esse divinam voluntatem, ut illa sic permaneret. Advertens tamen, sese in Bernardini obsequium occupari, neque ullum ex humanis remediis suæ filiæ profuisse, certam spem suam in ejusdem meritis reposuit, vovitque eam quinque diebus tempore matutino ad illius corpus invisendum ducere. Atque ecce, dum votum exsequitur, postquam filia sacrum illius corpus in ecclesia S. Jacobi semel invisisset, nec quisquam explorasset, an ipsa sese melius, nec ne, haberet, contigit, ut eidem tribus sequentibus vicibus, dum cum matre sua ex adverso cujusdam imaginis B. Mariæ Virginis, in pariete monasterii monialium Senatoris Ticini depictæ, pervenerat, ligamentum, quamvis diligenter adstrictum, decideret.

[17] Ad hunc mirabilem casum denique advertentes, intellexerunt, [hæc monialis facta vivebat, scribente auctore.] voluisse beatam Virginem indicare, desideratam ab illis gratiam per Servi sui patrocinium concessam fuisse; uti mater, inspecta olim læsa parte, deprehendit. Consequenter ad hæc, puella dum quinto mane ab ecclesia S. Jacobi rediret, ligamentum per viam in pratum abjecit, de obtenta sanitate certissime confisa. Neque deinceps quidquam ex eo malo sensit; cujus rei argumentum est, quod, cum eadem puella in venerabili monasterio Ticinensi S. Helenæ inter Religiosas sorores, quas Conversas vocant, admitti postulasset, illam sanctimoniales in tirocinio annuo extraordinariis laboribus experiendi gratia exercuerint, planeque sanam compererint; qualis etiam nunc est in eodem monasterio, Soror Francisca Gertrudis nominata.

[18] Quod ex eodem processu sequitur, die XV Augusti anni 1651 dicitur contigisse. Carolus Alexander Astolfi Ticinensis mense Augusto adscripti anni, [Lethargicus suis sensibus subito restitutus.] gravissima febri acuta, aliisque malis accedentibus, ac nominatim profundo somno, qui in lethargum transierat, oppressus, sensum motumque amisit, continue dormiens cum angustia & difficultate respirandi. Cumque opportunis medicamentis, mordacibus emplastris (vesicatoria vulgo appellantur) aliisque hujusmodi adjumentis medicis ad usum sensuum revocari nequiret, desperarunt medici, & arcessiti sunt duo Religiosi e monasterio S. Crucis, ut egressuram animam Deo commendarent. Verum ecce illius conjux, iisdem Religiosis suadentibus, B. Bernardinum cum voto invocavit, curavitque indusium ad ejusdem Beati corpus in ecclesia S. Jacobi admoveri; quod deinde nudo ægroti pectori vix fuerat applicatum, quin ille a lethargo emergens, sensus suos motumque receperit. Cui rei dum in festo assumptæ in cælum Virginis Mariæ mane superveniret medicus, ad inopinatum eventum, quem illius ars minime promiserat, obstupuit; sed audita divina virtute, per merita Servi Dei manifestata, laudavit Deum, Beatique potentem intercessionem testatus est.

[19] [Periclitans puerpera, facto voto, commode parit.] Pro sequentibus, usque dum aliter monuero, idem, qui supra, processus laudatur. Anno MDCLII. Anna de Guarneri, uxor Francisci Antonietti Ticinensis, jam septem dies doloribus partus agitata, non poterat parere ob corporis angustias, ut obstetrices censebant, ex quarum simul & ex medici judicio oportebat, puerperam ob magnam debilitatem, ex diuturnis cruciatibus ortam, mori seu in ipso partus nisu, seu mox postquam enixa esset. In hisce angustiis constitutæ vehementer suaserunt obstetrices & aliquæ piæ mulieres Tertiariæ S. Francisci, ut B. Bernardino voveret fore, ut in primo egressu suo e domo ad ejusdem sepulcrum accederet, ibique Missam celebrari curaret, & facem ceream offerret. Hoc voto nuncupato, misit, qui Beati chordam, in ejusmodi casibus prodigiosam afferret. Dum hæc quæritur, visa sibi parturiens est a Beato in altum sublevari, atque in unico momento cum perexiguo dolore peperit, conclamantibus, qui aderant; Beneficium, beneficium B. Bernardini! Contigit hoc mense Maio anni annotati, in ejusque rei memoriam natus puer Carolus Bernardinus appellatus fuit; puerpera vero triduo quatriduove post sana surrexit votumque implevit.

[20] [Puer præsentissimo submersionis periculo eripitur.] Mense Augusto anni subsequentis prædictus Carolus Bernardinus, puer quatuordecim vel quindecim mensium, dum mater ejus Anna aliis curis intenta occupabatur, prodiit in pratum, molæ aquariæ vicinum, ubi aqua per angustum canalem præceps labitur, ut molarem rotam verset. Mater filiolum non conspicata, ubi esset, a marito petiit, animoque præsagiens, quod erat, illuc celeriter accurrens, vidit ipsum per rapidissimum canalem jam deorsum delatum, nec ullo modo posse adjuvari. Tum vero in tantis angustiis posita, multa cum fiducia ad Beatum exclamavit, O B. Bernardine, inquiens, adjuva filium meum! Inter hæc conspexit filium sub agitata rota transmitti, sub qua ne lubrica quidem anguilla non conquassata transisset, & sub qua paulo ante puella submersa contritaque fuerat, & suo corpore rotam stiterat. Maternas preces Servus Dei exaudivit: nam submersi pueri pater eodem advolans, in aquam, ubi post transitum molæ canalem laxatur in vadum, prosiliit, filiumque apprehendit; qui capite deorsum inversus, nihil aquæ emisit atque omnino illæsus compertus est.

[21] Dominus Franciscus Bagnoli, notarius e collegio & actuarius curiæ Ticinensis (quam Referendariam appellant) dum in die S. Theodori, [Duabus glandibus plumbeis lethaliter sauciatus,] XX Maii anni MDCLIII, prima hora noctis (id est post solis occasum) semivestitus cum aliquot amicis suis se recreabat, percussus fuit ictu fistulæ ferreæ bellicæ, e collegio trium Mariarum, in quo aliqui litterarum studiosi habitabant, emisso; excepitque duas glandes plumbeas, quarum una, perrupta clavicula, uno digito a sinu gutturis pertransiens, sinistram scapulam fregit; altera uno palmo in juncturam anteriorem dexteri brachii penetrans, corpori inhæsit. Utriusque plagæ dolor (quæ & utraque maxime lethalis a chirurgis pronuntiata fuit) ipsum ad extrema animi deliquia reduxit, præsertim cum plagæ indies incrudescerent, quæ, licet quibusdam sacris reliquiis a patre Samuële a S. Zenone, procuratore causæ canonizationis B. Bernardini lustrarentur, nihilo tamen minus acerbe sauciatum cruciabant.

[22] Postea hic suis doloribus pressus dictum patrem oravit, [per applicatas Beati vestium reliquias convalescit:] ut utrumque humerum signaret lacinia subligaculi ejusdem Beati, quam ille penes se habebat, dono acceptam biduo triduove ante ab illustrissimo domino Nicolao Fernandez de Castro, tunc temporis regio ducali senatore Mediolanensi, & prætore Ticinensi, nunc autem magistratus præside. Mirum dictu! vix ambo humeri per istas sacras reliquias attacti signatique fuerant, quin omnis in iis dolor cessaverit; nec deinceps recruduit, sed, dicto patre eamdem lustrationem per aliquot dies prosequente, saucius brevi sanatus est, contra spem judiciumque medicorum chirurgorumque & aliorum, qui qualitatem plagarum perspexerant.

[23] Die XIV Augusti prædicti anni (1653) Syrus Benedictus Corradi, [pueri fluxus sanguinis ad Beati imaginis osculum sistitur.] ætatis annorum decem, tantam sanguinis copiam per sex horas continuas e naribus emisit, ut deficientis cruoris vice quidam humor aquæ similis fluere cœperit. Nihil juvantibus remediis ad sistendum fluxum adhibitis, mater ejus ad B. Bernardinum conversa, illum viva cum fide ipsi commendavit, atque ut illo etiam faceret, suasit, ac simul pictam Beati imaginem osculandam dedit. Inter hæc ipsa oscula subito cessavit fluxio, puerque obdormivit, ac postero mane sanus & incolumis surrexit e lecto.

[24] Idem annus 1653 diesque XXIV Augusti in margine adscripti sunt ad sequentem curationem. [Lethaliter vulneratus, admoto vulneri Beati pileolo] Dominus Jacobus Franciscus Parmesano Ticinensis, vulneratus in pectore, visceribus ac nominatim pulmone læsis, & accedentibus etiam aliis morbi adjunctis, delirio, inordinato rigore, inquiete, prolixissimis insomniis, animi angustiis atque continuis motibus, in summo demum vitæ discrimine expertorum judicio versabatur. Sic affectus volens testamentum condere, arcessivit dominum Carolum Bernardinum Trovati, notarium publicum, & nunc procuratorem, tunc cancellarium curiæ episcopalis Ticinensis. Habebat hic pileolum, quo B. Bernardini caput aliquanto tempore olim opertum fuerat, quemque in infirmi salutem produxit, suadens ei, ut cum fide ac devotione loco vulneris imponeret; quod & ipse fecit. Ad hunc contactum, qui ante quartum diem a principio mali contigit, prædicta adjuncta morbida subito cessaverunt, nulla præmissa purgatione naturali, cum non potuissent ullum ipsi dare hujusmodi medicamentum, nec secare venam propter nimiam ejus debilitatem, ex qua etiam pulsus arteriæ cessaverat.

[25] [sanatur, negantibus medicis, id naturaliter fieri potuisse.] Quam ob rem medici ac chirurgi videntes ipsum quiescere (quievit autem, simul ac pileolum attigerat) cum ante ne minima quidem quiete usus esset, declararunt, ex regulis artis suæ rem prorsus insolitam novamque esse, quod ille in principio mali gravissimi, sine ulla prævia expulsione humorum, seu per sudorem sive aliter facta, eum in modum se melius haberet; quod ipsum negabant, etiam per naturalia medicamenta intra tam breve tempus fieri potuisse. Verum divina potentia, quæ in Sanctis suis operatur, naturæ legibus non adstricta, opus perfectæ sanitatis repente incepit, quam ille brevi recuperavit, sine ulla relicta in loco vulneris fistula, quam chirurgicæ artis periti debuisse superesse judicabant, etiamsi daretur, quod tamen inficiebantur, prædictum vulneratum potuisse naturaliter sic sanari. Porro pro accepto beneficio acturus gratias deinde accessit ad Beati altare, ubi sex cereos obtulit, & post expiatam Sacramentali confessione animam sanctissima Eucharistia refectus est.

[26] [Mulier in gemini partus periculo illius opem experta.] Eodem anno MDCLIII, die XXX Octobris, domina Margarita Valle, uxor domini Leonardi Bertolini, gravida correpta fuit partus doloribus, qui usque ad horam tertiam noctis perseverarunt, prole jam quinque horis in partu versata. In tam præsenti periculo vitæ parturientis æque ac prolis maritus ei suggessit, ut B. Bernardinum invocaret, eique, quod placeret votum faceret; quidquid illa vovisset, se libenter persoluturum. Facto voto, Beatique ope invocata, post medium horæ quadrantem feliciter enixa filium est. Et vero non erat ipsa virtutis Servi Dei ignara; quippe quæ alias anno MDCXLVII in simili casu desperata a medicis, arteriæ pulsu destituta, continuisque per horas quinque & triginta doloribus conflictata, eumdem, imposita sibi ejus chorda, imploraverat, ac similem felicem partum fuerat consecuta.

[27] [Monacho Casinensi morbus crurum sublatus.] Domnus Vincentius de Gravina, monachus & decanus Casinensis, cum ex quadam longa infirmitate prævia ex cruribus graviter laboraret, nec quidquam prodessent remedia, B. Bernardino votum nuncupavit, implendum, si saltem intra triduum sanatus esset. Elapso triduo contra omnem medicorum opinionem prodigiose sanatum sese expertus est, ac biduo post pedes profectus est, ut promissa exsolveret in ecclesia S. Jacobi, ubi Missam bis celebravit ad altare Beati, ad quod in grati animi argumentum pictam tabulam, quæ acceptum beneficium referebat, appendi jussit; quod etiam authentico testimonio propria manu scripto assertum reliquit. Præter hoc instrumentum laudatur ibidem supra dictus processus, ac tempus in margine additur, annus 1653 dies XVIII Novembris.

[28] [Mulier Beati voce jussa fugere.] Alterius generis est, quod ex iisdem processibus Ticinensibus subditur, adscriptis in margine eodem anno 1653 & die XXVI Decembris. Catharina Bertolotta, Antonii filia, uxor Caroli Maggi militis gregarii, habitans Ticini in parœcia S. Mariæ la Perona, quadam nocte, die XXVI Decembris prædicti anni, sola foco assidens coronam B. Mariæ Virginis recitabat, B. Bernardinum obsecrans, ut sibi concordiam cum viro suo, qui turbulentissimis moribus erat, a Deo obtineret. Dum hasce supplices preces in animo volveret, audivit, sese articulata voce repetitis vicibus suo nomine appellari: ad quam dum ipsa responderet, eadem vox reposuit: Fuge celeriter e domo, quia maritus tuus te vult occidere. Respondit mulier: Nam quid ego commisi, ut me velit occidere? At vox prosecuta, Pro veritatis indicio, inquit, accipe, quod ille hippoporas ad fugam jam impleverit.

[29] Abiit Catharina, reperitque indicium, quod illi dederat vox, [ne occidatur a marito, noctu domo sua egreditur:] quam indubitanter credidit sui B. Bernardini fuisse, cui preces tunc obtulerat; neque aliunde potuit eadem profecta fuisse, domus ostio diligenter occluso. Obedivit igitur voci; & quia ex diuturna infirmitate debilis erat, scipioni innixa exivit ex ædibus, maximaque cum sollicitudine accelerato gressu, intravit in domum cujusdam nobilis dominæ haud longe dissitam. Obstupuit domina, quod illam in domo sua videret ea hora ac tempore, quo certo noverat, obseratas fores fuisse, nullusque reperiretur, qui aperuisset. Sed cognita adventus causa, suscepit eam, promisitque auxilium, quantum posset. Ibi igitur reliquum noctis exegit; postero vero mane postquam aliquantulum orasset coram B. Bernardini imagine, quæ illis ædibus servabatur, inde egressa ad ecclesiam sanctæ Crucis se contulit, ubi de peccatis suis confessa est apud pium aliquem patrem, magnæ charitatis virum, eique, quid sibi ea nocte contigisset, exposuit.

[30] Solatus illam pater est, atque pollicitus, operam se daturum apud maritum, [ad illum regressa, ab eodem vexatur,] ut ipsi reconciliaretur, nec quidquam noceret; effecitque, ut maritus reconciliationem concordiæ sponderet, promitteretque fore, ut eam non læderet. Post hæc promissa domum redire jussa Catharina est, quamvis nullam iis fidem haberet, & discessura diceret: Pater, ego vado, ut tibi obediam; sed scio, me ab illo occisum iri. Recessit tamen, per viam sese beato suo Patrono continue commendans. At perjurus conjux, qui sua perfida consilia in animo celabat, & decreverat exsequi, injuriosis modis nisus est verbum aliquod asperum, utut æquum, ab illa extorquere, ut hoc nomine iniquum suum de eadem occidenda propositum prætexeret. Sed frustra illius patientiam tentavit. Etenim subsecuta nocte, ter ab illo jussa e lecto surgere, ut quædam ipsius femoralia repararet, dum ipsa excitato igne, accensaque lucerna, acu laborare inciperet, ipse toties furentis instar ignem baculo quaquaversum dispersit, evertitque lucernam.

[31] His non obstantibus, Catharina cum secundo surrexisset e lecto, [ac mox barbare vulnerata,] carbones, paulo ante sparsos, prodigiose in focum collectos, lampademque, nihil diminuto in ea oleo, adaptatam inveniens, Beati opem agnovit, ac tertio jussa surgere, confidit fore, ut eodem auxiliante, non secus ac prima vice, focum ac lampadem reperiret, uti reipsa reperit eodem modo congestos carbones & lampadem, suo oleo ellychnioque instructam, quasi non contacta fuisset. Summas itaque gratias Patrono suo agebat; sed maritus interim refectionem femoralium nihil amplius moratus, se vestivit, ocreas & calcaria induit, equo ephippium frenumque imposuit, ac rebus omnibus ad fugam celerrime paratis, ad Catharinam rediit, ad quam cum torvo vultu accedens, fistulam ferream bellicam, tribus glandibus stanneis ferro mixtis gravidam, accenso pulvere pyreo, in sinistrum ejus latus exoneravit.

[32] Ad lethalis ictus violentiam concidit mulier, simulque B. Bernardinum cum fiducia invocavit, & impio marito inquit: Ah! Carole, noli me trucidare; [& pro mortua habita. ac in focum pertracta.] sed cum jam confessa de peccatis meis sim, & Corpus Domini sumpserim, fac me sacro Oleo inungi. Quo dicto, ille altera ejusmodi fistula bellica in ipsam accensa, eamdem retro auriculam sinistram percussit, ex quo vulnere cum sanguis proflueret, Cape, inquit, hic est oleum sacrum. Tum vero Catharina sensit velut manum, quæ pectori imposita illam suaviter humi prosternebat, neque ullum dolorem amplius ex acceptis plagis sensit; nec pariter doluit, quantumvis furibundus maritus in ejus caput insiliret, ac pedibus, quos ocreis indutos habebat, calcaret. Tandem illam mortuam credens, arreptam pedibus in focum pertraxit, in eoque comburendam relinquens, equo vectus aufugit. Dum ante ædes unius e consanguineis suis pertransiret, petiit ab eo, ut supellectilem e suis ædibus tolleret, ne, cum ministri magistratus has ob occisam uxorem perlustraturi essent, eamdem auferrent: verum iste prudenter respondit, nolle se plura audire.

[33] [Beati ope incolumis evadit,] Abeunte marito, sensit mulier, se retro trahi, & ab invisibili Auxiliatore suo extra focum repositam; audivitque eamdem, quam prius audierat, vocem dicentem: Catharina obsera ostium; maritus enim tuus exivit. Huic voci, quam a beato suo Bernardino profectam non dubitabat, obsecuta surrexit, & obseratis foribus mansit in domo sua, donec illucesceret. Mane facto, inde abiit ad quemdam avunculum suum (vel patruum, nam Italice est Zio) qui, dum maritus abscessit, illam occisam fuisse inaudierat. Obstupuit ergo ad conspectum ejus, quam mortuam reputabat; verum illa eumdem mox securum reddidit, asserens, se B. Bernardini beneficio minime mortuam esse, pessime tamen læsam credere in latere suo, cujus plagæ sanguinem parte vestium, ignito ictu ambusta, convoluta studiose comprimebat.

[34] [nec a chirurgo curari se patitur:] Quapropter illam ad nosocomium duxit, ubi cum chirurgo curanda traderetur, negavit, se ipsius opera egere, quod hanc gratiam a B. Bernardino jam obtinuisset. Et vero inspectis plagis, compertum fuit, globulos stanneos ad solam cutem penetrasse, quorum duo interulæ circa lumbos inhærebant, & tantum unicus inter costas. Ex altero ictu in gena sinistra sub auricula dumtaxat tuber apparebat cum vestigio globuli & sanguine; in fronte quoque non nisi contusio ocreis facta visebatur, & in pedibus læsio ab igne. Cum itaque ob allegatam rationem nollet mulier sibi mederi, chirurgus abstinuit, sed solum tumores circum vulnera rosaceo oleo inunxit; ipsaque intra triduum sana salvaque evasit, cicatricibus ictuum & ignis in perpetuum obtenti beneficii argumentum in ea relictis.

[35] [hæc omnia ipsamet, non sine alio prodigio, testata fuit.] Id etiam in hac muliere plane admirabile fuit, quod, cum coram tribus episcopis judicibus delegatis examinaretur, quamvis admodum surda esset, nihilominus distincte ad unum iota usque audierit omnia, quæ de Beati causa, licet submissa voce, dicebantur; surda, ut alias, permanens, si alia, quam quæ ad eamdem causam pertinebant, interponerentur. Hæc laudati Innocentii narratio, in qua plura miracula vel beneficia continentur, eo majori fide digna est, quod ejusdem libellus anno tantum undecimo, postquam ista contigerant, in ipsa civitate Ticinensi typis editus fuerit; ut & auctor memoratam mulierem facile noscere potuerit, nec minus facile de manifesto mendacio convinci, si conficta incertave pro indubitatis & in authentico processu contentis venditasset. Ceterum tres laudatos episcopos judices fuisse Hieronymum Melzi Ticinensem, Carolum Setala Derthonensem, & Hieronymum Franciscum Miroglii Casalensem, ex eodem Innocentio diximus supra in Commentario § 24, num. 553.

CAPUT III.
Alia beneficia ac miracula ab anno MDCLIV usque in MDCLXII impetrata.

[Herniosus curatus: mulier ex pleuritide morti proxima,] Sequitur apud laudatum Innocentium annus Christi 1654, ad quem ex processibus Ticinensibus ista denuo subdit. Augustinus Cani, de quo ad annum MDCXLVII memini (consule num. XI hujus Appendicis) ob gravem herniam jam septem annis ligamento usus fuerat, cum post multa remedia nequicquam adhibita, tandem B. Bernardino devotus, anno MDCLIV sanatus fuit. Domina Angelica Laghi, uxor domini Caroli Georgii Casale, anno MDCLIV in festo Conceptionis B. Mariæ Virginis (sive die VIII Decembris) acutissima pleuritide simul & ardentissima febri repente correpta fuit, & arcessitus peritissimus civitatis Ticinensis medicus, ut urgenti malo, cui nullum umquam par, aut gravius se passam affirmabat ægra, mederetur. Ille morbi gravitate intellecta, eam in supremo vitæ periculo versari judicavit; cumque inde rediret, ejusdem filiabus occurrit, dixitque, multum dolere se, quod matrem suam brevi essent amissuræ, cujus morbo nullum remedium profuturum asserebat, quæque diei posteri matutinum tempus non esset visura.

[37] Sed infirma dum ex acerbitate doloris noctu animam ageret, [ad Beati invocationem subito redditur sanitati.] recordata, quam potens sit B. Bernardini patrocinium, cujus Vitam a marito suo aliquando prælegi audierat, illum enixe invocavit, atque interim in tranquillum somnum incidit, ex quo omnis febris dolorisque expers evigilavit. Medicus diligentissimus, urgente morbi gravitate, cum duobus aliis ejus artis peritissimis, summo mane advenit, qui ut illam sedentem & capillos suos adornantem conspexit, pro rei novitate stupuit; sed admirari cessavit; ubi intellexit, eamdem per B. Bernardinum a præsentissima morte omnimodæ sanitati sic redditam fuisse. Ex dictis videtur hæc mulier postridie Conceptionis beatissimæ Virginis Matris Dei, id est, die IX Decembris, sanata fuisse; quam ob rem nescio, an ex errore in margine annotatus sit dies X Decembris.

[38] Pro sequenti adscriptus est annus 1655, diesque XIII Junii. [Puero hernia sublata:] Factum autem sic refertur. Cum Jacobus Andreas, filius Joannis Ghidini & Claræ de Sassi, habitantium Ticini, trium circiter mensium infans, pluribus noctibus ob grave corpusculi incommodum lacrymatus esset, compertus est habere tuber in genitalibus. Hinc ne ruptus esset, verita mater, obstetricem consuluit, quæ ita esse affirmavit, suasitque, ut promptum remedium admoveret. Obsecuta mater infantem super culcitra balneo vini calidi fovit; sed sic nihil proficiens, eumdem B. Bernardino vovit, & enixe eum illi commendans ad ejusdem altare cum dono cerei ferendum curavit. Post fusas ibidem preces domum reversa est, filiumque fasciis exutum omni tumore sic liberatum deprehendit, quasi eo numquam affectus fuisset; neque ille deinceps quid simile passus est.

[39] [solutio obsidionis Ticinensis ipsi adscripta.] Cum Ticinum anno MDCLV a Christianissimi regis exercitu arcta obsidione cinctum esset, civitas in concilio congregata validæ militum præsidiariorum civiumque pro patria fortiter dimicantium propugnationi adjunxit communia vota ad expertum suum patronum B. Bernardinum Feltriensem, promittens annuam Missam, in ecclesia S. Jacobi, ubi illius corpus quiescit, ad ejusdem altare solemniter cantandam, si obsidione levaretur. Post factum votum quædam dicti Beati icones in variis propugnaculis appensæ fuerunt, nec multo post hostes obsidionem solverunt; ac propterea in voti solutionem quotannis die XXX mensis Julii ea Missa in dicta ecclesia solemniter celebratur. Civitatem Ticinensem pro Galliæ rege tunc obsederunt Franciscus Estensis Mutinæ dux, & Thomas Sabaudus princeps Cariniani. Obsidio vero ista in Monumentis Historiæ universalis Europææ, Parisiis anno 1725 Gallice editis, soluta fuisse dicitur die XIV Septembris præcitati anni 1655, sesqui mense postquam militares fossæ ante urbem cœptæ fuerant.

[40] [Fœdum tuber puellæ, cum quo nata erat,] Clarius beneficium elucet in subsequenti curatione, cui annum 1658, diemque V Februarii Innocentius in margine adscripsit, eosdem processus Ticinenses semper laudans. Claudina, inquit, domini Jacobi Francisci Galloæ, & dominæ Joannæ Baptistæ de Robiliati filia, tanto cum tubere, sub auricula dextera prominente, in lucem edita est, ut id fauces collumque occuparet, atque obstetrix crederet, eam cum duplici capite monstrose procreatam esse; idemque tuber infantem a sugendis uberibus impediret. Advocatus ad opem quidam ex peritissimis chirurgis civitatis Ticinensis asseruit, ei malo, quod in materno utero contractum esset, nullum esse remedium; cum & sectio in ea parte, in qua aliquot e majoribus venæ nervique conveniunt, periculosissima esset, & non nisi ad mortis accelerationem valitura. Demum addidit, illius curationem oportere a solo Deo per unius e Sanctis ejus patrocinium impetrari.

[41] [facto impletoque voto, evanescit.] Talis omnino fuit etiam medicorum sententia, inter quos erat dominus Petrus Franciscus Friggio, notissimæ virtutis ac experientiæ vir, cujus judicio acquiescentes, avus, socrus & puellæ genitrix, collatis consiliis consenserunt, ut eamdem B. Bernardino commendandam ad ejusdem altare deferrent, Missamque celebrari curarent. Propositum hoc in festo S. Agatæ eodem anno exsecutioni mandarunt, ac simul voverunt imaginem argenteam illuc afferendam, si infans sanaretur. His factis, tuber detumescere & sanari cœpit, donec post dies quindecim pater domum peregre redux, intellecto, quod contigerat, argenteum votum ad dictum altare portavit, ac mox infans tota sana apparuit, omni tumore penitus sublato, nulloque in carne concavo vestigio, nulla prorsus cicatrice relicta. De tali igitur miraculo laudes gratiasque Beato reddiderunt non solum domestici, sed & alii, qui puellam, contra quam humanitus sperari potuerat, sanatam videbant.

[42] [Puella quinquennis cruribus capta,] Habebat domina Constantia, uxor domini doctoris Joannis Baptistæ Belcredi Ticinensis, filiam parvulam, ita membris captam, ut etiam duobus fulcris innixa vix posset incedere. Contigit, ut præcitato anno MDCLVIII, mense Augusto, die assumptæ in cælum Virgini Deiparæ sacro, dicta domina cum eadem puella, nomine Julia, tunc quinque circiter annorum, ad monasterium Mustiolæ, Ordinis Vallis Umbrosæ, se conferret, quasdam Religiosas, sui viri sorores, visendi gratia. Dum hæc cum illis confabulatur, puella altera secularis, quæ in eodem monasterio educabatur, Juliæ soror, inter colloquendum huic ait: Julia, visne mecum ire in ecclesiam nostri monasterii, ubi habemus B. Bernardinum, qui te sanabit? Consentientem soror, nulla e monialibus, quæ aderant, advertente, in ecclesiam introduxit ad altare, in quo Beati effigies depicta visebatur.

[43] Quo cum pervenissent, eadem soror, quæ major natu erat, [coram ejusdem imagine orans, libero gressu donatur.] ipsam suis ulnis complexa eidem altari imposuit, adjuvante moniali, quæ tunc forte adfuit. Bona puellula, junctis manibus Orationem Dominicam cum Salutatione Angelica recitavit, post quam, ut instructa tunc fuerat, hæc pauca subjecit: Beate Bernardine, hanc mihi gratiam præsta, ut saner, nec cum hisce fulcris deinceps incedam. Postquam hæc cum pio cordis affectu protulerat, reposita in pavimentum est; atque ecce tibi, subito relictis fulcris, ac sine ullius adjumento versus monialem quamdam ad aliud altare incolumis processit, cum magno multarum præsentium stupore. Jussa ergo est positis humi genibus Deo & post hunc Beato gratias agere, quas & omnes monachæ & domestici illius inter fluentes præ lætitia lacrymas persolverunt. In hujus miraculi monumentum prædicta fulcra, quibus illa usa fuerat, ad eamdem Beati iconem appensa permansere.

[44] Augustinus Cani supra nominatus (primum num. XI ac deinde num. 36 hujus Appendices) anno MDCLVIII acuta febri laborans, [Unus ex acuta febri, alter e pleuritide, subito convalescunt.] dum medicis de illius salute desperantibus, jamque moribundus, B. Bernardino cum voto commendaretur, desperatæ sanitati denuo redditus est. Anno MDCLX Joannem Albertum, domini Bartholomæi Pietragrassa, patricii Ticinensis & doctoris Physici, filium pleuritis sive lateris dexteri cruciatus invaserat; ex quo in gravissimum vitæ adductus periculum, suadente patre suo, vovit, se Beato duos cereos oblaturum, ad ejusdem altare Missam auditurum, confessurumque de peccatis; atque ita annotati anni die XII Januarii integre sanus effectus est.

[45] Anno MDCLX Paula Alvarez, uxor D. Antonii, militis in castro civitatis Ticinensis, [Hydropica, quæ brevi moritura credebatur,] hydropica ad nosocomium delata est; sed a medicis chirurgisque insanabilis pronuntiata, post octiduum domum suam remissa fuit. Hic, licet ad votum diligenter curata, longo tempore nihil proficiens, usque adeo in pejus abiit, ut tam in cruribus, quam in reliquo corpore monstrose intumesceret, non valens e lecto surgere, in quo vehementissime cruciabatur. Erat hydropisis illius orta ex aqua intercute; qua liberandam se sperabat, incisa cute, unde aqua efflueret. Quapropter sæpe rogavit chirurgum, ut sectionem faceret. Verum ille id velut principiis artis suæ & experientiæ, in quibus erat versatissimus, contrarium, facere renuit, asserens, omnes, quibus talis sectio adhibita fuerat, ex ea mortuos esse. Ad hæc protestata infirma est, sibi omnino decretum esse, eam propria manu tentare, si ille suam commodare recusaret.

[46] Sed peritus piusque chirurgus id ei multis dissuasit, suggessitque, ut potius ad beatissimam Virginem Sanctosque recurreret; non enim aliud superesse ejus malo remedium; & post hæc eidem valedixit. [post factum votum] In tam miserabili statu constituta hydropica, & a circumstantibus intelligens, non victuram se usque ad ejus diei vesperam, B. Bernardinum enixe invocavit, virique sui consensum petiit ad votum eidem faciendum de habitu S. Francisci per unum annum induendo; illoque annuente, ita vovit die IX Aprilis anni præcitati. Postridie multo melius se habere sensit, & toto illo die extra lectum versata admirationi omnibus fuit, qui eam sepulcro destinaverant.

[47] [evadit incolumis: ejusdem filius hernia liberatur.] Deinde per reliquum mensis indies magis convalescens, tandem omni tumore perfecte liberata est, ac mox ad ecclesiam S. Jacobi progressa, debitas Beato grates persolvit, & duas Missas celebrari curavit. Deinceps, ut voverat, cinerei coloris vestem induit, omnibusque, qui ipsam in deplorabili illo statu viderant, rogabantque, quo pacto ex tam insanabili malo emersisset, acceptam a B. Bernardino gratiam enarravit. Cum ejusdem Paulæ filiolus hernia laboraret, post varia remedia nequicquam tentata, illum matris socrus B. Bernardino commendavit, firmaque cum fide emplastra & fascias omnes ab eo tollens, votum fecit: puer vero sine ullo remedio statim omnino sanatus est. Idcirco pro sua devotione puerum ad Beati altare deferri, Missamque in gratiarum actionem celebrari mandavit.

[48] [Puer submersus, mortuusque creditus,] Anno MDCLX, mense Aprili in Rouescalla, qui locus est in principatu Ticinensi, & feudum illustrissimæ familiæ Pecoraræ Ticinensis, quidam puer duorum circiter annorum, Felix dictus, Matthæi & Annæ Bergonzi filius, in profundam fossam, aqua ad altitudinem dimidii staturæ humanæ repletam, lapsus & submersus est, cum interim nesciretur, ubi esset. Sollicita de non comparente filio mater, illum per vicinas domos quæsivit, nec potuit invenire. Verum dum casu propter eam fossam transiret, videt eum velut aquæ innatantem, tumentemque atque oculos inversos habentem, conspexit. Ad hoc spectaculum cœpit exclamare, Væ miseræ mihi; submersus est filius meus! Ea lugubris vox pertigit ad vicinos, ac nominatim ad illustrissimum dominum Franciscum Bernardinum Pecoraram, ejusdemque uxorem dominam Angelam Franciscam Tortam, qui tunc temporis versabantur in horto, dictæ fossæ contiguo, quique sine mora ad eamdam progressi matrem in tollendo puero adjuverunt.

[49] [post invocatam ab aliis Beati opem, reviviscit.] Hic in proximam domum delatus, versatusque, ut aquam evomeret, nihil prorsus ejecit; pannis calidis, quia totus obriguerat, fotus, nulla in parte concaluit, sed semper, ut ante gelidus permansit, nec ullum vitæ indicium dedit. Prædictus dominus, conspicatus omnia frustra tentari, abire ad sua voluit; quo viso, defuncti pueri mater, Hei miseræ mihi, flens exclamavit, cujus & filius submersus, & quam reversus domum maritus propterea trucidabit! His vocibus ad pietatem motus dictus dominus, qui B. Bernardinum in veneratione habebat, ipse quoque exclamavit: O B. Bernardine, adjuva hanc miseram mulierem, hanc deploratam genitricem, ne a suo conjuge male tractetur! Ecce autem repente cœpit puer vitalia signa edere & respirare, & aqua undique exonerata, postridie salvus & incolumis fuit. Vix dici potest, quantum devotionis tam insigne miraculum Servo Dei conciliaverit; omnes enim Deum Beatumque summis laudibus prosecuti fuere; & pater pro gratiarum actione Missam fecit celebrari.

[50] Quod sequitur, anno 1661, die XXIX Augusti contigisse dicitur. [Mulier ex partu in gravem morbum & amentiam prolapsa,] Anna Catharina, filia Jacobi Francisci Georgii, Barbante cognominati, civitatis Ticinensis, uxor domini Syri Magone, postquam præcitati anni mense Julio die XXVIII filiam pepererat, inhibita naturali purgatione, in amentiam incidit cum acri febri & perpetuis insomniis conjunctam, diesque quindecim omnis cibi potusque impatiens duravit, neque ulla remedia præter quædam clysteria valuit admittere. Morbum maxime mortalem esse judicavit medicus, quod exili isti remedio, cujus solius usum infirmæ status permittebat, neutiquam cederet, nec alia eidem possent applicari, adeo ut illa in dies singulos moritura crederetur. Dum itaque in tam præsenti vitæ periculo versabatur, parentes ejus, quibus filia unica erat, ad B. Bernardinum, omnis generis beneficentia notissimum recurrentes, novemdialem devotionem ad ejusdem altare fieri curarunt, mandantes, ut lampas coram illo continue arderet, unaque Missa quotidie celebraretur.

[51] Hac devotione inchoata, cœpit infirma cibum admittere, [post parentum preces & vota] non tamen cessantibus acuta febri insomniisque, & quæ ex his nata fuerat, phrenesi. Cum eadem fiducia laudati parentes secundam novenam inchoarunt; & majus Intercessoris beneficium apparuit, cum jam intermissis insomniis, ipsa quietem caperet, per quam aliquantulum corroborato mentis organo, ante læso, ab injuria afficiendis & consputandis visentibus se abstinuit; adeo ut ipse medicus illam invisens, cum nec convicia nec sputa amplius exciperet, eamdemque dormivisse audiret, vehementer miraretur, quod secundum artem suam nihil dispiceret, cui tantam mutationem posset adscribere. Tertia novena inchoata, cœpit personas agnoscere, evacuare corpus, & ad perfectam sanitatem inclinare.

[52] Finita demum novena, ipsa patri suo, in cujus domo degebat, [penitus convalescit.] dixit: Pater, nonne dixisti mihi, voluisse te ad B. Bernardinum in S. Jacobi ecclesiam me ducere? Obsecro, ducito me. Quam ob rem cum suorum gaudio ad sacras Servi Dei reliquias honorandas adducta, apud eas pie precata est, atque inde reversa incolumis, sana mente & corpore, ac deinceps suaviter vixit cum marito suo, ex quo denuo gravida feliciter peperit. Porro vestem cinerei coloris, qui Ordinis S. Francisci est, per unum annum gestavit ex voto, quod parentes ad impetrandam ei sanitatem nuncupaverant; ac præterea tabulam ad Beati sacellum misit in monumentum acceptæ gratiæ toti urbi notoriæ, quæ uti insolenti ipsius malo indoluerat, ita admirata est hoc grande miraculum, quod contra omnium (si sola spectentur humana remedia) expectationem evidenter contigerat.

[53] Eodem anno mense Decembri Antonius Bernardinus, [Sanat heruiosum, cujus matri in partu succurrerat.] domini Francisci Bagnolo filius, ex una parte herniam patiens, quamvis multa remedia tentata fuissent, numquam ab ea potuit convalescere, donec, humanis omnibus missis factis, ejusdem mater B. Bernardinum imploravit, per cujus opem sanus salvusque factus est. Eadem mater, Anna Brusasca nomine, prædicti domini Bagnolo conjux, in semetipsa olim experta fuerat ejusdem Beati potens auxilium, quando in periculosissimo partu laborans, visu, voce, viribus destituta, ad solam illius invocationem, tacita mente factam, confestim erepta periculo est.

[54] [Mulier amens, & altera e sanguinis profusione periclitans,] Sequuntur hic tria beneficia tribus diversis collata, unum anno 1661, secundum 1662; tertio annus adscriptus non est. Domina Angela Dordona Bruna, uxor domini Raymundi Dordone, notarii Placentini, & unius e ministris sacri Montis pietatis ejusdem urbis, habebat sororem, Agnetem Magranam dictam, viduam, ex morbo phreneticam, itaque amentem, ut nullum amplius rationis indicium daret. Hinc ipsa verita, ne soror sua perpetuo amens permaneret, B. Bernardini Feltriensis opem pro illa fervida prece imploravit, vovens, fore, ut eamdem Ticinum duceret, sacrum illius corpus in ecclesia S. Jacobi veneraturam. Facto voto, infirma quidem desideratam sanitatem obtinuit, sed prædicta domina Angela promissis non stetit.

[55] [post vota eidem nuncupata sospitantur;] Unde anno sequenti, qui fuit MDCLXII, mense Julio domina Angela ipsamet laborare cœpit gravissima sanguinis profusione, quæ per multos dies continuata illam lethaliter afflixit, totoque corpore gelidam effecit, nihil juvantibus venæ sectione aliisque remediis, quæ medicus ac chirurgus dictæ civitatis opportuna judicaverant. Ad extrema itaque redactæ jam aderant Religiosi, qui illius animam Deo commendarent, cum de nuncupato pro sorore, nec hactenus soluto voto recordata, suam incuriam doluit, votumque repetiit, ac seipsam quoque Beato continue commendavit, ut sanitati redderetur. Post renovatum votum statim etiam melius habuit, ita ut intra paucos dies ad illud implendum expedita jam esset, quod & fecit die VI Augusti ejusdem anni, quo die ambæ sorores Ticinum simul profectæ sunt, ut prædicti Servi Dei sepulcrum inviserent, ad quod in monumentum beneficii, utrique collati, argenteam imaginem appenderunt, & de præmissis instrumentum publicum ibidem fieri curarunt.

[56] [tertia a maleficio libera evadit.] Porro dictæ dominæ secum tunc Ticinum adduxerant dominam Barbaram Brunam, prædicti domini ministri Montis pietatis filiam nubilem, quæ pariter authentico modo testata est, se quoque singularem gratiam a Beato accepisse; nimirum quod, cum post diuturnum unius anni morbum, expertorumque medicorum operam interim diligenter, sed frustra, adhibitam, per ecclesiasticos exorcismos deprehensa dæmonico maleficio teneri, quod, inquam, cum tunc ad B. Bernardini, gloriosique S. Antonii Patavini patrocinium recurrisset, promittens, se ad dicti Beati corpus honorandum accessuram, extemplo perfecte sanata fuisset.

[57] [Illustris vir vi morbi ad extrema redactus,] Anno MDCLXII illustrissimus dominus D. Matthæus de Rosales, comes de Vailate, marchio de Castelleone, eques S. Jacobi, & supremus regis Catholici consiliarius, acuta febri gravissimisque morbi adjunctis, stomachi dolore cordisque palpitatione, ac subitis virium sensuumque defectionibus conflictatus fuit. Cumque die septima vehementius aggravatus esset, medicus illius vitæ magnopere timuit. Illum igitur e tot tantisque malis in præsentissimo periculo versari agnoscentes domina comitissa uxor ejus ac filiæ, votum pro ejusdem incolumitate B. Bernardino fecerunt magna cum fide, quæ & exaudita est. Extemplo enim infirmo contigit ventris exoneratio, post quam cœpit notabiliter melius habere, continuavitque usque ad persectam sanitatem proficere.

[58] Quod autem hoc Beati beneficium etiam magis commendat, dum febris inter cetera mala in deterius vergeret, [facto ab illius uxore & filiabus voto, convalescit.] bis supervenerunt acerbissimi calculorum cruciatus, ex quibus & febrem magis ingravescere, & vires infirmi debilitari oportuerat, ipse nihilominus per invocatum Dei Servi patrocinium illos sustinere, ac eorumdem ferocem impetum superare potuit. Pro quibus beneficiis ut gratum animum rependeret comes, splendissimam ex solido argento tabulam dono misit ad sacellum Beati, cui vicissim sese addictissimum ac munificum semper exhibuit. Hanc tabulam in ejusdem Beati sacello expositam fuisse, diximus in Commentario § 23, num. 525. Forte & hic nonnemo, nec immerito, certiora requirat pro hujus illustris viri sanatione inter beneficia B. Bernardini certo reponenda. Verum rerum adjuncta sæpe melius loquuntur, quam nuda narratio, & ipse certe eam Bernardino velut sospitatori suo acceptam retulit, ut eadem illa tabula satis testatur.

[59] Ad eumdem annum 1662 pertinet, quod ibidem subditur. [Professor eloquentiæ gravi cruris malo & febri liberatur;] Dominus doctor Perogalli, professor publicus eloquentiæ in universitate Ticinensi, crus dexterum gravi inflammatione afflictum habebat, cui nihil opis conferre potuerant medici ac chirurgi. Postquam illam spatio octo vel decem mensium magnis cum cruciatibus & nervorum convulsionibus sustinuerat, sic ut totis illis mensibus in lecto semper decumberet, veritus, ut ad fungendum suo lectoris munere in tempore e lecto surgere posset, B. Bernardino se commendavit, obtinuitque, ut in studiorum auspicio id facere posset, ac continuare usque ad finem tertiæ partis anni scholastici (qua sola forte debebat scholam frequentare.) Hac expleta, denuo decubuit, insuper febri continua laborans, ad quam curandam non audebant medici solita remedia adhibere propter provectam ætatem debilitatemque infirmi. Ad hæc iisdem diebus supra mensuram duorum scyphorum (Italice est, piu di due boccali) humor e crure profluxit; quod quidem hujusmodi rerum periti non alia ratione, quam patientia medicabile judicabant. In hoc statu versabatur, quando illustrissimi judices remissoriales interim convenerunt, ut processum de virtutibus ac miraculis dicti Servi Dei instruerent. Ab his citatus, velut unus e testibus productis, jussisque comparere, ut in eadem causa examinarentur, certam fiduciam in Beati patrocinio concepit, fore ut e lecto assurgere posset; surrexitque, prout confisus fuerat, crure in pristinam sanitatem repente reducto; produxitque ipsemet hanc gratiam sibi eo ipso tempore collatam.

[60] [phthisicæ, morti propinqua sanatur.] Eodem die, quo illustrissimi domini judices remissoriales corpus Beati visitarunt, domina Catharina Rogeria Strazzapatta febri continua phthisique usque adeo laborabat, ut medicus negaret, posse eam naturaliter convalescere. Igitur a corporali medico tradita spirituali est, qui Sacramenta ei contulit, ejusdemque animam Deo commendavit. At ipsa viva cum fide B. Bernardinum imploravit, ac postridie sana & incolumis e lecto egressa est. In margine hic annotatur idem annus 1662, laudaturque instrumentum authenticum. Denique idem auctor Bernardinus, qui hoc suum Opusculum biennio tantum post, anno scilicet 1664, Ticini typis vulgavit, sic illud concludit.

[61] [Epilogus auctoris.] Frequentissima denique sunt beneficia, quæ divina Maiestas in hujus beati Servi sui devotos clientes conferre dignatur; neque huic appendici finem facile imponerem, si præter prædictas annotationes de miraculis ac beneficiis ex processibus virtutum illius depromptas, etiam recensere vellem cetera omnia beneficia & miracula, quæ deinde indies concessa fuere. Suffecerit nunc, quod addidi, ad præfixum mihi finem, majorem Dei gloriam, ac Beati nostri cultus propagationem, cujus venerationem ratione temporis immemorabilem, precor Deum, ut faciat etiam ratione loci universalem: quod indultum speratur a benigna Sede Apostolica, cujus censuræ auctor hujus additamenti sensa sua humillime submittit.

Anhang September VII

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 28. September

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 28. September

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.

Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: